Nafarroako
Eskolako aldizkaria
InIngugururumenen HeHezkzkununtztzakako Ikasleak Las Cañas Urtegian bisitaldian
argigibibidedeakak ekipamenduei buruzko ar
• 12 . zk. • 2007/08ko Udazkena/negua
Aurkezpena
2007/08ko udazken/neguko eskola-kanpaina dela eta, berriro ere zuengana jotzen dugu. Inoiz edo behin bisitaren bat egindakook badakizue gutxi-gorabehera zer eskaintzen ahal dizuegun Nafarroako Ingurumen Hezkuntzako Ekipamenduatik. Dena den, aurreraxeago errepaso txiki bat eginen dugu, ekipamendu bakoitzeko eskaintza zein den oroitarazteko. Behin ere bisitatzera etorri ez zaretenontzat, aldizkaritxo honek balioko dizue, seguru aski, ekipamendu hauek ingurumen hezkuntzaren arloan eskaintzen dizkizuen jarduerak ezagutzen hasteko. Batzuek eta besteek nahikoa argibide izanen duzue bisitatzera etortzen diren eskola-taldeentzako prestatutako eskaintza berrien eta epe laburrera prestatuko ditugun eskaintzen gainean.
Aurkibidea . . . 1 orr. • Aurkezpena . • Nafarroako Ingurumen Hezkuntzako Ekipamenduak zer diren eta zer egiten duten . . 2 orr. • Ingurumen Hezkuntzako Ekipamenduak bisitatzeko hitzordua nola hartu . . . 6 orr. • Albisteak eta berriak . . . 7 orr. • Baliabideak . . . . 10 orr. • Direktorioa . . . . 12 orr.
•1•
Ingurumen Hezkuntzako Ekipamenduak zer diren eta zer egiten duten Otsagabiako Naturaren Interpretazio Zentroa dago zuzendua. Baliabide interaktiboen Halaber, badago izenbitartez Zaraitzuko Ibaburu bereko beste marraren informazio oroterial bat, 13 eta 16 urte korra ematen da jakitearteko neska-mutilenra, baina bereziki, urtatzat. roz urtaro, Iratiko oihaBeste hezkuntza propona aipatzen da (Eurosamen batzuk Ingurupan ongien kontserbamen Departamentuko tutako izei-pagadietako bat). Oihanak izeneko unitate Ikasleak ibar honetako didaktikoan aurkituko alderdi guztiak ezagudituzue. tzen ahal ditu, eskura Bisita mota honek hiru baitauzka panelak, maordu edo hiru eta erdi Otsagabiako ikasleak Igel Gorria berreskuratzeko lanetan ketak (Nafarroako Piriniiraunen du; izan ere, oak), ikus-entzunezko Naturaren Interpretazio bat, joko interaktiboak, lanabes tradizionalen eraZentrora egiten den bisitalditik aparte, NIZeko kusketa bat, eta, horietaz gainera, monitoreek monitoreek gidatutako ibilaldiak egiten dira antolatzen dituzten jarduera eta jokoak. Eskualde (herrian berean edo Muskildako baselizara auhonetan bizi diren hainbat espezieren deskripzioak tobusez igo eta oinez jaitsiz, adina kontuan harere badaude. Espezie horietako asko galzorian tuta). daude. Bisitaldia doan da, eta erakundeak berak jartzen Hitzordua telefono bidez hartzerakoan aukeratzen ditu material didaktikoak eta monitoreak. NIZa ahal da nolako bisitaldia egin. Nolanahi ere, Otsagabian berean dago, Itzaltzuko errepidean, z.g. Erronkarin eta Bertizen bezala, bisitaldia probe( 948 89 06 80 oit . och agav i a@ cf n av ar r a .es txugarriagoa da Zatoz Zaraitzu ezagutzera izeneZuen bisitaldirako hitzordua hartzea gomendatzen ko hezkuntza materialaren laguntzarekin egiten dizuegu, bisitaldiak probetxuzkoak izateko modu bada. Material hori 8-12 urteko neska-mutikoei bakarra baita.
Erronkariko Naturaren Interpretazio Zentroa Zentroak Erronkariko ibar piriniar osoko gaiak jorratzen ditu, gizartearen, kulturaren eta naturaren aldetik, baina bereziki Erronkari garaikoak (Larra-Belagoa), Nafarroako Foru Komunitatean paisai unitate paregabea baita. Ikasleak ibar honetako alderdi guztiak ezagutzen ahal ditu, eskura baitauzka panelak, maketak (Pirinioetako harrapariak, benetako tamainan), ikus-entzunezko bat, joko interaktiboak, eta, horietaz gainera, monitoreek antolatzen dituzten jar-
Ikasleak Erronkariko Naturaren Zentroan.
•2• Eskolako aldizkaria
duera eta jokoak. Eskualde honetan bizi diren hainbat espezieren deskripzioak ere badaude. Espezie horietako asko galzorian daude. Hitzordua telefono bidez hartzerakoan aukeratzen ahal da nolako bisitaldia egin. Nolanahi ere, Erronkarin eta Bertizen bezala, bisitaldiari probetxu handiagoa ateratzen ahal zaio Zatoz Erronkari ezagutzera izeneko hezkuntza materialaren laguntzarekin egiten bada. Material hori 8-12 urteko neska-mutikoei dago zuzendua.
DBHko ikasleentzat ere badira hezkuntza proposamenak Ingurumen Departamentuko Oihanak izeneko unitate didaktikoan. Bisita mota honek hiru ordu edo hiru eta erdi iraunen du; izan ere, Naturaren Interpretazio Zentrora egiten den bisitalditik aparte, NIZeko monitoreek gidatutako ibilaldiak egiten dira (herrian berean edo inguruan, adina kon-
tuan hartuta). Bisitaldia doan da, eta erakundeak berak jartzen ditu material didaktikoak eta monitoreak. NIZa Erronkariko udalerrian dago (Nafarroako Pirinioetan). ( 948 47 53 17 oit.roncal@cfnavarra.es
Larra. Erronkari
Zuen bisitaldirako hitzordua hartzea gomendatzen dizuegu, bisitaldiak probetxuzkoak izateko modu bakarra baita.
Pitillasko eta Vianako Hegaztien Behatokiak Hegaztien Behatokiak jendeari argibideak emateko eta ingurumen hezkuntzarako azpiegiturak dira. Babestutako hezeguneetatik gertu daude. Material optikoa daukate (teleskopioak eta prismatikoak) ekosistema horietako faunari behatzeko. Fauna hori hobeki ezagutu nahi dutenentzat ibilbide batzuk antolatzen dira, kanpoko aldetik, monitore espezializatuek lagunduta; horrela, bertako paisaia eta flora hobeki ezagutzeko parada izanen dute.
Natur Erreserba bat bisitatzen da; beraz, txukun ibili behar da: • Beti ere, behatokiko langileekin hitz egin. Gidaririk gabe ez dago bisita egiterik. • Isilik ibili eta ez egin oihurik eta asotsik. • Aintzirara ez bota harririk edo beste gauzarik. • Aintzira inguratzen duen hesira ez hurbildu. Bisitaldia doan da, eta erakundeak berak jartzen ditu material didaktikoak eta monitoreak.
Pitillasko Hegaztien Beha• Bisitaldi arruntak 3 ordu tokia herritik 3 kilometrotairauten du (irakasleekin ra dago, Santacarako erreadostuta). Ikasle taldeak pidetik hartuta (hartu ezkegoizetan hartzen dira, rretara, egoera oneko pista 10:00etatik 14:00ak arte. batetik sartuta). • Komeni da aldez aurretik jakitea nola dagoen Aintzira (uraren altuera). ( 619 46 34 50. • Taldekideak gehienez ere 50 izanen dira. El Bordón Hegaztien BehaIkasleak Las Cañas Urtegian (Biana), uretako • Leku hori ez da gomendatokia Las Cañas Aintziran faunari so garria Haur Hezkuntzarako dago, Vianako hirigunetik bi (hegaztiak soilik ikusten baitira aparatu optikokilometro ingurura, Logroñoko norabidean (errepien bidez, eta adin horretako neska-mutikoendean hartu ezkerretara, bide bat dago han). Era tzat zailak dira erabiltzeko). berean, Iruñetik Mendabiara eta Logroñora doan • El Bordón Hegaztien Behatokian bisitaldia egin errepidetik ere irits daiteke, ondoren Vianako nodaiteke bai gazteleraz, bai euskaraz. Pitillasrabidea hartzeko (hala eginez gero, bidegurutzea koan, bisitaldia soilik gazteleraz egiten da. eskuinetara dago). Aintzirako sarrera adierazten • El Bordón Hegaztien Behatokiak aukera ematen duten seinaleak daude. du Vianako hirigunera bisitaldi gidatu bat egiteko. Galdetu prezioak eta ordutegiak 948 44 63 ( 696 83 08 98 (utzi mezua). 02 telefonoan. • Pitillasen Erriberriko Errege Jauregia bisitatzeko Zuen bisitaldirako hitzordua hartzea gomendatzen aukera dago (( 948 74 00 35) edo Oliva dizuegu, bisitaldiak probetxuzkoak izateko modu bakarra baita. Monasterioa bisitatzekoa (( 948 72 50 06).
•3• Eskolako aldizkaria
Bertizko Jaurerria Natur Parkea tzuna emateko. Parkean eskaintzen den hezAzken urteotan eskaini den kuntza jardueraren bidez ikashezkuntza programaz gain (4 leak Babestutako Naturgune orduko bisitaldia, ikasgelan honetara eta bere ingurunera lantzeko proposamenak Parkea (Kantauri aldeko ibarrak) hurbisitatu aurretik eta ondotik), bildu nahi dira, eta bertako ikasturte honetarako, Bertizko ezaugarri fisiko, biologiko, sohezkuntza arloko eskaintza ere zial eta kultural nagusiak erahanditu da. kusteko, hemengo balore guzPrograma berria hauxe da: bi tiak ezagutzeko aukera izan Ikasleendako jarduera Bertizko Parkean orduko bisitaldia Parkean eta dezaten. monitoreek proposatutako jarduerak lantzera Hezkuntza baliabideen artean Bertizko Jaurerria gidatuko dute ikasle taldea. Natur Parkeak honako hauek ditu: Naturaren InBisitaldia dohain da, eta erakundeak berak jarterpretazio Zentroa, Bertizko lurraldea irudikatzen ditu material didaktikoak eta monitoreak. tzen duen maketa, ikus-entzunezkoen gelak, eraParkea Oieregi-Bertizarana udalerrian dago, kusketa ibiltariak Jauregian, Lorategi historikoa, Iruñetik iparraldera 52 kilometrotara. jolasteko zelaiak eta josteta guneak, eta 2.000 cinberti@cfnavarra.es ha baino gehiagoko basoa. ( 948 59 24 21 Bertizko hezkuntza programa aldian behin ebaZuen bisitaldirako hitzordua hartzea gomendaluatu eta hainbat aldaketa nahiz proposamen tzen dizuegu, bisitaldiak probetxuzkoak izateko eransten zaizkio, eskari eta egoera berriei eranmodu bakarra baita.
Arroiletako Interpretazio Zentroa letako harkaitzekin alderatuta. Informazio hori guztia ageri da gorago aipatu ditugun zentroaren baliabideetan.
Zentroaren eginkizuna da arroilek eta beren lurraldeek naturaren aldetik dituzten balioak ezagutu eta zabaltzea (eraketa, landaredia, animaliak). Arroilak edo mendi zintzurrak Agoitz eta Irunberriko aurrepirinioetako arroan daude. Bada, eskualde horretako lurraldearen erabilera, historia eta kultura erakusten dira.
• 2. bisita mota Irunberriko Interpretazio Zentroa eta Arroila. Iraupena, gutxi gorabehera: 3:30 ordu. Zentroan lantzen dira 1. bisita motan azaldutako edukiak. Irunberriko ikasleak Zuhaitzaren Egunean Horretarako, era askotariko Arroilan gai hauek lantzen baliabide didaktikoak ditu dira: Arroila, naturgune ba(erakusketak, lurraldearen maketa, arroila bateko bestua, Erreserba Naturala. Nafarroa mediterragiroa birsortu da, horma-irudiak, ikus-entzuneznearraren landaredia, gizakiak eraldatutako paikoa, Irunberriko arroilako faunaren irudiak zuzesaia eta berezko paisaia. Irati trena. Eduki horien nean transmititzen dituen telekamera, eta abar). osagarri, behaketak egiten dira hegaztiak ikusteko: harkaitzetan nola dauden pausatuak, habiak. Zentroak 2 bisita mota eskaintzen ditu: Horretarako, prismatikoak eta teleskopioa era• 1. bisita mota biltzen dira. Interpretazio Zentroan. Bi bisitak euskaraz nahiz gazteleraz egin daitezIraupena, gutxi gorabehera: 1:15 ordu. ke. Hona lantzen diren edukiak: Kareharriaren eta Zentroa Irunberrin bertan dago. arroilen eraketa, arroilen garrantzia: naturgune Helbidea: Plaza Nagusia, z/g. babestuak. Harkaitzetako hegaztiak, oro har. Zecinlumbi@cfnavarra.es ( 948 88 08 74 hazki, sai arrearen ohiturak eta ezaugarriak. GiBisitaren hitzordua aldez aurretik hitzartu behar da, zakiaren eraginez arroan sortu den paisaia, arroiahalik eta probetxugarrien izan dadin.
•4• Eskolako aldizkaria
Urbasa eta Andiako Natur Parkea Seberinoren bordara joaten den Urbasa-Andia Natur Parkea Nafabisitariak Urbasako artzainen rroako mendebaldean dago. Urbizitzaren nolakotasunak hurbilabasa eta Andiak, parkea osatzen gotik ikusiko ditu. Urbasa eta duten altuera ertaineko mendiek, Andia mendiek antzina izan ohi bi zonalde bioklimatikoren (atlanzituzten erabileren beste elementikoaren eta mediterraneokoaren) tu adierazgarri bat ezagutzeko arteko hesi geografikoa osatzen aukera ematen du txondorren kodute. piak. Urbasa-Andia Natur Parkea balio • Hiru bidexka sarea: "Iturriena", geologiko, biologiko, ekologiko, "Artzainena" eta "Mendizaleena". paisajistiko, arkeologiko eta soIkasleak Seberinoren bordan ziokultural handiak dituen naturguEz dago eskola bisita eredu finkorik; taldearen nea da. Balio multzo handi hori ikusita, Nafarroako interesen arabera eta taldeak daukan denboraren Gobernuak lurralde horiek natur parke izendatu arabera, parkeak eskaintzen dituen ibilbideetakozituen, beraien kontserbazioa bermatzeko eta hori ren batekin konbina daiteke Informazio Zentrorako erabilera tradizionalak mantentzearekin eta naturaz bisita. Zentrora egiten den bisitan parkearen edugozatzetik eratorritako erabilera berriekin baterakiari buruzko informazioa eskuratzen dute ikaslegarria izan zedin. Parkeak jendeari bere balioen ek. Ekosistema desberdinetan barna ibilbideak egiberri emateko zerbitzu eta ekipamenduak ditu. teak bertako flora eta fauna espezieak identifika• Informazio Zentroa. Bisitariari Urbasa eta Andiatzeko aukera ematen du. Bi jarduerok antolatzaileko balio paisajistiko, ekologiko, historiko eta kultuek taldeari ematen dizkioten fitxa didaktikoak bilraletako batzuk erakusteko. Horrez gain, aparteko tzen dituzte. paraje horiek zaindu eta mantentzeko oinarrizko Ikasle taldeen bisitak posta elektronikoz bakararau eta gomendio batzuk ere gogorarazten dira. bakarrik ados daitezke: g e s t c i n @ g a v r n . c o m . • Interpretazio Eremua. Bertan, Urbasak izan ohi zituen erabileren elementu adierazgarrietako bi Bisita aurretik adostea gomendatzen dizuegu, soiaurkituko ditu bisitariak: artzain txabola –Seberilik horrela bermatu ahal izango baitugu heziketaren noren borda– eta txondorraren erreprodukzioa. aldetik ongi aprobetxatuko direla.
Orgiko hariztiko Aisiarako Natur Eremua adituak diren begiraleekin. Orgiko basoa Iberiar Penintsulan Lantzen diren gaiak hauek dira zeuden lautadako harizti istiltbesteak beste: basoaren ekosissuetatik azkenetakoa da. 1996. tema, bertako animaliak eta lanurtean Lizasoko Kontzejuaren daredia, bere historioa eta erabimendi hau Aisiarako Natur lera tradizionalak. Horretaz gain, Eremu izendatu zen eta Kontzeeta ikastorduetan lantzen den juak kudeatzen du Nafarroako temarioaren arabera, aldez aurreGobernuarekin hitzarmen baten tik bisita prestatzeko aukera bidez; hitzarmen hau urtero beematen dugu. Adin guztiekin lan rritzen da. Ikasleak Orgiko Basoan egiten dugu (haur-hezkuntza barBaso honeta nabarmentzen dira ne) eta bisitak bai euskeraz bai erderaz egin daiehunka urteko haritz haundiak eta bertako anitezke. Beharrezkoa da data eta ordua aldez malia eta landareen bioaniztasuna. aurretik eskatzea honako telefono hauetan: Guneak elbarrientzako egokitua dauden ibilbideak 948 30 53 00 - 620 95 54 54 ditu eta baita informazio-panelak, komunak, ituBisita gidatuak 1€ balio du ikasle bakoitzeko, marria eta informazio-etxola ere. terial didaktikoa barne. Orgin 10 urte baino gehiago daramatzagu ikasle Orgi Lizason dago, Ultzama bailaran, Iruñetik taldeei harrera egiten. Bisitek ordu bat edo bi iparralderantz 25 kilometrotara (N-121-A, Ostiztira ordu arteko iraupena dute (adinen araberakoa). Frantziara). Sarrera NA-411 errepidelp 19. Km-en Denbora tarte horretan aktibitateak, jokoak eta dago. inguru naturalaren behaketa lantzen dira horretan
•5• Eskolako aldizkaria
Ingurumen Hezkuntzako Ekipamenduak bisitatzeko hitzordua nola hartu • Noiz? Orain hasten den udazken/neguko kanpainarako hitzartu beharko duzue, lehentasunezko, irailako 15etik 30era bitarte, goizeko 11:00etatik 14:00etara, asteartetik ostiralera.
• Nola? Bisitaldia hitzartu nahi duten taldeek egiten ahal dute Ekipamendu bakoitzean edo buletin honen bukaerako direktorioan adierazitako telefonoetako baten bidez. Monitoreak hitzorduak ematen ditu deien hurrenkeraren arabera eta, aldi berean, bisitaldiaren modalitatea zehazten da.
Ikasleak bere lana erakusten Orgiko Basoan
• Zerbait ordaindu behar dut?
• Kontuan hartu beharrekoak
Ikastetxeek Interpretazio Zentroetara eta Hegaztien Behatokietara eginiko bisitak dohainik dira. Gainerako ekipamenduetan, begiratu baldintzak.
• Interpretazio Zentroetan gehienez ere 60 laguneko taldeak onartuko dira, eta Behatokietan 50ekoak. • Gehienetan taldea bitan banatzen da eta, txandaka, batzuk kanpotik ibilaldi bat egiten duten bitartean (irakasleekin adostu beharrekoa), beste batzuek instalazioetara egiten dute bisita. • Zentro eta Behatokietako jarduera "arruntak" hiru bat ordu irauten du, baina denbora hori luzatu nahiz laburtu egiten ahal da, talde bakoitzaren beharren arabera. • Eskola taldeak hartzeko ordutegia: kontsultatu behar da. • 25 lagun baino gehiagoko taldeentzat bi gidari espezializatu ditugu. • Bisitaldiak gaztelaniaz nahiz euskaraz izan daitezke (kontsultatu).
Ikasleak Otxagabiaiko NIz jarduera bitartean.
•6• Eskolako aldizkaria
Albisteak eta berriak Ingurumen Heziketako Ekipamenduetarako Eskola Bisitak Nafarroako Kutxako Gizarte Fondoetara Bideratutako Proiektu gisa hautatu dira, "Zeuk aukeratzen duzu, zeuk erabakitzen duzu" Programaren barruan Nafarroako naturguneetara egiten diren eskola bisitak, eskola aldizkariaren bidez sustatzen direnak, hautatu dituzte berriro, 2007an bezala, alegia, Nafarroako Kutxako bezeroei erakundearen gizarte fondoen helburu gisa eskaintzeko 2008. urterako, "Zeuk aukeratzen duzu, zeuk erabakitzen duzu" programaren barruan. Bezeroek bozkatu behar dituzte eskola bisita horiek, gaineko proiektuekin gertatzen den bezala. Hau da, Nafarroako Kutxako
bezeroen botoek zehazten dute proiektu bakoitzak jaso duen dirulaguntzaren zenbatekoa. Dirulaguntza bidez lortutako fondoek eskainitako jarduerek doanekoak izaten jarraitzeko aukera ematen digute Nafarroako naturguneetarako eskola bisiten programaren sustatzaileoi. Horrela, ikasle
gehiagori luzatzen ahal zaizkie jarduerak, jardueren hedapena handituz, batetik, eta, bestetik, Nafarroako kultur ondarearen gaineko balioak eta ezagutzak gure ikasleen artean hedatuz. Eskola aldizkaria jasotzen duten Nafarroako Kutxako bezeroei botoa proiektu honi eman diezaiotela eskatzea, horixe da ohar honen helburua. Proiektuaren kodea 10537 da, eta bi bide duzu bozketa egiteko: clavenet bidez edo Nafarroako Kutxako bulegoetan.
Arroiletako Interpretazio Zentroa
Urrutitik... eta zuzenean Kanpaina hontan, Irunberriko Arroilan jarritako bideo-kamera bat egonen da jendearen eskura Irunberriko Interpretazio Zentroan.
Zentroa eta arroila artean 2,5 km daude. Kamera horren bidez, Zentrotik beretik arroilako eta hartan bizi diren bizidunen irudiak ikusiko dira, habietara zuzendu daitekeelako. Zatozte eta ikusi.
Turismo kalitatearen ziurtagiria berritu da Irunberriko Natur Erreserbak eta Arroilen Interpretazio Zentroak turismo kalitatearen ziurtagiria kalitate turistikoaren Q lortu zuten 2005. urtean. Sistema horrek espazioen jarduerak, zerbitzuak eta ekipamenduak barne hartzen ditu eta 2007. urtean berritu da.
Pitillasko eta Vianako Hegaztien Behatokiak Ikasturterako, Las Cañas Urtegiko El Bordón hegazti behatokiak hezkuntzako material berriak izanen ditu. Hainbat proposamen didaktiko dira, Urtegia bisitatzeko gogoa duten ikastetxe guztien eskura jartzeko. Bi eskaintza dira: 1) Derrigorrezko Bigarren Hezkuntzako Ikasleei zuzendutako materiala da, eta, funtsean, gara-
pen iraunkorraren ideia adierazi nahi zaie. 2) Lehen Hezkuntzarako materiala (2. eta 3. zikloa), bisitan Las Cañas Urtegiko Erreserba Naturala ezagutzeko asmoz, baina urte barreneko aldaera guztiak aurreikusita (paisaiak, espezieak...).. Hitz batez, ingurumen hezkuntzaren baitan landu nahi da material hau. Izan ere, arazoak kon-
pontzeko tresna eraginkorra dela uste dugu, eta oinarritzat hartzen ditu gertaerak ezagutzea eta baloratzea, eta horrek ingurumena errespetatzeko eta zaintzeko jarrerak sortzen ditu. Jarrera horiek sentsibilizazio eta konpromiso handiagoa ekartzen dute, ez bakarrik berez "oso ederrak" diren inguruetan, baita eskola komunitatearen eguneroko inguruan ere.
Urbasa eta Andiako parkeak, eta Bertizko Jaurerria Natur Parkeak web orriak http://www.bertizparkea.es/
http://www.urbasaparkea.es/
•7• Eskolako aldizkaria
Albisteak eta berriak CENEAM Erakundearen Erakusketa Ibiltariak Erronkariko, Otsagabiako eta Irunberriko Naturaren Interpretazio Zentroetan bi erakusketa ibiltari jarriko dituzte heldu den abuztuaren 28a eta urriaren 9a bitartean. Ingurumen Ministerioaren mendeko Centro Nacional de Educación erakundeak (CENEAM) antolatu ditu biak, eta honako izenburua dute: "Ecología de andar por casa" eta "Biodiversidad". "Ecología de andar por casa" ingurumenaren gaineko informazioa jendarteratzea eta sentiberatasuna bultzatzeko programa da; mundua iraunkorragoa izan dadin etxean bertan egiten ahal duguna ezagutarazi nahi duena, hain zuzen. Gizakiak dituen premiak (garbitasuna, elikagaiak kontserbatzea eta prozesatzea, garraioa, etab.) etxe gehienetan dauden tresnekin nola betetzen diren erakutsiko digute: garbigailua, sukaldea, hozkailua, autoa... Hartara, premia horiek modu egokian betetze-
ak duen garrantzia nabarmentzea da helburua: iraunkorrenak diren eta, ingurumenari dagokionez, kostu txikiena dakarten jokaera eta erabilera aukerak hautatu behar dira. 1992. urtean Rio de Janeiron Lurraren Goi Bilera egin zuten eta horren ondorioz "Bioaniztasuna" terminoak gaurkotasun handia hartu zuen bai komunikabideetan eta bai nazioarteko eztabaida bileretan; izan ere, bioaniztasun hori zaintzeko premia nabarmendu zuten bilera horretan. Azken mendean ekonomiaren garapenak arrisku larrian jarri du naturaren biologia aniztasuna. Izaki bizidunen kopuru handienak eta mota gehienak –horietako asko oraindik ere ezezagun zaizkie zientzialariei– oihan handietan badaude ere, ez dira horiek mehatxupean dauden bakarrak; izan ere, planeta osoan hedaturik dagoen mehatxu eta arrisku larria da.
Gure herrialdea ez da salbuespena: non dira gure zaharrek ezagutu eta desagerrarazten ikusi dituzten hartzak, katamotzak, arranoak, izokinak, izurdeak, baleak, itsas dortokak, mendietako pagadiak, haranetako artadiak, eta ibaietako eta kostaldeetako ur garbiak? "Biodiversidad" erakusketa eta koadernoaren bidez -erakusketaren osagarri gisa argitaratua-, fenomeno horretan sakondu eta, batez ere, bioaniztasunaren kontzeptua gure bizimoduetara gerturatu nahi dugu, denontzat ulerterraz izan dadin. Erakusketen egutegia Ecología de andar por casa
Biodiversidad
Erronkariko NIZ
Abuztuaren 28a eta irailaren 6a bitartean
Urriaren 19a eta 30a bitartean
Otsagabiako NIZ
Irailaren 7a eta 16a bitartean
Urriaren 10a eta 18a bitartean
Irunberriko NIZ
Irailaren 17a eta 26a bitartean
Irailaren 29a eta urriaren 9a bitartean
Bertizko Jaurerria Naturaren Parkea Parkeko Lorategi Historikoaren Zentzu-Ibilbide berria Eskuragarri dago bisitari guztientzako jardin Historikoaren zentzu-ibilbide barneratzaile berria, "zentzumenen lorategia". Denek erraz egin ahal izateko ibilbidea: gure zentzumenen gaitasuna ahalik eta gehiena zorrozteko diseinatu diren hainbat elemento aurkitzen joango gara. Ibilbide erraza eta ederra: naturaren ikuskizunak bildu egiten gaitu, gustiz integratu arte bertan, eta bere energiaren, magiaren eta poesiaren alde aktibo bihurtzen gaitu. Bisitatzera gonbidatzen zaituztegu. ESNARAZI ZENTZUMENAK!
Bertizko lorategi historikoa airetik
•8• Eskolako aldizkaria
Albisteak eta berriak Erronkariko Naturaren Interpretazio Zentroa Gure eskaintza betetzeko, hona hemen bi jarduerak: • Erronkari, sekretuen lekua Lehenbiziko jarduera joko bat da izenburua duena. Neska-mutikoak ikertzaile moduan arituko dira, Erronkari Ibarreko historiaren hainbat ataletara hurbiltzeko. Horrek aukera emanen die karriketan ibili eta herriak duen kultur eta natur ondarea ezagutzeko, ludikoan eta jostagarrian. Nahi izanez gero, Erronkariko NIZ bisitatzen ahal da, horretarako propio egina dagoen bisita motaren bidez. Iraupena: 1:30 ordu inguru. Taldea: 50 lagun.
Jarduera hau egiteko adina (gomendioa): 8 urtetik gora. N •Nabarzato ibilbidea 6 km.ko ibilbidea, Erronkaritik Nabarzato izeneko lekuraino joateko (aspaldian jendez hustutako herrixka) eta handik Garderaino. Hantxe autobusak hartuko gaitu. Bideak hainbat paisaia mota zeharkatzen ditu: herriak, nekazaritza-abeltzaintza, oihana eta beste. Bestalde, ibilbidean barna, zenbait ekitaldi eginen dira Erronkari Ibarra bertatik bertara ezagutzeko. Irteeraren ondotik, aukeran dago arratsaldez NIZ ikustea. Iraupe-
na: 3:30 ordu inguru. Taldea: 50 lagun. Adina (gomendioa): 10 urtetik gora. Ordutegia: Goizez baizik ez. Eraman beharrekoa: Botak, xira (eguraldi txarra), kantinplora, hamaiketakoa… Era berean, irakasleen eskura dago Erronkari, sekretuen lekua jokoaren gidoia, nola jokatu eta edukiak ikusteko, eta, hortaz gain, eskura ere badago Nabarzatoko bidearen gidaliburuxka. Tokirik interesgarrienak eta egin daitezkeen ekitaldiak adierazita daude. Informazioa eta harremanetan jartzeko bidea: ( 948 47 52 56 oit.roncal@cfnavarra.es
Otsagabiako Naturaren Interpretazio Zentroa Abenturazko jarduerak
Zaraitz uko abelbidean e git eko i bil bid ea
Otsagabiako NIZak abenturazko jarduerak egiteko aukera eskainiko du, Zentroan egiten den jardueraren osagarri, Ekia Actividades Otsagabiako Natuenpresarekin elkarlanean. raren Interpretazio Ekitaldi hauek dira: ibilbideak Za- Zentroko taldeak, raitzu eta Erronkariko erdibideetan gainera, zentrora barrena, Iratiko Oihana edota herri egindako bisita osakirolei lehiaketa-jokoak. tzeko aukera emaHalaber, badago aukera rappel ten dizu: Zaraitzuko eta eskaladari loturiko ekitaldiak abelbidean hiru orduko interpretazio egiteko, betiere hastapen mailan. Boluntario taldea Zaraitzuko abelbidean Prezioa: 1 € haur bakoitzeko. Xe- ibilaldia egiten ahal duzu. Ibilaldi horretan, Zaraitzuko arhetasunak emanen dira NIZ bisitatzeko hitzordua adosterakoan. tzainek bide horiek nola erabiltzen dituzten azaltzen dute.
Bisitak produkzio ekologikozko instalazioetara Azken urteetan gure komunitatean, beste zenbait gizarte garatutan bezala, ikusten da badela kezka iraunkorra osasuna eta ingurumena direla eta. Nekazal Produkzio Ekologikoaren Kontseilua (CPAEN-NNPEK), duela 10 urte baino gehiago Administrazioak sustatu izan duena, arduratzen da nekazaritza eta a-
beltzaintza mota honen kontrol, ziurtatze eta sustatzeaz. Ingurugiro Hezkuntzaren Horniduren inguruan, badira zenbait ekoizle, CPAEN-NNPEKan elkartuak, nekazaritza eta abeltzaintza mota hau eta hauen instalazioak ezagutarazteko gogotan daude. Ingurugiro Hezkuntzaren Horniduretarako bisita hitzartzerakoan,
•9• Eskolako aldizkaria
animatzen zaituztegu kontsulta dezazuen mota honetako ustiategiren batera bisita osagarria egiteko aukera.
Baliabideak BALIABIDE
OROKORRAK
Nafarroako Ingurumen Arloko Baliabide Zentroa
Badu Dokumentazio Zentroa eta ingurumenari nahiz ingurumen hezkuntzari buruzko liburutegi espezializatua. Halaber, badu erakusketa eremua. Aurtengo gaia hauxe da: energia eta, energia aurrezteko teknologia. Aita Adoain, 217 - behea. 31015 Iruña ( 948 14 08 18 crana@crana.org
Hezkuntza materialak
• Ingurumen Hezkuntzako Koadernoak Ingurumen Departamenduak Unitate Didaktikoen bilduma argitara eman zuen. Eskura daude Nafarroako Ingurumen arloko Baliabide Zentroaren web eta hau da "behera kargatzeko" aukera: w w w . n a v a r r a . e s / a p p s e x t / E d u c a cionAmbiental/index.html
Web
• Ingurumen Departamentua. Zuzeneko sarbide Ingurumen web orrialdera: www.navarra.es • SITNA: Sigla horiek Nafarroako Lurralde Informaziorako Sistemari dagozkio. Orri badu sarbidea Nafarroako Kartografi Informaziorako datuen Baseetara: http://sitna.cfnavarra.es
Informazio eta Dokumentazio Zentroak
Naturaren Interpretazio Zentro eta Behatoki bakoitzean bada Dokumentazio Zentro txiki bat, kontsultarako, ingurumen arloko liburuz hornitua. Besteak beste, Ingurumen Hezkuntza Formaleko liburuak azpimarratu behar dira, gelan hainbat gai lantzeko.
EKIPAMENDU
BAKOITZEKO BALIABIDEAK
Pitillasko Aintzirako Hegaztien Behatokia
HEZKUNTZA
MATERIALAK
• Behatokira bisita egiteko karpeta didaktikoa: Eskura dago argitalpen inprimatuan, gazteleraz eta euskaraz (eskatu Behatokian). • Nafarroako hezeguneak: bestelako proposamenak biltzen dituen unitate didaktikoa, Pitillas eta Bianako behatokietan jarduerak egiteko. Eskura dago PDF euskarrian eta "behera kargatzeko" aukera duzue: w w w . n a v a r r a . e s / a p p sext/EducacionAmbiental/index.html • Txori zezen arruntari dagokion karpeta didaktikoa, El avetoro navarro descubre sus secretos, alegia. Eskura dago argitalpen inprimatuan, gazteleraz (Behatokian eskatu behar da).
Las Cañas Urtegiko Hegaztien Behatokia
• Behatokira bisita egiteko karpeta didaktikoa: Eskura dago argitalpen inprimatuan, eskatu Behatokian.
• D i d a k t i k o M a t e r i a z k o b e r r i a k Lehen eta Bigarren Ziklorako Hezkuntzako. Eskatu Behatokian. • Nafarroako hezeguneak. bestelako proposamenak biltzen dituen unitate didaktikoa, Pitillas eta Bianako Behatokietan jarduerak egiteko. Eskura dago PDF euskarrian eta "behera kargatzeko" aukera duzue: w w w . n a v a r r a . e s / a p p sext/EducacionAmbiental/index.html
Otsagabiako Naturaren Interpretazio Zentroa
• Zatoz Zaraitzu ezagutzera. Zentroa bisitatzeko material didaktikoak, Ingurumen hezkuntzako Koadernoak bildumaren barnean. Eskura daude Lehen Hezkuntzako Bigarren Ziklorako eta Bigarren Hezkuntzako bi zikloetarako, euskaraz eta gazteleraz. PDF euskarrian baizik ezin da eskuratu: www.navarra.es/appsext/EducacionAmbiental/in dex.html • Oihanak. Bestelako hezkuntza proposamenak biltzen dituzten material didaktikoak Zentroak lantzen duen gai bati buruz, Ingurumen hezkuntzako Koadernoak bildumaren barnean. Eskura daude Lehen Hezkuntzako Bigarren Ziklorako eta Bigarren Hezkuntzako bi zikloetarako, euskaraz eta gazteleraz. PDF euskarrian baizik ezin da eskuratu: www.navarra.es/appsext/EducacionAmbiental/in dex.html
Arroilen Interpretazio Zentroa
MATERIALAK
• Zatoz Arroilak ezagutzera. Zentroa bisitatzeko karpeta didaktikoa, Ingurumen hezkuntzako Koadernoak bildumaren barnean. Eskura dago Lehen Hezkuntzako bi zikloetarako, euskaraz eta gazteleraz, paperean baizik ez. Eskatu Zentroan. • Arroilak. Zentroak lantzen dituen gaiei buruz, bestelako hezkuntza proposamenak biltzen dituzten material didaktikoak, Ingurumen hezkuntzako Koadernoak bildumaren barnean. Eskura daude Lehen Hezkuntzako Bigarren Ziklorako eta Bigarren Hezkuntzako bi zikloetarako, euskaraz eta gazteleraz. PDF euskarrian baizik ezin da eskuratu: www.navarra.es/appsext/EducacionAmbiental/in dex.html BESTELAKO BISITAK (NIZren bidez adostu behar dira) • Basati zaldiketa zentroa (Usun). Zaldiei hurreratzeko tailerrak, zeramika tailerrak, arku-tiro tailerrak eta ibilaldiak txirrindulaz. Produktu ekologikoekin prestatutako janaria jateko aukera. Goizez edo arratsaldez, ikastaro guztian zehar. 50 ikasle gehienez taldean. Pertsonako prezioak: Bisita osoa 45 €. Zaldiei hurreratzeko: 15 €. Zeramika: 4 €. Arku-tiroa: 6 €. Txirrindula: 10 €. Janari ekologikoarekin egindako menua: 8 €. • Aibar okindegia (Oibar). Labea bisitatu (ogia nola egiten den) eta pertsona bakoitzak opiltxo bat egin. 11:30etatik 13:00etara. Ikasturte guztia. Lehen hezkuntzako 1. mailatik 4. mailaraino. 25 pertsona gehienez taldean. Prezioa 2€/pertsona. • Azpea upelategia (Irunberri). Mahats ekologikotik sortutako ardoa ekoizten den upelategia bisitatu eta prozesuaren azalpena jaso. Mahats-bilketaren garaian bereziki haur hezkuntzako eta lehen hezkuntzako lehen zikloko taldeei bideratutako jarduera eskaintzen
•10• Eskolako aldizkaria
Baliabideak da. Bertan: Mahatsondoetatik zuzenean biltzen da mahatsa, dolarera eramaten da bertan zapaltzeko eta atera berri den muztioa dastatuz gosaltzen da. Upelategi ekologiko baten funtzionamendua azaltzen da. Prezioak kontsultatu. • Bordablanca finka. Adin guztietako ikasleentzako bisita gidatuak egiten dira Irunberriko mugapean dagoen landare aromatiko eta sendabelar sailera. Berotegian, mintegietan, landare idortegian, konpostaje-plantan eta propietate medizinalak, aromatikoak dituzten 20 landare, zuhaixka eta zuhaitz barietate baino gehiago landatzen diren lursailetan egiten den lana ikusten da. Iraupena: 1:15 ordu. Bisita gidatuaz gain, eguzki-sukaldean (eguraldiak uzten badu) pomadak egiteko tailerrak, konpost tailerrak, tindu begetalen tailerrak... ere eskaintzen dira. Bisitak eta tailerrak 2 ordu irauten dute. Gaztelaniaz eta euskaraz (kontsultatu). Taldean gehienez: 25 pertsona. Ikasle bakoitzeko prezioa: 3 € bisita gidatua; 6 € bisita gidatua eta pomada tailerra (pomada poto bat barne). • Erromanikoko zentroa (Artaiz). Lehen hezkuntzako 3. zikloa eta bigarren hezkuntza. San Martin elizan bisita gidatua. Portadan eskultura asko du eta erromanikoko modiloiak. Erdi Aroko zubia eta Artaizko jaunaren jauregi gotikoa ere bisitatzen dira. Prezioak kontsultatu.
Bertizko Jaurerria Natur Parkea
HEZKUNTZA
MATERIALAK
• Hurbildu zaitez Kantauri aldeko Ibarretara. Zentroa bisitatzeko material didaktikoak, Ingurumen hezkuntzako Koadernoak bildumaren barnean. Eskura daude Lehen Hezkuntzako Bigarren Ziklorako eta Bigarren Hezkuntzako bi zikloetarako, euskaraz eta gazteleraz. PDF euskarrian eskuratu: w w w . n a v a r r a . e s / a p p s e x t / E d u c a c i o n A m biental/index.html • Bertizen jostetan. Informazio txosten horretan jarduera proposamenak biltzen dira Parkean egiteko, 3 eta 8 urte arteko ikasleentzat. Paperean baizik ez dago eskura. Eskatu Zentroan. • Naturgune Babestuak. Bestelako hezkuntza proposamenak biltzen dituzten material didaktikoak Zentroak lantzen duen gai bati buruz, Ingurumen hezkuntzako Koadernoak bildumaren barnean. Eskura daude Lehen Hezkuntzako Bigarren Ziklorako eta Bigarren Hezkuntzako bi zikloetarako, euskaraz eta gazteleraz. PDF euskarrian eskuratu: www.navarra.es/appsext/EducacionAmbiental/in dex.html BESTELAKO BISITAK (NIZren bidez adostu behar dira) • Ezkurdi, Erlezantza etxe-museoa. Ultzama bailarako Eltso herrian. Adin guzutietako ikasleentzat. Bisitaldi gidatuetara egokitua dagoen bailarako tradiziozko baserri batean garatzen da. Iraupena: 1:15 ordu, goiz eta arratsaldez, urte osoan. Gehienezko taldea: 50, 25-ko bi taldetan banatuak. Prezioa: 2 €/haurra. Bisitaldiari buruzko liburuxka bat banatzen da.
Erronkariko Interpretazio Zentroa
MATERIALAK
• Zatoz Erronkari ezagutzera. Zentroa bisitatzeko material didaktikoak, Ingurumen hezkuntzako Koadernoak bildumaren barnean. Eskura daude Lehen Hezkuntzako Bigarren Ziklorako eta Bigarren Hezkuntzako bi zikloetarako, euskaraz eta gazteleraz. PDF euskarrian baizik ezin da eskuratu: www.navarra.es/appsext/EducacionAmbiental/in dex.html • Espezie babestuak. Bestelako hezkuntza proposamenak biltzen dituzten material didaktikoak Zentroak lantzen duen gai bati buruz, Ingurumen hezkuntzako Koadernoak bildumaren barnean. Eskura daude Lehen Hezkuntzako Bigarren Ziklorako eta Bigarren Hezkuntzako bi zikloetarako, euskaraz eta gazteleraz. PDF euskarrian baizik ezin da eskuratu: www.navarra.es/appsext/EducacionAmbiental/in dex.html BESTELAKO BISITAK (NIZren bidez adostu behar dira) • Izabako Museo Etnografikoa (Izaba, Erronkaritik 7 km.ra). Bisitaren iraupena: ordu 1. Taldeak (25-50 pertsona bitarte). Adina: Lehen Hezkuntza. Hizkuntza: gaztelera. Bisita orduak: 10etatik 13etara eta 16etatik 18etara. Dohainik 12 urtez behekoentzat. • Almadiaren Museoa (Burgi). Bisitaren iraupena: Ordubete inguru. Taldeak (25-50 pertsona bitarte). Hizkuntza: gaztelera. Ordutegia: 10etatik 13,30ak arte. Prezioa: 1 €/haurra. • Kabila Enea Gaztaren museoa (Uztarroz). Erronkaritik 12 km.ra. Erronkariko gaztagintza, abere-jarduera, tresnak, ardiekin erlazioa duten beste tradiziozko lanbideak, historia... Iraupena: 40 minutu inguru. Taldeak (25-50 pertsona bitarte). Prezioa: kontsultatu. Ordutegia: 10etatik 13,30tara.
Orgiko Basoaren Aisiarako Natur Eremua
MATERIALAK
• Orgiko Landa Koadernoa. • Orgi eta Ultzamako paisaia. Unitate Didaktikoa. Bisita adosten den unean eskatzen dira. Bi argitalpenetan jarduera proposamenak ageri dira, Orgiko gaiak lantzeko Orgira eginiko bisitaren aurretik, ondotik eta bisita bitartean. BESTELAKO BISITAK (NIZren bidez adostu behar dira) • Laneko zaldiren erakustaldia gurdiarekin "Engantxeak" zertan datzan erakutsi nahi dizuego bisita gidatuaren bidez. Honako gaiak ezagutuko dituzue: laneko zaldien ezaugarraiak, lanerako nola prestatzen diren eta hariztian barna ibilaldia gurdi gainean. Jarduera honen prezioa 2 €-koa da pertsona bakoitzeko, ez dago adin mugarik eta istripuen aurkako aseguru berezia barne dago. Bisita bai euskaraz bai erdaraz egin daiteke. Aktibitate biak egin nahi badira (Orgi eta gurdien ibilaldia) prezioa 2,5 €-koa da pertsonako. • Ezkurdi. Erlazantzaren Etxe-Museoa (Eltso). Orgitik 2 km.ra. Iraupena: 1, 15 ordu, urte osoan, goiz eta arratsaldez. Gehienezko taldea: 50 ikasle, 25-ko bi taldetan. Prezioa: 2 €/haurra. Bisitaldiari buruzko liburuxka bat banatzen zaio bakoitzari.
•11• Eskolako aldizkaria
Aldizkariko di rektori oa ingurumen Nafarroako Gobernuko uen hezkuntzako ekipamend io orokorra kudeaketa eta informaz a-Nafarroako Mintegi Ingurugiroaren Kudeaket rritzeak eta Basobe 31015 Iruña Aita Adoain, 219 behea. Fax: 948 38 23 91 ( 948 38 24 38 ge st ci n@ ga vr n. co m
Natur Parkeko a i r r e r u a J o k z i t r e B etazio Zentroa Naturaren Interpr a, Oieregi-Bertizaran etrotara Iruñetik 52 kilom a. es nb er ti @ cf na va rr ci 21 24 59 8 ( 94
Erronkariko Naturaren Interpretazio Zentroa Julian Gayarre z/g, Roncal. Erronkari (Nafarroako Pirinioak) ( 948 47 52 56 eta 948 47 53 17 oit .ro nca l@ cfn ava rra .es
Otsagabiako Naturaren Interpretazio Zentroa
Arroiletako Natura ren Interpretazio Zentroa Plaza Nagusia z/g. 31440 Irunberri ( 948 88 08 74
Nafarroako Ingurumen Arloko Baliabide Zentroa Aita Adoain 217 behea. 31015 Iruña ( 948 14 08 18 crana @cra na.or g www.crana.org
rr a. es
Pitillasko Hegaztien Behatokia Herritik 3 kilometrotara dago, San tacarako errepidean (ezkerretara, pista ego era onean). ( 619 46 34 50
hatokia, El Bordón Hegaztien Be Las Cañas Aintziran kilometrotara dago, Vianako herrigunetik 2 ). rako bidea, ezkerretara re ar (s n ea bid o ok oñ gr Lo eLogroñora doan errepid Iruñetik Mendabiara eta ko norabidea hartuta na tik ere sar daiteke, Via ). utzea eskuinetara dago (horrela eginik, bidegur ten duten seinaleak az Aintzirako sarrera adier han. e ud da ( 696 83 08 98
Natur Parkeko o k a i d n A a t e a s a Urb a Informazio Zentro ko etxea, Bidegileena izanda ko gaina Olaztiko mendate 8 ( 948 38 24 3 n@ ga vr n. co m formación: ge st ci
Itzaltzuko errepidea, z.g . Otsagabi Zaraitzu (Nafarroako Pir inioak) ( 948 89 06 80 oi t.o ch ag av ia @ cf na va/41 rr a. es
ci nl um bi @ cf na va
In
Orgiko ariztia ANE - ANR Robledal de Orgi Lizasoko Kontzejua Garrapo sl (/fax 948 30 53 00 620 95 54 54 rob led ald eor gi@ ter ra. es
Argitaratzea: Ingurugiroaren Kudeaketa-Nafarroako Mintegiak eta Basoberritzeak, Ingurugiro, Lurraldearen Antolamendu eta Etxebizitza Derpartamenduarentzat.