Nafarroako arroilak by medio ambiente navarra

Nafarroako Arroilak Ingurugiro Hezkuntzako Koadernoak Lehen Hezkuntzako 3. zikloa eta Bigarren Hezkuntzako 1. eta 2. zikloak.

Nafarroako Gobernua Ingurugiro, Lurraldearen Antolamendu eta Etxebizitza Departamentua

Gobierno de Navarra Departamento de Medio Ambiente, Ordenaci贸n del Territorio y Vivienda

CAJA DE AHORROS DE NAVARRA NAFARROAKO AURREZKI KUTXA

UNITATE DIDAKTIKO HAU ESPERIMENTATU DEN IKASTETXEAK ETA IRAKASLE ARDURADUNAK: IRUNBERRIKO C.P.E.I.P. SAN JUAN IKASTETXEA: Jose Félix Villanueva.

IRUÑEKO URSULINEN IKASTETXEA: José Garcés Tapia. Mª Victoria Castiella. Luis Pérez Ollo.

NAFARROAKO ARROILAK Egileak Diseinua eta erredakzioa: GUADALUPE LECUMBERRI BELOQUI. JAVIER ARBUNIÉS ERCE. Aholkularitza pedagogikoa: IOSU OSTA. EDUARDO PORTILLO. VITORI INTXUSTA. Copyrighta: Departamento de MAOTyV, CAN y Autores Diseinua: ILUNE Filmaketa: Página SA Inprimaketa: Gráficas Ona ISBN: 84-235-1.886-8 Lege Gordailua: NA-1.770/1999 Sustapena eta banaketa: Nafarroako Gobernuko Argitalpen Fondua. Lehendakaritza eta Barne Departamentua. Navas de Tolosa kalea, 21. 31002 Iruñea. Tf. eta faxa: 948 42 71 23. E-maila: fpubli01@cfnavarra.es

Arroilak

Aurkezpena

Gure herrialdeko hezkuntza-sisteman Ingurugiro Hezkuntzaren curriculuma duela gutxi sartu da, Hezkuntza Sistemaren Antolamendu Orokorrerako Legeak (LOGSE) ekarri baitu. Zehar-gaien artean, LOGSEk gizartean bizirik dauden gaiak hartu ditu kontuan: kontsumoa, aukera-berdintasuna, bakea, osasuna eta, jakina, ingurugiroa; gai horiek guztiak hezkuntza-aukera zabalak eskaintzen dituzte, gogoeta eta erabakiak hartu beharra sustatzen baitute. Horregatik, zehar-gaiek hezkuntza-jarduera osoa hartu behar dute, arlo bakoitzaren edukiak gaindituz. Gainera, ikasgai horien oinarri etikoa -pertsonala nahiz kolektiboa- funtsezkoa izango da gizartearen proiektu askeagoa eta baketsuagoa sustatzeko, pertsonenganako eta naturarenganako errespetua bultzatzeko, azken horrek gizakiaren bizitzaren ingurunea osatzen duela kontuan hartuta. Hezkuntzak gizartearen behar orokor eta oinarrizkoei erantzun behar diela pentsatzen badugu, ingurugiroaren arazoa eskola-eremuan sartzea guztiz zentzuzkoa izango da, gizateriaren historian natur baliabideei egindako presioa ez baita inoiz hain handia izan eta ingurugiroarengan sortutako inpaktuak ez baitira inoiz gaur egun bezain negatiboak izan. Natur sistemek dituzten arazoak ulertzeko gizartean, ekonomian... gertatzen ari denarekin lotu behar dira. Horregatik, Ingurugiro Hezkuntza gaur egun pertsonen eta gizarteen planteamendu etiko moduan pentsatuta dago eta pertsonek planetarekiko duten loturaren ikuspuntutik, funtsezko balioetan oinarritzen delarik: berdintasuna, elkartasuna eta baliabideen neurrizko erabilera. Nafarroako hezkuntza-elkarteak planteamendu horiei erantzuteko asmoa du eta, horretarako, planteatutako erronka hori garatzeko tresnak eskaini behar dizkiogu. Xede horrekin prestatu dira unitate didaktiko hauek eta ikasgelan Ingurugiro Hezkuntza lantzeko egokiak izango dira, ziur nago. Material hauek beren inguru sozial eta naturala ulertzeko gai izango diren herritarrak prestatzeko egokiak izatea espero dut, inguru hori garatzen lagunduko duten eta aniztasuna errespetatuko duten, informatuta egoteko interesa erakutsiko duten eta elkartasunez jokatuko duten herritar kritikoak hain zuzen ere.

Yolanda Barcina Ingurugiro, Lurraldearen Antolamendu eta Etxebizitzako Sailburua

Ingurugiroa

Aurkibidea

Arroilak

AURKIBIDEA: IRAKASLEENTZAKO GIDA DIDAKTIKOA . . . . . .9 Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11 Aplikazio-eremua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11 Gidaren egitura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11 Helburuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11 Edukiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12 Orientabide metodologikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13 Sekuentziaziorako proposamena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14 1. sekuentzia: Irunberriko arroilara irteera . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15 2. sekuentzia: arroilen ezagutza ikasgelan . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15 Material hauek nola erabili . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16 Material didaktikoaren eta oinarrizko curriculum-diseinuaren arteko lotura .17 Jardueretan lantzen diren ezagutza-arloak. . . . . . . . . . . . . . . . . . .17 Jardueretan landutako edukien zerrenda. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18

JARDUEREN FITXATEGIA . . . . . . . . . . . . . . .21 Sentsibilizazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22 Arroila zentzumenen bidez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22 Sentipenen bidea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24

Ezagutza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27 Harkaitz artean bizitzea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27 Arroilako biztanleak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29 Almadiak, trenak eta bidaztiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33 Zergatik dira arroilak horrelakoak? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38 Goitik begira, hegazti bagina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41 Irunberriko arroila ondo ezagutzeko ibilaldia . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43 Arroilen ekosistema aztertzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46 Gizakiaren aztarnei jarraika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54

Ingurugiroa

Arroilak

Sintesia/Komunikazioa . . . . . . . . . . . . . . . .62 Ekin diezaiogun lanari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62 Txostena egiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64 Arroilak arriskuan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67

Ekintza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .74 Zabor-biltzaileak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .74

Ebaluazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .76 Zer deritzozu? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .76 Arroilei buruzko jarduera gehiago . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80

INFORMAZIO-DOSIERRA . . . . . . . . . . . . . . .85 1. Arroilak, jatorria eta osaketa. . . . . . . . . . 87 2. Arroilen giro berezia. . . . . . . . . . . . . . . 89 3. Arroilaren ekosistema. . . . . . . . . . . . . . .91 4. Gizakiaren presentzia arroiletan. . . . . . . .95 5. Arroilen berezitasuna eta ahultasuna. . . . .97 6. Nafarroako arroilen zainketa. . . . . . . . . . .97 7. Bibliografia, informazio-iturriak eta baliabideak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .99

Ingurugiroa

Aurkibidea

Nafarroako arroilak Irakasleentzako gida didaktikoa

Irakasleentzako gida didaktikoa

Arroilak

Urre koloreko arranotzarrak habia ezarri zuen toki garai hartara eraman zuen laguna, urtez urte hantxe hazten baitzuen arrano-kume bat edo pare bat. Hautatutako toki hura harkaitz arteko irtenune bat zen…, gizon-emakumeen irismenetik urrun. Arranotegi hartan nagusi zen harkaitzak bekozkoz begiratzen zion, ehundaka metrotara altxatzen zen harri beltzaren gainetik, azpialdean arroilan barrena bor-bor aurrera egiten zuen erreka mehe baina zaratatsuari.

GIDAREN EGITURA Horretarako, materiala hiru zatitan egituratu dugu: •

Irakasleentzako orientabideen koadernoa. Arroilen azterketa ezagutza-arlo desberdinetatik eta hezkuntza-maila desberdinak kontuan hartuta egiteko informazio metodologikoa biltzen da bertan.

•

Jardueren fitxategia. Materialak proposamen malgu baten barnean jardueren fitxategi gisa antolatu dira, eta irakasle bakoitzak bere behar eta zaletasunen arabera moldatu ahal izango ditu jarduera horiek.

•

Informazio-dokumentua. Aztergai honetarako interesgarri iruditu zaizkigun alderdiei buruzko testu batzuk biltzen dira bertan. Testu horiek irakasleek nahiz ikasleek erabil ditzakete.

H. Waddingham Seers, Reyes del aire, Historias de la Naturaleza para Contar a los Niños.

SARRERA Arroilak altxor txiki ikaragarriak dira. Urak eta harriak bat egiten dute, halako toki berezi, eder eta harrigarri bat osatzeko. Ezaugarri berezi horiek unitate didaktikoaren ardatz gisa arroilen ekosistemen ezagutza eta, batez ere, beren berezitasunaren errespetua eta ulermena hartzera bultzatu gaituzte. Behar-beharrezkoa iruditzen zaigu pertsonek gune pribilejiatu hauen kontserbazioarekin bat etorriko diren jokabideak barneratzea.

HELBURUAK •

Arroilen jatorria eta berorietan gertatzen diren prozesu fisiko eta kimikoak ulertzea.

•

Arroilek ekosistema gisa dituzten elementuak, erlazioak eta funtzionamendua ulertzea.

•

Arroilen bereizitasunez eta ezaugarri bereziez jabetzea.

•

Kode desberdinak (marrazkiak, mapak, grafikoak…) erabiliz, arroilen egitura eta prozesuei buruzko alderdiak interpretatzea, azaltzea eta irudikatzea.

•

Arroiletan giza ekintzen adierazgarri batzuk aztertzea.

•

Gaur egun arroilak babestu eta kontserbatzeko ekintzetan aktiboki parte hartzea.

Hortaz, unitate didaktiko hau gure ingurunea babesteko beste baliabide bat izango da, eta halaxe planteatu dugu.

APLIKAZIO-EREMUA Material didaktiko hauek Lehen Hezkuntzako 3. ziklorako eta Derrigorrezko Bigarren Hezkuntzako 1. eta 2. zikloetarako planteatu dira.

Ingurugiroa

Arroilak

Irakasleentzako gida didaktikoa

EDUKIAK Orrialde honetan, unitatean landu diren oinarrizko edukien koadroa azaltzen dizuegu.

EDUKIAK KONTZEPTUAK

PROZEDURAK

JARRERAK

ARROILA GEOLOGIAREN IKUSPUNTUTIK.

ESPERIMENTAZIOA/IKERKETA.

NATUR ETA KULTUR ONDAREA

• Nafarroako paisaje geologikoa. • Arroilen jatorria eta osaketa (harkaitzen egitura, modelatzea eta higadura, denborazko eskala arroilaren osaketan, lurzoruaren osaketa, higadura- eta metaketaprozesuak).

• Gaiari buruzko informazioa biltzea eta interpretatzea iturri desberdinetatik (telebista, prentsa, liburuak…). • Lortutako datuen antolaketa eta trataera. • Kontzeptuen antolaketa, kontzeptuen mapen bidez. • Arroilei buruzko datuekin osatutako grafiko eta taulen lanketa eta interpretazioa. • Planoen lanketa eta interpretazioa. • Ekosistemen elementuen sailkapena, irizpide objektiboen arabera. • Arroilen egituran eragina duen faktore ugariren identifikazioa. • Maketak egitea, paisajearen eta berau osatzen duten elementuen behaketatik abiatuta.

• Arroilen bereizgarriak ezagutzeko jakinmina eta interesa. • Ekosistemetan izaten diren aldaketak ezagutzeko interesa. • Ingurua babesteko neurriak ezagutzeko interesa. • Natur ondarearen egoerari buruzko gogoeta. • Inguruan eragina duten giza jardueren balorazio kritikoa, berau degradatzen eta hondatzen dutenak baztertuz. • Ingurugiro-arazoei soluzioak bilatzerakoan jarrera aktiboa.

ARROILA EKOSISTEMA GISA. • Ekosistemaren elementuak (landareak, pareta eta harkaitzen ezaugarriak, fauna berezia: saiak). • Erlazioak.

ADIERAZPENA/KOMUNIKAZIOA. EZAGUTZA.

ARROILEN BEREIZGARRIAK. • Haitzaren bertikaltasuna. • Lurzoruaren garraiatzea eta metaketa. • Klima berezia arroilaren barrenean (berotegi efektua eta Venturi efektua, egutera/laiotza). • Arroilen berezitasuna eta hauskortasuna. GIZAKIA ETA ARROILA. • Arroilaren ohiko erabilera (almadiak, trenak, gazteluak eta zainketarako dorreak, bide zaharrak, errepideak). • Erabilera berriak (natur turismoa, kirolekintzak). • Arroilak, babestutako natur gune.

• Egindako lanaren aurkezpena hitzaldien bidez, erakusketen bidez, horma-irudien bidez...

• Bildutako informazio desberdinen balorazio kritikoa.

INGURUNEAREN HOBEKUNTZA. GAINERAKO PERTSONAK. • Inguru hurbileko arazoak aztertuz, hobetzeko proposamenak egiten dituzten txostenak lantzea, mahai-inguruak egitea eta, hala badagokio, txostena defendatzea. • Arroilak zaindu eta hobetzera zuzendutako ekimenetan parte hartzea. IKASKIDEEI DAGOKIENEZ. • Talde-lanean parte hartzea, taldea osatzeko irizpideak onartuz. • Lanaren banaketa onartzea eta modu ordenatuan eztabaidatzea. • Lan-erritmo eta epeei dagokienez erantzukizunez jokatzea. • Eztabaidetarako eta taldeko elkarreraginerako teknikak erabiltzea.

Ingurugiroa

• Autonomia giza harremanetan, edozein egoerari erantzuteko norberaren gaitasuna sustatzeko. • Taldeko erabakietan parte hartzea, norberak bere iritzia emanez eta gainerakoenak errespetatuz. •Elkarrizketaren beharraz jabetzea eta berorretaz baliatzea, desadostasunak konpontzeko bide egokiena dela kontuan hartuta. • Lana taldeko zeregin gisa hartzea. • Banakako nahiz taldeko ekintzek dituzten eraginez ohartzea.

Irakasleentzako gida didaktikoa

Arroilak

ARROILAK. KONTZEPTUEN ESKEMA. Geologia. Nafarroako paisaje geologikoa

Arroilen jatorria eta osaketa.

Gizakia arroiletan. • Ohiko erabilerak . Almadiak . Trenak . Bideak . Errepideak . Gazteluak eta zainketarako dorreak

• Harkaitzen osaketa • Modelaketa eta higadura • Denborazko eskala arroilen osaketan

Arroilen bereizgarriak. • Pareten bertikaltasuna • Lurzoruaren osaketa, garraioa eta metaketa • Arroilako klima bereziak. . Berotegi-efektua . Venturi efektua . Egutera/laiotza

Ekosistema. Elementuak eta erlazioak

• Erabilera berriak . Natur turismoa . Kirol-ekintzak

• Pareta eta haitzetako landareak • Fauna berezia

Arroilen berezitasuna eta hauskortasuna.

Arroilak, Babestutako Natur Gune

ORIENTABIDE METODOLOGIKOAK

•

Ingurugiro Hezkuntzako oinarrizko jarraibide metodologikoen multzoan (Belgradeko Gutunaren orientabideetatik abiatuta) eta hezkuntza-etapa bakoitzeko printzipio metodologietan oinarritzen da (azken hauek Lehen Hezkuntzako eta Bigarren Hezkuntzako erreformaren curriculumean kokatzen dira).

Problematiken eta prozesuen azterketan oinarritutako metodologia izango du, eta horrek errealitatearen hurbileko ikuspegi osotua eskuratzen lagunduko dio ikasleari.

•

Ikerlan txikietan oinarrituko da (behaketa, informaziobilketa, datuen antolamendua eta aurkezpena, azterketa, problemen identifikazioa, talde-esperientzien plangintza eta lanketa, ondorioak). Hauen zailtasun-maila ikasleen adinaren arabera moldatu beharko da.

•

Praktikoa izango da eta ikaslearen ingurunearekin lotuta egongo da.

•

Ondo ezagutzera iristeko sentsibilizazioa erabiliko da eta ingurunera hurbilduko da.

•

Gogoeta pertsonala bultzatuko du eta, ikuspegi globalagoetatik ikasteko, errealitatearekin eta beste pertsonen ikuspegiarekin kontrastatuko da.

•

Parte-hartzea eta lankidetza bultzatuko ditu, ikasle guztien parte-hartzearen bidez problemen ebazpenerako tresnak eskaintzeko.

Ondoren, lan honetako metodologiaren oinarrizko puntuak adierazten dizkizuegu: •

Diziplinartekoa. Ingurugiroaren errealitatearen ezagutza oso konplexua eta zabala da eta, horregatik, ezin da diziplina bakar baten bidez landu. Beraz, Ingurugiro Hezkuntza arlo desberdinen erlazioetan oinarrituko da. Proiektu honetan, printzipio hori kontuan hartzen saiatuko gara eta, hala, ezagutza-arlo bakartuetan planteatutako hezkuntza-sistemari egokitu zaio. Horretarako, berariaz arlo bakoitzean lantzeko jarduera batzuk planteatzea iruditu zaigu egokiena, ildo horretatik, ingurunea osatzen duten zati desberdinen bidez eta, beraz, irakasgai desberdinen bidez aztertzeko. Horrek ikuspegi osotuagoa eskainiko digu eta irakasleak ere material hau erabiltzeko erraztasun handiagoa izango du.

Ingurugiroa

Arroilak

Irakasleentzako gida didaktikoa

SEKUENTZIAZIORAKO PROPOSAMENA

simulazio-jokoakâ&#x20AC;Ś daude hauen artean.

Irakasleei material hauen erabilerarako erraztasunak eskaintzeko, dokumentu honetan sekuentziaziorako proposamen bat egin da. Arroilen azterketari ekiteko hainbat jarduera daude bertan.

Ebaluazioa: jarduera hauek batez ere ikaslearen ikaskuntza, jardueren lanketa, helburuen lorpen-maila edota programaren egokitasuna baloratzeko jarduerak dira. Horretarako teknika ugari planteatu da, besteak beste: proba objektiboak, gaitasunen testak, inkestak, diapositiben testak, mahai-inguruak, ikasleen lanakâ&#x20AC;Ś Azkena ageri badira ere, horrek ez du esan nahi amaieran egin behar direnik.

Jardueren fitxategia egiterakoan, dokumentuaren izaera global eta malgua kontuan hartuta egin da. Horrek hainbat helburu eta epe desberdinetan lantzeko aukera emango du.

Jardueren oinarrizko sekuentzia horrez gain, material didaktikoaren beste oinarrizko bi alderdi ere azpimarratu nahi ditugu: irteerak eta irudiak.

Hauxe da sekuentziazioa: Sentsibilizazioa: interesa pizteko eta ingurunera hurbiltzea sustatzeko diseinatutako jarduerak. Zentzumen eta sentimenduen erabilera bultzatuko da eta, gainera, arazoetara hurbiltzerakoan ikasleen interesetatik abiatzen saiatuko gara. Ezagutza: ezagutzeko, ikertzeko, aztertzeko, sakontzekoâ&#x20AC;Ś pentsatutako jarduerak. Unitate bakoitzaren gunea horiexek garatzen dute. Tokian tokiko lanak, ikerketa bibliografikoak, esperientzia txikiak, talde-jolas eta dinamikak etab. biltzen dira bertan. Atal honetan kontuan hartu dira Nafarroako arroilak ezagutu eta ikertzeko irteerak ere. Ekintza: proposatutako jarduera guztiek ekintza-maila desberdinak dituzte, baina atal honetan bildu direnek inguruaren hobekuntzan eragin zuzena duten ekintzak proposatzen dituzte, jokabideak aldatuz, errebindikazioen bidez edota garbiketa-lanetan parte hartuz. Sintesia: amaierako jarduerak, gogoratzeko, prozesua oro har aztertzeko eta gainerakoei adierazteko balio dutenak dira. Adierazpen-jarduerak, gatazken ebazpenarekin lotutakoak,

Nafarroako errealitatea ezagutzeko modurik egokiena zuzeneko ezagutzaren bidez izango da. Horregatik, zenbait jardueratan hainbat toki bisitatzea eta Irunberriko arroilara irtenaldiak egitea proposatzen da. Aldi berean, arroila bat ageri duen koloretako poster baten bidez gai hauek berak lan daitezke ikasgelan. Material horretan animalia eta landareen espezie ugari, erabilera eta ustiapen desberdinak, kudeaketa problemakâ&#x20AC;Ś ageri dira. Horrek guztiak jardueren garapenean motibaziorako elementu gisa balio dezake. Sekuentzia orokor hau beste bi sekuentzia txikitan zehaztu da. Egitura horrek malgutasun handiagoa emango dio eta, ondorioz, aurkeztu diren materialak ikastetxe, hezkuntza-maila edota gela bakoitzaren errealitatearen arabera hobeto moldatu ahal izango dira. Horietako bakoitzean hainbat alderdi lantzen dira:

Ingurugiroa

Irakasleentzako gida didaktikoa

Arroilak

1. SEKUENTZIA: IRUNBERRIKO ARROILARA IRTEERA

2. SEKUENTZIA: ARROILEN EZAGUTZA IKASGELAN

Jardueren sekuentzia hau Irunberriko arroila ezagutzeko eta arroilaz gozatzeko xedez planteatu da. Hiruzpalau orduko irtenaldia izango da.

Honako alderdi hauek jorratuko dira.

Bertan lantzen diren oinarrizko alderdiak hauexek dira:

2. Arroilako animalia eta landareen ezagutza.

1. Ingurunearekiko sentsibilizazioa.

3. Arroilako ohiko erabilerak eta gaur egungoak.

2. Bertako oinarrizko zenbait alderdiren ezagutza.

4. Arroilak, babestutako natur gune.

3. Paisajearen interpretazioa.

5. Sentsibilizazioa eta ikasitakoaren azterketa orokorra.

Eskema hori ikasleen adinaren arabera moldatu diren jarduera desberdinetan islatu da.

Oinarrizko eskema hori ondoren ageri den taula honen bidez landuko da:

Ondoren, jardueren izena eta fitxaren orrialdea ageri dituen taula azaltzen dizuegu:

JARDUERA Goitik begira, hegazti bagina. Irunberriko arroila ondo ezagutzeko ibilaldia. Sentipenen bidea.

Arroilen ekosistema aztertzen. Gizakiaren aztarnei jarraika.

Zabor-biltzaileak.

GOMENDATUTAKO ZIKLOAK:

ORRI ALDEA:

1. Gaia ezagutzen hastea eta sentsibilizazioa.

JARDUERA Arroila zentzumenen bidez. Harkaitz artean.

Arroilako biztanleak. 43

Almadiak, trenak eta bidaztiak.

Zergatik dira arroilak horrelakoak?

Ekin diezaiogun lanari.

Txostena egiten.

Arroilak arriskuan.

Zer deritzozu?

Zikloei buruzko oharrak orientaziorako dira soilik. Lehen Hezkuntzako 3. ziklorako proposatutako jarduera asko Bigarren Hezkuntzako lehen eta bigarren zikloetan burutu daitezke halaber. Irtenaldian egiten den lehen sekuentzia honetan, bigarren sekuentzian azaldutakoen moduko laburpen-edo komunikazio-jarduerak lantzen jarraitzeko aukera dago.

Ingurugiroa

GOMENDATUTAKO ZIKLOAK:

ORRI ALDEA

Lehen Hezkuntzako 3. zikloa eta Bigarren Hezkuntzako 1 eta 2. zikloak. Lehen Hezkuntzako 3. zikloa eta Bigarren Hezkuntzako 1 eta 2. zikloak. Lehen Hezkuntzako 3. zikloa eta Bigarren Hezkuntzako 1 eta 2. zikloak. Lehen Hezkuntzako 3. zikloa eta Bigarren Hezkuntzako 1 eta 2. zikloak. Lehen Hezkuntzako 3. zikloa eta Bigarren Hezkuntzako 1 eta 2. zikloak. Lehen Hezkuntzako 3. zikloa eta Bigarren Hezkuntzako 1 eta 2. zikloak. Lehen Hezkuntzako 3. zikloa eta Bigarren Hezkuntzako 1 eta 2. zikloak. Lehen Hezkuntzako 3. zikloa eta Bigarren Hezkuntzako 1 eta 2. zikloak. Lehen Hezkuntzako 3. zikloa eta Bigarren Hezkuntzako 1 eta 2. zikloak.

Arroilak

MATERIAL HAUEK NOLA ERABILI: Ondorengo taula honetan, jarduera-motaren arabera sailkatuta ageri dira jarduerak.

JARDUERA-MOTA

IZENBURUA

SENTSIBILIZAZIOA

Arroila zentzumenen bidez Sentipenen bidea

ORRI ALDEA 22 24

EZAGUTZA Harkaitz artean bizitzea Arroilako biztanleak Almadiak, trenak eta bidaztiak. Zergatik dira arroilak horrelakoak? Goitik begira, hegazti bagina. Irunberriko arroila ondo ezagutzeko ibilaldia. Arroilen ekositema aztertzen. Gizakiaren astarnei jarraik. SINTESIA/ KOMUNIKAZIOA

EKINTZA EBALUAZIOA.

Ekin diezaiogun lanari. Txostena egiten. Arroilak arriskuan. Zabor-biltzaileak. Zer deritzozu?

27 29 33 38 41 43 46 54

62 64 67 74 76

Aurkezten diren material hauek guztiak oso malguak dira. Modu askotara landu daitezke: •

Jardueren fitxategi gisa; betan, irakasleak gehien interesatzen zaizkionak aukeratu eta gauzatuko ditu.

•

Aurreko atalean adierazitako sekuentzietariko bat aukera dezake irakasleak.

•

Sekuentzia batzuk besteekin osa ditzakete eta, hala, sekuentzia global eta osatuagoa egin.

Materialen lanketa, beraz, irakasleen behar eta interesen arabera, dugun denboraren arabera eta beste hainbat faktoreren arabera zehaztuko da.

Ingurugiroa

Irakasleentzako gida didaktikoa

Arroilak

MATERIAL DIDAKTIKOAREN ETA OINARRIZKO CURRICULUM-DISEINUAREN ARTEKO LOTURA Ondorengo taula hauetan, planteatutako jarduerak hobeto ulertzen eta eskolako curriculumarekin duten erlazioa ikusten lagunduko duten alderdi batzuk aurkeztu dira.

Jardueretan lantzen diren ezagutza-arloak JARDUERAK Arroila zentzumenen bidez

Sentipenen bidea

Harkaitz artean bizitzea

Arroilako biztanleak

Almadiak, trenak eta bidaztiak.

Zergatik dira arroilak horrelakoak?

Goitik begira, hegazti bagina

Irunberriko arroila ondo ezagutzeko ibilaldia

Arroilen ekosistema aztertzen.

Gizakiaren aztarnei jarraika.

Ekin diezaiogun lanari.

Txostena egiten.

Arroilak arriskuan.

Zabor-biltzaileak.

Zer deritzozu?

JARDUERA BAKOITZAREKIN LOTUTAKO EZAGUTZA-ARLOAK Lehen Hezkuntzako Inguruaren Ezaguera eta Arte Hezkuntza. Bigarren Hezkuntzako Gizarte Zientziak eta Musika. Lehen Hezkuntzako Inguruaren Ezaguera. Bigarren Hezkuntzako Natur Zientziak eta Gizarte Zientziak. Lehen Hezkuntzako Inguruaren Ezaguera. Bigarren Hezkuntzako Natur Zientziak. Lehen Hezkuntzako Inguruaren Ezaguera. Bigarren Hezkuntzako Natur Zientziak eta Gizarte Zientziak. Lehen Hezkuntzako Inguruaren Ezaguera eta Gaztelania eta Literatura. Bigarren Hezkuntzako Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia. Bigarren Hezkuntzako Natur Zientziak. Lehen Hezkuntzako Inguruaren Ezaguera eta Arte Hezkuntza. Bigarren Hezkuntzako Natur Zientziak, Gizarte Zientziak eta Plastika eta Ikus Hezkuntza. Lehen Hezkuntzako Inguruaren Ezaguera. Bigarren Hezkuntzako Natur Zientziak eta Gizarte Zientziak. Lehen Hezkuntzako Inguruaren Ezaguera. Bigarren Hezkuntzako Natur Zientziak eta Gizarte Zientziak. Lehen Hezkuntzako Inguruaren Ezaguera. Bigarren Hezkuntzako Natur Zientziak eta Gizarte Zientziak. Lehen Hezkuntzako Inguruaren Ezaguera eta Arte Hezkuntza. Bigarren Hezkuntzako Natur Zientziak eta Plastika. Lehen Hezkuntzako Inguruaren Ezaguera eta Gaztelania eta Literatura. Bigarren Hezkuntzako Natur Zientziak, Gizarte Zientziak, Gaztelania, Euskara eta Literatura. Lehen Hezkuntzako Inguruaren Ezaguera. Bigarren Hezkuntzako Natur Zientziak eta Gizarte Zientziak. Lehen Hezkuntzako Inguruaren Ezaguera. Bigarren Hezkuntzako Natur Zientziak. Lehen Hezkuntzako Inguruaren Ezaguera. Bigarren Hezkuntzako Natur Zientziak eta Gizarte Zientziak.

Ingurugiroa

Arroilak

Irakasleentzako gida didaktikoa

Jardueretan landutako edukien zerrenda JARDUERAREN IZENBURUA

EDUKIAK Kontzeptuak

Prozedurak

Jarrerak

Arroila zentzumenen bidez

Inguruko gauzen soinu eta zaratak. Soinuak: nondik datoz? Nork egiten ditu?

Gauza eta egoeren azterketa zentzumenak erabiliz eta jasotako informazioak integratuz. Jatorri desberdineko hainbat soinu entzutea eta bereiztea. Jasotako sentipenen adierazpena.

Ingurugiroarekiko sentiberatasuna, errespetua eta estimua. Soinuak bizitzea eta sentsibilizazioa. Soinuak bilatzeko interesa.

Sentipenen bidea

Ekosistemaren elementuak. Arroilen berezitasuna. Ohiko erabilerak eta egungo erabilerak.

Iturri askotatik informazioa bildu eta interpretatzea. Talde-lanean parte hartzea, taldeen osaketarako irizpideak errespetatuz.

Arroilen bereizgarriak ezagutzeko jakin-mina eta interesa. Autonomia giza harremanetan, edozein egoerari erantzuteko norberaren gaitasuna sustatzeko. Lana taldeko zeregin gisa hartzea.

Harkaitz artean bizitzea

Arroiletako izaki bizidunak. Arroilen jatorria eta osaketa.

Arroilako biztanleak

Paisajearen elementuak.

Paisaje desberdinen azterketa eta konparazioa. Lortutako datuen antolaketa eta trataera.

Ikertzeko, behatzeko eta hainbat arazo azaldu eta irtenbidea bilatzeko interesa. Paisajeen aniztasun eta aberastasunaren balorazioa.

Almadiak, trenak eta bidaztiak

Arroilaren erabilerak. Denbora historikoaren oinarrizko nozioak, ikaslearen beraren esperientziei eta inguru hurbilari lotuta. Ibai eta arroilekin lotutako zeregin eta lanbide ohikoenak.

Gaiari buruzko informazioa biltzea eta interpretatzea iturri desberdinetatik (telebista, prentsa, liburuakâ&#x20AC;Ś). Lortutako datuen antolaketa eta trataera.

Norberak bere lanean erantzukizunak hartzea. Gainerakoek egindako ekarpenak baloratzea.

Zergatik dira arroilak horrelakoak?

Arroilen egitura eta prozesuak.

Egoera batzuen azterketa.

Paisajearen elementuak. Inguru fisikoaren eta gizakiaren kokalekuen arteko erlazioak.

Paisaje desberdinen azterketa eta konparazioa. Lortutako datuen antolaketa eta trataera.

Arroilak ezagutzeko jakin-mina eta interesa. Ikertzeko, behatzeko eta hainbat arazo azaldu eta irtenbidea bilatzeko interesa. Paisajeen aniztasun eta aberastasunaren balorazioa.

runberriko arroila ondo ezagutzeko ibilaldia

Arroilen jatorria eta osaketa. Ekosistemaren elementuak. Ohiko erabilerak. Egungo erabilerak (natur turismoa, kirol-ekintzak).

Informazioaren interpretazioa. Arroilen egituran eragina duten faktore ugariren identifikazioa.

Arroilen ekosistema aztertzen

Ekosistemaren elementuak. Lurzoruaren garraioa eta metaketa. Klima berezia arroilaren barnean.

Goitik begira, hegazti bagina

Arroilen bereizgarriak ezagutzeko jakin-mina eta interesa.

Ingurugiroa

Arroilen bereizgarriak ezagutzeko jakin-mina eta interesa. Ekosistemetan izaten diren aldaketak ezagutzeko interesa. Inguruan eragina duten giza jardueren balorazio kritikoa, berau degradatzen eta hondatzen dutenak baztertuz.

Ekosistemetan izaten diren aldaketak ezagutzeko interesa. Bildutako informazioen balorazio kritikoa. Lana taldeko zeregin gisa hartzea.

Irakasleentzako gida didaktikoa

Arroilak

Jardueretan landutako edukien zerrenda JARDUERAREN IZENBURUA

EDUKIAK Kontzeptuak

Prozedurak

Jarrerak

Gizakiaren aztarnei jarraika

Faktore eta giza jarduera kutsagarriak. Giza jardueren eraginez ekosistemetan gertatu diren aldaketak.

Informazio ugariren bilketa eta interpretazioa. Lortutako datuen antolaketa eta trataera.

Ekosistemetan izaten diren aldaketak ezagutzeko interesa. Inguruan eragina duten giza jardueren balorazio kritikoa, berau degradatzen eta hondatzen dutenak baztertuz.

Ekin diezaiogun lanari

Arroila osatzen duten elementuak. Osaketa: egitura eta formen antolamendua espazioan eta denboran.

Irudien lanketarako proiektu xumeak planifikatzea eta egitea. Maketak egitea, paisajearen eta berau osatzen duten elementuen behaketatik abiatuta.

Lana taldeko zeregin gisa hartzea. Taldeko erabakietan parte hartzea, norberak bere iritzia emanez eta gainerakoenak errespetatuz.

Txostena egiten

Aukeratutako gaiaren arabera landuko diren aldagaiak.

Egindako lanaren berri ematea txosten baten bidez.

Arroilak, babestuko natur gune. Giza jardueren eraginez ekosistemetan gertatutako aldaketak. Babes-neurriak eta desorekak zuzentzeko neurriak.

Eztabaidetarako eta taldeko elkarreraginerako teknikak erabiltzea.

Arroilak arriskuan

Ingurua babesteko dauden neurriak ezagutzeko interesa. Inguruan eragina duten giza jardueren balorazio kritikoa, berau degradatzen eta hondatzen dutenak baztertuz.

Ingurugiro-arazoei soluzioak bilatzerakoan jarrera aktiboa. Zabor-biltzaileak

Zaborrak. Faktoreak eta jarduerak.

Hondakinen bilketa gaika.

Zer deritzozu?

Ingurugiroa

Arroilenganako sentsibilitatea, errespetua eta estimua.

Nafarroako arroilak Jardueren fitxategia

Arroilak

Jardueren fitxategia

ARROILA ZENTZUMENEN BIDEZ. SENTSIBILIZAZIOA •

GOMENDATUTAKO ZIKLOAK • Lehen Hezkuntzako 3. zikloa. • Bigarren Hezkuntzako 1. eta 2. zikloak.

ANTOLAKETA • Talde handia.

OINARRIZKO KONTZEPTUAK • Inguruan ditugun objektuekin egin daitezkeen soinuak. • Soinuen produkzioa: non, nork edo zerk sortzen dituen.

TOKIA • Ikasgela. • Lorategi batean edo ikastetxeko jolastokian ere egin daiteke.

PROZEDURAK • Objektu eta egoeren azterketa zentzumenak erabiliz eta jasotako informazioak kontuan hartuz. • Toki desberdinetatik iritsitako soinuak entzutea eta bereiztea. • Antzemandako sentipenak komunikatzea.

IRAUPENA • 15 minutu. EZAGUTZA-ARLOAK • Lehen Hezkuntzako Inguruaren Ezaguera eta Arte Hezkuntza.

OINARRIZKO JARRERAK ETA BALIOAK • Ingurugiroarenganako sentikortasuna, errespetua eta estimua. • Soinua bizitzea eta sentikortasuna gertaera soinudunaren aurrean. • Soinuak bilatzeko interesa.

bazioak izan daitezke edo, bestela, jada grabatuta dauden materialak erabil daitezke, CENEAMek ateratako “Atmosferak: soinu-paisajearen sentsibilizazio eta pertzeptzio jokoa” kaseteko 6. pista adibidez)

DESKRIPZIOA Arroilaren ezaugarriak behatzeko zentzumen desberdinak erabiliko dira, zein sentipen sentiarazten dizkigun ikusteko. HELBURUAK • •

•

Ezkaiaren, izpilikuaren edo arroiletan egon ohi diren beste landare batzuen esentziak.

•

Arroiletan aurki daitezkeen objektuak: harri txikiak, artearen hostoak... edo ukitzerakoan berezitasunen bat duten antzeko beste elementu batzuk.

•

Lainoztagailua duen urez betetako ontzia.

Zentzumen desberdinen bidez arroilako natura sentitzea. Honelako ekosistemen berezitasunaz kontzientzia hartzea.

MATERIALAK •

Bigarren Hezkuntzako Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia eta Musika.

Arroilan grabatutako soinuak (irakasleek egindako gra-

Ingurugiroa

Jardueren fitxategia

Arroilak

PRESTAKUNTZA

Bestalde, ikasgelan atzera eta aurrera ibiliz esentziekin aurrez prestatutako ura lainozta daiteke.

Aurreko atalean adierazitako material guztiak prest izatea. â&#x20AC;˘

Bigarren zatia:

GARAPENA Hautemandako soinuen eta sentipenen bateratzea. â&#x20AC;˘

Lehenengo zatia:

Ikasleak errazago kontzentratzeko giro egokia sortzea beharrezkoa izango da. Horretarako, ikasleak isilik egotea eta begiak ixtea garrantzitsua izango da eta, nahi izanez gero, ikasgelako argia ere murritz daiteke. Irakasleak soinuen zinta martxan jarriko du eta, aldi berean, ikasleek objektuak ukitu eta eskuetan erabiliko dituzte.

Ingurugiroa

Ondorengo galderetan oinarrituta egin daiteke: . Zein usain zegoen ikasgelan? . Zer ziren ukitu dituzuen objektuak? . Zenbat soinu desberdin entzun dituzue? . Zein elementuei zegozkien? . Zein sentipen eragin dizuete? . Soinuak eta sentipenak kontuan hartuta,

gaudela esango zenukete?

non

Arroilak

Jardueren fitxategia

SENTIPENEN BIDEA. SENTSIBILIZAZIOA EZAGUTZA-ARLOAK • Lehen Hezkuntzako Inguruaren Ezaguera. • Bigarren Hezkuntzako Natur Zientziak eta Gizarte Zientziak.

GOMENDATUTAKO ZIKLOAK • Lehen Hezkuntzako 3. zikloa. • Bigarren Hezkuntzako 1. eta 2. zikloak.

OINARRIZKO KONTZEPTUAK • Ekosistemako elementuak. • Arroilen berezitasuna. • Arroilen erabilera tradizionalak eta gaur egungo erabilerak.

ANTOLAKETA • Lehenengo zatia talde handian. • Bigarren zatia 10 pertsona inguruko taldeetan. • Hirugarren zatia talde handian. TOKIA • Inguruko edozein arroilan, inolako arriskurik ez baldin badu. Irunberriko arroila gomendatzen dugu.

PROZEDURAK • Iturri desberdinetatik informazioa biltzea eta interpretatzea. • Talde-lanean parte hartzean taldeko prestakuntza-irizpideak onartzea.

IRAUPENA • 45-60 minutu.

OINARRIZKO JARRERAK ETA BALIOAK • Jakin-mina eta interesa arroilen berezitasunen aurrean. • Edozein egoeraren aurrean erantzun pertsonalerako gaitasuna sustatzeko autonomia giza harremanetan. • Lana talde-lan gisa ulertzea.

DESKRIPZIOA

•

Arroiletako aniztasun biologikoa eta erabilera desberdinak sentipenen bidez hautemateko pentsatutako jolas-jarduerak.

•

Arroiletan egon ohi diren animalien izenak dituzten txartelak (saia, belatxinga mokogorria, sorbeltza... 10 kopia bakoitzetik). Begiak estaltzeko zapiak edo mozorroak.

PRESTAKUNTZA HELBURUAK • Bizitzaren, giroen eta arroilaren erabileraren aniztasunaren aurrean jakin-mina piztea. • Irudimenaren, entzumenaren, usaimenaren, dastamenaren eta ukimenaren erabilera sustatzea errealitatea hautemateko beste baliabide batzuk direla kontuan hartuta. MATERIALAK • Almadiazainei buruzko irakurketa (irakasleentzako material osagarriak).

Jarduerak egiteko toki egokiena aukeratzeko, ingurua ezagutzea baino ez da behar, ondorengo bi irizpide hauek kontuan izanik: . eremu txiki batean baliabide asko izatea (soinuak, ukitzeko eta usaintzeko elementuak, giro desberdinak...); . segurtasun-baldintzak: ingurua laua eta zabala izango da eta ez du ez errepiderik, zulorik edo sakanik izango inguruan, gidari baten laguntzarekin, begiak estalita dituzten pertsonak bertan ibili ahal izateko..

Ingurugiroa

Jardueren fitxategia

Arroilak

Behin ibilbide labur bat egin ondoren -arroila bakoitzaren ezaugarrietara egokituko da ibilbidea-, gelditu egingo gara eta taldekideak, begiak estalita dituztela oraindik, biribil bat eginez jarriko ditugu; taldekideak kanpora begira jarriko ditugu eta, ahots leunez, soinu desberdinak entzuteko esango diegu eta soinu horietan animaliak, giroak, paisajeak... bereizten saiatzeko.

GARAPENA â&#x20AC;˘

Lehenengo zatia:

Talde osoa gure inguruan bilduko dugu eta almadiazainek arroilak nola igarotzen zituzten kontatzen duen pasartea irakurriko dugu. Ondorengo jarduerak egiteko isiltasun-giroa izatea garrantzitsua izango da. â&#x20AC;˘

Bigarren zatia:

Animalien izenak dituzten txartelak banatuko ditugu. Pertsona bakoitzak bere txartela duenean, animalia berbera dutenak taldetan bildu behar direla esango diegu. Baina taldekatzeko ezingo dute hitzik egin eta ezingo dituzte beren txartelak erakutsi; mimikaren bidez edo, hobeto, tokatu zaizkien animalien soinuen bidez bilatuko dituzte beren taldekideak. Behin taldeak osatu ondoren, irakasleak talde bat gidatuko du eta gainerakoetan pertsona bat aukeratuko dute gidari-lanak egiteko. Talde bakoitzak ilara bat osatuko du eta taldekide guztiek, gidariak izan ezik, begiak estaliko dituzte. Pertsona bakoitzak aurrekoari sorbaldatik edo gerritik helduko dio. Taldea ondo antolatuta eta lasai dagoenean abiatu egingo gara, zailtasunik gabe jarraitu ahal izango duten martxa jarriz. Ibilbidean zehar, poliki-poliki, taldea lur-mota desberdinetan barneratuko dugu, isilik, eta landareak, harkaitzak, lokatza... ukitzeko eta usaintzeko esango diegu, masustak edo basaranak emango dizkiegu probatzeko, soinu bereziren bat entzuten den tokietan edo handitasun-sentipena, soinuen oihartzunak, haize-lasterrak etab. desberdinak sentitzen diren tokietan gelditu egingo gara (toki estuagoetan edo zabalagoetan). Azken batean, zentzumenen bidez, arroiletako aniztasuna sentiaraztea da helburua.

Ingurugiroa

Isilik entzuten egon ondoren, begietako estalkia kentzeko esango diegu edo, bestela, guk geuk banan-banan kenduko diegu eta talde guztiak bilduko ditugu. â&#x20AC;˘

Hirugarren zatia:

Hauteman ditugun sentipenak eta atera dituzten ondorioak aztertuko ditugu: Nola sentitzen gara? Lasai, eroso eta gustura egon gara ala gaizki sentitu gara? Zein paisaje antzeman ditugu? Animalia desberdin asko entzun al ditugu? Animaliaren bat ezagutu al dugu? Ukitu dugun zerbaitek harritu egin al gaitu? Zein ezaugarri zituen? Galdera hauetan oinarrituta alderdi nabarmenenak adieraziko dira eta hurrengo jarduerekin lotura ezarriko da. IRADOKIZUN OSAGARRIAK â&#x20AC;˘ Jarduera Irunberriko arroilan egiten bada, abiatzeko tokirik egokienak arroila bi muturretatik ixten duten tunelen kanpoko aldeak dira, jarduera arroilaren barnean amaituz.

Arroilak

Jardueren fitxategia

IRAKASLEENTZAKO MATERIAL OSAGARRIA

Sentipenen bidea: irakurketa â&#x20AC;&#x153;Almadiazainentzat Ezka ibaiaren zatirik arriskutsuenak igarobide estuak edo haizpitarteak ziren, ibaia bizitu egiten baitzen eta ur-laster azkarrak eta arriskutsuak sortzen baitziren. Izabako arroilatxoa Molinora arte; Bochuela, Palomera eta Muga Burgin; Onda, Gino eta Buchaquera Agurainen; Congusto eta Rayo Siguesen. Zenbat aldiz entzun ote ditugu toki horien izenak almadiazainen ahotan, emozioz eta errespetuz beteriko hitzetan!... Gehien errespetatzen dutenarena eta gehien izutzen dituenarena batez ere, Congusto (meharra): arroila txiki bat pareta gorri eta bertikalekin, almadia baino apur bat zabalagoa eta sakonera handiko ur azkarrak daramatzana. Behin Conguston sartu ondoren ez zegoen atzera egiteko aukerarik ez eta alboetatik irteterik. Haizpitarte horietan sosegua eta beteranotasuna ezinbesteko laguntza ziren. Ibaiaren bazter eta txoko guztiak ondo ezagutu behar ziren aparraren azpian ezkutatzen ziren harkaitzak edo putzuak eta zurrunbiloak non zeuden jakiteko. Ibaia estutzen hasten zen unean ura bizitu egiten zen eta ur-lasterrak olatu handiak sortzen zituen. Mehargunean sartzean almadiaren puntak zuzen hartu behar zuen ahoa, uraren ardatzean erdiratu behar zen eta palada gutxi baina sendoen bidez bideari eutsi behar zion. Almadiak olatuekin batera gora eta behera egiten zuen, urak plataforma estaltzen zuen eta berehala ura zirrikituetatik irristatu eta plataforma berriro bistan geratzen zen;, almadia gero eta azkarrago zihoan eta almadiazaina zegoen aldean zabu izugarriak ematen zituen, arraunari ondo helduta kolpe guztiei eusten zielarik. Ur-lasterraren ondoren ibaia baretu egiten zen, almadia estutu egiten zen berriro, lasterketa eroaren ondoren atseden hartzeko eta almadiazainek arnasa hartzen zuten; une larriak ziren haiek benetan. Baina mehargune arrokatsu eta laster horietan batzuetan norabideari eustea ezinezkoa izaten zen eta enborrak harkaitzen kontra joaten ziren, ur-lasterraren erdian trabatuta geldituz. Halakoetan, almadiazainaren helburu bakarra handik onik ateratzea zen, bere burua salbatzea; haizpitartearen pareten kontra ez joateko edo uraren azpian harrapatuta ez geratzeko ahalegina egin behar zuen. Ez zen txantxetarako unea. Horrelako larrialdietan heriotzak hortzak erakusten zituen eta noizean behin -gutxitan, zorionez- arrakasta izaten zuen. Donato eta lehenago aipatu dudan Jorge enpresarioaren seme bat, biak Burgikoak, zeregin honetan zebiltzala hil ziren hogeiko hamarkadan; bata Arbaiungo arroilan (Zaraitzu ibaia) eta bestea Conguston. Urmaelak eta putzuak, ibilgu zabaleko tarteak, kurba itxiak, haizpitarte lasterrak. Toki guztietan almadiazainen jakinduria, ukitua; larrialdietan gizon haien sosegua, adorea eta indarra...â&#x20AC;? Felix Sanz Zabalza. Almadieros y maderistas del Roncal

Ingurugiroa

Jardueren fitxategia

Arroilak

HARKAITZ ARTEAN BIZITZEA EZAGUTZA GOMENDATUTAKO ZIKLOAK • Lehen Hezkuntzako 2. eta 3. zikloak. • Bigarren Hezkuntzako 1. zikloa.

EZAGUTZA-ARLOAK • Lehen Hezkuntzako Inguruaren Ezaguera. • Bigarren Hezkuntzako Natur Zientziak.

ANTOLAKETA • Talde handian.

OINARRIZKO KONTZEPTUAK • Arroilako izaki bizidunak. • Arroilen jatorria eta sorrera. PROZEDURAK • Iturri desberdinetatik informazioa biltzea eta interpretatzea. • Talde-lanean parte hartzean taldeko prestakuntza-irizpideak onartzea.

TOKIA • Ikasgela.

IRAUPENA • 60 minutu.

OINARRIZKO JARRERAK ETA BALIOAK • Jakin-mina eta interesa arroilen berezitasunen aurrean.

DESKRIPZIOA Arroilekin lotutako bideo bat edo diapositibak ikustea. HELBURUAK • Arroiletan bizi diren izaki bizidun nagusiak ezagutzea. • Nafarroako arroilei buruz ikasleek dituzten aurretiazko ideiak ezagutzea. MATERIALAK • Arroilekin lotutako bideoak edo diapositibak. Ondorengo bideoa ikus daiteke: “Harkaiztegiak: harkaitzean bizitzea”, Navarra Salvaje bildumakoa eta Euroview erakundeak Nafarroako Caja Ruralaren laguntzarekin egindakoa (informazio gehiago nahi izanez gero, irakasleentzako material osagarria kontsultatu). GARAPENA • Lehenengo zatia: Jarduera honetan ikasleek aipatu dugun bideoa edo diapositibak ikusiko dituzte.

Ingurugiroa

Bigarren zatia: Irakasleak, ikusten ari diren irudiak oinarritzat hartuta, ikasleen arteko elkarrizketa sustatuko du. Elkarrizketa ondorengo galdera hauetan oinarrituta egin daiteke: . Zer da ikusi dituzuen irudietan gehien harritu zaituztena? . Nongo irudiak dira? . Egon al zarete inoiz arroila batean? . Zein jatorri dute arroilek? . Ezagutzen al duzue bertan sortzen den landaredia? . Nafarroako zein tokitan daude arroilak? . Nola sortu dira?

Arroilak

EBALUAZIOA Jarduera honen bidez ikasleek arroilei buruz dituzten aurretiazko ideiak ezagutu ditzakegu. Beraz, hasierako ebaluazio gisa baliagarri izango zaigu. IRAKASLEENTZAKO MATERIAL OSAGARRIA Harkaitz artean bizitzea. â&#x20AC;˘

Bideoaren iraupena: 25 minutu.

â&#x20AC;˘ . .

Edukiak Arrano beltzak bideoaren aurkezpena egingo du. Nafarroan dauden harkaizti-motak.

. . . . . . . . . . . . . .

Ingurugiroa

Jardueren fitxategia

Harkaitzetan bizi diren izaki bizidunak. Sai arrea: bizitza, ohiturak eta ugalketa. Beleak. Belatza. Belatxinga mokogorria. Malkar-sorbeltza. Harkaitzak babesgune. Hontza handia. Haitz-usoa. Belatz handia. Sai zuria. Ugatza. Arrano beltza: elikadura, ohiturak... Agurra: eremu horiek zaintzeak duen garrantzia.

Jardueren fitxategia

Arroilak

ARROILAKO BIZTANLEAK

EZAGUTZA GOMENDATUTAKO ZIKLOAK • Lehen Hezkuntzako 3. zikloa. • Bigarren Hezkuntzako 1. eta 2. zikloak.

EZAGUTZA-ARLOAK • Lehen Hezkuntzako Inguruaren Ezaguera. • Bigarren Hezkuntzako Natur Zientziak eta Gizarte Zientziak. OINARRIZKO KONTZEPTUAK • Paisaje baten elementuak. PROZEDURAK • Paisaje desberdinen azterketa eta konparaketa. • Lortutako datuak antolatzea eta erabiltzea. OINARRIZKO JARRERAK ETA BALIOAK • Arazo desberdinen azalpenak eta irtenbideak ikertzeko eta bilatzeko interesa. • Paisajeen aniztasuna eta aberastasuna baloratzea.

ANTOLAKETA • Talde handian.

TOKIA • Ikasgela.

IRAUPENA • 20-30 minutu.

Ondoren, ikasleek hormirudian ikusten dituzten elementuak adieraziko dituzte.

DESKRIPZIOA Taldekide guztien artean, unitatean ageri den arroilako hormirudian elementuak bilatzea. HELBURUAK • Arroila bateko elementu nagusiak ezagutzea. • Gizakiak gaur egun arroiletan zein jarduera egiten dituen ezagutzea. MATERIALAK • Arroilako hormirudi bat. GARAPENA • Lehenengo zatia: Bi boluntario eskatuko ditugu; batek arbelean idatziko du eta besteak ikaskideen parte-hartzeak antolatuko ditu (hitz egiteko txandak emanez...).

Ingurugiroa

Boluntarioetako batek ikaskideek adierazitako elementuak arbelean idatziko ditu. Emaitza hormirudian azpimarra daitezkeen edo ikasleei atentzioa eman dieten elementu guztien zerrenda izango da. Jarduera guztia ikasleek egingo dute eta, hala, irakasleak erantzunak fitxa batean jaso ahal izango ditu. • Bigarren zatia: Behin hormirudian ageri diren elementuei buruz adostasuna lortu ondoren, irakasleak elkarrizketa zuzenduko du bildutako informazioa antolatzeko. Ondorengo galderak erabil daitezke taldea dinamizatzeko eta informazioa antolatzeko: - Hormirudian ikus daitezkeen elementu guztietatik, zein dira arroiletako elementu bereziak? - Zeintzuk dira gizakiak sortutakoak?

Arroilak -

Marrazkian ageri diren pertsonak zertan ari dira? Marrazkiaren zein zatitan ez du gizakiak zerikusirik izan? Zergatik? Eta non ikus daiteke gizakiaren eragina? Zergatik?

Irakasleak, amaitzean, nolabaiteko globalizazioa egin dezake, ikasleek erabilitako informazioa antolatzeko eta haiek egindako akatsak konpontzeko. IRADOKIZUN OSAGARRIAK â&#x20AC;˘ Pertsonei eta egiten dituzten ekarpenei buruzko oharrak jasotzen baditugu, jarduera hau aproposa izan daiteke ikasleek gai honi buruz dituzten aurretiazko kontzeptuak ezagutzeko (datuak errazago biltzeko, irakasleentzako laguntza-materialetan datuak biltzeko fitxa bat jarri dugu).

Jardueren fitxategia

EBALUAZIOA Datuak biltzeko fitxak talde guztiaren emaitzak jasotzeko aukera ematen digu, baina, nola aztertuko ditugu gero datu horiek? Azterketa egiteko, analisiaren emaitzak jardueraren ondorioen taulan ikus ditzakegu (ikusi irakasleentzako material osagarriak): . Bigarren zutabean ikasle bakoitzak adierazitako elementu zuzenak jasoko dira. . Hirugarren zutabean elementu okerrak (gaizki esan dituztenak, beste izen bat dutenak...).

Ingurugiroa

Jardueren fitxategia

Arroilak

IRAKASLEENTZAKO MATERIAL OSAGARRIA. Arroilako biztanleak: informazioa biltzeko taula. Ikaslearen izena

Elementu zuzenak.

Ingurugiroa

Elementu okerrak (izen okerra...).

Arroilak

Jardueren fitxategia

Arroilako biztanleak: ondorioen taula.

Ikaslearen izena

Elementu zuzenak

Ingurugiroa

Elementu okerrak

Jardueren fitxategia

Arroilak

ALMADIAK, TRENAK ETA BIDAZTIAK EZAGUTZA GOMENDATUTAKO ZIKLOAK • Lehen Hezkuntzako 3. zikloa. • Bigarren Hezkuntzako 1. eta 2. zikloak.

•

ANTOLAKETA • Lehenengo eta bosgarren zatiak talde handian. • Bigarren, hirugarren eta laugarren zatiak 4-5 pertsonako talde txikietan. TOKIA • Lehenengo, bigarren, laugarren eta bosgarren zatiak ikasgelan. • Hirugarren zatia liburutegietan (ikastetxeko liburutegian, herriko liburutegian...), etxean, informazio eta turismoko bulegoetan (adinen arabera). IRAUPENA • Aldakorra, lanaren sakontze-mailaren arabera. EZAGUTZA-ARLOAK • Lehen Hezkuntzako Inguruaren Ezaguera eta

Gaztelania eta Literatura. Bigarren Hezkuntzako Gizarte Zientziak eta Geografia eta Historia.

OINARRIZKO KONTZEPTUAK • Arroilaren erabilerak. • Denbora historikoaren oinarrizko kontzeptuak, ikasleen esperientzia pertsonalarekin eta ikasleen inguru hurbilarekin lotutakoak. • Ibaiaren eta arroilaren inguruko lan eta lanbide arruntenak. PROZEDURAK • Gai honi buruz iturri desberdinetatik (prentsa, liburuak, ahozko iturriak...) jasotako informazioa biltzea eta interpretatzea. • Lortutako datuak antolatzea eta erabiltzea. OINARRIZKO JARRERAK ETA BALIOAK • Bere lanean dituen ardurak bere gain hartzea. • Besteen ekarpenak baloratzea.

DESKRIPZIOA

GARAPENA

Informazio-iturri desberdinetatik, arroilek iraganean zituzten erabilerei eta gaur egun dituztenei buruzko informazioa bilatzea eta biltzea.

•

HELBURUAK • Arroilen erabilera tradizionalak eta gaur egungo erabilerak. • Erabilera horiek arroiletan dituzten eraginei buruz gogoeta egitea.

Lehenengo zatia:

Gaiaren sarrera egiteko, irakasleak ibaiek iraganean zituzten erabilerei buruzko testuren bat irakur dezake (ikusi irakasleentzako material osagarriak). . Zer adierazten die irakurketa horrek ikasleei? •

Bigarren zatia:

Ikasleak 4-5 pertsonako taldetan banatuko ditugu. MATERIALAK • Papera eta boligrafoa.

Talde bakoitzak ikasleentzako materialeko bi testuak irakurriko ditu eta ondorengo galdera hauei buruz gogoeta egingo du:

Ingurugiroa

Arroilak . . . . â&#x20AC;˘

Zer kontatzen digu? Noiz gertatu zen kontakizun hori? Almadien eta Iratiren artean loturaren bat al dago? Zein? Testuek arroilekin zerikusirik al dute? Hirugarren zatia:

Arroilen erabilerari buruzko informazio gehiago biltzea. Horretarako talde bakoitzak informazioa biltzeko jarduketaplan bat pentsatuko du. Alderdi desberdinei buruzko informazioa (ikusi ikasleentzako materialak) bilduko dute eta txosten batean aurkeztuko dute. Aurretik lana antolatu behar dute eta funtzioak banatu: . Zein informazio-mota bilatu nahi dugu? . Non aurki daiteke?: liburutegietan, etxean, inkestetan... . Bisita-orduak. . Harremanetarako pertsonak. . Bisitak taldeko kide guztiek elkarrekin egin ditzakete edo, nahiago badute, lana bana dezakete.

Jarduera hau garatzeko denbora eta tokia aldatu egingo dira ikasleen adinaren arabera eta baita bildutako informaziomota ere. Informazioa bildu ondoren, taldeek jasotako informazioaren bateratze-lana egingo da eta talde bakoitzak arroilek iraganean zituzten erabilerei eta gaur egun dituztenei buruzko txosten bat prestatuko du. â&#x20AC;˘

Bosgarren zatia:

Talde bakoitzak lortutako emaitzak gainerako taldeei aurkeztea. Jarduera honekin amaitzeko, arroiletako erabilerek izan duten bilakaerari buruz eta erabilera horiek arroiletan izan dituzten ondorioei buruz gogoeta egin dezakete ikasleek.

Ekintza-plana koadro batean bil daiteke eta irakasleak berrikusiko du. Talde bakoitzean informazioa biltzeko alderdi garrantzitsuenak antolatuko eta ezarriko dira. Beheko zikloetan lan hau irakasleak gida dezake eta goiko zikloetan, berriz, taldeei bakarrik lan egiteko aukera emango diegu. â&#x20AC;˘

Jardueren fitxategia

Laugarren zatia:

Ikasleek arroiletako erabileren bilakaera historikoari buruzko informazioa bilatuko dute zuzenean (materialak, dokumentuak, senideei edo ezagunei egindako elkarrizketak...).

Ingurugiroa

Jardueren fitxategia

Arroilak

IRAKASLEENTZAKO MATERIAL OSAGARRIA Almadiak, trenak eta bidaztiak: irakurketak • •

Pequeñas lecturas sobre trenes:

Almadiei buruzko irakurketa laburrak:

Piensan los de Olite que han de conseguir tener estación del ferrocarril. Son necios y locos, lo juro por mí, porque la estación no ha de estar allí.

Al compás del remo tenemos que navegar por el río abajo desde Burgi hasta el Matral. Pasando Tragapontones, Peñarroya y la Lozasa, harás cuenta que has llegado a Marcilla sin desgracia.

Tafallakoek Olitekoei egindako koplia tren estazioa Tafallan jarriko zela jakin zutenean.

Desde los puertos de Ansó baja el agua encañonada. No se dónde irá a parar. !A la presa Santacara!

Juan José Martirena Ruíz. Historias del tren.

Calor de fragua a un lado; al otro frío… lamentos de la máquina espantosos que agregan el terror y el desvarío a todos estos limbos misteriosos…

La vida del almadiero es una vida feliz; todo el día por el río y a la noche sin dormir. Felix Sanz Zabalza Maderistas y almadieros del Roncal. 1945-1955

Ingurugiroa

Campoamor

Arroilak

Jardueren fitxategia

IKASLEENTZAKO MATERIAL OSAGARRIA Almadiak, trenak eta bidaztiak: irakurketak • Trenei buruzko irakurketa.

“1906. urtean “El Irati” elkartea eratu zen, izen bereko basoko aberastasuna ustiatzeko asmoz. Proiektua egurra ibaian behera eramatea zen Agoitzeraino eta herri horretatik Iruñea arte trenbidea eraikitzea, 30 kilometroko luzerarekin; trenbide horrek, egurra garraiatzeaz gain, inguruko herriak hiriburuarekin lotuko zituen. Horrez gain, zentral hidroelektriko bat eraikiko zen, eskualdea argindarrez hornitzeko eta trenbidea eraikitzeko beharrezkoa zen energia izateko, trakzio elektrikoaren bidez ibiliko baitzen. Hasierako proiektu horrek aldaketa garrantzitsua izan zuen berehala. Iratiko basoa estatuarena eta Zaraitzu eta Aezkoako bailarena zen eta bi bailara horiekin akordio bat sinatu zen, trenbide berria Irunberri arte iritsi ahal izateko eta, hala, Zaraitzuko eta Aezkoako herriek ere probetxu atera ziezaioten. Aldaketa hori egin ondoren, konpainiak trenbidea Zangozaraino luzatzea erabaki zuen, Ledearekin komunikabideak hobetuz eta, horren bitartez, Erronkariko bailararekin...” Juan José Martirena Ruíz Historias del tren Col. Navarra. Temas de cultura popular. 260. zkia. • Almadiei buruzko irakurketa.

“Erronkariko bailara osoko bizitza oso latza da eta almadiazainak, aizkoraren paladinak, ur horien kontra gurutzada amaiezina dute, ez baitituzte beren aginduak betetzen. Goi-lurralde hauetan zuhaitzak etsai handia du, gizakia. Gailurretan, almadiazainak pinuak eta pagoak botatzen ditu bata bestearen atzetik. Aizkora eskuan hartu eta Pirinioetako gailur garaienetara igotzen da; aldi berean, bere zaldian igo eta bidaiari ekiten dion garaile honek ibaian etsai izugarria aurkitzen du; borroka etengabea da eta ia beti gizakiak irabazten du. Noizean behin, esklaboa altxatu egiten da eta bere adarrekin gizakia besarkatzen du, bat eginik amildegian behera joaten direlarik. Baina gimnasta hauen jauzi sinestezinek ondo menderatzen dute arriskua, Pirinio osoa baitute beraien oinetan. Etsaia hil ondoren, almadiazainak larrutu egiten du; gero taula lodiak osatzen ditu eta aurretik bigundutako adarrekin lotzen ditu. Horrela osatzen dituzte uretako gladiadore hauek egurrezko taula handiak; zuhaitzez osatutako suge handia egiten dute eta buruan eta atzean arraun bat jarriz gidatzen dute. Taula honek oso teknika primitiboa du, aspisaren abiadan ibiltzen da eta olatuen artean amorruz beteta egiten du aurrera. Ontzi primitibo horren erdian adar bat ikus daiteke, bertan ardo-zagia eta haragi errea zintzilikatzeko: gehienetan txilindron erara egindako bazko-bildotsa izaten da, aspaldidanik uretan erromes dabiltzan gizon hauen urdaila indartzeko egokia. Oso goian zintzilikatzen badute ere, busti egiten da beti gizon hauen bazkaria; baina halakotara eta gehiagotara ohituta dagoen jende honek batere erreparorik gabe irensten du bazkaria, berriro lanari ekiteko... Ezka jaisten dute lehendabizi; gero Aragoi ibaian sartzen dira eta Berdungo arroila igarotzen dute, urak irekitako bide aldrebes hori, eta Milagro baino apur bat beheraxeago Ebrora iristen dira, bertan arriskuaren xarma desagertzen delarik. Urabayen. La gran cigüeña.

Ingurugiroa

Jardueren fitxategia

Arroilak

Almadiak, trenak eta bidaztiak: informazioaren bilaketa Ondorengo alderdiei buruzko informazioa bilatu behar duzue: • . . . . .

Almadiak: Almadiei buruzko istorioak, kondairak edo iruzkinak. Zertarako erabiltzen ziren. Historia: noiz sortu ziren, noiz arte erabili diren... Almadia bat nola eraikitzen den. Almadiazainen ibilbideak Nafarroan zehar (zein arroiletatik igarotzen ziren adieraziz bereziki).

• . . . .

Trenak: Iratiko trenaren historia (noiz sortu zen, noiz arte ibili zen). Iratiko ibilbidea. Garai bereko beste tren batzuk. Trenek gaur egun duten egoera.

•

Arroilak igarobide eta komunikabide gisa:

• . .

Gaur egun arroilek dituzten erabilerak: Turismoa. Uretako kirolak.

Ingurugiroa

Arroilak

Jardueren fitxategia

ZERGATIK DIRA ARROILAK HORRELAKOAK? EZAGUTZA GOMENDATUTAKO ZIKLOAK • Bigarren Hezkuntzako 1 eta 2. zikloak.

EZAGUTZA-ARLOAK • Bigarren Hezkuntzako Natur Zientziak.

ANTOLAKETA • Talde handia.

OINARRIZKO KONTZEPTUAK • Arroilen egitura eta prozesuak.

TOKIA • Ikasgela edo laboratorioa.

PROZEDURAK • Egoera batzuen azterketa.

IRAUPENA • Ordu bete.

OINARRIZKO JARRERAK ETA BALIOAK • Arroilak ezagutzeko jakin-mina eta interesa. tan datzan esango die. Ondoren, ikasleen laguntzaz tailerrak egingo ditu pixkanaka-pixkanaka.

DESKRIPZIOA Arroilen ezaugarri desberdinak aztertzen diren lantegi bat egingo da eta beren zergatia aurkitzen saiatuko gara. HELBURUAK • Arroilen ezaugarri nagusiak eta prozesu bereizgarriak ulertzea. MATERIALAK • Bizpahiru kubeta garden. • Boligrafoa. • Kubetak betetzeko hondarra edo lurra. • Bi “kortxo zuri” zati. • Burdin haria. • Plastiko gardena. • Arroilaren marrazkia.

• .

Bigarren zatia: Arroilaren egiturari buruzko lantegia:

Higadura-indarrek, harri-mota desberdinei eragiten dienean, paisaje desberdinak sortarazten dituzte. Hala, ibaia harri biguneko lur-zati batetik pasatzen bada, ibai-inguruko bailara horrek V forma izango du. Ibai hori bera harri gogorreko bailara batetik pasatzen bada, arroila osatuko du. Zergatik? Hezetasun-gradientearen eraginari buruzko lantegia: Zenbat eta beherago jo, orduan eta hezetasun handigoa izango da arroilan, grabitatearen ondorioz. . Arroilako berotegi-efektuari buruzko lantegia: Arroilak “U” itxi forma duenez, bertan sartzen diren izpiak irtenbidea nekezago aurkitzen dute eta, ondorioz, inguruan baino tenperatura epelagoa izaten da. . Egutera eta laiotzaren eraginari buruzko lantegia:

GARAPENA • Lehenengo zatia: arroilaren egitura. Arroilaren egitura eta funtzionamendua hobeto ulertzen lagunduko diguten 5 lantegi garatuko direla azalduko zaie. Horretarako, irakasleak aurretik gelaren edo laboratorioaren alderdi bat prestatuko du.

Arroilaren forma malkartsuen ondorioz, eguzki-izpiak gehienean zeihar sartzen dira arroilan eta, hala, arroilaren zati batzuk argitan dauden bitartean, beste batzuk itzalpean daude. Ondorioz, landare-mota desberdinak sortzen dira. . Materialen garraioaren eraginari buruzko lantegia:

Bildu dituen materialak azalduko ditu eta lantegi bakoitza zer-

Ingurugiroa

Jardueren fitxategia

Arroilak

Grabitateak erakarrita, arroilan pixkanaka higatzen ari diren material guztiak arroilaren barrenera erortzen dira.

talde bakoitzak esperientzia bat egin dezan eta, ondoren, gainerakoei beren esperientziaren berri eman diezaion.

â&#x20AC;˘

Alderdi hauek lantzeko lantegi berriak sortzera ere bultza genitzake ikasleak.

Hirugarren zatia:

Ikasleen azalpenen bateratze-lana eta irakasleek argibideak ematea. IRADOKIZUN OSAGARRIAK Jarduera hau egiteko ikasleak bost taldetan bil genitzake,

Ingurugiroa

Arroilak

IRAKASLEENTZAKO MATERIAL OSAGARRIA

Jardueren fitxategia

Ondoren, ikasleek esperientzia horren eta xede horretarako aurkeztu zaien binetaren artean dagoen erlazioa bilatu beharko dute.

Zergatik dira arroilak horrelakoak? • •

Materialen garraioari buruzko lantegia.

Arroilaren egitura ezagutzeko lantegia:

Lurrez edo hondarrez betetako kubeta bat eta “kortxo zuriz” betetako beste bat izango ditugu.

“Kortxo zuri” zati batzuk “higatzea” eta hondarrak nora doazen ikustea izango da lantegi honen xedea.

IKASLEENTZAKO MATERIALA Boligrafo bat hartuta, bi kubeten gainetatik pasako dugu indar eginez eta beti norabide berean. •

Arroilaren hezetasun-gradientea ezagutzeko lantegia:

Hondarrez betetako kubeta garden batera ura botako da goitik pixkanaka. Zapi bat busti eta gainean esekita utzita ere egin daiteke. Tarteka-tarteka begiratu egingo zaio, zein zati lehortzen diren lehenengo eta zein gero ikusteko. • Berotegi-efektuari buruzko lantegia. Berotegi-efektuaren fenomenoa azaltzeko, honako esperien tzia hau egin genezake: Burdin hariaz edo antzeko beste edozein material zurrun erabiliz, etxe baten antzeko egitura egingo dugu. Plastikoz estaliko dugu, berotegi bat balitz bezala. Barrualdean termometroa kokatuko da eta bonbilla gori baten ondoan utziko dugu. Plastikoz estali gabe, antzeko beste egitura batean ere termometroa kokatuko dugu. Handik pixka batera, bi termometroen tenperatura konparatuko da. •

Zergatik dira arroilak horrelakoak? • . . .

Arroilaren egitura ezagutzeko lantegia: Zer gertatu da? Bi kubetek zer-nolako itxura dute? Erabili duzuen material bakoitzak zer adierazten du? Irakasleak emandako azalpenekin inolako loturarik ba al du?

• . . .

Arroilaren hezetasun-gradientea ezagutzeko lantegia: Zer gertatu da? Non geratu da ura? Zergatik gertatu da hori?

•

Berotegi-efektuari buruzko lantegia:

Honako lantegi honetan, xede horretarako ezarri dugun bineta behatu eta aztertu beharko du ikasleak. . Nola azal zenezake fenomeno hori? . Bi termometroen arteko tenperatura-desberdintasun hori nola azalduko zenuke? • . . . . -

Egutera eta laiotzaren eraginari buruzko lantegia: Zein alderdi dago argitan? Zein alderdi dago itzaletan? Zer adierazten du marrazkiak? Zergatik? Arroilaren binetak eta egindako esperientziak ba al dute loturarik?

• . .

Materialen garraioari buruzko lantegia “Higatu” dena zergatik erori da hondora? Zer-nolako ondorioak ditu horrek arroilaren kasuan?

Egutera eta laiotzaren eraginari buruzko lantegia.

Oinetakoen kaxa bat ezarriko dugu eta alde bat argiztatuko da.

Ingurugiroa

Jardueren fitxategia

Arroilak

GOITIK BEGIRA, HEGAZTI BAGINA EZAGUTZA GOMENDATUTAKO ZIKLOAK • Lehen Hezkuntzako 3. zikloa. • Bigarren Hezkuntzako 1 eta 2. zikloak.

EZAGUTZA-ARLOAK • Lehen Hezkuntzako Inguruaren Ezaguera eta Arte Hezkuntza. • Bigarren Hezkuntzako Natur Zientziak, Gizarte Zientziak eta Plastika eta Ikus Hezkuntza.

ANTOLAKETA • Lehenengo zatia banaka. • Bigarren zatia talde handian.

OINARRIZKO KONTZEPTUAK • Paisajearen elementuak. • Inguru fisikoaren eta giza kokalekuen arteko erlazioak.

TOKIA • Irteera: arroila baten goiko aldean, ikuspegi ederra eskaintzen duen puntu bat aukeratzea komeni da. Arbaiungo arroilaren gainaldean dagoen begiratokia aproposa izan daiteke horretarako.

PROZEDURAK • Paisaje-mota desberdinen azterketa eta konparazioa. • Lortutako datuen antolaketa eta trataera.

OINARRIZKO JARRERAK ETA BALIOAK • Ikertzeko, behatzeko eta hainbat arazo azaldu eta irtenbidea bilatzeko interesa. • Paisajeen aniztasun eta aberastasunaren balorazioa.

IRAUPENA • 60 minutu.

DDESKRIPZIOA

Guztiek aurrez aurre duten paisajeari begiratuko diote eta marrazten ahaleginduko dira, ikaskideei ez enbarazu egiteko isilik lan eginez.

Paisaje bat behatu eta aztertu beharko da. HELBURUAK • Paisaje bat osatzen duten oinarrizko elementuak ezagutzea.

Banaka, ikasleak ikusten ari den paisajetik gehien harritu duten alderdiak marraztuko ditu, ondoren margotzeko. •

MATERIALAK • Papera (idazteko nahiz marrazkiak egiteko erabiltzen den koaderno bat). • Arkatzak. • Margoak. GARAPENA •

Lehenengo zatia:

Begiratokira iritsi ondoren, ikasleei jarduera zertan datzan azalduko zaie: paisaje bat marraztu behar dute.

Ingurugiroa

Bigarren zatia: behatutakoari buruzko bateratze-lana.

Horretarako, ikasle guztiek banaka beren marrazkia azalduko dute eta ikusten ari diren paisaje horretan zerk harritu dituen gehien adieraziko dute. Oro har, ezagutzen dituzten gauzek, lurralde baten zati edo ezaugarri azpimarragarrienek (paretak eta labarrak, kolore biziak…) eta paisajean halako inpaktu bat adierazten duten elementuek (tentsio altuko kableak, harrobiak…) harrituko dute gehien ikaslea.

Arroilak

Zati honetan alderdi horietan guztietan sakondu ahal izango dugu. Hori abiapuntutzat hartuta, ikasleek honako galdera hauetan oinarrituta antola dezakete informazioa: . Ikusi al duzue posterrean ez zegoen elementu berririk? Zein? . Marrazkiko zein alderdi dira zuen uste berdinak? . Zein dira desberdinak? Zergatik?

Jardueren fitxategia

EBALUAZIOA Azken zati hau beste jarduera batzuen azterketa orokor gisa eta ikasleen pertzepzioaren erreferentzia gisa baliagarri izango zaigu.

Galdera hauen bitartez, paisajeak izan dituen aldaketa batzuk eta beren arrazoiak azter genitzake.

Ingurugiroa

Jardueren fitxategia

Arroilak

IRUNBERRIKO ARROILA ONDO EZAGUTZEKO IBILALDIA EZAGUTZA GOMENDATUTAKO ZIKLOAK • Lehen Hezkuntzako 3. zikloa. • Bigarren Hezkuntzako 1 eta 2. zikloak.

EZAGUTZA-ARLOAK • Lehen Hezkuntzako Inguruaren Ezaguera. • Bigarren Hezkuntzako Natur Zientziak eta Gizarte Zientziak.

ANTOLAKETA • Talde handian; egokiena gidari bakoitzeko 15 ikasle izatea litzateke.

OINARRIZKO KONTZEPTUAK • Arroilen jatorria eta osaketa. • Ekosistemaren elementuak. • Arroilaren ohiko erabilerak. • Gaur egungo erabilerak (natur turismoa, kirol-ekintzak). PROZEDURAK • Informazioen interpretazioa. • Arroilen egituran eragina duten faktore ugariren identifikazioa.

TOKIA • Irunberriko arroila.

IRAUPENA • 2 ordutik 4 ordura, ibilaldian egiten diren geldialdi eta jardueren arabera.

DESKRIPZIOA Irunberriko arroilan zehar ibilbide bat egingo da, arroilaren geologia, landaredia eta fauna, paisajean giza jarduerek izan duten eragina eta gaur egungo erabilerak interpretatuz. HELBURUAK • Arroilak natur elementuen eta giza elementuen arteko elkarreragina adierazten duten errealitate konplexuak direla jabetzea eta horiek guztiek gaur egungo egoera izan dutela emaitza ohartzea. • Tokian tokiko behaketen bidez gertaera konplexuak azaldu eta interpretatzeko gaitasuna garatzea.

Ingurugiroa

OINARRIZKO JARRERAK ETA BALIOAK • Arroilen ezaugarri bereziak ezagutzeko jakin-mina eta interesa. • Ekosistemetan gertatzen diren aldaketak ezagutzeko interesa. • Inguruan eragina duten giza jardueren balorazio kritikoa, berau degradatzen eta hondatzen dutenak baztertuz.

MATERIALAK • Oharren koadernoa. • Arkatza eta boligrafoa. PRESTAKUNTZA Ikasleekin ibilaldia egin aurretik, irakasleek berek egin beharko dute ibilia, geldialdiak zehazki non egingo dituzten zehazteko eta bakoitzean landuko diren edukiak erabakitzeko, beraiek izango baitira gidari-lana egingo dutenak. Ibilaldi honi dagozkion kontzeptuzko edukiak informaziodokumentuan garatu dira. Ibilbidearen krokisa eta deskripzioa Nafar Pirinioetako Partzuergo Turistikoak argitaratuko gida honetan daude “Nafar Pirinioetako bideskak”.

Arroilak

Bidean aurrera egingo dugu, Irunberritik datozen mendibideekin topo egin arte.

GARAPENA •

Jardueren fitxategia

Hurbiltzea: •

Bigarren geraldia:

Ibilbidea Na-113 bidexkatik egingo da. Ibilbidearen abiapuntua arroilaren sarrerako aparkalekua, Irunberritik datorren errepidearen gainaldekoa, izango da. - Arroilan sartu aurretik errepidearen ezkerretara dauden mahai eta eserlekuen ingurutik abiatzen da bidexka hori. - Ibilbidea guztira 5,5 km-koa izango da. Desnibelari dagokionez, 175 m egingo dira gorantz.

Bidexkak eta Irunberritik datorren mendi-bideak bat egiten duten tokian, beste harri-mota baten baitan higadurak izan duen eragina aztertzeko aukera izango dugu. Harri hauek bigunagoak eta irazgaitzak dira (margak). Halaber, lurraren osaketa-prozesuaren faseak eta geruza desberdinak ere ikus ahal izango ditugu.

•

Hasierako azalpena:

Ikastaldeari, ibilbidean arroilaren ingurugiro-egoera, bilakaera eta erabilerak behatu eta interpretatuko direla azalduko zaio. Galdera batzuk egingo zaizkio ikastaldeari, bere lanean arreta handiagoa jar dezan, eta behatzen dutenaren arabera ibilbidean zehar erantzuten saiatuko dira. Besteak beste, honako galdera hauek egin daitezke: - Nola sortu zen arroila? Zein higatzaile nagusiren ondorioz zulatu zen haitzarte hau? - Arroilaren inguruko landaredia naturala da ala giza jardueren ondorioz aldatu egin da? - Zein da arroilako harkaitz eta harrien jatorria? - Arroilaren inguruan edo barnean aurki al zenezake ohiko erabileren arrastorik? •

Lehen zatia:

Bidexkak hasieran zerealen sail batzuen ondotik gora egingo du, baina, berehala, abaritz ugariko sail batean sartuko da. Horixe da, hain zuzen, Natur Erreserbaren babes-zerrenda. •

Lehenengo geldialdia:

Bidexkaren eskuinaldean, kararrizko labar txiki batzuk ageri dira, eta antzinako sakan bateko uren higadurak utzitako aztarnak ikus daitezke bertan. Behaketaren bidez, uraren higadura-indarra azpimarratzen eta gaur egungo ur-maila higatutako inguru horretatik zeinen urrun dagoen ikustarazten ahaleginduko gara. Une honetan inguruan dugun landarediari eta izan dituen egokitzapenei buruz zertxobait ere esan genezake.

Bigarren zatia:

Mendi-bidean aurrera eginez, eskuinaldera Piedra eta San Martingo Natur Erreserbako labarrak ikusiko ditugu eta, hauen gainean, Hirutasunaren ermita. Aurrera jarraituz, berriz, Alzueta eskorga aurkituko dugu. •

Hirugarren geldialdia:

Eskorga horren inguruetan geldialdia egingo dugu berriro, bertako landarediaren eta eskorga bertan izatearen artean dagoen erlazioari buruz gogoeta egiteko. •

Hirugarren zatia:

Zati honetan landaredia nolakoa den hartu behar dugu kontuan batik bat, lurraren erabilerak ekarri dituen aldaketekin erlazionatzeko. Mendi-bideak abaritzaren, larreen eta landutako sail batzuen artetik egiten du aurrera. •

Laugarren geldialdia:

Beste aldetik jaisten hasten garenean, mendi-bidearen aldeetara aurkituko ditugun harkaitz eta harri solteek arroilako harrien jatorriari buruzko argibide ugari emango dizkigute. Marrazki zentrokideekiko dilista txiki batzuen antza dute fosil hauek (nummuliteen oskolak). Kararri hauen sorleku izan zen itsasoaren maila adierazten bide dute. •

Laugarren zatia:

Apur bat ibili ondoren, Ledea aldera jaisten den mendi-bide bat ikusiko dugu. Bide hori alde batera utziko dugu eta, aurrera egin orduko, mahasti, olibondo eta utzita dauden beste sail batzuen ondoan beste bidexka bat hartuko dugu. Bidexka

Ingurugiroa

Jardueren fitxategia

horrek Iratiko tren geltoki zaharrera eramango gaitu. Bide horretatik, Deabruaren zubiaren eta trena mugiarazteko erabiltzen zen zentral hidroelektriko zaharraren ondotik, Natur Erreserban sartuko gara. Tunel luze bat pasatu ondoren (linterna eramatea komeni da), Arroilaren barrenera sartuko gara.

Arroilan zehar egin dugun ibilaldi honetan, hainbat alderdiri buruz hitz egingo da: · Arroilaren egitura geologikoa eta osaketa. · Arroilako landaredia eta labar, pitzadura eta erlaitzetan nola hazi den. · Labar eta harrietako fauna. · Ibaiaren ibilgua, noria eta zentral elektrikora desbideratzeko kanala. · Arroila iraganbide gisa (Iratiko trena, almadiak…). Bigarren tunela, aurrekoa baino laburxeagoa, pasatzen dugunean, hasierako puntura itzuliko gara eta hortxe amaituko da, beraz, gure ibilbidea. IRADOKIZUN OSAGARRIAK •

Beste arroila batzuetan ere egin daitezke hemen proposatutako ibilbidearen antzekoak, baldin eta berorietan sartzeko egokierarik bada, baina zailxeagoak edo nahiko bakartuak direnak albo batera utziko ditugu.

•

Ibilbide honetan zehar, material hauetan biltzen diren beste hainbat sentsibilizazio- edo ikerketa-jarduera egin daiteke, gidatutako ibilbide honetan proposatutakoa osatzen badute. Ikusi : “Arroilen ekosistema aztertzen” eta “Gizakiaren aztarnei jarraika”.

Ingurugiroa

Arroilak

Jardueren fitxategia

ARROILEN EKOSISTEMA AZTERTZEN EZAGUTZA EZAGUTZA-ARLOAK • Lehen Hezkuntzako Inguruaren Ezaguera. • Bigarren Hezkuntzako Natur Zientziak.

GOMENDATUTAKO ZIKLOAK • Lehen Hezkuntzako 3. zikloa. • Bigarren Hezkuntzako 1 eta 2. zikloak.

OINARRIZKO KONTZEPTUAK • Ekosistemaren elementuak. • Lurraren garraioa eta metaketa. PROZEDURAK • Iturri askotako informazioaren bilketa eta interpretazioa. • Lortutako datuen antolaketa eta trataera. • Planoen lanketa eta interpretazioa. • Ekosistemaren elementuen sailkapena, irizpide objektiboen arabera. • Talde-lanean parte-hartzea, taldea osatzeko irizpideak onartuz.

ANTOLAKETA • Lauzpabost pertsonako talde txikiak.

TOKIA • Irteera: arroila.

OINARRIZKO JARRERAK ETA BALIOAK • Ekosistemetan gertatzen diren aldaketak ezagutzeko interesa. • Bildutako informazio desberdinen balorazio kritikoa. • Lana taldeko zeregin gisa hartzea.

IRAUPENA • 2 ordutik 4ra bitartean.

DESKRIPZIOA

•

Tokian tokiko lanaren bidez arroilen ekosistemaren ezaugarri ekologikoei eta osaketari (landaredia eta fauna) buruzko datuak biltzea.

• • •

HELBURUAK • Arroilen ekosistemaren bereizgarriak ezagutzea, horretarako bertara joan eta datuak bilduz. • Arroiletako landaredi eta fauna ohikoena ezagutzea. • Bizi diren baldintzen arabera, landare eta animaliek bizirik irauteko egin dituzten egokitzapenak ulertzea. MATERIALAK • Tokian tokiko lan-koadernoa, arkatza, margoak eta boligrafoa.

• •

Datuak biltzeko lan-fitxak (ikusi ikasleentzako materialak). Inguru horretako mapa eta iparrorratza. Neurketa-zinta edo metroa, edota markatutako lokarri bat. Sokak edo zintak eta kabila batzuk, erakuskari-eremuak seinalatzeko. Gida-liburuak eta landareak, hegaztiak, aztarna eta seinaleak. sailkatzeko gakoak. Prismatikoak eta/edo teleskopioa.

PRESTAKUNTZA Ikasleentzako materialetan informazioa biltzeko fitxak ezarri dira. Irakasleek, irteera hau egin aurretik, egokien iruditzen

Ingurugiroa

Jardueren fitxategia

Arroilak

zaizkienak aukeratu eta taldeen artean banatuko dituzte, talde bakoitzak beharko duen materiala prestatuko dute eta, azkenik, tokian tokiko lana prestatuko dute.

GARAPENA •

Lehenengo zatia:

Irteera hau egin aurretik, ikasgelan taldeak egingo dituzte eta hauen arabera zereginak sailkatuko. Lan-taldeak modu askotara osa daitezke. - Talde bakoitzak aztergai bai izango du (arroilaren eskema, landarediaren osaketa, fauna…) eta talde bakoitzaren barnean zereginak banatuko dira (ikasle batzuek pareta zehatz-mehatz aztertuko dute, beste batzuek neurriak hartuko dituzte, beste zenbaitek aurrekoen datuak idatziz jasoko dituzte…). Horrela, azkenean, bildutako informazio guztia txosten edo gida batean jasoko da (ikusi sintesi- eta komunikazio-jarduerak). - Talde bakoitzak azter ditzakeen alderdi guztiak hartuko ditu kontuan eta taldearen barnean, aztertu beharreko alderdi horien arabera, talde txikiak egingo dira, aurreko aukeran proposatu den eskema berari jarraituz. Lanerako

Ingurugiroa

metodo horren bidez lan-talde bakoitzak bere sintesia egiteko datu guztiak izango ditu. Aurreko bi aukera horietako edozein hautatuz gero ere, ikasleek txandaka beren zereginak truka ditzakete edota guztia guztien artean egin dezakete.

Garrantzi handia du, irteera egin aurretik, tokian tokiko lana egiterakoan eskuartean izango dituzten fitxak eta tresnak erabiltzen jakiteak, hala, ibilaldian ahal den neurrian beren kabuz lan egiteko gai izan daitezen. •

Bigarren zatia:

Irteera egiten denean, ikasleek jada lan-taldeetan banatuta tokian tokiko fitxetan eskatzen zaizkien datuak bildu eta idatziko dituzte, eta tokian tokiko koadernoan edota karpetan gordeko, txukun-txukun. •

Hirugarren zatia:

Ikasleek tokian tokiko lana egiterakoan bildutako informazioa abiaburutzat hartuta, txosten bat egingo dute. Ikusi “Txostena egiten” jarduera.

Arroilak

Jardueren fitxategia

IKASLEENTZAKO MATERIALA Arroilen ekosistema aztertzen Arroilaren eskema orokorra.

Inguruaren eskema orokorra egin behar dute eta honako alderdi hauetan jarriko dute arreta batez ere: - Arroilaren zeharkako profila: paretak, erlaitzak, maldak, lurra edo harriak pilatu diren guneak, harrimotak, gainazalaâ&#x20AC;Ś - Eguzkiak nondik jotzen duen arroilan lanean ari garen tartean, egutera eta laiotza. - Ahal denean, tenperatura hartzea, eguteran eta laiotzean dauden tokietako aldea, estalitako tokien eta estali gabekoen arteko aldeaâ&#x20AC;Ś aztertzeko. - Landarediari dagokionez: landare-komunitate garrantzitsuenen kokapena eta beren arteko mugak. - Faunari dagokionez: harraparien habiak eta kokaguneak non daude? Goizetik arratsera beren posizioa aldatzen al dute?

Puntua.

Substratu-mota

Malda dagoen denbora

Tenperatura/ eguzkitan

Ingurugiroa

Landaremota nagusia

Fauna

Jardueren fitxategia

Arroilaren krokisa.

Landare-geruzen xehetasuna.

Ingurugiroa

Arroilak

Jardueren fitxategia

Trantsektua Lurrean 10 cm luzeko metro-zinta luzatuko dugu zuzen-zuzen. Zuzen horren gain datu hauek hartuko dira: .

Lurraren gutxi gorabeherako profila, 25 metroko tarteak hartuta duen inklinazioa aztertuz.

Tenperatura 2,5 metroko.

Zuzen horretan zuhaitzen adaburuen estaldura-maila.

Landare-multzo nagusiak eta beren mugak.

Datu hauek guztiak eskema batean bilduko dira:

TENPERATURAK

PROFILA DISTANTZIA

2,5 m

Marrazkia

Ingurugiroa

7,5 m

10 m

Jardueren fitxategia

Arroilak

Landarediaren azterketa zehatza 2x2 m-ko sail bat seinalatuko dugu lau kabila eta zinta baten bidez. Sail bakoitzean datu hauexek bilduko ditugu: -

Tenperatura

Malda.

Orientazioa/eguzkitan dagoen tartea.

Zuhaitzen adaburuen estaldura-maila (itzala/argitasuna).

Landare-estalkiaren dentsitatea.

Landare-multzo nagusiak, bakoitzak hartzen duen ehunekoa kalkulatuz.

Hori guztia eskema batean islatuko dugu, goitik begiratuta egindako krokis batean bezala: Estaldura: Tenperatura: Inklinazioa: Eguzkitan dagoen tartea: Landare-motak:

Ingurugiroa

Arroilak

Landaredia behatzeko fitxa. Gaztelaniazko izen arrutan: Euskarazko izen arrunta: Izen zientifikoa: Marrazkia: landarearen itxura oro har hartuta

Deskripzioa

Landare eta fruituen xehetasuna

Orrien xehetasuna

Egokitzapenak

Ingurugiroa

Jardueren fitxategia

Arroilak

Fauna behatzeko fitxa. Gaztelaniazko izen arrutan: Euskarazko izen arrunta: Izen zientifikoa: Marrazkia: animaliaren itxura oro har hartuta

Deskripzioa

Hatzak edo xehetasun anatomikoak

Gorotzak, janari hondarrakâ&#x20AC;Ś

Ikusi edo sumatu den jokabidea

Ingurugiroa

Arroilak

Jardueren fitxategia

GIZAKIAREN AZTARNEI JARRAIKA EZAGUTZA GOMENDATUTAKO ZIKLOAK • Lehen Hezkuntzako 3. zikloa. • Bigarren Hezkuntzako 1. eta 2. zikloak.

ANTOLAKETA • Lehenengo eta laugarren zatiak talde handian. • Bigarren eta hirugarren zatiak 3-4 pertsonako talde txikitan. TOKIA • Irteera: Irunberriko arroila.

IRAUPENA • 45-60 minutu.

DESKRIPZIOA Behaketa zuzenaren bidez faunari, florari, erabilerei eta jokabideei buruzko datuak biltzea.

EZAGUTZA-ARLOAK • Lehen Hezkuntzako Inguruaren Ezaguera. • Bigarren Hezkuntzako Natur Zientziak eta Gizarte Zientziak. OINARRIZKO KONTZEPTUAK • Faktore eta giza jarduera kutsagarriak. • Gizakiaren ekintzaren ondorioz ekosistemetan gertatutako aldaketak. PROZEDURAK • Informazio desberdinak biltzea eta interpretatzea. • Lortutako datuak antolatzea eta erabiltzea. OINARRIZKO JARRERAK ETA BALIOAK • Ekosistemetan gertatzen diren aldaketenganako interesa. • Ingurunean eragina duten giza jardueren balorazio kritikoa, ingurunea narriatzen eta suntsitzen dutenak baztertuz.

GARAPENA • Lehenengo zatia: Ikasleak talde txikitan banatu.

HELBURUAK • Arroiletako alderdi bereziak ezagutzea. • Arroilak erabiltzen diren moduaz eta pertsonek horiengan duten eraginaz ohartzea.

Talde bakoitzak gizakiarekin eta gizakiak utzitako aztarnekin lotutako alderdi batzuei buruzko ahal beste informazio bilduko du (ikusi ikasleentzako materialak). •

MATERIALAK • Papera (ikusi ikasleentzako materiala). • Arkatza eta boligrafoa.

Bigarren zatia:

Datuak biltzea. •

Hirugarren zatia:

Behin informazioa bildu ondoren, talde bakoitzak, ondorengo galderak kontuan izanik, datuak aztertuko ditu: - Zein dira antzeman dituzuen ekintza negatibo garrantzitsuenak? - Zein neurri proposatuko zenituzkete egoera hobetzeko?

Ingurugiroa

Jardueren fitxategia

Zein dira arroila bisitatzen duten pertsonen ohiturak? Zein alderdi dira positiboak bisitarientzat? Eta negatiboak?

â&#x20AC;˘

Laugarren zatia:

Talde handian bildu eta datuak eta ondorioak bateratuko dira.

Ingurugiroa

Arroilak IRADOKIZUN OSAGARRIAK â&#x20AC;˘ Jarduera honen ondoren sintesirako/komunikaziorako beste edozein jarduera egin daiteke, bereziki: txostena egiten, arroilen erabiltzaile onaren dekalogoa edo arroiletako turismo-gida.

Arroilak

Jardueren fitxategia

IKASLEENTZAKO MATERIALA Gizakiaren aztarnei jarraika: bisitarien behaketa. 1. Oinarrizko datuak: EGUNA

ORDUA

ASTEGUNA

ARROILA BISITATZEN ARI DEN PERTSONA-KOPURUA

ADIN-TARTEA (gurutzea jarri)

Haurrak Gazteak Helduak Zaharrak

2. Bisitariek egiten dituzten jarduerak (dagokion tokian gurutzea jarri): JARDUERAK

BAI

Jan Atseden hartu Jolastu Hitz egin Igeri egin Eskalatu Piraguismo egin Beste batzuk

Ingurugiroa

Jardueren fitxategia

Arroilak

3. Zaratak (dagokion tokian gurutzea jarri): OIHUAK

MUSIKA

BOLUMEN ALTUA ERDI-MAILAKO BOLUMENA BOLUMEN BAXUA

4. Beste alderdi batzuk: BAI

HONDAKINAK BOTATZEN DITUZTE

ARROILAREN BARNERA IBILGAILUAK SARTZEN DIRA

KEA

SUAK

IBAIRA HARRIAK BOTATZEN DITUZTE

LANDAREAK KENTZEN DITUZTE

BESTE BATZUK

Ingurugiroa

ZENBAT

EZAUGARRIAK

Arroilak

Jardueren fitxategia

Gizakiaren aztarnei jarraika: arroilan zeuden pertsonei egindako inkesta.

Aurkezpena: Kaixo, arratsalde on! ...........................ikastetxeko/eskolako/institutoko ikasleak gara eta galdera batzuk egin nahi dizkizugu. Galdera labur batzuei erantzutea baino ez dugu behar. Eskerrik asko.

Askotan etortzen al zara arroila honetara?

Zenbat aldiz izan zara hemen?

Zergatik etortzen zara?

Zer da toki honetatik gehien atsegin duzuna edo gehien interesatzen zaizuna?

Ingurugiroa

Jardueren fitxategia

Zein dira alderdi positiboenak?

Eta hobetu beharrekoak?

Ingurugiroa

Arroilak

Jardueren fitxategia

Gizakiaren aztarnei jarraika: pertsonek utzitako hondakinak eta aztarnak behatzea. 1. Hondakinak: HONDAKIN-MOTAK

KOPURUA

KOKAPENA

2. Abere eta animalia basatien hondakinak: BAI

EZAUGARRIAK

ANIMALIA HILAK

GOROTZAK*

LUMAK, ILEAK...

BESTE BATZUK

*Zein animaliarenak diren zehazteko gidak kontsulta daitezke.

Ingurugiroa

Jardueren fitxategia

Arroilak

3. Landaredia: LANDAREDIARIK GABEKO EREMUAK EREMU HORIEN NEURRIA

KOKAPENA

EZAUGARRIAK

HIGATUTAKO INGURUAK

EZAUGARRIAK

4. Bideak: BAI

ZORUAREN EGOERA ONA

ZULOAK, PUTZUAK...

BESTE ALDERDI BATZUK

5. Beste alderdi interesgarri batzuk: OLIO-AZTARNAK (IBILGAILUENA) ZABORREN EDUKIONTZIEN EGOERA EGINDAKO SUEN AZTARNAK BESTE BATZUK

Ingurugiroa

EZAUGARRIAK

Arroilak

Jardueren fitxategia

EKIN DIEZAIOGUN LANARI SINTESIA/KOMUNIKAZIOA EZAGUTZA-ARLOAK • Lehen Hezkuntzako Inguruaren Ezaguera eta Arte Hezkuntza. • Bigarren Hezkuntzako Natur Zientziak eta Plastika.

GOMENDATUTAKO ZIKLOAK • Lehen Hezkuntzako 3. zikloa. • Bigarren Hezkuntzako 1. eta 2. zikloak.

ANTOLAKETA • Lehenengo eta hirugarren zatiak talde handian. • Bigarren zatia talde txikitan.

OINARRIZKO KONTZEPTUAK • Arroila osatzen duten elementuak. • Osaketa: formen egituraketa eta antolaketa espazioan eta denboran.

TOKIA • Lehenengo eta bigarren zatiak ikasgelan. • Korridoreetan, areto nagusian edo ikastetxeko beste areto komun batean.

PROZEDURAK • Irudiak egiteko proiektu errazen plangintza eta lanketa. • Paisajearen eta hori osatzen duten elementuen behaketan oinarrituta maketak egitea. OINARRIZKO JARRERAK ETA BALIOAK • Egin behar den lana talde-lan gisa ulertzea. • Taldeko erabakietan parte hartzea, norberaren iritziak adieraziz eta besteenak baloratuz eta errespetatuz.

IRAUPENA • Aldakorra.

DESKRIPZIOA Ikasle guztien artean arroila bat irudikatuko duen maketa egitea. HELBURUAK • Maketa baten bidez irudikapen grafikorako gaitasuna garatzea. • Arroila baten alderdi nagusiak irudikatuko dituen maketa bat diseinatzea eta prestatzea.

Oinarrizko materialak honako hauek izan daitezke: • Paperezko txartelak. • Kartoizko zapata-kaxa. • Oinarri gisa erabiltzeko zurezko taula. • Aldizkariak. • Koloreetako papera. • Zotzak. • Kartoiak. • Koloreetako plastilina...

GARAPENA MATERIALAK

•

Material ugari.

Irakasleak jarduera azalduko du: ikasleek maketa bat egin behar dute arroilei buruz ikasitakoa globalizatzeko.

Material errazak erabiltzea gomendatzen dugu eta, ahal izanez gero, ikasleek etxean bildutako materialak izatea.

Lehenengo zatia:

Horretarako, lehenengo eta behin maketan zein alderdi irudi-

Ingurugiroa

Jardueren fitxategia

katu nahi duten erabaki behar dute. Nolakoa da arroila bat? Zein dira alderdi garrantzitsuenak? Lehenengo zatia zozketa bidez egingo da: - Irakasleak txartel zuriak banatuko ditu. Ikasle bakoitzari bat baino gehiago emango dio. - Ikasle bakoitzak maketan adierazi nahi dituen alderdi guztiak idatziko ditu, bakoitza txartel batean idatziz. - Kutxa batean sartuko dituzte txartelak (kartoizko zapatakaxan adibidez). - Bi boluntario eskatuko dira: batek txartelak irakurriko ditu eta besteak arbelean idatziko ditu. - Ikasleen eskaerak irakurriko dira eta arbelean idatziko dira. - Zerrenda berrikusi eta aztertuko da gero. Irakasleak errepikatzen diren alderdiak bateratuko ditu, ikasleen laguntzarekin. Une egokia da alderdi berriak adierazteko edo zalantzazkoak argitzeko. â&#x20AC;˘

Arroilak

Bigarren zatia:

Talde txikitan (4-5 talde ikasgela bakoitzeko) bilduta, maketaren bozeto bat egingo dute zerrendan ageri diren elementuekin.

Ingurugiroa

â&#x20AC;˘

Hirugarren zatia:

Bozeto desberdinak aurkeztuko dira (horretarako talde bakoitzean bozeramaile bat aukera daiteke). Behin betiko diseinua erabakitzeko irakasleak eztabaida gidatuko du. Horretarako ondorengo sistema erabil daiteke: - Bozeto desberdinak bozkatzea. Pertsona bakoitzak gehien atsegin duen bozetoa aukeratuko du (ezingo du berea aukeratu). - Botoak arbelean adieraziko dira eta batuketa egingo da. - Maketan beste ideiaren bat agertzea komeni al da? Maketaren prestakuntza: - Maketa egiten hasi aurretik lana antolatu behar da: ikasle bakoitzak hormirudiaren edo maketaren zati bat egiteko konpromisoa hartuko du edo hori egiteko beharrezko zereginen bat bere gain hartuko du (lanaren antolaketa, garbiketa...). Irakasleak zereginen banaketa berrikusiko du, maketaren prestakuntzarako funtzio guztiak egin daitezen. Lana amaitutakoan, maketa ikastetxeko ikasle guztiek ikusiko duten tokiren batean jarriko da.

Arroilak

Jardueren fitxategia

TXOSTENA EGITEN SINTESIA/KOMUNIKAZIOA GOMENDATUTAKO ZIKLOAK • Lehen Hezkuntzako 3. zikloa. • Bigarren Hezkuntzako 1. eta 2. zikloak.

EZAGUTZA-ARLOAK • Lehen Hezkuntzako Inguruaren Ezaguera eta Gaztelania eta Literatura. • Natur Zientziak, Gizarte Zientziak, Gaztelania, Euskara eta Literatura.

ANTOLAKETA • Lehenengo eta hirugarren zatiak bakarka. • Bigarren zatia talde handian.

OINARRIZKO KONTZEPTUAK • Desberdinak, aukeratutako gaiaren arabera.

TOKIA • Ikasgela.

PROZEDURAK • Txosten baten bidez egindako lana azaltzea.

IRAUPENA • 60 minutu. Amaitzen dugunean lana egiteko oinarrizko eskema izango dugu.

DESKRIPZIOA Aurretik landutako ezagutzak azalduko dituen txosten bat prestatzea. HELBURUAK • Jarduera eta informazio-iturri desberdinetako informazioak antolatzea eta aztertzea. • Aurretik arroilei buruz landutako alderdi desberdinak laburtzea. MATERIALAK • Papera eta boligrafoa. • Beste jarduera batzuetatik lortutako materialak. GARAPENA • Lehenengo zatia: Txostenaren oinarrizko eskemaren planteamendua. Horretarako, ikasleentzako materialean ageri den galdeketa bete beharko da. Galdeketa horretan bi alderdi hauei buruzko gogoeta egiten da: - Zein alderdi sartu txostenean. - Dokumentuaren oinarrizko eskema. • Bigarren zatia: Bateratze-lana egingo da (informazioa arbelean antolatuko da).

•

Hirugarren zatia:

Ikasleen eta irakasleen artean erabakitako epean, bakarka, ikasle bakoitzak txosten bat prestatuko du. Irakasleari emango diote. IRADOKIZUN OSAGARRIAK • Jarduera hau alderdi desberdinak orokortzeko egin daiteke: - Aurreko saioetan landutako edukiak. - Arroilen gaiari buruz egindako jarduerak. - Ikasleek bizipenen eta ikaskuntzaren balorazioa egiteko. EBALUAZIOA Galdeketaren eta ikasle bakoitzak egindako txostenaren azterketa egiterakoan ikasleen ikaskuntzako alderdi desberdinak balora daitezke: - Erabilitako edukiak. - Kontzeptu desberdinen artean ezarritako lotura-maila. - Materialaren txukuntasuna eta antolaketa. - Zereginak eta epeak betetzea.

Ingurugiroa

Jardueren fitxategia

Arroilak

IRAKASLEENTZAKO MATERIAL OSAGARRIA Txostena egiten. Irakasleek erreferentzia gisa erabiltzeko eredu bat aurkezten dugu.

1. Lanaren sarrera â&#x20AC;&#x201C; aurkezpena. 2. Kokapen geografikoa. 3. Geologia. 4. Lurraldearen ezaugarri fisikoak (lurzoruaren formak: mendiak, lautadak...). 5. Klima. 6. Ibaiak eta errekak: uraren presentzia. 7. Landaredia. 8. Fauna. 9. Paisajea. 10. Lurraldean gizakiak egindako ekintzak eta ekintza horiek izandako eraginak. 11. Alderdi kulturalak (artea, historia, kultura, etnografia...). 12. Bizimoduak â&#x20AC;&#x201C; Inguruko ekonomia. 13. Lurraldearen gaur egungo eta iraganeko erabilerak. 14. Nork hartu du parte?: giza baliabideak. 15. Bibliografia. 16. Eranskinak.

Ingurugiroa

Arroilak

Jardueren fitxategia

KASLEENTZAKO MATERIALA

Txostena egiten Koadroan ageri diren bi alderdiei buruzko gogoeta egin eta osa itzazu koadroak ahal beste elementu adieraziz. TXOSTENEAN AGERTU BEHAR LIRATEKEEN ALDERDIAK, GAIAK...

ZEIN IZANGO LITZATEKE DOKUMENTUAREN AURKIBIDEA (Zein zati izango lituzke)

Ingurugiroa

Jardueren fitxategia

Arroilak

ARROILAK ARRISKUAN SINTESIA/KOMUNIKAZIOA GOMENDATUTAKO ZIKLOAK • Lehen Hezkuntzako 3. zikloa. • Bigarren Hezkuntzako 1. eta 2. zikloak.

EZAGUTZA-ARLOAK • Lehen Hezkuntzako Inguruaren Ezaguera. • Bigarren Hezkuntzako Natur Zientziak eta Gizarte Zientziak.

ANTOLAKETA • Lehenengo, laugarren eta bosgarren zatiak talde handian. • Bigarren zatia banaka. • Hirugarren zatia talde txikitan.

OINARRIZKO KONTZEPTUAK • Arroilak, natur gune babestuak. • Gizakiaren ekintzaren ondorioz ekosistemetan gertatutako aldaketak. • Zaintzeko neurriak eta desorekak zuzentzea. PROZEDURAK • Taldean eztabaidak egiteko eta elkarreraginerako tekniken erabilera.

TOKIA • Ikasgela.

OINARRIZKO JARRERAK ETA BALIOAK • Ingurunea babesteko neurrienganako interesa. • Ingurunean eragina duten giza jardueren balorazio kritikoa, ingurunea narriatzen eta suntsitzen dutenak baztertuz. • Ingurugiroko arazoak konpontzeko ekintzetan parte hartzea.

IRAUPENA • 75 minutu.

DESKRIPZIOA

GARAPENA

Arroilak babesteko neurri egokienei buruz ados jartzea eta erabaki bat hartzea.

•

Lehenengo zatia:

Jardueraren azalpena. HELBURUAK • Arroilen aurrean ditugun jarrerez eta balioez ohartzea. • Gai bati buruz ditugun lehentasunak eta balioak erabakitzen ditugun modua aztertzea.

“Nafarroako Gobernuari arroilen egoera larria dela jakinarazi diote; narriadura-mailak arroilen iraupena arriskuan jarri du. Gobernuak neurri bereziak hartu ditu eta adituek eta gaian interesatuta dauden pertsonek osatutako mahai bat deitu du, gehienez ere hiru egunetan arroilak zaintzeko estrategia bat proposa dezan.

MATERIALAK • Arkatza eta boligrafoa. • Ariketaren zerrenda bat.

Guk osatu dugu mahai hori. Erabakiak azkarrago hartzeko, mahaia antolatu duten pertso-

Ingurugiroa

Arroilak

Jardueren fitxategia

nek aukera desberdinak proposatu dituzte eta aukera horien guztien artean bost aukeratu behar dira aho batez”.

Hemendik aurrera, ikasle guztiak talde handian bilduta, aho batez 5 irtenbide egokienak aukeratuko dituzte.

•

Bigarren zatia:

Partaide bakoitzari irtenbideen zerrenda banatuko zaio (ikusi ikasleentzako materialak) eta 5 minutu izango dituzte beraien ikuspuntutik bost erabaki egokienak aukeratzeko. •

Hirugarren zatia:

Ikasleak 4-5 pertsonako taldetan banatuko dira eta 15 minutu izango dituzte guztien artean 5 neurri egokienak aukeratzeko. •

Bosgarren zatia:

Taldeak hartutako erabakien inplikazioei buruzko gogoeta eta azterketa. Ondoko galderak erabil daitezke orientabide gisa: - Hartu ditugun neurriak egokienak al dira arroilak babesteko? Zergatik? - Eta arroilak babesteko eta bertako biztanleek bizi-kalitate ona izateko orekatuak al dira neurri horiek? - 14 proposamenei gehitzeko beste proposamenen bat bururatzen al zaizue?

Laugarren zatia:

Talde bakoitzak ordezkari bat aukeratuko du gainerako ikaskideei zein erabaki hartu duten azaltzeko.

Ingurugiroa

Jardueren fitxategia

Arroilak

IRAKASLEENTZAKO MATERIAL OSAGARRIA Arroilak arriskuan: ikasleentzako materialen azalpena. 1. Arroiletan turismoaren garapena sustatzea. Interes handiko inguruak dira. Zenbat eta jende gehiago joan, orduan eta diru gehiago utziko dute inguruan eta bertako biztanleak hobeto biziko dira. Arroilak babestu nahi baditugu, kontrolik gabeko turismoaren garapena sustatzea kaltegarria litzateke. (Uraren kalitatean, faunan... inpaktu garrantzitsuak gerta daitezke) Ingurua garatzea eta bertako biztanleek bizi-maila hobetzea nahi baldin badugu, turismo jendetsua sustatzea askotan oso ona izan da enpresa handientzat, baina bertako biztanleentzat, berriz, kaltegarria izan da. Ez ditugu behin-behineko irtenbideak pentsatu behar. Nekazaritza-turismoa sustatzea, berriz, zentzuzkoa litzateke (etekinak bertako biztanleentzat dira), baina ez arroila guztietan. 2. Maila desberdinen (genetikoa, populazioa, organismoak, ekosistemak...) ezagutza eta azterketa sustatzea. Flora eta faunaren bilduma zientifikoak eta banku genetikoak mantentzea eta zaintzea garrantzitsua izango da. Zenbat eta gehiago ezagutu lurralde bat, orduan eta egokiagoak izango dira berori kudeatzeko eta babesteko hartuko diren neurriak. Naturarenganako errespetuzko jarrerak barneratzeko ezagutza behar-beharrezkoa da, baina ezagutza handia izateak ez du esan nahi jarrera aldatuko denik. Bildumazaletasuna ez dago modan eta ez du ingurua hobetzen laguntzen. Zer gertatuko litzateke guztiok gure landare-bildumatxoa izango bagenu? 3. Arroilak garbi izateko zaborrak biltzeko sistema bat antolatzea. Zaborrek sortzen duten kutsadura saihesteko neurri eraginkorra litzateke. Beste neurri batzuekin osatu beharko litzateke, arroiletan utzitako zaborrak murrizteko. 4. Arroiletara joaten diren bisitariak hezteko eta sentsibilizatzeko kanpaina bat egitea. Honelako alderdiak landuko lirateke: garbitasuna, zaratak... Jarrerei, balioei eta jokabideei dagokienez nolabaiteko heziketa eta sentsibilizazioa izateak pertsonei beren jokabideei buruz gogoeta egiten laguntzen die eta ingurugiroan eragiten duten jokabideak aldatzen dituzte: zaborrak edo hondakinak botatzea, faunari eragiten dioten zaratak egitea, lurzorua eta landareak suntsitzea... Kanpaina bat oso garestia izan daiteke, baina baliabide errazekin ere plantea daiteke. Garrantzitsuena mezuak transmititzeko modua da. Gure ekintzek inguruan duten eragina azaltzen duen panel bat baliagarritasun handikoa izan daiteke edo bisitariei tokia garbi uzteko eskatzen dien beste materialen bat erabil daiteke... Hezkuntzak arazoa errotik moztea ahalbidetuko luke. Lanari aurrea hartu behar zaio.

Ingurugiroa

Arroilak

Jardueren fitxategia

5. Arroilak babes-mailarik handieneko (erreserba integralak) gunetzat deklaratzea. Bide horretatik arroilen erabilerak eta pertsonen sarrera kontrolatu ahal izango da. Erreserba integraletan gizakiaren erabilerak debekatuta daude erabat. Inguru bat oso berezia denean, toki txikia hartzen duenean edo oso suntsituta dagoenean erreserba integral deklaratzea egokia da. Nafarroako arroilak â&#x20AC;&#x153;natur erreserbaâ&#x20AC;? gisa babestuta daude. Babesteko irudi horrek erabilera desberdinak eta babesa bateratzea ahalbidetzen du (arroila bakoitzean egin daitezkeen lurraldearen erabilerak arroila bakoitzaren erabilerarako eta kudeatzeko plan zuzentzailean zehaztuta daude) 6. Arriskuan dauden espezieen ehiza kontrolatzea. Nafarroan fauna guztia ehizatik babestuta dago. Beraz, desagertzeko arriskuan dauden espezieen ehiza debekatuta dago. Kopuru handiko espezieen edo ugaltzeko gaitasun handia duten espezieen (ahateak, basurdeak, oreinak...) ehiza baino ez dago baimenduta eta hori ere araututa dago. 7. Inguru hauetan nekazaritza, abeltzaintza eta industria sustatzea, jendeak bertatik alde egin ez dezan. Inguruan bizi diren pertsonek arroilak babesten dituzte. Gertu edo urruti bizitzeak ez du esan nahi gehiago edo gutxiago babestuko denik. Inguru batean biztanleriaren eta inguruaren arteko oreka egokia izan dadin, ingurunearekiko errespetua izango duten nekazaritzako, abeltzaintzako, industriako... jardueren garapena sustatu behar da. 8. Nekazaritzako pestiziden, ongarrien eta abarren erabilera kontrolatzea inguru honetan. Lurzorua eta urak kutsatzen dituzte eta faunari eragiten diote. Nekazaritzan erabilitako ongarriak, pestizidak etab. hein handian lurzoruan metatzen dira. Zati bat euri-urak eramaten du eta ibaietara joaten da; beste zati bat lur azpian sartzen da eta lur azpiko urak kutsa ditzake. Munduko toki batzuetan produktu hauen ondorioz gertatutako uren kutsadurak arazo larriak sortu ditu. 9. Arroiletako sarrera kontrolatzea. Oso erraz suntsi daitezkeen inguru ahulak dira. Arroilak, oro har, ekosistema ahulak dira. Arroiletako sarrera kontrolatzen bada gutxiago suntsituko dira. Dena dela, kasu zehatz bakoitza aztertu beharko litzateke arroilen narriaduraren arrazoiak zehazteko eta neurriak hartzeko. Ekosistema baten degradazioaren arrazoiak ugariak izan daitezke (nekazaritza, industriak, abeltzaintza, turismoa, errepideak eta komunikabideak, energiaren produkzioa...). 10. Arroilak zikintzen edo kutsatzen dituzten pertsonei isunak jartzea. Neurri murriztaile garrantzitsua da. Arroiletako kutsadura gutxitzeko egokia izan daiteke, baina hori kontrolatzea nahiko zaila da, etengabeko zainketa eskatzen baitu. Hondakinak jasotzeko neurri osagarriekin osatu beharko litzateke (zabor-ontziak eta paperontziak jartzea, jateko toki bereziak zehaztea...). Dena dela, honelako neurriak arroilak erabiltzen dituzten pertsonak sentsibilizatzeko eta hezteko beste neurri batzuekin bateratzea gomendatzen dugu.

Ingurugiroa

Jardueren fitxategia

Arroilak

11. Gutxiago kutsatuko duten eta lurzorua gutxiago higatuko duten nekazaritzako tekniken garapenerako ikerketa sustatzea. Inguruarenganako errespetu handiagoa izango duten tekniken garapenak bertako nekazarien lanak inguruan eraginik ez izatea ekarriko luke. Ikerketak naturarekin bat etorriko liratekeen bizimoduak sustatuko lituzke. 12. Inguruko garapen jasangarria sustatzea, ingurunea errespetatuko duten nekazaritzako, abeltzaintzako, basoko eta industriako jarduerak bultzatuz. Garapen jasangarriak bertako biztanleriaren bizi-maila mantentzeko neurrien eta lurraldea babesteko neurrien arteko oreka planteatzen du. Neurri horiek inguru hauetako biztanleriaren bizi-kalitatea hobetzea eta ingurunea babestea ekarriko lukete. 13. Arroiletako bisitak sustatzea olgetarako eta behaketarako instalazio eta zerbitzuak eraikiz berorien barnean (taberna, bideak, asfaltoak, argiteria, ikus-entzunezko ikuskizunak...). Arroilak ekosistema ahulak dira, hau da, erraz suntsitzen dira. Honelako azpiegiturak eraikitzen baldin baditugu azkarrago suntsituko dira. Honelako instalazioak denbora gutxian jende asko pilatzea ekarriko du. Jende asko joango litzateke instalazioak ikustera. Ez al litzateke egokiagoa izango arroiletatik kanpo jartzea? 14. Olgetarako eremuak sortzea (mahaiak, sutegiak, iturria, zabor-ontziak...) herrien inguruetan egun-pasa doan jendea erakartzeko; egun-pasa ibiltzen den jende asko, interes handia ez izan arren, arroiletara joaten da. Eguna igarotzeko toki atseginak eta egokiak behar dituen jende askoren eskaerak sustatzen dira horrela. Herrietatik hurbil kokatzen badira herrietako ekonomia sustatuko dute (jatetxeak, tabernak...) eta ez dute arroila suntsituko.

Ondorio moduan:

Garapen jasangarriak gizarteak gaur egungo beharrei erantzutea bermatzen du, hurrengo belaunaldiei beren beharrei erantzuteko oztoporik jarri gabe. Hori lortzeko oinarrizko planteamendua gizakien bizimodua mantentzeko beharrezkoak diren alderdiak erabiltzea da, ahal den inpaktu txikiena sortuz, eta, aldi berean, lurraldea babestuko da gainerako izaki bizidunak eta bizidunak ez direnak suntsitu gabeko inguruan bizi daitezen. Horrek guztiak ingurunea ez suntsitzeko neurri teknologikoak, legeak etab. garatzea eskatzeaz gain, pertsonen jokabideak eta balioak aldatzea ere eskatzen du eta, azken batean, moral eta gizarte berri bat eraikitzea.

Ingurugiroa

Arroilak

Jardueren fitxategia

Arroilak arriskuan: adierazpen bakoitzaren oinarrizko alderdiak edo balioak: NEURRIAK

OINARRIZKO BALIOAK EDO ALDERDIAK

Arroiletan turismoaren garapena sustatzea. Interes handiko inguruak dira. Zenbat eta jende gehiago joan, orduan eta diru gehiago utziko dute inguruan eta bertako biztanleak hobeto biziko dira.

Ekonomia da balio nagusia: garapena beste edozer gauzaren aurretik.

Maila desberdinen (genetikoa, populazioa, organismoak, ekosistemak...) ezagutza eta azterketa sustatzea. Flora eta faunaren bilduma zientifikoak eta banku genetikoak mantentzea eta zaintzea garrantzitsua izango da.

â&#x20AC;&#x153;Bildumazaletasunaâ&#x20AC;? eta ikerketa babesaren sinonimo gisa.

Arroilak garbi izateko zaborrak biltzeko sistema bat antolatzea.

Garbitasuna. Gertatu den arazo bat ebazteko neurria. Tokiko erakundeen edo administrazioaren esku uztea erantzukizuna.

Arroiletara joaten diren bisitariak hezteko eta sentsibilizatzeko kanpaina bat egitea. Honelako alderdiak landuko lirateke: garbitasuna, zaratak...

Babesteko neurria: arazoa sortzea saihestu nahi du. Kutsaduraren erantzukizuna administrazioaren eta erabiltzaileen artean banatuta dago.

Arroilak babes-mailarik handieneko (erreserba integralak) gunetzat deklaratzea. Bide horretatik arroilen erabilerak eta pertsonen sarrera kontrolatu ahal izango da.

Beste edozein erabileratik babesten duen neurria. Natur ingurunearen babesa da baliorik garrantzitsuena.

Arriskuan dauden espezieen ehiza kontrolatzea.

Babesteko eta murrizteko neurria.

Inguru hauetan nekazaritza, abeltzaintza eta industria sustatzea, jendeak bertatik alde egin ez dezan. Inguruan bizi diren pertsonek arroilak babesten dituzte

Ekonomia da balio nagusia. Inguruko biztanleria babesaren sinonimo.

Nekazaritzako pestiziden, ongarrien eta abarren erabilera kontrolatzea inguru honetan. Lurzorua eta urak kutsatzen dituzte eta faunari eragiten diote.

Lurraldearen erabilera desberdinen eta natur ingurunearen babesaren arteko oreka.

Arroiletako sarrera kontrolatzea. Oso erraz suntsi daitezkeen inguru ahulak dira. Arroilak zikintzen edo kutsatzen dituzten pertsonei isunak jartzea.

Babesak lehentasuna du bertako biztanleriaren aurrean eta olgetarako erabileren aurrean. Neurri murriztailea.

Gutxiago kutsatuko duten eta lurzorua gutxiago higatuko duten nekazaritzako tekniken garapenerako ikerketa sustatzea.

Ikerketa eta ezagutza gizakiaren eta inguruaren arteko oreka lortzeko bide gisa.

Inguruko garapen jasangarria sustatzea, ingurunea errespetatuko duten nekazaritzako, abeltzaintzako, basoko eta industriako jarduerak bultzatuz.

Garapen jasangarria gizakiaren eta inguruaren arteko oreka lortzeko bide gisa.

Arroiletako bisitak sustatzea olgetarako eta behaketarako instalazio eta zerbitzuak eraikiz berorien barnean (taberna, bideak, asfaltoak, argiteria, ikus-entzunezko ikuskizunak...).

Suntsitzeko arriskua izan arren, lurraldea erabiltzea.

Olgetarako eremuak sortzea (mahaiak, sutegiak, iturria, zabor-ontziak...) herrien inguruetan egun-pasa doan jendea erakartzeko; egun-pasa ibiltzen den jende asko, interes handia ez izan arren, arroiletara joaten da.

Biztanleriaren eskaeren eta inguruaren babesaren arteko oreka.

Ingurugiroa

Jardueren fitxategia

Arroilak

IKASLEENTZAKO MATERIALA

Arroilak arriskuan. 1.

Arroiletan turismoaren garapena sustatzea. Interes handiko inguruak dira. Zenbat eta jende gehiago joan, orduan eta diru gehiago utziko dute inguruan eta bertako biztanleak hobeto biziko dira.

Arroilak garbi izateko zaborrak biltzeko sistema bat antolatzea.

Arroiletara joaten diren bisitariak hezteko eta sentsibilizatzeko kanpaina bat egitea. Honelako alderdiak landuko lirateke: garbitasuna, zaratak...

Arroilak babes-mailarik handieneko (erreserba integralak) gunetzat deklaratzea. Bide horretatik arroilen erabilerak eta pertsonen sarrera kontrolatu ahal izango da.

Arriskuan dauden espezieen ehiza kontrolatzea.

Inguru hauetan nekazaritza, abeltzaintza eta industria sustatzea, jendeak bertatik alde egin ez dezan. Inguruan bizi diren pertsonek arroilak babesten dituzte.

Nekazaritzako pestiziden, ongarrien eta abarren erabilera kontrolatzea inguru honetan. Lurzorua eta urak kutsatzen dituzte eta faunari eragiten diote.

Arroiletako sarrera kontrolatzea. Oso erraz suntsi daitezkeen inguru ahulak dira.

Arroilak zikintzen edo kutsatzen dituzten pertsonei isunak jartzea.

11.

Gutxiago kutsatuko duten eta lurzorua gutxiago higatuko duten nekazaritzako tekniken garapenerako ikerketa sustatzea.

12.

Inguruko garapen jasangarria sustatzea, ingurunea errespetatuko duten nekazaritzako, abeltzaintzako, basoko eta industriako jarduerak bultzatuz.

13.

Arroiletako bisitak sustatzea olgetarako eta behaketarako instalazio eta zerbitzuak eraikiz berorien barnean (taberna, bideak, asfaltoak, argiteria, ikus-entzunezko ikuskizunak...).

14.

Olgetarako eremuak sortzea (mahaiak, sutegiak, iturria, zaborren bilketa...) herrien inguruetan egun-pasa doan jendea erakartzeko; egun-pasa ibiltzen den jende asko, interes handia ez izan arren, arroiletara joaten da.

Ingurugiroa

Arroilak

Jardueren fitxategia

ZABOR-BILTZAILEAK EKINTZA GOMENDATUTAKO ZIKLOAK • Lehen Hezkuntzako 3. zikloa. • Bigarren Hezkuntzako 1. eta 2. zikloak.

EZAGUTZA-ARLOAK • Lehen Hezkuntzako Inguruaren Ezaguera. • Bigarren Hezkuntzako Natur Zientziak.

ANTOLAKETA • Lehenengo zatia talde txikitan. • Bigarren zatia talde handian.

OINARRIZKO KONTZEPTUAK • Zaborra. • Faktore eta giza jarduera kutsagarriak. PROZEDURAK • Hondakinen bilketa gaika.

TOKIA • Irteera: Irunberriko arroila.

OINARRIZKO JARRERAK ETA BALIOAK • Arroilenganako sentsibilitatea, errespetua eta estimua.

IRAUPENA • 15 minutu.

DESKRIPZIOA

Toki batean aurkitutako zaborrak biltzea. HELBURUAK • Arroila batean aurki daitezkeen hondakin-kopurua eta hondakin-motak ezagutzea. • Arroilaren garbitasunak kalitatea mantentzeko duen garrantziaz gogoeta egitea. MATERIALAK • Plastikozko poltsak (zaborra biltzeko).

Beira (kontuz apurtuta daudenekin). Metalak. Bestelakoak.

Hala, talde batek paperak eta kartoiak jasoko ditu, beste batek plastikoak... Hondakinak jasotzeko minutu bakarra izango dute (denbora gutxi izatea garrantzitsua izango da, ikasleen mugikortasuna sustatzeko). Irakasleek denbora kontrolatuko dute eta denbora amaitzean taldeei jakinaraziko die.

GARAPENA •

Ondoren, talde bakoitzak bildu dituen hondakin guztiak lurrean jarriko ditu, beste taldeek bildu dituztenekin nahastu gabe.

Lehenengo zatia:

4-6 pertsonako taldetan bilduko ditugu ikasleak.

•

Behin taldeak antolatu ondoren, talde bakoitzari poltsa bat emango diogu.

Talde osoa bildu eta egin duten jarduera aztertuko dute. Orientabide gisa ondoko galderak erabil daitezke: - Zein zabor-mota jaso ditugu? - Zein da zaborrik ugariena? - Zergatik? - Zergatik dago paper eta kartoi gutxi? (material biodegradagarria da).

Talde bakoitzak zabor-mota bat jasoko du eta irakasleak adieraziko dio talde bakoitzari zein zabor jaso: - Papera eta kartoia. - Plastikoak.

Ingurugiroa

Bigarren zatia:

Jardueren fitxategia

â&#x20AC;˘

Arroilak

Kristalak, metalak, paperak... zenbat denbora behar dute degradatzeko? Non aurkitu ditugu bildutako hondakinak? Zein da horien jatorria? Zein eragin dute ingurunean? (Paisajea zatartzen dute, zikindu egiten dute, kutsatu...) Hirugarren zatia: zer egin dezakegu egoera hori hobetzeko?

Ikasleak beren ekintzek eta jokabideek ingurunearen kalitatea zaintzeko duten garrantziaz kontzientziatu nahi ditugu. Kasu honetan jaso dituzten zaborrei buruz gogoeta egiteko eskatuko diegu eta ondorengo galdera egingo diegu: zer egingo dugu orain zabor hauekin?

IRADOKIZUN OSAGARRIAK â&#x20AC;˘ Jarduera taldetan eta denbora mugatuan egiten bada ere, jarduera hau ez da lehiaketa gisa planteatu behar, lanaren banaketa gisa baizik. Ikasleek hori ulertzea garrantzitsua izango da. Horregatik, elkarri lagun diezaiokete. Esate baterako, papera biltzen aritu direnek plastikozko zaku bat ikusi baldin badute, plastikoak biltzen dabilen taldeari esango diote. â&#x20AC;˘ -

Hondakin asko aurkitzen ez badituzte, horren arrazoiak azter daitezke: Jendeak ez al du hondakinik uzten? Zaborrak biltzeaz arduratzen diren pertsonak al daude?

EBALUAZIOA Ikasleak kontsekuenteak baldin badira eta lehen aipatutakoarekin loturarik ikusten badute, etxera, herrira edo hirira eramango ditugula pentsatuko dute, han zabor-ontzira botatzeko (edo zaborrak biltzeko inguruko edukiontziren batera). Halakorik pentsatzen ez badute, erantzuna bilatzeko arrastoak emango dizkiegu.

Ingurugiroa

Jardueraren azken zatia ikasle-taldeak garbitasunak ingurunearen kalitatea zaintzeko duen garrantziari buruz erakutsitako kontzientziazio-maila egiaztatzeko egokia izan daiteke.

Arroilak

Jardueren fitxategia

ZER DERITZOZU? EBALUAZIOA GOMENDATUTAKO ZIKLOAK • Lehen Hezkuntzako 3. zikloa. • Bigarren Hezkuntzako 1. eta 2. zikloak.

IRAUPENA • Ordu bete (gehi irakasleek azterketa egiteko behar duten denbora). EZAGUTZA-ARLOAK • Lehen Hezkuntzako Inguruaren Ezaguera. • Bigarren Hezkuntzako Natur Zientziak eta Gizarte Zientziak.

ANTOLAKETA • Lehenengo zatia bakarka. • Bigarren zatia irakasleek. • Hirugarren zatia talde handian. TOKIA • Ikasgela.

DESKRIPZIOA

•

Bigarren zatia:

Ikasleek galdeketa batzuk bete behar dituzte aurretiazko jarduerak ebaluatzeko.

Irakasleek galderen erantzunak aztertuko dituzte. Azterketa ikasleen iritzien hustuketaren bidez egin daiteke.

HELBURUAK • Aurrez egindako jarduera batzuk aztertzea eta horiei buruz gogoeta egitea.

•

Hirugarren zatia:

Ikasleen iritziak bateratuko dira. MATERIALAK • Ebaluaziorako galdeketa (ikusi ikasleentzako materialak).

Irakasleak galdeketaren emaitzak azalduz has daitezke.

GARAPENA

Une egokia izango da ikasleek egoki iruditzen zaizkien adierazpenak egiteko.

•

EBALUAZIOA

Lehenengo zatia:

Bakarka, galdeketa osatuko dute.

Jarduera hau ikasleek, egin dituzten jardueren alderdi esanguratsuenei buruzko gogoeta egiteko egokia izango da.

Lehenengo 9 galderak jarduerei eta erabilitako metodologiari buruzkoak dira. Azken bi galderek helburuak bete diren egiaztatzen dute.

Bestalde, ikasleei baliagarriak izan zaizkien metodologiak eta gehien atsegin izan dituztenak ezagutzeko aukera eskaintzen die irakasleei. Emaitzak ikasleen behar eta asmoetara hobeto egokitutako sekuentziak proposatzeko erabil daitezke.

Amaitutakoan irakasleari eman.

Ingurugiroa

Jardueren fitxategia

Arroilak

IKASLEENTZAKO MATERIALA

Zer deritzozu? 1. Zer iruditu zaizkizu arroilen gaiari buruz egin dituzun jarduerak? Eskuineko eta ezkerreko hitzen artean zure iritzitik hurbilen dagoen laukitxoan gurutze bat jarri.

Ondo

Gaizki

Dibertigarriak

Aspergarriak

Oso interesgarriak

Batere interesgarriak

Laburrak

Luzeak

2. Egindako jardueretatik, zein gustatu zaizu gehien? Zergatik?

3. Eta zein gutxien? Zergatik?

Ingurugiroa

Arroilak

Jardueren fitxategia

4. Laguntzeko materialak (kontsultatzeko erabiltzen dituzunak) honelakoak dira:

Interesgarriak

Aspergarriak

Ulergarriak

Konplexuak

Errazak

Zailak

5. Ezer hobetuko al zenuke? Zer? Nola?

6. Lan egiteko zein modu gustatu zaizu gehien? Egin gurutze bat. Bakarka

Talde txikitan

Talde handian

7. Zergatik?

Ingurugiroa

Jardueren fitxategia

8. Nola ikasi duzu gehien? Bakarka

Talde txikitan

Talde handian

9. Zergatik?

10. Baliagarriak iruditu al zaizkizu jarduerak? Zertarako?

11. Zein helburu zituen irakasleak jarduera horiek egiterakoan?

Ingurugiroa

Arroilak

Jardueren fitxategia

ARROILEI BURUZKO JARDUERA GEHIAGO

(bibliografikoak, bisitak...) bildutako informazioan oinarrituta bisitatu daitezkeen toki guztiekin gida bat presta daiteke. Gai kulturalekin, historikoekin, naturari dagokionekin... lotutako tokiak izan daitezke, babesa eta erabilera turistikoa nahastuko direlarik.

1. SENTSIBILIZAZIOA: 4. EKINTZA: .

Ibaian jolasteko eta kirola egiteko esperientzia bat plantea daiteke. Horretarako ibaian zehar ibilbideak egiten dituzten enpresekin harremanetan jar gaitezke. Kontuz aukeratuko ditugu tokiak, ez baitugu horien suntsiketa sustatu behar.

Arroilak bisitatzen dituzten turistei zuzendutako sentsibilizazio-kanpaina bat egitea. Jokaera positiboak eta negatiboak adieraziz...

Arroilen defentsara zuzendutako kanpainak. Alderdi desberdinei buruzkoak izan daitezke: arroilen garrantziari buruzkoak, garbitasunari buruzkoak...

Arroilak babesteko ikastetxe-sare bat sortzea, horiek aztertzeko eta babesteko helburua izango duelarik.

2. EZAGUTZA: -

Ikerketa. Arroilekin lotutako alderdi desberdinei buruzko informazioa bilatzeko talde-lana. Arroiletako arazoei buruzko simulazio-jolasak. Ibaietan eta arroiletan gertatzen diren arazo desberdinak lan daitezke: kutsadura, ibaiertzen egoera, erabilera publikoa kudeatzeko eta antolatzeko arazoak... Jolasarekin hasteko egunkarietan ageri den gertaeraren bat har dezakegu oinarritzat eta dinamika honen bidez arazo baten ezagutza sakonduko dugu eta izan ditzakeen irtenbideak aztertuko ditugu.

5. EBALUAZIOA: -

Ikasleek ezagutzak ikasteko egindako aurrerapenak ebaluatzeko kontzeptuen mapak egitea.

6. BALIABIDEAK: -

Egunkarietako berriak. Gai baten sarrera egiteko (kutsadura, ibaiak garbitzeko kanpainak, hobekuntza-planak, ibaiaren erabilerak...) edo ezagutzak sakontzeko erabil daitezke.

Diapositibak. Ikasleek edo irakasleek ibaiei buruz prestatutako diapositibak izan daitezke. Bestela, Hezkuntza eta Kultura Sailak duen flora, fauna eta ekosistemei buruzko bilduma ere erabil daiteke.

3. SINTESIA â&#x20AC;&#x201C; KOMUNIKAZIOA:

Txisteak.

Arroilen erabiltzaile onaren dekalogoa egingo dugu.

Argazki zaharrak eta berriak.

Irakasleek egindako galderei erantzunez idazlanak egingo ditugu: zer gertatuko litzateke... (ibaia kutsatuko bagenu, arrantzak gora egiten badu...)?

Turismo-gida bat prestatzea. Iturri desberdinetatik

Zubi-mota desberdinak marraztu eta aztertuko ditugu.

Mikroirteera. Zorua behatzeko egingo dugu irteera txiki hau, gehienetan oharkabean pasatzen diren alderdi txikienak behatzeko eta aztertzeko.

Legedia.

Ingurugiroa

Jardueren fitxategia

Arroilak

Eranskina: irudiak eta grafikoak (gardenkiak egiteko). 1. irudia

Ingurugiroa

Arroilak

2. irudia

Ingurugiroa

Jardueren fitxategia

Arroilak

1. grafikoa: saien populazioa Nafarroan

1600 Bikote ugaltzaileen kopurua.

1400 1200 1000 800 600 400 200 0 1969-75

1979

1984

1989

1994

Iturria: Carmelo FernĂĄndez (ikusi bibliografia). 2. grafikoa: bisitari-kopurua

1200 1000

Irunberriko arroila Arbaiungo arroila

800 600 400 200 0 1. hiruhilekoa

2. hiruhilekoa

3. hiruhilekoa

Iturria: CEDERNA â&#x20AC;&#x201C; GURELUR ikastaroa Ingurugiroa

4. hiruhilekoa

Nafarroako arroilak Informazio dosierra

Informazio dosierra

11. Arroilak, jatorria eta osaketa 1.1. Zer dira arroilak? Hiztegian ageri denez, â&#x20AC;&#x153;arroila haran edo pasagune sakon eta estua da, bereziki haitz artekoa eta ibai baten jardueratik sortuaâ&#x20AC;?. Ikuspegi geomorfologikoagoa hartuz gero, urak harri gogor eta irazkorretatik pasatzerakoan higaduraindarraz baliatuz osatzen duen haran estua dela esan genezake. Naturak, harrien eta harkaitz-geruzen ezarrerak eta higadura-prozesuak izugarri paraje ederrak agertarazi dituzte, eta baita paisajemota ugari eta aniztasun biologiko paregabea ere. Ibaiak inguratzen dituen haitzek, eguzki-orduen eta nagusi diren haize desberdinen arabera, mikroklima ugari sortarazi dituzte eta, berorietan, landare eta animalien familia ugari garatu dira. Paretak, pitzadurak, irtenune txikiak, zuloakâ&#x20AC;Ś landare eta animalia askoren kokagune eta babesleku bihurtu dira. Oso zaila izaten da arroila batzuetara, Arbaiungora adibidez, iristea eta, ondorioz, giza jarduerek horrenbeste aldatutako paisajeen artean, inguru hauek inork zapaldu gabeko natur babesgune bihurtzen dira maiz. Beste batzuetan, Irunberriko arroilan esate baterako, giza jarduerek arroila horiek ezagutzeko bideak ireki dituzte eta, hala, uraren higadura-indarra, harri-geruza sendoak, paretetan finkatutako faunaâ&#x20AC;Ś argi eta garbi ikus ahal izan ditugu. Hala, bisitari ugariren erakargune bihurtu dira.

Ingurugiroa

Arroilak 1.2. Zergatik sortzen dira arroilak? Nafarroako geologiaren barnean duten kokagunea Nafarroako ia arroila guztiak ipar-ekialdean, Pirinio inguruan eta Pirinioaurrean kokatzen dira. Inguru horretan ibaiak eta bailarak egitura geologikoekiko zeharka kokatzen dira eta, hala, haranetan lur biguneko zabalguneak eta arroila formako zati estuak txandakatzen dira, kararria nagusi den tokietan batik bat. Baina zergatik gertatzen da hori? Gure geografiako inguru honetan arroilak zergatik sortu diren aztertzeko, inguru honen historia geologikoa eta bertan gertatu diren tolestura-prozesuak hartu behar ditugu kontuan. Inguru hau eremu pirenaikoaren barnean biltzen da eta Piriniomendiak altxarazi zituzten presio handiek zeresan handia izan dute. Leire bailara aztertzen badugu, adibidez, sekuentzia sedimentarioa ez zela erabat gertatu ikusiko dugu. Horrek adierazten du gaur egungo mendizerra gaineratu egin zela, gero higadura-prozesua jasan zuela eta, ondoren, berriro sartu egin zela. Prozesu hori ez zen berdin garatu lurralde osoan, izan ere, haran honen eta Illongoaren artean dagoen lurraldea hartzen badugu kontuan, hor serie osoa garatu zela konturatuko baikara. Garbi erakusten digu horrek itsasoaren azpian egon zela lurralde hau. Beraz, antzina, oso antzina, gaur egungo antzeko egitura izango zukeen erliebea (sinklinalak eta antiklinalak) osatzen ari ziren. Tolestura-ardatzak Ekialdetik Mendebaldera doaz, Hegoalderako malda orokorra dutelarik. Tolestura-eremuan etengabeko jarduera horren adierazgarriak badaude ordea. Ekialdetik Mendebaldera, eremu hau zeharkatzen duten kararrizko barra batzuk daude eta Aragoi aldera jarraitzen dute gainera. Erliebean eragin handia dute

Arroilak

Informazio dosierra

eta zejoak edo mendizerrak nabarmentzen dira berorietan. Itsaspeko luizien ondorio direla pentsatzen da. Antiklinalek, osatzerakoan, higadura handiko kararrizko uharteen gerrikoak eratzen zituzten. Kararrizko higakinak uharteen gerrikoaren oinetan pilatzen ziren itsaspean. Pixkanaka-pixkanaka antiklinalak handitzen ari zirenez, itsaspeko maldak ere handitzen zihoazen, eta pilatutako materialen oreka arriskutan jartzen zen horrela. Azkenean oreka galtzen zuten eta kararrizko barra bat agertaraziko zuen luizi izugarri bat gertatuko zen.

Lehenengo, urak gainaldean dauden geruzetako harri bigunak higatzen ditu. Harri gogorragoko geruzetara iristean, jada bailararen sakonunean finkatuta dago, eta ezin du beste bide errazagorik bilatu. Bigarren etapan, ura behe-geruzetako harri gogor eta irazkorrak higatzen hasten da, ziurrenik behebeheko uretan hasiko delarik eta higadurak goranzko prozesua jarraituko duelarik. Higadurak harri gogorretan soilik badu eragina, estu eta pareta bertikalekin irauten du. Higadura-prozesuko etapa horretan dago gaur egun Irunberriko arroila.

Altxamendu-prozesu horren ondorioz, malda hegoaldera duen erliebe bat sortu zen, bertan antiklinalak eta kararrizko barrak txandatzen direlarik, eta hegoalderanzko bidean ibaiek gurutzatu beharreko oztopo bihurtu ziren hauek.

Higadura harri bigunagoetara iristen denean, arroila zabaldu egiten da. Ura harri bigunagoetara iristen denean, higadura areagotu egiten da. Harriak horren gogorrak ez direnez eta irazkorrak direnez, erreka-ibarra agertuko da eta eragile atmosferikoen ondorioz harrizko paretak disgregatu egingo dira. Hala, aldi berean gehixeago barneratzen da eta arroila zabaldu egiten da. Orduan agertzen den profila oso berezia da: paretak, paraleloan atzera egitean, higatuak izan diren harri bigunek eta higakinek osatutako ezponden gain finkatzen dira. Horixe ikus genezake, adibidez, Arbaiungo arroilan.

1.3. Arroilen osaketa, pixkanaka-pixkanaka Ikusi dugunez, arroilak kararrien gain urak higadura-indarraz zulatutako gune estu eta sakonak dira. Urak, harri gogorren eta irazkorren gainetik pasatzerakoan, higadura lineala eragiten zuelako sortzen ziren bailaretan sakonune horiek. Ikus dezagun orain arroilaren osaketa-prozesua.

Ingurugiroa

Informazio dosierra

Arroilak 1. irudia: arroilen bereizgarri ekologiko nagusiak alde bereko hiru fenomenoren ondorio dira: Ibaiak arindu egiten ditu aldaketa klimatikoak (behe-lainoa): tenperatura igotzen denean, urak, lurrintzean, beroa xurgatzen du. Tenperaturak behera egiten duenean, ordea, lurrina kondentsatu egiten da eta beroa askatu egiten du. Berotegi-efektua: hegoaldera kokatzen diren paretak berotu egiten dituzte eguzkiizpiek eta erradiadore modura funtzionatzen dute, arroila berotuz. Arroilak nahiko estuak direnez, beren orientabideari esker, ez dute barnealdean haize hotzik izaten gehienean. Paretetako ur-ekarpena eta elikagaiak: arroilako paretako urak materia organikoak eta mineralak ekartzen ditu eta arroilaren hondoan geratzen dira. Beraz, arroilaren hondoa nahiko emankorra izaten da.

2. Arroilen giro berezia

2.2. Zutikako paretak Harrizko pareten itxura beldurgarri eta gogorra nahiko engainagarria da maiz. Hormatzar hauek, askotan, ingurunera erabat moldatu diren izaki bizidun askoren bizileku eta kokagune bihurtu dira.

2.1. Arroilako klima Ibai baten alde bietara zutik eta paraleloan kokatzen diren bi harrizko paretak mugatutako gunea da arroila. Ibaiak, arroilaren bi pareten artean bilduta, aldaketa klimatikoak nolabait ere arindu egiten ditu; haizeetatik babestuta, eguzkiaren argiak paretak berotzen ditu eta, hala, arroilaren barrenean ingurunetik ondo bereizitako klima berezia sortzen da. Gainera, arroiletan beste fenomeno mikroklimatiko bat ere gertatzen da: Venturi efektua. Hori batez ere haize-lasterrak arroilaren barnean geratzen direnean sortzen da, haize horiek azkarrago ibiltzen baitira eta lehorgailu gisa funtzionatzen baitute. Hala, haize gehieneko inguruek (paretak eta terraza txikiak) arroilaren beheko aldeak baino klima lehorragoa izaten dute. Horri irtenuneetan lurzorua osatzeko izan ohi den zailtasuna eransten badiogu, hauxe agertuko zaigu: klima lehorragoko landareak klima hezeagoa behar duten landareen gainean kokatuko dira.

Ingurugiroa

Zutikako gainazal horiek likenek estali ohi dituzte. Sendo heltzen diote paretari, atmosferako urari esker bizi dira, eta baita paretetako mineralei esker ere, deskonposa egin baititzakete. Baina pareta hauetan landare handiagoak ere aurkituko ditugu, ipuruak eta arteak batez ere, eta hauek beren zainak pitzaduretan sartzen dituzte, bizitzeko elikagaia emango diten lurra lortu arte, edonor harritzeko moduan sartu ere. Landare batzuk hegalkin eta sabai horizontaletan bizi dira, pentsatu zenbateraino moldatu diren. Euria haizerik gabe egiten duenean, pareta hauek ez dira ia busti ere egiten. Baina haizeak euri-jasak mugitzen dituenean eta paretak bustitzen direnean, landareek euri-ura bildu behar dute lehenbailehen, erori aurretik. Horregatik, pareten orientabidea garrantzi handikoa da. Bestalde, paretak eguzkiaren erradiazioa hartu eta islatzen duten pantaila modukoak dira eta, beraz, iparraldean kokatzen direnei ez die eguzkiak zuze-

Arroilak

nean jotzen. Aldiz, hegoaldera kokatzen direnetan oso tenperatura altuak izaten dira maiz. Eragile hauen guztien ondorioz, paretek ezaugarri klimatiko bereziak eta soilik inguru horietan bizi diren espezieak izaten dituzte. Dena den, pareta hauek ez dira uniformeak. Materialei eusteko moduko gorabeherak eta forma bereziak, ura erortzen uzten duten pitzadurak, eguzkiaren indarra ahultzen duten angelu ugariâ&#x20AC;Ś daude bertan, eta

Informazio dosierra

pareta berean maiz ezaugarri klimatiko oso desberdinetan hazten diren espezieak sortzen dira, elkarrengandik oso gertu. Faunaren esparrua ere oso aberatsa da. Paretako landarediaz elikatzen diren espeziez gain, babesteko edo habia egiteko, janariak biltzeko nahiz batetik bestera mugitzeko arroilako hainbat toki aukeratzen duten espezie asko daude.

2.3. Haize-lasterrak Paretak, bere kabuz, haizeen joan-etorrien artean desorekak sortarazten ditu. Eta horri eguzki-erradiazioen pantaila gisa betetzen duten funtzioa gehituz gero, ondorio harrigarriak ditu. Oro har, eguerdi inguruko orduetan paretetatik gertu aireak bertikalki egiten du gora. Pareta horietan airea bilduta geratzen denean, eragina are latzagoa da. Fenomeno horren ondorioz gorantz egiten duten haizebideak sortzen dira (igogailu gisa) eta beroriez baliatzen da askotan hainbat hegazti planeatzaile, ia ahaleginik egin gabe gorantz egin eta aire zabalera azkarrago irteteko.

Ingurugiroa

Informazio dosierra

3. Arroilaren ekosistema Arroiletako mikroklimen ezaugarri berezien eta sortzen diren habitat desberdinen aniztasunaren ondorioz, oso landaredi eta fauna berezia izan ohi dute arroilek, inguruko espeziekin lotuta badaude ere.

3.1. Arroiletako landaredia Arroilen barnean, bizi-baldintzen arabera, lau landare-komunitate nagusi aurki genitzake. Komunitate horien arteko mugak ez dira oso argiak askotan eta mugetan inguruko komunitateetako espezieak ere aurki daitezke.

Arroilak rria duten sustraien sistemari esker, bizi-baldintza latzetan bizitzeko gai dira. Huntzak paretetan gora egiten du bere sustrai adbentizioei esker, eta hauek, zurtoinetik sortzen direnez, paretari eutsi eta ura eta gatz mineralak barneratzen dituzte. 3.1.2. Hartxingadiak Hegoaldera begira dauden pareten oinean, harri ugari erortzen denez, etengabe mugitzen ari den substratu ezegonkor bat osatzen da eta egunez oso bero izaten da berorietan. Oso landare gutxik iraun dezakete bizirik horrelako inguruetan eta, bizirik irauten dutenek ia etengabe hautsi eta berriro osatzeko ahalmena izan behar dute. Paretetatik urrundutako hartxingadietan, arteak hazten dira oraindik nahiko mugikorra den substratuaren gain, eta basoa osatzen hasten da.

3.1.1. Harrizko paretak Harria bere soiltasunean muturreko baldintzetan bizi ohi diren landare gogorrenenak hazteko substratu egokia izan daiteke. Likenak dira arroila bateko pareten gaineko lehenengo geruza biziduna eta paretei kolore eta tonu bereziak ematen dizkiete. Kararrietan pitzadura txiki ugari dago, eta berorietan ura sartzen da goitik: liken zuri, beltz eta grisurdinxka ugari sortzen dira horrela eta kolorea aldatu egiten dute ur asko badute. Horietako asko hegazti harrapari askoren habien azpialdean ere kokatu dira, hauen gorotza nitrogeno ugariko ongarri paregabea baita, eta harrian halako orban batzuk uzten dituzte. Koloreak aldatu egiten dituzte urtean, urtaroz urtaro, biltzen duten ur-kopuruaren arabera. Berde, hori edota laranja kolorea hartu ohi dute. Likenen kolonia hauek osatzeko urte ugari behar da, baina garatzen direnean inertziaz jokatzen dute askotan, hegaztien koloniak desagertu ondoren ere, handik urte batzuetara likenek beren edertasun osoa ageri baitute. Hala, maiz, antzinako saien kokaleku batzuk ere aurki daitezke. Pitzadura txikietan, erlaitzetanâ&#x20AC;Ś partikula mineral eta material organikoz osatutako geruzak kokatzen dira eta, berorietan, maiz, oso bizi-baldintza gogorretara moldatutako landareak aurki daitezke. Inguru hauetan ez da ur askorik izaten eta tenperaturak oso muturrekoak izaten dira. Landare mamitsuak, beren ehunetan ura gorde dezaketenak, hazten dira toki hauetan. Neurri handiagoko beste landare batzuk, besteak beste miter feniziarrak edota arteak, ur gutxi galtzeko duten gaitasunari esker eta toki bati ondo eutsi eta ura lortzeko ahalmen izuga-

Ingurugiroa

3.1.3. Amilburu oineko baso mistoa Pareten behealdean kokatzen dira, baina ez horren eguzkitan, hezetasun handiagoko tokietan baizik. Lurzoruak nahiko malda handia izaten du eta, oso ondo finkatuta ez egoteaz gain, etengabe erortzen diren harriek estalita dago. Basoan soilguneak sortzen dira horrela. Ezaugarri horiek guztiek baso-mota zehatz bat agertarazten dute, nahiz eta beste baldintza batzuetan baso-mota hori ezinezkoa izango litzatekeen, izan ere, nagusi den baso-motak berehala desagertaraziko bailuke. Arroilatik kanpo, basoetan espezie gutxi izaten dira. Aldiz, amilburu oineko basoak aniztasun handikoak izaten dira eta neurri eta jatorri desberdineko zuhaitz eta zuhaixka ugari hazten da berorietan, udazkenean mosaiko paregabe eta ederra osatzen delarik. Baso horietan honako zuhaitz hauek guztiak aurki genitzake: haginak, astigarrak, ezkiak, lizarrak, hurritzak, elorri zuriak, serbalak, ezpelak, gorostiak, intsusak, zumarrak, pagoakâ&#x20AC;Ś 3.1.4. Ibaiertzeko basoak Ibaiek, urak mugatutako baldintza ekologikoak dituzten espazioak sortarazten dituzte (inguru hezeak eta lur hezea) eta uholdeak ere gertatzen dira (putzuz betetako eremuak, materialak eta elikagaiak urak eramateaâ&#x20AC;Ś). Ibaiertzeko espezieak, beraz, enborraren bidez sustraietarako oxigenoa lortzeko moldatu behar dira (azaleko lentizelen bidez), eta uhaldiei

Arroilak

Informazio dosierra

1 2. irudia: arroiletako landaredia: (1) • Paretetan amilburuetan hazi ohi den landaredia garatzen da. (2) • Amilburuen behealdean, hegoal-

dera dauden inguruetan, hartxingadietako landaredia aurkituko dugu.

(3) • Amilburu oinean, itzal handieneko tokietan, amilburu oineko baso mistoa

garatuko da. (4) • Ibaiaren bi ertzetan ibaiertzeko landaredia izango da nagusi.

aurre egiteko sustrai zabal eta zurtoin malguak izan behar dituzte. Ibaiertzaren maldaren arabera, beren kokapena desberdina izaten da. Pareta ibaiaren ibilgura iristen den tokietan ez da horrelako landarerik izaten, baina ibilgura iristen den tokietan zumeak hazten dira eta laster hedatzen dira ibaiertzetan. Inguru egonkorragoetan, oro har zelaiaren pareko inguruetan, ibaiertzeko landaredia hazten da. Hauexek dira espezie nagusiak: zumeak, haltzak, intsusak, lizarrak eta hurritzak

3.2. Arroilak babesgune. Arroilako fauna Arroiletako labarrak forma, tamaina nahiz orientabide ugaritako pitzadura eta erlaitzez osatzen dira. Hauetariko bakoitza hegazti-espezie askoren kokagune edo babesleku gisa oso egokia izan daiteke eta, horrexegatik, arroilako biztanle bihurtzen dira maiz. Arroilen gain zeruan gehiegi kostatu gabe ikus genitzake, adibidez, saien joan-etorriak. Arbaiunen dute hauek Nafarroako koloniarik handiena, askotan sai zuriak izaten dituzte lagun, eta batzuetan baita ugatzak ere. Beste hainbat harrapari ere badaude: arrano beltza, Bonelli arranoa, arrano sugezalea, sai zuria, belatz handia, gabiraia, belatza, mirotz zuria. Eta gaueko harrapariak ere bizi dira ber-

tan, besteak beste hontza handia, hontza ertaina eta urubia. Baina dauden guztiak ez dira harrapariak, txolomak, malkarsorbeltzak, enara azpizuri eta haitz-enarak, enarak, belatxinga mokogorriak, bele txikiak, harkaitz-zozo urdin eta gorriak eta beste hainbat hegazti ere badaude. Landaredi sarriaren artean ugaztunak aurkitzea gehixeago kostatuko zaigu. Habitaten aniztasunak bizitoki aproposa eskaintzen diete, oso ondo iraun baitute, bertara iristea nahiko zaila denez. Animalia hauek zertxobait gehiago ezagutzeko, uzten dizkiguten aztarnak, arrastoak eta gorotzak aztertu eta irakurtzearekin konformatu beharko dugu. Seinale horiek guztiak arretaz behatuz gero, basurdeak eta orkatzak, azeriak, azkonarrak, basakatuak, katajinetak, fuinak, erbinudeak… daudela konturatuko gara, eta baita beste hainbat animalia txikixeago ere (saguak eta lursaguak…). Narrastiek ere bilatu dute bizilekua arroilaren barnealdean eta, besteak beste, musker berdea, aspis sugegorria eta eskailera-sugea aurki ditzakegu bertan. 3.2.1 Saiak (sai arrea, ugatza eta sai zuria)

Ingurugiroa

Informazio dosierra

Nafarroako arroiletako biztanleen artean, protagonista nagusiak saiak dira eta beroriei buruz hitz egin nahi dizuegu ondoren. Saiak sarraskia jaten zuten hegaztien multzo baten bilakaeraren ondorio dira. Sarraski hori hegaztien espezializazioaren ardatz izan da, lehen mailako elikagaia baita. Hil ondoren, hondakin organikoak nahiko azkar usteltzen dira, klimaren, mikro faunaren eta sarraskiaren tamainaren arabera. Hala, gorpu handiek soilik irauten dute nahiko luze ingurunean. Gainera, hilda dagoenez, animaliari atzetik jarraitzeko eta harrapatzeko behar den energia aurrezten dute horrela, eta zenbait animaliari bera baino animalia handiagoez elikatzeko bidea ematen dio baliabide honek. Beraz, sarraskia animalia askoren elikagaia da, baina oso gutxi espezializatu dira honen ustiaketan. Espezie handienak soilik egin dezakete borroka sarraskia eskuratzeko. Bestalde, tamaina handikoak direnez, ugaztun haragijaleen aurrean halako nagusitasun bat ematen die horrek, tamaina horri esker toki batetik bestera oso azkar mugi baitaitezke eta eremu handiak beha baititzakete. Batetik bestera doazenean, saiek gorantz doazen haize-lasterrez baliatzen dira (arroiletan eta labarretan sortzen direnak, adibidez). Saiak pixkanaka-pixkanaka igotzen dira haize-lasterren bidez, baina gora iristen direnean, leunki beherantz eginez azkar egiten dute hegaz, beren gorputzaren pisuaz baliatuta. Berriro gorantz egiteko, saiak ez du haize-lasterren gainean kokatu besterik egin behar, gero berriro jaisteko. Horrek energia aurrezten laguntzen dio, hegoak mugitzeko beharko lukeena baina 30 aldiz gehiago aurrezten baitu. Janari-mota horren bila egiten dituzten behaketetarako moldatu egin dira saiak eta beren kanpo-itxuran eragin nabarmena izan du horrek. Sai arreak burezur eta moko gogorra ditu eta ez du lepoan lumarik, hala, gorpuen barrualdetik haragizatiak errazago ateratzeko. Sai zuria askoz txikiagoa eta arinagoa da eta gorpu baten inguruan sakabanatuta dauden zatiak jaten ditu mokoaz. Azkenik, ugatzak hezur-hondakinak jaten ditu, eta ahoa izugarri ireki dezakeelako irents ditzake hezur-zati horiek. Nafarroako hiru sai-mota hauek, gutxi-asko, animalia sozialak dira, kumeak eta ugaltze-garaian ez daudenak etzaleku berean biltzen dira, baina sai arreak soilik egiten du habia kolonia handietan.

Ingurugiroa

Arroilak Dieten azterketek beren piezak hautatu egiten dituztela adierazten dute. Sai arreek batez ere tamaina handienekoak jaten dituzte, ahuntz, ardi, behi eta antzekoen gorpuak batik bat. Sai zuriak gorpu txikixeagoak, ugaztun txikiak eta narrastiakâ&#x20AC;Ś Ugatzak, berriz, saiek uzten dutenaz elikatzen dira. Gaur egun, saien elikagai nagusia mendi eta zelaietan geratzen diren hildako etxabereak eta zabortegietara botatzen direnak dira. Saien ugalketak K-ren estrategia betetzen du. Hau da, ugaltze-saio bakoitzeko errunaldi txikiak ditu, baina hegazti hauek nahiko luze bizi ohi dira. Beren ugalketa-zikloak luzeak dira eta, ondorioz, nahiko goiz hazten da ugalketa eta ia urte osoa irauten du. Gorteiatzeko jokabideak nahiko antzekoak dira, binakako hegaldiak egiten dituzte eta hegaldian elkar ukitzen dute maiz; ugatzaren kasuan mokokadaka ibiltzea eta hanketatik heltzea ere ez da harritzekoa. Errunaldiaren tamaina nahiko txikia da, sai arrearen kasuan arrautza batekoa eta sai zuriaren eta ugatzaren kasuan bikoa. Txitaldiak 42 egun irauten du sai zurietan eta 54-58 egun sai arre eta ugatzetan. Bi arrautza erruten dituzten saiek txito bat galtzen dute askotan. Habian egiten duten egonaldia luzea da, janaria ez baita oso ugaria eta segurua. Gazteek habia uzten dutenean, oso urrunera egiten dituzte hegaldiak. Nafarroan markatutako sai arre batzuk Marokon edota Extremaduran ikusi izan dira. Antzekoa gertatzen da ugatzarekin ere. Oraindik heldu izatera iritsi ez diren hegaztiak Pirinio osoan ikus daitezke. Hala ere, hiru espezietan jaio diren tokian ugaltzeko joera dela nagusi ikusi da. 3.2.2. Sai arrearen populazioaren bilakaera Nafarroan Nafarroan sai arrearen populazioak izan duen bilakaera ezagutzeko asmoz, bost urtean behin erroldak egin dira (1979an, 1984n, 1989an eta 1994an). Errolda horiei esker, nahiko ondo ezagut genezake kolonia bakoitzaren gaur egungo egoera eta populazio osoaren bilakaera. Mendearen erdialdetik 60ko urteetara arte populazioa jaitsi egin zen apur bat, batez ere zuzenean jazarri zirelako animalia hauek (ehiza, habien ustiaketa eta pozoia). 70eko urteetan pixkanaka berriro indartu zen, are gehiago 80ko urteetan, eta azken urteotan egonkortu egin dela dirudi.

Arroilak

Informazio dosierra

1994ko erroldak ageri duenez, Nafarroan guztira 1530 bikote ugaltzaile daude, 54 koloniatan. Nafarroan sai arrearen banaketa nahiko irregularra da eta habia egiteko dauden labar baketsuetan biltzen dela dirudi. Populazioa hazi egin bada ere, banaketa ez da asko aldatu, Lizarralde eta Erriberan ezarri diren kolonia txikiak aparte utzita.

Espezie honentzat, Pirinioaurrea, kararrizko labar eta abeltzaintza estentsiboko inguru hori, toki paregabea da bizitzeko, eta hortxe kokatzen dira dentsitate altuenak. Hala, Nafarroako lau kolonia handienek (Arbaiun, Burgi, Itzaga eta Irunberri) populazioaren %48 hartzen dute.

1600 Bikote ugaltzaileen kopurua.

1400 1200 1000 800 600 400 200 0 1969-75

1979

1984

1989

Iturria: Carmelo Fernรกndez (ikusi bibliografia).

Ingurugiroa

1994

Informazio dosierra

4. Gizakiaren presentzia arroiletan. 4.1. Erabilera tradizionalak, igarobideak Arroilak, sarrera zaileko erliebeak izanik, orokorrean ez dituzte gizakiaren eraginaren ondorioak jasan, baina betidanik igarobideak izan direla esan beharra dago. Nafarroako arroiletatik, betidanik, Pirinioetako basoetako egurrarekin egindako almadiak igaro dira. Arroiletatik igarotzea oso zaila zen eta argi ikus daiteke hori Felix Sanzen hitz hauetan: â&#x20AC;&#x153;Almadiazainentzat Ezka ibaiaren zatirik arriskutsuenak igarobide estuak edo haizpitarteak ziren, ibaia bizitu egiten baitzen eta ur-laster azkarrak eta arriskutsuak sortzen baitziren. Izabako arroilatxoa Molinora arte; Bochuela, Palomera eta Muga Burgin; Onda, Gino eta Buchaquera Agurainen; Congusto eta Rayo Siguesen. Zenbat aldiz entzun ote ditugu toki horien izenak almadiazainen ahotan, emozioz eta errespetuz beteriko hitzetan!... Gehien errespetatzen dutenarena eta gehien izutzen dituenarena batez ere, Congusto (meharra): arroila txiki bat pareta gorri eta bertikalekin, almadia baino apur bat zabalagoa eta sakonera handiko ur azkarrak daramatzana. Behin Conguston sartu ondoren ez zegoen atzera egiteko aukerarik ez eta alboetatik irteterik.

Ingurugiroa

Arroilak Haizpitarte horietan sosegua eta beteranotasuna ezinbesteko laguntza ziren. Ibaiaren bazter eta txoko guztiak ondo ezagutu behar ziren aparraren azpian ezkutatzen ziren harkaitzak edo putzuak eta zurrunbiloak non zeuden jakiteko. Ibaia estutzen hasten zen unean ura bizitu egiten zen eta ur-lasterrak olatu handiak sortzen zituen. Mehargunean sartzean almadiaren puntak zuzen hartu behar zuen ahoa, uraren ardatzean erdiratu behar zen eta palada gutxi baina sendoen bidez bideari eutsi behar zion. Almadiak olatuekin batera gora eta behera egiten zuen, urak plataforma estaltzen zuen eta berehala ura zirrikituetatik irristatu eta plataforma berriro bistan geratzen zen;, almadia gero eta azkarrago zihoan eta almadiazaina zegoen aldean zabu izugarriak ematen zituen, arraunari ondo helduta kolpe guztiei eusten zielarik. Ur-lasterraren ondoren ibaia baretu egiten zen, almadia estutu egiten zen berriro, lasterketa eroaren ondoren atseden hartzeko eta almadiazainek arnasa hartzen zuten; une larriak ziren haiek benetan.â&#x20AC;? Trena ere arroiletatik igaro izan zen. Iratiko trenbide elektrikoak bi tunel zulatu zituen Irunberriko arroilan IruĂąetik Zangozarako bidean. Hasieran, tren txiki honen helburua Iratiko basoetatik egurra jaistea zen, almadiek egiten zuten lana eginez, baina laster eskualdeko herritarrei garraioa eskaintzeko aukera planteatu zen. 1911ko apirilaren 23an iritsi zen lehenengo trena Zangozara eta 1955eko abenduaren 31 arte eskaini zuen zerbitzu hori; urte horretan, arazo ekonomikoen ondorioz, trenbidea itxi egin zen..

Arroilak

Informazio dosierra

4.2. Erabilera berriak, babesguneak eta

Horixe da Irunberriko arroilaren kasua, azken urteetan bisitariak asko ugaritu baitira, batez ere uda partean.

jolastokiak. Azken urteetan natur ingurunearen jolas-erabilera asko handitu da, alde batetik gaitasun ekonomikoa handitu delako eta denbora libre gehiago dugulako nahiz mugitzeko erraztasun handiagoa dagoelako (ibilgailu pribatuak) eta, bestetik, natur inguruneak babesteko eta horiez gozatzeko gizartean sortu diren balio berriengatik. Egoera berri horrek natur inguruneetara egiten diren bisitaldiak ikaragarri handitzea ekarri du eta, bereziki, inguru ezagunetara eta bertara joateko aukera onenak dituztenetara.

Irunberriko eta Arbaiungo arroiletako bisitariak 1997ko udan: Ekaina Uztaila

Abuztua

Iraila GUZTIRA

Foz de Lumbier.

1432

5319

11245

3480

21295

Foz de Arbayún.

180

862

1953

205

3200

Bisitari-kopuru handi horrek joan-etorriak antolatzeko kudeaketa eskatzen du, ingurunearen zainketa eta bisitarien jolas eta natur eskaerak errespetatuz eta, horrez gain, natur ingurunea babesteko balioetan eta tresnetan heziz.

1200 1000

Irunberriko arroila Arbaiungo arroila

800 600 400 200 0 1. hiruhilekoa

2. hiruhilekoa

3. hiruhilekoa

4. hiruhilekoa

Iturria: “Proyecto básico de área de la Cuenca Prepirenaica de Lumbier”, Natur Inguruneen Kudeaketa Proiektuei eta Erabilera Publikoari buruzko ikastaroan egina. CEDERNA-GURELUR.

Ingurugiroa

Informazio dosierra

Arroilak

5. Arroilen berezitasuna eta ahultasuna.

direnak. Horien bilakaera onartzen da, baina berezko dinamikaren ondorioz gertatzen dena baino ez. Ingurune bat Natur Erreserba deklaratzeak inguru horren erabilerak mugatzea ekarriko du:

Nafarroako arroilak eta harkaiztiak behatzearekin soilik, beste toki batzuetan suntsitutako landaredia autoktonoa gorde dutela ikus daiteke. Erraz uler daiteke hori. Gizakiak, nekazari egin zenean, harkaiztia utzi zuen, ehiztari eta biltzaile izan zeneko babesgunea hain zuzen ere, harkaiztien inguruetan kokatutako ezpondak ez baitziren egokiak zeregin horretarako. Arroiletan aurki daitekeen egurrak ez du kalitate ona eta, gainera, oso zaila da handik ateratzea. Horregatik, gizakiaren jardueraren ondorioz erabat aldatutako paisajearen ondoan, arroilak nolabaiteko uharteak dira, beren itxura bere horretan gorde duten uharteak. Gainera, arroilek dituzten ezaugarri ekologikoen eta geomorfologikoen ondorioz, bertako bizitza oso aberatsa da eta animalia-mota asko babesten dira bertan, hegaztiak bereziki. Beraz, gaur egun arroilak ondo zainduta daude eta, horri esker, bertan bizi diren animalia asko eta asko ere babestuta daude. Eremu horiek dituzten arrisku handienak bertan egiten diren kirol-jardueren ondorioak izan daitezke, baina erabilera horiek arautuz gero, arroilen zainketa eta kirola bateragarriak izan daitezke.

6. Nafarroako arroilen zainketa. 6.1. Arroilak, natur gune babestuak Nafarroako arroila eta harkaizti asko Natur Erreserba deklaratu dituzte, Nafarroako Natur Guneen Legearen arabera. Ikus dezagun horrek zer esan nahi duen. Lurraldea babesteko eta erabiltzeko 1987. urtean emandako Eskualdeetako Hirigintza Arauei buruzko Legeak inguru horiek Natur Erreserba deklaratu zituen jada. Gaur egungo legeak aurrekoan ezarritako kategoriak biltzen ditu eta estatuaren oinarrizko araudira egokitzen ditu. Legeak Natur Erreserbak definitzen ditu eta balio ekologiko handiko eremuak direla esaten du, egitura edo fenomeno geologikoak, espezieak, biotopoak, komunitateak edo ekosistemak babesteko eta hobetzeko Natur Erreserba deklaratzen

Ingurugiroa

â&#x20AC;˘

Konstruktiboak ez diren jarduerak. Ingurunearen aldaketa larria sortuko duten ekintzak eta aprobetxamenduak debekatzen dira: nekazaritza eta abeltzaintzako ustiapenak, ehiza eta antolatutako kirolak; hala ere, azken horiek egiteko baimena lortu daiteke aurretik plangintza egokia egiten bada eta eremuaren babesarekin bateraezinak ez baldin badira.

â&#x20AC;˘

Jarduera konstruktiboak. Ikerketarekin edo ingurugirohezkuntzarekin lotutakoak baino ez dira onartuko eta, kasu gutxi batzuetan, administrazioak guztien intereserako direla onartzen duen azpiegiturekin lotutakoak, horiek egitean edo ustiatzean babestutako ingurunean kalterik sortzen ez bada.

6.2. Erabiltzeko eta kudeatzeko planak Ingurune bat Erreserba Natural deklaratzen bada, inguru hori Nafarroako Gobernuak kudeatuko, mantenduko eta zainduko duela esan nahi du. Horretarako Erabilera eta Kudeaketa Planak idatzi eta onartu behar dira eta plan horietan Erreserba bakoitzaren kontserbazioa bermatzeko beharrezkoak diren berariazko neurriak zehaztuko dira. Horrek ondorengoetan egiten den ekintzaren plangintza egitea eta arautzea esan nahi du: paisajean, inguru fisikoan, inguru biotikoan, baliabide berrigarrietan, baimendutako, baimen daitezkeen edo debekatutako jarduera eta erabileretan; bestalde, eremu bakoitzaren ezaugarrien arabera naturaren orekak berrezartzeko beste edozein neurri. Hortaz, Erabilera eta Kudeaketa Plana erreserbaren benetako kudeaketa egiteko mekanismoa da eta horren zainketa eta, hala dagokionean, erabilera jasangarria sustatzeko neurriak barne hartu behar ditu, eremu bakoitzeko errealitate ekologikora eta sozialera egokituz. Zenbait kasutan, inguruko herrietako erakundeekin hitzarmenak sina daitezke eremuaren kudeaketa banatzeko, herri horietako biztanleak inplikatuz. Horixe gertatu da Arbaiun, Irunberri eta Ugarrongo arroiletan eta Nafarroako Gobernuak hitzarmen bat sinatu du Pirinioetako Partzuergo Turistikoarekin, CEDERNAGARALUR erakundearekin, eta Irunberriko, Romanzadoko,

Arroilak

Nabaskozeko eta Urraulbeitiko udalekin. Hitzarmen horretan arroilen erabilera turistikoak kudeatzeko eta arautzeko neurriak garatu dira, ibilgailuen sarrera debekatuz, toki egokietan azpiegiturak eraikiz (aparkamenduak, komun kimikoak eta zabor-ontziak), arroilen zainketari buruzko informazio-sistema ezarriz, informazio-liburuxkak argitaratuz eta bisitarientzako bidexka eta toki interesgarriak adieraziz.

6.3. Nafarroan babestuta dauden arroilen eta harkaiztien katalogoa. ITXUSI

Informazio dosierra

pareta horiek nahiko luzeak eta altuak baitira. Harkaiztian haitzulo eta erlaitz ugari ikus daitezke, bertan hegaztiek beren habiak egiteko. Artadia nagusi den inguru honetan, Pocheko landaredia inguru batzuetan ibaiaren ertzeraino iristen da. Faunari dagokionez, haragijaleen populazioaz gain (basakatua, katajineta, lepazuria...), egun argitako harraparien lau espezie ere ageri dira (sai-zuria, saia, belatz handia eta arrano beltza). Basoan okil beltza bizi da, basoko espezie nagusia izanik.

Aldude-Kintoko mendizerran dago, Frantziako mugatik oso hurbil. Landaredia nagusiki pagadi eta harizti azidofiloz osatuta dago eta horiekin batera larreak, garo-lekuak eta otalurrak ikus daitezke.

GAZTELU

Faunaren ikuspegitik, elementurik interesgarriena sai-kolonia handiaren presentzia da. Inguru honetan ugatzak ere ibiltzen dira. Hegaztien beste espezie batzuk ere bizi dira bertan, habia egiten duten espezieak: belatz handia, sai zuria, arrano sugezalea, mirotz zuria, belatxinga mokogorria, urubia, hontza ertaina eta miru gorria.

Faunak izaera mediterranearra du eta hontza handia da nagusi. Harkaiztian sai zuria, belatza, malkar-sorbeltza eta belatxinga mokogorria ikus daitezke. Bestalde, basoan ornodunen komunitate handia dago.

IĂ&#x2018;ARBEKO ARROILA

Leireko mendizerraren iparraldean Zaraitzu ibaiaren urek 6 kilometro pasa dituen arroila zulatu dute, geruzen arteko tarteetan erlaitz zabalak, hegalkinak eta haitzuloak dituzten amilburu malkartsuak daudelarik.

Irati ibaiaren bi aldeetako labarrak eta basoak hartzen ditu, Orotz-Betelu eta Artozki artean. Arroilaren sarreran ageri den landaredia nagusia Pirinioetako hariztiek (â&#x20AC;&#x153;Quercus humilisâ&#x20AC;?) osatzen dute; barnealdean Pirinioaurreko inguruetan ageri ohi diren artadiak ikus daitezke. Arroila estutzen den tokietan klima epeleko hosto gogorreko zuhaixkak daude. Arroila honetako labarretan interes bereziko espezieak bizi dira, hala nola saia, sai zuria, belatz handia, harkaitz-zozo urdina eta malkar-sorbeltza. Basoan zapelatzak eta urubiak bizi dira eta, horiez gain, katajinetak, basa-katuak, ipurtatsak eta lepazuriak ere badaude.

Irati ibaiak Usozko urtegitik aurrera egiten duen arroila hartzen du. Landaredia nagusia artadia da eta oihanpe aberatsa dago.

ARBAIUNGO ARROILA

Arroilaren barnealdeko landaredia komunitate desberdinek osatzen dute, mikroklimaren orientabideen eta baldintzen arabera. Arroilako artadiarekin batera baso mistoak daude amilburuen oinetan. Arroila honek Nafarroan dagoen sai arrearen koloniarik garrantzitsuena eta penintsulako handienetakoa hartzen du. Beste espezie batzuk ere bizi dira hemen: zapelatz liztorjalea, miru beltza, miru gorria, sai zuria, arrano sugezalea, mirotz urdina, mirotz zuria, aztorea, belatz handia, zapelatza eta hontza. BENASAKO ARROILA

POCHE DE CHINCHURRENEA Urrobi ibaiak egindako arrobi honek 1,3 km-ko luzera du Nagore eta Orbaitzen artean; arroila honek mugak ondo zehaztuta ditu kararrizko eta dolomiazko pareten artean,

Nabaskozeko hegoaldean kokatuta dago eta Benasako errekak, Zaraitzuko ibaiaren adarrak, egindako arroila da. Bi eskualdeen arteko mugan dago eta, horregatik, izeia eta artea dira nagusi.

Ingurugiroa

Informazio dosierra

Arroilak

Inguru batzuetan arroilaren barneko jatorrizko arteak gutxitu egin dira, pinu gorria sartu baitzen; azken horrek lehorte handiko urteetan hilgarritasun handia izan du.

7. Bibliografia, informazioiturriak eta baliabideak.

Faunari dagokionez, arrano beltza, sai zuria, saia eta ugatza ikus daitezke inguru honetan.

7.1. Nafarroako arroilei buruz. •

BURGIKO ARROILA Burgiko arroila Nafarroa eta Aragoi artean kokatuta dago eta proportzio ikaragarriak dituen haizpitartea da; Illon eta Peñako mendizerren artean Ezka ibaiak irekitako bidea da, mendizerra horietako kararriak eta dolomiak higatuz sortutakoa. Landarediari dagokionez, harizti pubeszenteak dira nagusi eta, horiekin batera, zuhaixka ugari daude toki zelaienetan eta lur onena dutenetan. Inguru malkartsuenetan artadi mediterranearrak daude eta, bestalde, gurbitza, gogortxua eta hagina ere ageri dira. Hegaztien faunari dagokionez, berriz, Nafarroa osoko aberatsenetakoa da: sai arreak, ugatzak, arrano beltzak, sai zuriak eta korbido ugari.

7.2. Nafarroari buruz. •

•

LA PIEDRA ETA SAN MARTINGO LABARRAK • Leireko mendizerraren mendebaldeko muturrean kokatzen dira. Hegaletan artadiak eta abaritzak daude, landaredia helduaren ordez nekazaritzaren edo abeltzaintzaren ondorioz eta larreak mantentzeko lur horiei su ematearen ondorioz sortutako sastrakak nagusitu dira. Faunari dagokionez saia, sai zuriak eta hontza handia ageri dira. IRUNBERRIKO ARROILA

Del Valle Lersundi, Joaquín eta Villanueva Ferreras, Fermín; Síntesis geológica de Navarra. Hezkuntza eta Kultura Saila. Nafarroako Gobernua, 1988. Donazar, José Antonio; Los buitres ibéricos. Biología y conservación. Hezurra aldizkariaren 4. zenbakian argitaratutako artikulua. Zizur Nagusia, 1997. Elosegi Aldasoro, Jesus eta beste batzuk. Navarra, guía ecológica y paisajística. Nafarroako Aurrezki Kutxa. Iruñea, 1980. Fernández, Carmelo; Evolución de la población y disponibilidad de alimento del buitre leonado (Gyps fulvus) en Navarra. Hezurra aldizkariaren 4. zenbakian argitaratutako artikulua. Zizur Nagusia, 1997. Floristán Samanes, Alfredo; Geografía de Navarra. Diario de Navarra, Iruñea, 1995.

7.3. Etnografia eta historia. • • •

Zalantzarik gabe, hauxe da Nafarroako arroiletatik bisitari gehien hartzen dituena. Irati ibaiak Irunberri inguruan sortutako arroila da. Barnean harkaitzetako landaredia interesgarria du eta hegaztiei dagokienez, saiak, sai zuriak, hontza handia eta belatxingen eta bele txikien kolonia garrantzitsuak daude.

Fernández León, Carmelo. Estudio fanerogámico de la foz de Arbayún y la sierra de Leyre. Nafarroako Unibertsitatea. Lizentziaturako memoria argitaragabea. Iruñea, 1982.

• •

Begiristain Gurpide, Mª Amor eta beste batzuk; Etnografía de Navarra. Diario de Navarra, Iruñea, 1996. Idoate, Florencio; Almadías. Navarra, temas de cultura popular. Nafarroako Foru Diputazioa. Iruñea, 1983. Martinena Ruiz, Juan José; Historia del tren. Navarra, temas de cultura popular. Nafarroako Foru Diputazioa. Iruñea, 1976. Sanz Zabalza, Felix; Maderistas y almadieros del Roncal, 1945-1955. Egileak argitaratua. Iruñea, 1993. Violant i Simorra, Ramón; El pirineo español. Alta Fulla argitaletxea. Bartzelona, 1986.

7.4. Tokian tokiko lanerako gidak

CAPARRETA

• Peñako mendizerraren mendebaldeko ertza osatzen du. Landarediari dagokionez, artadi mediterranearra da nagusi eta legeltxorrak eta ezpelak ere ikus daitezke mendizerraren zenbait tokitan. Fauna-komunitate interesgarria du.

Ingurugiroa

•

Aizpuru, Iñaki eta beste batzuk; Guía de los árboles y arbustos de Euskal Herria. Eusko Jaurlaritzako Argitalpen Zerbitzua. Gasteiz, 1990. Andreas Schulze, Guía para los amantes de las aves. Editorial Blume SA, Bartzelona, 1988.

Arroilak •

• •

Bang, Preben eta Dahlstrom, Preben; Huellas y señales de los animales de Europa. Ediciones Omega. Bartzelona, 1975. Chinery, Michael; Guía de campo de los insectos de España y Europa. Ediciones Omega. Bartzelona, 1980. Perrins, Christopher; Aves de España y Europa. Nueva generación de guías. Ediciones Omega. Bartzelona, 1987. Polunin, Oleg; Árboles y arbustos de Europa. Ediciones Omega. Bartzelona, 1984. Schauer, Th. eta Caspari, C. Guía de las flores de Europa. Ediciones Omega. Bartzelona, 1980.

7.5. Hezkuntzari buruzkoak •

•

Bolívar, Antonio. La educación de valores y actitudes. Colección hacer reforma. Anaya argitaletxea. Madril, 1995. Caduto, Michael J. Guía para la enseñanza de los valores ambientales. Programa Internacional de Educación Ambiental UNESCO-PNUMA. Ingurugiro Hezkuntzako 13. seriea. Nafarroako Gobernua-Los libros de la catarata. Bilbo, 1992. Zenbaiten artean. El agua en la escuela. Cuadernos de EA. Nafarroako Gobernua. Hezkuntza eta Kultura Saila eta Lurraldearen Antolamendu eta Ingurugiro Saila. Iruñea, 1995. Zenbaiten artean. Fichero de sugerencias didácticas para explorar el complejo mundo del agua. Iruñeko Eskualdeko Mankomunitatea. Iruñea, 1990. Zenbaiten artean. Uso y Gestión del agua. Fichero de sugerencias didácticas para explorar el complejo mundo del agua. Iruñeko Eskualdeko Mankomunitatea. Iruñea, 1990. Zenbaiten artean. Viviendo el paisaje. Guía didáctica para interpretar y actuar sobre el paisaje. Fundación Nat West. Madril, 1994.

7.6. Ipuinak eta elezaharrak. •

Llorens Camp, Mª Jose. Leyendas del País Vasco y Navarra. M.E. Editores SL. Bartzelona, 1995.

•

7.7. Legedia Ekainaren 17ko 9/1996 Legea, Nafarroako natur eremu babestuei buruzkoa. Nafarroako buletineko 78. zenbakian argitaratua 1993ko ekainaren 28an.

Irailaren 2ko 307/1996 Foru Dekretua, Zenbait Erreserba Integral eta Natur Erreserbaren inguruko babesguneen zedarriztapen grafikoa onartzen duena. Nafarroako buletineko 112. zenbakian argitaratua 1996ko irailaren 16an.

7.8. Ikus-entzunezko materialak. 7.8.1. SOINUAK • Carlos de Hita. Atmósferas. Un Juego para la sensibilización y percepción del paisaje sonoro. Ceneam. Icona. Segovia, 1994. (Kaseta eta argazkiak) • Carlos de Hita. Paisajes sonoros. Red de parques Nacionales. Ceneam. Icona. Segovia, 1993. (CD) • Carlos de Hita. Sonidos de la España salvaje. Planeta Agostini, 1997. (CD) 7.8.2. BIDEOAK • León, Bienvenido. Vivir en la roca. Navarra Salvaje. Euroview/Caja Rural de Navarra. Iruñea, 1996.

7.9. Interneteko helbideak • http://www.irn.org Ibaiei buruzko nazioarteko lan-sarea. • http://www.ictnet.es/terrabit Ingurugiroari buruzko helbidea. Interneten informazioa bilatzeko bilatzaile praktiko bat du. Ingurugiroari buruzko informazioa duten helbideak bilatzeko robot berdea. • http://www.pangea.org/spie/aedenat/aedenat.html Naturaren Defentsarako Espainiako Erakundea. • http://www.redestb.es/personal/alfonso1511 Gorosti Natur Zientzien Elkartearen orria. Elkartearen jarduerei buruzko informazioa eta Nafarroako ingurugiroari buruzko informazioa du. • http://www.cfnavarra.es/medioambiente Nafarroako Gobernuko Ingurugiro Saileko orria. Ingurugirokudeaketarako planei eta programei buruzko informazioa du eta baita Nafarroako ingurugiroari buruzkoa eta gaikako kartografia ere.

7.10. Irunberriko Interpretazio Zentroa •

•

Informazio dosierra

100

Dokumentu hau egiteko unean eraikitzen ari ziren. Informazio gehiago lortzeko Ingurugirora deitu: Tf.: 948 427573.

Ingurugiroa