Action Plan for the Conservation of Sea Turtles and their Habitats in Albania (Albanian) by MEDASSET

Plan Veprimi për Ruajtjen e Breshkave të Detit dhe Habitateve të tyre në Shqipëri JANAR 2012

Plan Veprimi për Ruajtjen e Breshkave të Detit dhe Habitateve të tyre në Shqipëri

AUTORËT: Dr. Michael White (autor lider), Liza Boura, Kostis Grimanis, Lily Venizelos

Kapitull: TABELA E PËRMBAJTJES

MEDASSET ‐ Mediterranean Association to Save the Sea Turtles. c/o 24, Park Towers, 2 Brick St., London W1J 7DD, UK 1c Licavitou St., 106 72 Athens, Greece Tel./Fax: + 30 210 3613572 medasset@medasset.org www.medasset.org www.euroturtle.org KONTRIBUES & RISHIKUES: Falenderime të veçanta për rishikim dhe kontribut nga: Prof. Dr. Ferdinand Bego (Shoqata për Ruajtjen e Shpendëve dhe Kafshëve të Egra të Shqipërisë; Universiteti i Tiranës), Prof. Dr. Eglantina Bruci (Programi i PNUD‐it për Ndryshimet Klimatike), Xhovalin Cali (Specialist peshkimi), Dr. Zamir Dedej (Instituti për Ruajtjen e Natyrës në Shqipëri), Mr. Abdulla Diku (Organizata PSEDA ‐ ILIRIA), Dr. vet Vath Gabili (Inspektor peshkimi), Jak Gjini (Shoqata EIRLA), Drita Grishoj (Agjencia e Mjedisit dhe Pyjeve), Lira Hakani (Qendra EDEN), Ermal Halimi (Përgjegjës i Sektorit të Florës, Faunës dhe Tokës, MMPAU), Enio Haxhimihali (Juristët për Mbrojtjen e Mjedisit), Prof. Dr. Idriz Haxhiu (Universiteti “Vitrina”; Shoqata Shqiptare e Herpetofaunës), Bledi Hoxha (PPNEA), Rezart Kapedani (Qendra Rajonale e Mjedisit ‐ REC), Ermelinda Mahmutaj (Qendra EDEN), Niko Mihali (OJF lokale Përmet), Marina Mitro (Universiteti i Tiranës), Atef Ouerghi (RAC/SPA), Vilma Piroli (Universiteti i Tiranës), Zaira Poga (Instituti i Shëndetit Publik, Shoqata Gruaja Ambjentaliste Shqiptare "PRO MJEDISIT"), Elvana Ramaj (Drejtoria e Biodiversitetit, MMPAU), Merita Rumano (Drejtoria e Vlerësimit të Ndikimit në Mjedis, MMPAU), Enerit Sacdanaku (Universiteti i Vlorës), Kliti Starja (Agjencia e Mjedisit dhe Pyjeve), Bekim Trezhnjeva (Universiteti i Tiranës), Denik Ulqini (Shoqata “Ylber”). FALENDERIME Ky dokument u realizua nën kujdesin e Konventës së Barcelonës për mbrojtjen e mjedisit detar dhe të rajonit bregdetar të Mesdheut dhe të Qendrës Rajonale të Aktiviteteve për Zonat Veçanërisht të Mbrojtura (RAC/SPA) të Planit të Veprimit për Mesdheun të Programit të Mjedisit të Kombeve të Bashkuara (UNEP/MAP) në sajë të mbështetjes financiare të Fondacionit MAVA dhe bashkëpunimit të Ministrisë së Mjedisit, Pyjeve dhe Administrimit të Ujërave (MMPAU), që mundësuan procesin e dhënies së mendimeve të grupeve të interest gjatë periudhës Korrik‐Dhjetor 2011, përfshirë një ëorkshop konsultativ të grupeve të interesit më 24 Tetor 2011 në Tiranë. Falenderime të veçanta për gjithë rishikuesit për komentet e tyre, Atef Ouerghi (RAC/SPA) për këshillat e tij të vlefshme dhe Elvana Ramaj (MMPAU) për ndihmën për organizimin e takimit të grupeve të interesit dhe formulimin e Planit të Veprimit. Falenderime gjthashtu për Marina Mitro dhe Enerit Saçdanaku për ndihmën vullnetare gjatë organizimit të takimit të aktorëve. Gjithashtu duam të falenderojmë bashkëfinancuesit e projektit kërkimor dhe të ndërtimit të kapaciteteve “Monitorimi dhe Ruajtja e Zonave të Rëndësishme të Ushqimit të Breshkave të detit në zonën e Patokut në Shqipëri 2008‐2010”, i cili i hapi rrugën për draftimin e këtij dokumenti: programit të Granteve të Vogla të Fondit Global për Mjedisin (GEF/SGP), RAC/SPA, UNEP/MAP, Grupi British Chelonia (BCG), Fondacioni J.F. Costopoulos (Greqi), Spear Charitable Trust (UK) dhe Panton Trust (UK). Projekti u zbatua në bashkëpunim me Universitetin e Tiranës, Shoqatën Shqiptare të Herpetofaunës, Universitetin Adnan Menderes (Turqi) dhe ECAT–Tirana (Qendra Mjedisore për Administrim dhe Teknologji). Fotot ne Aneksin 1 (nëse nuk citohet ndryshe): © 2008‐2010 MEDASSET, fotot: M.White Ju lutemi referohuni si: MEDASSET (2012) Action Plan for the Conservation of Sea Turtles and their Habitats in Albania. White M, Boura L, Grimanis K, Venizelos L. Athens, Greece. 38pp. Shënim: Mendohuni përpara se të printoni Reduktoni konsumin e letrës: Ky dokument është përgatitur për printim në të dy anët.

Plan Veprimi për Ruajtjen e Breshkave të Detit dhe Habitateve të tyre në Shqipëri

Kapitull: TABELA E PËRMBAJTJES

Themeluar më 1988 dhe me fillesa qysh më 1983, MEDASSET – Shoqata Mesdhetare për shpëtimin e breshkave të detit – është një OJF mjedisore ndërkombëtare e regjistruar si jo‐fitimprurëse dhe private në Mbretërinë e Bashkuar dhe si një OJF në Greqi. MEDASSET luan nje rol aktiv në studimet dhe ruajtjen e breshkave të detit dhe të habitateve të tyre në gjithëMesdheun, përmes kërkimeve shkencore, edukimit mjedisor, lobimit politik dhe rritjes së ndërgjegjësimit të publikut. Qysh prej 1988 organizata ka qenë një vëzhgues i përhershëm‐ anëtar i Konventës së Bernës në Këshillin e Evropës dhe partner i Planit të Veprimit të Mesdheut (MAP) të UNEP. Në 2009, MEDASSET i është akorduar statusi partner për zbatimin e Planit të Veprimit tëUNEP për Ruajtjen e Breshkave të Detit të Mesdheut. UNEP/MAP (Plan i Veprimit për Mesdheun të Programit të Kombeve të Bashkuara për Mjedisin) ka si qëllim të asistojë vendet Mesdhetare për vlerësimin dhe kontrollin e ndotjes detare të hartojnë politikat e tyre kombëtare mjedisore, të përmirësojnë aftësinë e qeverive për identifikimin e opsioneve më të mira për modele alternative të zhvillimit dhe të optimizojnë zgjedhjet e tyre për alokimin e burimeve. RAC/SPA (Qendra Rajonale e Aktiviteteve për Zonat Veçanërisht të Mbrojtura) u krijua nga Palët kontraktuese të Konventës së Barcelonës dhe protokolleve të saj, me qëllim që të asistojë vendet Mesdhetare në zbatimin e Protokollit për Zonat Veçanërisht të Mbrojtura në Mesdhe. Misioni i RAC/SPA është të asistojë Palët në krijimin dhe menaxhimin e Zonave Veçanërisht të Mbrojtura, kryerjen e programeve të kërkimit shkencor dhe teknik, kryerjen informacionit të shkëmbimit shkencor dhe teknik midis shteteve Palë, përgatitjen e planeve të menaxhimit për zonat dhe llojet e mbrojtura, zhvillimi i programeve të bashkëpunimit midis shteteve Palë dhe përgatitja e materialeve edukative për grupe të ndryshme. Fondacioni MAVA – angazhohet në partneritete për ruajtjen e biodiversitetit për brezat e ardhshëm. U krijua më 1994 dhe është një fondacion filantropik i bazuar në Zvicër me fokus ekskluziv në tre rajone kryesore: Harku Alpin dhe Zvicra, Baseni Mesdhetar dhe Afrika Perëndimore bregdetare. Mbështet gjithashtu projekte jashtë këtyre rajoneve dhe që adresojnë kërcënime të jashtëzakonshme ose mundësi ruajte shumë të veçanta.

Plan Veprimi për Ruajtjen e Breshkave të Detit dhe Habitateve të tyre në Shqipëri

Kapitull: TABELA E PËRMBAJTJES

TABELA E PËRMBAJTJES

TABELA E PËRMBAJTJES ............................................................................................................................... 4 AKRONIME ................................................................................................................................................... 5 A. PLANI I VEPRIMIT PER RUAJTJEN E BRESHKAVE TE DETIT DHE TE HABITATEVE TE TYRE NE SHQIPERI ........................................................................................................................................... 6 A.1. Qëllimi .............................................................................................................................................. 6 A.2. Arësyeja për Planin e Veprimit ......................................................................................................... 6 A.3. Objektivat ......................................................................................................................................... 8 Arësyetimi për objektivat ................................................................................................................. 8 A.4. Plani i Veprimit ................................................................................................................................. 8 A.4.1. Aktivitete të lidhura me Objektivin 1: Ruajtja e breshkave detare të vendoset si prioritet kombëtar .......................................................................................................................................... 8 Objektivi 1 Arësyetimi ...................................................................................................................... 8 Aktivitet 1A. Ngritja e Autoritetit Kombëtar përgjegjës për ruajtjen e breshkave të detit .............. 9 Aktivitet 1B. Ngritja e Komitetit Konsultativ Shkencor .................................................................. 10 Aktivitet 1C. Zbatimi ndër‐institucional i Planit të Veprimit për breshkat detare ......................... 11 Aktivitet 1D. Edukimi, Trajnimi dhe Rritja e Ndërgjegjes ............................................................... 12 Nën‐ aktivitet 1Da. Trajnimi akademik dhe profesional ................................................................. 12 Nën‐ aktivitet 1Db. Arsimi i nivelit fillor dhe nëntëvjeçar .............................................................. 13 Nën‐ aktivitet 1Dc. Edukimi i aktorëve të interesuar ..................................................................... 13 Nën‐ aktivitet 1Dd. Rritja e ndërgjegjes së publikut ....................................................................... 14 Aktivitet 1E. Legjislacioni ................................................................................................................ 14 A.4.2. Aktivitete të lidhura me objektivin 2. Monitorimi i popullatave dhe habitateve të breshkave të detit ................................................................................................................................................ 14 Objektivi 2 Arësyetimi ................................................................................................................... 14 Aktivitet 2A. Kërkimi ....................................................................................................................... 15 Aktivitet 2B. Përcaktimi i Zonave Kombëtare Detare ..................................................................... 16 Aktivitet 2C. Monitorimi afatgjatë i ndryshimit të popullatave të breshkave të detit ................... 18 Aktivitet 2D. Krijimi i një baze kombëtare të dhënash për procesin e markimit ........................... 18 Aktivitet 2E. Krijimi i një rrjeti monitorimi për breshkat e dala ne bregdet ................................... 18 Aktiviteti 2F. Zhvillimi i mjekësisë së breshkave të detit dhe ngritja e një Qendre Shpëtimi ........ 19 Aktivitet 2G. Lëshimi dhe pezullimi i lejeve .................................................................................... 21 A.4.3. Aktivitete të lidhura me Objektivin 3: Identifikimi dhe zbutja e kërcënimeve dhe impakteve tek breshkat e detit dhe habitatet e tyre ............................................................................................. 21 Objektivi 3 Arësyetimi .................................................................................................................... 21 Aktivitet 3A. Termat për zhvendosjen e breshkave të detit nga mjedisi detar ............................. 22 Aktivitet 3B. Procedurat e mirëtrajtimit ndaj breshkave të detit .................................................. 22 Aktivitet 3C. Monitorimi dhe reduktimi i kapjes si jo objekt peshkimi, peshkimi i paligjshëm dhe tregtia e paligjshme ........................................................................................................................ 23 Aktivitet 3D. Reduktimi i ndotjes dhe menaxhimi i mbetjeve ........................................................ 24 A.4.4. Aktivitete të lidhura me Objektivin 4: Identifikimi i habitateve kritike, mbrojtja ligjore dhe ngritja e një rrjeti funksional të zonave të mbrojtura detare, bregdetare dhe grykëderdhjeve ............... 26 Objektivi 4 Arësyetimi .................................................................................................................... 26 A.5. Tabela e zbatimit të Planit të Veprimit ........................................................................................... 27 B. SHTOJCAT ....................................................................................................................................... 33 B.1. 2007 Plani i veprimit të RAC/SPA për ruajtjen e breshkave detare të Mesdheut Aksione Prioritare të vlefshme për Shqipërinë ............................................................................................ 33 B.2. Shembuj të praktikave të këqija dhe zgjidhjet ............................................................................... 34 B.3. Lista e ligjeve të BE‐së relevante për mbrojtjen e breshkave të detit ........................................... 36 C. LITERATURA E CITUAR .................................................................................................................... 36

Plan Veprimi për Ruajtjen e Breshkave të Detit dhe Habitateve të tyre në Shqipëri

AKRONIME CCL: Gjatësia e Harkuar e Karapaksit CCW: Gjerësia e Harkuar Karapaksit CITES: Konventa për Tregtinë Ndërkombëtare të Llojeve të Rrezikuara të Florës dhe Faunës së Egër (1973) IUCN: Unioni Ndërkombëtar për Ruajtjen e Natyrës Plan Veprimi: Plan Veprimi për Ruajtjen e Breshkave të Detit dhe Habitateve të tyre në Shqiperi MEDASSET: Shoqata Mesdhetare për Shpëtimin e Breshkave të Detit MMPAU: Ministria e Mjedisit, Pyjeve dhe Administrimit të Ujërave QΝΟD: Qendra Ndërinstitucionale Operacionale Detare ARM: Agjenci Rajonale e Mjedisit RAC/SPA: Qendra Rajonale e Aktiviteteve për Zonat Veçanërisht të Mbrojtura UNEP‐MAP: Programi i Kombeve të Bashkuara për Mjedisin – Plani i Veprimit për Mesdheun

Kapitull: AKRONIME

Plan Veprimi për Ruajtjen e Breshkave të Detit dhe Habitateve të tyre në Shqipëri

A. PLANI I VEPRIMIT PER RUAJTJEN E BRESHKAVE TE DETIT DHE TE HABITATEVE TE TYRE NE SHQIPERI A.1.

Qëllimi

Qëllimi afatgjat i Planit të Veprimit për Ruajtjen e Breshkave të detit dhe Habitateve të tyre në Shqipëri është ruajtja e breshkave të detit në detet shqiptare dhe që këto lloje të rrezikuara dhe habitatet e tyre të jenë të mbrojtura sipas legjislacionit shqiptar. Qëllime specifike:  Të zgjerohet autoriteti kombëtar përgjegjës për breshkat e detit dhe habitatet e tyre.  Të përcaktohet shpërndarja gjeografike dhe kohore e breshkave të detit në Shqipëri.  Të kuptohet si ndryshuan me kohë popullatat e breshkave të detit në Shqipëri.  Të identifikohen ndikimet tek breshkat e detit dhe habitatet e tyre dhe të ndërmerren masa zbutëse.  Të kontribohet në përpjekjet globale dhe rajonale për ruajtjen e breshkave të detit.

Kapitull: PLANI I VEPRIMIT PER RUAJTJEN E BRESHKAVE TE DETIT DHE TE HABITATEVE TE TYRE NE SHQIPERI

A.2.

Arësyeja për Planin e Veprimit

Breshkat e detit janë lloje emblematike që inspirojnë ruajtjen detare dhe bregdetare dhe mrekullojë njerëzit që i shohin ato si simbol për të gjitha krijesat oqeanike enigmatike. Ato shihen gjithashtu si lloje “kyçe ose indikatore” dhe zhdukja e tyre duhet të shkaktojë shqetësim serioz në lidhje me shëndetin e oqeaneve. Cikli i tyre i komplikuar biologjik i bën ato një lloj “ombrellë” për ruajtjen, pasi mbrojtja e tyre çon në ruajtjen e habitateve të shumëfishtë dhe ekosistemeve të lidhura. Ato janë migratore gjatë gjithë jetës së tyre, duke përdorur habiatate të ndryshmë në faza të ndryshme të jetës e këto habitate janë ndërkufitare, duke i bërë breshkat e detit një burim të përbashkët. Në mënyrë që të shmanget zhdukja breshkat e detit kërkojnë mbrojtje në të gjitha fazat e jetës dhe përgjatë gjithë habitateve të tyre dhe korridoreve të migrimit. Meqë breshkat e deti janë kafshë jetëgjata me maturim të vonuar këto masa mbrojtëse kërkohen për shumë dekada. Aktivitetet njerëzore janë kërcënimi më i madh për breshkat e detit dhe habitatet e tyre, ndërsa ja gjasa që ato gjithashtu të ndikohen negativisht nga ndryshimet klimatike të pashmangshme1.

Tre nga shtatë llojet e breshkave të detit gjenden në të gjithë Mesdheun. Breshka e detit Caretta caretta dhe breshka e gjelbërt e detit (Chelonia mydas) folenizojnë në Mesdhe dhe breshka e detit lëkurore (Dermochelys coriacea) është një visitor i rastësishëm. Lloji tjeter i breshkave detare Lepidochelys kempii është një migrator shumë i rrallë nga Meksika2. Vlerësohet se vetëm 339‐360 breshka të gjelbra dhe 2.280‐2.787 breshka të llojit C. Caretta folezojnë çdo vit në Mesdhe3. Breshkat e detit klasifikohen në Listën e Kuqe të IUCN4 si: i) Të rrezikuara [EN]: breshka e detit Caretta caretta; ajo e gjelbër (Chelonia mydas). ii) E rrezikuar në mënyrë kritike [CR]: breshka lëkurore (Dermochelys coriacea); Eretmochelys imbricata (“hawksbill”); Lepidochelys kempii (“Kemp’s Ridley”). Shqipëria ka miratuar kët klasifikime (Urdhër i Ministrit, nr. 146 dated 05/08/2007 ‘Për miratimin e Listës së Kuqe të Florës dhe Faunës’). Mbrojtja e breshkave të detit dhe habitateve të tyre në territorin nën juridksionin e saj është një obligim, për të cilin Shqipëria është angazhuar nëpëmrjet një numër Konventash rajonale dhe ndërkombëtare që përfshijnë dispozita për mbrojtjen e breshkave të detit dhe të habitateve të tyre: iii) iv)

Konventa e Bernës për Ruajtjen e Jetës së Egër dhe të Habitateve Natyrore Evropiane 19/IX/1979. Ratifikuar me Ligjin nr. 8294, 02/03/1998. Konventa e Bonit për Ruajtjen e Llojeve Migratore të Kafshëve të Egra 23/VI/1979. Aderuar me Ligjin nr. 8692, 16/11/2000.

Poloczanska et al. 2009 Tomas et al. 2003 3 Broderick et al.2002 4 IUCN Red List of Threatened Species. Version 2011.2. www.iucnredlist.org 2

Plan Veprimi për Ruajtjen e Breshkave të Detit dhe Habitateve të tyre në Shqipëri

vi)

Konventa për tregtinë ndërkombëtare të Llojeve të Rrezikuara të Florës dhe faunës së Egër (CITES 1973). Aderuar me Ligjin nr. 9021, 06/03/2003. Konventa e Barcelonës për Mbrojtjen e Mjedisit detar dhe rajonit bregdetar të Mesdheut (1976); dhe të Protokollit për Zonat Veçanërisht të Mbrojtura dhe biodiversitetit në Mesdhe (1995); dhe Plani i Veprimit për ruajtjen e breshkave të detit në Mesdhe krijuar në kuadër të Konventës së Barcelonës (1976), nga Protokolli në 1989 dhe përditësuar në 1999 dhe 2007 (UNEP‐MAP RAC/SPA 2007) ratifikuar me Ligjin nr. 8690, 16.11.2000 "Për aderimin e Shqipërisë në Konventën për mbrojtjen e mjedisit detar dhe zonës bregdetare të detit të Mesdheut, si dhe 6 Protokollet shoqëruese."

Shqipëria ka bërë progress të dukshëm drejt stabilizimit të saj dhe synon të plotësojë kërkesat e acquis communautaire5 në kuadër të aplikimit të saj në 2009 për të hyrë në BE. Miratimi dhe zbatimi i Planit të Veprimit për ruajtjen e breshkave të detit dhe të habitateve të tyre në Shqipëri do të kontribojë direkt në zbatimin e Konventave të mësipërme dhe do të jetë një hap përpara drejt zbatimit të kërkesave të politikave dhe legjislacionit mjedisor evropian. Breshkat e detit janë studiuar për më shumë se 3 dekada në Mesdhe6; prezenca e breshkave detare në ujërat shqiptare është njohur të paktëm qysh prej 19607. Kohët e fundit, kërkimet janë zhvilluar nga Shoqata Shqiptare e Herpetofaunës (Sh.Sh.H.): “Ruajtja e breshkave detare: Mbrojtja, ndërgjegjësimi i publikut dhe markimi i tyre, 2002‐2007”; dhe nga MEDASSET: “Një vlerësim i shpejtë studimi i habitateve të breshkave të detit dhe të fokave të Mesdheut në zonën bregdetare të Shqipërisë” në 2005, “dhe “Monitorimi dhe Ruajtja e zonave të ushqimit të breshkave të detit në zonën e Patokut në Shqipëri 2008‐2010”8. Ky kërkim konfirmoi se breshkat e deti përdorin zonënr afër bregut dhe në det të hapur të ujërave bregdetare të Shqipërisë gjatë gjithë vitit9 dhe që Gjiri i Drinit është tani i njohur si pritës i një populate të rëndësishme të breshkave të detit dhe më rrallë të breshkave të gjelbëra. Dokumenti paraqet një udhërrëfyes për ruajtjen dhe menaxhimin e llojeve dhe të habitateve të tyre në Shqipëri, bazuar në rezultatet e projekteve të mësipërme, të cilët kanë demonstruar shkencërisht se Shqipëria strehon popullata dhe habitate të rëndësishme të breshkave të detit; dhe nëpërmjet studimit të kuadrit ligjor dhe institucional në Shqipëri në mënyrë që të përcaktohen politikat për ruajtjen e breshkave të detit tashmë të hartuar. Në Shqipëri mungon një Plan Veprimi Kombëtar ose legjislacion specifik për mbrojtjen e breshkave të detit dhe të habitateve të tyre kritike. Referim specifik për breshkat e detit është bërë vetëm në Urdhërin nr. 146 (miratimi i listës së kuqe të florës dhe të faunës; 8. 5. 2007), i cili i njeh ato si të rrezikuara. Një rekomandim i “Planit të veprimit për ruajtjen e breshkave të detit të Mesdheut” (UNEP/MAP RAC/SPA 2007) është që një legjislacion i tillë duhet zbatuar. Megjithatë dokumenti aktual nuk propozon hartimin e ligjeve të reja, por fokusohet në krijimin e mekanizmave dhe institucioneve që zbatojnë aktivitete specifike dhe sugjeron që legjislacioni ekzistues, i cili është bashkëkohor dhe i shkruar mire, mund të zgjerohet lehtësisht për të siguruar kuadrin ligjor për mbrojtjen efektive të këtyre llojeve të rrezikuara dhe të habitateve të tyre. Këto ligje përfshijnë: ligjet e biodiversitetit dhe jetës së egër; ligjin për peshkimin dhe akuakulturën dhe rregulloren nr. 1 dhe disa ligje veterinare. Aktualisht këto ligje nuk i referohen në mënyrë eksplicite breshkave detare. Sidoqoftë ato sigurojnë një kuadër për parandalimin e dëmit për kafshët e egra, llojet migratore, mbrojtjen e habitateve, lëshimin e lejeve, inspektimin dhe kontrollin e aktiviteteve të kërkimit, zbatimin në praktikë dhe gjobat për shkeljet. Këto ligje mund të zgjerohen me rregullore nga autoriteti përkatës. 5

Shiko Aneksin 3 per nje liste te Direktivave te BE‐se qe lidhen me breshkat e detit Groombridge, 1990; Margaritoulis et al. 2003 7 Zeko & Puzanoi 1960; Haxhiu 1979, 1980, 1981, 1985, 1995, 1998, 2010; Groombridge 1990; Haxhiu & Rumano 2005, 2006. 8 Nje projekt i perbashket ne bashkepunim me ECAT‐Tirana (2008) dhe Sh.Sh.H (2009) 9 White et al. 2006, 2009, 2010, 2011, 2012 6

Kapitull: Arësyeja për Planin e Veprimit

Plan Veprimi për Ruajtjen e Breshkave të Detit dhe Habitateve të tyre në Shqipëri

A.3.

Objektivat

Në mënyrë që të arrihet qëllimi strategjik dhe synimet, janë identifikuar 4 objektivat e mëposhtme:  Objektivi 1. Ruajtja e breshkave të detit të vendoset si një prioritet kombëtar.  Objektivi 2. Monitorimi i popullatave dhe habitateve të breshkave të detit.  Objektivi 3. Identifikimi dhe zbutja e kërcënimeve për breshkat e detit dhe habitatet e tyre.  Objektivi 4. Identifikimi i habitateve kritike, mbrojtja ligjore dhe ngritja e një rrjeti funksional të zonave të mbrojtura detare, bregdetare dhe grykëderdhje. Arësyetimi për objektivat Duke patur parasysh jetëgjatësinë e këtyre llojeve, politikat dhe institucionet që zbatojnë objektivat dhe planin e veprimit duhet të jenë afatgjatë. Objektivat dhe veprimet e propozuara përbëjnë një bazë dhe pikënisje për zbatimin e ruajtjes s breshkave të detit në Shqipëri. Pasi këto të jenë zbatuar, objektivat dhe plani i veprimi duhen rishikuar. Periudha e zbatimit të Planit të Veprimit të propozuar duhet përcaktuar nga autoritetet përkatës dhe aktorët e interesuar. Plani i Veprimit duhet të ndjekë objektivat nëpërmjet zbatimit të masave ruajtëse në nivel lokal dhe kombëtar: veprimet në këto nivele duhet të jenë të bashkëpunuese dhe të koordinuara në mënyrë që të përforcojnë njëri‐tjetrin. Në nivel lokal zonave të identifikuara si habitate të rëndësishme ose burimeve të impakteve negative duhet t'u kushtohet kujdes i veçantë. Rolin kryesor në veprimet zbatuese duhet t'a luajnë komunitetet vendore dhe autoritetet lokale, duke vepruar nën mbikqyrjen dhe koordinimin qendror. Shembujt e suksesshëm duhet të shërbejnë si demonstrues dhe zona për të cilat i gjithë vendi mund të krenohet si emblemë e përpjekjeve kombëtare për të mbrojtur mjedisin detar. Kështu në nivel kombëtar, mbrojtja e breshkave të detit duhet të promovohet si një përpjekje kombëtare, që përfshin çdokënd, për të rehabilituar dhe mbrojtur mjedisin detar.

A.4.

Plani i Veprimit

Katër objektivat mund të arrihen nëpërmjet zbatimit të aktiviteteve të mëposhtme, të cilat gjithashtu përfshijnë nën‐aktivitete kur është e nevojshme. Këto janë paraqitur në formë tabelare në Seksionin A.5.

Kapitull: Objektivat

A.4.1. Aktivitete të lidhura me Objektivin 1: Ruajtja e breshkave detare të vendoset si prioritet kombëtar

Objektivi 1 Arësyetimi Domosdoshmëria e ruajtjes së breshkave të detit në ujërat shqiptare duhet të adoptohet si një prioritet kombëtar dhe duhet të përfshijë veprime specifike. Ruajtja e tyre do të sigurohet vetëm në qoftë se shumica e shoqërisë civile dhe vendim‐marrësit shqiptarë i dedikojnë një vlerë të veçantë mbrojtjes së breshkave të detit dhe mjedisit detar dhe në qoftë se ruajtja e llojeve nga zhdukja dhe mbrojtja e habitateve të tyre nga impaktet negative të zhvillimit njerëzor mund të promovohen si themelore për përmbysjen e trendit të humbjes së biodiversitetit në Mesdhe, përfshirë Shqipërinë. Liderët politikë në nivel lokal dhe kombëtar duhet të komunikojnë mbrojtjen e mjedisit detar dhe të breshkave të detit si qëllim kryesor dhe t'a shtojnë atë në axhendën politike. Angazhimi dhe prioritizimi nga vendim‐marrësit është themelor që plani i veprimit të ketë një impakt të vërtetë dhe të zbatohet. Kuadri ligjor dhe institucional duhet ristrukturuar në mënyrë që të sigurojë zbatimin efektiv të masave ruajtëse. Urdhërat dhe rregulloret mund të paraqesin institucione dhe masa të reja. Legjislacioni i ardhshëm (p.sh. adoptimi i Direktivave të BE‐së) duhet gjithashtu të integrojë ruajtjen e breshkave të detit. Informimi dhe edukimi i publikut dhe aktorëve të interesuar është themelor për të siguruar pranimin, bashkëpunimin dhe vënien në jetë të ligjeve. Për qëllim këtë janë të nevojshme një numër iniciativash,

Plan Veprimi për Ruajtjen e Breshkave të Detit dhe Habitateve të tyre në Shqipëri

Aktivitet 1A. Ngritja e Autoritetit Kombëtar përgjegjës për ruajtjen e breshkave të detit Autoriteti Kombëtar përgjegjës për ruajtjen e breshkave të detit duhet të jetë një organ qeveritar me fuqi vendim‐marrëse për të zbatuar masat rregullatopre, të sigurojë prërputhshmërinë, të monitorojë suksesin apo dështimin, të promovojë politikat për të përmirësuar zbatimin dhe ndryshimet e nevojshme legjislative. Aktualisht autoriteti përgjegjës për breshkat e detit dhe habitatet e tyre është Departmaneti i Biodiversiteit, Ministria e Mjedisit, Pyjeve dhe Administrimit të Ujërave (MMPAU). Ai vepron si pikë fokale për Konventat ndërkombëtare në të cilat Shqipëria është palë: Konventa e Bonit (1979); Konventa e Bernës (1979); CITES (1973); Konventa e Barcelonës (1976) dhe Protokollet e saj: SPA/BD dhe Plani i Veprimit për breshkat e detit (1989, 1999, 2007); Konventa e Biodiversitetit (1993); dhe në të ardhmen do të jetë përgjegjës për zbatimin e ligjeve dhe Direktivave të BE‐së (e.g. Direktiva e Habitateve 1992, etj). Departmenti i Biodiversitetit mund të emërohet si Autoriteti Kombëtar përgjegjës për breshkat e detit, me përgjegjësitë e mëposhtme: PËRGJEGJËSITË: 1. Të ketë përgjegjësinë kombëtare për mbrojtjen e breshkave të detit dhe të habitateve të tyre në të gjithë Shqipërinë dhe ujërat e saj territoriale. 2. Të aplikojë politika, plane veprimi dhe strategji menaxhimi të hartuar nga MMPAU, në lidhje me mbrojtjen e breshkave të detit dhe të habitateve të tyre; të sigurojë zbatimin e tyre, të vlerësojë compliance dhe të veprojë në rastet e mos‐pajtueshmerise dhe të sigurojë që përditësimet e statusit kombëtar të raportohen tek konventat ndërkombëtare. 3. Të koordinojë të gjithë entitetet që kanë detyra dhe përgjegjësi për mbrojtjen e zonave detare dhe bregdetare, duke përfshirë llojet detare, për zbatimin e Planit të Veprimit. 4. Të sigurojë financimin e nevojshëm për të mundësuar zbatimin e Planit të Veprimit për ruajtjen e breshkave të detit dhe habitateve të tyre. Fondet do të kërkohen për të iniciuar kërkimin dhe monitorimin në proces, menaxhimin e zonave të mbrojtura, një institut kërkimi, zhvillimin e aktiviteteve konservuese, sigurimin e markuesve dhe pajisjeve të tjera të nevojshme për procesin e markimit, etj,. Bashkëpunimi me ministritë dhe departamentet e tjera do të jetë themelor kur të krëkohen masa dhe fonde ndër‐institucionale, si p.sh. zhvillimi i kurseve akademike të nivelit të tretë. 5. Të zhvillojë masa mbrojtëse ndërkufitare, veçanërisht në ato zona që janë në kufi me shtetet e tjera (specifikisht Mali i Zi, Italia dhe Greqia) në mënyrë që breshkat migratore të mbrohen përgjatë gjithë zones së përhapjes dhe në të gjitha fazat e jetës; kjo do të kontribojë direkt në përpjekjet rajonale për të ruajtur breshkat e detit. 6. Të hartojë Udhëzues kombëtarë që përfshijnë trajtimin, kapjen dhe lëshimin, transportin, shpëtimin dhe rikuperimin e breshkave të detit; dhe të përcaktojnë kriteret e përshtatshme dhe kualifikimet për kërkues potencialë; dhe miratimin, monitorimin dhe dhënien e lejeve për aktivitetet kërkimore që përfshijnë llojet e mbrojtura; dhe të sigurojnë një linjë të qartë autoriteti për raportimet dhe mbikqyrjen e këtyre aktiviteteve, (të cilat mund të jenë të ndaluara ose të pezullohen në çdo kohë: Ligji “Për mbrojtjen e faunës së egër” nr. 10006 date 23.10.2008). 7. Në mënyrë që të vendoset një program kombëtar monitorimi i përhershëm Autoriteti Kombëtar duhet të autorizojë (sipas Ligjit “Për mbrojtjen e faunës së egër” nr. 10006 date 23.10.2008) kërkues të kualifikuar nga institucionet qeveritare, universitetet, organizatat dhe OJF‐të relevante për të kryer kërkime për breshkat e detit dhe të zbatojnë masat ruajtëse në përputhje me Planin e Veprimit kombëtar për breshkat e detit. Një kërkim i tillë mund të përfshijë një program monitorimi të integruar që adreson kërcënimet potenciale të tilla si ndryshimet klimatike. Gjitashtu duhet të sigurojë kërkuesit

Kapitull: Aktivitete të lidhura me Objektivin 1: Ruajtja e breshkave detare të vendoset si prioritet kombëtar

të tilla si fushatat e ndërgjegjësimit, workshopet dhe programet e edukimit që kanë si target të gjitha nivelet e shoqërisë. Programet e edukimit mjedisor të parashikuara ne Ligjin “Për rojen bregdetare shqiptare”, nr. 8875, datë 04/04/2002, i amenduar; Ligjin “Për mbrojtjen e faunës së egër” nr. 10006, datë 23/10/2008 duhet të zhvillohen aktivitsht dhe të zbatohen.

Kapitull: Aktivitete të lidhura me Objektivin 1: Ruajtja e breshkave detare të vendoset si prioritet kombëtar

Plan Veprimi për Ruajtjen e Breshkave të Detit dhe Habitateve të tyre në Shqipëri

dhe institucionet e tyre me udhëzime të qarta për punën e tyre, përgjegjësitë dhe të caktojë outputet e kërkuara për çdo projekt. Të sigurojë markues10 që kanë një dizenjim për të minimizuar riskun e ngecjes (kapjes) së breshkave të detit në rrjetat e peshkimit11. Këto duhet të shtohen në Inventarin ndërkombëtar të breshkave të markuara (http://accstr.ufl.edu/taginv.html). Autoriteti duhet të shpërndajë markuesit tek kërkuesit e miratuar dhe të sigurojë udhëzime të qarta për aplikimin e tyre (Shiko Appendiksin II të UNEP MAP RAC/SPA, 2007). Praktika e këshilluar është të aplikohen dy markues për çdo individ (p.sh. markim dyfish) në mënyrë që të minimizohet problemi i humbjes së markuesit12. 8. Të mirëmbajë bazën e të dhënave kombëtare për monitorimin dhe markimin e breshkave të detit dhe të hartojë një raport vjetor ose dy‐vjeçar të cilat mund të aksesohen nga kërkuesit ndërkombëtarë të breshkave të detit (psh. përms një websiti ekskluziv kombëtar ose www.moe.gov.al, një faqe ndërkombëtare si www.seaturtle.org, ose OBIS ‐ Ocean Biogeographic Information System Spatial Ecological Analysis of Megavertebrate Populations ‐ http://seamap.env.duke.edu). Breshkat e deti që gjenden të markuara nga markues që janë aplikuar në shtete ose rajone të tjera mund të raportohen tek organizata e duhur (shiko http://accstr.ufl.edu/taginv.html ose ‘Tag Finder’ tek www.seaturtle.org) 9. Të vendoset një sistem raportimi për individët e breshkave të gjalla ose të ngordhura, si zënie jo objekt peshkimi nga metoda të ndryshme të peshkimit (“by‐catch”); veçanërisht për ata individ të cilët kanë qënë të markuar më përpara. (Shiko Aktivitetin 2E). Kjo mund të përfshihet në bazën e të dhënave kombëtar të monitorimit (pika 9 më sipër). 10. Të sigurojë ngritjen e një rrjeti kombëtar për raportimin e breshkave të detit, të cilat, për shkaqe të ndryshme mund të gjenden të ngecura në cektinë apo ne bregdet (të ngordhura ose të gjalla) (“stranding”), si dhe për raportimin e individëve që mund të shihen nga një vezhgim i thjeshtë, (psh. Një linjë telefonike falas ose në formë emaili bazuar në web). Organizatat e autorizuara (shiko pikën 7) duhet të mbështeten dhe të trajnohen në lidhje me sistemin e raportimit. 11. Të udhëzojë, të mbështesë dhe të sigurojë asistencë teknike për Agjencitë Rajonale të Mjedisit dhe inspektorët e peshkimit në mënyrë që të zbatohet Plani i Veprimit për breshkat e detit dhe të kërkojë që qeverisja vendore të administrojë rregullat përkatëse zonat e tyre të juridiksionit. 12. Të zhvillojë programe edukimi, të punojë me ministritë e tjera, në mënyrë që të ngrejë ndërgjegjen e tyre për breshkat e detit, prezencën e tyre në Shqipëri dhe rreziqet që ndikojnë tek ato; veçanërisht ndotjen antropogjenike (Ligji “Për mbrojtjen e faunës së egër” nr. 10006 date 23.10.2008). Të miratojë kurse trajnimi të lidhura me breshkat e detit nën mbikqyrjen e Komitetit Konsultativ. Të përcaktojë dhe të rishikojë ofruesit kombëtarë për edukimin që lidhet me breshkat e detit. 13. Të hartojë dhe të mirëmbajë një Regjistër Kombëtar të shkencëtarëve të miratuar, inspektorëve, organizatave, institucioneve kërkimore dhe OJF‐të e specializuara të cilat janë të autorizuara të punojnë me ose të kryejnë kërkime për breshkat e detit dhe llojet e tjera të mbrojtura. Ky regjistër duhet të përditësohet periodikisht. 14. Të sigurojë informacion për seksionet përkatëse për mbrojtjen e breshkave të detit për Raportet Kombëtare që kërkohen të dërgohen tek Konventat Ndërkombëtare. Aktivitet 1B. Ngritja e Komitetit Konsultativ Shkencor Ky komitet duhet të këshillojë dhe të udhëheqë autoritetin kombëtar përgjegjës për mbrojtjen e breshkave të detit dhe të habitateve të tyre. Anëtarësia e tij mund të zgjerohet me këshillimin për lloje të tjera të kërcënuara të faunës të tilla si cetacetë, peshkaqenët dhe fokat (phocids). Gjithashtu mund t'i sigurojë specialistëve përfaqësimin e tyre në konventat përkatëse ndërkombëtare. Ky komitet duhet të konsistojë në një panel specialistësh, përfaqësues të agjencive zbatuese (p.sh. Policia Kufitare, Roja bregdetare, etj) dhe përfaqësues të OJF‐ve me ekspertizë të provuar në fushat e mëposhtme:  Biologjia dhe Zoologjia detare  Oqeanografia fizike dhe kimike; Hidrobiologjia  Biogjeografia  Ndryshimet klimatike 10

mundësisht Stockbrand’s markues titani, ose markues nga një furnizues i përshtatshëm Suggett and Houghton 1998 12 Balazs 1999 11

Plan Veprimi për Ruajtjen e Breshkave të Detit dhe Habitateve të tyre në Shqipëri

Gjenetika Mikrobiologjia Biodiversiteti Peshkimi Turizmi Menaxhimi i Integruar i Zonës Bregdetare Zhvillimi i qëndrueshëm Menaxhimi i mbetjeve dhe burimet ujore Menaxhimi i Zonave te Mbrojtura Menaxhimi i jetës së egër Mjekësia veterinare; në veçanti Shërbimi Veterinar kombëtar Ligji ndërkombëtar dhe mjedisor (Ministria e Drejtësisë) Ruajtja mjedisore dhe edukimi mjedisor

Aktivitet 1C. Zbatimi ndër‐institucional i Planit të Veprimit për breshkat detare Nga pikëpamja e zbatimit të legjislacionit specifik që do të sigurojë mbrojtje të plotë për breshkat e detit në të gjitha fazat e jetës së tyre dhe në të gjithë habitatet në Shqipëri dhe ujërat e saj territoriale, duke përfshirë pjesë të rrugëve migratore, duket se që rregullat dhe rregulloret e hartuara nga MMPAU do të jenë më shumë efiçente. Ato duhet të kuadrohen në mënyrë të tillë që të sigurojnë që procedurat dhe aktivitetet e niveleve më të ulëta të autoriteteve janë në linjë me qëllimet kombëtare të Shqipërisë dhe detyrimet ndërkombëtare (RAC/SPA 2003; UNEP‐MAP RAC/SPA 2007). Ashtu si në shume vende të tjera, juridiksioni për ujërat bregdetare shqiptare dhe linjën tokë/det qëndron midis dy autoriteteve: Roja bregdetare që ka përgjegjësinë për hapësirën detare dhe Ministria e Mjedisit për zonat e mbrojtura dhe llojet e rrezikuara. Vendimi i Këshillit të Ministrave Nr. 954 date 30.09.2009 përcakton “Strukturën, organizimin dhe funksionimin e Qendrës Ndër‐institucionale Operacionale Detare (QNOD) dhe ndërveprimin e saj me institucionet shtetërore që kanë interesa në det”. QNOD është një strukturë koordinuese ndër‐institucionale që funksionon në përputhje me kuadrin ligjor shqiptar dhe që është përgjegjësi parësor për menaxhimin e hapësirës detare pranë Ministrisë së Brendshme dhe kontrollit kufitar së bashku me ministritë e tjera që kanë autoritet të ndryshëm në det. QNOD koordinon veprimet, burimet, burimet njerëzore etj. Nga organizata dhe institucione të ndryshme të angazhuar. Dihet se QNOD është një strukturë e re dhe se burimet e saj janë të kufizuara aktualisht megjithatë pritet që kjo organizatë të jetë në linjë dhe të zbatojë legjislacionin e fushës së BE‐ së. Një ndër fuksionet e QNOD është që së bashku me MMPAU mund të koordinojë: i) Operacionet e anijeve për të kontrolluar zbatimin e legjislacionit për peshkimin. ii) Operacionet për të parandaluar dhe për të mbrojtur mjedisin detar nga ndotja. PËRGJEGJËSITË SIPAS PV: Këto kompetenca mund të aplikohen aktivisht për të minimizuar impaktet antropogjenike në breshkat e detit dhe habitatet e tyre, specifikisht:  Të parandalojë përdorimin e paligjshëm të eksplozivëve për peshkim;  Të sigurojë që peshkimi me trata të mos kryhet brenda 3 miljeve detare të bregut (ose në thellësi më pak se 40‐metra);  Të parandalojnë ndotësit të hyjnë në det, veçanërisht: kimikatet, ujërat e ndotura dhe mbetjet e ngurta, përfshirë burimet lumore, tokësore ose detare. QNOD mund të përdorë dhe të koordinojë burimet nga organizata të ndryshme. Institucionet e mëposhtme kanë fuqi dhe zbatojnë detyra në zonën detare dhe bregdetare: (Ligji nr.9251, date 08.07.2004 "Kodi detar i Republikës së Shqipërisë")  Ministria e Financës (24‐orë prezencë në dogana);  Ministria e Brendshme (24‐orë prezencë në Policinë Kufitare dhe Migracionin);

Kapitull: Aktivitete të lidhura me Objektivin 1: Ruajtja e breshkave detare të vendoset si prioritet kombëtar

            

Plan Veprimi për Ruajtjen e Breshkave të Detit dhe Habitateve të tyre në Shqipëri

 Ministria e Mbrojtjes (24‐orë prezencë në Rojen Bregdetare);  Ministria e Mjedisit, Pyjeve dhe Administrimit të Ujërave (24‐orë prezencë e Inspektoratit të Peshkimit);  Ministria e Punëve Publike dhe Transportit (kapacitete sipas nevojave);  Ministria e Bujqësisë, Ushqimit dhe Mbrojtjes së Konsumatorit (kapacitet koordinues sipas nevojave).  Ministry of Turizmit, Kulturës, Rinisë dhe Sporteve (kapacitet koordinues sipas nevojave).

Kapitull: Aktivitete të lidhura me Objektivin 1: Ruajtja e breshkave detare të vendoset si prioritet kombëtar

Aktivitet 1D. Edukimi, Trajnimi dhe Rritja e Ndërgjegjes

Nën‐ aktivitet 1Da. Trajnimi akademik dhe profesional Shqipëria ka njëvijë bregdetare afërsisht 476 km që kufizon detet Adriatik dhe Jon; megjithatë nuk ka Institut oqeanik, Akuarium Kombëtar, as edhe universitet në vend që të ofrojë kurse diplomimi në shkencat detare, veçanërisht në shkencat natyrore. Kjo mungesë vërehet në faktin se ka shumë pak biologë detarë, megjithëse ka hidrobiologë dhe specialistë peshkimi si dhe shumë pak mundësi punësimi në këto profesione. Gjithashtu ka pak ekspertizë në kërkimet detare. Kjo ka një efekt direkt në breshkat e detit në Shqipëri, sepse prezenca e tyre në rang kombëtar është plotësisht në mjedisin detar, pasi nuk raportohet folezimi në vend. Si pasojë e kësaj mungese zona bregdetare menaxhohet shumë dobët: nuk ka organizim të Menaxhimit të Integruar të Zonës Bregdetare (MIZB), megjithëse ka patur disa studime të mëparshme (psh. Banka Botërore). Zhvillimi i paplanifikuar, i paligjshëm ose i paqëndrueshëm është i përhapur dhe ndotja antropogjenike është evidente dhe ka një kulturë apatie ndaj mjedisit. 1. Duhet të kryhet një studim fizibiliteti për të identifikuar universitetet e përshtatshme dhe shkollat teknike që mund të zhvillojnë kurse në:  Shkencën detare  Menaxhimin dhe kujdesin e kafshëve në robëri  Menaxhimin e jetës së egër dhe zonat e mbrojtura  MIZB & Zonat e mbrojtura detare  Zhvillimin e qëndrueshëm dhe planifikimin  Vlerësimin e ndikimit në mjedis  Menaxhimin e mbetjeve  Ligjin mjedisor, veçanërisht në zonën bregdetare  Kurse specialistësh për stafin e qendrave të shpëtimit dhe të ndihmës së shpejtë  Teknikat e kërkimit psh. MRes (Mastër në kërkime)  Turizmin dhe qëndrueshmërinë (bregdetare) zhvillimi (psh. Universiteti i Korçës www.unkorce.edu.al ka një kurs për një diplomë turizmi). 2. Kurse të nivelit të tretë duhet të ofrohen nga biologë detarë ose profesionistë të breshkave të detit ose akademikë të kualifikuar në mënyrë të ngjashme (zakonisht PhD). Lektorët duhet të kenë njohuri të detajuara për breshkat e detit dhe aftësi praktike për to dhe të kenë një kuptim të qartë të kërcënimeve me të cilat përballen llojet e rrezikuara. 3. Vëmendje e veçantë duhet t'i kushtohet promovimit të praktikave më të mira dhe të sigurta që parandalojnë dëmtimin e mëtejshëm të shkaktuar ndaj këtyre llojeve tashmë të rrezikuara. 4. Autoriteti kombëtar për breshkat e detit duhet të emërojë dhe të rishikojë ofruesit e edukimit për breshkat e detit. 5. Të gjithë personat që punojnë me breshkat e detit duhet të kryejnë kurse profesionale të ofruara nga shkencëtarë dhe menaxherë profesionistë të breshkave të detit. Për pjesëmarrësit e këtyre kurseve jepet një çertifikatë pas kryerjes me sukses të tyre. 6. Kurset e trajnimit që mund të jenë të niveleve të ndryshme duhet të plotësojnë një standard kombëtar dhe të miratohen nga Autoriteti kombëtar për breshkat e detit nën udhëheqjen e Komitetit Konsultativ. Akreditimi i kurseve duhet të bëhet sipas legjislacionit kombëtar shkencor. Çdo rajon bregdetar nëpërmjet Universiteteve Rajonale (të tilla si Universiteti i Shkodrës dhe i Vlorës) mund të trajnojë, të vlerësojë dhe të licensojë monitorues dhe kërkues të breshkave të detit.

Ngritja e një Instituti të shkencave detare dhe Qendrës Kërkimore Një institut kërkimor që përfshin kërkimin detar dhe bregdetar mund të ngrihet me qëllimet e mëposhtme:  Zhvillimi i një qendre me shumë disiplina dhe multi‐institucionale që mbështet dhe mundëson kërkim të mirëfilltë;  Vepron si kualifikues për universitetet dhe zhvillon aftësitë shkencore për studentët e ciklit të tretë;  Zhvillon dhe kryen kurse për grupet e interest të tilla si shkollat, mësuesit, menaxherët e zonave bregdetare, OJF‐të dhe personat që monitorojnë breshkat ose lloje të tjera detare të rrezikuara, dhe/ose merr pjesë në ngritjen e rrjetit për raportimin e breshkave të detit, të cilat, për shkaqe të ndryshme mund të gjenden të ngecura në cektinë apo ne bregdet (të ngordhura ose të gjalla) dhe janë të angazhuar në fushatat e ndërgjegjësimit të publikut;  Zhvillon programe të shkëmbimit të studentëve me shtete të tjera dhe t'a bëjë qendrën të vlefshme për kërkuesit ndërkombëtarë që ndërmarrin kërkime bashkëpunuese;  Të zhvillojë dhe të prodhojë programe të edukimit mjedisor të parashikuara në Ligjin (“Për rojen bregdetare shqiptare”, nr. 8875, datë 04/04/2002, i amenduar; Ligji “Për mbrojtjen e faunës së egër” nr. 10006 datë 23/10/2008). Funksionet e tij mund të përfshijnë: këshillimin e qeverisë për çështjet mjedisore, ndërmarrjen e kërkimeve në emër të tyre, zhvillimin e programeve të monitorimit aftagjatë (psh. Breshkat e detit, ose efektiviteti i masave menaxhuese për ndotjen antropogjenike), por gjithashtu të inkorporojnë aktivitetet e kërkimit dhe trajnimit për Ministritë e ndryshme (psh. Turizmi, Arsimi, Veterinaria dhe Mjedisi). Duhet të iniciojë, promovojë dhe zhvillojë një kulturë të zbatimit të ligjit, duke përfshirë agjenci të trajnimit dhe zbatimit në praktikë për aspektet biologjike dhe të ruajtjes së llojeve të mbrojtura dhe të habitateve të tyre. Veprime paraprake:  Formimi i një grupi pune  Investigimi i kërkesave ligjore për ngritjen e institutit  Prezantimi i institutit tek Ministritë relevante dhe anëtarët e Parlamentit  Investigimi i mundësive të financimit (psh. FP7; Life+; IPA etj.)  Zhvillimi i lidhjeve të forta me Prefkturat dhe Agjencitë Rajonale të Mjedisit;  Krijimi i kontakteve me vendet e tjera  Një modul trajnimi për kërkim mund të përgatitet dhe të testohet me studentët e universiteteve kombëtare (psh. Tiranës, Shkodrës dhe Vlorës): kjo ështe pastaj një aftësi e transferueshme dhe mund të mësohet në fakultete dhe kolegje të tjera): marrja e gjithë miratimeve të nevojshme, dokumentat, stafi, burimet dhe financimi për këtë modul. Nën‐ aktivitet 1Db. Arsimi i nivelit fillor dhe nëntëvjeçar 1. Inkurajimi dhe promovimi i kurseve për ndërgjegjësimin mjedisor përmes sistemit të përgjithshëm të arsimimit (shkolla fillore, nëntëvjeçare dhe gjimnaze). Në rajonet ku kurset mjedisore tashmë ekzistojnë të futet një kapitull i ri për breshkat e detit dhe mjedisin detar në kurikulat shkollore. 2. Sigurimi i mësuesve të përshtatshëm të trajnuar dhe asistentë të tyre në dispozicion për të dhënë edukimin mjedisor. Sigurimi i një moduli trajnimi për mësuesit për mjediset detare dhe breshkat e detit12. 3. Inkurajimi i përdorimit të ditëve të ekskursioneve në natyrë për të përforcuar teorinë e mësuar dhe për të rritur ndërgjegjen midis të rinjve. Nën‐ aktivitet 1Dc. Edukimi i aktorëve të interesuar Duhen programuar workshope edukative ose programe për të trajnuar dhe influencuar grupe target specifike:  Peshkatarët (shiko gjithashtu Pikën 2 të Aktivitetit 3C)  Komunitetet lokale  Industrine e turizmit  Agjencitë zbatuese  Autoritetet mjedisore rajonale  Mësuesit e shkollave

Kapitull: Aktivitete të lidhura me Objektivin 1: Ruajtja e breshkave detare të vendoset si prioritet kombëtar

Plan Veprimi për Ruajtjen e Breshkave të Detit dhe Habitateve të tyre në Shqipëri

 Duhen zhvilluar kurse të specializuara për qendrat e shpëtimit dhe të ndihmës së shpejtë. Duhet zbatuar një sistem vlerësimi dhe monitorimi i jashtëm dhe duhet kryer vlerësimi i kurseve: vlerësimi i cilësisë së mësimdhënies dhe raporte për nivelin e kurseve nga pjesëmarrësit e kurseve. Bashkëpunimi me shoqërinë civile duhet të jetë një prioritet dhe të përfshijë ngritjen e qendrave të informimit mjedisor.

Kapitull: Aktivitete të lidhura me objektivin 2. Monitorimi i popullatave dhe habitateve të breshkave të detit

Nën‐ aktivitet 1Dd. Rritja e ndërgjegjes së publikut Duhet rritur ndërgjegja për mjedisin, kërcënimet me të cilat llojet dhe habitatet përballen në Shqipëri dhe praktikat më të mira të ruajtjes. Kujdesi për llojet e rrezikuara, drejtimet për minimizimin e impaktit njerëzor si dhe vlera e vullnetarizmit për ruajtjen e mjedisit duhen komunikuar tek publiku nëpërmjet fushatave në media.

Aktivitet 1E. Legjislacioni Siç përmendet në arësyetimin për Planin e Veprimit dokumenti aktual sugjeron që duke përdorur ligjet si bazë për zbatimin e masave të propozuara dhe nëpërmjet miratimit të Rregulloreve dhe Urdhërave të sigurohet ngritja e institucioneve të nevojshme për zbatimin e masave të propozuara në Planin e Veprimit. Për më tepër Plani i Veprimit propozon që: procesi i vlerësimit dhe kompensimit të parashikuara në Ligjin “Për mbrojtjen e faunës së egër” nr. 10006, datë 23.10.2008, neni 12 “Kompensimi dhe dëmtimi” të zgjerohet që të përfshijë kompensimin për peshktarët për dëmtimin e rrjetave të peshkimit si rezultat i aktivitetit të breshkave të detit të konfirmuar; Ligji nr. 10006, datë 23/10/2008 duhet të amendohet në mënyrë që migrimi dhe korridoret e migrimit të përfshijnë kafshët migratore detare, pasi aktualisht i referohen vetëm shpendëve migratorë. Gjithashtu Komiteti i Menaxhimit i Parkut detar Karaburun‐Sazan duhet të përfshijë mbrojtjen e breshkave të detit dhe të habitateve të tyre në udhëzuesin operacional të Parkut (VKM nr. 289, date 28.04.2010 "Për shpalljen Park Kombëtar të Ekosistemit detar natyror rreth gadishullit të Karaburunit dhe Ishullit të Sazanit"). A.4.2. Aktivitete të lidhura me objektivin 2. Monitorimi i popullatave dhe habitateve të breshkave të detit Objektivi 2 Arësyetimi Janë konfirmuar dy lloje që përdorin aktualisht ujërat shiptare: Caretta caretta (Linnaeus 1758) dhe breshka e gjelbër Chelonia mydas (Linnaeus 1758). Breshka Dermochelys coriacea, një lloj oqeanik njihet historikisht dhe ka një specimen në Muzeun e Shkencave Natyrore të Universitetit të Tiranës13. Më së fundi (Maj 2004) një individ u kap në Gjirin e Drinit 14. Një lloj tjeter breshkë Eretmochelys imbricata është referuar e kapur në kufi të Shqipërisë15, megjithëse ky lloj popullon barrierat koralore tropikale. Ka një mundësi të vogël që një lloj i pestë Lepidochelys kempii mund të takohet në ujërat mesdhetare16. Shqipëria aktualisht nuk ka raportuar aktivitete të folezimit të breshkave, por ka prova të qarta që breshkat e detit janë të pranishme në ujërat kombëtare gjatë gjithë vitit17. Prandaj, autoritetet shqiptare janë në pozicionin e përgjegjësit për breshkat e detit dhe shumë habitate të rëndësishme për to dhe prandaj duhet zbatuar një program rigoroz kërkimi dhe masash ruajtëse në mënyrë që:  Të sigurohen njohuri për ekologjinë dhe biologjinë e llojit  Të informohen vendim‐marrësit  Të monitorohen ndryshimet e popullatave në kohë

Zeko & Puzanoi 1960 Casale & Margaritoulis 2010 15 Casale & Margaritoulis 2010 16 Tomas et al. 2003 17 White et al. 2006, 2008, 2009, 2010, 2011, 2012 14

Plan Veprimi për Ruajtjen e Breshkave të Detit dhe Habitateve të tyre në Shqipëri

Aktivitet 2A. Kërkimi Duhet të kryhet grumbullimi i të dhënave bazë në mënyrë që të shikohet se cilat zona bregdetare janë më të rëndësishme për breshkat e detit në Shqipëri me qëllim që: të fitohet njohuri dhe të zbatohen masa mbrojtëse (shiko gjithashtu Aktivitetin 4) dhe te ngrihen projektet e përhershme të monitorimit. Çdo projekt individual kërkimi duhet të ndjekë një metodologji kërkimi të standartizuar, të drejtohet nga Plane Pune të qartë dhe specifike për zonën, të matshëm dhe që të arrijnë qëllimet dhe objektivat e kërkimit. Trajnimi dhe angazhimi i vullnetarëve dhe aktorëve të interesuar duhet të kryhet në mënyrë konkuruese. Propozimet e kërkimit Të gjitha aktivitetet e kërkimit që kanë të bëjnë me llojet e mbrojtura duhet të miratohen formalisht nga autoriteti i përcaktuar PËRPARA se të fillojë programi i kërkimit. Propozimi duhet të përfshijë:  Llojet me interes  Qëllimin e kërkimit  Kohëzgjatjen e programit të kërkimit  Rishikimin e njohurive ekzistuese  Materialin dhe metodat  Gjetjet e pritura  Shpërndarjen e rezultateve  Kualifikimet e kërkuesve Miratimi i propozimeve për kërkim Çdo propozim duhet të rishikohet nga autoriteti i përcaktuar. Lista e mëposhtme propozon pikat e nevojshme që duhet të merren parasysh dhe të vlerësohen gjatë procesit të rishikimit: 1. Kërkimi i propozuar duhet të jetë brenda prioriteteve të dhëna në Planin kombëtar të Veprimit për breshkat e detit: a. Kërkimi adreson një ndër zonat prioritare të listuara në Planin e Veprimit për breshkat e detit (UNEP‐MAP, RAC/SPA 2007) b. Kërkimi asiston Shqipërinë në përmbushjen e strategjisë së saj kombëtare dhe/ose detyrimet ndërkombëtare c. Nga ky kërkim do të derivojnë përfitime të tjera ose inovacione d. Breshkat e detit dhe/ose habitatet e tyre do të përfitojnë nga ky studim e. Do të arrihet përmirësim i dukshëm i statusit të ruajtjes së breshkave të detit 2. Kërkuesit mund të demostrojnë: a. Që ata janë të kualifikuar b. Që ata kuptojnë legjislacionin kombëtar që udhëheq programin e kërkimit 3. Plani i kërkimit në mënyrë eksplicite siguron mirëqënien e llojeve të rrezikuara dhe tregon se si aktivitetet ose praktika të dëmshme, të tilla si kapja me dashje ose keqpërdorimi i breshkave të minimizohet ose të shmanget. 4. Nqs synohet markimi i kafshëve kërkuesit duhet të: a. Kërkojnë markues të madhësisë së duhur nga Autoriteti Kombëtar kompetent. b. Të japë prova që personat, të cilët ngarkohen për të kryer procesin e markimit, të jenë më parë të trajnuar për përdorimin korrekt të procedurave të aplikimit të tyre. c. Të konfirmojnë që janë marrë në konsideratë udhëzimet për markimin e breshkave (Shtojca II: UNEP‐MAP, RAC/SPA 2007) 5. Nqs do të përfshihen peshkatarët ose aktorët e tjerë të interesuar: në propozim të përfshihet një program ndërgjegjësimi që do të sigurojë që këta anëtarë të komunitetit kuptojnë rëndësinë e ruajtjes së llojeve të mbrojtura.

Kapitull: Aktivitete të lidhura me objektivin 2. Monitorimi i popullatave dhe habitateve të breshkave të detit

 Të identifikohen ndryshimet në shabllonet afatgjata ciklike të tilla si hidro‐meteorologjia dhe gjeomorfologjia Duhet të grumbullohen të dhëna shkencore paralelisht me aktivitetet menaxhuese dhe monitoruese pasi si monitorimi ashtu dhe njohuritë shtesë të ekologjisë së llojeve dhe të kërcënimeve, do të mbështesin plotësimin e qëllimit strategjik.

Plan Veprimi për Ruajtjen e Breshkave të Detit dhe Habitateve të tyre në Shqipëri

Kapitull: Aktivitete të lidhura me objektivin 2. Monitorimi i popullatave dhe habitateve të breshkave të detit

Nqs gjendet e pranueshme: a. Shërbimi Veterinar Kombëtar dhe Autoritetet Rajonale dhe Lokale përkatëse (Inspektorët e Mjedisit dhe peshkimit; Ligji “Për mbrojtjen e faunës së egër” nr. 10006 datë 23.10.2008) duhet të lajmërohen për planin e kërkimit. b. Duhet të emërohet një zyrtar si pikë kontakti e autoritetit kombëtar dhe do të sigurojë mbikqyrjen e aktiviteteve të kërkimit të projektit dhe detajet e kontaktit duhet t'i komunikohen kërkuesit udhëheqës. c. Kërkuesit e aprovuar duhet të regjistrohen në Regjistrin Kombëtar të shkencëtarëve të kualifikuar për të punuar me llojet e rrezikuara.

Leja e kërkimit 1. Pasi propozimi për kërkim është miratuar dhe është vendosur numri i tij i protokollit: udhëheqësi i kërkimeve duhet të plotësojë një Memorandum Mirëkuptimi me MMPAU, pas të cilit duhet të lëshohet një leje mjedisore kërkimi mjedisore për çdo aplikim. 2. Leja e kërkimit duhet të përfshijë:  Kërkuesit e emëruar  Periudhën e studimit;  Përshkrimin e aktiviteteve të lejuara (psh. Trajtimin e kafshëve, zhvendosjen e breshkave nga mjedisi detar, unazimin, vlerësimin në zone pa e nxjerrë);  Nqs kërkohet leja për markimin e breshkave atëherë ky proces duhet kryer në përputhje me Shtojcën II të UNEP/MAP, RAC/SPA (2007); dy markues për individ është një praktikë optimale18. 3. Kërkuesit udhëheqës duhe t'i jepet një kopje e udhëzimeve kombëtare për breshkat e detit (shiko Aktivite 1A). 4. Kur stafi kërkimor është atashuar pranë Universitetit ose institucione të ngjashme duhe të ketë një Memorandum Mirëkuptimi me institucionet e tyre, sipas të cilës ato bien dakort të zbatojnë rregullat dhe rregulloret përkatëse për zbatimin e aktiviteteve të kërkimit, veçanërisht për llojet e mbrojtura. 5. Studentët e universitetit (BSc dhe MSc) duhet të jenë nën përgjegjësinë e drejtorit të kursit ose supervizorit akademik. Në mënyrë që të zhvillohen kapacitetet e tyre akademike, kandidatët e doktoraturës (PhD) duhet të ndjekin procedurat e këtij kapitulli: psh. Të paraqesin një propozim kërkimi për miratim, i cili duhet të bashkëfirmoset nga supervizori i tyre i kërkimit. Rekrutimi i kërkuesve të ardhshëm: Të paturit e një strukture organizative të ngritur do të thotë që mund të rekrutohen kërkuesit e ardhshëm të breshkave të detit. Nqs nuk ekzistojnë në Shqipëri shkencëtarë të kualifikuar dhe menaxherë të breshkave të detit, atëherë mund të gjenden aplikantë ndërkombëtarë përmes www.seaturtle.org. Duhet të ndiqet një proces aplikimi dhe përzgjedhje të standartizuar për kandidatët e mundshëm, që përfshin intervista personale (psh. me anëtarët e Komitetit Konsultativ). Aplikantët e suksesshëm do të jenë përgjegjës para Autoritetit Kombëtar të breshkave të detit dhe do të pajisen me udhëzimet kombëtare për kryerjen dhe raportimin e punës së tyre. Profesionistë të rinj të interesuar në ruajtjen detare ose edukimin mjedisor mund të caktohen në strukturat e reja të propozuara këtu psh. Qendrat e shpëtimit, stacionet e ndihmës së shpejtë, në projektet e stabilizuara përgjatë bregdetit, në hedhjen e mbeturinave dhe impiantet ricikluese duke kontribuar kështu efektivisht për qëllimet e lartpërmendura. Aktivitet 2B. Përcaktimi i Zonave Kombëtare Detare Në mënyrë që të sigurohet një pamje e plotë e shpërndarjes së breshkave të detit në rang kombëtar janë të nevojshme disa metoda të krahasimit të numrit të individëve, shkallës së kapjes së individëve të breshkave si zënie jo objekt peshkimi, nga metoda të ndryshme të peshkimit si dhe e nevojshme është të njihet numri i breshkave të detit, të cilat, për shkaqe të ndryshme mund të gjenden të ngecura në cektinë apo ne bregdet (të ngordhura ose të gjalla). Zonat e përcaktuara detare sigurojnë një mënyrë të 18

Balazs 1999

Plan Veprimi për Ruajtjen e Breshkave të Detit dhe Habitateve të tyre në Shqipëri

thjeshtë të raportimit të këtij informacioni. Kjo lejon që individët e kapur nga metoda të ndryshme peshkimi si zënie jo objekt peshkimi apo ata të cilët gjenden ne bregdet (të ngordhur apo të gjallë), të alokohen ne rajonin e duhur; siguron një përmbledhje të zonës detare; të shpërndarjes kombetare; dhe thekson zonat prioritare si ato të ndërveprimit të lartë me aktivitetin e peshkimit. Programi kërkimor 2008‐2010 ka përdorur të dhënat e mëposhtme, të cilat janë listuar duke nisur nga veriu:

SH ‐ Shëngjin PA

LA ‐ Lalëzi

DU ‐ Durrës DU

VL ‐ Vlorë KA ‐ Karaburuni VL

SA – Sarandë KA SA

Figura 1. Harta e ujërave territoriale bregdetare të Shqipërisë me Zonat Detare të sugjeruara (Harta u përgatit me MapTool www.seaturtle.org)

Breshkat detare janë raportuar ose vërejtur nga të gjitha zonat detare të treguara dhe të përmendura më sipër19. Një numër i konsiderueshëm i breshkave të detit janë konfirmuar që përdorin Gjirin e Drinit, veçanërisht nga zona detare PA20. Kapje incidentale në peshkim janë raportuar nga zona të tjera detare, kryesisht SH, LA, DU & VL21. SH përfshin Velipojën; VL përfshin Spidhenë, Divjakën dhe Semanin.

White et al. 2006 Haxhiu 2010; White et al. 2008, 2009, 2010, 2011, 2012 21 White et al 2006, 2009 20

Kapitull: Aktivitete të lidhura me objektivin 2. Monitorimi i popullatave dhe habitateve të breshkave të detit

PA – Patok

Kapitull: Aktivitete të lidhura me objektivin 2. Monitorimi i popullatave dhe habitateve të breshkave të detit

Plan Veprimi për Ruajtjen e Breshkave të Detit dhe Habitateve të tyre në Shqipëri

Aktivitet 2C. Monitorimi afatgjatë i ndryshimit të popullatave të breshkave të detit Breshkat e detit janë kafshë që jetojnë gjatë dhe mundet që të mos arrijnë maturimin gjatë kohës së punës së një kërkuesi të vetëm, prandaj është themelore që këto procedura monitorimi dhe organizatat e tyre të jenë të qëndrueshme për një periudhë të gjatë kohore (UNEP‐MAP, RAC‐SPA 2007). Ndyshimet në shpërndarjen dhe demografinë e breshkave të detit mund të kërkojnë dekada monitorimi dhe prandaj mbledhja e të dhënave duhet të jetë në përputhje me protokolle standarte në mënyrë që vendimet për menaxhimin të bazohen në gjetje të krahasueshme të kërkimeve (Ligji “Për mbrojtjen e faunës së egër”, Nr. 10006, datë 23.10.2008, neni 33 dhe kreu VII). Kjo kërkon gjithashtu të trajnohen shkencëtarë të rinj dhe menaxherë të jetës së egër për përdorimin e kësaj metodologjie të miratuar dhe që drejtuesit e departamenteve qeveritare përgjegjës për biodiversitetin, llojet e rrezikuara dhe habitatet e mbrojtura të jenë të përditësuar me statusin kombëtar të breshkave të detit dhe që këto gjetje të përfshihen në raportet e pikes fokale në takimet e shteteve palë të Konventave relevante. Është e rëndësishme të monitorohen dhe të mbrohen breshkat e detit gjatë gjithë jetës së tyre dhe në gjithë habitatet e tyre, 99% e të cilëve janë në mjedis detar. Është e vështirë të monitorosh breshkat e detit në det dhe duhen planifikuar me kujdes studime të bazuara nga anijet (të cilat kërkojnë më shumë fonde në krahasim me vëzhgimet e bazuara në tokë). Specifikisht në Shqipërinë veriore, psh. në Gjirin e Drinit tejdukshmëria nënujore është praktikisht zero për shkak të prurjeve të larta nga sedimentet lumore22. Disa nga mjetet e kërkimit të vlefshme për monitorimin janë: telemetria satelitore, modelimi i popullatave, markimi i gjymtyrëve (të përparmet ose të prapmet)23 dhe analizat gjenetike. Pasi të jenë përcaktuar të dhënat bazë është e mundur dhe e dëshirueshme të vlerësohet se si ndikohen popullatat e breshkave të detit nga ndikimi njerëzor gjithnjë në rritje mbi to dhe habitatet e tyre (shiko Objektivin 3). Aktivitet 2D. Krijimi i një baze kombëtare të dhënash për procesin e markimit Duhet ngritur një bazë të dhënash që do të regjistrojë numrat e shënjuesve të aplikuara tek breshkat në Shqipëri. Informacione shtesë që mund të përfshihen janë:  Emri i individit që shënjon çdo kafshë;  detajet e ndonjë ndryshimi të markuesve;  data dhe vendi i lëshimit;  gjendja shëndetësore e breshkës;  mënyra e kapjes së individëve nga metoda të ndryshme peshkimi ose individëve të cilët gjenden ne bregdet (të ngordhur apo të gjallë) .  Të dhëna morfometrike të standartizuara: CCL & CCW (gjatësia dhe gjerësia e harkuar e karapaksit)24. Rikapjet janë veçanërisht të rëndësishme dhe prandaj duhen raportuar të dhënat e rritjes së tyre, pasi kjo lejon të kuptohet më mirë, njohuritë tona aktuale për ekologjinë e tyre detare janë shumë të kufizuara. Aktivitet 2E. Krijimi i një rrjeti monitorimi për breshkat e dala ne bregdet Në mënyrë që të fitohet një kuptim kombëtar bashkëkohor i pranisë së breshkave të detit dhe të habitateve të tyre në Shqipëri është e nevojshme të ngrihet një rrjet monitorimi dhe për breshkat që gjenden ne bregdet (të ngordhur apo të gjallë) në të gjitha zonat bregdetare. Kjo mund të koordinohet në nivel kombëtar dhe të zbatohet në nivel rajonal. Shqipëria ka tashmë një numër organizatash: zyrtarë qeveritarë nga këshillat kombëtarë, rajonalë dhe vendore, komitetet e menaxhimit të zonave të mbrojtura; rojtarët e gjuetisë, inspektorët e peshkimit, kirurgët veterinarë dhe organizata të tilla si Shoqatat e peshkatarëve, OJF‐të dhe Universitetet. Këto mund të zgjerohen duke ndjekur trajnimin e 22

White et al. 2006 Programi i Markimit: Aktualisht i kufizuar në pjesën veriore të Shqipërisë, por kjo duhet të shtrihet në të gjithë territorin, në mënyrë që të ketë një tablo të qartë kombëtare mbi shpërndarjen në hapësirë dhe kohë të breshkave detare. 24 MEDASSET mund të sigurojë një bazë të dhënash në gjuhën angleze, që mund të përshtatet për përdorim Brenda vendit. 23

Plan Veprimi për Ruajtjen e Breshkave të Detit dhe Habitateve të tyre në Shqipëri

nevojshëm, për të mbledhur dhe raportuar të dhëna për breshkat e detit që kanë dalë në plazhe ose veçanërisht në periudhat e ftohta të dimrit në laguna të tilla si në Butrinti. Për këtë duhet të zhvillohet një protokoll i standartizuar. Do të kërkohet gjithashtu një fushatë mediatike kombëtare në mënyrë që raportet e vëzhgimeve rastësore të breshkave te detit, të individëve që gjenden ne bregdet (të ngordhur apo të gjallë) si dhe të atyre individëve që kapen si zënie jo objekt peshkimi nga metoda të ndryshme peshkimi të drejtohen tek inspektorët e peshkimit, inspektorët vetërinarë dhe organizatën rajonale: psh. përmes një ’linje të dedikuar’ (telefon & SMS) ose faqe interneti (psh. http://www.euroturtle.org/turtlecode/report.htm dhe http://www.seaturtle.org/istor).

Duhen bërë përpjekje për kërkues të kualifikuar që të performojnë nekropsinë tek breshkat e ngordhura me qëllim që të sqarohet shkaku i ngordhjes së tyre dhe gjithashtu për hedhjen e sigurtë të karakasës (biohazard). I duhet kushtuar kujdesi i duhur rreziqeve potenciale të tilla Vibrio spp etj. Këto të dhëna duhet të përfshihen në bazën e të dhënave të shënjimit dhe raportet vjetore.

Aktiviteti 2F. Zhvillimi i mjekësisë së breshkave të detit dhe ngritja e një Qendre Shpëtimi Aktualisht nuk ka qendra në Shqipëri në gjendje të mbajnë breshkat e detit për qëllime rehabilitimi dhe rikuperimi. Nuk ka kirurgë veterinerë të trajnuar në mjekësinë e breshkave të detit, as edhe mbajtës kafshësh të trajnuar për t'u kujdesur për breshkat e detit në robëri. Nuk ka rrjet monitorimi të ngritur për rastet e breshkave të cilat gjenden ne bregdet (të ngordhura apo të gjalla), as dhe ndonjë person të trajnuar për të siguruar ndihmën e parë për kafshët detare të plagosura (psh. masa për shpëtimin e jetës)25. Nën‐ aktivitete: 1. Të sigurohet të paktën për dy kirurgë veterinerë (Mjekë veterinerë) të ndjekin një kurs të shkurtër në trajnimin kirurgjikal tek breshkat e detit. 2. Veterinerët e trajnuar për mjekësinë e breshkave të detit duhet të nënshkruajnë në listën për shërbimet për rehabilitmin e breshkave të detit (rehab@lists.seaturtle.org). Ky shërbim është ngritur specifikisht për t'ju përgjigjur pyetjeve teknike dhe mjekësore lidhur me ndërhyrjet, kujdesin, rikuperimin post operator të breshkave të detit. Kërkesat do të trajtohen nga specialistët veterinerë të disiplinave të ndryshme. Është e rëndësishme që veterinerët të bashkëpunojnë ngushtë me biologët detarë gjatë procesit të rikuperimit, pasi të dy fushat e ekspertizës së specialistëve janë të domosdoshëm për rikuperimin e suksesshëm të breshkave të plagosura dhe lëshimin e tyre përsëri në det. 3. Duhet të kryhet një studim fizibiliteti me qëllimet kryesore të mëposhtme: a) Të vlerësohet nëse dhe kur është e përshtatshme të ndërtohet një qendër për mbajtjen e breshkave të detit të lënduara gjatë periudhës së rikuprimit të tyre. Kjo qendër mund të përdoret gjithashtu për kërkime dhe kujdes për lloje të tjera detare. b) Të vlerësohet nqs është e mundur të trajnohet stafi i qendrës për kujdesin ndaj breshkave të detit në Shqipëri ose nqs kandidatët e përzgjedhur duhen dërguar jashtë për të mësuar këto aftësi. 25

Fakulteti i Mjekësisë Veterinare, Universiteti Bujqësor, Tiranë është kontaktuar direkt nga Fakulteti i Mjekësisë Veterinare, Universiteti i Barit, Itali për të zhvilluar një program kërkimi bashkëpunues për breshkat e detit.

Kapitull: Aktivitete të lidhura me objektivin 2. Monitorimi i popullatave dhe habitateve të breshkave të detit

OJF‐të përkatëse mund të përfshihen gjithashtu në rrjetin e monitorimit edhe për individët e breshkave te detit të cilët gjenden ne bregdet (të ngordhur apo të gjallë), por kualifikimet dhe eksperienca e tyre duhet vlerësuar nga autoritetet kombëtare dhe rajonale dhe personat përgjegjës të lejohen të punojnë me llojet e rrezikuara (shiko Aktivitetin 2A). Nqs financimi i qeverisë alokohet për aktivitetet e kërkimit dhe të ruajtjes, një kusht për rinovimin e lejes së tyre të kërkimit është që ato të aderojnë në udhëzimet kombëtare të qeverisin kërkimin dhe monitorimin e breshkave të detit, zbatimi duhet të jetë rigoroz. Duhet të jetë një kërkesë që ata të ndjekin një kurs trajnimi të miratuar (shiko Aktivitetin 1D) dhe që të dorëzohet një raport kombëtar për gjetjet e tyre kryesore pranë autoritetit të përcaktuar.

Plan Veprimi për Ruajtjen e Breshkave të Detit dhe Habitateve të tyre në Shqipëri

Kapitull: Aktivitete të lidhura me objektivin 2. Monitorimi i popullatave dhe habitateve të breshkave të detit

c) Investigimi i mundësive për shkëmbimin e studentëve midis shteteve, veçanërisht ato të nivelit MSc, PhD dhe Mjekësi veterinare. d) Deri sa të ndërtohet një lehtësi e tillë rekomandohet që breshkat e detit të lënduara të transferohen në qendrat e rikuperimit të shteteve fqinjë. Prandaj:  Duhen identifikuar dhe kontaktuar qendra ndërkombëtare të përshtatshme që pranojnë breshka të lënduara për t'u kujdesur (këto mund të ndryshojnë rast pas rasti).  Duhen përcaktuar qartë procedurat për trasnportin e breshkave dhe për lëshimin e lejeve CITES import/eksport (psh. Departmenti i Biodiversitetit, MMPAU).

SHËNIM: Udhëzime dhe instruksione për ngritjen e qendrës së shpëtimit dhe rikuperimit për breshkat e detit dhe praktikat më të mira për funksionimin e saj, janë në dispozicion në: www.rac‐spa.org. Qendrat e shpëtimit të breshkave detare në rajonin e Mesdheut janë tani të lidhura në një rrjet që përfshin kirurgë veterinarë të cilt do të sigurojnë udhëzime për raste mjekësore specifike (aktualisht të drejtuar nga Prof Antonio Di Bello, Fakulteti i Mjekësisë Veterinare, Universiteti i Barit, Itali dhe Dr Mari‐Luz Parga, SUBMON, Spanjë). Qendrat e shpëtimit që mund të sigurojnë kushte për shpëtimin e breshkave të detit:  Në detin Adriatik: Pula Aquarium, Kroaci dhe ARCHE, Itali.  Në detin Jon: Universiteti i Barit dhe CRTM Lampedusa.  Italia Perëndimore: Stacioni Zoologjik Anton Dohrn, Napoli.  ARCHELON, Athinë, Greqi (transport rrugor i vendosur me Shqipërinë). Termat dhe Kushtet për mbajtjen në robëri: Referenca: Ligji “Për mbrojtjen e faunës së egër” nr. 10006, datë 23/10/2008 (neni 6 ‘Kërkesat e mbrojtjes ’ përshkruan konsideratat që duhen marrë parasysh për ruajtjen e faunës së egër dhe të habitateve të tyre), (neni. 27 përshkruan kafshët që lejohen të mbahen në robëri: ose ‘të lindur në robëri dhe nqs trajtohen në përputhje me kërkesat e ministrit’; ose ‘nqs janë siguruar nga një qendër e regjstruar shumimi me provë dokumentacioni’). Legjislacioni që mundëson llojet e rrezikuara ose ekzotike të mbahen në robëri. Përcaktime: Duhet të ketë një përcaktim të qartë të termave: a. ‘Robëri’ e.g. “një breshkë që pengohet që të jetojë apo të kthehet në mjedisin e saj natyror detare”; dhe b. ‘Zënie’ e.g. “një breshkë që hiqet forcërisht nga mjedisi i saj natyror detar”. Kushtet: Breshkat e detit nuk duhet të zhvendosen nga mjedisi detar, përveç rasteve kur janë të sëmura ose të lënduara. Çdo breshkë deti e marrë në këto kusht duhet mbajtur në ujë deti të pastër dhe të filtruar vazhdimisht dhe vende individuale: kjo është e nevojshme për të minimizuar infeksionet midis kafshëve (zoonozat), por gjithashtu sepse breshkat janë kryesisht vetmitare dhe nuk duhen mbajtur në kushte të dyndjes. Ka qendra ku breshkat në fazat e fundit të rikuperimit të tyre vendosen në rezervuarë të mëdhenj, por këto kanë hapësira të mëdha për notim. Në të gjitha rastet qendra e përdorur për mbajtjen e breshkave në robëri, edhe për qëllime rikuperimi, duhet të miratohen dhe licensohen nga Shërbimi Veterinar Kombëtar ose një organ i ngjashëm që autoriteti kombëtar për breshkat e detit mandaton për këtë qëllim. Kjo qendër duhet të kenë staf me zoologë profesionistë ose mbajtës kafshësh të trajnuar dhe të mbështeten nga kirurgë veterinarë të miratuar nga qeveria. Në të gjitha rastet duhet të ketë një person përgjegjës dhe të përcaktuar për çdo qendër që mban breshka detare, i cili duhet të jetë përgjegjës përpara Autoritetit Kombëtar për breshkat e detit. MMPAU duhet të jetë autoriteti përgjegjës mbikqyrës për breshkat e detit që janë zhvendosur nga deti. Inspektimi i qendrave: një veteriner i punësuar nga qeveria duhet të inspektojë qendrën dhe të lëshojë një certifikatë që autorizon drejtorin të mbajë breshka në këto ambjente dhe që thotë ekskluzivisht pse dhe sa gjatë individë të kafshëve mund të mbahen aty. Drejtorët e qendrave duhet të sigurojnë përditësim të rregullt për breshkat e detit në gjendje robërie (ardhjet e reja, ngordhjet, lëshimet) tek veterineri inspektues. Inspektimet duhet të përfshijnë vizita të paparalajmëruara (psh. kontrolle në vend). Qendrave që nuk arrijnë të plotësojnë standartet operative të miratuara do t'u pezullohet leja (Ligji “për mbrojtjen faunës së egër”, nr. 10006 datë 23.10.2008). Duhet të aplikohen penalitete ligjore

dhe çdo breshkë në robëri duhet zhvendosur diku tjetër (në një qendër të licencuar) ose të lëshohet nqs ka shëndet të mirë. Dispozita për kujdesin afat‐gjatë: mund të jetë një kërkesë e rrallë për të mbajtur një individ breshkë për një periudhë të gjatë: dy shembuj janë nqs individi është plotësisht i verbër dhe nqs një breshkë nuk është në gjendje të notojë (psh. fraktura në katër gjymtyrët). Duhet dhënë konsiderata e duhur për mirëqënien e kafshëve të tilla, veçanërisht në mungesë të stimujve mjedisorë (psh. efektet e robërisë në një kafshë migratore) si dhe të sigurohet një dietë e balancuar. Meqë në Shqipëri mungon një akuarium detar mund të jetë e nevojshme që këto kafshë të zhvendosen në fasilitetet zoologjike të një shtetit tjetër: këto kafshë karizmatike mund të kenë një vlerë të lartë në rritjen e ndërgjegjësimit mjedisor të publikut. Aktivitet 2G. Lëshimi dhe pezullimi i lejeve Departamentet përkatëse duhet të emërohen për të lëshuar dhe kontrolluar lejet e mëposhtme:

1. Leja mjedisore lëshuar nga MMPAU për të kryer kërkime në llojt e rrezikuara (Ligji “Për mbrojtjen e faunës së egër”, nr. 10006, datë 23.10.2008). 2. Qendrat për rehabilitimin e breshkave të detit duhet të kenë një leje të lëshuar nga MMPAU; pas rekomandimit të veterinerit inspektues që kushtet janë të përshtatshme për kujdesin për llojet detare të rrezikuara dhe të mbrojtura (kjo leje është e ekspozuar për publikun në qendër). 3. Stafi permanent që operon qendrat e rehabilitimit të breshkave të detit ka një leje nga Shërbimi veterinary (të miratuar në parim edhe nga MMPAU) që konfirmon kualifikimin e tyre për t'u kujdesur për breshkat e detit dhe që janë përfshirë në Regjistrin Kombëtar. 4. Të gjitha licencat e sipërpërmendura mund të pezullohen nga Inspektoriatet përkatëse, anëtarët e të cilëve duhet të janë gjithashtu të përfshirë në Regjistrin Kombëtar. 5. Proceduart e importit dhe eksportit CITES duhen ndjekur në kushtet kur kërkohet që llojet e mbrojtura, pjesë e trupit të tyre ose derivate të tyre të transferohen midis shteteve (psh. Për analizë ADN‐je në një laborator të miratuar); lejet standarte duhet të lëshohen pas një letre kërkese zyrtare. A.4.3. Aktivitete të lidhura me Objektivin 3: Identifikimi dhe zbutja e kërcënimeve dhe impakteve tek breshkat e detit dhe habitatet e tyre Objektivi 3 Arësyetimi Megjithëse breshkat e detit kanë grabitqarë natyral, kërcënimet më të mëdha në Mesdhe për këto detarë të lashtë janë padyshim aktivitetet njerëzore: zhvillimi bregdetar i papërgjegjshëm dhe i paqëndrueshëm, humbja e habitateve, plagosja ose ngordhja për shkak të përplasjes me anijet, ndotja (veçanërisht plastika, dritat, metalet e rënda ose kimikatat e qëndrueshme), vdekshmëria nga kapjet rastësore gjatë peshkimit, që kanë një ndikim të konsiderueshëm tek breshkat e detit. Për më shumë breshkat e deti dhe habitatet e tyre mund të jenë vulnerabël ndaj ndikimeve të ardhshme të ndryshimeve klimatike26. Çdo breshkë që lëshohet e gjallë përmirëson mbijetesën e llojeve; çdo breshkë që vritet ose dëmtohet redukton seriozisht shansin e mbijetesës. Duhen kërkime të mëtejshme për të identifikuar kërcënimet dhe për të matur ndikimin e tyre në llojet dhe të sigurojnë zgjidhje dhe masa zbutëse. Veprimet e sugjeruara më sipër bazohen në gjetjet e projektit kërkimor të 2008‐2010. Kërcënimet kryesore të identifikuara ishin ndërveprimet me peshkimin dhe ndotja antropogjenike. Kërkime të ardhshme dhe monitorimi i kërcënimeve duhet të përditësojnë masat e listuara. Psh. Efektet e ndryshimeve klimatike duhet të monitorohen ngushtësisht dhe duhet velrësuar ndikimi në breshkat e detit dhe habitatet e tyre. Një program kombëtar strategjik kërkimi për ndikimin e ndryshimeve klimatike në ekosistemet detare duhet të kombinojë dhe të integrojë

Poloczanska et al. 2009.

Kapitull: Aktivitete të lidhura me Objektivin 3: Identifikimi dhe zbutja e kërcënimeve dhe impakteve tek breshkat e detit dhe habitatet e tyre

Plan Veprimi për Ruajtjen e Breshkave të Detit dhe Habitateve të tyre në Shqipëri

monitorimin e llojeve indikatore, grupeve dhe ekosistemeve me monitorimin e indikatoravë klimatikë, duke adresuar adaptimin për të rritur aftësinë përtëritëse të ekosistemit ndaj ndryshimve klimatike. Duhet të hartohet një plan kontigjence për t'u marrë me ngjarje të pazakonshme dhe të vdekshmërisë, fatkeqësi të ndotjes në shkallë të gjerë (psh. nafta ose rrjedhje kimikatesh).

Kapitull: Aktivitete të lidhura me Objektivin 3: Identifikimi dhe zbutja e kërcënimeve dhe impakteve tek breshkat e detit dhe habitatet e tyre

Aktivitet 3A. Termat për zhvendosjen e breshkave të detit nga mjedisi detar Referenca: Ligji “Për mbrojtjen e faunës së egër” Nr. 10006, datë 23.10.2008; shiko Neni 19 Veprimet e ndaluara Breshkat e detit nuk duhen zhvendosur nga mjedisi detar dhe as nuk duhet të ndalohet rikthimi në habitatet e tyre detare. Breshkat e detit duhet të zhvendosen nga mjedisi i tyre natyror për qëllime shkencore, me një program kërkimi të miratuar, nga kërkues të licensuar dhe të miratuar (shiko Aktivitetin 2A). Breshkat e kapura rastësisht gjatë peshkimit (psh. si zënie jo objekt peshkimi) duhet të rikthehen menjëherë në det (RAC/SPA 2003). Nqs për ndonjë arësye breshkat e detit vine janë sjellë në breg ato duhet t'i dorëzohen menjëherë kërkuesve të licensuar dhe të aprovuar ose zyrtarëve përgjegjës (psh. Personeli i Autoritetit Portual ose Roja Bregdetare). Breshkat e sëmura ose të lënduara duhet t'i dorëzohen kërkuesve të licensuar ose zyrtarëve përgjegjës dhe mund të trajtohen në një qendër shpëtimi për t'u rikuperuar psh. Nën kujdesin e personelit të trajnuar, kirurgë veterinarë, ose biologë të breshkave të detit (shiko Ligji “Për mbrojtjen e faunës së egër” Nr. 10006, datë 23.10.2008, Nenet 15‐17). Këto kafshë duhet të kthehen në det në mundësinë më të parë sipas këshillave mjekësore (Shiko Aktivitetin 2F për më shumë detaje specifike).

Aktivitet 3B. Procedurat e mirëtrajtimit ndaj breshkave të detit Referenca: “Udhëzues për peshkatarët për sjelljen me breshkat e detit” (Gerosa & Aureggi 2001. RAC/SPA, UNEP) Është e domosdoshme që pas një kapje aksidentale, psh gjatë peshkimit, të mos t'u shkaktohet më dëmtim këtyre kafshëve tashmë të rrezikuara. Me qëllim që të mos t‘i shkaktohet dëmtim i mëtejshëm tek breshkat e detit është e detyrueshme që:  Breshkat të mos hidhen, por të vendosen me kujdes në anije ose në tokë, sidomos në beton.  Breshkat nuk duhet të mbahen me pozicion në kurriz.  Breshkat nuk duhet të ngrihen ose të transportohen nga pendët e tyre sepse është e njohur që kjo dëmton seriozisht aftësinë e tyre për të notuar.  Kur zhvendosen breshkat duhe të ngrihen dhe lëvizen duke i mbajtur ato poshtëkarapaksit; ose duke i vendosur ato fillimisht në një kafaz që mund të lëvizet. Në rrethana të jashtëzakonshme të anijeve të peshkimit që mbeten në det: nqs breshkat duhet të mbahen për një periudhë të shkurtër pasi nuk është e sigurt për ato të kthehen në det menjëherë (psh. Nqs një anije peshkimi ka akoma veglat e peshkimit të lëshuara në det, ose anije të tjera janë duke peshkuar aty afër), atëherë çdo kafshë duhe të mbahet në konteinerë të veçantë të mbushur me ujë deti të pastër, sepse është e rëndësishme që sytë dhe karapaksi i breshkave të detit të mos thahen. Ato duhen lëshuar në det me mundësinë më të pare (Shiko Aktivitetin 2F për mjekësinë e breshkave të detit dhe kujdesin ndaj tyre). Nqs breshka është shumë e madhe për t’u futur në një kontenier, duhet vendosur një rrobë e lagur mbi kafhsët për të mundësuar ftohjen. Zbatimi (përputhshmëria) dhe kontrolli Inspektorati Mjedisor dhe Shërbimi Veterinar dhe inspektorët e peshkimit duhet të kontrollojnë aktivisht zbatimin e këtyre rregullave, kuptimi i të cilave duhet të jetë një kusht për lëshimin ose rinovimin e licences së peshkimit.

Plan Veprimi për Ruajtjen e Breshkave të Detit dhe Habitateve të tyre në Shqipëri

Aktivitet 3C. Monitorimi dhe reduktimi i kapjes si jo objekt peshkimi, peshkimi i paligjshëm dhe tregtia e paligjshme

Lewison et al. (2004) vlerësoi që kapja globale e breshkave të detit për rrjetat pelagjike ishte 200,000 breshka deti 2000 dhe Shërbimin Kombëtar të Peshkimit Detar të USA në 2001 vlerësuan se 42 % e breshkave të detit të kapura në rrjetat e gjata do të ngordhin, menjëherë ose më vonë si rezultat i përplajes me peshkimin. Casale (2008) ka studjuar katër lloje të metodave të peshkimit dhe ka reportuar se në Mesdhe zënia jo objekt peshkimi është: mbi 150,000 breshka në vit, nga të cilat më shumë se 50,000 ngordhin.28. Në Shqipëri, nuk dihet se sa breshka janë vrarë, lënduar ose vrarë nga peshkimi kombëtar, ose në korridoret e tyre të migrimit, por këto impakte do të kenë një efekt në popullatat e tyre në rajonin e Mesdheut. Prandaj, një vlerësim kombëtar gjithëpërfshirës për zëniet jo objekt peshkimi është një përpjekje kërkimore e nevojshme. Nën‐ aktivitete 1. Është i nevojshëm një vlerësim kombëtar i menjëhershëmpër ndërveprimin midis breshkave të detit dhe gjithë peshkimit bregdetar dhe detar në mënyrë që të vlerësohet niveli i vërtetë29 dhe lloji i ndikimit që këto peshkime kanë mbi popullatat aktuale të breshkave të detit. Studimi duhet të propozojë nëse duhen formuluar dhe zbatuar masa shtesë. Vlerësimi i zënieve jo objekt peshkimi duhet të përfshijë trata, rrjetat, linjat e grepave dhe veçanërisht peshkimin artizanal të shkallës së vogël. Këto të fundit shpesh neglizhohen dhe nuk regjistrohen dhe megjithëse impakti i secilit mund të jetë i vogël, ato mund të shkojnë në mijëra.30 2. Në mënyrë që të ulet vdekshmëria nga zëniet jo objekt peshkimi dhe të minimizohet dëmi tek breshkat e detit të kapura, duhet të sigurohet urgjentisht trajnimi dhe rritjes e ndërgjegjësimit nëpërmjet aktiviteteve për komunitetin e peshkatarëve, veçanërisht për peshkatarët e vegël që gjuajnë me metoda artizanale: si të mbahen saktë breshkat e detit, zhvendosja e tyre nga veglat e peshkimit, sigurimin e kujdesit për kafshët e lënduara, dallimin midis breshkave të ngordhura dhe atyre në gjendje kome, raportimin e kapjes së tyre tek autoritetet e përcaktuar dhe theksimi i rëndësisë së minimizimit të plagosjes së mëtejshme dhe mos vrasjen e tyre, pra që për këto kafshë të rrezikuara të është një përgjegjësi të përbashkët për t'i mbrojtur ato (Shiko gjithashtu Aktivitetin 1D). 3. Zbatimi efektiv i një programi të vazhdueshëm monitorimi të zënieve jo objekt peshkimi: a) Të sigurohet që ka një person përgjegjës të emëruar për breshkat në çdo port (psh. personel i Autoritetit Portual ose Rojes Bregdetare) për të mbledhur informacionin tek Autoriteti Kombëtar. b) Planifikimi, kryerja dhe vlerësimi i kurseve të trajnimit për mbajtjen, matjen dhe markimin e breshkave të detit për inspektorët e peshkimit, menaxherët e zonave të mbrojtura bregdetare dhe zyrtarët e përcaktuar nga qeveria rajonale dhe lokale (shiko Aktivitetin 1D). c) Inkurajimi i pjesëmarrjes aktive të peshkatarëve në rrjetet e informacionit dhe programet e markimit duke përdorur Shoqatat e peshkatarëve dhe Inspektorët e Peshkimit për çdo port dhe rajon.

Magnuson et al. 1990; Hall 1996; Hall et al. 2000; Lewison et al. 2004; Wallace et al. 2010 Efekti që kanë metoda të ndryshme peshkimi në rajonin e Mesdheut në breshkat e detit është përshkruar tek Gerosa and Casale (1999); Panou et al. (1999) & Godley et al. (1998), ku jepet dhe ndikimi që kanë në breshkat e detit tre metoda artizanale në Mesdheun lindor. Filli i grepave të peshkimit përbën gjithashtu një problem serioz (White, 2002). 29 White et al. 2006 raportoi se tre tratat qe vepronin ne Shengjin kishin kapur gjithsej 520 breshka deti ne 2005. 30 Godley et al. 1998 ; Panou et al. 1999 28

Kapitull: Aktivitete të lidhura me Objektivin 3: Identifikimi dhe zbutja e kërcënimeve dhe impakteve tek breshkat e detit dhe habitatet e tyre

Njihet se kur aktiviteti i peshkimit kryhet në zonat ku janë të pranishme breshkat e detit do të ketë njëfarë ndërveprimi midis tyre. Kapja e llojeve zënie jo objekt peshkimi është një shkak për një shqetësim global dhe njihet si një kërcënim madhor për llojet e breshkave të detit27. Niveli i kapjes rastësore të këtyre llojeve të këtyre llojeve të mbrojtura varet nga përpjekjet e peshkimit, zonën dhe kohën e operacioneve të peshkimit, llojin e rrjetës së peshkimit të vendosur dhe përqëndrimin e breshkave të detit në zonën e peshkimit.

Kapitull: Aktivitete të lidhura me Objektivin 3: Identifikimi dhe zbutja e kërcënimeve dhe impakteve tek breshkat e detit dhe habitatet e tyre

Plan Veprimi për Ruajtjen e Breshkave të Detit dhe Habitateve të tyre në Shqipëri

d) Kërkohet që të dhënat të mbahen për të gjithë breshkat e detit të kapura dhe që këto të raportohen tek autoriteti i përcaktuar (duhet të përfshihen gjithashtu policia e portit, inspektorët e peshkimit dhe roja bregdetare). Këto të dhëna të zënieve jo objekt peshkimi duhet të përfshijnë:  Peshkimi: llojin dhe madhësinë e veglave të peshkimit, zonat detare (siç përshkruhen më sipër), thellësia e setit, koha e zhytjes, llojet target.  Breshkat: llojet, madhësia, e gjallë, e lënduar apo e ngordhur, numri i markuesit, fati i breshkave (psh. Sjellja tek zyrtarët e autorizuar për të aplikuar procedurën e markimit, dorëzuar në një qendër shpëtimi, ose lëshuar në det).  Informacion shtesë: frekuenca e pikasjes së breshkave dhe/ose kapjet; diferencat midis sezoneve. 4. Rekomandohet që raportimi i zënieve jo objekt peshkmi të jetë një kusht për lëshimin ose rinovimin e lejes së peshkimit (kjo mund të përfshihet në Ligjin “Për peshkimin dhe akuakulturën”, Nr. 7908, datë 04.05.1995), i ndryshuar. 5. Në mënyrë që të minimizohet kapja rastësore, dëmtimi dhe vdekshmëria e breshkave të detit të sigurohet që aplikohen dhe zbatohen në praktikë rregulloret e duhura (nga inspektorët e peshkimit, Shërbimi Veterinar, Roja bregdetare dhe QNOD) në lidhje me zonat e peshkimit, thellësinë e peshkimit, sezonet, lloji i veglave të peshkimit etj; veçanërisht në zonat me përqendrim të madh të breshkave, të tilla si Gjiri i Drinit. Rregulloret duhet të jenë në përputhje me kërkesat dhe rekomandimet e lëshuara nga organizatat rajonale të, në të cilat shteti është Palë (psh. Kodi i FAO‐s për peshkimin e përgjegjshëm; Rekomandimi GFCM/35/2011/4, Rekomandimet ICCAT 2010‐09,Ligji “Për peshkimin dhe akuakulturën”, nr. 7908, datë 04/05/1995; Rregullore nr. 1, datë 29.03.2005: për zbatimin në praktikë të ligjit në peshkim dhe akuakulturë). 6. Shtrirja e vlerësimit dhe kompensimit të parashikuar në parim në Ligjin “Për mbrojtjen e faunës së egër” Nr. 10006, datë 23.10.2008; Neni 12 "Kompensimi i dëmit”) të përfshijë kompensimin e peshkatarëve për dëmtimin e rrjetave të peshkimit si rezultat i aktivitetit të breshkave të detit në zonat e identifikuara ku ndërveprimet midis breshkave të detit dhe stokut të peshkut janë një fakt i vërtetuar. Udhëzimet për vlerësim dhe kompensim aprovohen nga Ministri i Mjedisit në bashkëpunim me Ministrin e Financave dhe aktualisht këto rregulla aplikohen vetëm për ekonomitë bujqësore. (Rekomandimi 7). 7. Të sigurohet zbatimi në praktikë për ndalimin e përdorimit të dinamitit për peshkim në ujërat bregdetare (bashkëpunimi i Inspektorëve të peshkimit dhe policisë) (Kodi Penal Ligji Nr. 7895 i 27/01/1995, Ligji për Peshkimin dhe Akuakulturën nr. 7908, datë 04/05/1995). 31 8. Aktualisht nuk është e qartë nëse ka ende një tregti aktive në kapjen e breshkave të detit për 32 ushqim dhe për prodhimin e artefakteve. Kjo duhet të investigohet gjatë vlerësimit të zënieve jo objekt peshkimi, duke përfshirë çdo hallkë të shitjes së breshkave të detit jashtë (për shembull në Itali). Tregtia dhe konsumimi i breshkave të detit është e ndaluar dhe ndalimi duhet të zbatohet në praktikë.

Aktivitet 3D. Reduktimi i ndotjes dhe menaxhimi i mbetjeve Ndotja antropogjenike është e dukshme në zonën bregdetare të Shqipërisë, në shumicën e pjesës tokësore në lumenj dhe laguna. Megjithëse ekziston legjislacioni për menaxhimin e mbetjeve (shiko Rekomandimin 4) infrastruktura përgjithësisht dhe ka pak prioritet për adresimin e këtij problem. Në nivel ministerial organizimi i menaxhimit të mbetjeve është i qartë, megjithatë zbatimi dhe administrimi i tyre i është tek Bashkia dhe Komuna (Bashkitë dhe Këshillat lokalë/Komunat); të cilat kanë nevoja më urgjente duke sjellë probleme të mëdha higjene prej ndotje. Është e zakonshme të shikosh mbetje, përfshirë ujëra të ndotura, derdhjen e tyre direkt në det dhe për shkak se çdo argjinature lumi mund të jenë përgjegjësi e autoriteteve të ndryshme lokale: ndotësit e hedhur nga një komunitet mund të ndikojnë tek të tjerët. 33 Mbetjet dhe veçanërisht plastika të ardhura nga një largësi e madhe sa psh. nga Mali i Tomorrit përfundojnë në plazhe (dukshëm në plazhet e Adriatikut, psh. bregdeti për në veri të Vlorës) që janë trasportuar nga sistemi lumor. Në mënyrë që të parandalohet kjo ndotje që të arrijë në det kërkohet një strategji menaxhimi e mbetjeve për gjithë vendin. 31

Shiko Aksioni 1C & 3D dhe “peshkimi me dinamit” tabela ne Aneksin 1 të White et al. 2011a White et al. 2006 33 White et al. 2010a, 2010b, 2011a 32

Menaxhimi i mbetjeve duhet të jetë prioritet i lartë dhe mund të arrihet nëpërmjet: 1. Forcimi i marrëdhënieve midis agjencive dhe organizatave të përfshira në menaxhimin e mbetjeve për të përmirësuar bashkëpunimin dhe koordinimin e aktiviteteve. 2. Promovimi i Strategjisë Kombëtare të Mbetjeve tek Sektori Privat për përfshirjen e tij. Prodhimi specifike sipas rajoneve me theks në minimizimin e mbetjeve. 3. 4. Zbatimi i fushatave ndërgjegjësuese kombëtare për të minimizuar ndotjen nga mbetjet. 5. Sigurimi i mjediseve për hedhjen dhe riciklimin e mbetjeve. Zhvillimi i infrastrukturës së nevojshme për trajtimin e ujërave të ndotura sipas standarteve moderne. 6. Vendosja e rregulloreve për Menaxhimin e Integruar të Zonës Bregdetare në (MIZB) mënyrë që shkarkimet në mjedisin detar të konsiderohen dhe të kontrollohen me kujdes (Ligji “Për mbrojtjen e mjedisit detar nga ndotja dhe dëmtimi” (2002) kërkon një Vlerësim të Ndikimit në Mjedis (VNM) për çdo aktivitet të lidhur me detin ose zonën e tij bregdetare. 7. Zbatim urgjent i Direktivës së BE‐së “në lidhje me menaxhimin e cilësisë së ujërave banjatore” (2006/7/EC) në mënyrë që të minimizohet rreziku për shëndetinpublik dhe turizmin. Kjo gjithashtu kërkon që autoritetet të lëshojnë paralajmërime për publikun kur tejkalohen nivelet e ndotjes në lokalitetet që përdoren për plazh dhe mbyllja e këtyre zonave nqs është e nevojshme. 8. Reduktimi i sasisë së plastikave të përpunuara për konsum publik dhe promovimi i ri përdorimit të tyre. 9. Ndërmarrje të pastrimit afatshkurtër të bregdetit dhe lumenjve që kërkon planifikim logjistik dhe sigurimin e burimeve, përfshirë arranxhimet për hedhjen e mbetjeve të mbledhura. 10. Ndotja antropogjenike duhet të ndalohet të hyjë në Gjirin e Drinit, nga të gjithë lumenjtë që hyjnë në gji, dhe të gjithë habitatet e identifikuara të breshkave të detit; dhe të kryhet në mundësinë më të parë një vlerësim ekotoksikologjik i gjithë lumenjve, veçanërisht rrjedhja e lumit Ishëm34; në përputhje me dispozitat e: Ligjit “Për planifikimin urban" nr. 8405, datë 17/09/1998, i amenduar Ligjit “Për menaxhimin e mbetjeve të rrezikshme”, nr. 9537, datë 18/05/2006; Ligjit “Për substancat dhe preparatet kimike”, nr. 9108, datë 17.07.2003; Ligjit “Për mbrojtjen e mjedisit detar nga mbrojtja dhe dëmtimi ”, nr.8905, datë 06/06/2002; Ligjit “Për menaxhimin e ujërave të ndotura”, nr. 9115, datë 24/7/2003; Ligjit “Për menaxhimin mjedisor të mbetjeve të ngurta” nr. 9010, datë 13/02/2003; Ligji “Për vlerësimin e ndikimit në mjedis”, nr. 10440, datë 7.7.2011; Ligji “Për burimet ujore” (1996) Ligji “Për kuadrin rregullator të sektorit të ujësjellësit dhe trajtimit të ujërave të ndotura” (1996) Ligji “Për mbrojtjen e mjedisit”, nr. 10431, datë 9.6.2011; Ligji nr. 7665, datë 21.01.1993 "Për zhvillimin e Zonave që kanë përparësi turizmin ", i amenduar Ligji nr. 7908, datë 5.4.1995 “Për peshkimin dhe akuakulturën” VKM “Për monitorimin e mjedisit”, nr. 1189, datë 18.11.2009; VKM “Për miratimin e Planit Kombëtar të Veprimit në Mjedis” (2002) VKM “Për miratimin e normave të shkarkimeve të lëngëta”, nr. 177, dated 31/03/2005; Ligji “Për rojen bregdetare shqiptare”, nr. 8875, datë 04/04/2002, i amenduar; Ligji “Për kontrollin she mbikqyrjen e kufijve shtetërorë”, nr. 9861, datë 24/01/2008; VKM “Për strukturën organizimin dhe funskionimin e Qendrës Ndërinstitucionale Operacionale Detare (QNOD), ndërveprimin e tij me institucionet shtetërore dhe që kanë interesa në det nr. 954, datë 30/09/2009; VKM nr.775, datë 28.10.1996 " Për krijimin e këshillit kombëtar të ujit", të ndryshuar Ligji nr. 8652, datë 31.7.2000 “Për organizimin dhe fuksionimin e pushtetit vendor” Përveç vlerësimit ekotoksikologjik një evidencë e mëtejshme e niveleve të ndotjes mund të përcaktohet nëpërmjet analizave të bioakumulimit në indet e kafshëve dhe materialit bimor. Biopsitë nga kafshët e gjalla duhen marrë nga një veteriner i kualifikuar. Breshkat e detit të ngordhura si dhe kampione nga bimët dhe toka mund të sigurojnë gjithashtu evidencë për bioakumulimin e ndotësve.

Shiko gjetjet e studimin për ndotjen në zonën bregdetare White et al. 2010a

Kapitull: Aktivitete të lidhura me Objektivin 3: Identifikimi dhe zbutja e kërcënimeve dhe impakteve tek breshkat e detit dhe habitatet e tyre

Plan Veprimi për Ruajtjen e Breshkave të Detit dhe Habitateve të tyre në Shqipëri

Kapitull: Aktivitete të lidhura me Objektivin 4: Identifikimi i habitateve kritike, mbrojtja ligjore dhe ngritja e një rrjeti funksional të zonave të mbrojtura detare, bregdetare dhe grykëderdhjeve

A.4.4. Aktivitete të lidhura me Objektivin 4: Identifikimi i habitateve kritike, mbrojtja ligjore dhe ngritja e një rrjeti funksional të zonave të mbrojtura detare, bregdetare dhe grykëderdhjeve

Objektivi 4 Arësyetimi Në mënyrë që të kontribohet në përpjekjet Mesdhetare për të mbrojtur breshkat e detit është e rëndësishme të mbrohen të gjitha habitatet kyçe dhe rrugët migratore, veçanërisht ato kritike për zhvillimin e tyre në mënyrë të integruar dhe të ndërlidhur. Duhet t’i jepet një rëndësi e veçantë zbatimit në praktikë të kuadrit ligjor. Identifikimi dhe mbrojtja ligjore Në vijim të aktiviteteve të kërkimit (shiko Aktivitetin të lidhura me Objektivin 2) duhet të kryhet një regjistrim kombëtar i habitateve të rëndësishme për breshkat e detit sa më shpejt që të jetë e mundur. Zona me rëndësi të veçantë për ruajtje mund të ekzistojnë pa e ditur përdoruesit dhe vendim‐marrësit. Habitate të rëndësishme të breshkave të detit mund të shpallen me ligj si zona të mbrojtura (detare, bregdetare dhe grykëderdhjet), të përfshihen në Rrjetin Natura 2000 dhe të merret në konsideratë që Shqipëria do të kërkohet të zhvillojë dhe të zbatojë për Direktivën Kuadër për Strategjinë detare të BE‐ së. Komiteti i Menaxhimit i “Sazan‐Karaburunit”, zona e pare e mbrojtur detare (ZMD) në Shqipëri; ngritja e Agjencisë Kombëtarë të Zonave të Mbrojtura (në kuadër të amendimit të Ligjit ekzistues “Për Zonat e Mbrojtura”, nr. 8906, 6.6.2002); dhe shpallja e Gjirit të Drinit si Zonë veçanërisht e Mbrojtur janë eshte ne planet afatgjata te MMPAU. MMPAU planifikon të shpallë ZMD të reja dhe të zgjerojë rrjetin ekzistues të ZM‐ve Shpallja e Zonave të Mbrojtura Kjo do të përfshijë sigurimin e gjithë zonave me organe menaxhimi, që të kenë fuqinë si dhe burimet njerëzore për të parandaluara dhe kontrolluar aktivitetet që shkojnë në kundërshtim me qëllimet e zonës së mbrojtur. Aktivitete specifike përfshijnë: 1. Vendosjen dhe zbatimin e zonimit të përshtatshëm, me zona strikte ku ndalohet marrja dhe zona ku kryhet peshkimi i kontrolluar që sigurojnë sa më shumë që të jetë e mundur përfitime për peshkatarët lokalë. 2. Vendosja e masave ruajtëse efektive për të menaxhuar aktivitetet njerëzore që ndikojnë në numrin e popullatave, humbjen e habitatit dhe reduktimin e burimeve të ushqimit. 3. Zbatimi i një procedure të parcaktuar qartë për inspektime dhe zbatim. 4. Promovimi i konsensusit të bazuar në komunitet, skema e ruajtjes pjesëmarrëse, kryerja e fushatave të edukimit dhe ndërgjegjësimit, 5. Monitorimi i kontrolleve të përputhshmërisë. 6. Përgjegjësitë duhet të përfshijnë monitorimin e rregullt dhe raportimin e gjendjes së popullatave, investigimi i ngjarjeve të vdekshmërisë, monitorimi i gjendjes së mjedisit (burimet e ushqimit, ndotja, degradimi i habitateve etj). 7. Plane kontigjence specifike për Zonat e Mbrojtura për t'ju përgjigjur rrjedhjes së naftës, vdekshmërisë masive dhe fatkeqësive të tjera. 8. Planet e menaxhimit dhe zonimi i këtyre ZMD duhet rishikuar dhe amenduar, nëse është e përshtatshme çdo 3‐5 vjet. Ngritja e një rrjeti funksional të Zonave të Mbrojtura Të gjitha ZM‐të duhen lidhur së bashku në një rrjet funskional. Menaxherët dhe aktorët e interesuar.duhet të takohen rregullisht në nivel lokal dhe kombëtar për të shkëmbyer pikëpamjet dhe për të ndarë eksperiencat. Zonat kyçe të inventarizuara duhen lidhur së bashku në një “rrjet kombëtar” të zonave të ruajtjes. Të dhënat kombëtare të marra nga procedura e markimit duhen rishikuar rregullisht për të siguruar kuptimin e shablloneve të shpërndarjes/shkëmbimit midis zonave të ndryshme të detit.

AKTIVITETI NËN‐AKTIVITETI Aktiviteti 1A. Ngritja e Autoritetit Kombëtar (AK) përgjegjës për ruajtjen e breshkave të detit

Aktiviteti 1C. Zbatimi ndër‐institucional i Planit të Veprimit për breshkat detare (PV) Aktiviteti 1D. Edukimi, Trajnimi dhe Nën‐aktiviteti 1Da. Rritja e Ndërgjegjes  Trajnim akademik dhe profesional.

 Ngritja e një Instituti të shkencave detare dhe Qendrës Kërkimore

     

Nën‐aktiviteti 1Db. Arsimi i nivelit  fillor dhe nëntëvjeçar   Nën‐aktiviteti 1Dc. Edukimi i aktorëve  të interesuar   Nën‐aktiviteti 1Dd. Rritja e  ndërgjegjes së publikut  

Kapitull: Tabela e zbatimit të Planit të Veprimit

Nr. i personave që punojnë me breshkat e detit që kane kryer trajnimin. Ngritja e grupit të punës. Kërkesat ligjore të investiguara & burimet e financimit të identifikuara. Qendra e prezantuar tek Ministritë, Prefekturat dhe ARM‐të. Qendra e ngritur dhe përgjegjësitë e përcaktuara. Të gjitha miratimet e nevojshme, stafi dhe burimet etj. të marra. Modulet e trajnimit të kërkimit të zhvilluara dhe të testuara. Të gjitha miratimet e nevojshme, dokumentet, stafi, burimet dhe financimi për këtë modul të marra. Breshkat e detit dhe mësimi i mjedisit detar i shpallur dhe i introduktuar në kurikulat shkollore. Nr. i mësuesve të trajnuar që japin lëndë për habitatet detare dhe breshkat e detit. Nr. i ditëve të ekspeditave të shkollave në vit të lidhura me mbrojtjen e mjedisit detar dhe edukimin mjedisor. Nr. i fushatave edukuese ose ëorkshopeve. Nr. i workshopeve/fushatave edukative të organizuara për grupet e interesit. Nr. i qendrave informuese mjedisore operative. Nr i fushatave ndergjegjesuese mjedisore të hartuara dhe të materializuara. Nr. i individëve të informuar. Nr. i qendrave informuese mjedisore operative.

Plan Veprimi për Ruajtjen e Breshkave të Detit dhe Habitateve të tyre në Shqipëri

Aktiviteti 1B. Ngritja e Komitetit Konsultativ Shkencor (KKS)

INDIKATORI I ARRITJES  AK i përcaktuar dhe i ngritur.  Termat e referencës së miratuara (përgjegjësitë).  Zhvillimi i dokumentit të udhëzimeve kombëtare (pika 6).  Ekspertët ftohen të formojnë KKS.  KKS i ngritur. Lista e anëtarëve. Termat e referencës të miratuara. Nr. i takimeve të Komitetit.  PV i komunikohet QNOD.  Përgjegjësitë e QNOD të lidhura me PV të pranuara. Nr. i takimeve. Termat e referencës të miratuara.  Zbatimi ndër‐institucional i PV.  Studim fizibiliteti për identifikimin e institucioneve të përshtatshme që të japin kurse trajnimi në çështjet e parashikuara në PV.  Kurse trajnimi të standartizuara për breshkat e detit të formuluara dhe të miratuara nga AK. Lista e ofruesve të kurseve të trajnimit.

A.5. Tabela e zbatimit të Planit të Veprimit

OBJEKTIVI 1. Ruajtja e breshkave detare të vendoset si prioritet kombëtar

Kapitull: Tabela e zbatimit të Planit të Veprimit  

Aktiviteti 1E. Legjislacioni



OBJEKTIVI 2. Monitorimi i popullatave dhe habitateve të breshkave të detit AKTIVITETI NËNAKTIVITETI Aktiviteti 2A. Kërkimi (propozimet, miratimi dhe lejet)

Aktiviteti 2B. Përcaktimi i Zonave Kombëtare Detare Aktiviteti 2C. Monitorimi afatgjatë i ndryshimit të popullatave të breshkave të detit

Aktiviteti 2D. Krijimi i një baze kombëtare të dhënash për procesin e markimit Aktiviteti 2E. Krijimi i një rrjeti monitorimi për breshkat e dala ne bregdet

INDIKATORI I ARRITJES  Miratimi i propozimit kërkimor dhe procesit të lëshimit të lejes i miratuar dhe i komunikuar nga AK. Forma e aplikimit standarte e krijuar.  Nr. i propozimeve kërkimore i paraqitur & miratuar nga AK. Nr. i lejeve të lëshuara.  Ekzistenca e Regjstrit Kombëtar të përditësuar me personat &organizatat e miratuara për të punuar dhe kryer kërkime me breshkat e detit.  Harta e Zonave të parcaktuara të Detit për monitorimin e breshkave të detit e përpiluar nga AK dhe KKS.  Protokolli i monitorimit të standartizuar i formuluar nga KKS dhe AK (protokollet e metodologjisë dhe mbledhjes së të dhënave).  Nr. dhe kohëzgjatja e aktiviteteve të monitorimit të popullatave të breshkave të detit . Nr. i programeve dhe projekteve të përhershme të monitorimit.  Nr. i publikimeve të rezultateve të monitorimit dhe analiza e ndryshimeve të popullatës. 

Database kombëtar procedurës së markimit i ngritur dhe komunikuar.

 

Emërimi i koordinatorit (AK, individ, OJF, Universitetose organizatë tjetër). Krijimi i sistemit të raportimit të breshkave të detit, të cilat, për shkaqe të ndryshme mund të gjenden të ngecura në cektinë apo ne bregdet (të ngordhura ose të gjalla), (website ose linjë telefonike falas). Burimet financiare ose sponsor i siguruar. Fushatë informative për ekzistencën e sistemit të raportimit të breshkave të detit gjenden të ngecura në bregdet (të ngordhura ose të gjalla). Nr. workshopeve trajnuese me aktorë specifikë për raportimin e breshkave të detit gjenden të ngecura në bregdet dhe ndihmës së parë. “Rrjetit i raportuesve” i krijuar.

  

Plan Veprimi për Ruajtjen e Breshkave të Detit dhe Habitateve të tyre në Shqipëri

Urdhera dhe Rregullore qe përforcojnë PV të miratuar sipas nevojes. Procesi i velresimit dhe kompensimit parashikuar nga Ligji nr. 10006, i amenduar për të perfshire kompensimin për peshkataret për demtimin e rrjetave të tyre si rezultat i veprimtarise se vertetuar të breshkave të detit. Mbrojtja e breshkave të detit e perfshire në Udhezuesin Operacional te PKD Karaburuni‐Sazan (VKM 289).

Aktiviteti 2F. Zhvillimi i mjekësisë së Nën‐aktivitete: breshkave të detit dhe ngritja e një  Studimi i fizibilitetit per trajnimin e Qendre Shpëtimi të paktën 2 veterinereve brenda ose jashtë vendit.

   

 Studimi i fizibilitetit për shkëmbimin  e studentëve të niveleve MSc, PhD,  Dr.vet. midis shtetev për trajnim.  Studim fizibiliteti për transeferimin e breshkave të lënduara në qendrat e rikuperimit të shteteve fqinje.  Studim fizibiliteti për krijimin e qendrës së rehabilitimit të breshkave të detit.

       

 Përcaktimi i Termave & Kushteve  për robërinë 

Aktiviteti 2G. Lëshimi dhe pezullimi i lejeve

 

Kapitull: Tabela e zbatimit të Planit të Veprimit

Termat & Kushtet për for robërinë të publikuara. Departamentet përkatëse të nominuara për të lëshuar dhe kontrolluar lejet e mëposhtme: o Leje për të kryer kërkime tek llojet e rrezikuara. o Lejet për qendrat për kujdesin për breshkat e detit. o Leje për stafin e përhershëm që operon qendrat për mbajtjen e breshkave të detit. Inspektoratet e miratuara janë të përfshirë në Regjistrin Kombëtar. Lejet CITES të lëshuara në përputhje. Nr. i lejeve të lëshuara në krahasim me projektet e kërkimit.

Plan Veprimi për Ruajtjen e Breshkave të Detit dhe Habitateve të tyre në Shqipëri



Grupi i punës i krijuar. Studimi i fizibilitetit i kryer. Nr. i veterinerëve të trajnuar. Detajet e kontaktit të veterinerëve të trajnuar kirurgë dhe të qendrave të rikuperimit ndërkombëtar të komunikuara tek koordinatori i rrjetit për raportimin e breshkave të detit gjenden të ngecura në bregdet dhe tek reporterët. Kirurgët veterinerë të trajnuar janë përfshirë në rrjetet Mesdhetare dhe ndërkombëtare. Studimi i fizibilitetit i kryer. Nr. i studentëve që vizitojnë shtete të huaja për trajnimet e mjekësisë së breshkave të detit. Studimi i fizibilitetit i kryer. Nr. i breshkave të lënduara të transferuara në qendrat ndërkombëtare të rikuperimit. Studimi i fizibilitetit i kryer. Qendra e rehabilitimit të breshkave të detit e ngritur. Nr. i viteve të operimit. Nr. i breshkave të detit që kanë marrë përkujdesje dhe janë lëshuar. Nr. i inspektimeve të lehtësive. Nr. i vizitorëve të qendrës.

Kapitull: Tabela e zbatimit të Planit të Veprimit

OBJEKTIVI 3. Identifikimi dhe zbutja e kërcënimeve dhe impakteve tek breshkat e detit dhe habitatet e tyre AKTIVITETI

NËNAKTIVITETI

INDIKATORI I ARRITJEVE  

Termat e zhvendosjes të lancuara nga AK dhe KKS. Nr. i inspektimeve.

Aktiviteti 3B. Procedurat e mirëtrajtimit ndaj breshkave të detit

 

Procedurat e publikuara dhe të komunikuara tek palët përkatëse. Nr. i inspektimeve.

Action 3C. Monitorimi dhe reduktimi i kapjes si zënie jo objekt peshkimi (by‐ catch) , peshkimi i paligjshëm dhe tregtia e paligjshme

 Vlerësimi kombëtar i gjithë peshkimeve  bregdetare dhe në det të hapur.   Aktivitete trajnimi & ndërgjegjësimi për  komunitetet e peshkatarëve.   Zbatimi i një programi monitorimi efektiv për individët e breshkave të detit si zënie jo objekt peshkimi

  

 Rregulloret e peshkimit të aplikohen dhe  zbatohen në praktikë.   Zgjerimi i Ligjit nr.10006 për të përfshirë kompensimin e peshkatarëve për demtimin e  rrjetave të peshkimit si rezultat o aktivitetit të konfirmuar të breshkave të detit.   Zbatimi I ndalimit të përdorimit të dinamitit  për peshkim në ujërat bregdetare.  Investigimi i tregtisë së llojeve gjatë vlerësimit  të zënieve jo objekt peshkimi

Vlerësimi rajonal i kryer dhe rezultatet e publikuara. Vlerësimi kombëtar i kryer dhe rezultatet e publikuara. Nr. i ëorkshopeve të kryera. Programi i monitorimit të breshkave të detit si zënie jo objekt peshkimi i hartuar. Dokumentat e raportimit të zhvilluara. Personi përgjegjës për raportimin e breshkave të detit si zënie jo objekt peshkimi të nominuara për çdo port. Nr. i sesioneve trajnuese për raportuesit. Programi i zbatuar. Nr. i raportimeve të breshkave të detit si zënie jo objekt peshkimi Rezultatet e publikuara. Nr. i publikimeve. Nr. i inspektimeve. Nr. i rekomandimeve ose penalltive të vëna.

Nr. i vlerësimeve dhe i kompensimeve të bëra. Nr. i ëorkshopeve edukative. Nr. i operacioneve të zbatimit të kryera dhe nr. i ndjekjeve penale të suksesshme. Nr. I investigimeve/inspektimeve dhe aktivitetet e ndërmarra.

Plan Veprimi për Ruajtjen e Breshkave të Detit dhe Habitateve të tyre në Shqipëri

Aktiviteti 3A. Termat për zhvendosjen e breshkave të detit nga mjedisi detar

Aktiviteti 3D. Reduktimi i ndotjes dhe menaxhimi i mbetjeve

Nr. i takimeve koordinuese.

Ëorkshope ose incentiva.

 Hartimi i planeve të menxhimit të mbetjeve specifike të rajoneve me theks në minimizimin  e mbetjeve.

Nr. i planeve të menaxhimit të mbetjeve specifike për rajonet të hartuara.

  Zbatimi i një fushate kombëtare  ndërgjegjësimi për minimizimin e prodhimit të  mbetjeve dhe depozitimit jo korrekt. 

Fushata e dizenjuar. Nr. i fushatave të zbatuara. Nr. i grupeve target kyçce të përfshira. Nr. i individëve dhe organizatave të informuara.

 Ndërtimi i vend depozitimeve të mbetjeve dhe  lehtësive ricikluese. Zhvillimi i infrastrukturës  për trajtimin e ujërave të ndotura. 

Nr. i vend depozitimeve të mbetjeve. Nr. i fasiliteteve ricikluese. Nr. i impianteve të trajtimit të ujërave të ndotura.

  Vendosja e rregulloreve për Menaxhimin e  Integruar të Zonës Bregdetare.

Politika e menaxhimit të Integruara të Zonës Bregdetare e adopuar. Nr. i Vlerësimeve të Ndikimit në mjedis të kryera për aktivitetet e lidhura me detin ose zonën bregdetare.

  Zbatimi I Direktivës së BE‐së lidhur me cilësinë  e ujërave banjatore (2006/7/EC).  

Nr. i analizave të cilësisë së ujërave banjatore. Nr. i lajmerimeve paralajmëruese të lëshuara për publikun. Nr. i analizave me rezultate pozitive kundrejt rezultateve të dobëta.. Nr. i masave menaxhuese të ndërmarra.

 Reduktimi i materialeve promovimi i ripërdorimit.

plastike

 Pastrimi bregdetar dhe i lumenjve.

Kapitull: Tabela e zbatimit të Planit të Veprimit

  dhe 

Strategjia e formuluar. Strategjia e aplikuar. Reduktimi % (psh. % e uljes së prodhimit të qeseve plastike, % e uljes së qeseve plastike që arrijnë në venddepozitime, % e plastikave të gjetura gjatë pastrimit të plazheve, etj.)

 

Plani i pastrimit bregdetar dhe të lumenjve i hartuar (zonat, logjistik, buxheti). Nr. i pastrimeve të kryera.

Plan Veprimi për Ruajtjen e Breshkave të Detit dhe Habitateve të tyre në Shqipëri

 Forcimi i marrëdhënieve midid agjencive dhe organizatave të përfshira në menaxhimin e  mbetjeve për përmirësimin e bashkëpunimit dhe koordinimin e aktiviteteve.  Promovimi i Strategjisë Kombëtare të  Mbetjeve tek Sektori Privat për përfshirje.

Kapitull: Tabela e zbatimit të Planit të Veprimit

OBJEKTIVI 4. Identifikimi i habitateve kritike, mbrojtja ligjore dhe ngritja e një rrjeti funksional të zonave të mbrojtura detare, bregdetare dhe grykëderdhjeve AKTIVITETI

 Shpallja e ZM‐ve.  Vendosja dhe zbatimi i zonimit të përshtatshëm dhe masa të raujtjes efektive për të menaxhuar aktivitetet njerëzore.

Shpallja e Zonave të Mbrojtura (ZM)

Ngritja e një rrjeti funksional të Zonave të Mbrojtura

INDIKATORI I ARRITJES   

Inventari kombëtar i krijuar. Zonat e identifikuara. Nr. i zonave të përfshira në rrjetin Natura 2000, ZMD ose status të tjerë mbrojtje.



Nr. i habitateve të breshkave të detit ligjërisht të shpallura si ZM (detare, bregdetare & të grykëderdhjes). o Nr. i ZM‐ve me ëith struktura menaxhuese. o Nr. i ZM‐ve me plane menaxhimi dhe buxhet. o Nr. i ZM‐ve me procedura të përcaktuara për inspektime dhe zbatim. o Nr. i ZM‐ve me monitorim aktiv dhe zbatimin e zonimit dhe masa ruajtëse. o Nr. i stafit të punësuar. o Nr. i operacioneve të zbatimit në praktikë.

 Promovimi i konsesusit të bazuar lokalisht,  pskemave ruajtëse me pjesëmarrje; kryerja e  fushatave të ndërgjegjësimit dhe edukimit.  Monitorimi i kontrolleve të përputhshmërisë.



 Monitorim i rregullt dhe raportimi për statusin  e popullatave, monitorimin e statusit  mjedisor.   Përgatitja dhe zbatimi i planeve të  kontigjencës specifike për ZM‐të për rrjedhjet,  ngjarjet e vdekjet massive dhe fatkeqësi të  tjera.  Amendimi i Planeve të Menaxhimit dhe zonimi  çdo 3‐5 vjet.    

Nr. i ëorkshopeve me aktorët dhe takimet me pjesëmarrje. Nr. i fushatave të kryera. Nr. i rishikimit të Cilësisë së Sigurisë të ndërmarra. Nr. i projekteve kërkimore/activiteteve të ndërmarra. Nr. i sezoneve ose kohëzgjatjes së aktiviteteve. Nr. i raporetve ose publikimeve. Planet e kontigjencës të krijuara. Nr. i investigimeve ose ngjarjeve dhe fatkeqësitë. Nr. i aktiviteteve parandaluese ose mbrojtëse. Nr. i takimeve dhe ëorkshopeve për amendimet e nevojshme. Nr i amendimeve të planeve të menaxhimit dhe zonimi. Nr. dhe frekuenca e takimeve midis menaxherëve dhe aktorëve të interesuar. “Rrjeti kombëtar” i zonave të mbrotjura i ngritur. Nr. i raporetve ose studimeve për shabllonet e shkëmbimit midis zonave të mbrojtura.

Plan Veprimi për Ruajtjen e Breshkave të Detit dhe Habitateve të tyre në Shqipëri

Identifikimi dhe mbrojtja ligjore

NENAKTIVITETI  Inventari kombëtar i habitateve të rëndësishme për breshkat e detit.  Identifikimi I zonave me rëndësi të vecantë për ruajtje.  Shpallja si zona të mbrojtura.

Plan Veprimi për Ruajtjen e Breshkave të Detit dhe Habitateve të tyre në Shqipëri

B. SHTOJCAT

Burimi: http://www.rac‐spa.org/sites/default/files/action_plans/marine_turtles_ap_fr_en.pdf Seksioni III Prioritetet (relevante për Shqipërinë) III.1. Mbrojtja dhe menaxhimi i llojeve dhe habitateve të tyre: Hartimi, zbatimi dhe vënia në jetë e legjislacionit. Mbrojtja dhe menaxhimi i zonave të ushqimit, dimërimit dhe çiftëzimit si momentet kyçe të migrimit. Minimizimi i kapjeve aksidentale dhe eliminimi i vrasjes së qëllimshme. III.2. Monitorimi dhe kërkimi: Duhen përmirësuar njohuritë në çështjet e mëposhtme: Identifikimi i zonave të ushqimit, dimërimit dhe çifëzimit si momente kyçe të migrimit. Identifikimi i zonave të reja të folezimit. Biologjia e llojeve, veçanërisht aspektet e lidhura me ciklet jetësore, dinamikat e popullatave dhe trendi i popullatave si dhe gjenetika. Vlerësimi i ndërveprimeve të peshkimit dhe vdekshmëria që shoqëron ato, përfshirë modifikimin e veglave të peshkimit dhe çështjet e lidhura socio‐ekonomike. Mbledhja e të dhënave përmes rrjeteve të monitorimit të gjetje së individëve që dalin në breg (të ngordhur ose te gjallë). Vlerësimi i trendit të popullatave nëpërmjet monitorimit afatgjatë në det. Ndikimi i ndryshimeve klimatike. III.3. Ndërgjegjësimi i publikut dhe edukimi : Fushatë informimi dhe edukimi në çështjet e ruajtjes së breshkave të detit duhet të synojnë grupe target të tilla si: Banorë e zonave Peshkatarët dhe aktorët e tjerë të interesuar Turizmi dhe organizatat e turizmit Nxënësit e shkollave dhe mësuesit Vendim‐marrësit në nivel kombëtar, rajonal dhe lokal Duhet kryer trajnimi ose edukimi i duhur për aktorët e interesuar (psh., peshkatarë dhe punonjës të turizmit) III.4. Ndërtim kapacitetesh/trajnim: Trajnimi i menaxherëve dhe stafit tjetër të zonave të mbrojtura për teknikat e ruajtjes dhe të menaxhimit dhe të shkencëtarëve, kërkuesve dhe stafit tjetër për ruajtjen, kërkimin dhe monitorimin për çështjet kryesore të Planit të Veprimit. III.5. Koordinimi: Promovimi dhe zgjerimi i bashkëpunimit dhe koordinimit midis Palëve Kontraktuese, si dhe bashkëpunimi dhe krijimi rrjetit të organizatave relevante dhe ekspertëve të rajonit. I duhet dhënë prioritet vlerësimit të rregullt të progresit të zbatimit të këtij Plani Veprimi. [RAC/SPA koordinon këtë].

Kapitull: SHTOJCAT

B.1. 2007 Plani i veprimit të RAC/SPA për ruajtjen e breshkave detare të Mesdheut Aksione Prioritare të vlefshme për Shqipërinë

Plan Veprimi për Ruajtjen e Breshkave të Detit dhe Habitateve të tyre në Shqipëri

B.2. Shembuj të praktikave të këqija dhe zgjidhjet Markimi Markues të vendosur jo mirë shkaktojnë plagosje tek një breshkë si dhe vdekje (infeksion, ngatërresë).

Shembuj të markuesve të vendosur shumë afër cepit të gjymtyrës notuese: kjo do të humbasë dhe mund të cojë në plagosje ngatërrim me rrjetat e peshkimit etj.

Shenja nga markuesi i humbur

Shembull i markimit korrekt

Zgjidhjet (shiko nënaktivitetet 1A, 2A): i) Duhen përdorur vetëm lloje të përshtatshëm markuesish (Shiko Aneksin II në UNEP MAP RAC/SPA, 2007). ii) Markuesit duhet të aplikohen vetëm nga persona që janë trajnuar për procedurën e markimit. iii) Duhet të respektohen udhëzimet për të aplikuar këtë procedurë (Shiko Aneksin II në UNEP MAP RAC/SPA, 2007); praktika e këshillueshme është të aplikohen dy markues për çdo individ; breshkat më të vogla se 30 cm CCL nuk duhet markohen. iv) Lejet e kërkimit që lejojnë procedurën e markimit duhet t’u lëshohen kërkuesve të trajnuar. v) Projektet duhet të inspektohen nga veterinerë ose inspektorë të autorizuar (psh. Inspektorë peshkimi ose mjedisi). Trajtimi Teknika të trajtimit të keq mund të shkaktojë dëmtim serioz të breshkave dhe të dëmtojë aftësinë e tyre për të notuar.

Kapitull: SHTOJCAT

Shembuj të trajtimit të keq: breshkat nuk duhet të vendosen me kokë poshtë në varka dhe në tokë dhe nuk duhet të ngrihen nga krahët

Plan Veprimi për Ruajtjen e Breshkave të Detit dhe Habitateve të tyre në Shqipëri

Metodë jo korrekte e ngritjes së breshkave nga krahët

Plagosje në kokë e shkaktuar nga keqtrajtimi

Zgjidhjet (Shiko Aktivitetin 1A, 2A, 3B): i) Të gjithë personat që punojnë me breshkat e detit, duke përfshirë peshkatarët dhe kërkuesit duhet te marrin trajnim për trajtimin korrekt dhe për teknikat e lëshimit. ii) Breshkat duhet të lëshohen menjëherë (pas markimit, nqs pajisjet dhe personeli është disponibël). Ato duhet të nxirren në breg vetëm nqs janë të sëmura ose të plagosura (shiko Aktivitetin 2F). iii) Breshkat nuk duhet të ngrihen nga krahët: kjo njihet se dëmton aftësinë e tyre për të notuar. iv) Breshkat nuk duhet të mbahen në kurriz ose të hidhen në tokë ose në anije, pasi kjo mund të shkaktojë plagosje në kokë, madje dhe vdekje.

Shembuj të trajtimit korrekt. Breshka duhet të ngrihet nga karapaksi i saj (guacka).

Shembull i transferimit korrekt të breshkave të mëdha duke përdorur kontenier të çarçafë Foto: © EkoSkola Malta © DEKAMER (Turkey)

Kapitull: SHTOJCAT

Shembull i transferimit korrekt të breshkave të mëdha duke përdorur kontenier të mëdhenj Foto: © Nature Trust (Malta) © DEKAMER (Turkey)

Plan Veprimi për Ruajtjen e Breshkave të Detit dhe Habitateve të tyre në Shqipëri

B.3. Lista e ligjeve të BE‐së relevante për mbrojtjen e breshkave të detit

Direktiva e Këshillit 92/43/EEC e 21 Majit 1992 për ruajtjen e habitateve natyrore dhe të florës dhe faunës së egër (Direktiva e Habitateve) Rregullorja e Këshillit (EC) Nr. 338/97 për mbrojtjen e llojeve të florës dhe faunës së egër duke rregulluar tregtinë e tyre; Rregullorja e Komisionit (EC) Nr 865/2006 që përcakton rregullat e detajuara në lidhje më zbatimin e Rregullores së Këshillit (EC) Nr 338/97 (Rregullorja Zbatuese); dhe Rekomandimi i Komisionit Nr 2007/425/EC që identifikojnë një set aktivitetesh për zbatimin e Rregullores (EC) Nr 338/97. Direktiva 2008/56/EC e Parlamentit evropian dhe e Këshillit e 17 Qershorit 2008 që vendos një kuadër për aktivitetet e komunitetit në fushën e politikave të mjedisit detar (Direktiva Kuadër për Mjedisin Detar). Rregullorja e Këshillit (EC) Nr 2371/2002 e 20 Dhjetorit 2002 për ruajtjen dhe shfrytëzimin e qëndrueshëm të burimeve peshkore sipas politikave të përbashkëta të peshkimit (Direktiva Kuadër e Ujit e BE‐së) Direktiva 2000/60/EC e Parlamentit Evropian dhe e Këshillit që vendos një kuadër për aktivitetet e komunitetit në fushën e politikave ujore frameëork for the Community action in the field of ëater policy(EU Ëater Frameëork Directive) Direktiva e Këshillit 91/271/EEC e 21 Majit 1991 në lidhje me trajtimin e ujërave të ndotura urbane (Direktiva e Ujërave të Ndotura Urbane) Direktiva 2006/7/EC e Parlamentit Evropian dhe e Këshillit e 15 Shkurtit 2006 në lidhje me menaxhimin e cilësisë sëujërave banjatore dhe që shfuqizon Direktivën 76/160/EEC Direktiva 2008/98/EC e Parlamentit Evropian dhe e Këshillit për mbetjet (Direktiva Kuadër e Mbetjeve) Direktiva 2008/1/EC e Parlamentit Evropian dhe e Këshillit e 15 Janarit 2008 në lidhje me kontrollin dhe parandalimin e ndotjes. Direktiva e Këshillit (85/337/EEC) e 27 Qershorit 1985 për vlerësimin e efekteve të disa projekteve publike dhe private në mjedis (Direktiva VNM‐së). Amenduar nga: Direktiva e Këshillit 97/11/EC e 3 Marsit 1997; Direktiva 2003/35/EC e Parlamentit evropian dhe e Këshillit e 26 Majit 2003; Direktiva 2009/31/EC e Parlamentit evropian dhe e Këshillit e 23 Prillit 2009. Direktiva 2001/42/EC e Parlamentit Evropian dhe e Këshillit e 27 Qershorit 2001 për vlerësimin e efekteve të disa planeve dhe programeve në mjedis (Direktiva VSM). Rekomandimi i Parlamentit Evropian dhe i Këshillit i 30 Majit 2002 në lidhje me zbatimin e menaxhimin e Zonës bregdetare në Evropë.

C. LITERATURA E CITUAR Balazs GH (1999) Factors to consider in the tagging of sea turtles. In: Eckert KL, Bjorndal KA, Abreu‐Grobois FA, Donnelly M, (eds) (1999) Research and management techniques for the conservation of sea turtles. IUCN/SSC Marine Turtle Specialist Group Publication No. 4. Pp. 101‐109.

Kapitull: LITERATURA E CITUAR

Bolten AB, Witherington BE (2003). Loggerhead Sea Turtles. Washington, D.C.: Smithsonian Books.

Broderick AC, Glen F, Godley BJ, Hays GC (2002) Estimating the Size of Nesting Populations of Green and Loggerhead Turtles in the Mediterranean. Oryx 36: 227‐236. Casale P (2008). Incidental catch of marine turtles in the Mediterranean Sea: captures, mortality, priorities. WWF Italy, Rome. Gerosa G, Aureggi M (2001) Sea turtle handling guidebook for fishermen. RAC/SPA, UNEP. 18pp. http://www.rac‐ spa.org/sites/default/files/doc_turtles/sea_turtle_handling_guidebook_eng.pdf Gerosa G, Casale P (1999) Interaction of marine turtles with fisheries in the Mediterranean. UNEP/MAP, RAC/SPA: Tunis, Tunisia. 59pp http:// www.rac‐spa.org.tn/down/INTERACTION_eng.pdf Godley BJ, Gucu AC, Broderick AC, Furness RW, Solomon SE (1998) Interaction beëeen marine turtles and artisanal fisheries in the eastern Mediterranean: a probable cause for concern. Zoology in the Middle East 16: 49‐64.

Plan Veprimi për Ruajtjen e Breshkave të Detit dhe Habitateve të tyre në Shqipëri Groombridge B (1990) Marine turtles in the Mediterranean: Distribution, population status, conservation. A report to the Council of Europe, Environment and Management Division. Nature and Environment Series, Number 48. Strasbourg 1990. Hall MA (1996). On bycatches. Review of Fish Biology and Fisheries 6: 319‐352. Hall MA, Alverson DL and Metuzals KI (2000). Bycatch: Problems and Solutions. Marine Pollution Bulletin 41: 1‐6. Haxhiu I. (1979): Percaktues i Reptileve te Shqiperise. Shtepia Botuese e Librit Universitar, Tirane. Pp. 1 – 144. Haxhiu I, (1980): Rezultate te studimit te reptileve ne vendin tone. Disertacion.‐ Biblioteke Kombetare, Tirane. 1‐ 102. Haxhiu I, (1981): Emertime popullare te zvarranikeve ‐ Studime Filologjike 4: 209‐ 217. Haxhiu I. (1985): Rezultate te studimit te breshkave ne vendin tone (Rendi Testudines) . ‐ Bul Shkenc. Nat.: 2 54‐60 Haxhiu I, (1995): Results of studies on the Chelonians of Albania. Pp. 324‐327. Chelonian Conservation and Biology. Vol 1, Number 4, Florida – USA. Haxhiu I. (1998): The Reptilia of Albania: species composition, distribution, habitats. – Bonn Zool. Jb. Syst. 121: 321‐334. Haxhiu I (2010) Albania. Pp. 15‐28. In: Casale P, Margaritoulis D (Eds.) 2010. Sea turtles in the Mediterranean: Distribution, threats and conservation priorities. Gland, Switzerland: IUCN. Pp.294. Haxhiu I, Rumano M (2005) Conservation project of sea turtles in Patok, Albania. Pp. 87‐90, In: Proceedings Second Mediterranean Conference on Marine Turtles, Kemer, 2005. Haxhiu I, Rumano M (2006) Chelonia mydas (Linnaeus 1758) gjendet per here te pare ne bregdetin e Shqiperise. Buletini Shkencor Nr. 56, Universiteti i Shkodres “Luigj Gurakuqi”, Shkoder. pp. 153‐157. IUCN 2011. IUCN Red List of Threatened Species. Version 2011.2 Lewison R L, Freeman SA and Crowder LB (2004). Quantifying the effects of fisheries on threatened species: the impact of pelagic longlines on loggerhead and leatherback sea turtles. Ecology Letters 7: 221‐231. Linnaeus C (1758) Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Ed. 10, Tomus 1. L. Salvii, Stockholm. Sweden. Magnuson JJ, Bjorndal KA, DuPaul WD, Graham GL, Owens DW, Peterson CH, Pritchard PCH, Richardson JI, Saul GE and West CW (1990). Decline of the sea turtles: Causes and Prevention. National Research Council, National Academy of Sciences, Washington, D. C. 259 pp. Margaritoulis D, Argano R, Baran I, Bentivegna F, Bradai MN, Caminas JA, Casale P, de Metrio G, Demetropoulos A, Gerosa G, Godley BJ, Haddoud DA, Houghton J, Laurent L, Lazar B (2003) Loggerhead turtles in the Mediterranean Sea: Present knowledge and conservation perspectives. In: Bolten AB, Witherington BE (eds) Loggerhead sea turtles. Smithsonian Books, Washington. Pp. 175‐198. NMFS (2001) Endangered Species Act Section 7 Consultation Biological Opinion: Authorisation of Pelagic Fisheries under the Fishery Management Plan for the Pelagic Fisheries of the Western Pacific Region. National Fisheries Service Southwest Region Sustainable Fisheries Division. Panou A, Tselentis L, Voutsinas N, Mourelatos C, Kaloupi S, Voutsinas V, Moschonas S (1999) Incidental catches of marine turtles in surface longline fishery in the Ionian Sea, Greece. Contributions to the Zoogeography and Ecology of the Eastern Mediterranean Region 1: 435‐445.

RAC/SPA (2003) Guidelines to design legislations and regulations to the conservation and management ofmarine turtles populations and their habitats, Tunis, 2003. 65pp http://www.rac‐spa.org/sites/default/files/doc_turtles/legal_guidelines_turtles.pdf Suggett DJ, Houghton JDR (1998) Possible link beëeen sea turtle by‐catch and flipper tagging in Greece. Marine Turtle Newsletter 81: 10‐11. Tomas J, Formia A, Fernandez M, Raga JA (2003) Occurrence and genetic analysis of a Kemp’s Ridley sea turtle (Lepidochelys kempii) in the Mediterranean Sea. Scientia Marina 67 (3): 367‐369. Wallace BP, Lewison RL, McDonald SL, McDonald RK, Kot CY, Kelez S, Bjorkland RK, Finkbeiner EM, Helmbrecht S and Crowder LB (2010) Global patterns of marine turtle bycatch. Conservation Letters, 3: 131–142. doi: 10.1111/j.1755‐263X.2010.00105.x

Kapitull: LITERATURA E CITUAR

Poloczanska ES, Limpus CJ, Hayes GC (2009) Vulnerability of marine turtles to climate change. In Sims DW (ed). Advances in Marine Biology, Volume 56, Chapter 2, pp. 151–211. Burlington, VT: Academic Press.

Plan Veprimi për Ruajtjen e Breshkave të Detit dhe Habitateve të tyre në Shqipëri White M (2002) Observation of accidental capture of a loggerhead by handline fishing in Kefalonia, Greece. Marine Turtle Newsletter 98: 8. White M, Haxhiu I, Kouroutos V, Gace A, Vaso A, Beqiraj S, Plytas A (2006) Rapid assessment survey of important marine turtle and monk seal habitats in the coastal area of Albania, October‐November 2005. (Available from www.medasset.org). White M, Haxhiu I, Saçdanaku E, Petri L, Rumano M, Osmani F, Vrenozi B, Robinson P, Kouris S, Venizelos L (2008) Monitoring stavnike fish‐traps and sea turtle by‐catch at Patoku, Albania. International Conference on Biological and Environmental Sciences, Faculty of Natural Sciences, Tirana University, Tirana, Albania. Pp. 404‐409. White M, Haxhiu I, Saçdanaku E, Petri L, Robinson P, Kouris S, Venizelos L (2009a) Patoku: Monitoring an important sea turtle foraging ground in Albania. Book of Abstracts, 31st Annual Symposium on Sea Turtle Biology and Conservation, International Sea Turtle Society Brisbane, Australia. White M, Haxhiu I, Saçdanaku E, Petri L, Rumano M, Osmani F, Vrenozi B, Robinson P, Kouris S, Boura L, Venizelos L (2009b) Monitoring and Conservation of Important Sea Turtle Feeding Grounds in the Patok Area of Albania. 2008 Annual Report. Joint Project of MEDASSET; GEF/SGP; RAC/SPA (UNEP/MAP); Ministry of Environment, Albania; Museum of Natural Sciences, Albania; H.A.S., Albania; University of Tirana; ECAT, Albania. 91 pp. (Available from www.medasset.org). White M, Haxhiu I, Vrenozi B, Rumano M , Gërdeci X, Kararaj E, Mitro M, Petri L, Përkeqi D, Saçdanaku E, Trezhnjevna B, Boura L, Grimanis K, Robinson P, Venizelos L (2010a) Monitoring and Conservation of Important Sea Turtle Feeding Grounds in the Patok Area of Albania. 2009 Project Report. Joint project of: MEDASSET; GEF/SGP; RAC/SPA; UNEP/MAP; BCG; Ministry of Environment, Albania; Natural History Museum, Albania; H.A.S., Albania; University of Tirana. (Available from www.medasset.org). White M, Haxhiu I, Kararaj E, Përkeqi D, Petri L, Saçdanaku E, Boura L, Venizelos L (2010b). Plastic debris at an important sea turtle foraging ground in Albania. Book of Abstracts, 30th Annual Symposium on Sea Turtle Biology and Conservation, International Sea Turtle Society Goa, India. White M, Haxhiu I, Boura L, Gërdeci X, Kararaj E, Mitro M, Petri L, Përkeqi D, Robinson P, Rumano M, Saçdanaku E, Trezhnjevna, Vrenozi B, L. Venizelos L (2010c) Male loggerheads at a foraging & developmental habitat in Albania. Book of Abstracts, 30th Annual Symposium on Sea Turtle Biology and Conservation, International Sea Turtle Society Goa, India. White M, Boura L, Venizelos L (2010d) An overview of MEDASSET’s role in sea turtle research and conservation in Albania. Testudo 7(2): 43‐54. White M, Haxhiu I, Kararaj E, Mitro M, Petri L, Saçdanaku E, Trezhnjevna B, Boura L, Grimanis K, Robinson P, Venizelos L (2011a) Monitoring and Conservation of Important Sea Turtle Feeding Grounds in the Patok Area of Albania 2008‐2010. Final Project Report. A project of MEDASSET in collaboration with University of Tirana; H.A.S., Albania; ECAT, Albania. Supported by: GEF/SGP, Tirana; RAC/SPA (UNEP/MAP); UNEP/MAP. (Available from www.medasset.org). White M, Haxhiu I, Boura L, Venizelos L (2011b) Sea turtles in Northern Albania: Key results of a three‐year research project (2008‐2010). In: Bentivegna F, Maffucci F, Mauriello V (compilers) Book of Abstracts. 4th Mediterranean Conference of Marine Turtles Naples‐Italy, 129 pp Oakley D, White M, Kararaj E, Përkeqi D, Saçdanaku E, Petri L, Mitro M, Boura L, Grimanis K, Venizelos L (2011c) Satellite‐telemetry reveals different behavioural patterns for three loggerhead turtles Caretta caretta tagged at a foraging ground in Albania. In: Bentivegna F, Maffucci F, Mauriello V (compilers) Book of Abstracts. 4th Mediterranean Conference of Marine Turtles Naples‐Italy, 129 pp

Kapitull: LITERATURA E CITUAR

White M, Boura L, Venizelos L (2012) MEDASSET’s three‐year project: Monitoring an important sea turtle foraging ground at Patok, Albania. Marine Turtle Newsletter, in press.

UNEP MAP RAC/SPA (2007) Action Plan for the Conservation of Mediterranean Marine Turtles. RAC/SPA: Tunis, Tunisia. 40pp. http://www.rac‐spa.org/sites/default/files/action_plans/marine_turtles_ap_fr_en.pdf Zeko I, Puzanoi V (1960) Një breshkë oqeanike në bregdetin tonë [An oceanic turtle in our seaside]. Buletini I Shkencave Natyrore [Bulletin of Natural Sciences] 4: 145‐146

Kapitull: LITERATURA E CITUAR