Nafarroako espezie babestuak by medio ambiente navarra

Nafarroako espezie babestuak Ingurugiro Hezkuntzarako Koadernoak Lehen Hezkuntzako 3. zikloa eta Bigarren Hezkuntzako 1. eta 2 zikloak

Nafarroako Gobernua Ingurugiro, Lurraldearen Antolamendu eta Etxebizitza Departamentua

Gobierno de Navarra Departamento de Medio Ambiente, Ordenaci贸n del Territorio y Vivienda

CAJA DE AHORROS DE NAVARRA NAFARROAKO AURREZKI KUTXA

UNITATE DIDAKTIKO HONEKIN SAIOAK EGIN DITUZTEN IKASTETXEAK ETA IRAKASLE ARDURADUNAK:

IRABIA (Lehen Hezkuntzako 2. eta 3. zikloak; Bigarren Hezkuntzako 1. zikloa) Fernando García Fernández eta Jesús Velaz Arizmendi

FITEROKO JUAN PALAFOX IKASTETXEA (Lehen Hezkuntzako 2. eta 3. zikloak) José Luis Alfaro Frías eta Cristina Cabrera López

Koordinatzailea: Santiago García Fernández-Velilla Aholkulari pedagogikoa: Carmelo Marcén Albero Aholkulari teknikoa: Cristina Alfonso Seminario Idazleak: Lourdes García Pérez, Santiago García Fernández-Velilla Laguntzaileak: OSTADAR Ingurugiro Hezkuntzako Sozietatea Irudiak: Birilo Infogramak: Jose Luis Oliveros García Copyright:: ILAE Departamentua, CAN eta Egileak Diseinua: ILUNE Filmaketa: Página, S.A. Inprimaketa: Gráficas Ona ISBN: 84-235-1.892-2 Legezko gordailua: NA-1.757/1999 Sustatzaile eta banatzailea: Nafarroako Gobernuaren Argitalpen Fondoa. Lehendakaritza eta Barne Departamentua. Navas de Tolosa k., 21. 31002 Iruña. Tel. eta faxa: 948 42 71 23. E-maila: fpubli01@cfnavarra.es

Espezie Babestuak

Aurkezpena

Ingurugiroaren arloko hezkuntza oraintsu sartu da gure herriko hezkuntza sistemaren curriculum ofizialean, Hezkuntza Sistemari buruzko Lege Organiko Orokorra (LOGSE) onestearekin batera, hain zuzen ere. Gaurko gizartea biziki kezkatzen duten zenbait gai bildu ditu LOGSEk zeharkakoak deitzen diegun ikasgaien multzoan: kontsumoa, aukera-berdintasuna, bakea, osasuna, eta, nola ez, ingurugiroa. Gai horietan guztietan heziketarako aukera onak ditugu, gogoeta eragiten dutelako eta erabakimena sustatzen dutelako. Beraz, zeharkako gai horiek heziketa-jarduera orotan izan behar ditugu kontuan, edozein dela lantzen ari garen arloa. Bestalde, horrelako gaien azpian dagoen oinarri etikoa -norbanakoaren eta taldearen etika- ezinbestekoa dugu gizarte askeago eta bakezaleagoa lortuko badugu, pertsonak ez ezik izaki guztiak errespetatuko dituen gizartea, izadia baita gure berezko biziingurunea. Hezkuntza gizartearen premia nagusiak asetzeko bidea dela onartuz gero, guztiz egokitzat jo behar dugu ingurugiroaren arazoak eskolaren esparrura ekartzea. Kontuan hartu behar dugu gizadiaren historian sekula ez direla gaur bezain larriak izan natur baliabideek jasaten duten ustiakuntza eta ingurugiroari eragiten dizkiogun kalteak. Sistema naturalak ukitzen dituzten arazoak ulertzerik ez dago baldin eta gizartean, ekonomian eta beste hainbat eremutan gertatzen denarekin lotuta aztertzen ez badira. Horregatik esan genezake, gaur egun, ingurugiro hezkuntza gizabanakoen eta gizarteen ekimen etikoa dela, Lurraren aldeko ekimena hain zuzen, eta balio nagusi batzuk dituela abiaburu, besteak beste zuzentasuna, elkartasuna eta baliabideak ustiatzeko neurritasuna. Nafarroan hezkuntzaren arloan ari direnak, inondik ere, bat datoz goian azaldu ditudan helburuekin, baina tresnak eman behar dizkiegu aurrean duten erronkari eusteko. Asmo horrekin prestatu dira unitate didaktiko hauek, alegia, lagungarri gisara, ikasgeletan ingurugiro hezkuntzako lanari nondik heldu izan dezaten. Material hauen laguntzaz heziko dituzten herritarrak gai izanen ahal dira beren inguruko gizartea eta Natura behar bezala ulertzeko eta horien kudeaketa egokian parte hartzeko, jakin-nahia, zorroztasuna, elkartasuna eta dibertsitatearekiko errespetua agertuz.

Yolanda Barcina Ingurugiro, Lurraldearen Antolamendu eta Etxebizitza kontseilaria

Ingurugiroa

Aurkibidea

Espezie Babestuak

AURKIBIDEA: Irakasleentzako Gida Didaktikoa . . . . . . . . . .9 UNITATE DIDAKTIKOAREN AURREZPENA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11 GIDA DIDAKTIKOAREN EGITURA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12 A. UNITATEAREN DISEINUA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13 B. UNITATEAREN GARAPENA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33 MOTIBAZIO ETA IKUSKAPEN JARDUERAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33 GARAPEN ETA IKASKETA JARDUERAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36 EBALUAZIO ETA LABURPEN JARDUERAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52 INPLIKAZIO JARDUERAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58

Ikaslearen Ariketa Liburua . . . . . . . . . . . . .61 ARIKETEN FITXAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63

Baliabideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .93 Informazio dosierra . . . . . . . . . . . . . . . . .119 1.- Oinarrizko informazioa . . . . . . . . . . . . .121 1.1.- DIBERTSITATE BIOLOGIKOA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 1.1.1. Baina, zer da dibertsitate biologikoa? . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 1.1.2. eta... zergatik da hain handia Nafarroan? . . . . . . . . . . . . . . 121 1.2.- MINTZA GAITEZEN ESPEZIEEZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 1.2.1.- Gure basa landareez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 1.2.2.- Eta gure basa animaliez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 1.3.- NAFARROAKO ESPEZIE BABESTUAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 1.3.1.- Espezie basatiak eta etxekotuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .126 1.3.2.- Zein da espezie horien egoera gure komunitatean? . . . . . .126 1.3.3.- Nafarroan arrisku larrienean dauden basa animaliak . . . . .126 1.3.4.- Babesaren kategoriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127 1.3.5.- Arriskuan dauden Animalien Katalogoa . . . . . . . . . . . . . . .128 1.3.6.- Katalogoan sartzeko baldintzak eta kontserbaziorako planak

Ingurugiroa

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .128

Espezie Babestuak

1.3.7.- Nafarroan Arriskuan dauden Landareen Katalogoa . . . . . . .129 1.4.- DIBERTSITATEA KOLOKAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131 1.4.1.- Zeintzuk dira Nafarroako basa biziaren kontrako mehatxu larrienak? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131 1.4.2.- Zergatik babestu behar dugu dibertsitate biologikoa? . . . . .133 1.5. ZER EGIN DEZAKEGU? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .133

2.- LEGEAK ETA NAZIOARTEKO HITZARMENAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .135 2.1.- NAFARROAKO LEGEAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .135 2.1.1.- Ezpezieen babesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .135 2.1.2.- Espezieak leheneratzeko eta erabiltzeko planak . . . . . . . . .135 2.1.3.- Beste batzuk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .136 2.2.- ESTATUKO LEGEAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .136 2.3.- EUROPAKO LEGEAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .136 2.4.- NAZIOARTEKO HITZARMENAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .137

3.- BIBLIOGRAFIA . . . . . . . . . . . . . . . . . .138 3.1.- IRAKASLEENTZAT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .138 3.2.- IKASLEENTZAT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .138 3.3.- KONTSULTA OROKORRETARAKO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .138

4.- BALIABIDE DIDAKTIKOAK . . . . . . . . . . .140 4.1.- UNITATE DIDAKTIKOAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .140 4.2.- BIDEOAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .140 4.3..- EKIPAMENDUAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .140

Ingurugiroa

Aurkibidea

Nafarroako espezie babestuak Irakasleentzako Gida Didaktikoa

Irakasleako Gida Didaktikoa

UNITATE DIDAKTIKOAREN AURKEZPENA Lurraren lehen Gailurra Rio de Janeiron (Brasil) egin zen 1992an. Harrezkero ospe handia hartu du "biodibertsitate" hitzak, baita zientzilari eta naturazaleen inguruetatik kanpo ere. Biodibertsitate edo dibertsitate biologiko terminoak esan nahi du espezie bereko banakoak, animalia eta landare espezieak eta habitatak askotarikoak direla. Bai diobertsitatea eta bai haren kontserbazioaren inguruko arazoak tarteak betetzen hasi dira komunikabideetan. Biodibertsitateari buruzko Hitzarmena sinatu zenetik Europako Batasuneko herrialdeek "Biodibertsitatea kontserbatzeko nazio-estrategiak" antolatzeari ekin diote eta dagoeneko Nafarroako Foru Komunitatea bere estrategia berezia lantzen ari da. Horretarako, Nafarroan bizi diren espezieak hobeto ezagutzeko egin behar diren oinarrizko azterlanak egiteaz gain, haien populazioen eta berezko habitaten gaurko egoera aztertu beharra dago. Habitaten galera, degradazioa edota zatiketa, horixe da gaur egun Nafarroako dibertsitatea kolokan jartzen duen arazo nagusia, ehizak eta gizakiaren beste jarduera batzuek zuzenean eragiten dituzten heriotzak baino askoz larriagoa. Horregatik, landare eta animalia basatiak babesteko ahaleginen helburu behinena haien habitatak kontserbatu eta leheneratzea da, populazio iraunkorren bizileku izateko gai izan daitezen lortu arte. Gai-multzo honetan, beraz, Nafarroako floraz eta faunaz arituko gara. Ikasle nafarrak hemengo biodibertsitate espezifi-

Ingurugiroa

Espezie Babestuak koaz eta giza jarduerek biodibertsitate horren kontserbazioan duten eraginaz jabe daitezen lortu nahi da. Hala ere, lehenago esan dugunez, ez dago espezieen arazoak aztertzerik, are gutxiago arriskuan eta babespean dauden espezieen arazoak, beraien berezko habitaten gora-beherak kontuan hartu gabe, eta horixe da argitalpen-proiektu honen beste unitate baten gaia. Gure lurraldean galtzear dauden animalia eta landareak aipatzen ditugunean basa espezieak izaten ditugu gogoan. Ez dugu gogoratzen hemengo etxabere arraza eta soroetako landare barietate batzuk ere galtzeko zorian daudela, "Baztango zerria" galdu den bezala. Horiek desagertuko balira gure ondare genetikoa betiko urrituko litzateke. Baina giza jarduerek florari eta faunari eragiten dizkieten kalteak ez dira haien biziraupenera mugatzen. Bizimodu latza jasanarazten diegu haztegi intentsiboetako abereei, are gurekin etxean ditugun animaliei, zenbaitetan duintasuna ukatzen diegu eta UNESCOk eta ONUk onetsi duten Animalien Eskubideen Adierazpen Unibertsalean aintzatetsi zaizkien eskubideak urratzen ditugu. Horregatik material hauen bitartez beste ezer baino lehen lortu nahi dugu ikasleek izaki bizidun guztiei errespetu handiagoa izatea, nola animaliei hala landareei, basokoak, etxekoak nahiz soroetakoak izan; landare eta animaliak kontserbatzeko konpromiso sendoa eta izaki bizidun guztien duintasuna bermatuko duten jarrerak hartzera bultzatu nahi ditugu.

Espezie Babestuak GIDA DIDAKTIKOAREN EGITURA

· · ·

Gida didaktiko hau irakasleentzat egin da, ikasgeletan Unitate Didaktikoa nola erabil lezaketen erakusteko asmoarekin. Hala, Unitate hau proposatzean hezkuntzako asmoak zeintzuk izan diren azaltzen da lehendabizi; gero zehatz azaltzen dira lortu nahi diren helburuak eta landu nahi diren gaiak, eta ikasgeletako lanari begira aldez aurretik egokientzat jo diren estrategia metodologikoen funtsak aurkezten dira. Nolanahi ere, azpimarratu beharra dago jarraibideok iradokizun soilak direla. Beraz, hezkuntza-kolektibo bakoitzak horiek hartu eta bere inguruabarren arabera moldatu beharko ditu. Gidak hiru atal ditu:

A- UNITATEAREN DISEINUA Atal honetan azaltzen dira hezkuntza-asmoak eta horiek gauzatzeko moduaren inguruko zertzeladak.

B- UNITATEAREN GARAPENA Atal hau ikasgelako praktikaz ari da. Unitatean proposatutako jarduera guztiak hurrenez hurren aurkezten ditu eta azalpen horretan alderdi hauek jorratzen ditu: · Jardueraren bitartez lortu nahi diren helburu zehatzak, eta ikasketaren sekuentzian jarduera bakoitzak beteko duen zeregina.

Irakasleako Gida Didaktikoa

Aldez aurretik jakin beharreko edukiak, ezinbesteko edo komenigarritzat jo direnak. Unitatea ikasgelan aplikatzeko orientabideak. Curriculuma egokitzeko edo jardueraren aldaerak sortzeko iradokizunak. Irakasleek jarduera burutzeko behar dituzten informazio garrantzitsuen azalpena, eta informazio orokorraren atalean edo beste iturri batzuetan aurki daitezkeen informazioen erreferentziak.

Jarduerak beren hezkuntza-helburuen arabera sailkatu dira, horrela azter daitekeelako ongien unitate didaktikoa bere osoan, irakaskuntza-ikaskuntza segida edo zikloa den aldetik, eta jarduera bakoitzak prozesuan zein eginkizun betetzen duen garbi antzeman. Taulak jardueren sailkapena dakar eta jarduera mota bakoitzari dagozkion hezkuntza-asmoak erakusten ditu, irizpide horri jarraituz.

C.- BALIABIDEEN KARPETA Unitatearen eranskina da. Baditu irudiak, testuak, prentsako artikuluak eta irakasleei ikasgelako programazioa osatzen lagunduko dieten beste material batzuk, adibidez, mapa semantikoak edo sailkapen dikotomikoak. Material osagarriak dira, baina noizbehinka nahitaez erabili beharko dira proposatutako jarduerak burutu ahal izateko. Hala ere, "Unitatearen garapena" ataletik bereiz aurkeztu dira, irakasleentzako oharrik ez duten zatien fotokopiak egin eta ikasleekin batera erabili ahal izan daitezen. Badira ikasleek zuzenean erabili ahal izanen dituzten materialak ere.

JARDUERAK

HEZKUNTZA-ASMOAK

Ikuskapena eta motibazioa

· · · ·

Garapena eta ikasketa

· Arestian azaldutako kontuez eta unitatearen edukiez ikasleek lehendik dituzten ideien aldean ideia berriak iradokitzea (kontzeptuak erkatzea) · Informazio berriak (gertaerak eta kontzeptuak) eta errealitatea aztertzeko tresnak (prozedurak) ikasleen eskura jartzea · Jendearen jarrerek eta jokabideek, norberarenak barne direla, aztergai ditugun izakietan (Nafarroako landare eta animalietan) zernolako eragina duten aztertzea.

Laburpena eta ebaluazioa

· Bideak jartzea ikasle guztiek unitatearen edukiak hausnar ditzaten eta bakoitzak bere kabuz labur azal ditzan · Bideak jartzea ikasle bakoitza gai izan dadin ikasitakoak bere erara adierazteko · Irakasleei tresna fidagarriak eskuratzea unitatearen helburuak azkenean noraino bete diren neurtzeko · Bideak jartzea ikasleek, unitatearen helburuei erreparatuta, beren lehengo eta oraingo egoerak alderatu ahal ditzaten

Aplikazioa eta inplikazioa

· Ikasgelan ikasitako gauzak kanpoan ikusi eta ezagutzea · Ikasleek ingurune jakin bati aplikaturik ikasi dituzten gauzak bestelako egoera edo inguruneei aplikatzeko aukerak azaltzea · Ikasleek basa espezieak eta horien habitatak kontserbatzeko jardueretan parte har dezaten sustatzea; ahal dela, ikasleen familietan eta inguruko gizartean nabari izanen dira jarduera horien ondorioak.

Ikasleei unitatearen gaia zertan den esatea Unitatearen helburuak eta eduki nagusiak adieraztea Haien jakinmina suspertzea Ikasleek lehendik dituzten ideiak arakatzea, beren ezagueren bidez ezin uler ditzaketen kontuak eta ikasi nahi lituzketen gauzak azaltzera bultzatuz.

Ingurugiroa

Irakasleako Gida Didaktikoa

A- UNITATEAREN DISEINUA 1.- MARKOA ETA KOKAERA 1.1.- APLIKAZIO EREMUA Unitate didaktikoa Nafarroako Foru Komunitateko ikastetxe orotan erabili ahal izan dadin programatu da.

1.2.- IKASLE MOTAK Material hauek hainbat egoera desberdinetan erabiliko dira. Izanen dira gogo handiarekin ikasten duten taldeak, eta beste talde batzuetan zailagoa izanen da proiektua azkeneraino garatzea. Hainbat eta hainbat aukera proposatu beharko genituzke heterogeneotasun horri betean erantzuteko eta hala ere ez genituzke egoera guzti-guztiak barne hartuko. Beste alde batetik, irakasleen jarrerak hain dira desberdinak ezen erabaki pedagogikoak ere askotarikoak dira halabeharrez. Hori guztia kontuan harturik, prestatu diren materialak nahikoa osatuak dira irakasleek alferrikako ahaleginik egin beharrik izan ez dezaten beraiek aplikatzen, eta aldi berean nahikoa malguak dira Nafarroako ikasle eta irakasle mota ugarien beharrizanetara moldatu ahal izan daitezen.

1.3.- HEZIKETA ZIKLOA: Honako material hauek osatzen duten unitate didaktikoa ez da heziketa ziklo bakar batean erabiltzekoa, baizik eta gaimultzo bat ikasgelan lantzeko proposamena, Nafarroako flora eta faunaren arazoak izanik gai-multzo horren gune edo ardatz. Unitatean aurkezten diren jarduerak ez dira, beraz, denak ikasturte berean burutu beharrekoak. Lau hezkuntza-ibilbide desberdin proposatzen dira Lehen Hezkuntzako azken ziklorako eta Derrigorrezko Bigarren Hezkuntzako bi zikloetarako. Irakasleak aukeran du bere ibilbidea diseinatzea edo bestela beraren ikasleen mailarako proposatzen den ibilbideari jarraitzea. Berau interesgarria gertatzen bazaio, proposatzen zaizkion gainerako ibilbideei eutsi ahal izanen die ondorengo ikasturteetan. Material hauetan maiz aipatuko ditugu 1., 2. eta 3. lan-mailak. Maila horiek, hurrenez hurren, Lehen Hezkuntzako 3. zikloari, DBHko 1. zikloari eta DBHko 2. zikloari dagozkie.

Ingurugiroa

Espezie Babestuak 1.4.- DENBORAN KOKATZEA Material hauetan dauden proposamenetariko batzuk garatzen emanen den denbora kasuan kasuko ibilbidearen araberakoa izanen da. Horrela, berariaz jorratu nahi badugu espezie aloktonoak sartzearen arazoa, animalien "eskubideak" edo gure abere arrazen eta barazki barietateen gaia, gai horiek lantzeko jarduerak aukeratu ahal izanen ditugu eta ibilbide laburrak diseinatu, astebetean, luzeen jota, ikasgelan osorik garatu ahal izanen direnak. Jarduera batzuetan aldaerak edo gaian sakontzeko aukerak proposatzen dira. Proposamen horiek gauzatzeko beharko den denbora inguruabarren menpe egonen da. Adibidez, ikasleei behar duten informazioa eskura jartzen zaienean lehenago bukatzen dute lana informazioa liburuetatik edo bestelako iturrietatik lortzeko eskatzen zaienean baino. Zenbait laburpen jardueratan beharrezkoa izanen da sekuentzian landutako edukien berrikuspen kritiko eta orokorra. Jarduera guztiek helburu bera dute baina bakoitzerako "eskola-produktu" desberdina iradokitzen da: antzezpena, maketak, txostena, proiektua... Bakoitzak konpromiso maila jakin bat eskatzen die curriculum-arloetako irakasleei. Eskuarki, jarduera hauek antolaketa lan arretatsua behar dute, arlo bakar bateko irakasleek eskain dezaketen baino dedikazio handiagoa. Ez dago proposamen guztiak gehiegi luzatu gabe garatzerik. Beraz, irakasle taldeek jarduera horien arteko batzuk aukeratu beharko dituzte, beren ikastetxean sekuentzia garatzeko erabil dezaketen disziplina arteko markoari ongien egokitzen zaizkionak, hain zuzen. Denbora ahalik ongien aprobetxatzeko beste modu bat ikasleak taldeka jartzea da, nori bere gustuko gaia emanez, eta talde bakoitzari laburpen jarduera bat egiteko eskatzea. Era horretara, unitate honetan proposatzen diren jardueretako batzuk aldi berean burutzen ahal dira proiektu lokabe gisara; esate baterako, epaiketa antzeztea, biodibertsitatea kontserbatzeko eskuliburua idaztea, espezie babestu bat leheneratzeko plana osatzea eta abar. Dena dela, hobe dugu gehienez hamabost eguneko sekuentziak programatzea, zeren denbora horren buruan ikasleen motibazioa gainbehera hasten da eta lan handiak izanen ditugu haien arretari eusten. Luzaroago jorratu behar diren edukiak aukeratzekotan, komeni da hurrenez hurreneko bi sekuentzia edo gehiago antolatzea. Sekuentzia horiek bata

Espezie Babestuak bestearekin lotura garbia izanen dute, baina bakoitzak bere helburu zehatz eta lokabeak izanen ditu. 1.5.- UNITATEAK BILTZEN DITUEN ARLOAK: Unitate hau Ingurugiro Hezkuntza xede duen hezkuntza-egitasmoaren ikuspegitik planteatuta dago, eta zenbait arlo biltzen eta lotzen ditu, halako moldez non unitate honi disziplina anitzeko tratamendua ematen ahal zaion. Hala ere, ikasgai gehienak Ingurunearen Ezagutza edo Natur eta Gizarte Zientziak arloetakoak dira, heziketa zikloa zein den. Honako hauek dira unitateak biltzen dituen arlo guztiak, jarduerei buruzko azalpen zehatzetan aipatzen direnak: Lehen Hezkuntza:

Natur, Gizarte eta Kultur Ingurunearen Ezagutza Hizkuntza eta Literatura Artea

Bigarren Hezkuntza:

Natur Zientziak Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia Hizkuntza eta Literatura Teknologia

Gero aurkeztuko dugun saretan ikus daiteke zehatz-mehatz zein arlo landuko diren jarduera bakoitzean.

Irakasleako Gida Didaktikoa

2.- KONTZEPTUEN GARAPENA Unitatean erabiltzen diren kontzeptu guztiak ageri dira kontzeptuen garapenaren eskeman; haien arteko harremanak ere azaltzen dira, eta harreman horien bidez defini daitezke ikasketen ibilbideak eta sekuentziak. Gainera, eskemak unitate osoaren ikuspegi orokorra eskaintzen du.

3.- AHOLKATZEN DIREN IBILBIDEAK Hezkuntza lanari heltzen zaion modua asko aldatzen da kolektibo batetik bestera. Norbanakoek hasieran dituzten asmoak, gizarte-motibazioak, jarrerak, trebeziak eta lana burutzeko dagoen denbora, inguruabar horien guztien menpe dago prozesuaren nondik-norakoa. Hala, ikasketaren sekuentzia zeharo aldatuko da talde batetik bestera, pertsona batetik bestera. Guk, hori kontuan hartuta, nahiago izan dugu unitatearen egituraren bitartez irakasleari askatasuna ematea kasuan kasuko curriculum-proiektuari ongien egokitzen zaion ibilbidea aukeratu ahal izan dezan. Ez da beharrezkoa, beraz, "Kontzeptuen Garapena" atalean dauden eduki guztiei heltzea, ezta ikasleentzat proposatzen diren jarduera guztiak egitea ere. Dagoeneko landuta dauden edukiak, hurrengo unitateren batean landu behar direnak eta abar kendu, aldatu edo gehitu egin daitezke.

1.6.- UNITATEARI ERANTSI ZAIZKION MATERIALAK Hauek dira unitatearen atalak:

Irakasleentzako oinarrizko informazioa biltzen duen dosierra

Irakasleentzako gida didaktikoa

Ikaslearen liburua

Baliabideen karpeta

Koloretako irudia

Baina beste gauza bat bai dela ezinbestekoa, alegia, aukeratzen diren edukiak eta jarduerak hurrenkera logikoan jostea, ikasketaren zentzuzko sekuentzia osatzen dutela. Lan hori erraztearren, gai-multzoak biltzen dituen kontzeptu ororen azalpenak jarri dira "Kontzeptuen Garapena" atalean. Hori gora-behera, unitatearen xede diren ziklo guztietan unitatearen aplikazioa eta irakasleen lana errazte aldera lau ibilbide zehatz proposatu dira, ibilbide bana lehen bi zikloetarako eta bi ibilbide hirugarren ziklorako, hain zuzen ere.

Baliabide Osagarrien Karpeta ere prestatu da eta maileguan eskatzen ahal da edozein Irakasle Zentrotan. Karpeta horretan diapositibak aurkituko dira, eta bai agiri multzo handia ere, lege nagusiak eta egunkari eta aldizkarietako artikuluak barne direla.

Ingurugiroa

florak eta faunak

beharrezkoak dituzte

Ingurugiroa

non

eta behar dituzte

kontserbatuz

BERRIKO SARTZEKO

non?

ERRESPETUA ETA BABESA

eta batzuetan baita

HAZTEGIETAN

SUSPERTZE ZENTROETAN

ESPERMA ETA HAZI BANKUETAN

harik eta prest egon arte

beren

habitaten aldaketa dakarte

MOLDATURIK

GIZA JARDUEREK

horien bidez daude

adibidez ZENTRO BEREZIETAN

gehiago jasan ez dizaten

eta kolokan jartzen ERAGOZPENAK dituste animalia ETA ARRISKUAK eta landareen

NATURAN BERTAN

hauek eginez

BAKANAK DIRA EDO GALTZEAR DAUDE

eta horregatik espezie batzuk

BIZIRAUPENA

DUINTASUNA

EZAUGARRIAK

HABITATETAN

Nafarroako

INGURUNERA

HABITATA

ESPEZIEAK LEHENERATZEKO ETA ERABILTZEKO PLANAK

BIZITZA DUINA ETA MINIK GABEKO HERIOTZA

bermaturik edukitzeko

ERRESPETUA ETA ZAINKETAK

haietan badute eragina

NAFARROAKO haien egoeraren berri BIODIBERTSITATE badituzte FLORA ETA INDIZEEK ematen digute FAUNA

Irakasleako Gida Didaktikoa

Espezie Babestuak

Kontzeptuen garapena

Espezie Babestuak

Irakasleako Gida Didaktikoa

1. ibilbidea

NAFARROAKO FLORA ETA FAUNA haietan badute eragina

eta kolokan jartzen dute animalia eta ERAGOZPENAK ETA ARRISKUAK landareen

eta hauek maiz sortzen dituzte

GIZA JARDUEREK

BIZIRAUPENA gehiago jasan ez ditzaten

eta horregatik espezie batzuk BAKANAK DIRA EDO GALTZEAR DAUDE

eta behar dituzte

ERRESPETUA ETA BABESA

2- ibilbidea

NAFARROAKO haien egoeraren berri BIODIBERTSITATE FLORA ETA INDIZEEK ematen digute FAUNA

badituzte

EZAUGARRIAK

horien bidez daude

MOLDATURIK

beren

INGURUNEA

Nafarroako eta kolokan jartzen dute animalia eta ERAGOZPENAK landareen ETA ARRISKUAK

eta batzuetan baita

BIZIRAUPENA eta horregatik espezie batzuk BAKANAK DIRA EDO GALTZEAR DAUDE

eta behar dituzte

gehiago jasan ez dizaten

ERRESPETUA ETA BABESA

Ingurugiroa

GIZA JARDUEREK

habitaten aldaketa dakarte

HABITATETAN

Irakasleako Gida Didaktikoa

Espezie Babestuak

3. ibilbidea NAFARROAKO FLORA ETA FAUNA haietan badute eragina

eta kolokan jartzen dute animalia eta ERAGOZPENAK landareen ETA ARRISKUAK

eta hauek maiz sortzen dituzte

GIZA JARDUEREK

BIZIRAUPENA gehiago jasan ez ditzaten

eta horregatik espezie hatzuk BAKANAK DIRA EDO GALTZEAR DAUDE ESPEZIEAK LEHENERATZEKO ERABILTZEKO PLANAK

hauek eginez

HABITATA

kontserbatuz

ERRESPETUA ETA BABESA

eta behar dituzte

ESPERMA ETA HAZI BANKUETAN

non?

SUSPERTZE ZENTROETAN adibidez ZENTRO BEREZIETAN

NATURAN BERTAN

non?

HAZTEGIETAN

BERRIRO SARTZEKO

harik eta prest egon arte

4. ibilbidea NAFARROAKO FLORA ETA FAUNA haietan badute eragina animaliek DUINTASUNA beharrezkoak bermaturik dituzte edukitzeko

ERRESPETUA ETA FAUNA

BIZITZA DUINA ETA MINIK GABEKO HERIOTZA

eta kolokan jartzen dute animalien

Ingurugiroa

ERAGOZPENAK eta hauek maiz ETA ARRISKUAK sortzen dituzte

GIZA JARDUEREK

Espezie Babestuak

Irakasleako Gida Didaktikoa

4.- IBILBIDEETAKO JARDUEREN ZERRENDA

4.2.- 2. IBILBIDEA Zk

JARDUERA

MATERIALAK

4.1.- 1. IBILBIDEA

Kontaidazu zer dakizun honi buruz:...

B.K.

Zera esaten dute

I.L.

JARDUERA

MATERIALAK

Bizirik iraun

B.K. eta K.O.

Kontaidazu zer dakizun honi buruz:...

B.K.

Prentsaren txokoa

Zera esaten dute

I.L.

Egunkariak eta bestelako komunikabideak

Bizirik iraun

B.K. eta K.O.

Non da aberatsagoa biodibertsitatea: Nafarroan ala Danimarkan?

I.L.

Prentsaren txokoa

Egunkariak eta bestelako komunikabideak

Zein faktorek eragiten dute leku jakin bateko biodibertsitatean?

I.L.

Zergatik da horren handia biodibertsitatea Nafarroan?

B.K., bibliografia

Zergatik ez duzu basoilar bat aurkituko Bardean?

I.L., K.O.

7 8

Zer dakigu arrisku handiena duten gure espezieei buruz?

I.L., B.K., K.O., I.Z., bibliografia

Zergatik daude arriskuan espezie hauek?

I.L., irudia

Etxe hondatuen eta maizter kaleratuen bila

Bibliografia eta beste iturri batzuk

Zergatik galdu ziren leize-hartza eta dodoa?

I.L., bibliografia

Zuhaitzek hitz eginen balute...

I.L., bibliografia eta beste iturri batzuk

Nola dago gure animalien eta gure landareen osasuna?

B.K.

Nor naiz ni?

I.L., argazkiak eta bibliografia

Zer dakigu arrisku handiena duten gure espezieei buruz?

I.L., B.K., K.O., I.Z., bibliografia

Nafarroako flora eta fauna babesteko gidaliburua

Zergatik daude arriskuan espezie hauek?

I.L., irudia

Bukatzeko...

Etxe hondatuen eta maizter kaleratuen bila

Bibliografia eta beste iturri batzuk

Zuhaitzek hitz eginen balute...

I.L.,, bibliografia eta beste iturri batzuk

Nor naiz ni?

I.L., argazkiak eta bibliografia

Tasmaniako azken otsoa

I.L.

Nafarroako flora eta fauna babesteko gidaliburua

Hanka-moztaileen aurkako epaiketa

Irudimena eta teknologia kontserbazioaren zerbitzuan I.L.

Bukatzeko...

B.K.: Baliabideen karpeta. I.L.: Ikaslearen ariketa liburua. K.O.: Karpeta osagarria. I.Z.: Interpretazio zentroak.

B.K..: Baliabideen karpeta. K.O.: Karpeta osagarria.

Ingurugiroa

I.L., prentsa eta bibliografia

I.L.: Ikaslearen ariketa liburua. I.Z.: Interpretazio zentroak.

Irakasleako Gida Didaktikoa

Espezie Babestuak

4.3.- 3. IBILBIDEA

4.4.- 4. IBILBIDEA

JARDUERA

MATERIALAK

JARDUERA

MATERIALAK

Kontaidazu zer dakizun honi buruz:...

B.K.

Zera esaten ute

I.L.

Zera esaten dute

I.L.

Nik uste dut...

I.L. eta B.K.

Nik uste dut...

I.L. eta B.K.

Prentsaren txokoa

Bizirik iraun

B.K. eta K.O.

Egunkariak eta beste komunikabide batzuk

Prentsaren txokoa

Egunkariak eta bestelako komunikabideak

Maskotak negozio

I.L.

Nafarroako elkarte kontserbaziozaleak eta babeszaleak

B.K. I.L., B.K.

Zergatik galdu ziren leize-hartza eta dodoa?

I.L., bibliografia

Ba ote dute eskubiderik animaliek?

Zergatik daude arriskuan espezie hauek?

I.L., irudia

Nafarroako flora eta fauna babesteko gidaliburua

Etxe hondatuen eta maizter kaleratuen bila

Bibliografia eta beste iturri batzuk

Hanka-moztaileen aurkako epaiketa

Zer diozu gure etxeko animaliei buruz eta landutako arrazei buruz?

Bukatzeko â&#x20AC;Ś

I.L.

Izan al dezake batere eraginik hemengo floran edo faunan kanpoko espezieak sartzeak?

Nafarroako elkarte kontserbaziozaleak eta babeszaleak

I.L., B.K., K.O., bibliografia

B.K.

Nafarroako flora eta fauna babesteko gidaliburua

A zer zalantza!

I.L.

Hanka-moztaileen aurkako epaiketa

B.K., prentsa eta bibliografia

Irudimena eta teknologia kontserbazioaren zerbitzuan

I.L..

Proiektua: Espezieak kudeatzeko plan bat prestatzea

I.L., I.Z., K.O. eta bibliografia

Hartza itzuli da

I.L., K.O., prentsa eta bibliografia

Bukatzeko...

I.L., prentsa eta bibliografia

B.K.: Baliabideen karpeta. I.L.: Ikaslearen ariketa liburua. K.O.; Karpeta osagarria. I.Z.: Interpretazio zentroak.

Ibilbidea

Jardueraren zk.

1, 2, 4, 5, 12,13,14, 15, 21,23,29.

1, 2, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 21, 22, 23, 25, 26, 29.

1, 2, 3, 4, 5, 10, 13, 14, 16, 17, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29.

2, 3, 5, 18, 19, 20, 23, 25, 29

(Ibilbideen eta jardueren arteko loturen laburpena)

B.K.: Baliabideen karpeta. I.L.: Ikaslearen ariketa liburua. K.O.: Karpeta osagarria. I.Z.: Interpretazio zentroak.

Ingurugiroa

Espezie Babestuak 5.- HELBURUAK

· ·

Helburuak Foru Komunitateko Curriculumen Oinarrizko Diseinuan definitu diren etapakako helburu orokorretatik eta arlokako helburuetatik abiatuta prestatu dira. Era berean, Tbilisiko Konferentzian proposatu ziren bost kategorietako helburuak ere definitu dira, Ingurugiro Hezkuntzaren nazioarteko markoan. Kategoria horiek (kontzientzia, ezaguerak, jokabideak, gaitasunak eta partehartzea) honelako ekintzak biltzen ahal dituen marko orokorra eratzen dute. Jarduera bakoitzari helburu zehatzak jarri zaizkio. Helburuotan zehatz azaldu da gaitasuna zertan den, ikasleek zenbateraino garatu behar luketen gaitasun hori eta jarduerak zer-nolako loturak dituen landu behar diren beste edukiekin.

HELBURU OROKORRAK: 1. Nafarroako floraren eta faunaren egoera orokorra ezagutzea, Nafarroan arrisku larrienean dauden espezieak zeintzuk diren eta zergatik dauden galzorian jakitea, Foru Administrazioak Nafarroako dibertsitate biologikoa iraunarazteko abian jarri dituen neurriak ezagutzea. 2. Arriskuan dauden espezieetako populazioen kontserbazioan gizakiaren ekintzak zer-nolako eragina duen jabetzea, eta zenbait jardueratan sortzen diren kausa-ondorio erlazioak baloratzea. 3. Gogoeta egitea animaliak duintasunik gabe bizi diren egoerei buruz edota animalien habitat naturalak arriskuan dauden egoerei buruz; etxeko animaliak zaindu eta basoko animaliak babestu beharraz ohartzea. 4. Beste izaki bizidunei bizirik irautea eragozten ez dieten jarrerak eta jokaerak sustatzea ikasleengan. 5. Elkarte eta erakundeek animaliak eta landareak errespetatu eta babesteko hartzen dituzten neurrien gehikuntza helburu duten ekintzen alde agertzea edo ekintza horietan parte hartzeko prest egotea.

Irakasleako Gida Didaktikoa

Animaliek eta landareek pertsonentzat duten garrantzia Biodibertsitatea babesteko ekintzak habitatean eta habitatetik kanpora Etxeko landare eta animalienganako errespetua eta arreta.

6.2.- PROZEDURAK · Katenak, mapa fisiko errazak eta grafiko bioklimatikoak kontsultatzea eta ulertzea. · Inkestak prestatzea eta horien emaitzak jaso, interpretatu eta jakinaraztea. · Arriskuan dauden animalia eta landareei buruzko txosten txikiak egitea. · Animaliak eta landareak identifikatzea arrastoen eta gidaliburuen bidez. · Gizakiaren jarduerek animalia eta landareetan duten eragina zorroztasunez aztertzea. · Basa biziaren kontserbazioa eta baliabide biologikoen ustiapena aurrez aurre jarrita eztabaidak egitea. · Bibliografia arakatzea Nafarroan arriskuan dauden espezieez eta haien kontserbazioaren inguruko arazoez informazioa lortzeko. · Gizarteko taldeen arteko gatazkak simulatzea biodibertsitatearen kontserbazioa dela eta ez dela. · Bakarka edo talde txikietan egindako lanak hormirudi eta erakusketen bidez aditzera ematea. · Animalien duintasuna eta basa biziaren babesa ziurtatzeko proposamenak prestatzea eta eskolan zein eskolaz kanpo zabaltzea. · Biodibertsitatea kontserbatzeko edo etxabereen bizimodua hobetzeko jardueretan zuzenean parte hartzea. · Nafarroako dibertsitate biologikoari buruzko albisteak fitxategietan biltzea. · Arriskuan dagoen espezieren baten biologia eta hura babesteko bideak ikertzea. · Basa biziaren kontrako arrisku jakinak saihesteko tresna teknologikoen maketak egitea. · Naturaren Interpretazio Zentroetara txangoak planifikatu eta antolatzea.

6.- EDUKIAK 6.1.- KONTZEPTUAK · Biodibertsitate espezifikoa: kontzeptua eta neurketa. · Nafarroako dibertsitate biologikoa ukitzen duten faktoreak. · Giza jarduerek animalia eta landareetan duten eragina · Nafarroan arriskuan dauden espezieak · Hautespen artifiziala eta galtzeko arriskuan dauden arraza autoktonoak

6.3.- JARRERAK · Izaki bizidun oro errespetatzea, animalia eta landare basatiak zein etxekoak, gizakiarentzat "baliagarriak" diren ala ez kontuan hartu gabe. · Gure jarduerek gainerako izaki bizidunengan duten eraginaz arduratzea. · Nafarroan arriskuan dauden espezieak ezagutzeko gogoa eta jakinmina.

Ingurugiroa

Irakasleako Gida Didaktikoa

· · ·

· · · ·

Espezie Babestuak

Nafarroako dibertsitate biologikoa aintzat hartzea. Txostenak zehaztasunez egiteko ardura. Nafarroako biodibertsitateari errespetua izatea eta hura kontserbatzea eragozten duten arazoak konpontzeko ardura eta gogoa. Baliabide biologikoen babesa eta erabilera direla-eta gizartean dauden interes kontrajarriak ezagutzeko gogoa. Besteen jarrerak aintzat hartzea norberaren jarrerarekin bat etorri ez arren. Animaliak eta landareak kontserbatu eta babesteko jardueretan parte hartzea. Etxabereak eta basa animaliak ustiatzeko era jakin batzuk gaitzestea.

7.- UNITATEKO IDEIA NAGUSIAK Jarraian banan-banan aipatuko ditugu unitatean azaltzen diren ideia nagusiak. Ikasketa prozesuaren bukaeran ikasleek ideia horiek bereganaturik edukitzea nahi genuke. ·

Nafarroak fauna eta flora oparoak ditu, bere historia geologikoagatik, klima eta lurren askotarikotasunagatik eta erliebean dituen aldeengatik. Nafarroan bizi diren animalia ornodunen espezie guztiak Nafarroako animalia basatien Erregistroan daude. Beste taldeetako animalien ikerketak oraindik hutsune handiak ditu. Giza jarduerek zuzeneko eragina dute animalia eta landare basatietan eta haien habitatetan; animalia eta landareen biziraupena kolokan jartzen dute. Nafarroako landare eta animalia espezieen kopurua ez da erraz aldatzen eta berez ez du adierazten gure dibertsitate ekologikoaren unean uneko egoera. Espezie bakoitzeko populazioen kopuruari eta egoerari erreparatu behar zaie, eta Nafarroan gaur zenbat espezie bizi diren eta beren banaketa potentzialaren arabera zenbat gehiago bizi litezkeen begiratu behar da. Nafarroan Arriskuan dauden Espezieen Katalogoak, oraingoz, populazioak arriskuan dituzten ornodun animalien eta loredun landareen espezieak biltzen ditu. Katalogoan espezie bakoitzaren arazoak azaltzen dira. Nafarroako dibertsitate biologikoa hain handia izanik ere, basa espezie anitzen populazioak oso makaldurik daude. Nafarroan bizi diren ornodunen %32 sartu behar izan dira arriskupeko espezieen katalogoan. Basa espezieak gal ez daitezen espezie horietako animalien harrapaketa eta ehiza arautu egin behar dira, edo

Ingurugiroa

· ·

erabat debekatu. Arrisku larrienean dauden espezieak suspertu eta kudeatzeko plan bereziak egiten dira, heriotzen zuzeneko kausak ezabatzen saiatzeko, besteak beste. Basa espezieen gaitz larriena, ordea, beraien habitat naturalen hondamena, zatiketa edo degradazioa da. Beraz, iraunarazi nahi den espezieko animaliak edo landareak babesteko neurriak ez ezik, espeziearen berezko habitata babestu eta kontserbatzeko neurriak ere hartu behar dira. Nafarroako basa espezie batzuk kanpotik ekarritakoak dira, gizakiak sartu ditu gure lurraldean helburu ekonomikoekin. Kanpoko espezieen sarrerak arriskuan jar dezake hemengo espezieen iraupena. Ekosistemetako animalia eta landare komunitateak oreka hauskorrean daude. Espezie guztiek laguntzen dute orekari eusten eta egoera horretan denek aurkitzen dituzte bizirik irauteko baliabideak. Gizakiak sartzen dituen espezie edo barietate aloktonoek kutsadura genetikoa dakarte; batzuetan oreka apurtu egiten dute, espezie autoktonoak suntsituz edo beren lekuetatik kenduz, eta jatorrizko ekosisteman aldaketa handiak eragiten dituzte. Bioinbasioak, habitaten hondamena eta espezie exotikoen salerosketa dira munduko biodibertsitatea urritzearen kausa nagusiak. Bada, bioinbasioek aldakuntzak eragin dituzte jadanik Nafarroako ekosistema batzuetan. Animalia guztiek, ez bakarrik gizakiak zuzenean erabiltzen dituenek, errespetuz erabiliak izateko eskubidea dute. Horrek esan nahi du: - etxeko abereei bizimodu duina eta sufrimendurik gabeko heriotza eman behar zaiela. - basa animalien habitat naturalak kontserbatu egin behar direla aske bizi ahal izan daitezen. Nafarroako gizartea eskubide horiek bermatzen saiatu da basoko eta etxeko espezieak babesteko legeen bitartez. Nafarroako nekazari eta abeltzainek mendeetan zehar abere eta landare emankorrenak eta gure lurraldearen ezaugarrietara ongien moldatzen direnak hautatu izan dituzte. Hautapen eta moldapen horren ondorioz sortu dira abereen arraza eta barietate autoktonoak, besteak beste betizua, pottoka, Pirineoetako behia, zaldi txiki nafarra eta jadanik galduta dagoen Baztango zerria. Kanpotik abere arraza emankorragoak ekarri izanak eta laborantzan abereen ordez makinak erabiltzeak galbidean jarri dituzte hainbat arraza autoktono. Horrela, mendeetan osatu dugun ondare genetikoaren zati bat galtzear

Espezie Babestuak

daukagu. ·

8.- ESKEMA KONTZEPTUAL ALTERNATIBOAK Espezieen arazoei buruzko hasierako usteak eta abiaburuak ez dira beti berak, aldatu egiten dira pertsona batetik bestera. Geroago berriro arituko gara horretaz. Irakasleek unitateko zenbait jardueraren laguntzaz antzematen ahal diete hasierako egoera horri eta ikasle taldearen barruko desberdintasunei. Ikasleek lehendik dakartzaten iritziak, beraz, ikasketaren sekuentziaren abiagunetzat hartu behar lirateke. Hala ere, kontuan izanik Nafarroako eskoletan denetariko egoerak aurki daitezkeela eta curriculum-materialak ikasle taldeen erantzunak ikusi aurretik diseinatu behar direla, uste eta iritzi zabalduenak aukeratu behar izan ditugu, ikasleek ziur aski horien entzutea izanen dutelakoan. Uste horietako batzuk liburuetan deskribaturik daude eta beste batzuk guk geuk detektatu ditugu geure lanean. ·

Arriskuan dauden espezieak zeintzuk diren galdetzen zaienean ikasleek basa animalia ornodunak aipatu ohi dituzte, batez ere hegaztiak eta ugaztunak. Gutxitan aipatzen dituzte ornogabeak eta landareak eta ia inoiz ez dira gogoratzen abere arraza autoktonoez edo soroetako landare barietateez. Paisaje berdeak basa bizi joriarekin eta jatorrizko ekosistemekin lotu ohi dira, nahiz eta ekosistemak guztiz eraldatuta egon. Alderantziz, inguru lehorren balio ekologikoa gutxietsi egiten da, horietako batzuek dibertsitate ekologiko handia dutela ohartu gabe. Gizakiaren jarduerak beti basa biziaren kalterako direla uste izaten da. Jende askok ez daki nekazaritza eta basogintza tradizionalei esker gehitu direla dibertsitate biologikoa eta paisajearena. Gizakiaren jarduerak basa espezie orori egiten diola kalte uste izaten da. Baina gure jarduerek mesede egiten diete zenbait espezieri, oportunistei eta egoera guztietara moldatzen direnei batik bat. Maiz espezie "onak" eta "gaiztoak" bereizi ohi dira. Nekazari herrietan oraindik ere ohitura da bigarrenei "piztia" deitzea. Animaliak eta landareak giza espeziearen "zerbitzuan" daudela uste izaten dugu, gure kulturaren tradizioak izaki guztien jaun eta jabe garela irakatsi digulako. Jarrera hori onartuagoa da baserri aldeetan, Natura baliabideen iturri gisa ikusten delako, irabazizko jarduerei estu loturik. Hirietan, aldiz, Natura edertasunari eta aisia eta jolas jar-

Ingurugiroa

Irakasleako Gida Didaktikoa

duerei lotua ikusten da. Oraindik ere jende askok uste du gizakia dela eskubideak izan ditzakeen izaki bakarra, baina gero eta sentikorrago gara beste izaki bizidunen kontrako ankerkerien aurrean. Gauza bitxia da animalien eskubideen onarpena handiagoa izatea ikasleen artean helduen artean baino. Batzuetan ankerrak iruditzen zaizkigu besteren usadio eta tradizioak, jateko ohiturak ere bai, baina geureak ez ditugu ezbaian jartzen. Jendeak ez du ulertzen zergatik kontserbatu behar diren etxabereen arrazak eta laboreen barietateak, animaliaren bat edo beste kenduta, astoa adibidez. Berriro ere, espezie jakin batzuk maitagarriagoak iruditzen zaizkigu. Ez da ulertzen espezieak zergatik diren garrantzitsuak sistema naturalen iraupenerako, ia erantzun guztietan garrantzia hori aipatzen bada ere. Beraz, biodibertsitateari eutsi behar zaiola onartzen dugu barruak agintzen digulako eta zergatik zehatz ez dakigula. Biodibertsitatea kontserbatzeaz mintzatzen denean jendeak lurralde tropikalak eta espezie exotikoak gogoratzen ditu. Ez dakigu Iberiar penintsula basa espezie mediterranear eta eurosiberiar askoren berebiziko bilgunea dela, espezie horietatik anitz endemikoak direla gainera, eta beraz ez gara jabetzen horien kontserbazioari begira daukagun erantzukizunaz. Espezie exotiko asko eta beraien habitatak hobeto ezagutzen ditugu geure hurbileko espezie eta inguruneak baino. Maskotak edukitzeak edo basa animalia hilez egindako gauzak erosteak ez digute gogora ekartzen isileko ehiza, ezta Nafarroako eta urrutiko espezieen iraungipena ere. Era berean, ez gara ohartzen gure kontsumo-ohiturek edo bizimoduak habitaten hondamenarekin duten erlazioaz. Biodibertsitatea kolokan jartzen duten arazoak aztertzen direnean animaliei zuzenean min ematen dieten gauzak, ehiza kasu, gehiegi baloratzen dira, eta habitatak hondatu eta suntsitzen dituzten gauzak ez dira aintzat hartzen. Dena gaizki dagoela eta konponbide gaitza duela uste izaten da. Kontserbazioaren alde hartzen ari diren neurriak eta biodibertsitatea kontserbatzeko jardueretan parte hartzeko bideak ez dira behar bezain ongi ezagutzen.

Irakasleako Gida Didaktikoa

9.- UNITATEA CURRICULUMEAN TXERTATURIK Unitate hau gauzatzerakoan ez dugu pentsatu behar lehen eta bigarren hezkuntzetarako ezarritako oinarrizko curriculumetik aparte prestatua denik, baizik eta curriculum horretan proposatzen diren helburu eta edukien zati bat garatzeko proposamen zehatza dugula eskuartean. Curriculum horren arabera, Lehen Hezkuntzaren buruan helmuga honetara iritsi behar da: f)

Talde-jarduerak planifikatzen eta egiten parte hartzea, kasuan kasuko arauak onartzea, nork bere helburu eta interesak taldekideen helburu eta interesekin uztartzea, besteen ikuspegiak errespetatzea eta nork bere eginbeharrak betetzea. Natur eta gizarte inguruneetako gertaerak eta fenomenoak ulertzea, horien artean dauden erlazioak ezagutzea, eta, bakoitzak ahal duen neurrian, ingurugiroa babesten, kontserbatzen eta hobetzen gogotsu laguntzea.

Eta Derrigorrezko Bigarren Hezkuntzaren helburuak hauek dira: c) Ohiko informazio-iturrietan informazioa aukeratu eta biltzea, informazio hori autonomiaz eta zorroztasunez erabiltzea aurrez ezarritako helburua lortzeko, eta besteei modu txukun eta garbian transmititzea.

Ingurugiroa

Espezie Babestuak d) Jakintzaren eta esperientziaren arlo guztietako arazoak identifikatu eta ebazteko estrategiak lantzea intuizioan eta arrazoiketa logikoan oinarritutako prozeduren bidez, estrategia horiek erkatzea eta erabilitako prozedurari buruz hausnartzea. i) Ingurune fisikoaren funtzionamendua arautzen duten oinarrizko mekanismoak aztertzea, giza jarduerek hartan dituzten eraginak baloratzea eta, bakoitzak ahal duen neurrian, ingurune fisikoa babesten, zaintzen eta hobetzen laguntzea, bizi-kalitatea haren menpe dagoela jabeturik Jakin badakigu zenbaitetan zaila dela eguneroko giroa edo gizarte ingurunea ikasgelako lanean berregitea, baina merezi du saiatzea. Horregatik, ondoren oinarrizko curriculumaren helburu eta edukietariko batzuk aipatuko ditugu, hain zuzen ere material hauetarako aukeratu diren helburu eta edukiekin lotura dutenak.

Espezie Babestuak

Irakasleako Gida Didaktikoa

LEHEN HEZKUNTZAREN HELBURUAK ARLOKA Natur, Gizarte eta Kultur Ingurunearen Ezagutza 5- Gizakiak ingurunean esku hartuz egiten dituen jardueraren batzuk aztertzea, horiek zenbateraino diren beharrezkoak eta noraino iristen diren kritikoki baloratzea eta eguneroko bizitzan naturaren aldeko jarrera hartzea, hau da, naturarenganako begirunea, naturaren defentsa, naturgune hondatuen leheneratzea eta naturak bere horretan irauteko beharrezkoa duen oreka ekologikoa hobesten dituen jarrera. 9- Inguruneko elementu nagusiekin zerikusia duten auzi eta arazoei antzematea, ekitea eta konponbideaematea, gero eta estrategia sistematikoago eta konplexuagoak erabiliz informazioa bilatu, bildu eta tratatzeko, usteak adierazteko, usteak frogatzeko eta konponbide guztiak arakatzeko. Hizkuntza eta Literatura 1. Ahoz zein idatziz adierazitako gaiak ulertzea, jarrera kritikoarekin, eta ulertutako gai horiek geroko ikasketetan aplikaatzea. 5. Hizkuntzaren adierazpideak eta bestelakoak aldi berean erabiliz, hainbat gauza komunikatzeko mezuak ulertzea edo sortzea. 10. Hizkuntza, ahoz zein idatziz, ikasteko eta lana planifikatzeko tresna gisa erabiltzea, prozedura jakin batzuei jarraituz (eztabaida, eskema, gidoia, laburpena, oharrak), prozedura horien bitartez errazagoa baita ekinbideak prestatu eta aldez aurretik antolatzea, informazioak buruz ikastea eta prozesua atzera begiraaztertu eta berrikustea. Artea 4. Gisa askotako mezuak sortzea gauzak adierazteko eta komunikatzeko, arte-hizkuntza guztien kodeak, oinarrizko formak eta teknika bereziak erabiliz.

EDUKIAK Ingurunearen Ezagutza 2. multzoa: Lur ekosistema KONTZEPTUAK 6. Izaki bizidunak: funtsezko ezaugarriak, morfologia eta funtzioak; animalien eta landareen arteko aldeak; elikadura-harremanak. 7. Eguneroko bizitzan han-hemenka maizen aurkitzen ditugun animaliak eta landareak. Gizakientzat duten garrantzia. PROZEDURAK Informazioa lortzea, lantzea eta trataatzea. 6. Animaliak eta landareak identifikatzea, gako eta gidaliburu erabilterrazak kontsultatuz. Adierazpena, komunikazioa eta ingurunearen gaineko ekintza. 2. Monografiak egitea, bai norberak bildutako datuak eta bai informazio-iturrietan egindako kontsultetatik ateratakoak erabiliz. 3. Egindako lanaren berri ematea, erakustaldi, hormirudi, aldi baterako museo eta horrelakoen bitartez. 4. Txostenak egitea, eztabaidatzea eta, egoki denean, defendatzea. Txosten horietan ingurune hurbilaren arazoak jorratuko dira eta egoera hobetzeko bideak proposatuko dira. Ikerketa eta diseinua: Saiakuntza lana 4. Hurbileko inguruneari buruzko ikerketa txikiak planifikatzea. Ikerketa horietan hipotesi frogagarriak proposatuko dira, datuak bildu eta antolatuko dira eta ondorioak aterako dira. JARRERAK Gainerako pertsonei buruz 1. Ingurunearekiko begirunea: ingurunearen kontserbazioa eta leheneratzea. 3. Natur elementuen balioa aintzat hartzea eta haiek zentzuz erabiltzea. 4. Inguruko animalia eta landareak errespetatzea eta haiek kontserbatzeko ardura izatea. Ezagutzari buruz 5. Ingurunearen arloko lanak programatzeko eta burutzeko ekimena eta gogoa. Hizkuntza eta Literatura 1. multzoa: Ahozko komunikazioa PROZEDURAK 1. Mezuak ulertzea ahozko komunikazioaren egoera guztietan. 4. Ahozko komunikazioaren bidez informazioa bildu eta antolatzeaeta esperientziak planifikatzea. 6. Ahoz emandako mezuei buruz nork bere iritzi eta oharrak azaltzea. JARRERAK 2. Ahozko komunikazioko egoeretan hitzezko elkarreraginaren arauak betetzea. 2. multzoa: Idatzizko komunikazioa PROZEDURAK 7. Testu koherenteak idaztea, komunikazio-helburuetarako eta hartzailearentzat egokiak, estrategia zuzenak erabiliz. 9. Testuak irakurri eta aztertu ondoren nork bere iruzkinak eta iritzia azaltzea. JARRERAK 2. Testu idatzietan dauden mezuei buruz jarrera kritikoa izatea. Artea 1. multzoa: Ikusizko pertzepzioa-pertzepzio plastikoa: Irudia eta forma JARRERAK 3. Barruko sentimendu, balio, bizipen eta ideiak edota inguruko errealitateak irudien bidez adierazteko joera. 2. multzoa: konposizio plastikoa: elementu formalak PROZEDURAK 5. Konposizio figuratiboak edo abstraktuak egitea, espazioa hainbat elementu plastikoren konbinazioetan antolatuz (marrazkiak, pinturak, elementu mugikorrak...) 6. Kontaketaren bidezko irudikapenak egitea, elementu plastikoak eta ahozkoak erabiliz (komikiak, kartelak, hormirudiak...)

Ingurugiroa

Irakasleako Gida Didaktikoa

Espezie Babestuak

DERRIGORREZKO BIGARREN HEZKUNTZAREN HELBURUAK ARLOKA Natur Zientziak 3. Norberak landutako estrategiak, Zientziaren prozedurekin bat datozenak, arazoak ebazteko erabiltzea: aztergaia identifikatzea, hipotesiak formulatzea, berauek egiaztatzeko jarduerak antolatu eta burutzea, emaitzak sistematizatu eta aztertzea eta emaitzak azaltzea. 7. Elementu fisiko eta izaki bizidunei buruz ikasitakoez baliatzea natur ingurunea zaindu eta gozatzeko, eta bera kontserbatu eta hobetzea helburu duten ekimenak proposatzea, baloratzea eta, egoki denean, horietan parte hartzea. Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia 5. Giza taldeek lurraldea eta bertako natur baliabideak ustiatzen dituztenean gizartearen eta lurraldearen artean sortzen diren elkarreraginak identifikatzea eta hainbat eskalatan aztertzea, eta ekonomian, gizartean, politikagintzan eta ingurugiroan elkarreragin horiek dituzten ondorioak aintzat hartzea. Hizkuntza eta Literatura 9. Hizkuntza tresnatzat erabiltzea, ikasteko, errealitatea ulertu eta aztertzeko, pentsamendua finkatu eta garatzeko eta nork bere jarduerak arautzeko. Teknologia 3. Proiektu teknologiko errazen burutzapena planifikatzea, zein baliabide material behar diren erabakiz eta proiektuaren garapena antolatu eta kudeatzeko behar diren agiriak aukeratuz. 4. Proiektu teknologiko errazak burutu bitartean erabilitako ideien eta hartutako erabakien berri ematea, eta horien bideragarritasuna eta mugak ikertzea, baliabide grafiko, ikur eta hitz egokiak erabiliz.

EDUKIAK Natur Zientziak 6. Izaki bizidunen askotarikotasuna eta batasuna JARRERAK 1. Izaki bizidun oro zaindu eta errespetatzea, batez ere galzorian dauden espezieetakoak. 2. Animaliak disekzionatzen direneko praktikak behar-beharrezkoak direnean soilik egitea, eta animalia edo landareak alferrik hiltzen diren praktikarik sekula ez egitea. 8. Natur ingurunearen osagai abiotikoen eta biotikoen arteko elkarreragina JARRERAK 1. Inguru fisikoa eta izaki bizidunak zaintzeko ardura eta begirunea izatea, gizakiaren bizi giroaren funtsezko elementuak direla kontuan hartuz. 3. Animaliei tratu txarra ematen zaien edo landare zein animaliak alferrik hondatzen edo hiltzen diren praktikak gaitzestea. 9. Aldaketak ingurunean. Gizakia, aldaketa-eragile nagusi KONTZEPTUAK 2. Ekosistemetan gizakiak eragiten dituen aldaketak. Desorekak ekiditeko eta zuzentzeko har daitezkeen neurriak. PROZEDURAK 2. Gizakiak ingurunean egiten dituen eskuhartzeak kritikoki aztertzea, hainbat iturritatik jasotako datuak erabiliz. JARRERAK 1. Ingurugiroa beraren kutsaduraren eta degradazioaren errua duten giza jardueretatik defendatzea, argudio sendoak eta egiaztaturiko datuak erabiliz. 2. Norbera bizi den lurraldeko landare eta animalia populazioetan izandako aldaketak eta berauek pertsonen bizimoduan izan dituzten ondorioak ezagutzeko jakinmina. Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia 1. Geografiako ezaguerak eta natur ingurunea KONTZEPTUAK 2. Natur ingurunea eta haren kontserbazioa. Ingurunearen degradazioa dakarten politikak. Politika zuzentzaileak. PROZEDURAK 5. Mota askotako informazioak elkartzea (mapak, planoak, irudiak, argazkiak, datu estatistikoak, grafikoak, artikuluak, txostenak, zientzi testuak, literatur testuak, etab.). 7. Zenbait gertaera eta prozesu geografikotan ingurunearen eta giza ekintzaren artean gertatzen diren elkarreraginak azaltzea. JARRERAK 2. Gizadiak Lurrean dituen arazo nagusiez ohartzea: ingurugiroaren degradazioaz eta baliabideen ustiapenaren inguruko arazoez. 4. Ingurunea giza taldeen baliabide eta bizi-kalitatearen elementu garrantzitsua dela jabetu eta hura zaindu eta defendatzearen alde egotea.

3. Ekonomi jarduera eta eremu politikoa PROZEDURAK 9. Ekonomi jardueren ondorioz sor daitezkeen lurralde-arazoen inguruko eztabaidak eta simulazioak prestatu eta egitea. JARRERAK 2. Zenbait ekonomi jarduerak ingurugiroarentzat dituzten arriskuak ezagutzea, eta kontuan edukitzea ingurugiroa babestu beharreko baliabide garrantzitsua dela.

Ingurugiroa

Espezie Babestuak

Irakasleako Gida Didaktikoa

10. Morala eta hausnarketa etikoa PROZEDURAK 7. Arazo etiko nabarmenei buruzko forumak, eztabaidak edo erabakien simulazioak prestatu eta egitea; saio horietan jarrera guztien alderdi onak eta txarrak agerian jartzen saiatzea eta ondorio moral zuzenak ateratzea. JARRERAK 3. Natur ingurunea pertsonen bizimodu duin eta egokia lortzeko baliabideaeta beharrezko elementua dela jabetu eta hura zaindu eta defendatzearen alde egotea. 7. Arazo ekologikoei buruzko diskurtso moralaren egokitasuna onartu eta aintzatestea, eta bereizmen etikoa lantzea, erabakiak hartu aurretik arazoak behar bezala baloratzeko. Hizkuntza eta Literatura 6. Hizkuntza eta ikaskuntza PROZEDURAK 6. Lanak egiteko behar den informazioaren iturriak aukeratu, bilatu, kontsultatu eta erabiltzea: idatzizko iturriak, ahozkoak, ikus-entsunezkoak eta informatikoak. Tecknologia Arazo teknikoak konpontzea JARRERAK Arazo praktikoei ekiteko baikortasuna eta sormena izatea eta emaitza mamitsu eta erabilgarriak lortzeko norberaren gaitasunean sinestea.

10.- ESTRATEGIA METODOLOGIKOAK ETA ORIENTABIDEAK Ingurugiro Hezkuntza, biodibertsitatearen kontserbazioa bezalako gaiak lantzen ari garenean, landare edo animalia espezieen kontserbazioari buruzko jarrera egokiak garatzeko bitartekotzat daukagu. Baina ez dugu ahantzi behar, ingurugiroaren eta gure arteko harremanak, ingurugiroaren eta ikasleen artekoak hautemateko hurbilketan, Nafarroako lurraldean diren osagai eta lotura objektiboetako bakoitzean pertsona bakoitzak elementu eta harreman desberdinak ikusten dituela, baita antzeko egoeretan ere.

Ulerkera desberdin horiek ez dira biztanleria edo kulturen artean soilik aurkitzen, kolektibo baten barnean ere aurki litezke, are ikaskideen artean ere, eta bestalde, denbora joan ahala aldatu egiten dira. Horregatik Nafarroako biodibertsitateari buruzko heziketa lanetan aurkituko ditugun erantzunak askotarikoak izanen dira; halakoxea da abiapuntua ere. Inguruabar hori kontuan hartu beharra dago kolektiboetako jarreren edo jokabideen aldaketak baloratzen direnean, alegia, esparru jakin batean heziketa lana burutu eta gero haren emaitzak aztertzen direnean. Hala eta guztiz ere, badirudi ikasleen Ingurugiro Hezkuntzako

HAUTEMAN hasierako usteetan oinarriturik IKASI kontzeptuak estrategiak jokabideak HAUTEMAN bestelako informazio eta usteetan oinarriturik

Ingurugiroa

Irakasleako Gida Didaktikoa

jarduera orotan ezaugarri jakin batzuk aurkitu behar genituzkeela. Hala, zenbait aldagai bururatzen zaizkigu, ikasle eta irakasle taldeen jarrerak edo portaerak aldaraztea xede duen edozein heziketa-lan baldintzatzen duten aldagaiak, hain zuzen, eta are gehiago biodibertsitatea bezalako gai batean, afektu eta jarrerekin zerikusi handia duen gaia da eta. Bilduma honetan Nafarroako hezeguneei buruz prestatu ditugun materialetan aldagai horiek jaso ditugu. Beroriek kontuan hartuz gero hobeto mugatu ahal izanen ditugu egin asmo ditugun jarduerak, eta bukaerako ebaluaziorako erreferentziak izanen ditugu. Biodibertsitateaz ari garela, gutako bakoitzak bere jarrera izanen du abiaburu eta nolabait ere gutako bakoitzak bere gizar-

Espezie Babestuak te taldearen jarrera bera izanen du. Jarrera horiei buruzko informazio zehatzagoa emanen dugu lan honen beste atal batzuetan. Hala, bada, behar-beharrezkoa zaigu ikasleek ikergai izanen duten arazoa lehendik nola ulertzen duten jakitea. Biodibertsitateari buruz, hasiera batean behintzat, ez dute guk bezalako ikuspegia izanen, lehendik dituzten eskema eta abiaburuetan oinarritutako ikuspegia baizik. Eskema horiek zeinek bere gizarte taldearen kulturatik hartu dituzte, edo han-hemen ikusitako gauzetatik, eta horien arabera jokatzen dute. Bada, gauza berriak ikasi ondoren jokabidez alda daitezen lortu behar dugu, eta ez dugu uste asmo hori ameskeria denik. Ikertu beharreko edozein arazo atalez atal aztertu, ulertu eta

ALDATU ikuspegia EZAGUTU landare eta animalia espezieak

AINTZAT HARTU betetzen duten zeregina

ULERTU haien arazoak

JARRERA HARTU haien kontserbazioaren alde GAITASUNA GARATU haien dibertsitatea ulertzeko

Ingurugiroa

Espezie Babestuak baloratu behar da, argi dago hiru ekintza horiek elkarri josita daudela. Batak besteari laguntzen diote. Ildo horretan, Nafarroako dibertsitate biologikoa, beraren gaurko egoera, etorkizuna eta gainerako inguruabarrak hobeto ezagutzeak, besterik gabe, aberastasun hori babesteko mekanismoak ulertzen lagunduko die. Era berean, espezie bakoitzak eta animalia edo landare bakoitzak ekosistemaren orekari begira betetzen duen eginkizunaz jabetzea eta gizakiaren jarduerek floran eta faunan duten eraginaren berri jakitea lagungarria izanen da espezie guztien garrantzia eta guk

Irakasleako Gida Didaktikoa

natur ingurunearekin ditugun harremanen ondorioak aintzat hartzeko. Hiru urrats horiek behar bezala egiten baditugu ikasleek errotik aldatuko dute hemen aztergai dugun arazoa ulertzeko modua, txarrenean ere ikuspegi zabalagoa hartuko dute arazoari buruz. Behin hori lortuta, ikasleen ideia orokorrak funtsean aldatuko dira eta lehengoen aldean bestelako eragina izanen dute beraien pertzepzioetan; irekita izanen dugu flora eta faunari buruzko jarrerak aldarazteko bidea eta ekintzarako gai izateko behar duten heziketa errazago eman ahal izanen diegu. Hori guztia gora-behera, aitortu beharra dago arazoaren berri jakiteak ez dituela beti ikasle guztiak

Multzoaz eta espezie nagusiez ohartzea

Dibertsitatearen arazoak ezagutzea: gaur egun arriskuan dago

INTERPRETAZIO OROKORRA

LEHENBIZIKO BEGIRATUA ARAZOARI: BIODIBERTSITATEA NAFARROAN

Egoera larrienak konpontzeko bideak bilatzea

JARDUKETAK PROPOSATZEA ETA BAKARKA EDO IKASTETXEKO LAGUNEKIN EKINTZAK EGITEA

EMAITZAK BALORATZEA

Ingurugiroa

KONPONBIDEAK BILATZEA

Kausak eta hauek giza jarduerekin duten erlazioa aztertzea

Irakasleako Gida Didaktikoa

Espezie Babestuak

eramanen guk nahi bezalako jarrera hartzera. Litekeena da hemen proposatzen diren jarduerak aski ez izatea zenbait ikasleren balio-sistemak berregiteko. Ez dezagun ahantz jarrerak ezagutzaz gainera beste bi osagai dituela, alegia, iritzia eta ekintza. Ez gaitu harritu behar, beraz, norbaitek biodibertsitatearen kontserbazioaren arazoak ezagutu eta Nafarroako espezieen berezitasuna eta garrantzia aitortu arren ezer ez egiteak. Beraren jarrerari ekintzaren alderdia falta zaio eta arestian aipatu hiru alderdiak batera bildu behar ditu jarrera eraginkorra garatzeko. Hori lortzen badu, jarrera sendoa hartuko du eta jarrera hori funtsezko balio bihurtuko zaio; lortzen ez badu, ziur aski jarrera estimuluarekin batera desagertuko da. Jarrerak eta estimuluak elkar elikatzen dutenez, ikasketaren zikloa irudian ageri den eskemaren arabera osatuko da. Horrela, espezieak hobeto ezagutzea, haien arazoak garbiago ulertzea eta beraiek betetzen duten funtsezko eginkizuna behar bezala baloratzea lortuz gero pertzepzioa zuzenagoa izanen da, jarrera aldatu eginen da eta ezagutza, ulerkera eta balorazio egokiagoak lortzeko moduko jarrerak garatuko dira. Ingurugiroaren arazoren bati begira jartzen garen aldi gehienetan, dela programatutako ekintzaren batean dela halabeharrez, aurrenik arazoaren lehenengo pertzepzioa izanen dugu. Berez sortutako pertzepzioa izan daiteke edo arrazoi anitzengatik inork eraginda. Biodibertsitatearen arazoa ulertzen saiatzen garenean lehenago bizi izan ditugun esperientzietara eta garatu ditugun jarreretara joko dugu. Lehen hurbilketa horretan inor gutxik antzemanen du Nafarroako biodibertsitatea elementu eta elkarreraginen multzo konplexua dela eta gizakiaren ekintzek eragin erabakigarria dutela multzo horretan. Alderantziz, biodibertsitatearen arazoaren kausak aldarazteko edo konpontzeko helburuarekin berariaz programaturik dagoen heziketa-jarduerak bidea emanen du arazoa bere osoan antzemateko (Nafarroako biodibertsitatea arriskuan dago), eta bai, aldi berean, espezieak, haien arteko harremanak, haien bilakaera eta elkarreraginak aztertzeko ere. Kausak eta ondorioak, arazo osoa eta arazoaren atalak, atalen arteko harremanak behin jorratuta ditugunean, arazoei konponbideak bilatzen hasteko ordua izanen da, norbanakoak taldearen zerbitzuan jartzeko; nork bere lanari edo taldearen lanari ekiteko eta geroago lan hori baloratzeko. Egoera zehatzak, eta agian partzialak, aztertuko ditugu, eta horrela pertzepzio orokor hori zehaztu eta landu eginen dugu. Ikasleekin batera beteko den prozesua sekuentzia logikoetan eta ibilbide-kate-

Ingurugiroa

etan oinarriturik antolatzen bada, hemen proposatzen den legez, proiektuaren eraginkortasuna areagotu eginen da. Goian azaldu ditugun oharrak curriculumean eta didaktikan islatu behar dira. Alde batetik LOGSEk eskolari ezartzen dion eginkizuna dago, eskola heziketa moralaren gunea den aldetik; bestetik, honako material hauek Nafarroako Gobernuaren eskutik argitaratzeak berak heziketa-asmo garbiak adierazten ditu, eta azkenik, ikuspegi kognitiboa edo eraikitzailea dugu, pertsonaren portaera haren ezagutza osatzen eta berregituratzen duen prozesu gisa ulertzen duen eta hori eskolan bakarrik ala eguneroko bizitzaren eremu guztietan gertatzen den galdetzen duen ikuspegia, alegia. Hemen aztergai ditugun arazoak ulertzeak elkarreraginen eta eraikuntzaren prozesurantz bideratu behar ditu ikasleak, portaerari buruzko zenbait arau barneratzera eta ingurugiroaren arloko kontzeptuak ikastera eraman aurretik. Horixe izan da gure asmoa material hauek diseinatzerakoan. Material hauetan alde batera utzi nahi izan dugu deskripzio eta naturalismo usaina, espezieez ari garenean hori egitea zaila dela jakin arren, eta flora eta faunaren arazoen inguruko proposamen osoa landu dugu. Proposamen hori gauzatzeko, gisa honetako alderdiak landu daitezke: · · · · · ·

· · · -

Izaki bizidunak ingurunera nola moldatzen diren. Gizakiaren jarduerek floran eta faunan duten eragina.. Habitat naturalen eta historian zehar gizakiak aldarazi dituen habitaten bilakaera. Gizakiak zergatik duen flora eta faunaren beharra. Biodibertsitatea babesteko neurriek gizartean sortarazten dituzten gatazkak. Gure floran eta faunan eragin ona edo txarra duten erabakiak (norbanakoenak, giza taldeenak eta erakundeenak). Arriskuan dauden espezieak kudeatzeko planak. Dibertsitate biologikoa babesteko ekintza eraginkorren garrantzia eta premia. Izaki bizidunak aintzat hartu, kontserbatu eta errespetatu beharra. Biodibertsitatearen kontserbazioaren inguruko arazoak direla-eta nork bere iritziak eta balio-sistemak sortzea eta besteen jarrerak errespetatzea.

Material hauek erabili behar dituzten irakasle eta ikasleen artean alde handiak egonen dira, nahiz denak gutxi gorabehera hezkuntza maila berekoak izan eta ikaskuntzarako tre-

Espezie Babestuak bezia jakin batzuk lehenetsi besteen aldean. Seguruenik, talde batetik bestera asko aldatuko dira ikasleen autonomia maila eta espezieen kontserbazioari buruzko motibazioa, eta berau afektibitatez erabat kutsatuta egonen da. Horregatik guztiagatik, unitatean zehar proposatzen diren jardueretan askotariko estrategia didaktikoak aurkeztu dira. Zenbait eduki, funtsezkotzat jo direnez, ibilbide batean baino gehiagotan landuko dira. Halakoetan jarduera beraren barnean zenbait estrategia desberdin emanen dira eduki bera garatzeko, ikasleen autonomia mailari eta motibazioari ongien egokitzen zaien estrategia aukeratu ahal izan dadin. Jarduera berean sakontzeko bide desberdinak ere iradokiko dira. Era horretara curriculumaren moldapena eta taldekideen arteko desberdintasunarekiko arreta sustatzen ahalko dira. Halaber, ikerketa txikiak proposatzen dira sekuentzian tartekaturik. Ikerketa horiek ikasteko autonomia areagotuko dute eta aukera emanen dute hain zaila izaten den disziplinarteko ikuspegia lortzeko. Ibilbide irekiak eta ikasleek beren kabuz lan egiteko askatasun handia duten jarduerak proposatu direnez, irakasleek ohi ez bezalako dinamikak erabili beharko dituzte jarduera horietan, baina ez dute horregatik etsi behar; badute jarduerarik adierazgarrienak aukeratu eta ikasleei errazenetik hasita proposatzea. Horrela, lehenbizi prozedura gidatuak erabiliko dira eta pixkanaka ikasleen autonomia areagotu eginen da.

Irakasleako Gida Didaktikoa

ten arazoetan, beraientzat aukeratzen den proiektuaren arabera. Proiektuok ikasleek eurek onartu behar dituzte ongi iritziz gero, sekula ez zaizkie derrigorrez ezarri behar. Proiektuen bitartez, ikasketaren sekuentziari amaiera emateko, agian ikasleen konpromisoa eskatuko duten jarduerak eginen dira, ingurugiroaren aldeko eta zehatzago Nafarroako flora eta faunaren aldeko jarduerak, hain zuzen. Horrela alde horien deskripziotik eta ingurugiro-arazoen azterketa hutsetik harago joango gara. Ekinbide horietako baten batzuek, inondik ere, eskola-eremuaren mugak gaindituko dituzte, hau da, erakunde publikoetatik edo herriko zein auzoko elkarteetatik sortutako ekimenak izanen dira edota beraiekin elkarlanean burutuko dira. Herritarrei heziketa bideak eskainiko zaizkie beren inguruko gizarte-dinamikan buru-belarri parte hartzeko gauza izan daitezen. Horrez gain, ikastetxean egiten diren jardueren berri zabalduko da ikastetxetik kanpo eta eskola-erkidegoaren eta inguruko erkidegoaren arteko harremanak sustatuko dira. Jarduerak zalantza eta galdera iturri izan daitezen saiatu gara, ikasleek galdera horiei erantzuna eman diezaieten ikasketasekuentzian zehar. Beraz, estrategia jakin baten alde egin dugu apustu: egoera zailak ulertzen saiatzea proposatzen duen estrategia aukeratu dugu, arazoen konponketa deitu ohi zaion hori, Ingurugiro Hezkuntzarako Nazioarteko Mintegietan emandako gomendioekin bat etorriz. Unitatean egiten diren galderen eta gako-kontzeptuen arteko loturak beheko koadroan ageri dira:

Irtenaldi didaktikoak bitarteko guztiz lagungarriak izanen dira natur ingurunean bertan burutu beharreko heziketaekintzak antolatzeko orduan, are lagungarriagoak eskuartean darabilgun gai honetan. Hala ere, denok dakigu nolako zailtasunak aurkitzen diren horrelako jardueretan: antolakuntzaren arazoak, arazo ekonomikoak eta abar, sarri askotan. Beste aldi batzuetan, lehendik ere ingurunea baliabide didaktiko iraunkortzat erabiltzen jakin izan duten irakasleei gisa bereko jarduera gehiegi metatzen zaizkie. Horregatik, unitatea ikasgelatik irten gabe garatu ahal izateko moduan diseinatu dugu. Hala ere, irakasleei gogorarazi nahi diegu Nafarroako Gobernuak Natura Interpretatzeko Zentroetan abian jarri dituen heziketa programetara jo dezaketela. Aukera hori kontuan hartuz, unitatean zehar jarraibide metodologikoak ematen dira txangoa ikasgelako programazioan egokitzeko.

GALDERAK

KONTZEPTUAK

Zergatik bizi dira espezieak bizi diren lekuetan?

Banaketa biogeografikoa erabakitzen duten faktoreak

Nafarroako basa bizia urgaria al da?

Biodibertsitatearen indizea

Zein animalia eta landare bizi dira Nafarroan?

Basa espezieen erregistroa

Eta zeintzuk daude arrisku larrienean?

Arriskuan dauden espezieen katalogoa

Zein arazo dituzte?

Biodibertsitatea kolokan jartzen duten arriskuak

Zer egin dezakegu beraiei laguntzeko?

Habitatak eta espezieak babesteko ekintzak

Nola erabili behar ditugu izaki bizidunak?

Animalia eta landareen eskubideak

Unitatearen bukaera aldean lan-proiektuak iradokitzen dira. Ikasleak gutxiago edo gehiago inplikatuko dira ikasgai dituz-

Kanpotik ekarritako espezieek ba al dute eraginik hemengo floran eta faunan?

Basa espezieak soilik al daude arriskuan?

Ingurugiroa

Arriskuan dauden abere arraza eta nekazaritzako landare barietate autoktonoak

Bioinbasioak

Irakasleako Gida Didaktikoa

Taldean ikastea errazten duten jarduerak hobetsi ditugu, ikasleak taldeka antolatuz, baina aitortu beharra daukagu eskola-eremuan taldelanak badituela zailtasunak. Alabaina, erkidego osoa ukitzen duten arazoetan alferrik da bakoitza bere aldetik ibiltzea. Taldelanaren ondotik, ordea, bakarkako lanak etorri ohi dira, nork bere kasa laburpena eta berrikuspena egin behar baititu, ikasitako gauzak behar bezala bereganatuko baditu.

11.- EBALUAZIOA ETA EBALUAZIO IRIZPIDEAK Eskola-esparruan honelako jarduerak egiten diren aldietan berehala sortzen da ikasitakoak ebaluatzeko beharra. Horregatik aurretiazko kontu batzuk argitu behar dira, ebaluazioaren xedeak direla eta. Izan ere, aurretiaz aztertu behar dugu ea ebaluazioa ikasleetara mugatuko den, edo arriskuan dauden espezieen amaierako egoerari erreparatuko ote zaion, beste alderdi batzuk ere baloratuko diren, adibidez, irakaslearen jarduna eta beraren estiloa, ikasgelako giroa, irakasteko metodoa, materialak edota programazioa bera; ea jakin nahi dugun ala ez zenbat ikaslek lortu duten programazioaren helburuak betetzea. Beste zenbait alderdi ere zehaztu behar dira, alegia, ebaluazioaren bidez ikasleen ikasketa-prozesuak banaka ebaluatuko ote diren, ikasleek parte hartuko duten ala ez prozesuaren ebaluazioan, paisajean eragindako aldaketen ebaluazioan edo beren buruaren ebaluazioan, eta, halaber, ea nola egokituko den ebaluazioa ikaskuntza-irakaskuntza prozesuan. Horregatik guztiagatik behar-beharrezkoa da lehenbizi proiektuaren ebaluazioari ekitea. Arriskuan dauden landare eta animalien inguruko lan-plana abian jarri eta aurrera egiten dugun heinean oztopoak agertuko zaizkigu, hainbat zertzelada aztertu eta erabaki zehatzak hartu beharrean aurkituko gara. Litekeena da ikasleek zailtasunak izatea, ezustean lana eten behar izatea, proposamena txarto azaldu zaielako. Zenbaitetan uste izaten dugu ikasleek prozedura edo kontzepturen bat erraz ikasiko dutela baina gero ez da hala gertatzen. Denboraz estu ibiltzea ere gerta liteke, edo jardueraren bat egiteko modurik ez izatea. Beraz, txostenak prestatu behar dira honelako gauzen berri jasotzeko:

Espezie Babestuak

Hasierako programazioari egin zaizkion aldaketak eta hauen arrazoiak.

Ingurugiroa

Jarduera nabarmenen balorazioa: egokienak gertatu diren jarduerak eta arazo gehien sortarazi dituztenak berariaz baloratuko dira.

Aukeratutako ibilbidearen egokitasuna.

Aukeratutako unitate bakoitzaren eta osorik landu diren unitateen laburpenak, eta batzuk aukeratu eta besteak baztertu izanaren arrazoiak.

Koordinatzaile taldearen eta ikasle taldearen jardunbidea.

Ikasleentzako kalifikazio-sareta aldatzeko proposamena, taldeen lanaren emaitzak ikusirik.

Egindako lanaren talde-balorazioa.

Elkarlanaren funtzionaltasunari buruzko oharrak.

Honako material hauek, sarreran esan dugun bezala, ikasgelako lana gogoan daukagula diseinatu ditugu. Ikasketak ebaluatzeko unea, beraz, oso une garrantzitsua da eta irakasleek kezkaz ekiten diote. Guk jarraian iradokizun batzuk azaldu nahi ditugu ikasleen ebaluazioari buruz. Hasierako ebaluazio diagnostikoa ikuskapen jardueren bitartez egiten da. Garapen, laburpen, aplikazio eta inplikazio jardueretan agertuko diren ikaskuntza-egoeretan irakasleek ikasleen emaitzak baloratzen ahalko dituzte, eta ikasleek ere, beren aldetik, galderei erantzuteko edo arazoak ebazteko erabili dituzten bitartekoak eta eman dituzten erantzunak zuzenak ziren ala ez jakin ahal izanen dute. Horrela autoerregulaziorako tresna baliotsua eskaintzen da, prozesuan aurrera joan ahala eta etenik gabe okerrak zuzentzeko aukera emanen duena. Ez da beharrezkotzat jo, beraz, ebaluazio hezitzailea egiteko jarduera berezirik diseinatzea, ikasketaren sekuentziak berak barruan hartzen duelako ebaluazio mota hori. Hala, ikasleek natur inguru hondatuak leheneratzeko jarduerak beren kabuz proposatzeko edo irakasleek ezartzen dizkieten jardueretan gogotsu eta arretatsu parte hartzeko agertzen dituzten gaitasuna, kasurako, berez da adierazle bat eta ebaluazioan erabil daiteke, jarreren atalean aukeratutako edukien ebaluazioan, hain zuzen ere. Hori gora-behera, unitatearen eduki nagusiei begira, berariaz diseinatu dira ebaluazioa egiteko jarduerak. Eskola-umeen ikasketak baloratzeko lanean laguntzeko asmoz, EBALUAZIO IRIZPIDE sorta proposatzera ausartu

Espezie Babestuak gara. Irizpide horien arabera, ikasleak gauza hauek egiteko gai ote diren begiratu behar dugu: 1. Nafarroako biodibertsitatearen indizea eta beste toki batzuetakoak erkatu eta gure aberastasun biologikoaren arrazoiak azaldu. 2. Nafarroan arriskuan dauden animalia eta landareei eta haien arazoei buruzko informazioa bilatu, aukeratu eta modu sistematikoan erregistratu. 3. Nafarroan arriskuan dauden espezie nagusiak ezagutu eta bakoitzaren arazoak azaldu.

Irakasleako Gida Didaktikoa

10. Norberaren herriko natur elementurik adierazgarrienak aurkitu eta haiek kontserbatzeko jardueretan buru-belarri aritu. 11. Nafarroan ari diren elkarte kontserbaziozale nagusiak aipatu, eta haien helburu nagusiak azaldu. 12. Foru Administrazioak komunitateko etxeko espezieak eta basa espezieak behar bezala kontserbatzen eta babesten direla bermatzeko abiarazi dituen jarduera nagusiak aipatu eta sailkatu.

4. Basa bizian eragina duten giza jarduerak ezagutu, irudietan edo bertatik bertara ikusi ondoren, jarduera horien ondorioak baloratu eta ondorio txarrak zuzentzeko ekintzak proposatu.

13. Nafarroan arriskuan dagoen espezieren bati buruzko azterlantxoa egin eta kudeaketa-plana idatzi, ondokoak azalduz: abiarazi behar liratekeen jarduerak, jarduera horietan arituko liratekeen taldeak eta baliatuko liratekeen bitartekoak (zehapenak, zaintza, hedapena, dirulaguntzak, kalteordainak etab...).

5. Gizakion ekintza batzuen eta animalien eta landareen arteko kausa-ondore erlazioa azaltzeko hipotesiak sortu, bai haien bizitzari eta heriotzari dagokionez zein basa populazioen egoerari dagokionez.

14. Basa espezieen kontserbazioaren eta etxeko espezieak ustiatzeko moduaren inguruan gizartean sortu diren gatazketako batzuk deskribatu, jokoan ari diren interesak zehaztu eta norberaren iritziak arrazoiturik azaldu.

6. Nafarroako animalia espezie batzuen zentsu-datuak hartuta, espezieren bat galtzeko zorian dagoela ohartu, eta hipotesiak sortu espeziea hartara eraman duten inguruabarrei buruz eta prozesua geldi lezaketen ekintzei buruz.

15. Eztabaida eta azalpenetan era konstruktiboan parte hartu, besteen iritziak entzun eta haiei begirunea izan, norberaren iritziak agertu eta akordio zehatzak lortzeko bidea erraztu.

7. Norberak bakarka zein taldeka etxeko espezieen bizimodua eta heriotza hobetzeko eta basa espezieen babesa hobetzeko egin ditzakeen ekintzak proposatu, ekintzetako batean parte hartzeko gogoa azalduz.

Aurreko irizpide horietan, beharbada, kontzeptuek pisu handiegia dute, halako sekuentzietan jarrerak ere garrantzi handia baitu hainbat egoeratan. Baina onartu beharra dago ez dugula esperientzia handirik balioak eta jarrerak ebaluatzen; are gehiago, batzuek uste dute jarrerak ezin direla ebaluatu. Dena dela, ikasleak beren hasierako jokabidea ezbaian jartzera bultzatzen ahal ditugu, zalantzarik gabe. Proposatzen diren amaierako jarduerek seguruenik jarrera pertsonalak argitzen lagunduko dute eta aukera emanen dute egoera orokorra hobeki ezagutzeko. Bilduma honetako hezeguneei buruzko unitatean zeregin zail horren abiaburutzat har litezkeen kontu batzuk azaldu ditugu.

8. Eguneroko jokaera batzuek basa bizitzan sortzen dituzten ondoreez eta basa bizitzak pertsonan bizitzan duen garrantziaz dituzten ezagutzaz baliatu inguruko jendea hartaz sentsibilizatzeko ekintzak diseinatu eta burutzeko. 9. Nafarroako basa animalia eta landareek jasaten dituzten arriskuetako batzuk konpon litzaketen tresna teknologikoak diseinatu.

Ingurugiroa

Irakasleako Gida Didaktikoa

B- UNITATEAREN GARAPENA Jarraian Nafarroako landareen eta animalien arazoak aztertzeko proposatu diren jarduerak komentatuko ditugu bananbanan. Informazio dosierra osatzen duen informazioa aurkituko duzue, bai eta jarduerak gelan nola gauzatu argituko dizueten jarraibide batzuk ere. Jarduerak askotarikoak dira, eta bakoitzak bere ustez ikasleentzat egokienak direnak hauta ditzake. Gainera, jarduera asko aldakorrak dira, hau da, erabil daitekeen denborara eta irakaslea eta ikasleak ohituta dauden lan egiteko modura moldatzen ahal dira. Hala ere, lehen adierazi bezala, gogoan izan behar da jarraikoa ez dela jarduera-fitxategia; beraz, ezinbestekoa da ikaskuntzako sekuentziako jarduerak esplizituki kateatzea.

MOTIBAZIO ETA IKUSKAPEN JARDUERAK Motibazio eta ikuskapen jarduerak ibilbide guztietan egin daitezke. Era horretara, ikasleek aldez aurretik dituzten ideiak eta nahiak aintzat hartzeko informazioa eskuratuko dugu eta aholkatzen edo aurreikusten diren ibilbideak aldatu ahal izanen ditugu, taldeari egokitzeko. Dena dela, jarduera batzuk bereziki egokiak gerta daitezke maila edo ibilbide jakinetan. Aurrerago eskema kontzeptual alternatiboak aipatu ditugu, heziketa maila hauetako ikasleek izan ohi dituzten eskemak alegia, eta interesgarria izan daiteke haiek kontuan edukitzea. Gure ustez garrantzitsua da fase honetan informaziorik ez ematea. Jarduera hauen helburua ez da zalantzak argitzea edo akatsak zuzentzea, baizik eta ikasleek beren ideiak azalera ditzaten lortzea, unitateko jarduerak ideiotara moldatzeko eta, hala, egiten dituzten galderentzako erantzun arrazoituak aurki ahal izan ditzaten. Hemen garatu dugun proposamenak zailtasun-maila desberdinak ditu, egokitzapena ahalik errazena izan dadin. Jarduera irekiak hautatu ditugu, talde-eztabaidan oinarrituak, taldearen mailari errazago egokitzeko. Jarduera bakoitza lan-saio batean egin daiteke. Jarduera hauen garapenarekin ondokoak lortu nahi dira: 路

Espezie Babestuak

Ikasleak motibatzea eta Nafarroako flora eta faunaren arazoekiko interesa piztea haiengan.

Ingurugiroa

路

Unitatean landuko diren edukiei buruz ikasleek zer dakiten eta beraien abiapuntua zein den aztertzea.

路

Eztabaida erraztea, ikasleek animalia eta landareen aurrean eta unitatean eginen duten lanaren aurrean dituzten jarrerak ager ditzaten.

1- KONTAIDAZU ZER DAKIZUN HONI BURUZ... "Ikasleek gai jakin batez ustez zer dakiten jakitea benetan dakitena jakitea bezain baliagarria da. Tamir eta Lunettak (1977) tresna erraza diseinatu dute ikasleek irakasgaiko gaiez ustez dakitenari buruzko informazioa lortzeko: txosten pertsonala edo KPSI (Knowledge and prior study inventory). Honetan datza: ikasleei eskatzen zaie erantzuna gradutan mailakatzeko; gorengo maila gaia azaltzeko gaitasuna da. Helburua zerbait ongi ezagutuz gero hitzez ongi azaltzeko gauza ere izan behar dutela ulertaraztea da. Orain arte ohartu izan da askotan ikasleek beren burua goi mailan jartzen dutela hitz edo adierazmolde errazak erabiltzen direnean eta, aldiz, hitz edo adierazmoldeok ez dakizkitenean soilik uste dutela ez dakitela edukia. Sarritan, zenbat eta gehiago jakin, orduan eta ezdeusagotzat jotzen dute beren maila, errazago antzematen baitute zerbait ikasteko falta zaiela. Ikasi behar dutela ohartzen ez direnean, nekezagoa gertatzen zaie jarduerak egitea, uste baitute ez dutela zertan egin. Aipatu galdera-sorta azkar egiteko modukoa da eta irakasleari ez dio denborarik kentzen gelaz kanpo zuzentzeko. Galderei esker ikasleak beren kontu has daitezke hausnar egiten sekuentzian landuko diren edukietako batzuez; gainera, galdera-sortak ez du ezinegonik sortzen ikasleengan; aitzitik, aurretestek maiz sortzen dute, azterketa antzekoak izaki. Emaitzak gela osoaren aurrean agertzeko, ikasleei esku jasotzeko eska dakieke, item bakoitzean beren burua jarri duten mailaren arabera. Batzuei erantzunaren arrazoiak emateko eskatzen ahal zaie. Hala, agerian geratuko da beren burua maila oso altuan jarri duten ikasle batzuen azalpenak bat

Espezie Babestuak

Irakasleako Gida Didaktikoa

datozela askoz beherago jarri diren beste batzuenekin, eta horrela ohartuko dira hasieran uste zutena ez zela haiek pentsatzen zuten bezain konplexua, irakasleak aldeak nabarmendu beharrik ez duela. (JORBA, J. eta SANMARTÍN, N.; 1994)1." BALIABIDEEN KARPETAN galdera-sortaren hiru eredu sartu dira, iradokitako maila eta ibilbideetarako eta ezarritako edukietarako egokiak. Beste ibilbiderik sortuz gero, galdera-sorta aldatu behar litzateke, baina beti ere kontuan izanik 6-10 bat galdera soilik egin behar direla. Ikasleek ustez dakitenaren eta ikasiko dutela uste dutenaren berri ezezik baliagarria da, halaber, lanaren bidez zer ikasi nahi luketen jakitea ere. Horregatik, galdera-sortaren amaiera aldean galdera berezia jarri da ikasleen igurikizunak "agertzeko". Sekuentzia bukatutakoan berriz ere pasatzen ahal da galdera-sorta, ikasleek eurek zer ikasi duten balora dezaten. 2- ZERA ESATEN DUTE Taldean eztabaidatzen hasi baino lehen, interesgarria izan daiteke ikasle bakoitzak minutu batzuez hausnar egitea fitxan ageri diren iritziez. Eztabaidan zehar ikasleek plazaratzen dituzten gaiak apuntatu behar lirateke, zertan dauden ados etab. Seguruenik ere erraz antzemanen zaie ikasleek sendo sinetsita dituzten uste oker batzuei, esaterako lurralde berdeetan idorretan baino espezie gehiago daudela eta Natura oparoagoa delako usteari. Beharbada adin horretakoengan nahikoa zabalduta dauden gaiak agertuko dira, esaterako maskota exotikoak eduki nahia: iguanak, tarantulak etab. Seguru asko, landareen eta animalien arazoen eta kontserbazioaren inguruan, guk pentsatu ere egin ez ditugun gaiak azalduko dira, berehala ikasleen arreta berenganatuko dutenak... On litzateke ahalik gutxien parte hartzea. Nolanahi ere, eztabaidari aldi batez bere kabuz ibiltzen utzi ondoren (iraupena ikasleen jakinminaren araberakoa izango da), galderak egin daitezke unitatean landu asmo diren eduki batzuk baloratzeko, esaterako:

Zer da "biodibertsitatea"?

Zure ustez, Nafarroan Espainiako beste toki batzuetan baino animalia eta landare gehiago edo gutxiago daude? Eta Europako beste toki batzuetan baino gehiago edo gutxiago? Eta munduko beste toki batzuetan baino gehiago edo gutxiago?

Hala ez bada, zergatik daude toki batzuetan beste batzuetan baino gehiago?

Ongi biziko al da Karlosen iguana?

Nafarroan, badago "arriskuan dagoen espezierik"?

Badakizu Nafarroan inoiz neurririk hartu den animalia edo landare espezieren bat babesteko?

3.- NIK USTE DUT... Jarduera hau ondoko honen moldaera da: "Animal rights and animal wrongs" (Nick GLASS)2. Oso konplexua da, gizataldearen balore anitz ukitzen baitira. Itemak D.B.H.ko 2. zikloan

1. JORBA J. eta SANMARTÍN, 1994: «Enseñar, aprender y evaluar: un proceso de regulación continua» (argitaratu gabe).

2. SATIS 16-19 proiektua. 5. unit.

Ingurugiroa

Irakasleako Gida Didaktikoa

aplikatzeko asmoarekin formulatu dira, eta zehatzago 4. ibilbidean aritu nahi duten ikasleak gogoan hartuta. Hala ere, aldatu egin daitezke, edo atal batzuk bakarrik aukeratu edo beste batzuekin osatu, eta horrela jarduera ikasleen mailara eta aurreikusitako sekuentziako edukietara moldatu ahal izanen da. Nolanahi ere, eta moldaketa egin ondoren, behar dela erabakiz gero, jarduera honi esker ikasleek gogoeta egin ahal izanen dute unitatean lantzen diren gai gatazkatsuez, eta eztabaidan aritu ahal izanen dira, zein bere iritziaren alde. Halaber, irakasleak gizakiak animaliak eta landareak erabiltzen dituen moduaren aurrean ikasleek zer jarrera duten jakin dezake. Proposaturiko galdera-sortari bakarka erantzuten ahal zaio "pertsona bakoitzak bere etxean duen gordeleku lasaian", klasea eman aurretik. Komeni litzateke erantzun zuzenik ez dagoela esatea, bakoitzak bere iritzia duela, besterik gabe; are gehiago, esan behar litzaieke balitekeela ez izatea uste sendorik sortako gai guztiez. Klasean ari garela, lehenbizi ikasleak 4ko taldeak eratu eta eman dituzten erantzunen inguruan eztabaidan jar daitezke 30 bat minutuz edo. Helburua nolabaiteko akordio-hastapena lortzea litzateke. Ez du balio "gehiengoaren alperra" erabiltzeak; kontua eztabaida-lehiakideak ideien bidez konbentzitzea da, ez botoen indarra baliatzea. Taldearen iritziak plantila bakarrean idatz daitezke, bakarka erabili dutena bezalako plantilan, alegia. Akordiorik ezin lortu izan bada, esaldiaren zenbakia marra batez inguratuz eta laukiak hutsik utziz adieraz daiteke. Taldeak iritzien inguruan eztabaidan ari direlarik, irakasleak adi-adi egon behar luke eta ikasleen komentario interesgarriak apuntatu, gero gela osoak batera egingo duen eztabaidarako, batez ere irakaslea ohartzen bada ikasleek ez dutela iritzirik eman nahi gai askori buruz. Eta ondoren gela osoko eztabaida etorriko da; horretan beste 30 minutu eman daitezke. Taldeen iritziak jasotzeko, BALIABIDEEN KARPETAKO plantila baliatzen ahal da, gardenki batean proiektatuz. Eztabaida pizteko, ikasleei erantzunak arrazoiekin osatzeko eska dakieke, eta ondoren iritzi bereko taldeek arrazoi eurak dituztenez egiaztatu eta iritzi-aldaketak eragin dituzten arrazoiak zehaztu... Unitatea lantzen bukatutakoan, interesgarri suerta daiteke ikasle bakoitzak bere galdera-sorta aztertzea eta gogoeta egitea, galderaren bati beste erantzun bat emango liokeen, lehengo usteei eusten dien edo arazoa hasieran baino nahasiago ikusten ote duen argitzeko.

Ingurugiroa

Espezie Babestuak 4- BIZIRIK IRAUN Ba al dago ezer pizgarriagorik lan-unitateari jolasten ekitea baino? Jarduera hau "La difícil tarea de sobrevivir" (GARCÍA, 1996)3 lanaren moldaera da. Behar den materiala BALIABIDEEN KARPETAN sartu da. Badago antzeko beste joko bat, hartza protagonista duena, "HUELLA"4 lanean ere. Jokoaren funtsa bisoi europar familia batek gurasoen itzaletik urrunduz gero bizileku berrira heldu artean bizi dituen arazoen nondik-norakoak agertzea da. "Partidatxoa" jokatu ondoren, on litzateke apur batez bisoiek izan dituzten arazoen inguruan hitz egitea: beste espezie batzuek ere arazo eurak dituzten edo ez, nola lor daitekeen halako arazorik ez egotea etab...

Iradokizuna: Jokoaren bitartez erraz antzematen ahal dira bisoi europarraren biologiaren eta bizi den habitataren ezaugarri bereizgarrienetako batzuk. Jarraiko galdera hauek planteatzen ahal dira: zer ikasi dute haien elikaduraz, non egiten dituzte gordelekuak, nola ugaltzen dira, zenbat bisoikume jaiotzen dira umaldi bakoitzean...?

5- PRENTSAREN TXOKOA Egunkarietan, gizarte-berrien orrietan, inguruneari edo ingurugiroari buruzko albisteak azaldu ohi dira. Gainera, badaude aldizkari espezializatuak ere; batzuk nahikoa merkeak dira, eta baliteke ikastetxea bateren baten harpidedun izatea. Gaia gelan lantzen hasi baino bi aste lehenago, ikasleei eska dakieke has daitezela jakingarri iruditzen zaizkien albisteak biltzen. Unitatea lantzen den hamabostaldian, bildutako albisteak horman jar litezke, egunkari tankerako zerbait itxuratuz. Gero berritu eta prentsa-fitxategian gordeko dira. Aldian-aldian komunikabideetan biltzen baditugu lantzen ari garen gaiari buruzko albisteak, elementu gehiago izango ditugu hura sakonago aztertzeko, eta ikuspegi gehiago izango ditugu ikasleentzat interesgarriak eta sekuentziaren hezkuntz helbu-

3. Materiales de Educación Ambiental. Unidad: «Convivir con la naturaleza». Eusko Jaurlaritza, 1997. 4. ROJERO F. (1994): «Huella». Oso Pardo fundazioa. Santander.

Espezie Babestuak ruetako onuragarriak gerta litezkeen egoerak azaltzeko. Seguruenik ere, biltzen diren materilek ideia, eztabaida proposamena etab. ugari ekarriko dituzte.

Irakasleako Gida Didaktikoa

GARAPEN ETA IKASKETA JARDUERAK 6- NON DA ABERATSAGOA BIODIBERTSITATEA: NAFARROAN ALA DANIMARKAN?

Iradokizuna: Helburu zehatzak Albiste laburrak egokiak izaten dira imaginazioa lantzeko. Adibidez, ikasleei eska dakieke bakoitzak hauta dezala albiste bat eta motz ditzala zortzi paper-zerrenda. Zerrenda bakoitzean ondoko galderetako bati erantzun beharko diete laburlabur: Nork egin du? non? zer gertatu da? nori egin dio? zergatik? noiz? nola? nola bukatu da dena? Albistean ez bada ageri deus galdera horietako bat argitzen ahal duenik, erantzun gabe utziko da. Ondoren, galdera bakoitzaren erantzunez idatzitako zerrendak poltsa banatan gordeko dira, hutsik utzi direnak barne. Hala, poltsa batean, esaterako, "nork egin du?" galderaren erantzun guztiak bilduko dira, beste batean "non?" galderarenak eta abar. Hemendik aurrerakoa erraza da: ikasle bakoitzak "esku xaloa" sartu beharko du boltsetan eta bakoitzetik zerrenda bat atera. Jarraian, albiste desberdinetako zortzi erantzun horiez baliatuz, balizko albiste baten istorioa sortu beharko du, istorio bakan, barregarri, ero eta zentzugabea, alegia.

路

Biodibertsitatea zer den eta hurbilpen koantitatiboa nola egin jakitea.

路

Nafarroako flora eta faunaren oparotasunaz jabetzea, eta bertako biodibertsitatearen indizea Europako beste herrialde batzuetakoekin erkatzea.

Ukitzen diren arloak 2. ibilbidea: Natur Zientziak. Oinarrizko informazioa: Ikus "Nafarroako biodibertsitate biologikoa", INFORMAZIO DOSIERRA. Orientazio didaktikoak Garapen eta ikasketa jardueren hasieran biodibertsitateaz mintzatu gara eta hura nola baloratu aztertu dugu. Lurralde bateko biodibertsitatea neurtzeko, espezieen oparotasunaren (espezie kopurua) eta azaleraren logaritmoaren arteko zatiketa egiten da. Hezkuntza maila honetan ikasleek oraindik logaritmoak zer diren ez dakitenez, biodibertsitatearen indizea kalkulaturik emanen dugu. Hautabidez, badago kalkulagailua herrialde bakoitzaren azaleraren logaritmoa mekanikoki kalkulatzeko erabiltzea ere. Eragiketa hala, mekanikoki, egiteak ez du laguntzen ulertzen zergatik baliatu behar den funtzio logaritmikoa azaleraren guztirako kopurua erabili beharrean, baina, aitzitik, biodibertsitatearen indizea lurraldearen azaleraren arabera aldatzen dela ohartzeko balio du. Ikasleen ariketen fitxaren hasieran ikasleek "biodibertsitatea" zer den definitu behar dute egunkarietako izenburuak eta ilustrazioak oinarri hartuta. Maila honetan, biodibertsitatearen indizea zer den eta hura nola kalkulatu jakitea ez da berez garrantzitsua, baina tresna baliagarria da Nafarroa inguruko beste lurralde batzuekin erkatzeko eta hemengo oparotasun biologiko handiaz jabetzeko.

Ingurugiroa

Irakasleako Gida Didaktikoa

Espezie Babestuak

7.- ZEIN FAKTOREK ERAGITEN DUTE LEKU JAKIN BATEKO BIODIBERTSITATEAN?

8- ZERGATIK DA HORREN HANDIA BIODIBERTSITATEA NAFARROAN?

Helburu zehatzak

路

Biodibertsitatean eragina duten faktoreak ezagutzea.

路

Hipotesiak egiaztatzea testuko informazioa aztertuz.

Nafarroako dibertsitate biologiko handiaren arrazoiak ulertzea testu bat irakurri eta mapa tematikoak interpretatuz.

Ukitzen diren arloak

Oinarrizko informazioa:

2. ibilbidea: Natur Zientziak eta Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia.

Datu interesgarri batzuk daude "...Eta zergatik da hain handia Nafarroan?" atalean, INFORMAZIO DOSIERREAN.

Orientazio didaktikoak

Ukitzen diren arloak

Glaziazioen eta glaziazioarteko aldien txandakatzeak espezieen dibertsifikazioan izan duen eragina aipatuko da labur-labur. Gainera, aipatuko da klimaren egonkortasunari esker urteetan zehar hainbat moldaera eta espezializazio sortu direla. Komunitateek denbora aurrera joan ahala dibertsifikatzeko joera dute, eta horregatik zaharretan gazteetan baino espezie gehiago bizi ohi dira. Horrez gainera, baude beste faktore batzuk ere lurralde batetik bestera bidertsitate biologikoa eta biodibertsitate-indizea desberdinak izatea dakartenak: kontinenteen jitoa eta kontinente-masa batzuk gainerakoetatik bakarturik geratzean sortu diren "espeziazio" ildo bereiziak. Nolanahi ere, jarduera honetan arituko diren ikasleen maila kontuan hartuz, ez dugu askorik sakondu nahi gai horietan.

2. ibilbidea: Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia, eta Natur Zientziak. Orientazio didaktikoak: Aurreko jarduerari esker behin honezkero ikasleek badakite zeintzuk diren lurralde jakin bateko biodibertsitatean eragina duten faktoreak. Oraingo jarduera honetan faktoreok Nafarroan biodibertsitate-indize handia nola sortu duten aztertuko dugu.

Jarduera honen fitxari jarraituz, ikasleek hipotesiak sortu beharko dituzte lurraldeen biodibertsitatean eragina duten faktoreei buruz. Beren usteak egiazta ahal izan ditzaten, IKASLEEN LIBURUAN informazio-testua ezarri da. Kontsulta bibliografikoak egiteko nahikoa autonomia badute eta gelako edo eskolako liburutegian kontsultarako material egokia badago, ikasleei eska dakieke beren kabuz aurki ditzatela behar den informazioa. Jardueraren hasieran aurreko jardueran ikasitako faktoreak gogoratzen ahal ditugu: historia geologikoa, klima, erliebea, kokaera geografikoa eta gizakion jarduera. Eztabaida sortarazten ahal da faktore bakoitzak Nafarroan duen eraginaren inguruan. Azaltzen diren lehenbiziko ideiak abiaburu hartuta, aurreko jardueran egindakoa egin liteke, baina bi eratara: jarduera honen izenburuko galderari erantzuteko behar den informazioa eman dakieke edo bestela beren kabuz aurki ditzatela eskatu.

Ingurugiroa

Espezie Babestuak Informazioa ematen bazaie, jarduerako ariketa bakarra mapak interpretatzea izanen da, ondorioak atera ditzaten ezagutzen dituzten faktoreen aldakortasunaz eta eraginaz eta Nafarroan sortu duten biodibertsitate-indize handiaz. Hobe testua azkenean ematen bazaie eta mapak aztertuz egindako interpretazioen koherentzia baloratzeko erabiltzen bada. Informazioa beraiek aurkitzeko esanez gero (bide hau zailagoa da), eska dakieke taldeka jartzeko eta talde bakoitzak faktore bat azter dezala. Lana honela bana daiteke, adibidez: 1 taldea: Nafarroako eskualde guztietan klima bera al da? Ikertu eta egin Nafarroako klima-mapa.

Irakasleako Gida Didaktikoa

9- ZERGATIK EZ DUZU BASOILAR BAT AURKITUKO BARDEAN? Helburu zehatzak ·

Toki bateko ingurunearen eta bertan bizi diren animalia eta landare espezieen arteko erlazioaz jabetzea.

Izaki bizidunak beren ingurunera moldatzea dakarren hautespen naturalaren mekanismoa gutxi gora-behera ulertzea.

Ukitzen diren arloak 2. ibilbidea: Natur Zientziak.

2 taldea: Erliebea, mota askotakoa al da? Egin mapa topografikoa eta pintatu kolore desberdinez ondoko tarte hauek: 0200-400-600-1.000-1.400-1.800-2.000 m. 3 taldea: Ikertu Nafarroako historia geologikoa, gertaera garrantzitsuenak ezagutzeko (aldi geologikoak noizbait aztertu badira soilik). 4 taldea: Lortu Nafarroako landaretza potentzialaren mapa eta beste bat lur-erabilerak edo oraingo landaretza agertzen dituena, eta erantzun galdera honi: Gizakion jarduerek asko aldatu al dute Nafarroako landaretza potentziala?5 Talde-lana amaitutakoan, denen aurrean azalduko dira eta ondorioak aterako dira. BALIABIDEEN KARPETAN jarduerarako behar diren testu laburra eta mapa guztiak ageri dira: mapa topografikoa, litologikoa eta klimatikoa, eta landaretza potentzialarena. Proposatu diren bi hautabideei eta bigarren hautabidean taldeka aritzeari esker jarduera ikasle guztien ezaugarrietara moldatu ahal izanen da.

Orientazio didaktikoak Jardueraren lehenengo atalean Nafarroako komunitate naturalen askotarikotasuna anduko da transektu bat eginez. Oso litekeena da ikasleek lehendik ere jakitea izaki bizidunak beren habitateko ingurunearen ezaugarrietara moldatzen direla. Hala ere, ez dituzte ezagutzen espezieen moldakortasunaren funts genetikoak, hau da, ez dakite moldakortasuna ez dela mekanismo "konszientea", baizik habitat jakin batera edo bertan gertatzen diren aldaketetara ongien moldatzen diren konbinazio genetikoek irautea ahalbideratzen duen prozesu konplexua, hautespen naturala deritzona. Prozesu hori erraz azaltzeko, maila honetarako gehiegizkoak liratekeen edukietan sartu gabe, jarraiko esperientzia proposatzen dugu: "eper zuria":

5. Oraingo landaretzaren eta landaretza potentzialaren mapak eta datuak: «Mapa de aprovechamientos y cultivos de Navarra» (1:200.000). Nekazaritza Ministerioa. ELÓSEGUI J. (1982): «Navarra, naturaleza y paisaje». Nafarroako Aurrezki Kutxa. RIVAS MARTÍNEZ, 1987: «Memoria del mapa de vegetación de series de vegetación de España». Sail teknikoa. ICONA. Madril. Bascones J.C. (1995): «Memoria del mapa de series de vegetación de Navarra». Nafarroako Gobernua.

Ingurugiroa

Ebaki 30x30 bat zentimetroko kartulina zatia, 2x2 zentimetroko 30 fitxa zuri eta beste kolore bateko, ahal dela nabarra, beste 30. Kartulina zatia eper nabar espezie bat bizi den lurraldea izanen da (jarri 10 fitxa taularen gainean). Halako batean, genetikaren kapritxo bategatik, neguan luma zuriak hazten zaizkion eper bat jaio da (kendu fitxa nabar bat eta jarri zuri bat). Arrano beltza eta beste harrapari batzuk ehizan dabiltzanean, elurretan zailago dute eper zuria ikustea nabarrak ikustea baino; harrapariek lau eper nabar ehizatu dituzte (kendu 4 fitxa nabar). Ugaltzeko garaia iritsi denean, neguan luma-zuritzen den eper bakoitzak ezaugarri hori transmititu die bere umeei (gehitu beste bi fitxa, bi ume, lehengo fitxa bakoitzeko; umeek gurasoaren kolorekoak izanen dira). Jakina, maila honetan ez dira kontuan izanen bikote homo eta heterozigotikoen aldakuntzak, ez eta gene batzuk dominanteak eta beste batzuk errezesiboak direnik ere. Hurrengo neguan harrapariek eper kopuru jakina ehizatu dute; fitxak kendu behar dira. Eper nabarrak zuriak baino errazago ehizatzen dituztenez, "ehizaldi" bakoitzean fitxa zuri bakoitzeko bi fitxa nabar kenduko dira. Ondoren ugalketa etorriko da berriz ere, eta galdutako eperren ordezkoak jaioko dira. Zikloa hain-

Irakasleako Gida Didaktikoa

Espezie Babestuak

bat aldiz egin ondoren, taulako fitxa guzrtiak zuriak izanen dira. Horra, espezie berria sortu da: "eper zuria".

animalien moldaerak landareenak baino. Hala ere, ILZetan material osagarria izanen dute maileguan har daitekeen karpeta batean.

Gaia sakontzeko iradokizunak Mapak interpretatzeko beste ariketa bat proposatzen ahal da, espezieak bizi diren natur habitetara moldatzen direlako ideia sendotzeko. Horretarako, ikasleei proposa dakieke mapak (klimatikoa, topografikoa eta landaretza potentzialarena) baliatuz edo gainjarriz ondoriozta ditzatela zein inguru-ezaugarritara dauden moldatuta Nafarroako landare espezie nagusiak: pagoa, haritza, erkametza, artea... Ondorioak zuzen ote dauden argitzeko, aski dute zuhaitz-gidaren bat kontsultatzea. Irakasleak espezieei buruzko informazioa eta diagrama bioklimatikoak aurki ditzake lan honetan: "Memoria del mapa de vegetación de series de vegetación de España".6 Animalia eta landareen ezaugarri morfologiko batzuei antzemanez nola eta zein habitaten bizi diren ondorioztatzen ahal da maiz. Hori dela eta, "Jakina, Watson adiskidea" joko erraza prestatzen ahal da. Nahikoa izanen da animalia eta landareei buruzko 10 diapositiba hautatzea eta ikasleei proposatzea pentsatzeko Sherlock Holmes bezain ikertzaile onak direla eta ahalik daturik gehien ondorioztatzeko diapositiban ageri den izaki bizidunaren "nondik-norakoez". Ikastegietan baliatzen ahal diren diapositiba edo argazkien fondoak egoten dira. Kontuz jokatu behar da eta habitat askotan bizi daitezkeen espezie generalistak hautatu beharrean habitat bereizietara moldatutako espezie espezialistak hautatu behar dira, moldaera morfologikoak ongi nabarmentzeko. Halaber, kontuan izan behar da errazago antzematen direla

10- ZERGATIK GALDU ZIREN LEIZE-HARTZA ETA DODOA? Helburu zehatzak: ·

Espezieak galtzea prozesu naturala bada ere, gaur egun gizakiok prozesu horren abiadura arrisku handiarekin areagotzen ari garela ulertzea.

Informazioa lortzea iraganean eta oraintsu galdu diren espezie batzuez, bai eta galdu izanaren kariez ere.

Nafarroako lurraldean gaur egun ere landare eta animalia batzuk galtzeko prozesuan daudela ulertzea.

Ukitzen diren arloak 2. eta 3. ibilbideak: Natur Zientziak, eta Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia.

Orientazio didaktikoak: Ikasleek uler dezaten espezieak galtzea prozesu naturala dela eta gizakion jarduerek hartan eragina izan dezaketela, iraganean arrazoi oso desberdinengatik galdutako bi espezieren kasuak aurkeztuko zaizkie: haitzuloetako hartza eta dodoa, hau oraintsu. Albisteen ondoren datorren galdera-sorta laburrak jarraibide batzuk eman ditzake bi kasuok aztertzeko. Behin bi kasuak erkatu eta bien kariak (naturalak eta gizakiaren eragina) identifikatuz gero, Iberiar penintsulan katamotzak izan duen bilakaera aztertuko da, espezie entzutetsua den aldetik. Azkenik, hausnar eginen da Nafarroako egoeraz; horretarako gure komunitatean galdu diren espezieak eta egun galtzeko arrisku larrian daudenak hartuko dira hizpide, eta egoeraren kariez mintzatuko gara.

6. RIVAS MARTÍNEZ, 1987. Serie Técnica. ICONA. Madril.

Ingurugiroa

Espezie Babestuak

Irakasleako Gida Didaktikoa

11- NOLA DAGO GURE ANIMALIEN ETA GURE LANDAREEN OSASUNA? Helburu zehatzak 路

Nafarroako dibertsitatearen osasuna zertan den baloratzea, Nafarroan Arriskuan dauden Espezieen Katalogoan ageri diren espezieen kopurua kontuan izanik.

路

Dibertsitate biologikoaren hauskortasunaz eta zaugarritasunaz ohartzea, nahiz eta espezie ugari egon.

Ukitzen diren arloak 2. ibilbidea: Natur Zientziak. Ilustrazioaren iturria: Materiales de Espacios Protegidos de Arag贸n.

Oinarrizko informazioa 6. eta 8. jardueretan biodibertsitatea nola neurtzen den ikusi dugu, eta Nafarroan handia dela. Alabaina, biodibertsitatearen indizeak ez du ezer adierazten basa landare eta animalien populazioez. Horregatik, ez da aski espezie bakoitzeko indibiduoen kopurua zenbatekoa den jakitea, hots, populazioa zenbatzea ez da nahikoa; aitzitik, epe luzean espezieak iraun ahal izanen duen baloratu behar da. Hala, berebizikoa da kopuruaz gainerako beste faktore batzuk ere aintzat hartzea, esaterako populazioa zatikaturik ote dagoen, ugaltzeko eta gene-jariorako konexiorik ote dagoen, habitata espezieak behar dituen baliabideak emateko behar bezain zabala eta behar bezalako kalitatekoa ote den etab. Halaber, kontuan izan behar da potentzialki egon behar liratekeen espezie guztiak ote dauden, edo artifizialki sartutako espezie edo barietateren batek "kutsadura genetikoa" ekar ote lezakeen edo espezie autoktonoei kalte egin ote liezaiekeen. Horretarako azterlan anitz egin behar dira, orain arteko ikerkuntza hankamotz baitago; helburua datu fidagarriak lortzea da, Nafarroan Arriskuan dauden Espezieen Katalogoa sortu eta eguneratzeko. Oraingoz landareen eta ornodunen katalogoa soilik dago eginda. Gainerako taldeez ezer gutxi dakigu. Gaur egun Ornogabeen Katalogoa egiten ari dira.

Informazio gehiago eskuratzeko: "Nafarroan arrisku larrienean dauden basa animaliak", "Babesaren kategoriak", "Arriskuan dauden Espezieen Katalogoa" (INFORMAZIO DOSIERRA).

Orientazio didaktikoak: BALIABIDEEN KARPETAN laburpen-taula sartu da; bertan ornodun espezie babestuei eta haien kategoriei buruzko datuak ageri dira. Ikasleei ematen ahal zaizkie. Taulako datuez baliatuz honako hauek kalkula ditzakegu:

Talde bakoitzean arriskuan dauden espezieen portzentaia.

Ornodun guztietatik arriskuan dauden espezieen portzentaia.

Taulako datuak eta kalkuluen emaitzak interpretatuz, ondorio kezkagarri hau aterako dugu: "ornodunen taldean, hiru espezietatik bat Nafarroan Arriskuan dauden Espezieen Katalogoan sartuta dago".

Ingurugiroa

Irakasleako Gida Didaktikoa

12- ZER DAKIGU ARRISKU HANDIENA DUTEN GURE ESPEZIEEI BURUZ? Helburu zehatzak 路

Nafarroan arrisku larrienean dauden animalia eta landare espezieak zeintzuk diren jakitea.

路

Espezie horiei buruzko informazio adierazgarria aukeratzea eta era sistematikoan erregistratzea aurrez ezarritako formatuan (fitxan, bibliografiaren aurkibidean, marrazkietan).

Ukitzen diren arloak ibilbidea: Ingurunearen Ezagutza, Hizkuntza, Plastika 2. ibilbidea: Natur Zientziak, Hizkuntza eta Literatura. Oinarrizko informazioa: Nafarroako Gobernuak Natura Interpretatzeko Zentroak sortu ditu. Leku horietan ikasleentzako ibilaldi gidatuak antolatzen dira. Gidariek informazio ugari eman dezakete zentroen inguruko naturguneetan bizi diren espezieak hobeto ezagutzeko: hezeguneetako espezieak (Pitillas eta Las Ca帽as), basoko espezieak (Bertiz), harkaitzetakoak eta basokoak (Otsagabia), Nafarroako mendialdekoak (Erronkari). Erronkariko eta Otsagabiko Interpretazio Zentroek, espezie nagusiei buruzko informazio orokorra emateaz gain, beren erakusketen atal batean hartzari eta ugatzari buruzko azalpen luze-zabalak eskaintzen dituzte. Beste natur ingurune mota batzuetan ere (estepa, ibaia) noizbait interpretazio zentroak izanen ditugula espero dugu.

Orientazio didaktikoak: Jarduera honen garapenean bi zati aurkeztu ditugu erabat desberdinak: batean ikasleek informazioa bildu behar dute bakarka eginen duten ikerketa txikiaren bitartez, eta bestean nork bere lana prestatu behar du ikaskideei ikerketaren emaitzak horren bidez azaltzeko. Katalogoan dauden espezieetatik arrisku larrieneko kategorian sailkatu direnak ageri dira koadro batean, galzorian dauden espezieak, hain zuzen ere.

Ingurugiroa

Espezie Babestuak Hegaztiak: Txori zezena, ugatza, Bonelli arranoa, Naumann belatza, eper zuria, basoilarra, eper grisa, basoiloa, ganga azpizuria, okil ertaina, okil gibelnabarra. Ugaztunak: Bechstein saguzarra, arratoi-belarri txikia, ferra-saguzar mediterraneoa, hartz arrea, igaraba. Ornogabeak: Ibai-karramarro autoktonoa. Litekeena da katalogoko beste kategoria batzuetan sailkatutako espezieen artean ikasleek hobeto ezagutzen dituzten edo bereziki miresten dituzten espezieak egotea, eta horiek erakargarriagoak izanen dira beraientzat. Bestalde, espezieari buruzko informazioa erraz lortzen ahal den ala ez kontuan hartu behar da hura aukeratzeko orduan, eta aukeratuko den espezie-multzoa, oro har, Nafarroako faunaren arazoen ikuspegi zabala izateko modukoa izan dadin saiatu behar dugu. Horregatik komeni da ornodun talde guztietako espezieak sartzea. Izan ere, ez luke zentzu handirik izanen hiru saguzar mota ikertu eta arrain espezie bat ere ez ikertzeak. Beste aukera batzuk hauek izaten ahal dira: baso-igel jauzkaria, gailurretako uhandrea, lertxun gorria, belatz handia, uhalde-enara, mirotz urdina, lanproia, lanperna-musua, zuhaitz-igel arrunta, Lataste sugegorria, aztorea, arrano txikia, hontza handia, muturluze pirinearra, erbinude zuria, basakatua. Halaber, Nafarroan galdu egin diren hiru espezieak baina inoiz gure arbasoekin bizi zirenak: otsoa, katamotza eta basahuntz pirinearra. Nafarroan arriskuan dauden landareei buruz eskuratzen ahal den informazioa teknikoegia da eta, ondorioz, ez da egokia hezkuntzaren maila hauetan. Espezieen zerrenda luze-luzea da, baina erraz eskuratzen ahal da; INFORMAZIO DOSIERREAN horren erreferentzia dago. Nolanahi ere, BALIABIDEEN KARPETA OSAGARRIAN zerrenda sartu dugu. Karpeta hori maileguan har daiteke edozein ILZtan. IKASLEAREN LIBURUAN fitxaren eredu bat proposatzen da, ikasleek beren informazioa antolatu eta erregistratzeko erabil dezaten nahi izanez gero. Alabaina, kontuan hartu behar da fitxa hori informazioa tratatzeko laguntza baizik ez dela (informazioa jorratu, antolatu eta erregistratzeko). Ikasleek taldekideei informazioa azaltzeko orduan, berriz, ohiko fitxategia edo txostena albora utzi eta beste bideren bat bilatzea duzue onena. Denboraz ongi bazabiltzate, guk orain proposatuko ditugun beste aukera batzuk erabil ditzakezue. Errazenetik

Espezie Babestuak

Irakasleako Gida Didaktikoa

"Txangoa haritzean zehar"

zailenera doazenez, ikasleen gaitasun edo motibazioen arabera hautatu ahal izanen dituzue. Alde batetik heziketa maila bereko ikasleen artean dauden aldeak izan ditugu gogoan, eta bestetik, jarduera hau lehenbiziko bi ibilbideetan proposatzen dela eta ibilbideok ez direla ziklo berari zuzenduak.

"Minitragedia: pagatxak haritza hiltzen duenean" "Eztabaida: azkonarrak eta azeriak gure galderei erantzun diete"

1. aukera: 2. aukera: Eman diezaiogun gatz pixka bat gure espezieen biologia, habitat, banaketa, elikadura eta abarreko ezaugarrien azalpenari. Egin ditzagun marrazkiak, testu umoretsuak, jar ditzagun geure pertsonaiak hizketan, kexuka, salaketak egiten... Gero artikulu guztiak batu eta aldizkaria "argitaratuko" dugu: NAFARROAN ARRISKUAN DAUDEN ESPEZIEAK. Har ditzagun adibidetzat QUERCUS aldizkariaren EL CĂ RABO edo WAPITI aldizkariak. Zer deritzezue EL CĂ RABO aldizkarian argitaratutako artikulu hauen izenburuei? Ez al dira adierazgarriak? "Tximista-txoriak bere bizitzaren sekretuak azaldu dizkigu" (belatz handia) "Falco andrearen agenda ezkutua. Hegazti harraparien inkubazioaren hamaika xehetasun lehenengoz agerian jartzen dituen dokumentu zirraragarria" "Antzaren migrazioa. Gure korrespontsalak antzara eme zaildu baten bizkar gainean Europan zehar egindako bidaia kontatzen digu" "Lepazuriak difamazioagatiko kereila jarri du" "Sagu kasua: nork jan zituen haziak, saguak edo lursaguak?" "Kume okerra: kukukumea" "Haritz baten zoritxarrak" "Pizti deritzen animalien ezkutuko dosierra"

Pertsonek argazkien album pertsonalak izaten ditugu. Zergatik ez dute horrelakorik izanen gure animalia eta landareek? Ikasleek ikertu duten animalia baten bizitzaren unerik "aipagarrienak" hautatuko dituzte: jaio diren eguna; lehen hegalaldia; lehen ehiza-saioa; gurasoak utzi zituen eguna; benetako arrisku batetik salbatu zenean; lehen laguna, â&#x20AC;Ś Gero, gertaera horiek hartu eta "argazkien" itxurako animalien marrazkiak egin ditzatela. Dibertigarria litzateke une adierazgarri horiek guztiak hautatu eta "argazki" horien oinak lehen pertsona erabiliz era egokian idatzi ondoren espezie bakoitzari buruz aurkitu dutena gainerakoei komunikatzea. Nahi badute eta horrelakorik lortzen badute, benetako argazkiren bat ere erabil dezakete eta, beraz, lana erraztu eginen zaie. BALIABIDEEN KARPETAN adibide bat dago hartz arrearen albumeko argazki batzuekin.

3. aukera: ("Bizirik iraun") jardueran lurraldea bilatzen duten bisoi europar gazte batzuen abenturei buruzko mahai-jokoa erabili zen. Halaber, hartz arreari buruzko "Huella" Hezkuntza Proiektuan sartu den antzeko beste joko bat ere aipatu da. Orduan ez badute egin, ikasleek froga dezakete jokoen bidez bi espezie horiei buruzko informazio asko eskuratzen ahal dela. Beraz, zergatik ez dute, nola bakarka hala talde txikietan, antzeko zerbait asmatuko ikertu dituzten espezieei buruz? Gero elkarren artean truka ditzakete partida batzuk jokatzeko eta, bide batez, jokoak lantzen duen espezie horri buruzko zerbait gehiago ikasteko.

"Amorruaren birusaren abentura gomenda ezinak" Gaia sakontzeko iradokizuna "Maisu Azeriren zoritxarrak" "Espioi grisa" (kukuaren bizitzari buruzko lehen emanaldia)

Interpretazio Zentro bat bisitatzeko programa egitea aukera ezin hobea izaten ahal da Nafarroako animaliak eta landareak, bertako habitatak eta arazoak hobeto ezagutzeko. Bisitaldia

Ingurugiroa

Irakasleako Gida Didaktikoa

Espezie Babestuak

datuak eta informazioa eskuratzeko prestatzen ahal da, habitat natural horren argazkiak ateratzeko, toki hori azaltzen den kondairak edo tradizioak biltzeko, ikuspegi desberdinetatik (ekologikoa, ekonomikoa, soziala eta kulturala) bertako arazoak aztertzeko. Kontuan hartu behar da espezie batzuen biziraupena gizakiaren jarduera batzuekin bateraezina dela eta, beraz, adierazi den biziraupen hori eta gizakiak egiten duen bitarteko naturalen aprobetxamendua bateragarri bihurtzeko nahitaez neurriak aplikatu behar direla. Bisitaldiaren bidez gehienetan hirikoa den edo landa esparruko erritmo edo ohitura horietatik urrun dagoen gure ikaslegoak espezie batzuen kontserbazioari eta gizartean horrek dituen eraginei buruzko arazoen beste ikuspegi bat izan dezake.

13- ZERGATIK DAUDE ARRISKUAN ESPEZIE HAUEK?

Jarduerari ekiteko hiru gai hauei buruzko ideia-jarioa proposatzen dugu: 1.- Zeintzuk dira basa bizian eragin kaltegarria izan dezaketen giza jarduerak?

Helburu zehatzak ·

Irudi bat aztertu eta eztabaidatuz, animalia eta landareen artean eragin positiboa edo negatiboa duten giza jarduerak identifikatzea.

Jarduera horiek espezie batzuetan dituzten eraginak baloratzea.

Efektu negatibo horiek gutxitzeko edo ezabatzeko egin litekeenaz hausnar egitea.

Ukitzen diren arloak 1. ibilbidea: Ingurunearen Ezagutza 2. eta 3. ibilbidea: Natur Zientziak eta Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia.

2- Ezagutzen al duzue animalia eta landareetan eragin positiborik duen giza jarduerarik? 3.- Aipatu dituzuen jarduera guztien eragin kaltegarria bera al da? Zergatik dira batzuk txarragoak edo ez horren txarrak? BALIABIDEEN KARPETAN tamaina handiko kolorezko lamina bat dago eta bertan zuzenean Nafarroako landaretza eta faunan eragina zuten gizakiaren jarduerak azaltzen dira. Halaber, horren kopia txikiagoa dago, zuri-beltzean eta itzaldurekin, ikasleei emateko. Lamina bera, baina zenbatuta, taxuera sinplearekin eta deskripzioarekin, BALIABIDEEN KARPETAN dago. Jarduerarekin jarraitzeko lamina hori ondo ikusteko tokian jarriko da eta minutu batzuetako astia utziko da isilik sakon aztertzeko.

Oinarrizko informazioa: INFORMAZIO DOSIERRA kontsultatzen ahal da Zeintzuk dira Nafarroako basa biziaren kontrako mehatxu larrienak? atalean

Talde txikiekin lanean hasi aurretik, nahi izanez gero, behaketa zuzenduta egiteko saio laburra hasten ahal da. Saio honetan planteatzen ahal diren galdera batzuk, lan-mailaren arabera, hauek izan daitezke:

Orientazio didaktikoak Jarduera hau aholkatu diren lehen hiru ibilbideetan landu behar da eta, beraz, hiru mailetarako izaten ahal da, eta kasu honetan lamina bat behatzea eta horrek sortzen dituen iradokizunak eztabaidatzea planteatzen da, eztabaida hori eskatzen den mailari egokituz alegia.

Ingurugiroa

Zeintzuk dira irudian ikusten ditugun giza jarduerak?

Uste al duzu jarduera horiek guztiek eragina dutela bizitza basatian? Onuragarria den jarduerarik ikusten ahal duzu? Zeintzuk dira kaltegarriak? Ba al dago eraginik, ez onik eta ez txarrik, ez duen jarduerarik?

Espezie Babestuak ·

Zer eskuratzen da jarduera kaltegarri horiekin? Zeintzuk dira onurak?

¿Fauna, flora edo biak ukitzen dituzte?

Zure ustez zeintzuk dira larrienak? Zergatik? Larritasun hori zeri lotuta dago?

Eragin negatibo horietatik guztietatik, zeintzuk dira gehien errepikatzen direnak? Merezi al du guk multzoetan sailkatzea, adibidez habitatak deuseztea edo haustea, espezieak kaltetzea edo galtzea, etab.?

Zure ustez ekintza horietarikoren bat debekatu egin beharko litzateke? Agian aurrera jarrai dezake, baina kalteak ekiditeko mugak ezarriz? Nola?

Eta, hori gora-behera, zer egiten du jirafa batek hemen?

Kasu bakoitzean galderak hautatuko dira unitatea lantzeko aukeratu den konplexutasun-mailaren arabera.

Jarduera baten eragin kaltegarriak neurtzeko ondoko alderdi hauek hartzen ahal dira kontuan: ·

Indibiduo solteak edo espezie osoa ukitzen dute.

Toki mugatuan edo alde handiagoetan dute eragina.

Kalteak toki edo sasoi jakin batzuetan gertatzen direnean baino ez dituzte sortzen.

Eragozpenak eragiten dituzte edo espezieen bizitza eta ugalketa arriskuan jartzen dute.

Espezie ukituak endemikoak edo espezie babestuak dira.

Habitat naturalen deuseztapena edo kutsadura eragiten dute.

Eraginak aldi batean baino ez dira nabaritzen.

Gertatzen diren kalteak behin-betikoak dira. Kalteak ekiditeko neurriak hartzen ahal dira.

14- ETXE HONDATUEN ETA MAIZTER KALERATUEN BILA Helburu zehatzak ·

Taldean eginen den eztabaida hau ordeztu egiten ahal da, edo talde txikiagoetan eginen den beste batekin jarraitu. IKASLEAREN LIBURUAN 1. eta 2. ibilbidea egiten dutenentzako plantila bat aurkituko duzue, eta beste bat 3. ibilbidea burutzen dutenentzat. Ikaslegoak eztabaidan zehar oharrak apuntatzeko erabil ditzake plantilok. Jarduera bukatzeko iradokizuna egiten da: taldeen arteko gora-beherak argitzeko, halakorik badago, ikasle guztien arteko eta guztientzako azalpenak ematen ahal dira eta gai zehatz horiek denen artean eztabaidatu.

Irakasleako Gida Didaktikoa

Tokian bertan dibertsitate biologikoan eragin negatiboak dituzten jarduera batzuk aurkitzea eta hurbileko inguruan espezie mehatxatuak ikertzea.

Ukitzen diren arloak 1. ibilbidea: Ingurunearen Ezagutza 2. eta 3. ibilbideak: Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia. Orientazio didaktikoak Eskolatik hurbil dagoen toki bat bisitatzea aholkatzen da; txango hori goiz batekoa edo ordu batekoa izan daiteke. Xedea eskolako haurrek hurbil duten inguruan espezie horiek dituzten arazoak zehaztea eta udalerrian ikerketa txikia egiteko motibatzea da. Bisitatuko den tokiak altuera nahikoa izanen du, bertatik ikuspegi zabala edukitzeko modukoa alegia. Toki horretan gaudenean lurraldea atzematen edo aldarazten duten giza jarduerak identifikatzeko ahalegina eginen dugu eta bertan dauden habitat natural edo erdi-naturalen sailak zeintzuk diren adierazi. Behaketa horiek krokis batean islatzen ahal dira. Bi galdera egin behar dira: nolakoa ote zen paisaje hau duela 50 urte? Zeintzuk dira gure herrian bizi ziren animalia edo landareak?

Ingurugiroa

Irakasleako Gida Didaktikoa

Espezie Babestuak

Berriz ere eskolan ikerketa egitea proposatzen da herrian orain 50 urte zegoen paisajea berregiteko. Besteak beste, jarduera hauek egin daitezke: ·

Espezieei buruzko edo paisajeari buruzko datuak eskuratzeko aukera ematen duten antzinako mapak, argazkiak, albisteak eta testuak berrikustea.

Nekazari, abeltzain, zahar, ehiztari eta, oro har, lehengo espezieei buruzko informazioa duen eta non zeuden dakien jendeari inkestak egitea.

Herrian galdu diren espezieen zerrenda egitea, eta galera horren arrazoiak ezagutzea.

egin behar da: Nafarroako espezie gehienen hazkuntza-erritmoa antzekoa da. Konifero eta makalen kasuan enborraren diametroa 2 cm inguru hazten da urtero; hostozabaletan hazkundea 1 cm-koa da. Beraz, orokorrean, arbola baten adina kalkulatzeko aski da enborraren diametroaren zatiketa egitea, lurretik 130-150 cm-ra neurtuta, eta zati bi egitea baldin eta koniferoa bada edo zati 0,6 hostozabala bada. Zehatzagoak izateko taula hau erabil daiteke:

Diametroa

Pagoa

Pinu gorria

URTEAK Haritza Aleppo pinua

Bildu den informazio horrekin herriaren duela 50eko mapa egitea.

15.- ZUHAITZEK HITZ EGINEN BALUTE… Helburu zehatzak ·

Nafarroan bakanak izateagatik babestuta dauden zuhaitzen arteko batzuk ezagutzea.

Beste izaki bizidun batzuekiko jarrera enpatikoak sustatzea.

Kontserbazio eta babes hobea ekarriko duen ekintzaren bat sustatzea.

Ukitzen diren arloak 1. ibilbidea: Ingurunearen Ezagutza 2. ibilbidea: Gizarte Zientziak Oinarrizko informazioa: Irakasleek informazioa dute INFORMAZIO DOSIERREAN, zehatzago "Nafarroan Arriskuan dauden Landareen Katalogoa" atalean. Halaber, "Diario de Navarra" egunkariak 1997ko azken hilabeteetan igandeko astekariaren azken orrian Nafarroako zuhaitz bereziak aztertu ditu. Caja Rural erakundeak 1997an egin zuen egutegian ere monumentu naturalen argazkiak azaltzen dira. Zuhaitz baten urteak, gutxi gora-behera, kalkulatzeko hau

Ingurugiroa

Artea Gaztainondoa 15

100

130

115

105

Argi dago ale guztiak ez direla neurri berean hazten. Zuhaitza basoan hazi bada, oso hurbil kokatuta dauden beste zuhaitz batzuekin lehian, zirkunferentzia berak urteak halako bi direla esaten digu, hau da, lodierari dagokionean hazteko abiadura erdia da. Ahal denean neurketa ondo hazi diren zuhaitzetan egin behar da, bakarrik edo beste ale batzuetatik urrun dauden arboletan. Orientazio didaktikoak Material hauen funtsezko helburua eskolako haurrek ingurugiroarekiko duten sentsibilitatea areagotzea da, hau da, "norbanakoak ingurugiroa jarrera enpatikotik ulertzeko ezaugarrien multzo gisa" (PETERSON). Sentsibilitatearen garapenak osagai afektiboak eta kognitiboak ditu. Jarrera honek osagai afektiboa sustatu nahi du; horregatik, bada, garrantzitsua ez da "Monumentu naturalak" kategoriaren babesaren esangura ezagutzea, edota zeintzuk diren gure aparteko arbola horiek ezagutzea. Izaki bizidunak begirunez tratatzeko jarrera hobetu egiten ahal da baldin eta "ale jakin batzuekiko eta hurbileko espezieekiko sinpatiazko "harreman pertsonalak" eratzen badira. Halaber, errazago igarotzen ahal da hausnarketatik ekintzetara helburua hurbilekoa eta ezaguna bada. Ikasleekin kanpoko jardueretan dugun esperientziari esker ondoko pasadizo honetan laburtuko duguna frogatu dugu:

Espezie Babestuak ibilbide jakin baten erdian, haritz zahar baten aurrean, ikasleei ale hark 400 urte zituela esaten zitzaien. Sarritan harridura adierazten zuten, eta baita azaleko txundidura antzekoa ere. Etxerako bidean toki horretatik igaro eta, gehienetan, ikasleek ez ziren konturatzen eta ia inork ez zuen haritz zaharrari buruzko inolako iruzkinik egiten. Beraz, estrategia aldatu genuen: arbola zaharrera heltzen ginenean ale horrek "bizi dituen" gertaera historiko batzuk kontatzen genituen; ikasleentzat ere ezagunak diren gertaera historiko ezagun jakin eta garrantzitsu batzuk, eta horien artean, lantzean behin, "lizentzia literario" batzuk, esaterako gure zuhaitzak bertatik bere tropak eta guzti gertaera historiko batera edo beste batera igaro zen pertsonaia historiko bat ezagutu zuenekoa. Bat-batean nabarmena da nola taldeak haritz zaharraren antzinatasuna benetan "ikusten" duen eta ikasleen aurpegietan begirunea eta txundidura azaltzen dira. Berriz ere etxerako bidean, toki horretatik igarotzen garenean, haur askok irribarre egin edota hurbildu eta ukituz "agurtzen" dute ale "agurgarria". Beraz, antzeko esperientziak bizitzeko gonbidapena egiten dizuegu. Ikasleei esan herriko arbolarik zaharrena aurkitzeko eta eskatu zuhaitz horren eta beren historia pertsonal eta familiarraren arteko erlazioa ezartzeko, IKASLEAREN LIBURUKO fitxan dagoen grafikoa testuarekin batera azaltzen den ilustrazioan adierazi den era horretan osatuz. Iturria: “Un mar de Bosques” 7 1929 Zuhaitza jaio zen

1960 Eskola eraiki zen

1945 Ingelesezko irakaslea jaio zen

1975 Atezaina ezkondu zen

1968 Eskolan tximistak jo zuen

1953 Zientzietako irakaslea jaio zen

1996 Matematika irakasleak haurra izan du

1984 Gure gela eratu zen

Ikasleek lan egiteko fitxan Nafarroako aparteko arbola horie-

7. WWF-ADENA (1996): «Un mar de bosques».

Irakasleako Gida Didaktikoa

tariko batzuk sartu ditugu. Batek, Erriberriko Marzuzondoak, bere 500 urteetan bizi izan dituen gertaerak kontatzen ditu. Gaia zabaltzeko iradokizuna Talde txikietan Erriberriko Marzuzondoaren istorioari buruzko komikia egiten ahal da. Fitxaren grafikoa zabaldu eta horma-irudia egiten ahal da eta, ondorioz, zilegi izanen da hautatu diren gertaerei buruzko marrazkiak eta argazkiak sartzea.

16.- ZER DIOZU GURE ETXEKO ANIMALIEI BURUZ ETA LANDUTAKO ARRAZEI BURUZ? Helburu zehatzak: ·

Nafarroako etxabere arraza batzuen eta lehen lantzen ziren landare barietate batzuen desagerpenari buruzko hausnarketa egitea.

Etxabere arrazen eta lantzen diren landare barietateen galerak gizadiaren ondare orokorrean duen eragina neurtzea.

Ukitzen diren arloak 3. ibilbidea: Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia eta Natur Zientziak. Oinarrizko informazioa: Organismo bizi batek milaka gene ditu eta horietariko bakoitzak ezaugarriren batean du eragina, esaterako tamainan, hazteko erritmoan, malgutasunean, gaixotasunen aurkako erresistentzian, eta abar. Mende askotan zehar gizakiek landare eta abereen aleak hautatu dituzte etekin hobea lortzeko eta tokian-tokiko ingurugiroko baldintzei hobeto egokitzeko. Oraintsu lortu diren aurrerakuntza teknologikoei esker, alde batetik, hautespena egin ez ezik, ekoizkortasun hobea duten espezieak "sortu" dira, eta bestetik, gero eta kontrolatuago dauden eta, industri etxaldeetan hazkuntza intentsifikatuz, lehorreko lurrak ureztaketaren bidez transformatuz, pentsuak, ongarri sintetikoak eta nekazaritzarako gai kimikoak eta abar fabrikatuz, artifizialagoak diren ingurugiroko egoeretan lantzea lortu da. Egoera kontrolatu horien bidez ez da beha-

Ingurugiroa

Irakasleako Gida Didaktikoa

Espezie Babestuak

rrezkoa animaliak edo landareak lurralde bakoitzeko ingurugiroaren baldintzei egokitzea. Horrek guztiak benetako eraginak izan ditu gure bizi-kalitatean baina, maiz, benetako ingurugiro-eraginak sortarazten ditu, edo animaliak ANIMALIEN ESKUBIDEEN ALDARRIKAPENEAN (UNO) aintzatetsi zaizkien eskubideen aurka dauden baldintzak pairatu behar dituzte. Halaber, espezie gutxi batzuk hautatzeari esker lortu den ekoizkortasunaren gehikuntzak espezieen eta dibertsitate genetikoaren galera izugarria ekarri du. Kalte hori ez da berehala ikusten baina mundu mailako elikaduran bat-bateko katastrofeak eragin ditzake baldin eta klima aldatzen bada edo izurriteren bat sortzen bada. Espezie horiek sendotzeko beste faktore batzuekin gurutzatzea, espezie basatietatik datozenak, barietate horiek desagertu ez direnean baino ezin da egin.

Orientazio didaktikoak: IKASLEEN LIBURUAN arazo konplexu hau planteatzen lagunduko dizuen fitxa sartu dugu. Proposatu den jarduera hau egiteko komeni da genetikari buruzko oinarrizko ezagutzak edukitzea.

17.- IZAN AL DEZAKE BATERE ERAGINIK HEMENGO FLORAN EDO FAUNAN KANPOKO ESPEZIEAK SARTZEAK? Helburu zehatzak 路

Espezie aloktonoen sarrerak espezie autoktonoetan eta horien habitatetan izan ditzakeen eraginak ezagutzea eta horiei buruzko hausnarketa egitea.

Ukitzen diren arloak 3. ibilbidea: Natur Zientziak. Oinarrizko informazioa:

Horrela gertatu zen Estatu Batuetan urte batzuetan zehar artoaren uzta osoa deuseztatu zuen "Southern Corn Blight" gaixotasun izugarriaren historia, harik eta oraindik Iraultza Berdea ezagutzen ez zuen Mexikoko urruneko haran batean izurriteari aurre egiteko gauza zen basa-arto espeziea aurkitu arte. Gaitzari aurre egiteko gauza zen espezie horrekin gurutzatuz lortu zen izurritea gainditzea. Nekazaritza industrializatuarentzat benetan zortea izan zen oraindik nekazari "atzeratuak" egotea, hainbesteko ekoizkortasunik ez duten espezieak lantzen zituztenak alegia. Informazio gehiago eskuratzen ahal da INFORMAZIO DOSIERREAN (Zein da espezie horien egoera gure komunitatean? eta Zergatik babestu behar dugu dibertsitate biologikoa?)

Ekosistema bateko animalien eta landareen komunitateak oreka hauskorrean bizi dira eta espezie bakoitzak zeresana du horretan, eta horri esker espezie guztiek bizirauteko behar dituzten bitartekoak aurkitzen dituzte. Espezie aloktono bat sartzeak oreka hori apur dezake eta espezie autoktonoak lekuz aldatu edo ezabatu, oreka naturalean aldarazpen nabarmenak eraginez. Bioerasoak mundu mailan biodibertsitatea galtzeko arrazoi nagusietakoak dira. Nafarroan dauden espezie batzuk beste leku batzuetakoak dira. Gure lurraldean helburu ekonomikoengatik sartu dituzte eta Nafarroako ekosistemen aldarazpena eragin dute. Gure komunitatean sartu diren espezie exotikoen sarreraren adibidea adarzabala da, borondatez sartu zena alegia, edo ortzadar-amuarraina, bisoi amerikarra edo koipua, hauek nahi gabe, arrain haztegietatik edota larruak ekoizteko etxaldeetatik ihes egin dutelako. Bioerasoek mundu mailan duten eraginari dagokionean informazioa aurkitzen ahal da "La amenaza de las bioinvasiones" izenburuko lanean8. MATERIAL OSAGARRIAREN KARPETAN QUERCUS aldizkariko bi artikulu azaltzen dira, "bisoi amerikarraren sarrera" eta "ibai-karramarroaren gainbehera" gaiei buruz.

8. Bright C. (1996): 芦La situaci贸n del mundo禄. ICARIA. Bartzelona.

Ingurugiroa

Espezie Babestuak Orientazio didaktikoak Jakin dakigu oso zaila dela sarrera horiek ekosistema naturaletan eragin dituzten ondorioei buruzko informazioa bilatzea, zati batean horiei buruzko oinarrizko azterlanik ez dagoelako, eta, ondorioz, BALIABIDEEN KARPETAN ikasleen artean banatzen ahal den fitxa bat dago daturik garrantzitsuenekin. 18.- MASKOTAK NEGOZIO Helburu zehatzak ·

Espezieen legez kanpoko trafiko eta merkataritzan sentsibilizatzea, merkataritza horretan lagunduko ez duten edo hori areagotuko ez duten jarrera pertsonalak sustatzea.

Ukitzen diren arloak 3. ibilbidea: Natur Zientziak, Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia eta Hizkuntza eta Literatura. Oinarrizko informazioa: Gure ohitura eta jarrerak ez dira bukatzen Nafarroan bizi diren espezieekin. Maskota exotikoak edo jatorriz animaliak diren lehengaiak erabiliz prestatzen diren kontsumo-ondasunak eskuratzeko ohiturak nahikoa izaten ahal dira planetako beste alde batzuetako espezieen biziraupena arriskuan jartzeko. Halaber, hala nahi gabe nola borondatez, animaliak askatzen diren kasuak edota horiek eragiten dituzten arazoak gero eta gehiago dira: kume zirenean erositako iguanak, Kaliforniako dortokak eta sugeak bertan behera uzten dituzte hazten direnean; etxeko katuak basoko katuekin gurutzatzen dira; basati bihurtzen diren txakurrek abereak erasotzen dituzte…

Irakasleako Gida Didaktikoa

Animalia basatien, landareen eta bizitza basatia duten aleen nazioarteko merkataritza negozio izugarria da, mundu osoan 5.000 milioi dolar baino gehiago mugitzen duen negozioa. Gehienetan erabat legezkoa da eta nazio mailako lege eta nazioarteko hitzarmenen bidez kontrolatuta dago. Dena dela, merkataritza horren herena eta laurdena artean legez kanpoko negozioa da eta espezie arraroekin eta arriskuan dauden espezieekin egiten da; orokorrean, legez kanpo harrapatu eta mugak kontrabandoaren bidetik gainditzen dituzte. Merkataritza hori da mehatxupean bizi diren espezie ia iraungi horien arriskurik adierazgarriena. Hegaztien ia %3 merkataritza honen mehatxupean dago. Urtero milioiak eta milioiak dira mundu osotik zehar garraiatzen dituzten animalia biziak maskoten merkataritza hori asetzeko. Halaber, larru-azal, larru eta boli kopuru handien merkataritza ere badago. Iberiar Penintsulak benetan toki estrategiko pribilegiatua du, geografiari dagokionean, merkataritza hori egiteko eta komunikabideen arloan, bai itsasoz eta bai airez. Horregatik Espainiako lurraldea batez ere Europako Erdialde eta Estatu Batuekin bat egiteko erabili dute, edo bereziki Latinoamerikatik, Ekuatore Afrikatik eta Asiako hegoekialdeko aleen kopuru handien destinoa ere bada. Horrela, bada, 1989an Espainia, Argentina, Indonesia eta Tailandiarekin batera, Arriskuan dauden Basa Landare eta Animaliei buruzko Nazioarteko Hitzarmenak (CITES)9 babesten dituen espezieen legezaurkako trafikoak gehien ukitzen zituen lau herriak ziren9. Munduan babestuta dauden animalia eta landareen salerosketaren %30etik gora Espainian egiten da. Beste alde batetik, estatu espainiarreko faunak aparteko aberastasuna du Europa eta nazioarteko mailan. Beraz, isileko ehiztariek hartz arreak, sarrioak, eguzki-arranoak, belatz handiak… ehizatzen dituzte. Horrela, galtzeko arriskuan dauden hegazti espezieen arrautzak harrapatu eta babestuta dauden animaliak isilean ehizatzen dituzte, disekatu eta bilduma partikularretara edo museoetara igorri. Espainian, aldi berean, indarreko nazio eta erkidegoaren mailako legerian babestuta egon arren eta horien merkataritza debekatuta, herriz herriko azoketan edo antzekoetan saltzen diren espezieen merkataritza dago, esaterako hain ezagunak diren "txoritxoak", igel-hankak edo arrainkumeak10.

9. Ikusi «Nazioarteko Hitzarmenak. Informazio Orokorra». EBk CITESekin bat egin zuen Espainian nahitaez bete behar 3626/82 Batasunaren Erregelamenduaren bidez. 10. LEAN G. eta HINRICHSEN D (1993): «Atlas del Medio Ambiente». Algaida argitaletxea. Sevilla.

Ingurugiroa

Irakasleako Gida Didaktikoa

Espezie Babestuak

Orientazio didaktikoak Bioinbasioen eta bertako espezieen kutsadura genetikoaren arrazoi nagusienetakoa maskotak bertan behera uztea edo nahi gabe galtzea da. Datu hau jarduera hori eta aurrekoa "josteko" erabiltzen ahal da. Jatorrizko herrietan babestuta dauden espezie exotikoen eskaria, etxeko laguntzarako animalien merkatuagatik, gero eta handiagoa da eskolako adinean dauden pertsonen artean eta, ondorioz, uste da komeni dela gaia unitate honetan aztertzea. Ikasleen fitxan sartu diren testuen asmoa hausnarketa pertsonala eragitea da. Hausnarketa hori eragiteko galdera batzuk egiten ahal dira: ·

Prentsako titularrak irakurri ondoren, zer uste duzu? Ezagutzen zenuen edo inoiz entzun duzu espezie horien merkataritza dagoenik?

Ikusi al duzu inoiz zure burua habitat naturalean harrapatu dituzten eta askatasuna maskota bihurtzeko galtzen duten animalia horien lekuan? Ikusi "Protosferoa" MATERIAL OSAGARRIEN KARPETAN.

Animalia batzuk monogamoak dira eta bizitza osorako bikote finkoak eratzen dituzte. Pentsatu al duzu inoiz bizikidea galtzeak zer nolako eraginak izanen dituen animaliarentzat?

Etxeko animalia batzuk, gizakiaren menpekotasunean gizaldiak bizi ondoren, bakarrik bizirauteko gaitasuna edo "trebezia" galdu dute. Gizakiak sortzen duen ingurua beraien berezko habitat bihurtu da. Uste al duzu animalia basati batek bizitza "zoriontsua" izan dezakeela bere berezko habitatetik kanpo?

Hausnarketa pertsonal hori egin ondoren iritziak trukatzeko saio laburra proposatzen ahal da eta, bukatzeko, iritzi pertsonala idatziz islatzea. Gaia sakontzeko iradokizuna: Iruzkin pertsonala bukatu ondoren lan egiteko fitxan azaltzen den irudia publizitate edo sentsibilitatea sortarazteko kanpaina batekoa dela pentsa dezakegu eta, abiaburua hori dela, irudiak aditzera ematen duenarekin bat datozen esloganak sortzeko eskatu.

Ingurugiroa

Jarduera honetan lantzen diren alderdiek, maiz, interes izugarria pizten dute ikasleen artean. Halaber, maskotak oso hurbil dauden eta ohikoak diren elementuak dira. Zuen kasuan ere horrela baldin bada, herrian bertan ikerketa txikia egitea proposa dezakezue ondoko zerrendako gai batzuetan: ·

Ba al dago herrian Washingtongo Hitzarmenak (CITES) babestu duen espezieren bat salgai duen animalia dendarik? Horrela bada, ale bakoitzak bidezko inportazio ziurtagiria al du?

Opari dendetan saltzen al da espezie babestuak diren animalia edo horien atalekin eginda dagoen produkturik? Batzuetan, kontsumo mota horrek eragiten dituen arazoak ezagutu gabe, horrelako gaiak erosten ditugu; norbaitek ba al du horrelakorik etxean? (eskolara ere eramaten ahal dira denok ikusteko); non eta noiz erosi ziren; nongoak diren…

Ba al dago taberna edo jatetxerik kartan txoritxoak edo espezie babesturik eskaintzen duenik?

Gure auzotarren maskoten artean ba al dago espezie babestuetakoa denik? Ba al dago aukerarik hori jakiteko inkesta bat egiteko? (erantzuna baiezkoa bada ondoko galdera hauek egiten ahal dira: zein espezietakoa da, nongoa da, ezagutzen al ditugu horren habitataren baldintzak eta elikadura naturalarenak, eta animalia horien "etxe berrian" horiek kontuan hartzen dituzten; zergatik hautatu zuten maskota hori, berriz ere horrelakoa hautatuko luketen, ea ezagutzen duten jatorrizko tokian hori espezie babestua den edo arriskuan dagoena; erosi dutenean legez harrapatu eta inportatu dela frogatzen duen ziurtagiria eskatu duten…

Informazioa eskuratzeko, kasu batzuetan, arazoak egon litezke eta, jarduera hau egitekotan, begirune osoz jardun behar da eta une oro irakasleek zuzenduko duten plangintzaren arabera jokatu. 19.- NAFARROAKO ELKARTE KONTSERBAZIOZALEAK ETA BABESZALEAK Helburu zehatzak ·

Nafarroan espezieak babesten eta kontserbatzen dituzten elkarteak ezagutzea.

Espezie Babestuak 路

Irakasleako Gida Didaktikoa

Elkartegintza sustatzea eta horrelako elkarteetan parte hartzea.

Ukitzen diren arloak 3. eta 4. ibilbideak: Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia. Orientazio didaktikoak: BALIABIDEEN KARPETAN fitxa bat dago eta, horretan, Nafarroan kontserbazioaren eta babesaren arloan lan egiten duten elkarte nagusiak azaltzen dira. Ikasleen artean banatzen ahal da beraiekin harremanetan jar daitezen eta elkarte horren helburuen berri izan dezaten, hau da, egiten dituzten jarduerak, etorkizuneko proiektuak, integratzeko eta elkartean parte hartzeko erak eta abar. Ukitzen diren arloak Ikasleak talde txikietan banatzen ahal dira eta bakoitzak elkarte batengana jo dezake. Erantzuna jasotzen dutenean horren azalpena eman dezakete eskuratu dituzten datu horien berri emateko.

4. ibilbidea: Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia eta Hizkuntza eta Literatura. Orientazio didaktikoak:

Gaia zabaltzeko iradokizuna Ahal bada, herriko elkarte batzuekin mahaingurua eginen eta ekintza horretan talde horien helburuak eta proiektuak azaldu. Ikasleek harremanak eginen dituzte, mahaingurua antolatu, hizlariak aurkeztu eta abar, eta beste ikasgela batzuetako ikasleak gonbidatzea erabakitzen bada, baita ekintzaren berri emateko kartelak egin ere.

Jarduera hau, egineran, elkarri lotuta dauden jarduera-segida da eta gainerako izaki bizidunekiko eta animalien eskubideekiko dugun jarrera aztertzen du. Oso zabala da eta, ulermena erraztearen ondoreetarako, orientazio didaktikoak zatitu egin dira. MATERIAL OSAGARRIEN KARPETAN testu batzuk hautatu dira izaki bizidunen eskubideen gaia sakon aztertzeko.

A- Ez abandonatu, berak ez luke inoiz horrelakorik eginen. 20.- BA OTE DUTE ESKUBIDERIK ANIMALIEK? Helburu zehatzak 路

Animalien duintasuna ukitzen duten egoerei buruzko hausnarketa egitea.

路

Nafarroako gizartean ohikoak diren jarrera batzuei buruzko eztabaida egin eta animalien duintasun eta eskubideetan zerikusia duten balio pertsonalak argitu.

路

ANIMALIEN ESKUBIDEEN ALDARRIKAPENA, Nafarroako animalien babesari buruzko legea eta animalien eskubideak bermatzeko beste jarduketa batzuk ezagutzea.

Hasteko BALIABIDEEN KARPETAN dagoen Antonio Galaren "Historia komun bat" testua irakurtzea gomendatzen da. Maskotak abandonatzeari buruzko gaia aztertzen du; hori, zoritxarrez maizegi gertatzen den gauza izateaz gain, jarduera hau eta "Maskotak negozio" jarduera lotzeko erabiltzen ahal dugu. Testua oso afektiboa da eta egokia da oso jardueraren xedea sentsibilitatea sustatzea delako. Aukeran, "Chico" izenburua duen testua erabiltzen ahal da (MATERIAL OSAGARRIEN KARPETA), errazagoa delako eta amaiera zoriontsua duelako, eta agian, zuen aburuz egokiagoa gerta daitekeelako jarduera hau lehen mailan lantzeko. Hizkuntza irakasgaian testua ozen irakurtzea gomendatzen da. Hurrengo saioa izan arte seguruenik zilegi izanen da

Ingurugiroa

Irakasleako Gida Didaktikoa

minutu batzuetan lasaitasuna eta hausnarketarako giroa mantentzea, irakurri duten istorioari buruzko hausnarketa egin dezaten eta testua entzun dutenean izan duten sentimenduari buruz iradokizun pertsonal laburra eta beraien ustez animalia abandonatuak zer sentitzen duen adieraz dezaten. Gaia zabaltzeko iradokizuna Berriz ere ikasgelan, iradokizun batzuk irakurtzen ahal dira, eta gai batzuei buruzko iritziak trukatu, esaterako ondoko hauei buruz: Nola neurtu familiaren jarduketa? Ba al dago jokaera hori bidezkotzerik? Aukera izanez gero, zer esanen liokete? Historiari amaiera hobea ematea? Uste al dute benetan hori maiz gertatzen dela? Ezagutzen al dute kasurik? Zer eginen lukete animalia baten abandonua edo tratu txarren bat ezagutuz gero?

Espezie Babestuak merezi aurreko eztabaidak errepikatzeak. Identifikatu diren kasu guztiak legean azaltzen dira? Beharrezkoa litzateke zerbait aldaraztea, gehitzea edo klausularen bat kentzea? Gaia zabaltzeko iradokizuna Inkesta baten bidez ondoko hauek aztertzen ahal dira: animalien eskubideen arloan gizartean dauden sentsibilitateak; pertsona bakoitzarentzat animalien eskubideak urratzea zer den, edo zeintzuk diren zehapena merezi duten tratuak; gaiari buruzko legeria zehatzaren ezagutzaren maila. BALIABIDEEN KARPETAN ikasleek lan egiteko eredua dago. C.- Tradizioa edo babesa Bi egoera analogo aurkezten dira: bata urrunekoa eta bestea hurbilekoa. Bi egoera analogo horietatik abiatuz helburua pertsona beraren iritzia eztabaidatzen den egoera horren arabera aldatzen den ikustean datza, hau da, hurbilekoa edo arrotza izatearen garrantzia. Horregatik, lehenengo adibide ingelesa aztertzea gomendatzen da, bigarrena aipatu edo irakurri gabe. Beraz, kasu honetan ez du lehentasunik eztabaida sortzeak, edo adierazi diren kasu horiei buruzko iritzi pertsonalak adierazteak, eta hori ikaslegoak izanen duen interesari lotuta egonen da. Baina, hori gora-behera, botazioak egin aurretik aldeko eta aurkako iritzi batzuk adierazteko iradokizuna egiten ahal da.

B- "Animaliaren Eskubideen Aldarrikapen Unibertsala" Zergatik ez jarraitu UNESCO eta UNOk onetsi duten animalien eskubideen aldarrikapenaren irakurketa solemnearekin? Testua BALIABIDEEN KARPETAN dago. Nafarroako legeriak ahalegina egin du Animalien Eskubideen Aldarrikapena gure komunitatean aplikatzeko eta MATERIAL OSAGARRIEN KARPETAN dagoen Animalien Babesari buruzko maiatzaren 31ko 7/1994 Foru Legea prestatu du; testu hori ikasleen artean banatzen ahal da. Zoritxarrez oraindik askotan urratzen dira aldarrikapenean eta legean aintzatesten diren eskubideak. Talde txikietan bildu eta ikasleen ohiko esparrutik hurbil gertatzen diren urratze horiek identifikatzen ahal dira. Aldarrikapeneko artikulu askoren interpretazioa irakurlearen sentsibilitateari lotuta dago. Horregatik, benetako gertaerak aztertzen diren unean seguruenik ikasleen artean irizpide desberdinak sortuko dira, gizartean islatzen direnak alegia. Gatazkak eragiten dituzten alderdi batzuk "Nik uste dut..." jardueran eztabaidatuta egonen dira, eta beraz ez du

Ingurugiroa

Jarduera honen bidez ikasleek Nafarroan animaliak babesteko legea dagoela ezagutuko dute eta horren atal garrantzitsuenei buruzko iruzkinak eginen dituzte. Legeak, sarritan, arautu den gai horri buruz gizartearen gehiengoak duen sentsibilitatearen isla dira eta gizartearen sentsibilitatea aldatu ahala edo gizarteak eskatzen duenaren arabera aldatzen dira. Horregatik, agian, komeni da gure ikasleei ea legea horrela mantenduko luketen edo zerbait aldatzeak merezi duen galdetzea. Interesgarria izaten ahal da boto pertsonalen emaitza bi botazioetan bera izan den frogatzea. Halaber, interesgarria da kasuaren arabera boto desberdina eman dutenen arrazoiak ezagutzea eta eztabaidatzea. Gaia zabaltzeko iradokizuna Seguruenik ikasle gehienek protagonista nagusitzat animaliak dituen filmeren bat ikusi dute. Baina askotan ez dute ezagutzen zer dagoen errodaia horien atzean. BALIABIDEEN KARPETAN "Etzazu sekula lanik egin gizakiekin" artikulua

Espezie Babestuak

Irakasleako Gida Didaktikoa

EBALUAZIO ETA LABURPEN JARDUERAK 21.- NOR NAIZ NI? Helburu zehatzak 路

Nafarroan arriskuan dauden espezieei buruz eskuratu diren ezagutzak baloratzea.

Ukitzen diren arloak dago eta denen artean komentatzen ahal da; artikulu horretan oraintsu txarteldegietan arrakasta oso handia izan duten kasu batzuk aztertzen dira, eta horietan filmeko "gizakiak ez diren izarrek" jaso zuten tratua.

1. ibilbidea: Ingurunearen Ezagutza

Animaliak erabiltzen dituzten telebistako edo prentsako iragarkien grabazioari dagokienez, animaliaren irudia zertarako den aztertzen ahal da, zeintzuk diren baliatu nahi diren ezaugarriak, zein den animalia eta iragartzen den gaiaren arteko erlazioa, iragarki horrek animaliaren duintasuna errespetatzen duen, etab.

Orientazio didaktikoak:

Gure ikasleek gaia interesgarritzat jotzen badute eta denborarik badugu, ikerketa txikiak egin daitezke, esaterako:

Aztertu diren espezieen argazkiak ongi ikusteko moduko tokian jarriko dira eta ikasleak talde txikietan banatuko dira. Irakasleak horman jarri diren animalien izenak poltsa baten izanen ditu. Izenak adurrean aterako dira eta talde bakoitzari lau emanen zaizkio, eta baita plantila bat ere. Plantila horretan, zutabeetan, espezie bakoitzaren ezaugarririk garrantzitsuenak azaltzen dira. Talde bakoitzak zozketan egokitu zaizkion espezieen datuak beteko ditu, izenari dagokion laukitxoa izan ezik, hori zuriz utziko dutelako. Lehenengo eta behin gogoratzen dituzten datuak jarriko dituzte; gero beraiek aurrez prestatua duten materiala edo eskuragarri dagoen beste edozein material kontsulta dezakete. Taula beterik dagoenean fotokopiatu eginen da eta talde guztiek gainerako taldeek bete dituzten plantilak izanen dituzte. Plantiletan ezarri diren datuetatik abiatuz taldeek espezie horren izena asmatu behar dute. Taldeek espezie horren izena asmatu behar dute. Zalantzaren bat badago argazkia ikus dezakete, edo beste edozein material. Jokoa izen guztiak jartzen direnean bukatuko da.

路

Udalerrian dauden zoo edo animalien egoitza egonkorren baldintzak, edo herriz herri ibili eta herrira etortzen direnenak.

路

Denda espezializatuetan zeintzuk diren kautibitatearen baldintzak eta zein den animaliei ematen zaien tratua.

路

Etxalde intentsibo bat eta beste estentsibo bat bisitatu animaliak bizi dituzten eta, batean eta bestean, horiek hiltzeko dituzten baldintzak, kostuak, ekoizkortasuna, etab. erkatzeko.

2. ibilbidea: Natur Zientziak.

Garapen jardueretan helburua ikasleek Nafarroako espezie babestuei eta horien arazoei buruz duten ezagutza areagotzea izan da. Ondotik proposatuko den joko honetan xedea aurrez eskuratu diren ezagutza horiek neurtzea eta sendotzea da.

Ingurugiroa

Irakasleako Gida Didaktikoa

Puntuazioa honela jarriko da:

Espezie Babestuak Orientazio didaktikoak:

+1, asmatzen den bakoitzeko.

-1, akats bakoitzeko.

Plantila bete eta deskripzio horri esker gainerako talde guztiek asmatzen dutenean, talde horri aparteko puntua emanen zaio (deskripzio ona saritzeko).

2. ibilbidean espezie batek toki bat kolonizatzeko eta horretan irauteko bete behar duen beharkizuna habitateko baldintzei egokitzeko izan behar duen gaitasuna dela azaldu da. Espezie batzuen moldaketa morfologikoak identifikatzeko ariketak egin dira. Oraingo honetan jokoaren bidez animalia espezie berria "sortzea" proposatzen da. Jarduera jostetazkoa izan arren, ezaugarri morfologikoen eta ohitura eta habitaten deskripzioek zehatzak eta koherenteak izan behar dute.

Gaia zabaltzeko iradokizuna Azalpenak emateko denbora gehiago behar duten beste aukera batzuk daude, ez ordea ikasleen lana ikasgelako saioetatik kanpo egiten bada. Bide horiek guztiak kontuan hartu behar dira kasuaren arabera. Adibidez: aztarnen karta-jokoa erabiltzen ahal da. Ikasle bakoitzak espezie bat hautatu eta 6-8 karta eginen ditu. Karta bakoitzean, irudi edo esaldi motz baten bidez, egokitu zaion espezie horren ezaugarri bat deskribatuko du. Azken karta zilueta marrazteko gordeko da. Ikasgelan, bata bestearen atzean, kartak erakutsiko dituzte nahi duten ordenan, aztarna gisa, gainerako ikaskideek espeziea asma dezaten. Horrela, eredugarria izaten ahal den familia batean, baina kasuaren arabera aldatzen ahal dena, ondoko karta hauek eratzen ahal dira: nire elikagaiak; nire aterpea; nire lehengusu-lehengusina (familia bereko beste animalia bat); nire gorotzak; nitaz zer esaten den; zergatik naiz famatua; nire habitata; nire aztarnak; horrela "mintzatzen naiz" (onomatopeia edo soinua, baldin eta eskuratzerik badago); nire etsai nagusia; nire zilueta.

Irudiaren iturria: CHARMAN, A.”El Dodo desapareció” Everest argitaletxea León 1997.

Kultura askoren mitologietan gizakiaren edo animaliaren gorputza eta beste buru bat duten izakiak azaltzen dira. Halaber, ezagutzen ez ziren tokietara espedizio naturalistek egin zituzten hasierako bidaien dokumentuetan sarritan azaltzen dira espezie berrien deskripzioak, baina espezie ezagunen elementuen batura traketsak zirenak. Gertaera horiek jarduera hau bideratzeko erabiltzen ahal dira. "Eskola-produkturik" sinpleena fitxa antzekoa izaten ahal da, deskripzio laburra eta "espezie berriaren" marrazkia dituena.

22.- TASMANIAKO AZKEN OTSOA Gaia zabaltzeko iradokizuna Helburu zehatzak: ·

Benetako animalia baten habitataren ingurugiroko baldintzei egokitzeko moldaera morfologikoak identifikatzeko eta deskribatzeko gauza izatea alegiazko animalia bat "sortzeko".

Ukitzen diren arloak 2. ibilbidea: Natur Zientziak, Adierazpen Plastikoa eta Ikusizko Adierazpena

Ingurugiroa

Bi saio aski izan daitezke jarduera hau osorik planteatzeko Adierazpen Plastikoa eta Ikusizko Adierazpena arlotik abiatuta; animaliaren "sorkuntza" hori plastilina, buztin, paper-ore, zabortegiko materialez (kortxoa, kutxak, alanbreak, etab.) modelatzen ahal da. Gero, erakutsi eginen da azalpen-fitxa labur batekin, edo "hitzaldia" eman (2-5 minutukoa), non animaliaren ezaugarririk behinenak azalduko diren eta berariaz habitataren baldintzei egokitzen zaizkienak, hala morfologian nola jokaeran.

Espezie Babestuak 23- NAFARROAKO FLORA ETA FAUNA BABESTEKO GIDALIBURUA

Irakasleako Gida Didaktikoa

Ukitzen diren arloak

Helburu zehatzak:

3. ibilbidea: Natur Zientziak eta Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia.

Orientazio didaktikoak:

Jokaera pertsonal batzuek Nafarroako eta urruneko beste toki batzuetako dibertsitate biologikoaren kontserbazioan izan dezaketen eraginaren jakitun egotea.

Ukitzen diren arloak: 1. ibilbidea: Ingurunearen Ezagutza 2, 3 eta 4. ibilbideak: Natur Zientziak eta Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia

Egin diren jarduera horiek benetako egoeren bidez Nafarroako landare eta animalien arazoek ulertzeko balio izan dute. Horietariko askotan ikasleei eskatu zaien jarrera aztertu nahi izan den hurbileko errealitatea behatzea izan da. "Dilema moralaren" estrategiaren helburua jarrera eta ideia pertsonalen eta sekuentzia hasi dugunean, pertsona baten eta egoera konplikatu baten gatazkan jarrera pertsonala eskatzen duena, hasieran zeuden eta gerokoen arteko berrikuspen kritikoa eragitean datza.

Orientazio didaktikoak: Animalia basatiak "maskotatzat" adoptatzea; heldu gabeko arrainak, txoritxoak edo legezaurka ehizatu diren espezieak kontsumitzea, animalia disekatuak erostea edo espezie babestuen atalak erabiliz egin diren objektuak erostea; beste aukera batzuk egon arren edo hori derrigorrezkoa izan ez arren animalietan frogatu diren produktuak kontsumitzea: lehengaiak alferrik xahutzea… Biodibertsitatearen kontserbazioa ez da beti oihan tropikalekin edo ugaztun erraldoien kopuru urriarekin lotuta dagoen zerbait. Unitate osoan zehar ikusi dugu hamaika direla landaretza eta animalietan edo horiek nahitaez bizirik irauteko behar duten habitatean eragina duten eguneroko erabakiak edo jarrera pertsonalak. Laburpen jarduera honen bidez jokaera horiei buruzko hausnarketa egitea nahi da, ikasleengandik hurbilen daudenak edo herrian hedatuta dauden horiek (txoritxoen ehiza, garnata pozoitsua, igel harrapaketa, etab.) azpimarratuz. Ondorioak jakinarazteko tresna bezala gidaliburua egitea proposatzen da. Agian, puntu honetara helduta, ikasleen sentsibilitatea egokia izaten ahal da eta ekintzetara igarotzeko urratsa emateko prest egonen dira, ikastetxeko ikasle guztien familien, herriko elkarteen,… artean gidaliburuak banatuz. 24.- A ZER ZALANTZA!

"Dilemen eztabaida L. Kohlberg-en (1975) irizpide moralaren garapenari buruzko teorian finkatzen da. Abiaburu teorikoa hau da: erabakiak hartzeko arazoak eragiten dituzten gai moralei dagokienez hausnarketa eta eztabaidaren bidez pertsonengan horien irizpide morala optimizatzeko beharrezko baldintzak sortzen ahal dira (baloreen gatazka eragin duen egoera horri aurre egiteko egin den hausnarketaren prozesua). Dilema moralak egoerei buruzko narrazio motzak dira, eta horietan norberaren erabakia ukitzen duen gatazka baten aurkezpena eginen da. Pertsonak irtenbiderik onena zein den pentsatu behar du eta bere erabakia arrazoinamendu moral eta maila logikoan baliagarriak diren arrazionamenduetan oinarritu. Oro har, egoera ebazteko bi era daude, biak ere baliagarriak eta defendatzeko modukoak”.11

Helburu zehatzak ·

Norbera edo norberaren ingurua ukitzen duen eta espezie babestuen kontserbazioan ondorioak izanen dituen egoera gatazkatsu simulatuan erabakiak hartzea.

11. HAINBAT EGILE (1991): «La educación moral. Perspectivas de futuro y técnicas de trabajo» Materiales para la Innovación Educativa (MIE) 4 zenbakia, Graó argitaletxea, Bartzelona.

Ingurugiroa

Irakasleako Gida Didaktikoa

Espezie Babestuak

Hautatu den dilemak Nafarroako alde batzuetan ohikoa den egoera aurkezten digu: "txoritxoak" legezaurka ehizatzea eta kontsumitzea. Proposatu den eskema hori ikasleengandik hurbilago dagoen beste edozein egoera eztabaidatzeko moldatzen ahal da. Kasu honetan, dilema berria eraikitzen denean, aholku hauek egokiak izaten ahal dira. ·

Hobe dilemak positiboak diren bi faktore jartzen baditu aurrez aurre.

Gatazka oso argi deskribatu behar da; interpretazio desberdinak egoteko aukera baztertu behar da.

Hartuko den erabakiaren emaitzak ere argiak eta, ahal den neurrian, neurtzeko modukoak izanen dira.

den berriak biltzeko proposamena egin da. Ikasleek lan-taldeetan antolatzen ahal dira eta talde bakoitzak gatazkak eta pertsona baten edo pertsona talde baten jarduketagatik animalien bizitzan, habitatean edo duintasunean eragin negatiboak sortarazi dituen kasu bati buruzko berri bat aukeratuko du. Berria aztertu ondoren planteatu den auziari buruzko dokumentuak biltzen ahal dira; aukera hau abagune oso ona da Nafarroako legeak, animalien eskubideen aldarrikapena edo sekuentzian zehar erabili diren beste material asko eskuztatzeko. Gero, epaiketaren itxurak eginen dituen dramatizazioa egiten ahal da. Hona hemen antolatzeko era erraza:

Talde txikietan edo talde handi batean eztabaidari ekin aurretik proposatu den dilemari buruz bakarka hausnarketa egitea komeni da.

25.- HANKA-MOZTAILEEN AURKAKO EPAIKETA ·

Kasua hautatu denetik epaiketa egin arte egun batzuk igarotzen uztea talde bakoitzak lege, zehapen mota, salatu den gertaeraren ondorio eta abarri buruzko dokumentazioa batzeko.

Talde bakoitzean zereginak banatu: epailea, fiskala, defentsorea, salatua eta akusazioaren edo defentsaren lekukoak. Gainerako ikaskideek epaimahaia eratuko dute eta erruduna edo errugabea den erabakiko dute, eta baita epaia eman ere.

Epaiketa bakoitzak, gehienez, hamar minutuko iraupena izanen du, fiskala eta defentsorea izanen diren pertsonen aurkezpena, lekukoen adierazpenak, fiskalaren eta abokatuaren ondorioak eta errudun edo errugabe izatearen epaia barne. Epaia eskua jasoz egin daiteke.

Orientazio didaktikoak:

Jarduera hau egiteko motibazioa eta orientazioa emate aldera, ikasleen artean BALIABIDEEN KARPETAKO testuaren kopia bana daiteke. QUERCUSek argitaratzen duen EL CÁRABO aldizkariko (9. zk.) artikulu baten moldaketa laburtua da. Sekuentziaren hasieran komunikabideetan azaltzen diren eta gune honetan aztertzen ari garen gaiari lotuta dau-

Baldin eta horretarako astirik badago, epaia egiten saiatzen ahal gara, kontuan hartuta epai horrek gertaerak errepikatzea eragotzi behar duela, sortu diren kalteen araberakoa izan behar duela eta kalte horiek konpontzeko ahalegina egin behar duela.

Gida honen hasieran proposatu den moduan, jarduera hau laburpen-ariketa bezala proposatu diren beste batzuekin

Helburu zehatzak: ·

Azterketa kritikoa egiteko eta landaretza eta animaliak ukitzen dituzten gizakiaren jarduketa zehatzak ikuspegi desberdinetatik baloratzeko lagunduko duen informazio garrantzitsua aurkitzeko eta hautatzeko gai izatea. Epaiketaren dramatizazioa egitea, antzezpen horrek simulatu den egoerari buruzko erabaki pertsonalak hartzeko aukera emanen du.

Ukitzen diren arloak 2, 3 eta 4. ibilbideak: Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia, Hizkuntza eta Literatura

Ingurugiroa

Espezie Babestuak batera egiten ahal da, ikasleak taldeka antolatu eta bakoitzari jarduera desberdina egiteko aginduz. Bide horretatik antzezpen konplexuagoak egiteko aukera izanen da, arlo gehiagoren eskuhartzea beharko dutenak: Plastika, eszenatokia eta mozorroak egiteko; Hizkuntza eta Literatura, testuak idazteko; eta Natur Zientziak eta Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia, epaitu behar den arazoari buruz behar den informazio guztia biltzeko. Simulazioa egiteko jarduera horietan norberaren jarrerak azaleratzen dira eta hori erabilgarria izaten ahal da ikasleen jarrerak baloratzerakoan.

Irakasleako Gida Didaktikoa

27. - PROIEKTUA: ESPEZIEAK KUDEATZEKO PLAN BAT PRESTATZEA Helburu zehatzak: ·

Nafarroan babestuta dauden espezieetariko baten kontserbazio plana egitea.

Ikaskideei plana azaltzea garbiro eta zehaztasunez.

Ukitzen diren arloak: 26. – IRUDIMENA ETA TEKNOLOGIA KONTSERBAZIOAREN ZERBITZUAN

3. ibilbidea: Natur Zientziak eta Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia

Helburu zehatzak: Oinarrizko informazioa: ·

Biodibertsitatea ukitzen duen arazo zehatz bat konpontzeko proposatuko diren objektuak asmatu, diseinatu eta fabrikatuz sormena garatzea.

Ukitzen diren arloak

Ikusi INFORMAZIO DOSIERREKO "Katalogoan sartzeko baldintzak eta kontserbaziorako planak" eta "Zer egin dezakegu?". Horietan kontserbazio plan motei buruzko informazioa eskuratzen ahal da, espezieak duen arrisku-mailaren eta hura kontserbatzeko antola litezkeen ekintzen arabera.

2. eta 3. ibilbideak: Teknologia Orientazio didaktikoak:

Orientazio didaktikoak:

Tresna edo artefaktuen garapena unitate osoan ikusi diren espezieetan eragina duten arazo zehatzen azterketatik abiatuta eginen da. Horregatik interesgarria izan daiteke ideia-jario arina egitea aztertu diren arazoen zerrenda prestatzeko. Komeni da ikasleek adibideren bat ezagutzea eta, horregatik, fitxan adibide batzuk azaltzen dira:

Jardueraren helburua, 3. ibilbideak garatu duen sekuentzian planteatu den bezala, gure ikasleek berreskuratzeko plana egiteko garapen jardueretan eskuratu diren ikasketaren batzuk aplikatzeko gaitasunik duten jakitea da. Horretarako nahitaez ezagutu behar dira Nafarroako espezie babestuak, horien biologia, banaketa eta beharkizun ekologikoei buruzko informazio garrantzitsua eskuratzeko eta hautatzeko gai izan behar da, horien biziraupena arriskuan jar dezaketen gizakiaren jarduketak identifikatu, espeziea mehatxatzen duten faktore batzuk ezabatzeko neurriak formulatu eta neurri horien aplikazioa erraztu edo bermatuko duten tresna batzuk proposatu.

Hari elektrikoetan kolorezko buiak jartzea hegaztiek ikus ditzaten eta horiekin tupust egin ez dezaten.

Eskailerak urtegietan eta ibaietako beste bide batzuetan, arrainek erruteko tokietara heltzeko.

Zapore txarra duten plastikozko hodiak, abereek landareak jan ez ditzaten.

Autobideetan eta beste azpiegituretan animaliak igarotzeko tokiak jartzea.

Bada, alderdi horiek guztiak sekuentzian zehar landu dira eta, beraz, jarduera laburpen-ariketa bezala planteatu da eta informazioa bildu eta integratu beharko dute, eta, gero, espezie jakin batean aplikatu. Gomendatzen da espeziea Nafarroako Gobernuaren kudeaketa plana dutenen artetik hautatzea, horrela ikasleek idatzi duten plana eta dagoena erkatzeko aukera izanen dugulako, edo laguntzeko material bezala erabili. MATERIAL OSAGARRIEN KARPETAN "Ugatza

Ingurugiroa

Irakasleako Gida Didaktikoa

Espezie Babestuak

Leheneratzeko Plana" azaltzen da. Ugatza, hartz arrea edo txori zezena hautatuz gero Otsagabia, Erronkari, Pitillas edo Las Cañas interpretazio zentroak bisitatzen ahal dira ikaskuntza-prozesuan. Zentro horiek espezieen berezko banaketa-eremuetan daude eta, ondorioz, tokian bertan habitatak eta beharkizun ekologikoak aztertzen ahal dira. Halaber, Otsagabia eta Erronkariko Zentroen erakusketaren atal batzuk hartza eta ugatzaren egoera aztertzeko dira, eta bai horien leheneratzearen alderdirik garrantzitsuenak hedarazteko ere. Bi zentro horietan, aldi berean, bi espezie horiei buruzko ikus-entzunezko materiala maileguan uzten dute, oso erabilgarria izaten ahal dena bisitaldia prestatzeko eta informazioa eskuratzeko. Ez hori bakarrik, gidak ere badaude eta informazioa eskuratzeko aukerak gehitu egiten dira. Erronkariko Interpretazio Zentroko hezkuntza-programaren arduradunek bisitarako gune tematikoa prestatzeko asmoa dute, "Hartzaren erresuma" izenburupean. Badago konplexuagoa den beste aukera bat ere, ikasleen autonomia eta motibazio maila altuagoa eskatzen duena, eta baita irakasleen eskarmentu gehiago ere, hau da, ikerketa proiektuak lantzeko metodologian finkatuta lan egitea. Kasu honetan kontserbatzeko plan baten idazkuntza hasieratik proposatzen da eta ikasketa-sekuentziaren azken helburu bihurtzen da. Hark eraginen duen ikerketaren prozesuak lan egiteko sekuentzia, informazioa eta beharrezko prozedurak antolatzeko bideak emanen ditu. Unitatean zehar proposatu diren jarduerak zentzuzkoak izanen dira baldin eta ikerketak sortzen dituen arazoak konpontzeko, bideratzeko edota iradokizunak ekartzeko gauza badira. Bi estrategia horiek erabat dira desberdinak eta hezkuntzako abiaburu oso desberdinetan finkatzen dira. Irakasleak izanen dira beren hezkuntza-proiektuari eta ikasleen ezaugarriei ondoen egokitzen zaiena hautatuko dutenak. Hori guztia gora-behera, ikasleak taldeka banatzen ahal dira eta talde bakoitzak leheneratzeko plan bereiztua lantzen ahal du. Ikasleen fitxan plana gertutzeko irizpide batzuk ezartzen dira. Ikasleen fitxan zentro berezietan basa animaliak leheneratzeko programa, kautibitateko hazkuntza, esperma eta hazien kontserbazio eta abarrekin "ex situ" egiten den kontserbazioari buruzko testu motza dago. Nafarroako Gobernuaren ardurapean dagoen eta GURELUR Elkarte Kontserbaziozaleak kudeatzen duen Basa Animaliak Leheneratzeko Zentroa ezin

Ingurugiroa

da bisitatu, animalien lasaitasuna bermatzeko, baina bertako teknikari bat prest egoten da ikastetxeetara joateko ikus-entzunezko bitartekoen laguntzaz hitzaldiak emateko. 28. - HARTZA ITZULI DA Helburu zehatzak ·

Espezieen kontserbazioagatik gizartean sortzen diren gatazkak ezagutzea.

Galdu ziren espezieak berriz sartzeari buruzko zenbait ikuspegi aztertzea eta informazioa hautatzea, gero iritzi kritikoa eta pertsonala izateko.

Ukitzen diren arloak 3. ibilbidea: Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia eta Natur Zientziak Oinarrizko informazioa: Dibertsitate biologikoa kontserbatzeko programek gatazkak eragin ditzakete gizartean gizakiaren jarduera batzuk murriztu edo debekatu egin behar direlako eta espezie babestu horiek ondasun pribatuetan (uztak, abereak etab.) eragin ditzaketen kalteengatik. Murrizketa batzuek hiritar guztiak ukitzen dituzte, baina beste batzuek berariaz espezie babestuak atzematen duen toki horretan bizi den jendearen ondasun pribatuetan dute eragina. Babestu nahi den espezie hori gizarte osoaren ondasuna da eta ematen du logikoa dela gizarte hori izatea kontserbazio programaren kostuari aurre eginen diona. Eta hortxe sortzen dira gatazkak: zeintzuk behar dute izan muga horiek? Neurri horiek partikularren artean eraginen dituzten galerak eta kalteak ekonomikoki ordaindu behar al dira? Prest al daude nafarrak hartzak, otsoak, katamotzak eta basa-ahuntz pirinearrak berriz edukitzeak ekarriko lukeen kostua ordaintzeko?…

Orientazio didaktikoak: BALIABIDE OSAGARRIEN KARPETAN espezie basatiekin bizitzeak eragiten dituen gizarteko gatazkei buruzko prentsa eta aldizkari espezializatuetako makina bat artikulu dago. Gizarte mailako gatazkak aztertzeko eta ikuspegi desberdinak

Espezie Babestuak antzemateko prentsa eta aldizkarietako artikuluak zuzenean erabiltzeko gomendioa egiten da. Testuak aztertu ondoren ikasleek jarrera pertsonalak idatziz eta labur azal ditzakete. Jarrera horiek jendaurrean azaldu eta gainerako ikaskideekin eztabaidatzen ahal dira, eta gero, hasieran ikasle horrek izan duen jarrera aldatu egin daiteke eta aldaketaren arrazoiak azaldu. Astirik badaukagu egoera gatazkatsuaren eszenifikazioa egin daiteke simulazio-jokoaren bidez. Pertsona bakoitzak rol bat izanen du, hitzarmenak ezarriko ditu eta ordezkatzen dituen pertsonen jarrerak defendatu, nahiz eta iritzi horiekin bat ez egon.

Irakasleako Gida Didaktikoa

rregulatzailea bideratzeko moduan diseinatu dira eta, inolako dudarik gabe, horrek prestakuntza-ebaluazioa erraztu du. Maiz une honetara heltzen garenean ez da denborarik izaten eta ikasleek eskuratu dituzten edukiak baloratzeko ariketak diseinatzen ditugu, garrantzi handiegirik eman gabe beraiek ikasi dutenaren jakitun izateari. Ikasleari gaia hasi aurretik, hastapenetan egin diren jardueretan eman zuen erantzuna gogorarazten bazaio maila pertsonalean ikasi duenaren berri izanen du, prozesuaren eta egin duen ahaleginaren balorazio hobea eginen du. Horregatik "Kontaidazu zer dakizun honi buruz:â&#x20AC;Ś" jarduera berriz egitea proposatzen da. Bukatu ondoren hasierakoarekin erkatu eta erantzunean dauden ustezko aldeak aztertuko dituzte.

Gaia sakontzeko iradokizuna: Ikasleen fitxan biltzen diren iritzietako batean gehiengo isila hartza berriz hedatzearen alde omen dagoela esaten da. Egia al da? Daturen batean oinarritzen dira edo iritzi bat baino ez da? Iritzi horren baitan hartza baino ez dago, edo iraungi diren beste espezie batzuk ere badaude?â&#x20AC;Ś Arestian beste jarduera batzuetan planteatu diren inkesta horiek egin ez badira kalean gaiari buruz dagoen iritzia ezagutzeko inkesta egiten ahal da. Inkesta bat edo bestea hautatzea ikasleen interes eta motibazioei lotuta egonen da. Inkesta horietan era askotako galderak egin daitezke: Nafarroan iraungi diren espezieak eta galera horien arrazoiak ezagutzen diren; uste al den berriz sartu behar direla edo, alderantziz, gainditu ezinezko oztopoak daudela. Adin horretan lagin adierazkorraren hautespena bezalako prozedurak erabil daitezke; horrela adin, sexu, ikasketa, lanbide eta beste inguruabar batzuen arabera iritzi desberdinak ote dauden jakin daiteke.

INPLIKAZIO JARDUERAK Helburu zehatzak: Âˇ

Biodibertsitatearen kontserbazioarekin konpromiso pertsonala izatea eta, ahal denean, horretarako emaitza positiboak izanen dituen jarduera zehatzen batean parte hartzea.

Orientazio didaktikoak: 29. - BUKATZEKO...

Orientazio didaktikoak:

Inplikazio jarduerak jarreren, ikasketa-sekuentziaren hasieran ikasle horrek izan dituen ideia pertsonalen berrikuspen kritikoaren emaitza behar dute izan. Asko dira gero egiten ahal diren jarduerak. Jarduera bakoitzak inplikazio pertsonal desberdinak eskatzen ditu. Guk iradokizun batzuk eginen ditugu baina ikasleak izanen dira hautatuko dituztenak, beraien jarrera, ekintza konprometitu bat eta ez hain konprometitua egiteko gogo edo, besterik gabe, lan egiteko eta horretarako denbora kontuan hartuta.

Unitatearen amaierara heldu gara. Programa honetako jarduerak ikaskuntzen eta prozesuaren beraren prozesu autoe-

Gerta liteke taldean amaierako sentsibilitate gradua bera ez izatea eta, beraz, derrigorrez erantzun pertsonalak desberdi-

Helburu zehatzak Âˇ

Ikasleek autoebaluazio ariketa egin dezatela; ariketa horretan ondoko hausnarketa hauek eginen dituzte: zer ikasi duten, nola ikasi duten eta ikaskuntzaren emaitza positiboa izan den.

Ingurugiroa

Irakasleako Gida Didaktikoa

nak izanen dira eta behin baino gehiagotan eskola esparrutik at dauden elkarteen bidez bideratu beharko dira. Talde osoak norabide jakin batean era baterakoian jarduteko interesa nabarmena bada beste jarduera batzuk proposatzen ahal dira. Unitatean zehar horietariko batzuk egin dira eta, hortik abiatuta, baldin eta eskuratu nahi genuen sentsibilizazio gradua lortu badugu, erraza izanen da inplikazio pertsonala eskatzen duten jarduerak proposatzea. Besteak beste, hauek izaten ahal dira: ·

Espezie Babestuak

Urte osoan zehar prentsan azaltzen diren berriei adi egotea, alegia, Nafarroako landare eta animalien kontserbazioari buruzko berriei; eztabaidatu eta pertsona egokiari zorionak emateko edo protesta adierazteko idazkiak igortzea. Auzotarren artean sentsibilizazio kanpaina egitea, zertarako-eta tokiko espezieren baten egoerari buruzko alerta emateko, edo aldean oso ohikoa den jarduera batek landaretza eta animalientzat dituen eragin negatiboak gogorarazteko eta, hala denean, Udalari neurriak hartzea eskatzeko. Erakusketa bat egitea unitatean zehar prestatu diren material guztiekin. Erakusketa horrek herriko jende guztiak Nafarroako espezie babestuak eta horien arazoak ezagutzeko balioko du. Herriko zuhaitzik zaharrena "Monumentu Natural" aldarrikatzeko ahalegina egitea. Arbolaren ondoan grafikoa duen panel plastifikatua jartzen ahal da zuhaitzak "bizi izan dituen" herriko historiako gertaerarik garrantzitsuenak islatzeko. Udalari eskabidea egitea udal antolamendurako figuran tokiko elementu natural garrantzitsuenak eta udalerrian basa bizia kontserbatzearren habitat naturalak babesteko arauak sar ditzan.

Ingurugiroa

Eskolako jendearen artean basa animaliarik maskota gisa edukitzeko ez erosteko sentsibilizazio kanpaina egitea.

Izaki bizidunen duintasunari edo eskubideei eraso egin zaiela dakigunean, edo espezie babestuen biziraupena arriskuan jarri dela dakigunean gertaera horiek Nafarroako Ingurugiro Departamentuan salatzea.

Animaliak eta opariak saltzen dituzten dendetara gutuna igortzea eta espezie babestuekin, bizirik daudenak zein disekatuak, ez horien luma, larru, hortz, erpe edo beste edozein elementurekin salerosketarik ez egiteko eskatzea.

Animaliak kautibitatean hazten edo mantentzen dituzten zoologiko, animalario, etxalde edo gainerako establezimenduetara gutunak igortzea kautibitatearen baldintzen arloko animalien eskubideak ukitzen dituzten ANIMALIEN ESKUBIDEEN ALDARRIKAPENEKO artikuluak gogorarazteko.

Ikasleen familien eta herritarren artean unitatean zehar idatzitako "Nafarroako Basa Espezieak Babesteko Gidaliburua" banatzea.

Kontserbazioaren arloan, biodibertsitatearen babes eta kontserbazioan lan egiten duen elkarteren batean parte hartzea.

Horietariko askotan eskolaren eremua gainditu nahi da eta energia, giza baliabide eta bitarteko material asko inbertitu behar dira. Edozeini ekin aurretik zehatz neurtu behar da hartan inplikatuko den erkidegoaren jarduteko gaitasuna. Jarduera hauek disziplinaren maila hutsa gainditzen dute eta, ondorioz, hezkuntza-erkidego osoaren esparruan zaindu behar dira: ikastetxea, Gurasoen Elkartea, Eskola Kontseilua, etab.

Nafarroako espezie babestuak Ikaslearen Ariketa Liburua

Irakaslearen Ariketa Liburua

Espezie Babestuak

1. fitxa

ZERA ESATEN DUTE

Irakasleak proposaturiko gai berri horrek itxura ona du: "Nafarroako landaredia eta faunaren arazoa". Otartekoa jateko orduan, ahoz aho dabilen gaia da. Gure ezkutuko mikrofonoek honako elkarrizketa harrapatu dute:

"Bada, nik zera irakurri dut: Nafarroan basa animalia eta landare piloa dagoela"

"Zera... ez dakit herrietako jaietan ibiltzen dituzten bigantxa horiek edo beren kabietan mugitu ezinik bizi diren oilo-errule horiek gauza bera pentsatuko duten"

"Argi dago gure landareak eta animaliak ederki zainduta eta babestuta daudela. Zorte handia dute Nafarroan tokatu direlako"

"Iparraldeko zati hori, batez ere, hain ederki dago zainduta"

"Eta ez bakarrik basa-espezieak. Nire adiskide Karlosek lurtegi ederra prestatu du bere maskota berria jartzeko: iguana bat. Eta ez du "mate" ikasi beharrik."

Zera, eta zein da zure iritzia? Eztabaida bukatu ondoren, Nafarroako animaliak eta landareak eta haien arazoak gogoan, zer moduz ondoko esaldiak osatzen joaten bazara? • Niri zera da kezka gehien sortzen didana... • Niregatik balitz... • Animalia bati sekula egin diodan gauzarik okerrena zera izan da... • Izugarri gustatuko litzaidake... • Animaliak saltzen dituzten denda batera sartzen naizen bakoitzean... • Nik sekula ez... • Galtzeko arriskua duen espezie bat salbatzeko dirua emanen balidate, zera hautatuko nuke... • Hauxe da Nafarroako animalia eta landareen arazorik handiena:...

Ingurugiroa

Espezie Babestuak

Irakaslearen Ariketa Liburua

2. fitxa

NIK USTE DUT...

Ondokoetako bat jarri eskuineko zutabean, zure iritziari jarraituz: 1: Ados nago

2: Ez dut batere argi

3: Ez nago ados

Nire iritziz... 1 Giza bizitza garrantzitsuagoa da beste edozein animaliarena edo landarerena baino. 2 Zilegi da animaliekin esperimentuak egitea giza bizitzak salbatzeko justifikatuta badaude.

3 Ongi dago animalia exotikoak harrapatzea zoologikoetan haiek ikusteko aukera izan dezagun.

4 Debekatu egin beharko lirateke animaliekin egiten diren ikuskizunak. 5 Nire iritziz, okerrago da kotxe bat lapurtzea maskota bat lapurtzea baino. 6 Prest nago gehiago ordaintzeko aske hazitako animalien eta ez nabe edo mugitzeko beterik ere ez duten kaioletan hazitako animalien produktuak erosteko.

7 200.000 PTAren truke inurri bat eta arrain bat akabatuko nituzke, baina ez zakur bat edo tximino bat

8 Oro har, Nafarroan, animaliak eta landareak errespetatzen, zaintzen eta babesten dira. 9 Ez nintzateke gauza izanen amu batekin arrain bat harrapatzeko. 10 Jaten ditudan animaliak neronek akabatu beharko banitu, gosez hilko nintzateke. 1 1 Zologikoetan, arriskuan dauden espezieak salbatzeko ikerketak egiten dituztenak baizik ez lirateke baimendu behar.

12 Larruzko berokiak beroa izateko modu bat besterik ez dira; hori bai, garestixeagoa. 13 Edozein animalia izan daiteke maskota, ongi zaintzen bada eta auzoei enbarazurik egiten ez badie.

14 Kosmetikoak animaliekin probatzea onuragarria izan daiteke gizon-emakumeen osasuna babesteko.

15 Nafarroako zenbait aldetan, ez dituzte gizakiak sartzen uzten, animaliak eta landareak lasai bizi daitezen.

16 Ezin da bizidunik sakrifikatu gizon-emakumeak entretenitzeko. 17 Animaliak eta landareak gizakion zerbitzuan dauden baliabideak dira, non eta ez duten sufritzen.

18 Haragia jatea hiltzea da. 19 Ez lirateke babestu behar alorretan eta abere-saldoetan kalterik egin dezaketen animaliak.

20 Hainbeste gustatzen zait Natura, ezen etxea animaliez beterik izanen bainuke, eta zomorroen eta basa landareen bildumak eginen nituzkeen, haiek galdu aurretik.

Ingurugiroa

Irakaslearen Ariketa Liburua

Espezie Babestuak

NON DA ABERATSAGOA BIODIBERTSITATEA: NAFARROAN ALA DANIMARKAN?

3. fitxa

Hori hasteko modua! Hemendik Cuencara zenbat kilometro dauden galdetzea bezala da hori. Lehenbizi, "biodibertsitatea"ren kontu hori zer den jakin beharko da. Ez zaitezte kezkatu. Erraz askoa da! "Biodibertsitatea" "bakailao" musika baino moda gehiagoko kontu bat da. Bestela, begira egunkarietako lerroburu hauek: Munduko biodibertsitatea arriskuan: Tropiko aldeko oihanetik, futbol zelai bat adinako zatia desagertzen da segunduoro munduan. 150 herrialde baino gehiagok izenpetuko dute gaur Biodibertsitatearen aldeko Hitzarmena, espezieen galtzea geldiarazteko. Lurrak, suntsipen handiak izan ziren azken garaitik, 10 milioi urte behar izan zituen biodibertsitatea berreskuratzeko. Suntsipena, kutsadura eta naturguneak zatikaturik egotea dira Nafarroako biodibertsitaterako arriskurik handienak. Lerroburu hauek irakurrita, zurea bezalako buru argi batek jakinen du honezkero zer den "biodibertsitatea". Zalantzarik baduzu, irakurri azken pista hau: biodibertsitatea esaten dugunean, ondokoak aipatu nahi ditugu: ...ondokoetatik aunitz izatea:

...edo ondokoetatik aunitz izatea:

1. ÂŤEspacios Naturales Protegidos de AragĂłnÂť Hezkuntza Programatik hartu ditugu.

Ingurugiroa

Espezie Babestuak

Irakaslearen Ariketa Liburua

Baina, nola jakin biodibertsitatea Nafarroan ala Danimarkan non den aberatsagoa? Leku jakin baten biodibertsitatea neurtzeko modu errazena zera da, bertan bizi diren espezieen kopurua zenbatezea; hau da, espezieen aberastasuna neurtzea. Zenbateko soil horrek, ordea, ez digu biderik emanen bi lurralderen baiodibertsitatea alderatzeko, izan ere ez baitu kontuan hartzen espezie horiek banatuta dauden lurraldearen azalera. Hori dela eta, bi lurralderen biodibertsitatea alderatzeko, Biodibertsitate-indizeak erabili ohi dira. Indize edo adierazle horiek, espezieen zenbatekoez gainera, aztertzen ari den lurraldearen azalera ere hartzen dute kontuan.

Begira ezazu orain ondoko laukia: HERRIALDEA

AZALERA

Irudia: Birilo1

ORNODUNEN* ABERASTASUNA

LANDARE BASKULARREN ABERASTASUNA

ORNODUNEN BIODIBERTSITATEA

LANDARE BASKULARREN BIODIBERTSITATEA

Alemania

345

2.682

483

Belgika

263

1.452

324

Danimarka

247

1.252

270

Espainia

567

8.000

1.401

Nafarroa

354

2.650

659

Frantzia

424

4.630

805

Grezia

405

4.992

969

Holanda

265

1.221

264

Irlanda

170

950

195

Italia

418

5.598

1.021

Luxenburgo

206

1.246

365

Portugal

323

2.573

518

Erresuma Batua

284

1.624

301

* Ornodunen espezieen aberastasuna, arrainak sartu gabe.

• Osa ezazu laukia herrialde bakoitzaren azalera eta Nafarroaren azalera jarriz. • Baietz orain errazago! Espezieen aberastasunaz gainera, alderatu nahi ditugun herrialdeen azalera ere kontuan hartzen badugu, non da aberatsago biodibertsitatea, Nafarroan ala Danimarkan? • Europako beste herrialde batzuekin alderatuta, esanen ote zenuke oso handia dela Nafarroako biodibertsitatea?

Ingurugiroa

Irakaslearen Ariketa Liburua

4. fitxa

Espezie Babestuak

ZEIN FAKTOREK ERAGITEN DUTE LEKU JAKIN BATEKO BIODIBERTSITATEAN?

Aurreko jarduerari esker, ondokoa egiaztatu ahal izan dugu: alde handiak daude toki batetik bestera biodibertsitatearen kontuan. Aldera itzazu Europako erdialdeko eta iparraldeko herrialdeen indizeak eta Mediterraneo aldeko herrialdeenak. Zer antzeman duzu? Zure ustez, zer dela-eta dago alde hori? Saia zaitez leku batean bizi diren animalien eta landareen kopuruan, zure iritziz, eragiten duten faktoreen zerrenda egiten. Gero, eztabaida ezazu horri buruz zure taldekideekin. Eztabaida bukatu eta ondorioren bat atera duzuenean, irakur ezazue testu hau, eta saiatu atlas batean aipatzen diren tokiak kokatzen. Gauza ugari argituko dituzue:

"Mexikon 239 espezietako sugeak daude; Estatu Batuetan 126 espezietakoak; Kanadan 22 espezietakoak. Oihan tropikaleko hektarea batek 40 eta 100 arteko zuhaitz espezie izan ditzake; Ipar Amerikako azalera bereko oihan batean 10 eta 30 espezie bitarte aurki daitezke; Kanadako koniferoen oihan batean, berriz, espezie bat eta 5 espezie bitarte. Amerikako inurrien arrastoari jarraituz, Alaskan 7 espezie inguru daudela dakigu; Iowan 73 espezie daude; Sao Pauloko estatuan 222 espezie; Patagonian 59 espezie; Suaren Lurraldean 2 espezie baizik ez. Hau da: biodibertsitatea gero eta handiagoa da poloetatik Ekuador aldera goazen neurrian. Eskualde tropikal eta mediterraneoen aberastasuna, neurri batean, faktore historikoei zor zaie. Azken glaziazioan, Europa iparraldea, Amerika eta Asia izotzez estali ziren, eta leku haietan bizi ziren espezie gehienak galdu ziren. Arazorik larriena Europan gertatu zen; izan ere, gainerako kontinenteetan espezie askok hegoalderantz emigratzeko aukera izan zuten; beraz, flora eta fauna aberatsagoa gordetzeko aukera izan zuten. Lurralde epel eta tropikaletan, ordea, klima egonkorragoa izan zen, eta espezie askok iraun ahal izan zuten hotzaldiaren ondoren haietan ezarri ziren espezieekin batera. Espainian, Europa eta Afrika arteko zubiarena egiten duenez, Europa iparraldeko espezieak â&#x20AC;&#x201C;pagoa eta desmana, kasu- eta Afrika aldetik etorritakoak â&#x20AC;&#x201C;jujubondoa eta kamaleoia, esate baterako- bildu ziren. Erliebea da lurralde bateko biodibertsitatea baldintzatzen duen beste faktore bat; izan ere, oso giro desberdinak sortarazten ditu: eguterak, ospelak, haizeetatik babesturiko aldeak, altuera desberdineko aldeak... Giro horietako bakoitzean, espezie desberdinak bizi dira, habitat desberdinei egokitutakoak. Iberiar Penintsulako faktore historikoen, klimen eta erliebeen aniztasunaz gainera, giza faktorea ere aintzat hartu beharrekoa da: biztanle gutxi izateak eta Iraultza Industriala eta nekazaritzaren mekanizazioa berandu iristeak naturgune askoren suntsipena eta espezie askoren galtzea ebitatu dute. "Biodiversidad" liburutik egokituta2 Bada, faktore askorekin asmatu al duzue? Laburbilduz, ongi legoke eskualde baten biodibertsitatean eragina duten faktore garrantzitsuenen zerrenda egitea.

2. APARISI eta BESTE BATZUK, 1993: Biodiversidad. CENEAM. ICONA.

Ingurugiroa

Espezie Babestuak 5. fitxa

Irakaslearen Ariketa Liburua

ZERGATIK EZ DUZU BASOILAR BAT AURKITUKO BARDEAN?

"Norbaitek Pirineoan basoilo bat ikusi duela esaten badizu, kanguroak Australian bizi direla eta oihan tropikaletan kaktusik ez dagoela bezain segurua da adar joka ari zaizula. Aurreko jardueran ikusi dugun bezala, landareak leku bakoitzeko ingurugiro-baldintzetara egokituriko espezieek osatzen dituzten komunitateetan bizi dira; hartara, ariztiak, pinudiak, abaritzak eta abar osatzen dituzte. Nafarroan, baldintza horiek toki batetik bestera asko aldatzen direnez, landareen komunitate mota ugari aurki dezakegu".

Orain proposatzen dizuguna egiteko, Nafarroako flora potentzialaren mapa eta arestian erabili duzun mapa topografikoa erabili beharko dituzu. Horietako bat paper begetal batean kalkatu ondoren, jar ezazu bata bestearen gainean. Gero, egin ezazu lerro zuzen bat Arguedastik Elizondora. Saia zaitez txangolari batek zuk markaturiko lerroan barna ibiliz aurkituko lituzteen landare komunitateak islatzen transekto batean. Transekto bat nola egin ez badakizu, galdetu irakasleari.

IRUDI-TESTUA

"Animaliek ere ingurugiro-baldintzetara eta bizi diren tokiko landareetara, beren habitatera, egoitu behar izaten dute. Nafarroan habitat ugari dagoenez, ugari dira ere hemen bizi diren animalien espezieak"

Bila ezazu orain basoilarrari eta basoiloari buruzko argibide gehiago, eta saia zaitez esaten orain zergatik ez duzun lehenbizikoa Bardean eta bigarrena Pirineoan aurkituko?

Ingurugiroa

Irakaslearen Ariketa Liburua

6. fitxa

Espezie Babestuak

ZERGATIK GALDU ZIREN LEIZE-HARTZA ETA DODOA?

Irakur itzazu arretaz egunkarietako bi berri hauek:

“Leize-hartza eboluzioaren porrot bat izan zen” Leize-hartza 2 metro altu den animalia izugarria da; 300.000 urte baino gehiago bizi izan zen penintsulako antzinako biztanleekin batera; izan ere, biztanle horiek ez zuten batere arriskatu nahi horren arriskutsua zen animalia bat harrapatzeko. Animalia hauek begetalak eta, noizean behin, animalien hondakinak jaten zituzten. Hartz-harrea ez bezala, ez zekiten ez ehizatzen ez arrantzatzen ere. Azken glaziazioak animalia hauen elikagai

ziren landareen murrizpen handia ekarri zuen berekin. Leize-hartzaren hortzeriak esmalte finegia zeukan gaineko aldean, eta ez zegoen ingurugiro-baldintza berri horietarako egokitua. Landareetako erroak eta tuberkuluak arrankatzen zituenean, lurra eta harea ere mastekatzen zuen, eta hortzak behar baino lehenago gastatzen zitzaizkion; horretara, bizitzan jarraitzeko funtsezkoa zitzaion tresna bat galtzen joan zen.

Zergatik galdu zen dodoa? Doldoa Maurizio Uhartean bizi zen, Ozeano Indiarrean; 1860 urtearen inguruan bukatu zen. Oso hegazti astuna zen, hegal egiteko modurik ez zuena. Asko eta asko izan ziren uhartea deskubritu ondorenean marinelek harrapatu zituzten dodo aleak. Hegazti horiek ez zuten ehiztariekin batera bizitzeko ohiturarik, eta mantsoegi alde egiten zuten haiengandik. Hori gutxi balitz, errun lur gainean erruten zuen, eta lur gaina ez zen inolaz ere leku zaila gertatuko lehenbiziko itsasontzietan uhartera iritsi ziren zakur edo arratoi gosetientzat.

Orain, gogoeta egin eta zure ikaskideekin eztabaida ezazu ondokoei buruz: • Zergatik galdu ziren leize-hartza eta dodoa? • Zure ustez, izan al zuen batere eraginik gizakiak bi galtze kasu hauetan? • Ba al zegoen, zure ustez, modurik hori ebitatzeko? • Seguruena, ezaguna izanen zaizu hartz arreak Nafarroan duen egoera eskasa. Hala eta guztiz ere, XVI. mendera arte patsada ederrean ibiltzen zen gure mendietan barna. Zure ustez, hartz arrea Penintsula Iberiar osoan galtzeko arrazoiak antzekoak al dira leize-hartzak jasan behar izan zituenen aldera? • Nolako ondorioak atera ditzakezu espezieak galtzeko arrazoiei buruz? • Ezagutzen al duzu bestelako kasurik galdu ziren edo galtzeko zorian diren espezieena? Bila ezazu horri buruzko informazioa, eta azter ezazu gainerako ikaskideekin batera kasu bakoitzaren arrazoiak.

Ingurugiroa

Espezie Babestuak

Irakaslearen Ariketa Liburua

Espainian, arrano beltza, ugatza edo katamotza galtzeko zorian dauden espezieak dira; are gehiago, zenbait erkidegotan, honezkero, erabat galdu dira: Nafarroako azken katamotza, esate baterako, 1936an ehizatu zuten. Ondoko mapan ikusi ahal izanen duzu katamotzen populazioak nolako bilakaera izan duen Espainian. Koadroan, Nafarroako zenbait espezie bereizgarriren populazioaren bilakaerari buruzko zenbait datu ere ikusi ahal izanen dituzu.

ARRISKUAN DAGOEN FELIDO BAT Katamotz iberiarra gure herrialdean galtzera kondenaturik dagoen espezieetako bat da. Bikote gutxi gelditzen dira Penintsula Iberiarrean; legearen babesa izateko “pribilegioa” dute.

800 ale BABESTURIKO GUNEAK Laurogeita hamarreko hamarkadan, katamotz iberiarrak bizitzeko toki jakin batzuk baino ez du.

Nafarroako zenbait espezieren bilakaerari buruzko koadroa

5.000 ale

BASOILOA MUGARIK GABEKO EHIZA

Aleak

50eko hamarkada

1971

1996

200

40/45

12/15

Hirurogeiko hamarkadan, ospe handia hartu zuen ehizaki bezala; horrek zeraekarri zuen berekin: katamotzen kopurua izugarri jaistea

10.000 ale

BONELLI ARRANOA

70eko hamarkada

1980

1997

Bikoteak

GALDUTAKO PARADISUA XX.mendearen hasieran, katamotzaren populazioak ia penintsula osoa hartzen zuen ITURRIA: Natura Zaintzeko Zuzendaritza Nagusia

*Gutxi gorabeherako zenbatekoa da

• Zer gertatu zaio Espainian katamotzari? Animalia askoren populazioak izugarri murriztu dira Nafarroan 1950. urtetik aurrera. Gehienetan, ezinezkoa da hori demostratzeko daturik ematea; izan ere, urte hori baino lehenago animalien kopuruei buruzko errolda gutxi egiten zen. Hala eta guztiz ere, herriko jendeak ongi daki gero eta zailagoa dela zenbait espezie ikustea, eta beste batzuk ia ezin aurki daitezkeela lehen ugari zeuden tokietan ere. Basoiloari eta Bonelli arranoari buruzko erroldak egin ahal izan ditugu. Saia zaitez ondoko galderei erantzuten, eta hitz egin ezazu ikaskideekin haiei buruz: • Zer ondorio ateratzen dituzu animalia horien populazioei buruzko datuak ikusita? Zure ustez, zer dela-eta gertatu da bilakaera hori? • Uste al duzu, oraindik ere, animalien galtzeak Historiaurreko kontuak direla, edo Amazonetan eta herrialde tropikalean gertatzen diren gauzak direla? • Ezagutzen al duzu Nafarroan galtzeko arriskuan dagoen edo jada galduta dagoen espezieren bati buruzko adibiderik? Ba al dakizu zer dela-eta galdu zen espezie hori?

Ingurugiroa

Irakaslearen Ariketa Liburua

7. fitxa

Espezie Babestuak

ZER DAKIGU GALTZEKO ARRISKU HANDIENA DUTEN GURE ESPEZIEEI BURUZ?

Errepasatu al duzu Nafarroan gorrienak ikusten ari garen espezieon zerrenda?

IZENA: Argazkia edo marrazkia

Deskribapen orokorra:

Hauxe du habitata:

Honela egiten du etxea:

Ingurugiroa

Espezie Babestuak Ondokoak jaten ditu:

Irakaslearen Ariketa Liburua

Honela ugaltzen da:

Bizi-asegurua kontratatu du, ondoko arriskuak dituelako:

Bestelako datu interesgarri hauek aurkitu ditut:

Espeziea nola dagoen banatuta Nafarroan barna

Ingurugiroa

IKURRA*

NOLAKO ERAGINAK DITUEN AURRERA ERAMAN DAITEZKEEN KONPONBIDEAK

8. fitxa

* Positiboa (+) edo negatiboa (-)

GIZA JARDUERA

1 eta 2. ibilbideak

Irakaslearen Ariketa Liburua 73

Ingurugiroa

Espezie Babestuak

ZERGATIK DAUDE ARRISKUAN ESPEZIE HAUEK?

â&#x20AC;&#x201C;

IKURRA* Hegaztiei enbarazu egiten die; errunaldiak galarazten ditu.

NOLAKO ERAGINAK DITUEN Leku eta garai jakin batzuetan

KALTEAREN ZENBAIT EZAUGARRI** Hegaztiak. Harrapariak, bereziki

KALTETURIKO ESPEZIEAK

* Positiboa (+) edo negatiboa (-) ** Uneoro eta leku guztietan du eragina; batzuetan du eragina; zenbait lekutan du eragina; eragin izugarria du, eta abar.

Eskalatzea

GIZA JARDUERA

3. ibilbidea

Debekua, ugalketa aldietan

KEEN KONPONBIDEAK

AURRERA ERAMAN DAITEZ-

Espezie Babestuak 74

Ingurugiroa

Irakaslearen Ariketa Liburua

9. fitxa

Espezie Babestuak

ZUHAITZEK HITZ EGINEN BALUTE...

Zenbait zuhaitz ale babesturik daude ez espeziearen populazioa arriskuan dagoelako baizik eta gure inguruneko elementu natural bereziak direlako. Adibide batzuk jarriko ditugu: El Bocal-eko haritza, enbor altuena duen zuhaitza delako; Gardeko intxaurra, Nafarroako kukula handiena duen zuhaitza delako; Errotako uharkako sahatsa, berriz, bere espezieko zuhaitzik zaharrena delako.

ERRIBERRIKO MARZUZONDOAK BERE MEMORIAK ARGITARATU DITU 500 urte zahar izanik, ezin konta ahala gertakariren lekuko izan da. Baina utz diezaiogun berari kontatzeko duena azaltzen... "Txikia nintzenean, esan izan balidate historiaren 5 mende nire enbor zaharrean grabaturik geldituko zirela... Hasmenta zailak izan ziren, ordea, ez pentsa. Ni gazte nintzelarik, 1512. urtean, zera jakin nuen, Fernando izeneko batek, "Katolikoa" esaten ziotela uste dut, Nafarroa inbaditu zuela bere armadarekin. Orduan, bildur handia sentitu nuen nire ernamuinengatik; ikusten duzue, ordea, hemen nago, bizirik, historiako gertakariak gertakari. Izurrite eta goseteen lekuko izan naiz... bai. Urte zinez gaiztoa 1631ko hura!... Bidaiari eta bidazti ugarik kontatu dizkidate beren sekretuak... eta nire kukula azpian negar egin ere egin dute. Oraindik ere gogoan ditut zagozar atsekabetu baten negarrak, uholde batek hiria goitik behera hartu eta etxea utzi behar izan zuenean. Uff!, 200 urte baino gehiago dira hori gertatu zela. Beste hura Independentziaren aldeko guda baino urte batzuk lehenago gertatu zen: Espoz y Minak nire etxea, Erriberriko Jauregia, erre zezatela agindu zuen. Eta bakar-bakarrik gelditu behar izan nintzen, hantxe, etxe hondar manlenkoniatsuak besterik ez inguruan; noizean behin, ordea, haizeak ekarritako bibolin baten nota magikoek pozarren jartzen gintuzten. Geroago jakin nuen Sarasatek ospe handia irabazi zuela munduan. Halaber, zera ere jakin nuen â&#x20AC;&#x201C;izan ere, berria haizeak bela bat bezain azkar ibili baitzen- bazegoela gasolinaz mugitzen zen ibilgailu bitxi era zaratatsu bat... IruĂąean ikusi zen lahenbiziko automobila, 1894an! Garai hartan, mutu ikusi nuen nola kentzen zituzten nire jauregitik gelditzen ziren harriak, jendeak eraman egin baitzituen... Aise irudikatuko duzue nire poza 1925ean Jauregia Nazio Monumentu izendatu eta hura berreraiki behar zela esaten hasi zirenean. Eta nire pena handienetako bat izan zen noizean behin bisita egitera etortzen zitzaidan lagun katamotzak ezin izanen zuela berreraikitze horren hasiera ikusi. Nafarroan gelditzen zen azken katamotza 1936an harrapatu zuten. Ordurako, ordea, gerra iritsi zen, eta gerra ondokoak izan ziren penarik handienak... ez, ez, kontu triste nahiko aipatu dizkizuet. Aipatu al dizuet Pedro Zigarena? Nik neronek ez nuen ezagutu, baina asko maite zituen zuhaitzak, eta hainbeste maite zituen non bere Jaurerrian mundu guztiko zuhaitzak jarri baitzituen. 1949an, bere testamentuan, Jaurerria Diputazioari utzi zion, nafar guztiek goza zezaten hartaz, betiere Diputazioak garai hartan zegoen bezala kontserbatzeko baldintzarekin. Han, Bertizen, nire beste lagun bat dago, Naturaren Monumentu hura ere, Libanoko zedro bat. Berak ere mendeak eta mendeak ikusi ditu kontu kontari ibiltzeko... agur ezazue nire partetik bisita egiten badiozue, eta eskaiezue, eska iezaiozue zera kontatzeko, nola...

Ingurugiroa

Espezie Babestuak

Irakaslearen Ariketa Liburua

Marzuzondoaren istorioa irakurri ondoren, saia zaitezte zuen herriko zuhaitz zaharrena aurkitzen. Erraz asko kalkulatzen ahal duzue zenbat urte dituen; eska iezaiozue irakasleari azaltzeko nola egin hori. Gero, bakoitzaren lan gisa, zure herriko historiari, zure buruari edo zure familiari buruzko zenbait gertakari aurkitzen eta hautatzen saiatu; hain zuzen ere, gure zuhaitz lagun zaharrak ere bizi izan dituen horietako batzuk. Bukatzeko, saiatu hautatu dituzun horiek motzondo honen gainean "kronologikoki" kokatzen:

Ingurugiroa

Irakaslearen Ariketa Liburua

Espezie Babestuak

ZER DIOZU GURE ETXEKO ANIMALIEI BURUZ ETA LANDUTAKO ARRAZEI BURUZ?

10. fitxa

Nafarroan, badaude bertako zenbait abere-arraza; esate baterako, ardi latxak eta rasa ardiak, Burgeteko zaldiak, Nafarroako behoka eta pottoka, Pirineoko behiak eta behi betizuak. Hala eta guztiz ere, espezie horietako askok galtzeko arriskua dute. Behi betizuen kasuan, 100 ale baino gutxiago daude Nafarroan. Nafarroak berezkoak zituen beste arraza batzuk, Baztango zerria kasu, galduta daude honezkero. Galtze prozesu horrek berak emaitza bera eman du landutako landareen kasuan. Etxeko arrazak eta landutako aldakiak zaintzea zaila izaten da; izan ere, produkzio gutxiago ematen baitute artifizialki hautaturiko beste batzuek baino, edo bestela makinek ordezkatu dituztelako nekazaritza arloan lehen zituzten lanetan. Zer esan daiteke, orduan, haien alde? Garrantzitsua iruditzen al zaizu etxeko arraza bat galtzea? Jarduera honetan etxeko arrazei buruzko eta bertan landutako aldakiei buruzko gauza ugari esaten saiatuko gara.

"TASIOREN, ZIRILAREN ETA KAMILAREN OILATEGIETAKO ABENTURAK ETA DESBENTURAK" Ikus dezagun zer gertatzen den Iru単erriko hiru oilategitan urte batean zehar. Hiruek baldintza sasi-intentsiboak dituzte; beraz, oiloek pilaturik bizi dira, girotu gabeko nabeetan, nahiz eta noizean behin atera kanpoko patio batera. Errealitatea izugarri erraztu dizugu oraingoan; izan ere, industri granjetan egoera askoz ere konplexuagoa izaten baita. Errealitatean, kontuan hartu ez ditugun faktore askok hartzen dute parte, eta faktore horiek izanen dira produkzio-kostu handiak edo txikiak izatea ekarriko dutenak. Hiru oilategitan honela banaturiko 150 oilo bizi dira:

TASIOREN OILATEGIA Nafarroako 150 oilo.

ZIRILAREN OILATEGIA Karibe aldeko 50 oilo; Siberiako 50 oilo; Kaliforniako 50 oilo.

KAMILAREN OILATEGIA "Bayer" motako 150 oilo.

Hona arraza horietako bakoitzaren ezaugarriak: "Nafarroako oiloa". 225 bat arrautza erruten ditu urtean. Iru単erriko klimara egokituta dago; izan ere, Iru単errikoa klima mediterraneoa da, baina heze samarra, Atlantikoaren aldetik heldu diren haizeen ondorioz. Nafarroako oiloak inmunitatea du "oilo zoroen" gaitzaren aurrean; gaixotasun hori eskualdean maiz agertzen den onddo baten sortarazten du, eta heriotza ekartzen die beste arraza batzuetako oiloei. Nafarroako oiloa indartsua da "mukieria koipetsuaren" aurka. Haragitarako etekin eskasa ematen du. Nafarroako oiloa

Giro beroak behar ditu, eta ongi jasaten du hezetasuna; aitzitik, oso sentsiblea da izotz eta hotzen aurrean. Errule fina da (tamaina handiko 245 arrautza urtean; 250 ere errun ditzake gauez argia jarriz gero). Indartsua da Tropikoko gaixotasunen aurrean. Jateko pentsu aberastuak emanez gero, haragi-produkzio bikaina ematen du. Karibeko oiloa

Ingurugiroa

Espezie Babestuak

Irakaslearen Ariketa Liburua

Siberiako lur hotzetatik heldu da. Negu luze eta gogorrak gainditzeko gauza da. 20 gradutik gorako tenperatura izanez gero, hiltzeko arriskua du. Erruten dituen arrautzak ez dira txikiak; hala ere, urtean 260raino jartzeko gauza da. Ezin du "mukieria koipetsua" harrapatu. Elikadura eskasarekin konformatzen da. Haragi kopuru dezentekoa ematen du, nahiz eta muger samarra den.

Siberiako oiloa

Halako "asmakari genetiko" bat da, zenbait arraza nahastu ondoren manipulazio genetikoan diharduen enpresa batek sortutakoa. Errule ona da (urtean 245 arrautza). Haren ezaugarri nagusiena, ordea, gaixotasunik ez harrapatzeko duen sendotasuna da. Udan haize girotua duten oilategietan bizi behar du; neguan, berogailuak behar ditu, baldintza termiko egokienak lortzeko beti. Merkatura iristen diren aleak antzuak dira. Beraz, abeltzainak laboratorioari zuzenean erosi behar dizkio ale guztiak. Bayer oiloa

Oso ur gutxi behar du bizitzeko. Giro baldintza onak eta behar den elikadura emanez gero, tamaina handia harrapa dezake, eta gauza da urtean 255 arrautza erruteko. Erruteak askoz ere murritzagoak dira bizitzeko toki gutxi badute. Hezetasunaren aurka, oso ere sentsiblea da; halakorik izanez gero, gutxiago bizi eta gaixotasunak harrapatzeko joera handia edukitzen du.

Kaliforniako oiloa

Urte hau nahiko "mugitua" izan da; ondoko gora-beherak ekarri dizkigu, agian "negutegi efektua"ren ondorioz: • 5 eguneko hotzaldia, Iruñerrian, martxo aldean. Elurte handiak izan ziren. • "Mukeria koipetsuaren" oldar bat, garaiz kontrolatutakoa; arraza sentsibleen % 40an baino ez zuen eraginik izan. • Maiatzean uda behar baino lehenago iritsi zen; 35-38º C-etara iritsi ginen, astebetez gainera. Euririk egin gabe jarraitu zuen. • Azaroan lehortea bukatu zen; hilabete osoan etengabe aritu zen euria. Hezetasunaren ondorioz, hezurrak ere bigundu zitzaizkigun. • Euriek, hezetasunaz gainera, "oilo zoro"en gaitza ere ekarri zuten; izurritea bezala zabaldu zen. • Falta zena! Urte berriak pentsuetako prezioen igoera ekarri zuen. • Beste gaixotasun bat oilategietan: badirudi Nafarroako oiloa eta Kaliforniakoa inmuneak direla.

Eta gero esan eta esan oilaskoa garesti dagoela! Gogoeta egin ezazu aurreko gaiei buruz, "milioi bat" balio duen erantzunari erantzu baino lehen: zure ustez, nola gelditu dira hiru oilategi horiek urtea bukatzerako?, zein izan da, zure ustez, errentagarriena?, ba al dakizu nola konpontzen diren errealitatean planteaturiko arazoetako batzuk?, errealitatean hartzen diren neurri horiek ba al dute eraginik ingurugiroan edo kontsumitzaileen osasunean?, ba al dakizu zergatik izaten diren garestiagoak korraleko oilaskoak?

MILIOI BAT BALIO DUEN ERANTZUNA: Ba ote dago arrazoiren bat bertako aldaki eta arrazak desager daitezen galarazteko?

Ingurugiroa

Irakaslearen Ariketa Liburua

11. fitxa

ko Sueziako amurrainekin egini birpopulazioek espeziearen te hondatze genetikoa ekarri du Unibertsitateko Estokolmoko egiaztatu ikerlari batzuek zera arrainak dute: artifizialki hazitako erabiltzen -ibaiak birpopulatzeko ezieekin direnak- bertako esp uarrainen nahasi eta Sueziako am netikoak ge berezko ezaugarri galtzen dira.

Espezie Babestuak

IZAN AL DEZAKE BATERE ERAGINIK HEMENGO FLORAN EDO FAUNAN KANPOKO ESPEZIEAK SARTZEAK?

Ozeano Bareko itsasbelar batek Espainiako kostaldea inbaditu du Jatorriz Japongoa den itsasbelar bat Espainiako kostaldeetara iritsi da, ostrak inportatzen ziharduen itsasontzi batean. Bertako girora egokitzeko gaitasun handia izan eta Espainiako kostaldeak kolonizatu ditu; gure kostaldeetako zenbait itsasbelar akabatu ere akabatu ditu.

Faisaiek mehatxaturiko tximeletak Azken 25 urte hauetan, Britaniako tximeleta mo ta gehienen populazioa nahikoa murrizten joan da. Faisaia bezala ko ehizaespezie batzuk askatu iza na omen da egoera horren arrazo i nagusietako bat. Faisaia XI. mendean sartu zen Britainia Hand ian, baina XIX. mendearen bukae ra aldean nabarmen handitu da hai en kopurua.

Espezie exotikoak sartzea da biodibertsitatea galtzeko arrazoi nagusietako bat. Batzuetan, sarturiko espezieak hain ongi egokitzen dira lurralde berriak dituen ezaugarrietara ezen haiekin hil ala biziko lehian ere hasten baitira.

Ba al dakizu zeintzuk diren Nafarroan bizi diren fauna aloktonoen espezieak? Lasai! Ez zara bila ibili beharko. Atzeko aldeko laukian aurkituko dituzu. Laukia osatu bai osatu beharko duzu. Munduko mapan, sartu diren espezieak beren jatorriko eremu geografikoan marraztu. Bila itzazu argibide batzuk haien beharkizunei buruz eta haiek Nafarroan sartzeak ekarri dituen ondorioei buruz. Ondorioei buruzko informaziorik aurkitu ezean, saia zaitez horiek aurreikusten. Horretarako, baliagarri gerta dakizuke zein baliabide kontsumitzen dituen edo bere habitatean nolako aldaketak egin ohi dituen. Zein espezierekin hasiko da lehian? Zein espeziek jasan beharko ditu haren ohiturak? Zuetako bakoitzak espezie jakin baten gainean lan egiteko moldatzen bazarete, errazagoa izanen zaizue lan hau, eta askoz ere lan gutxiago egin beharrean egonen zarete.

Ingurugiroa

Espezie Babestuak

ESPEZIE ALOKTONOA

NOIZ SARTU DEN

ARRAZOIA

Irakaslearen Ariketa Liburua

SARTZEAK EKARRIKO DITUEN ONDORIO EKOLOGIKOAK

ADARZABALA ARRATOI-IGARABA EDO KOIPUA BISOI AMERIKARRA FAISAI ARRUNTA TURKIAKO USAPALA ZAMOA URRE KOLOREKO ZAMOA LIXTURRA PERKA AMERIKARRA KATU-ARRAINA ORTZADAR-AMUARRAINA KARRAMARRO GORRIA PAZIFIKOKO KARRAMARROA

Ingurugiroa

Irakaslearen Ariketa Liburua

12. fitxa

Espezie Babestuak MASKOTAK NEGOZIO

Nork ez du izan edo ez du sekula izan nahi maskota bat? Ez dizugu betiko talakarik emanen, maskotak ongi zaindu behar direla, baldintza egokietan eduki behar direla... Bai, ordea, aztertu nahi dugu maskotak edukitzeari buruz sekula bururatu ez zaizun kontu bat. Zergatik ez hasi irudian ikusten duzuna deskribatzen?

Testu hauek egunkarietatik atera ditugu; agian, lagungarri izanen zaizkizu arazo honi buruz gogoeta egiteko.

Animaliak etxean Hegazti exotikoekin gertatzen den bezala, narrasti askoren legez kanpoko merkatua egiten da; etxe partikularretan, muskerrak, sugeak, dordokak, iguanak, kaiman-kumeak eta abar ikus daitezke. Narrasti iberiar guztiak, munduko gainerako ia guztiak bezala, babestuta daude. Haietako batzuk saltzeko eta erosteko aukera badago ere, ez da gomendagarria basa espezieak erostea. Ez daude itxirik bizitzeko ohituta, etxeko animaliak balira bezala. Askok etengabeko jazarpena jasan behar izaten dute beren inguru naturalean, eta gizakiek harrapatu, garraiatu eta biltegietan gorde baino lehen asko eta asko dira hiltzen direnak, saldu baino are lehenago. Batzutan, sugandila txiki bat erosi eta krokodilo bihurtzen da, edo dordoka bat erosi eta handik gutxira ez du aquariumean jarraitzeko tokirik. Zer egin orduan? Jende askok bota egiten ditu animaliak, eta estoldak fauna exotiko arriskutsuaren bilgune bihurtzen hasiak dira. Kaliforniako dordokak izurrite dira jada parke eta urmaheletan, urtxintxak bezala. Batzutan, mendian askatu eta hain handia da aske dauden animalien kopurua, ezen bertako basa espezieak arriskuan jartzen baitira.

Maskota exotikoak Espainiako etxeetan 60.000 narrasti eta 100.000 hegazti exotiko inguru bizi dira Espainiako etxeetan, etxeko animalia gisa.

Ingurugiroa

NEGOZIO IKARAGARRIA Basa animalia eta landareen nazioarteko merkatua urtean, mundu osoan, 5.000 milioi dolar mugitzen dituen negozioa da; batez ere, maskota gisa, larrutarako edo marfila ateratzeko saltzen dira. Diru horretatik zati handiena bitartekariek eta animaliak inportatzen dituzten herrialdeek eskuratzen dute. Animaliak eta landareak atera diren herrialdeek eskuratzen dituzten etekinak hutsaren hurrengoa dira.

Hegazti tropikalen kargamendua atzeman da Aduanetako poliziek legez kanpo harrapaturiko hegazti tropikalen kargamendu bat atzeman dute; hegazti gehienak bidaia bitartean hilik gertatu ziren, bidaia luzearen baldintza deitoragarriak direla kausa. Animalien dendetan ziren saltzekoak.

BASA FAUNAREN LEGEZ KANPOKO TRAFIKOAREN AURKAKO KOLPEA Berriki, Belgikako agintariek Holandako taxidermista baten biltegia dekomisatu dute. Barruan milaka gorpu, buruhezur, larru, oskol eta adar aurkitu zituzten, arriskuan dauden animalien espezieenak. Taxidermista beraren beste lokal batean, elefante txiki baten gorpu osoa ere aurkitu zuten.

Espezie Babestuak 13. fitxa

Irakaslearen Ariketa Liburua

BA OTE DUTE ESKUBIDERIK ANIMALIEK?

TRADIZIO EDO BABESA 1. KASUA "Berriki polemika handia piztu da Britainia Handiko biztanleen artean. Gobernuak entzun ditu azeriaren ehiza ospetsuaren aurkakoek esateko zutena; izan ere, haien ustez, praktika hori ankerra da eta ez da inolaz ere beharrezkoa; animaliei sufriarazten die gizaki batzuk entretenitzeko helburu bakarrarekin. Hori dela eta, lege proiektu bat landu dute azeriaren ehiza debekatzeko. Ehiza mota hori mantentzearen aldekoen ustez, oso tradizio errotua da kultura britaniarrean, eta gainera familia askori ogibidea ematen dioten lanpostu asko sortzen ditu. Batzuen eta besteen aldeko indarrak oso parean daude, eta ez dago inor gauza denik aurreikusteko zer gertatuko den proposamena parlamentuan eta Lorden Ganbara eztabaidatzen denean". Egin ezazu kontu parlamentario britainiarra zarela. Zein izanen litzateke zure bozka Gobernuaren proposamenari buruz? Erronda bat egin dezakezue, nahi izanez gero, Gobernuaren ekimenaren aldekoen eta kontrakoen iritziak entzuteko.

2. KASUA: Zenbait pertsonek uste dute gure tradizioak ere ankerrak direla, animaliei tratu krudela ematen zaiela. Nafarroan, herri askotako festetan, animaliak erabiltzen dira ikuskizunetan edo ongi pasatzeko helburu soilaz: zerri lasterketak, entzierroak, behiak, zezenketak eta abar. Zezenak babesteko Foru Legearen bitartez, animaliak ikuskizunetan erabiltzea debekatuta dago "animaliak sufriarazi edo haiei tratu txarrak" emanez gero; hala ere, zezenketak propio salbuesten dira. Zure ustez, zergatik salbuesten dira zezenketak Legeak beste kasu batzuetarako ezartzen duen debekutik? Ba al du horrek antzekotasunik Ingalaterrako kasuarekin? Nafarroako Gobernuak salbuespen hori ezabatzeko lege proiektu bat eginen balu, eta zuk horri buruzko bozka eman beharko bazenu, lehen egin duzun bezala, tradizioaren hala babesaren alde emanen zenuke?

Ingurugiroa

1. Morfologia eta biometria

IZENA

JOLASERAKO TXANTILOIA

2. Habitata eta banaketa

NOLAKOA DA?1

ZER JATEN DU?

3. Portaera, moldaerak eta abar

NON BIZI DA?2

NOLAKO ARAZOAK DITU?

BESTELAKO DATUAK3

Irakaslearen Ariketa Liburua 83

14. fitxa

Ingurugiroa

Espezie Babestuak NOR NAIZ NI?

Espezie Babestuak 15. fitxa

Irakaslearen Ariketa Liburua

TASMANIAKO AZKEN OTSOA

Orain dela 60 urte ikusi zuten Tasmaniako azken otsoa. Oso pizti berezia zen. Otsoaren burua, tigrearen marrak eta kanguro baten buztana omen zituen.

Zer moduz espedizio zientifiko bat egitea? Pentsa ezazu Nafarroako esploratu gabeko lekuren batean zaudela, eta bat-batean ...zas! Gizonak sekula ikusi gabeko animalia bat! Nolakoa da? Horixe da errazena. • Lehenbizi, marraztu ezazu, edo aldizkariren batetik fotokopiatu eta moztu, Nafarroan bizi den animaliaren baten irudia. • Hiru zati egin: burua, gorputz-enborraren goiko aldea eta aurreko gorputz-adarrak, eta gorputz-enborraren beheko aldea eta hankak. Tasmaniako otsoari buruzko marrazkian ikusten denaren antzera, gutxi gorabehera. • Sartu zati bakoitza irakasleak prestatu dituen poltsetan. • Behin zure ikaskide guzti-guztiek hori egin dutenean... utzi zortearen esku! Hartzazu zati bana hiru poltsetatik. Zer atera zaizu? Orain, gogora ezazu berriz ere gai honetan ikasitako guztia, eta itxurari erreparatuz, atera itzazu ondorioak: • Zer janen du? • Zein habitatan bizi da hobekien? • Nola ibiliko da batetik bestera? Azkarra ala geldoa da? • Nolako babeslekua erabiliko du? • Nola eta noiz ugalduko da? Bide batez... bataiatu al duzu, honezkero?

Ingurugiroa

Irakaslearen Ariketa Liburua

16. fitxa

Espezie Babestuak A ZER ZALANTZA!

LANDUTAKO DILEMA: FIDELTASUNA-KOHERENTZIA Iñigo 16 urteko mutila da, eta izugarri maite ditu animaliak. Egunero ikasten du haiei buruzko gauza berriren bat. Aurten, Naturaren aldeko elkarte batean parte hartzea erabaki du. Haren aita, Antonio, jatetxe baten jabea da. Aspaldi honetan arrakasta handia izan du "txoritxo frijituak" platerarekin, eskualde osoan bera baita bakarra plater hori prestatzen duena. Iñigo haserre dago aitarekin, eta gero eta gehiago eztabaidatzen dute plater hori jatetxean eskaini behar den edo ez den eskaini behar. Antoniok beti erantzuten dio Iñigok ikasteko eta animaliei buruzko liburuak, bideoak eta gainerakoak erosteko aukerarik badu, negozioari esker dela. Iñigok, batzuetan, aitarena elkartean salatzea pentsatu du.

Galderak: • Zure ustez, zer egin behar du Iñigok?

• Aitak aintzat hartu behar al du semearen jarrera? Zergatik?

• Zer da garrantzitsuena aitaren eta semearen arteko harremanean, zure ustez?

• Aita izan beharrean lagun bat balitz, salatuko al zuen? Eta inolako harremanik ez duen auzo bat balitz?

Ingurugiroa

Espezie Babestuak

Irakaslearen Ariketa Liburua

IRUDIMENA ETA TEKNOLOGIA KONTSERBAZIOAREN ZERBITZUAN

17. fitxa

Entseiu bat egiten ari dira animalia basekin errepideetan izaten diren istripuak saihesteko Sistemaren oinarria kartoi plastifikatuaz eginiko "tututxo" bat da; tututxoa kotxeetako ispiluetan edo aleroetan jartzen da. Kotxeek 120 km/h abiadura gainditzen dutenean oreinak eta orkatzak, bereziki. uxatzen dituen soinu bat egiten du. (Heraldo de Aragón, 97-09-21)

Begira itzazu asmakari hauek:

"Nekatuta iritsita ere, iritsi ahal izateko"

"Muturrez ez jotzeko"

"Soilik beren kasa defendatzen ikasi arte"

"’Zebra pasabideak’, animalientzat"

Asmakari ugari daude landa espezieak eta animalien espezieak babesteko. Eragin buruari eta saia zaitez aztertu ditugun arazoetako bati konponbidea emateko asmakariren bat.

Ingurugiroa

Irakaslearen Ariketa Liburua

18. fitxa

Espezie Babestuak

PROIEKTUA: ESPEZIEAK KUDEATZEKO PLAN BAT PRESTATZEA

Aurreko jardueretan, Nafarroan galtzeko arrisku handiena duten espezieak ezagutu ahal izan dituzue, bai eta haiek Nafarroan Arriskuan dauden Espezieen Katalogoan sartzeko arrazoiak ere. Halaber, egoera arintzeko har daitezkeen neurri batzuei buruz eztabaidatzeko aukera izan duzue.

Seguruena jakinen duzuenez, Arriskuan dauden Espezieen Katalogoak espezieak babesteko kategoria batzuk ezarri zituen, hain zuzen ere espezieak arrisku-mailaren arabera sailkatzeko. Espezie bat kategoria horietako edozeinetan sartzeko, plan bat prestatu beharra dago. Plan horrek, babesaren kategoriaren arabera, izen berezi bat izanen du, baina, oro har, BASA ESPEZIEAK KUDEATZEKO PLANA esanen diegu: espezie batek jasaten dituen eta bera arriskuan jartzen duten gauzak deusezteko neurri multzo bat bildu beharko ditu planak.

GEHIXEAGO JAKITEKO Galtzeko zorian

Bizitzen jarraitzea zaila da egoeraren arrazoiek beren horretan badiraute

Leheneratzeko plana

Habitataren aldaketak arriskuan jartzen ditu

Kasu horretan, habitata da arazoak dituena, eta horren ondorioz bertan bizi den espezieak ere arazoak ditu.

Habitata kontserbatzeko plana

Zaurgarriak

Aurreko kategorietan sartzeko arriskua dute.

Kontserbazio plana

Galdutakoak

Bertakoak galdu egin dira Nafarroan.

Espezieak berriz sarteko plana

Interes berezikoak

Interesgarriak dira beren balio zientifikoa, ekologikoa eta kulturala direla eta.

Erabiltzeko plana

Ingurugiroa

Espezie Babestuak

Irakaslearen Ariketa Liburua

Oraingoan Nafarroan arriskuan egon eta zuek aukeratzen duzuen espeziea kudeatzeko plana prestatzea proposatzen dizuegu. Egin itzazue zenbait talde, eta zein espezierekin lan egin nahi duzuen aukeratu. Egin beharreko plana idatziz jasotzeko dokumentazio lan handia egin beharko duzue, espezieari buruzko inguruabar guztiak eta haren arazoak ezagutzeko. Hasteko, hautatu duzuen espezieari buruz ahal duzuen informazio guztia biltzeko gomendatzen dizuegu. • Nola eta non bizi da? • Zenbat ale dauden egun Nafarroan eta geografikoki nola dauden banatuta, haien habitat potentziala eta egungo banaketa aintzat harturik. • Nolako bilakaera izan du populazio horrek urteetan zehar? • Espeziearen atzerabideko prozesu horretan eragina duten edo izan duten faktoreak. • Elikadura eta ohiturak. • Haien bizitzak arrisku gehien dituen aldiak eta lekuak (hibernazioa, hazkuntza...) Behin datu horiek guztiak bildu dituzuenean, Plana idazten hasteko moduan zaudete. Laguntza handia izan daiteke honelako plan batek izaten dituen atalak ezagutzea, atal bakoitzean zein alderdi lantzen diren eta horri guztiari buruzko adibide batzuk ezagutzea; hona laburpen-lauki bat: Helburua

Aurkako faktoreak eta arriskuak deuseztea, populazioa bideragarria izan arte eta bere habitat potentziala kolonizatu arte.

Aplikazio eremua

Naturan nolako banaketa duten. Halakotzat hartu ohi da espeziea elikatzen eta ugaltzen den eremua. Planek arriskuak gainditu eta espeziea Arriskuan dauden Espezieen Katalogotik kentzeko moduan egon bitartean iraun ohi dute. Egoera urtero-urtero aztertzen da.

Indarraldia

Helburuak1

Heriotza ez naturalen arrazoiak deuseztea. Ugalketa tasak gehitzea. Habitataren kalitatea hobetzea, animaliek toki gehiago eta babesleku nahikoak izan ditzaten. Espezieari buruz dakiguna zabaltzea. Jendea sentsibilizatzea espeziearen arazoez eta haiek kontserbatu beharraz.

Neurriak2

Hari elektrikoekin tupust-egiteak, harrapaketak, isileko ehiza eta abar saihestea. Animaliek elikagai nahiko izanen dituztela bermatzea. Bikoteak ugalketa-aldian lasai egonen direla bermatzea, eta ehiztariek, bisitariek eta abarrek enbarazu egin diezaieten saihestea. Landareak eta haien habitaten baldintza naturalak leheneratzea. Urteko erroldak egitea; ale batzuei seinaleak eta irrati-emisoreak jartzea, haien jarraipena egiteko. Hildako aleak biltzea eta haien heriotzaren arrazoiak argitzea. Sentsibilizazio kanpainiak egitea jedearentzat eta eskolentzat.

Tresnak3

Etengabeko zaintza, batez ere ugalketa eta hazkuntza aldi kritikoetan. Betiko, edo behintzat aldi kritikoetarako, zenbait jarduera debekatzea. Zenbait jarduera debekatzea plana aplikatzen den eskualde guztietan edo eskualde batzuetan. Ikertzea eta azterlanak egitea. Espeziea kontserbatzeko ekintzak egiten dituzten norbanakoei edo elkarteei dirulaguntzak ematea. Jendeari planari buruzko informazioa ematea.

(1) Zer nahi dugun

(2) Zer eginen dugun nahi duguna lortzeko

(3) Nola lortuko dugun eta zein bitarteko erabiliko ditugun.

Ingurugiroa

Irakaslearen Ariketa Liburua

Espezie Babestuak

Zuen lanaren plangintza egiten hasi baino lehen, lanak banatzea eta plana klaseko gainerako kideei nola azalduko diezuen azaltzea. Kontuan hartu lanaren aurkezpenak erakargarria izan beharko duela; hori lortzeko, erabili grafikoak, irudiak, mapak, taulak eta abar. Plana erakutsi ondoren, eztabaida ezazue, guztion artean, planari buruz, haren bideragarritasunari buruz, plana aplikatzeak ekarriko lituzkeen arazo sozialei buruz, neurrien eraginkortasunari buruz, bestelako alternatibei buruz eta abarrei buruz. Arriskuan dauden espezieak babesteko bestelako bideak ere badaudela jakin beharko zenuke. ZER EGIN DAITEKE ETORKIZUNEAN NAFARROAKO ZENBAIT ANIMALIA ETA LANDARE ARGAZKIEN BIDEZ ERAKUTSI BEHAR IZATERA EZ IRISTEKO? Basa flora eta fauna kontserbatzeko ahaleginen ardatz nagusia haiek beren habitat naturaletan bizi daitezen lortzea da. Hala eta guztiz ere, batzuetan arrisku larriko egoerak ere gertatzen dira zenbait espezierekin; ondokoa da gal ez daitezen saihesteko modu bakarra: haiek toki itxietan hazteko programak egitea. Zientziaren garapenak haziak edo enbrioiak zentro berezietan kontserbatzeko aukera ere ematen digu; hain zuzen ere, bide hori erabiliko da, bereziki, edozein arrazoi dela medio espezie baten habitat naturala galdu denean. Kaliforniako kondorea, Europako bisontea edo Atlaseko lehoia, esate baterako, itxian hazi direlako libratu dira betiko galtzetik. Hala ere, ezin da ahaztu, animalia bat toki itxietan hazteko edozein programaren amaierako helburua dela aleak itxian haztea soilik espeziea aske bizitzeko arriskuen sorburuko arazoak konpondu arte; horrela eginez gero, animalia horiek, gero, habitat naturalean berriz sartu beharko dira. Zenbait zoologikok betebehar garrantzitsua izan dute espezie babestuak kontserbatzeko garaian. Hiru dira gaurko zoo batek bete behar dituen oinarrizko ezaugarriak: ikerketak egiteko erraztasunak ematea, arriskuan dauden espezieak kontserbatzeko laguntza ematea eta haiek hazten laguntea. Zoritxarrez, berriki ADENA elkarte kontserbazaleak eginiko txosten baten arabera, Espainiako zoo gehienek ez dituzte betetzen erakusten dituzten animaliak gatibu egotea justifikatzeko gutxieneko baldintzak.

Ingurugiroa

Espezie Babestuak

Irakaslearen Ariketa Liburua

19. fitxa

HARTZA ITZULI DA Aurreko jardueran Nafarroan estuasun handian dagoen espezie bat Kontserbatzeko Plana egin duzue. Zer egin daiteke garai batean gure paisajeko zati bat izan eta egun galdu diren espezieekin? Legearen arabera, espezie horiek dagokien alderdietan berriz sartzeko planak egin daitezke. Horretarako, betiere, delako espeziea galtzea eragin zuten arrazoiek deuseztuta egon beharko dute, eta haien habitataren zati nahikoa leheneratu beharko da espeziea bizi eta ugal dadin. Katamotza, otsoa eta basahuntz pirinearra dira gaur arte Nafarroan galdu diren espezieak. Otsoa ere galdutzat eman daiteke, Pirineo aldeko ale bakarren baten noizean behingo bisitak alde batera utzita. Hala eta guztiz ere, espezie bat bere lehengo habitatean berriz sartzeko arazo elkologikoez gainera, gizarte mailako arazoak ere gerta ohi dira. Adibidez, gorabeherak izan dira berriki, Pirineoetako Frantzia aldean askaturiko hartz ale batzuekin.

Aran Ibarreko abeltzainak Pirineoan hartzak askatzearen aurka Espainia eta Frantzia elkarren aurka hartzak askatzea dela-eta Pirineoko biztanleak ez datoz bat hartza askatzeak onura edo kaltea ekarriko dien

Fitxaren atzeko aldean hartza berriz sartzeko programa dela-eta agertu diren jarrerei buruzko laburpena egin dugu; luze eta zabal aztertu dira kontu horiek bertako egunkarietan. Hala ere, saia zaitez informazio hori zabaltzen. Aldeko eta kontrako iritziak bildu, eta saia zaitez haietan datu edo egiaztaturiko egitateak bereizten. Gero, labur azaldu zein den zure iritzia. Hau bezalako eredu bat edo beste edozein erabil dezakezu.

ALDEKO IRITZIAK

AURKAKO IRITZIAK

NIRE IRITZIA

Ingurugiroa

Irakaslearen Ariketa Liburua

Espezie Babestuak

"Melba hartza 1997ko urtarrila eta otsaila bitartean erditu zen. Hura jarraitzeko ekipoak horren proba bat aurkitu du: hartz-kume baten arrastoak hartz helduaren arrastoen ondoan" "...zenbait hilabetetik hona salatu ditugunak gauzatzen ari dira orain. Beti esan izan digute hartz-eme horiek ez zirela kaltegarriak gure abereentzat; aurkakoa egiaztatu da orain", esaten dute behin eta berriro eskualde horretako abeltzainek. â&#x20AC;&#x2DC;Melbaâ&#x20AC;&#x2122;k 13 ardi hil ditu honezkero." "â&#x20AC;&#x2122;Vincentâ&#x20AC;&#x2122; askatzearekin hiru dira honezkero sartu diren animalia-aleak; horiei Pirineoa bertako sei hartzak gehitu behar zaizkie. Horrela, bada, espezie hori mendi horietan berriz sartzearen bideragarritasuna balioesteko lehen aldi bat burututa izanen dugu; hala ere, hartzen asentamenduari buruzko balantze positiboa ikusirik, hartz gehiago askatuko direla aurreikus daiteke" "Pirineoko hartzaren aldeko taldearen iritziz, gehiengo isil bat hartz arrea berriz sartzearen aldeko da; abeltzain eta ehiztarien gutxiengo batek, ordea, hartzak sortarazten dituen kalteak arintzeko diru-ordain handiagoak eskatu dituzte"

"21 urteko ehiztari batek "Melba" hartz-emea ehizatu zuen, postu finko batean basurdeen pasoaren zain ari zenean. Adituen ekipo batzuk hartz-eme horren hiru kumeen bila ari dira. Zalantzazkoa da bizirik jarraituko duten" "...berdin zaigu kume berria dagoen edo ez dagoen; behin baino gehiagotan esan dugu ez dugula ezer jakin nahi hartzak berriz sartzeko programari buruz. Kalteordainak ordain diezazkigutela, eta azkar, hori besterik ez dugu eskatzen" "...hartzak abelburu bat hiltzen badu, Ingurugiro Departamentuari jakinarazi eta haiek eginen dituzte izapide guztiak; berehala, ongi eta azkar kobratuko duzu merkatuko prezioan" "...zoritxarrez ezinezkoa da hartz arrea Nafarroan leheneratzea; beraz, diru publikoa xahutzen ari da, eta ez dakigu noren onurarako... eta hartzaren eta gizonaren artean, ekologiaren ikuspuntutik, askoz ere gehiago interesatzen zait gizona. Eta ez zait batere interesatzen guk ordaintzen ditugun zergak haiekin xahutzea"

"Zera da hartzaren gaia Nafarroan: ezinezkoa den proiektu baterako ematen diren dirulaguntza errazak eskuratzeko kontu bat". "Erakunde ekologisten ustez, hartzak gizakiek duten eskubide bera du bere habitat naturalean bizitzeko, hartza gure mendietan berriz sartzea ezinezkoa da teknikoki, eta ez dago inolako arriskurik jendearentzat. Gainera, abeltzainen onerako da hartza; izan ere, Europako Batasunak laguntza ekonomikoak ematen ditu mendiko abeltzaintzarako, hartzak bizi diren tokietan". "Abeltzainek eta ehiztariek uste dute hartza askatzeak kaltea eginen diola eskualdeari; turismoan ari diren enpresarioek, ordea, uste dute hartzaren irudia lagungarria izanen dela eskualdea sustatzeko, lekuak berez duen edertasuna eta aberastasun naturala oinarri".

Ingurugiroa

Nafarroako espezie babestuak Baliabideak

Baliabideak

1. jarduera

Espezie Babestuak

KONTAIDAZU ZER DAKIZUN HONI BURUZ: ...(I)

Gaur, Nafarroan arriskuan dauden landare eta animalia espezieekin zerikusia duten zenbait gai planteatuko ditugu. Osa ezazu hurrengo taula, gurutze batez dagokion laukia betez. Zenbakiek ondokoa esan nahi dute: 1= Ez dakit

2= Zerbait badakit

3= Ongi dakit

4= Nire lagunei azaltzen ahal diet

Zein dira Nafarroan arriskuan dauden espezieak? Nola eragiten duten gizakiaren jarduerek animaliengan eta landareengan? Zergatik daude arriskuan? Zer egin dezaket nik laguntzeko?

Gai horiei buruz gauza askorik ez badakizu ere, lasai. Oso jarduera interesgarriak eginen ditugu haiei erantzun ahal izateko. Gai horietaz gainera, bestelako zein gauza ikasi nahi dituzue? Adieraz itzazu hemen:

Eta, zer ikasi nahi zenuke Nafarroako florari eta faunari buruz?

Ingurugiroa

Espezie Babestuak 1. jarduera

Baliabideak

KONTAIDAZU ZER DAKIZUN HONI BURUZ: ...(II)

Gaur, arriskuan dauden espezieei buruzko zenbait gai planteatuko ditugu. Osa ezazu hurrengo taula, gurutze batez dagokion laukia betez. Zenbakiek ondokoa esan nahi dute: 1= Ez dakit

2= Zerbait badakit

3= Nahiko ongi dakit

4= Ongi dakit

5= Nire lagunei azaltzen ahal diet

Zer da biodibertsitatea? Ba al dakizu zergatik animalia eta landare batzuk toki batean bizi diren eta beste espezie batzuk bestelako tokietan? Ba al dakizu zergatik zenbait tokitan animalia eta landare desberdin asko bizi diren eta beste batzuetan, ordea, oso gutxi? Ba al dakizu zein diren Nafarroan arriskuan dauden espezieak? Ba al dakizu zergatik dauden arriskuan? Ba al dakizu zer egin daitekeen horiei laguntzeko?

Horiexek dira unitate honetan landuko ditugun alderdietako batzuk. Haiei buruz askorik ez badakizu, ez zaitez kezkatu. Oso jarduera interesagarriak eginen ditugu haiei erantzuteko. Gehitu hemen jakin nahi zenituzkeen bestelako gauza batzuk:

Ingurugiroa

Baliabideak

1. jarduera

Espezie Babestuak

KONTAIDAZU ZER DAKIZUN HONI BURUZ: ...(III)

Hasteko, Nafarroan arriskuan dauden espezieei buruzko zenbait gai planteatuko ditugu. Osa ezazu hurrengo taula, gurutze batez dagokion laukia betez. Zenbakiek ondokoa esan nahi dute: 1= Ez dakit

2= Zerbait badakit

3= Nahiko ongi dakit

4= Ongi dakit

5= Nire lagunei azaltzen ahal diet

Ba al dakizu zein diren Nafarroan arriskuan dauden espezieak? Ba al dakizu zergatik dauden arriskuan? Ezagutzen al duzu Nafarroako elkarte kontserbaziozaleren bat? Ezagutzen al duzu Nafarroako Gobernuak animaliak eta landareak babesteko eginiko jardueraren bat, edo horretan aritu den pertsonaren edo elkarteren bat? Ba al dakizu zergatik espezie batzuk babesteak arazo sozialak sortarazten dituen? Basa espezieez gainera, ba al dakizu beste landareren edo animaliaren bat arriskuan dagoen? Ezagutzen al duzu arriskuan dauden espezieen egoera hobetzeko konponbideren bat? Ezagutzen al duzu ezpezieak beren habitataz kanpo babesteko eta kontserbatzeko lanetan ari den zentroren bat? Gai horiei buruz gauza askorik ez badakizu ere, lasai. Oso jarduera interesgarriak eginen ditugu haiei erantzun ahal izateko. Gai horietaz gainera, bestelako zein gauza ikasi nahi dituzue?

Ingurugiroa

Espezie Babestuak 3. jarduera GALDERA

1. TALDEA

Baliabideak

NIK USTE DUT... 2. TALDEA

3. TALDEA

4. TALDEA

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 1: Ados gaude

2: Ez dugu argi ikusten

Ingurugiroa

3: Ez gaude ados

5. TALDEA

Baliabideak

Espezie Babestuak

47 46

43 42

39 38

35 36 34 37 33 32 31 30

50 70

52 53

67 54

56 57

25 58

59 60 63 62 61

24 23 22 21

zab ala

20 19

Bide estua

Ingurugiroa

Espezie Babestuak

Baliabideak

100

4. jarduera

BIZIRIK IRAUN

Lur, Ibai, Odei eta Tximist lau bisoi europar txiki dira. Europan galdutako espezie batekoak dira. Penintsula Iberiarrean, Euskal Herriko mendebaldeko zenbait tokitan baizik ez dira bizi. Apirilaren bukaeran jaio eta gozo-gozo bizi izan dira; beti jolasean ibili dira beren gurasoak bizi ziren errekako ur gardenetan. Amak bularra ematen zien bitartean, hamabigarren astea bitarte, ugaztun txikiak, anfibioak eta karramarroak ehizatzen ikasi zuten; batzutan, arrainak eta uretako zomorro zein hegazti despistaturen bat ere harrapatu izan dituzte. Baina uda heldu da, hazi dira eta beren kasa bizitzan hasi behar dira. Gurasoak beren bidea egiteko esan diete. Bihar 10 Km_ inguruko lurralde bat bilatu beharko dute bizitzeko. Ez da erraza bideratu, drenatu edo kutxatu gabeko erreka, errekasto edo aintzira bat, inguruan leku eta landaredia nahikoa duena, aurkitzea. Ikerlari talde batek haien abentura jarraituko dute belarriaren atzean jari dizkieten igorle txiki elaktroniko batzuei esker. Lortuko al du lauetako inork behar duena aurkitzea? Materiala: dado bat eta kolore desberdinetako 4 fitxa. Zenbat jokalari: 1 eta 4 bitarte. Jolasteko arauak: Antzara-jokoarenak.

Bide estua: 20. Basa faunarentzat eraikitako paso berezi batek autobidea zeharkatzeko aukera ematen dizu. 22. Beste ehiztari bat. Ikusi zaitu... baina aurrera jarraitzen du. Legea ezagutu eta errespetatzen duenetakoa da. 24. Hezeguneetako kutsadura dela eta, gero eta harrapakin gutxiago dituzu dietan. Denbora gehiago hartu behar duzu jatekoaren bila ibiltzeko. Txanda bat galdu duzu. 26, 38, 43, 52, 56. Errekak eta bere landaredia naturalak batetik bestera segurtasunez ibili eta elikagaia bilatzeko aukera ematen dizu. Zoaz erreka eta bidea elkarrekin gurutzatzen diren hurrengo puntura. 30. Kutsatutako aintzira. Zerbait txarra jan eta plastiko puxketa bat irentsi duzu. 7. laukiko Leheneratze Zentrora eraman zaituzte.

Laukitxoen ezaugarriak:

Bide zabala:

5. Zure txandaren zain gelditu, trafiko gutxiago izan eta kotxeren batek harrapatu gabe pasatzeko modua izan arte.

15. Autobidea: ezin gaindituzko langa. Ezin duzu kontatzen jarraitu. Sei bat lortuaz baizik ezin izanen duzu salto egin 16. laukira. Itxaron sei bat atera arte.

7. Nafarroako Gobernuak Basa Animaliak Leheneratzeko Zentro bat sortu du. Hartan, zaurituta aurkitu dituzten basa animalia guztiak hartu, sendatu eta beren habitatera itzultzen dituzte. Hori egiterik ez badago, haiek itxian hazten saiatu eta haien kume sanoak askatuko dituzte. 11. Ehiza aldia. Espezie babestua bazara ere, eskopetari zenbaitek mugitzen den orori egiten diote tiro. Zauritu zaituzte. Naturazale batek Basa Fauna Leheneratzeko Zentrora eraman zaitu. Itzul zaitez 7. laukira, eta zain gelditu hiru txandatan, sendatu arte. 13. Bidegurutzea: bide estuak erreka, heskai edo zuhaiztien barna eramanen zaitu. Errazagoa izanen zaizu jatekoa aurkitzea, eta babestuago egonen zara. Bide zabalak gizaki asko bizi diren toki bat zeharkatzen du: askoz ere laburragoa da, baina arrisku ugari dago. Zerorrek asmatu.

17. Azeriak harrapatzeko lakio batean erori zara. Akabo zure abentura. 21. A ze atsedena, babesgune natural txiki bat! Lastima horren txikia izatea eta bertan gelditzeko baliabide nahikorik ez izatea. Leku egokiago baten bila jarraitu behar duzu, baina kontuan hartu Babesgunearen inguruan alorrak daudela, eta haietan ez duzula ez harrapariengandik non babestu eta ez elikagairik aurkitzeko modurik ere. 4, 5 edo 6 bat atereaz soilik lortuko duzu babesgunearen inguruko basamortu hori zeharkatzea. 22. Erraz izanen zaizu zuhaitz husturen bat aurkitzea, edo erreka bazterrean ala zuhaiska edo lezken artean zulo bat egitea, egunez gordelekua eduki eta atsedena hartu ahal izateko. Zain egon txanda bat, gaua izan eta ehizatzera ateratzeko modua izateko.

Ingurugiroa

23. Nekazaritza intentsiboko eskualdea. Karraskari pila bat dago, baina pestizidek kutsatuta daude, eta zeure gorputzera pasatuko dira jaten badituzu. Bota dadoa: 1, 2 edo 3 ateraz gero, pestiziden mailak heriotza ekarriko dizute; berriz hasi beharko. 4, 5 edo 6 ateraz gero, gutxigatik libratu zara. 41. Ehiza aldia bukatu da. Arrisku bat gutxiago. 45. Eper zaporetsu hori basapiztientzako amu pozoitua zen. Tripak erretzen dauzkazu, begiak lauso... a zer mina!... agur mundu anker honi. Berriz hasi beharko. 49. Kontserbazaleen talde batek babesgune natural bat sortu du, baina zure nitxo ekologikoan bisoi amerikarren beste familia bat dago. Zu baino askoz ere indartsuagoak dira, eta ez dirudi beren jana zurekin partitzeko gogo handirik dutenik. Ezin zara haiekin borrokan hasi! Itzul zaitez 44. laukira.

64. Arrano beltz bat gosari bila dabil. Dadoa bota: 1 edo 2 ateraz gero, harrapatu zaitu; 3 eta 6 bitartean ateraz gero, gordelekua garaiz bilatu duzu. 61. A zer erreka ondo ederra! Baina ezin zara janari bila atera; jende ugari dago kanpatuta, xerrak erretzen dituzte, piraguan ibiltzen dira, 4x4ak dituzte... Hiru txandatan zain egon beharko duzu, asteburua bukatu arte. 69. Eureka! Urbildu garden txiki eta sakon bat aurkitu duzu; jateko ugari (bertako karramarrorik ere badago!)... eta, gainera, otsaila alderako, arraldirako, heldua naizenerako bada ere, apotatzeko eme baten usaina somatu dut. Espero dut gizakiei ez bururatzea urbildua lehortu eta etxeak eraikitzea, errepide bat egitea edo zerbait landatzea.

Baliabideak

Espezie Babestuak

101

ZERGATIK DA HORREN HANDIA BIODIBERTSITATEA NAFARROAN?

8. jarduera LITOLOGIA

ALTITUDEAK ETA ISURIALDEAK

Eskistoak, kuartzitak, granitoak Hareharriak

1.400-2.000 m.

Kararriak

800-1.500 m.

Flysch-ak

400-800 m.

Margak

200dik behera-400 m.

Legarrak, hareak, limoak

Kantauri aldeko eta Mediterraneo aldeko isurialdeen banalerroa

Igeltsuak Buztinak

AURKI DAITEKEEN LANDAREDIA

KLIMAREN EZAUGARRIAK

Alpinoa Pagadia

> 2.000 l/m

1.500-2.000 l/m2

Hariztia

1.000-1.500 l/m2

Artadia Ametz ilaunduna

500-1.000 l/m2

Erkameztiak

<500 l/m2 Urtarrileko isotermak

Karraskadia

Uztaileko isotermak

Txaraka Ibai bazterreko landaredia

Iturria: “Euskal Herriko zuhaitz eta zuhaisken gida”

Ingurugiroa

Espezie Babestuak

102

Baliabideak

Nafarroak aniztasun handia du erliebean eta kliman; beraz, lurraldearen tamaina txikia gorabehera (10.410 Km2), ingurugiroaren baldintza desberdinetara egokituriko landare eta animalia espezie ugari daude. Erliebeak gora-behera asko ditu. Iparraldea menditsua da, eta ekialdeko muturrean, Pirineoetan, daude mendirik altuenak (Hiru Erregeen Mahaiak 2.428 m ditu); hortik hasi eta mendebalderantz joz gero, mendiek behera egiten dute: mendebaldeko muturrean gutxitan aurkituko dituzu 1.500 metrotik gorako mendiak. Hegoaldean eskualde laua dago. Lehenbizikoaren eta bigarrenaren artean erdibideko eskualde bat dago, non mendiak suabeagoak diren Ebroko Sakonuneko zelaietara hurbiltzen garen neurrian. Lur motak ere ugari dira. Iparraldeko mendi aldeetan, silizea eta kararriak aurkituko ditugu zoruetan; baita margak edo flyscha bezalako kare-formazioak ere. Hala eta guztiz ere, hegoaldean aurki daitezke maizen material sedimentarioko zoruak, berriki sortutakoak: buztinak, limoak eta, neurri txikiagoan, igeltsoak. Eta zer esan klimari buruz. Euriei dagokienez, alde nabarmena dago: iparraldean 2.000 l/m2 baino gehiago izaten dira; hegoaldeko leku lehorrenetan 300 l/m2 baino gutxiago biltzen dira. Tenperatura, berriz, epela da, oro har; dezente aldatzen da, dena den, ekialdetik mendebaldera: suabeagoa izaten da Kataurialdean, non gutxitan izaten baitira izozteak iparraldeko leku goienetan baino; izan ere, azken horietan neguak latzak izaten dira oso. Hegoaldean, uda beroak eta negu hotzak izaten dira. Klimaren eta geografiaren aniztasun horrek paisajeen mosaiko aberatsa osatzen dute: toki batetik bestera aldatzen diren espezie ugariek osatzen dituzten animalia eta landare komunitateak aurki ditzakegu, eskualdearen inguru-baldintzen arabera. Liburu honetatik egokitua: "Euskal Herriko zuhaitz eta zuhaisken gida"1

1. AIZPURU I. eta BESTE (1996): â&#x20AC;&#x153;Euskal Herriko zuhaitz eta zuhaisken gidaâ&#x20AC;?. Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Zentrala. Gasteiz.

Ingurugiroa

Baliabideak

Espezie Babestuak

103

NOLA DAGO GURE ANIMALIEN ETA GURE LANDAREEN OSASUNA?

11. jarduera

5. taula: Ornodunen espezie babestuak eta haien kategoriak

BABESAREN KATEGORIAK

ERREGISTRATURIKO ESPEZIEAK Guztira

G.Z.

H.A.

Arrainak

Anfibioak

Narrastiak

Hegaztiak

236

234

Ugaztunak

* Zarboa, Kantauriko isurialdean soilik A: Autoktonoak Al: Aloktonoak G.Z.: Galtzeko zorian daudenak H.A.: Habitataren aldaketak arriskuan jartzen dituenak Z.: Zaurgarriak I.: Interes berezikoak G.: Galduak

Ingurugiroa

Espezie Babestuak 8. jarduera

104

Baliabideak

ZER DAKIGU ARRISKU HANDIENA DUTEN GURE ESPEZIEEI BURUZ?

Hartz Arre jaunaren argazki-albuma

96ko negua: Zeinen ongi nengoen kobazulo babestu eta ezkutu hartan. Zoragarria izaten zen neguan hotza pasatzea, lotan, inork molestatu gabe.

96ko udaberria: Inurrien eta beste zomorro batzuen bila nabil harri azpietan. Nolako gosea sentitzen dudan neguko lotatik esnatzerakoan!

97ko uda: Nire lehenbiziko "ligea": Ordura arte probatu ere gabe nengoen. Artean ez nintzen heldua. Hartz ar baten bizitza bakartian, gustora egoten dira besteren konpainian, une batzutarako bada ere; izan ere, urteko une bakarrak: hartzkumeak amak heziko ditu.

Izugarri gustatzen zait udazkena. Enpo egin arte jaten ditut fruitu lehorrak eta baiak; haiei esker, negu luzea berriz lotan pasatzeko behar ditudan energia guztiak hartzen ditut.

Ingurugiroa

Baliabideak

105

Ingurugiroa

Espezie Babestuak

Espezie Babestuak A. DESKRIBAPENA: Irudian, ingurugirorako, oro har, eta bereziki animalien eta landareen espezieentzako kaltegarri diren afektzio multzo bat ikusiko duzu. Ahal izan ditugun afekzio guztiak bildu ditugu, eta arreta handia jarri dugu Nafarroan bereziki gertatzen direnak jasotzeko. Irudiaren goiko aldean, Nafarroako Mendialdea ikus daiteke; eskuinaldean, Pirineoa, bere gailurrak eta guzti; ezkerrean, itsasaldeko Nafarroa hezea dago, menditsua bera ere, baina leunagoa eta ez aurrekoa bezain malkarra. Irudiaren beheko aldean, berriz, estepako paisajea, labore-alorretakoa, ikus daiteke: Bardeak dira; Erribera aldean, artadiak eta sosegu handiko ibaiak ikus daitezke. Aipatu bi alde nagusi horien erdian, Nafarroako erdialdeari dagokion trantsizioko paisajea dago: trokak, oihanak, lasterrago doazen errekak eta abar. Egia bada ere Nafarroako eskualde desberdinak ikuspegi geografikotik irudikatu nahi izan ditugula, horietako baikoitzean aurki daitezkeen afekzioak ez dira ez bereziak eta ez berezkoak ere: gehien-gehienetan, beste puntu batzuetan ere afekzio berdinak aurkituko ditugu. B. AFEKZIOAK: (zenbakien arabera) 1. Oihanetako suteak. Propio eragindakoak nahiz interesen bat dela medio eragindakoak izan daitezke; abereentzako larreak sortzeko edo labore-alorrak dauden eskualdeetan galondoak erretzerakoan eragindakoak izan daitezke... 2. Oihan landaketak. Pinuak birlandatzeak garrantzi handia du zuraren industriarako, lurralde batean zeuden zuhaitzak ordezkatzeko. Lehengo zuhaitz horiek galtzeak (bota direlako nahiz erre direlako) edo birlandaketak egiteak zera ekarri ohi dute berekin: lur horiek abeltzaintzarako nahiz nekazaritzarako erabiltzea. 3. Itxiturak. Lurretan, maiz askotan, abereek bazkalekuak dituzten alorrak itxita egoten dira. Hesi horiek arrisku handia izaten dira basa faunarako; izan ere, askotan, ikusten zailak dira. Berroak jar zitezkeen haien ordez, helburu bera betetzeko; azken horiek ez dute batere arriskurik sortzen, eta bizidun askok haietatik edo haietan bizitzeko modua bilatuko lukete. 4. Bildumazaletasuna. Animalien eta landareen espezie asko eta asko bildumazaleek bukatu dituzte: berezi askoak edo/eta eder askoak (nahiz edertasun horrek oso gutxi iraun, lore ugarirekin gertatzen den bezala) direlako; bestela ere, zerbait apaintzeko helburuarekin (eguberrietan gorostiarekin gertatzen den bezala); "hezitzeko" helburuarekin edo helburu zientifikoekin (gogora ditzagun ikastetxeetan ikasleei eginarazi izan dizkieten landare-bildumak edo animalien bildumak); azkenik, besterik gabe, animalia txiki askoren (zomorroak) edo oso deigarriak ez diren landareen kasuan, badirudi gizakiok edozein gauza egiteko eskubidea-edo dugula. 5. Isileko ehiza eta arrantza. Nafarroako iparraldean nahi hegoaldean ezkutuko ehiza eta ezkutuko arrantza egiten dira. Espezie askok bizirik jarraituko badute, funt-

106

Baliabideak

sezkoa da, besteak beste, debekualdiak eta ezarritako barrutiak begiratzea, eta ehizakoak ez diren espezieekiko errespetua izatea. Zehapen ugari eta larriak izanda ere, gaur egun ere ezkutuko ehiza eta arrantza kasu argiak daude, jendaurrekoak; horietaz gainera ere asko eta asko dira zehapenik jarri gabe gelditzen direnak. Kasu horietan guztietan, ez dugu bakarrik animalia ospetsuenez (hartza, arranoak, izokinak...) oroitu behar; gogora ditzagun ere "txoritxoen", igel gorrien eta beste askoren ehizak nolako kalteak egin dituen. 6. Naturan egiten diren kirolak. Naturan egiten diren kirol ugari dago. "Abentura"ko kirolak deitu izan zaie, eta egun punta-puntakoak dira. Jarduera horiek (rafftigna, eskia, windsurfa, eskalatzea, "ala-delta" esaten zaiona eta abar) inolako arau edo kontrolik gabe egiten badira, kalte zuzena egin dezakete ingurugiroan eta espezieengan; bestela ere, zaharkako kalteak sortarazten dituzte iristen zailak izaki kontserbazio egoera ezin hobea duten lekuetan. 7. Lur-orotako ibilgailuekin zirkulatzea. Aurreko puntuan azaldutako arrazoien antzekoak diren beste batzuengatik, argi dago kirol-, turismo- eta aisialdi-jardueretan erabiltzen diren lur-orotako ibilgailuak oso ere kaltegarriak izaten direla. Faunari enbarazu egin, landarea galaraztea, bide berriak eginaraztea, ongi kontserbatutako lekuetara iristeko modua izatea... 8. Oinez egiteko ibilbideak, xenda berriak erabiliz. Xendazaletasuna da ingurugiroan, eta horrenbestez hartan bizi diren espezieengan, eragin txikiena duen jardueretako bat da. Hala eta guztiz ere, ohiko bidetik irten eta bide berriak egiteak kalte handia egin dezake, eskualde bat zanpatze hutsarengatik; eragin handia izan dezake landare eta animalia espezieak bizi diren mikrohabitatetan. 9. Kontrolik gabeko kanpaldiak. Azken urte hauetan, toki ugari prestatu dira kanpaldiak egiteko, jarduera hori dela eta gertatzen diren behar premiazkoei erantzuteko; hain zuzen ere, behar horiei erantzunik ez ematea da ingurugiroan kalte gehien sortarazten duena, kontrolik gabeko kanpaldiak egiten badira: zakarrrak biltzea, zerbitzu sanitarioak eta osasun zerbitzuak, edateko ur ona izatea, hondakin urak... 10. Urbanizazioak eta paisajean txertatu gabe dauden azpiegiturak. Ugari dira kokatuta dauden lekuko paisajea eskaintzeko egin diren urbanizazioak, eski-estazioak edo ostatu-zerbitzuak. Hala eta guztiz ere, dauden tokiarengatik edo eraikuntza mota berarengatik ere, azpiegitura horietxek dira paisajeari kalte handiena egiten diotenak, alde batera utzita zenbat toki hartzen duten eta haien mantenimenduak sortarazten dituen eragin negatiboak: gas-instalazioak, urak, basabideak, haietara iristeko errepideak...; halaber, ezin dugu ahaztu gero eta gehiago direla toki horietara joan eta haien ekipamenduez baliatzen diren pertsonak. Lurraldea ongi antolatuta egonez gero, azpiegitura horiek egitea saihestu beharko litzateke. 11. Habiak hurrupatzea eta basa hegaztiak itxita edukitzea. Merkataritza helburuak nahiz ezkutuko ehiza direla-eta, asko dira hurrupatzen diren habiak. Maiz askotan ere, batez ere herrietako giroetan, basa hegaztiak itxita eduki ohi dira arrazoi estetikoengatik edo ehiza-teknika jakin batzuetan amu gisa erabili ahal izateko.

Ingurugiroa

12. Komunikabideak. Errepideak eta autobideak gaindiezinezko banalerro izan ohi dira animali askorentzat. Ezin dugu ahaztu animalia askoren kanpalekuak zabalak direla, eta errepideek bizigune horien halako zonifikazioa sortarazten dutela eskualdeetan; errepideak direla eta, handia da animaliek ibilgailuren batek harrapatuta izateko duten arriskua. Obra txiki batzuk eginda "faunarentzako pasabideak" egin daitezke, hain zuzen ere haientzat oztopo direnak kentzeko migrazioaren joan-etorrietan, jateko bila dabiltzanetan eta estalketa edo ugalketa gariaetan; halaber, halakoak eginez, habitatak, populazioak eta abar bereiztea ere ebita daiteke. 13. Oihanak botatzea. Zuraren industriek zuhaitzak neurriz gainetik botatzea, kontuan hartu gabe oihanaren berezko birsorketa edo oihan horien iraupena bermatuko duen birlandaketak egin gabe. 14. Obra hidraulikoak. Gai honetan, ondokoak izan ohi ditugu gogoan, besteak beste: ureztaketak egiteko, elektrizitatea sortzeko, gizakien kontsumorako urtegi handiak. Hala eta guztiz ere, urtegi txikiak ere aipatu beharrekoak dira; izan ere, errepide txikiak bezala, zenbait espezietarako oztopo eta banalerro sueratzen baitira. Adibidez, izokinek izugarrizko arazoak dituzte ibaietan gora joan eta iturburuetara iristeko. Uharka horietan aldaketa txiki batzuk eginda (igotzeko pendiza gutxiago duten arlanpak), modu honetako arazo asko gaindi daitezke. 15. Uren kutsadura. Ez soilik lurrazalekoak; lur azpikoen kutsadurak ere garrantzi handia du. Horretarako arrazoi aunitz dago: industrietatik eta gizakion kontsumotik heldu diren urak, ibilgailuak garbitzea, hildako abelburuak botatzea, hondakin solidoak eta abar. 16. Ibai bazterretako landarediaren suntsipena. Oro har, lurzoru horiek nekatzaritza lanetan erabiltzeko. Horrela, bada, habitat bat erabat suntsitzeaz gainera, urak lurrazala higatzeko duen gaitasuna asko handitzen da urtzaldietan eta ur-etorriak dauden aldietan, eta, horrenbestez, lur emankorrak ere eramanen ditu. 17. Nekazaritza intentsiboa. Ondoko arazo guztien arrazoi nagusia da: habitat ugari galtzea, ekologiaren eta paisajeen aniztasuna galtzea, lurrak eta urak kutsatzea produktu kimikoak erabiltzeagatik (irudian fumigazio-lanetan ari den hegazkina ikusten da), zoruen protuktibitatea gehiegi ustiatzea eta higaduraren handitze nabarmena (mendotz lekuko esaten zaizkienak, edo irudian agertzen diren goi-lautadak), merkaturako interesa duten espezie aloktonoak erabiltzea eta abar. Horiek guztiek eragin zuzena duten landareen eta animalien espezieengan. Irudian zera

ikus daiteke: arrano-kume zenizo bat bere habitatetik iheska dabilena, hura uzta-garaian gizakiek suntsitu baino lehentxeago. 18. Abeltzaintza intentsiboa Granja askotan, animalien bizi-baldintzak eta duintasuna produkzioaren interesen menpe gelditu ohi da (eremu mugatuak, garbitasun baldintzak, hausnarkarien atal edo organo batzuk gehiegi garatzea). Hori guztia haiek garraitzeko nolako bitartekoak erabiltzen diren kontuan hartu gabe, ia mugitzeko ere betarik eman gabe; argi gelditu da horrek eragiten dien tentsioa eta trauma. Beste aldetik, artzaintza intentsiboak larreak mantendu beharra edo/eta larreak egiteko oihanak suntsitu behar izatea; hori dela eta, ezin dugu ahaztu tokian tokiko espezieak (autoktonoak) galtzen diren bitartean, espezie aloktonoak gero eta ugariagoak direla. 19. Hezeguneak lehortzea. Hauen arrazoi nagusia nekazaritza eta abeltzaintza alorretako interesak dira: hezegune asko kaltetu dira edo erabat galdu. Ez dugu ahalztu behar, biologiaren ikuspegitik, hezeguneak direla espezie askoren habitatak, eta garraintzia handia dutela espezie hibernatzaile, habia-egile eta migratzaile ugarirentzat. 20. Elektrizitate-hariak. Hegazti askoren heriotza ekartzen dute, haien aurka tupust egiten dutelako edo/eta haietan elektrokutatzen direlako. Seinale txiki batuzk jarrita (koloretako zintak nahiz mundilak), hobeki ikusten dira; bestela, lur azpiko elektrizitate-hariak erabil daitezke. 21. Faunari enbarazu egitea. Zaratak egiteak (irratiak, motorrak eta abar) enbarazu egin diezaieke animaliei; askotan kalte handirik egiten ez badute ere, beste batzutan â&#x20AC;&#x201C;aldia zein den- oso kaltegarriak izan daitezke. Hegazti askok beren habiak umaldian uzteko arriskua dago. 22. Pozoiak. Animalien espezie asko hil edo gaixotzen dira nekazaritzan edo industrietan erabiltzen diren produktu kimikoen eta pozoien ondorioz; izan ere, produktu horietako asko giroan gelditzen baitira, egoera estarian. Adibidez, karraskari asko pozoien ondorioz hiltzen dira; gero, harrapari batek karraskari horiek jaten baditu, bera ere pozoitu eginen da. 23. Espezieen trafikoa. Oraingoan, moda-modan dagoen zerbait aipatu nahi dugu: legez kanpo eta baldintza penagarrietan beste herrialde batzuetatik ekarritako maskotak (papagaioak, muskerrak eta abar) izatea; askotan guregana ekartze hutsak heriotza dakarkie. Urtean milaka milioi mugitzen ditu merkatu horrek, eta guztiz debekatuta dago.

Baliabideak

107

Ingurugiroa

Espezie Babestuak

ERAGIN EKOLOGIKOAK

Ustez, erromatarren garaian sartu zen Europan. Arrantzarako eta apaintzeko.

URRE KOLOREKO

Ingurugiroa

KARRAMARROA

KARRAMARRO GORRIA ETA PAZIFIKOKO

70eko hamarkadan, karramarro gorria; beran- Arrantza duago, 80ko hamarkadan, Pazifikoko karramarroa.

Mississippi aldea

Naturan, Estatu Batuetako Ekialdean eta Hegoaldean eta Mexikoko Iparraldean.

Duela 3 edo 4 hamarkada

PERKA AMERIKARRA

Afanomikosia edo karramarroaren izurria transmititzen du.

Beste arrain komunitate batzuk jaten ditu.

Erdialdeko Asian eta Itsaso Beltzean, Azov Baloratu gabe. Itsasoan, Kaspio Itsasoan eta Aral Itsasoan bizi da.

Europan, erromatarren garaian sartu zen; Arrantzarako eta apaintzeko. Espainian, berriz........

ZAMOA

Arrantza

NorteamĂŠrica

Penintsula Iberiarrean, mende hasieran. Arrantza / Iparramerika Nafarroan, badakigu duela 15 edo 20 urte dagoela.

KATUARRAINA

Bertako arrainekin borrokatzen du jatekoaren bila. Bertako espezieen arrautzak eta ale txikienak jaten ditu. Haren bizkarrezurra halako ezpi bat bezala luzatzen da eta haren harrapari naturala den igaraba jota itozen du, eztarrian trabes gelditzen baitzaio.

Asian eta Erdialdeko Europan barna agertzen da. Ez dakizkigu.

109

ZAMOA

Joan den mendearen bukaeran zabaldu zen Salerosketan ari diren arrain-haz- Iparramerikako Kaliforniako kostaldetik heldu Noizean behin agertzen da, ihes egiten duen Penintsulan. tegietatik alde egin zuten. dira arrain-haztegitik hurbil. Ez dirudi bertako amuarrainarekin ugaltzen denik.

ORTZADAR-AMUARRAINA

17. jarduera

Hasieran banaketa zirkunpolarra izan zuen. Beste arrain komunitate batzuk jaten ditu. Iparramerikan barna eta Europa eta Asiako kontinentean ikus daiteke.

Ez dago Ebron, Tuteran, 1966an ta 1968an egi- Arrantza niko birpopulazioei buruzko daturik.

Baloratu gabe. Ale gutxi dago.

LIXTURRA

Sartzen dituzten aleak granjetatik ekarri dituzte.

Ez dago daturik. Egun, noizean behin sartzen dituzte.

FAISAI ARRUNTA

Ehiza

Nafarroan ezagutu genuen lehen ugaltzea 1983koa da.

TURKIAKO USAPALA

Baloratu gabe. Hazten doan espeziea da.

50eko hamarkadaren bukaera aldean heldu zen Larru-industrietarako lan egiten Iparramerikatik etorri ziren Espainiara, larru- Baloratu gabe daude. Ez dirudi Nafarroan ugaldu Espainiara. Ez dago argi gure komunitatean ale- duten granjetatik alde egin. industrietarako lan egiten duten granjetara. direnik. rik dagoen (ez du ematen Lekarozko eta Arronizko granjetatik ihes egin dutenik)

BISOI AMERIKARRA

Ekialdeko Europa

Larru-industrietarako lan egiten Hegoamerikakoa da. Nafarroan dauden aleak Zenbait kalte sortarazten omen ditu nekazaritzan. duten granjetatik alde egin zuten Frantziako Hegoaldeko granjetatik ihes eginda Bene-benetan ez dakigu ongi zer eragin duten. etorri ziren, Bidasoa ibaia erabiliz Hazten doan espeziea da.

1978tik dago Nafarroan, guk dakigula

KOIPUA

Mediterraneoko eskualdeetakoa da, Afrikako Baloratu gabe. Ale gutxi dago. Iparmendebaldea eta Asia Txikia barne. Nafarroan sartu ziren animaliak Andaluziatik ekarri zituzten

NONDIK HELDU ZIREN?

Ehiza

ZERGATIK?

1956an sartu zen Nafarroan

NOIZ SARTU ZIREN?

ADARZABALA

ALOKTONOAK

ESPEZIE

NAFARROAKO

Baliabideak

Espezie Babestuak

IZAN AL DEZAKE BATERE ERAGINIK HEMENGO FLORAN EDO FAUNAN KANPOKO ESPEZIEAK SARTZEAK?

Espezie Babestuak 19. jarduera

Baliabideak

110

NAFARROAKO ELKARTE KONTSERBAZIOZALEAK ETA BABESZALEAK

Grupo Ecológico Cultural de Allo Asociación Garoa Naturaleza y Evolución Aresoko Herritarren Elkartea Asociación Cultural y Ecológica Amezti Asociación de Amigos de las Betizu Natura actividades Biólogos sin Fronteras-Navarra Amalur Asociación Naturalia Asociación Ecologista de Estella Grupo de Defensa de la Naturaleza Asociación Alnus Protectora de animales-plantas Navarra Asociación Ornitológica Naturalista Asociación Naturista de Navarra Sociedad de C.C.N.N. Gorosti Agrupación Navarra de Amigos de la Tierra Fundación para los animales salvajes y especies protegidas Asociación Naturalista de Navarra Euskadiko Antinuklear eta Ekologistak Gurelur. Fondo Navarro para la Protección del Medio Ambiente Eguzki Asociación Española de Mosca y Salmónidos Colectivo Zakarda Centro de documentación, investigación y educación Haizea Asociación Landare Asociación Orrea Club Bonsai Econavarra Lubari, Asoc. de Agricultura Ecológica de la U.P.N.A. Ecoturismo sin fronteras Colectivo Sorgiñak Agencia de Investigación Ambiental Asociación Ongaiz Agrupación Navarra de Amigos de la Naturaleza Asamblea para la Defensa del Medio Ambiente de la Ribera Landazuría Asoc. Europea para la Protección del Medio Ambiente. Fondo de Información sobre el Ecosistema Pirenaico Asociación de hibridadores y silvestristas de Navarra Asociación Ugatza

La Balsa z/g. Pilotalekua plaza, 3 1a C Osinaga z/g., Petrisenea Udal Etxea Plaza Nagusia z/g. Ramorena Foruen Plaza 13, behea Iruñeko Etorbidea, 16 1aB San Agustin, 3-behea Santa Elena z/g. Lizarrako Merindadea z/g. Foruen Plaza z/g. Espainia Plaza z/g. Abejeras, 11, 16.postua Ezkaba Plaza z/g. Merkaderes, 16 3a Kaldereria, 34 behea Kale Nagusia, 21 1a-esk. San Juan de la Cadena Plaza, 2 behea Orvinako 2. etxesaila, z/g. Nabarreria, 6 1a Manuel de Falla, 8 behea Kale berria, 4 1a Estafeta, 17 behea Urdazubiko Monasterioa, 36 2º A Nabarreria,15 1.a ezk. Virgen del Perdón 3 behea Sto. Domingo,39 4.a ezk. Marcelo Celayeta Campana,13 3.a Arrosadiako Campusa (NUP) Iñigo Arista, 1 4.a C Arantzadi ingurubidea, B Behe Nafarroa Etorbidea, 32 Alfontyso Borrokalaria, 2.a D Tubal, 19 Kultur Etxea Alfaroko Errepidea 4, 2.a A Trinketea 1, solairuartea Díaz Bravo,1 9.a G Erreniega, 14 3.a A Erreniega, 31 3.a ezk.. Santa Cruz, 49 11.ezk.

Ingurugiroa

Allo Altsasu Arantza Areso Aritzkuren Aritzu Barañain Barañain Berriozar Ezkirotz (Galar) Lizarra Larraga Marcilla Iruña Iruña Iruña Iruña Iruña Iruña Iruña Iruña Iruña Iruña Iruña Iruña Iruña Iruña Iruña Iruña Iruña Iruña Iruña Iruña Iruña Zangoza Tafalla Tutera Tutera Tutera Zizur Nagusia Zizur Nagusia Zizur Nagusia

Baliabideak

20. jarduera

111

Espezie Babestuak

BA AL DUTE ANIMALIEK ESKUBIDERIK?

HISTORIA KOMUN BAT Ez dut uste gaur goizean ezer txarrik egin dudanik... Guztiak oso urduri zeudela iruditu zitzaidan. Korriedoreetan gora eta behera zetozen, elkarri txiri eginez. Neskak mutilaren amari oihuka ari zitzaion, eta bi haurrak, eskuak bete gauzak, gurasoen logelan sartzen ziren, nik debekatu dudana. Txikia –nire laguna dena– bizpahiru aldiz tupust egin zuen nirekin. Nik begiak aurkitu nahi nizkion, horixe batia haiek ulertzeko nik dudan modurik onena: begiak eta eskuak. Gorputzaren gainerako atalak badakite menperatzen, eta nahi badute, zu engainatzea eta baita elkar egainatzea lor dezakete; ez, aldiz, eskuek eta begiek. Hala eta guztiz ere, nire txikitxoak ez ninduen begiratu nahi. Haren atzetik luzaro ibili ondoren ordea, ohikoa ez zen harat-honat hartan, halaxe esan zidan: "Drake, ez nazazu urduri jarri. Ez al duzu ikusten udako oporretara goazela eta ekipajeak egin gabe daudela? Baina ez ninduen ukitu, ezta begiratu ere. Nik, inori enbarazurik ez egiteko, nire txokora joan nintzen, nire burusiaren gainean etzan eta lo nengoelako itxurak egin nituen. Niri ere ilusio handia egiten zidan bidaiak. Egun askotan entzun nien itsasoaz eta mendiez hizketan. Ez nekien ongi bietatik zein aukeratu zuten: baina argi ikusten dut oporretan –eta are gehiago opor hauetan, beste biak baino luzeagoak baitira- nire txikitxoak nirekin egun guztian egoteko modua izanen duela. Eta oso ongi pasatuko dugu, gauden tokian gaudela ere, betiere elkarrekin egonez gero... Hiru ordu behar izan zituzten abiatzeko. Maletak, paketeak, jatekoa –usai paregabea zuen- eta azken orduko gauzak jaisten ibili ziren. Nik eskaileran gora eta behera korrika ibiltzeko beharra nuen, baina agoantatu egin nintzen. Atea ixtekotan zirela, nire burusia bota nuen faltan. Haren bila sartu nintzen; haren gainean eser; baina gizonak oso haserre deitu zidan –"Goazen Drake!"- eta ez nuen hari jarraitzeaz beste aukearik izan. Jaisten ari nintzela zera bururatu zintzaidan, joatekoak ginen leku horretan beste burusi bat egonen zela. Haiek beti arrazoi. Hiru nagusiak, nire txikitxoa, haren anaia eta ni... Zaila izanen zen kotxe horretan sartzea, gauzen pila izugarri harekin; baina ongi geunden, estu-estu elkarren ondoan. Ni atzeko partean kukubilkatu nintzen, haurren oinen azpian. Mutilaren ama mutur batean eseri zen, horixe izaten baitu tokia; neskaren ahotsak ezin ahazturik egonen zen, ez baitzuen ezer ere esaten; kristaletik kaleak eta argi indartsua begiratu besterik ez zuen egiten... Haurrek elkarrekin borrokatzen zuten edozein aitzakiarekin; oso urduri zeuden goiz hartan. Nik lasaitasunez jaso nintuen haien ostikoak: banekien horrek ez zuela iraunen, eta gainera oporraldiaren hasiera zen. Bat-batean, mutikoak kankateko bat eman zion nire txikitxoari; nik, ordea, maitasunez milizkatu nizkion hankak; baina berak zartako bat eman zidan, kankatekoa nik eman izan banio bezala. Begiratu

Ingurugiroa

egin nion, bere begiek kontrakoa esaten ote zuten. Hark, nire txikitxoak diot, ez zidan begiratzen. Hiria bistatik galdu genuenean gertatu zen. Gizona alde batera joan eta kotxea geldiarazi zuen. Aurreko aldean zeudenak, biak ala biak, oihuka ari ziren; ez dakit diskutitzen ari zirelako zen edo zergatik zen. Mutilaren amak ez zuen ezer esaten; lehenago zerbait esaten hasia zen, baina neskatoak modu txarrez moztu zion. Haurrek ere ez zuten ezer esaten... Gizona kotxetik jaitsi eta ateari danbateko handia emanez itxi egin zuen; haurrak zeuden aldeko atea ireki zuen, eta lepokotik heldu ninduen. Nik ez nuen ulertu. Agian, nik pis egitea nahiko zuen, baina nik pis eginda nengoen, zuhaitz batean, gauzak kargatzen eta antolatzen ari ziren bitartean. Gogor egin nuen, piska batean, baina bera, haserre bizian eta oihuka, tira egiten zidan. Lepoan min egin zidan. Kotxetik jaitsiarazi ninduen. Atea indarrez bultzatu, eta berriz ere eseri zen bolantearen aurrean. Motorearen zarata entzun nuen. Eskuak lehiatilara altxatu eta kristalean bermatu nintzen. Gizonaren atzetik nire txikitxoaren aurpegia ikusi nuen, begiak borobilborobil; ezpainek dardar egiten zioten. Kotxea abiatu eta muturrez aurrera erori nintzen. Haren atzetik joan nintzen korrika, ez baitziren konturatu ni ez nengoela barruan; baina hainbeste azeleratu zuen ezen gelditu behar izan bainintzen, bihotza ahotik ateratzeko zorian neukala... Alde batera egin nuen, kontrako ibilbidean zetorren kotxe batek ia harrapatu baininduen. Errepidearen alde batean gelditu nintzen, itxaroten eta begiratzen: seguru nengoen nire bila itzuliko zirela... Hain tematuta nengoen haiek desagertu ziren aldera begiratzen, ezen distraitu eta kotxe beltz batek harrapatu egin ninduen... ez da asko izan: bat-bateko kolpe batez ezpondara bidali ninduen... eta hemen nago. Ezin naiz mugitu. Lehenbizi haiek noiz itzuliko zain nagoelako; bigarrenik, hanka hau ezin dudalako erabili. Agian kotxe beltzarena ez zen nik uste bezain gutxi izan... Hankak min egiten dit milizka ari nahizenean ere. Guztiak egiten dit min... Laster etorriko da nire txikitxoa, eta maite-maite eginen dit, eta begietara begiratuko nau. Nire txikitxoaren begiek eta eskuek ez naute engainatuko. Hemetxe egonen naiz... Ur piska bat izanen banu sikiera. Bero izugarria dago, eta lo egiteko beharra daukat... Ezin dut lorik egin. Esna-esna egon beharko dut bera datorrenean... Beste inor baino bakarrago sentitzen naiz mundu honetan... Hementxe egonen nahiz bueltan hartzen nauten arte. Laster etorriko ahal dira.

Antonio Gala. EL PAIS SEMANAL, 1991ko uztailaren 21ean.

Espezie Babestuak

112

Baliabideak

ANIMALIEN ESKUBIDEEN AITORPENA AITZINSOLASA

ko eskubidea dute.

Aintzat harturik animalia guztiek eskubideak dituztela.

b) Animaliei askatasuna kentzea, hezitzeko helburuarekin bada ere, eskubide honen aurkakoa izanen da.

Aintzat harturik eskubide horiek ez ezagutzeagatik edo bazter uzteagatik gizonak Naturaren eta animalien aurkako gaztakeria handiak egin dituela. Aintzat harturik gizakiek munduko gainerako espezieek existitzeko duten eskubidea aitortu behar dutela. Aitzat harturik gizakiak egin dituen genozidioak, eta beste batzuk egiteko arriskua dagoela. Aintzat harturik gizakiak animalienganako duen errespetua bat datorrela bere berdinei zor dien errespetuarekin. Aintzat harturik hezkuntzak haur-garaitik erakutsi behar duela animaliak begiratzen, ulertzen eta maitatzen. ONDOKOA ALDARRIKATU NAHI DUGU

5. artikulua: a) Gizakiaren ingurunean tradizioz bizi izan diren espezieetako animalik orok bere espezieari dagozkion erritmoan eta bizi baldintzetan bizitzeko eskubidea du. b) Sal-erosteko helburuarekin erritmo edo baldintza horiek aldatzeko gizakiak egin dezakeen ahalegin oro eskubide honen aurkakoa da. 6. artikulua: a) Gizakiak lagun gisa hautatu duen animalia orok bizitza Naturak ematen dion bezain luzea izateko eskubidea du. b) Animalia bat abandonatzea egintza anker eta degradatzailea da.

1. artikulua: Animalia oro berdin jaiotzen da bizitzaren aurrean, eta existitzeko eskubide bera du. 2. artikulua: a) Animalia orok du errespetatua izateko eskubidea. b) Gizakia animali espezie bat da, eta ezin du bereganatu gainerako animalia guztiak akabatzeko eskubidea, ez eskubide hori urratuaz haiek ustiatzeko eskubidea ere. Gizakiak bere ezagutzak animalien zerbitzuan jartzeko betebeharra du. c) Animalia guztiek dute gizakiek atenditzeko, zaintzeko eta babesteko eskubidea.

7. artikulua: Lan egiten duen animalia orok eskubidea du bere lanak arrazoizko iraupena eta intentsitatea izateko, behar duen guztia jateko eta behar besteko atsedena izateko eskubidea du. 8. artikulua: a) Animaliekin sufrimendu fisiko edo psikologikoa eragiten duten esperimentuak egitea ez dator bat animaliaren eskubideekin, edozein dela ere harekin egiten den esperimentu mediko, zientifiko, komertziala edo bestelakoa. b) Ordezpen-teknikak erabili eta garatu behar dira.

3. artikulua:

9. artikulua:

a) Ezin izanen zaio tratu txarrik eman animalia bati, ez eta harekin egintza ankerrik gauzatu ere.

Animakoak elikagai izateko hazten direnean, hark ez antsietaterik ez minik ez sentitzeko moduko elikadura, aterpea, garraioa eta heriotz-modua eman behar zaio.

b) Animalia baten heriotza beharrezkoa bada, heriotz horrek bat-batekoa, minik gabekoa eta larritasunik sentiarazi gabekoa beharko du izan. 4. artikulua: a) Basa espezie bateko animalia guztiek beren ingurune naturalean, lurrean, airean edo uretan, libre bizitzeko eta ugaltze-

10. artikulua: a) Ez da inolako animaliarik esplotatuko gizakia libertitzeko. b) Animalien erakustaldiak haiekin prestaturiko ikuskizunak ez datoz bat haien duintasunarekin.

Ingurugiroa

Baliabideak

113

11. artikulua: Beharrik izan gabe animalia baten heriotza ekartzen duen egintza oro biozidioa da, hau da, bizitzaren aurkako krimena. 12. artikulua:

Espezie Babestuak b) Animaliak biktima diren bortxakeria-eszena oro bai zineman eta bai telebistan debekatu behar dira, salbu-eta haien helburua animalien eskubideen aurkako atentatu bat demostratzea bada. 14. artikulua:

a) Animalia multzo handi baten heriotza ekar dezakeen egintza oro genozidioa da, hau da, espeziearen aurkako krimena. b) Ingurugiro naturala kutsatzeak eta suntsitzeak genozidioa ekartzen dute berekin.

a) Animaliak babesteko eta gordetzeko antolamenduek gobernu mailako ordezkaritza eduki behar dute. b) Legez babestu behar dira animalia baten eskubideak, gizakienak babesten diren bezalaxe.

13. artikulua: a) Hildako animalia oro errespetuz tratatu behar da.

Testu hau Animalien Eskubideen Aldeko Nazioarteko Ligak eta nazio mailan hartan afiliaturiko ligek behin betiko erabaki dute, Animaliaren Eskubideen aldeko Nazioarteko Hirugarren Biltzarrean (Londres, 1977ko irailaren 21-23). Nazioarteko Ligak eta egintza horretara bildu ziren pertsona fisiko eta moralek 1978ko urriaren 15ean aldarrikatu zuten aitorpena; UNESCOk eta Nazio Batuen Elkarteak ere onetsitakoa da.

Ingurugiroa

Espezie Babestuak

Baliabideak

114

Zer moduz moldatzen zara inkesten bidez datuak biltzeko? Inkesta eredu hau erabil dezakezu, baina gogoan izan informazio erreala eta osoa lortzeko, adin, sexu, lanbide eta abar desberdina duten pertsonak elkarrizketatu behar dituzula. Aurrera... ea galderak nori egin aurkitzen duzun!

INKESTA PERTSONARI BURUZKO DATUAK Adina:

Sexua:

Lanbidea:

Gizona

Bizilekua:

Herria

Hiria

Emakumea

Animaliak gustatzen zaizkio: Bai

Badu animaliarik etxean:

Bai

Erantzuna ezezkoa bada, edukiko al zenuke bat?

Bat

Bi kasuetan: Zein mota edo espezietakoa?

Ezagutzen al duzu animaliak babesteko legeren bat? Bai

Zein animaliarengan du eragina?

Uste al duzu beharrezkoak direla animaliak babesteko legeal? Zergatik?

Ezagutzen al duzu animaliak gaizki tratatzeko kasuren bat? Zeintzuk? Bai Ez

Salatuko al zenuke animalia bati tratu txarrak emateko kasuren bat?

Eta animalien duintasunaren aurkako kasurik? Bai

Bai

Ingurugiroa

Zeintzuk?

Jakinen al zenuke nora jo?

Baliabideak

115

Espezie Babestuak

ETZAZU SEKULA LANIK EGIN GIZAKIEKIN Hitz egin dezagun Keikoren sufrimenduez; Keiko "Aska ezazue Willy" filmeko protagonista den 3.500 k-ko orka da. Behin filmazio lanak bukatutakoan, Keiko berriz ere bidali zuten Mexiko D.F.ko atrakzio-parkean arrantzatu zuten tangara, nahiz eta tanga hori izan filman salatzen diren depositoak baino are okerragoa. Bere bainontzi txiki eta nazkagarrira itzuli zenean, Keiko berriz ere bere kaken artean igeri egiten hasi behar izan zen, ura filtratu ere ez zutelako egiten; handik gutxiera, soriasisa harrapatu eta larriki gaixotu zen. Warner Bros etxeak "Aska ezazue Willy" filmaren etekin izugarriak biltzen hasia zenerako, Keikok, depresioak jota, bere lehengo tanga herldoilduan gira-bueltaka ibiltzea beste erremediorik ez zuen. Eskandalua argitara eman zenean, filmako produktoreak, Richard Donnerrek, komunikabideek egindako galdera nagusiari ixkintxo egin zion: Zergatik ez askatu Keiko ozeanoan, Willyrekin egin zen bezala? Donnerren hitzetan, zoritxarrez, Keiko zaharregia zen aske bizitzeko. Donnerren aburuz, Keikorentzako tokirik egokiena filmak krudeltasun handienaren eredu jartzen zuen tokiaren antzeko beste ur-parke bat zen. Azenik, "Aska ezazue Willy" Fundazioa sortu zen, eta Warner etxeak eta fimeko produkturak 2 milioi dolar eman zituzten, tanga bat egiteko eta hartara balea hartara eramateko 10 milioi beharko zirela kalkiulatu zen arren. Filmarekin 153 milioi dolar irabazi zituztela aintzat harturik â&#x20AC;&#x201C;kontuan eduki gabe 11 milioi bideo-kopia saltzearen ondorioz irabazitakoa-, egin zezaketen gutxienekoa zen. Azkenik Keikok bizitzeko behar zuen tanga egin zuten. Eta "Aska ezazue Willy 2" filma? Warner etxea hain nazkaturik gelditu zen animaliekin, ezen pelikulan agertzen dena plastikozko larrua duen robot bat baita. "Animalia aktoreek", bai publizitate-iragarkietakoek (ez dezagun ahatz zenbat animalia agertzen diren telebistan edo aldikzarietan), bai filmetakoek, abusu fisiko eta psikologiko ugari jaso behar izaten dituzte. Horietako askok estresa, traumak edo heriotza ere sufritu behar izan dute. 1939an, "Jessi James" western filme ezaguna egiteko, benetako zaldi bat behartu zuten amildegiaren ertzean jartzera, eta gero handik bota zuten: 20 m airean egin ondoren, erreka baten ur lasterretan erori eta hil zen. Berrikiago, Tom Cruiseren "Dias de Trueno" filmearen pelikulan, kaio multzo bat harrapatu zituzten hondartza batean grabatzen ari ziren pertsekuzio batean, haintzat jatekoa amu gisa jarri ondoren. "Reeds" pelikulan, alanbreak jarri eta zangotraba egiten zitzaien zaldi batzuei: "Los gritos del silencio" pelikulan, idi bati lepoa moztu zioten; "Apocalipsi Now" filmean, bufalo bat garbitu zuten aihozkada soil batez; "Abyss" pelikulan, arratoiak likido oxigenatu batean murgilarazi eta itota hil ziren.

Ingurugiroa

Espezie Babestuak

Baliabideak

116

GRANJA INDUSTRIALAK Egungo abeltzaintza arrautzen produkzio handiagoa eta gizentze gero eta azkarragoa ditu adatz nagusi. Animaliak leku girotuetan bizi dira, non jatekoen nahasketa monotono bat ematen baitzaie. Animalia hauek "bizitzeko" dituzten baldintzengatik, gaixotasun eta epidemiak harrapatzeko joera areagotzen die; horrelakorik ez gertatzeko, antibiotiko dosi handiarekin osatzen dituzte haien dietak. Maiz askotan, bizi diren kubikuluetako tamaina hain da eskasa ezen mugitzeko betarik ere ez baitute izaten: beraz, jan eta kaka egin baizik ez dute egiten hiltzen dituzten arte. Horietako bakar batek ere ez du belarra probatzeko aukera izan; hain zuzen ere sekulan ez dute belar ale bat ere ikusiko. Ikusten duten belardi bakarra, hiltegira eramaten dituen kamioiko aireztapen zulotik ikusten dena da. Gutxitan sentitu dute amaren maitasunak ematen duen segurtasuna; ez dute sekula aire librean egoteko aukerarik izan. Ez zaie betarik ematen bere espeziekoen jokaera naturalak garatzeko.

Zerriek are egoera okerragoa dute. Oso animalia argiak dira, jakinmin eta afektu handikoak. Horietako askok zirkulazioarazoak dituzte, gizonak eginiko hautaketa artifizialaz bihotz txikiegia baitute; izan ere bihotzak ez baitu apenas balio. Hori dela eta, ematen dizkieten botika guztiak hartu behar izaten dituzte. "Proyecto para un Planeta Verde" liburutik egokitua2. Animalia bat baldintza duinetan hazteko, leku gehiago, lan gehiago eta elikadura naturalagoa behar dira. Horrek guztiak produkzio kostuak handitzen ditu. Prest egonen zinake gehiago ordaintzera arrautzak, esnea, haragia eta lortzen diren animaliei bizitza duina eta minik gabeko heriotza emanez lorturiko beste edozein produktu erosteko orduan?

tio

ib nts

-in rdi

e sk

a op

toz

ntz

tie

z ga

ter

Urtean zehar zenbat arrautza

k sa

l ko

s La

a ate

225

235

245

250

260

Oiloek libre mugitzen dira kanpoaldean; jatekoaren zati bat beren kasa biltzen dute.

Oiloak edifizioetan sarturik daude, baina noizean behin aukera ematen zaie kanporaateratzeko.

Oiloek lastoz estalitako patio batean ibiltzeko aukera dute.

Oiloak lastoz edo zur-txibilez estalitako lur baten gainean pilaturik bizi dira.

Kota bertikalak erabiltzeak aukera ematen du edifizio batean oilo gehiago sartzeko

Sistema automatiko honetan, oiloak kaioletan daude; kaiola batean 5 oilo ere egon daitezke

2. SEYMUR J. ETA GIRARDET H. (1987): â&#x20AC;&#x153;Proyecto para un Planeta Verdeâ&#x20AC;?. Blume argitaletxea. Madrid.

Ingurugiroa

Baliabideak

25. jarduera

117

Espezie Babestuak

HANKA-MOZTAILEEN AURKAKO EPAIKETA

Joan den azaroaren 28an epaiketa bat izan zen Frantziako Auzitegi Gorenean. Saioa bero-beroa izan zen, jende ugari bertaratu baitzen. Azkenean, igelak harrapatzea eta igel-hanken sal-erosketa egitea debekatu ziren. Parisen daukagun korresponsariak, Federico Tuyak, eztabaidei eta geroko epaiari buruzko informazioa eman digu. EPAILE NAGUSI JN.: Epaimahaikideak. Gaurkoan gai oso larri bati buruz erabaki behar duzue. Baso-Igel Gorri eta UrIgel Arrunt andreek, Ur-Igel Arrunten eta Baso-Igel Gorrien Sindikatu Batasunaren izenean, kerella bat aurkeztu dute Frantziako Igel-Hanken Moztaileen Elkarteko buru den RAMASSEUX jaunaren aurka. (Akusatuari zuzenduz). Zu al zara Victor Ramasseux, ustezko genozidioa egin duzulakoan akusatuta, utzikeriaz jokatu izateagatik kerella aurkeztu duen pertsonaren aurka, eta debeku-aldian ehizatzeagatik, debekaturiko arteak erabiliz eta gauez arituta? RAMASSEUX JN.: Bai Epaile Nagusi jauna. EPAILE NAGUSI JN.: Eta aitortzen al duzu, zure gaizkideekin batera eta esku-argia erabiliz, inori kalterik egin gabe, ugaltzeko xedez, errekan gora zihoazen milaka igel harrapatu zenituela? RAMASSEUX JN.: Bai aitortzen dut. EPAILE NAGUSI JN.: Ba al zenekien Ehizari buruzko Legeak baso-igel gorriak harrapatzea debekatzen duela? Ba al zenekien debekaturik dagoela, gainera, igelik arrantzatzea lizentziarik eduki gabe, eta eskuz harrapatzea eta eguzkia sartu eta ordu erdi beranduago harrapatzea, eta lege horiek urratzeagatik 2.000 eta 15.000 PTA bitarteko isuna jar daitekeela? RAMASSEUX JN.: Ah!, Ba, ez... ez nekien. Nik ez nekien horrelakorik. EPAILE NAGUSI JN.: Lastima da, baina legea ez ezagutzeak ez du kentzen legea bete beharra. RAMASSEUX JN.: Baina... jende guztiak harrapatzen ditu eta! Baita baso-zainek ere... (aretoan barreak eta zurrumurrak entzun dira). EPAILE NAGUSI JN.: Ixo! Bestela, jendea ateratzeko aginduko dut. Ikus dezagun zein den akusaziorik larriena: genozidioa. LABILUCHE legelari jaunak du hitza, IGEL andreen izenean. LABILUCHE LEGELARIA: Epaile Nagusi jauna. Epaima-

Ingurugiroa

haikideok. Badakizue nire bezeroek, baso-igel gorriek, otsail-martxoaren bukaera aldean joan ohi direla negua pasa duten putzuetako lokatzetatik. Arrautzak jarri aurretik, noski, elkar ernalarazi egin behar dute; horretarako, ur-bideetatik gora joan ohi dira eta gero larre hezeetan elkarrekin bildu, kopuru handitan. Eta hara non, herritar prestu guztiak lo dauden orduetan, Ramasseux jauna eta haren gaizkideak hortxe jartzen diren, pote eta esku-argiak hartuta, haiek noiz etorriko. Larritasun gutxiago izanen luke honek, igelek elkar ernalarazi arte itxaron izanen balute. Ez da hori ere. Horiek horrela, nola ez da ba jaitsiko urtetik urtera nire bezeroen kopurua? RUBBAN-DASSIER LEGELARIA: Epaile Nagusi jauna, hitza eskatu behar dizut. EPAILE NAGUSI JN.: Defentsak du hitza. RUBBAN-DASSIER LEGELARIA: Labiluche jaunak egin duen akusazioa guztiz onargaitza da! Haren azalpena entzunda, zera ondoriozta daiteke: igelak arrautzak jartzeko aldia baino lehen harrapatzea dela anfibio maitagarri horiek galtzearen arrazoi nagusia. Baina, jaun-andreok! ehiza mota hau (legearen aurkakoa da; hori onartzen dut) duela pila bat urte erabili dute gure gurasoek, aiton-amonek eta haien arbasoek ere... Eta triskantzarik egin gabe. Eta era galdetu beharrean nago: egun animalia horiek galtzen ari badira, ez al litzaieke horren erantzukizuna eskatu behar beste batzuei eta ez nire bezeroei? LABILUCHE LEGELARIA: Horixe, nire lankide maitea. Argi dago igelek Ramasseux jaunaz gainera bestelako etsaiak ere badituela. Adibidez, hezeguneak lehortzen dituztenak, edo putzu eta aintzirak lurrez betetzen dituztenak. Badakit hori. Baina nirekin bat etorriko zara aitortzeko akusatuen basakeriak ez duela batere laguntzen arazoa gainditzeko. Gainera, ez dut uste etikoa denik antzinako praktikak eta gaurkoak alderatzea. Antzinean, izozkailurik ez zegoen, eta herrietako jendeak agitz ongi zekien otordu ederra egiteko adina harrapatzen. Egun, gizakion populazioa asko hazi da; igelak harrapatzeko zaletasuna dutenak alde guztietatik etortzen dira, eta aurkitzen duten guztia jo eta harrapatzen dute... badaude jatetxeak hornitzen dituztenak ere. Akusatua, urrunago joan gabe, kotxeko atzeko eserlekuak kendu zituen bidoiak sartu ahal izateko... RAMASSEUX JN.: Nik... zera pentsatu nuen... nik harrapatzen ez baditut, beste bat etorriko da hauek guztiak eramatera. Hobe guztiak niretzat eta ez beste inorentzat izatea.

Espezie Babestuak LABILUCHE LEGELARIA: Beste zerbait adierazi nahi nuke: harrapatzen diren igelak nolako ankerkeriaz erabiltzen diren. Ongi dakizue guztiok gastronomiaren ikuspegitik igelaren atzeko hankak direla interesa dutenak. Bada, kasuen % 60an, hil ere ez dituzten egiten. Azkarragoa da igelak zatibitzea bizirik daudela. Eta zera da okerrena: atzeko hankak trenkatuta ere bizirik jarraitzen dutela igelek. Horrelakorik eginen bagenu etxeko animaliaren batekin...! Bada, zergatik onartzen da horrelakorik egitea basa animaliekin? Gainera, ezin da ukatu, epaimahaikide jaun-andreok -eta honekin bukatuko dut-, udaberriro milaka igel akabatzeak ondorio izugarri kaltegarria duela Naturaren orekarako, eta bereziki gizakion nekazaritzarako (ez dut hemen gogoratu behar zenbat marraskilo, bare eta bestelako animalia txiki harrapatzen dituzten gure igel adiskideek...) Eta, azaldutako guztiaren ondorioz, Epaile Nagusi jauna, epaimahaikide jaun-andreok, nire bezeroent-

118

Baliabideak

zako BABES INTEGRALA eskatzen dut, eta legea zorrotz aplika dadila Ramasseux jaunaren eta bere gaizkideen kasuan. EPAILE NAGUSI JN.: Defentsak du hitza. RUBBAN-DASSIER LEGELARIA: (baldarki jaiki da, egoera deserosoan egoteko itxurarekin, listua irentsi du...) Epaimahaikide jaun-andreok, Epaile Nagusi jauna: erantzukizun eza aipatu beharrean nago: nire bezeroak eroaldi batean burutu zituen azaldu diren egintzak. Errazkeria bat izanen da, baina ez zait besterik bururatzen. (Eseri da, izerditan eta gorri-gorri) EPAILE NAGUSI JN.: Ados. Akusatuak gehitzeko ezer ez badu... (ez). Saioa eten da. Epaimahaikideak deliberatzera joan daitezke.

AUZITEGIAREN EPAIA Kerella-jartzaileei ezinukatuzko interes publikoa aitorturik... Haien kopurua larriki jaitsi dela ikusirik... Aintzat harturik "Frantziako Hanka-Moztaileen Elkartea"ren jarduerek horren errua dutela, Auzitegi honek ERABAKI DU: Ur-Igel Arrunt eta Basa-Igel Gorria andreei babes integrala ematea, haien espezieko kopuruak egonkortzen diren arte; DEBEKATURIK gelditzen da igelak saldu edo erostea. Akusatuari eta bera partaide den elkarteari honako ZIGORRA ezartzen diet: 2.000.000 PTAko isuna ordaintzea. Diru horrekin, hezeguneak eta babesleku naturalak sortuko dira. Gainera, Elkarteko kideek, beren aisialdian, 700.000 marraskilo eta bare akabatu beharko dituzte; hain zuzen ere, haien delitua dela medio, Naturan gertatu den desoreka berdintzeko adina.

Iturria: â&#x20AC;&#x153;El CĂĄraboâ&#x20AC;? aldizkaria, 9.zk.

Ingurugiroa

119

Nafarroako espezie babestuak Informazio dosierra

Informazio dosierra

121

1.- OINARRIZKO INFORMAZIOA 1.1.- NAFARROAKO DIBERTSITATE BIOLOGIKOA Nafarroako lurraldean mota anitzeko topografiak eta ezaugarri bioklimatikoak ditugu. Altitudeari erreparatzen badiogu, Bidasoa ibaiak 20 metro baino ez ditu eta Hiru Erregeen Mahaiak 2.430 metro. Baditugu klima hezeko eskualdeak, urtean 2.200 mm-tik gorako prezipitazioak jasotzen dituztenak, eta bai 400 mm jasotzen ez dituzten eskualde idorrak ere. Biogeografiari dagokionez, eremu atlantikoaren, pirenaikoaren eta mediterraneoaren elkargunean gaude. Horrexegatik dira hain joriak gure lurraldeko landare eta animalia komunitateak, faktore biotikoak eta abiotikoak1 lotuta daudelako, hain zuzen. 1.1.1.- Zer da dibertsitate biologikoa? Dibertsitateaz mintzatzen garenean, oro har, sistema ekologiko batean bizi diren izaki bizidunen askotarikotasunaz eta aldakortasunaz ari gara. Beste era batera esateko, dibertsitate handia dagoenean espezie bateko indibiduoak askotarikoak dira, komunitate bateko espezieak asko dira eta komunitateen habitatak askotarikoak dira. Dibertsitate biologikoa Ekologian erabiltzen den kontzeptua da, izaki bizidunen komunitateak osatzen dituzten espezieetako indibiduoen multzoa koantifikatzeko erabili ere. Indibiduoek eta espezieek beste izaki bizidunekin eta ingurunearekin loturak dituztenez, zenbat eta espezie gehiago egon hainbat gehiago izanen dira loturak. Horregatik, dibertsitate biologikoa edo biodibertsitatea2 neurri gisara erabiltzen da, ekosistemak espazioan eta denboran nola antolaturik dauden jakiteko eta zenbateraino diren helduak eta egonkorrak neurtzeko. Egia da espezie asko dituen ekosistemaren dibertsitatea espezie gutxi dituen ekosistemarena baino handiagoa dela, baina espezieen kopurua ez da nahikoa ekosistemaren konplexutasuna eta antolamendua bere osoan ulertzeko. Espezie kopuru bereko ekosistema biren artean alde handiak egon daitezke. Gerta liteke batean espezie gutxi batzuk nagusi izatea eta gainerakoak oso urriak, eta bigarrenean espezie bakoitzetik gutxi gora-behera indibiduo kopuru bera egotea. Horregatik, gehien erabiltzen diren dibertsitate-indizeetan espezieen kopurua eta espezieen ugaritasun erlatiboa edo heterogeneotasuna elkartzen dira. Eta kontuan izan behar dugu ekosistema orekan dagoenean maila trofiko jakin bateko espezieetako indibiduoen kopurua, guztira, aurreko mailako indibiduoen kopurua baino txikiagoa dela beti. 1-Testuan letra lodiz dauden terminoen definizioak txostenaren amaierako glosategian ematen dira. 2-Egile batzuek bi kontzeptuok bereizi egiten dituzte, baina zabalkundean biak erabiltzen dira adiera berarekin eta horrela erabiliko ditugu txosten honetan.

Ingurugiroa

Espezie Babestuak 1.1.2.- Eta... zergatik da hain handia Nafarroan? Hainbat dira Nafarroako ekosistemen ezaugarriak moldatu dituzten faktoreak; beraz, ekosistema horietan bizi diren izakien komunitateen banaketa eta osaera ere hainbat faktoreren ondorio dira. Historia geologikoan gertatu diren aldaketak, erliebea, litologia eta klima dira faktore horietako batzuk. Horiei, jakina, lurraldean hedatu diren gizakien eragina gehitu zaie. Gizakiaren jardunak ekosistemak aldarazi ditu gaur egungo egoerara ekarri arte. Nafarroa kontraste handiko lurraldea da. Lurraren itxura pixkana-pixkana aldatzen da iparralde heze eta menditsutik hegoaldeko eremu zabal eta idorretaraino. Iparralde eta hegoaldearen artean trantsizio-aldea dugu, Nafarroako Erdialdea. Nafarroako lurraldearen erdia baino gehiago 200-600 m-ko altitudean dago, heren bat 600 eta 1.000 m bitartean, eta lurraldearen zati txikiak 200 m baino beherago (%1,03) eta 1.000 m baino gorago (%8). Erriberan eta Erdialdean maldak txikiak dira, %10etik beherakoak, eta haran hezeetan eta Pirineoetan, berriz, %20-30ekoak edo are pikeagoak (1. irudia). Nafarroako harri sedimentarioek garbi erakusten dute beraiek eratu zirenean bi jalkiera-ingurune zeudela erabat desberdinak: itxasokoa eta lehorrekoa. Itsasoan eratutako harri sedimentarioek osatzen dute gehienbat Mendialdeko substratua, eta bai Mendialdearen eta Erdialdearen arteko mugaldeko substratua ere. Erriberan eta Nafarroako Erdialdeko zatirik handienean, aldiz, harri sedimentarioak lehorrean eratu ziren. Litologiaren aldetik, eta gauzak asko sinplifikatuz, esan genezake Nafarroan hiru eremu ditugula: silizeoa, kararritsua eta buztintsua (2. irudia). Geologiaren aldetik Nafarroan material sorta handia dugu, Ordovizikotik hasi (duela 500 milioi urte) eta Koaternariora bitartekoak (duela milioi bat urte). Zaharrenetatik berrienetara, gutxi gora-behera, iparretik hegora banaturik daude. Gure lurraldearen egungo itxurak historia geologikoaren berri ematen digu: mendi-multzo zaharrak, Aro Tertziarioan altxatu ziren mendilerroak eta Tertziarioko jalkitze-arroak, hurrenez hurren, lehen aipatu ditugun Nafarroako eremu silizeoan, kararritsuan eta buztintsuan egokitzen dira. Erliebearekin eta litologiarekin batera, klima da beste faktore garrantzitsua; klimak ere badu zerikusia landare eta animalia espezieen banaketan eta, ondorioz, izaki bizidunen komunitateen osaeran. Nafarroako kliman hiru gauzak dute eragina:

Espezie Babestuak latitudeak, penintsularen iparraldean egoteak eta ezaugarri desberdinak dituzten bi itsasoren erdian egoteak. Hala, hiru klima mota ditugu gure komunitatean, pirenaikoa, ozeanikoa eta mediterraneo kontinentala. Klima mota horiek leku batzuetan konbinatu egiten dira eta horrela tarteko klimak sortzen dira (3. irudia). Horren guztiaren emaitza dira Nafarroako flora eta landaretza oparoak. Biogeografiaren aldetik, Nafarroa barne hartzen dituzte Europa hegoaldeko bi eskualde biogeografikoek (eurosiberiarra eta mediterraneoa). Bien arteko mugak erditik zeharkatzen du Nafarroa, Mendialdea eta Erribera banat-

122

Informazio dosierra

zen dituela. Eskualde eurosiberiarrean ditugu flora eta landaretza ugarienak. Landaretza potentziala edo klimazikoa, gizakiaren eraginik gabe eratuko litzatekeen landaretza, 4. irudian ageri da. Nafarroan badugu landaretza atlantikoa (haritza, pagoa, iratzea, belardiak) iparmendebalde hezean eta Pirineo eta inguruko mendietako ospeletan. Iparrekialdeko mendi gain hotz eta elurtsuetan landaretza alpinoa eta subalpinoa ditugu (mendi-pinua, larreak). Landaretza submediterraneoa (pinu gorria, ametz ilaunduna, erkametza eta ezpela) aurrepirineoan, eta azkenik, Nafarroako eskualde lehorrean landaretza mediterraneoa dugu: artea, txaparroa eta Aleppo pinua.

1. irudia: Nafarroako erliebearen mapa

1.500-2.000 m. 800-1.500 m. 400-800 m. 200dik behera-400 m. Kantauri aldeko eta Mediterraneo aldeko isurialdeen banalerroa

Ingurugiroa

Informazio dosierra

123

2. irudia: Nafarroako mapa litologikoa

Eskistoak, kuartzitak, granitoak Hareharriak Kararriak Flysch-ak Margak Legarrak, hareak, limoak Igeltsuak Buztinak

3. irudia: Nafarroako mapa klimatikoa

> 2.000 l/m2 1.500-2.000 l/m2 1.000-1.500 l/m2 500-1.000 l/m2 <500 l/m2 Urtarrileko isotermak Uztaileko isotermak

Ingurugiroa

Espezie Babestuak

124

Informazio dosierra

4. irudia. Landaretza potentzialaren mapa

Alpinoa Pagadia Hariztia Artadia Ametz ilaunduna Erkameztia Aleppo pinudia Karraskadia Txaraka Ibai bazterreko landaredia

ematen, ezta epe laburrean eta luzean irauteko duten ahalbideaz ere.

1.2.- MINTZA GAITEZEN ESPEZIEEZ Oraindik asko ikertu behar da Nafarroako lurraldean bizi diren landare eta animalia espezie guztien zerrenda osatu arte. Batez ere, zenbait ornogabe talde eta behe-mailako landare mota, likenak kasu, gutxiegi aztertuta daude. Orain artean Ornodun Animalien Erregistroa eta Nafarroako Landareen Katalogoa egin dira; bigarrenean landare baskularrak (iratzeak eta loredun landareak) baizik ez dira bildu. Beti bezala ornogabeak dira ezezagunenak. Iru単ean badago Biologia Fakultatea, animalia ornogabeetan espezializatua den Zoologia Sailarekin; horren eskutik egin diren tesi eta ikerketa ugariek animalia talde hori hobeto ezagutzen lagundu digute eta inoiz deskribatu gabeko espezie ugari aurkitu dira. Nafarroako faunari buruzko Legean oraingoz ez dago animalia talde horren aipamen berezirik, baina dagoeneko emanda dago Nafarroako Ornogabeen Katalogoa egiteko agindua. Erregistro horiek gure biodibertsitatearen balioaz ohartzen laguntzen digute, Foru Komunitateko espezieen ugaritasuna zenbatesteko bidea ematen dutelako. Hala ere, ez digute espezie horien populazioen kontserbazioaz informaziorik

1.2.1.- Gure basa landareez Nafarroan 2.650 iratze eta loredun landare espezie aurkitu dira. Landare baskularren (iratze eta loredun landareen) taxonen kopurua Espainian 8.000 eta 9.000 bitartean dago, Europako Batasuneko kopuru osoaren %80-90, eta Nafarroan landare baskularren espezie eta subespezieen kopuruak, gutxi gora-behera, Espainiakoaren %33 da eta EBkoaren %20 egiten du, Espainiako lurraldearen %2 baino ez den eremuan. 1. taula. Landare baskularrak Taxonen kop. Europako B. Espaina

Nafarroa

13.500 8.000

2.650

Gure komunitatean soilik bizi diren landare motak bi baino ez dira: kruziferoen familiako bi subespezie endemiko aurkitu dira, Cochlearia aragonensis subsp. navarrana eta Iberis carnosa subsp. nafarroana.

Ingurugiroa

Informazio dosierra

Espezie Babestuak

125

Nafarroako Landareen Katalogoak gure komunitateko landare baskularrak biltzen ditu. Oraindik argitara eman gabe dago, baina Nafarroako Gobernuko Ingurugiro, Lurraldearen Antolamendu eta Etxebizitza Departamentuan kontsulta daiteke. Gainera, landaretza-serieen mapak egin dira 1:50.000 eta 1:200.000 eskaletan. 1.2.2.- Eta gure basa animaliez Nafarroako Ornodunen Erregistroa egin da, martxoaren 5eko 2/1993 Foru Legeak, animalia basatien eta haien habitaten babes eta kudeaketari buruzkoak, 15. artikuluan xedatutakoa garatzeko. Erregistro horretan bildu dira Nafarroan bizi diren ornodun espezie, subespezie eta populazioak, galdu diren espezie autoktonoak eta baimenarekin ekarri diren espezie aloktonoak. Aipatu Legeak definizio hauek ematen ditu:

Fauna basatia: Nafarroako lurraldean bizi diren basa animalien espezie, subespezie eta indibiduoen multzoa. Fauna autoktonoa: Nafarroako ekosistemetan betidanik bizi eta ugaltzen diren espeziak; gure lurraldea beraien banaketaeremu naturalean edo migrazio bidean dago. Definizioak barne hartzen ditu negua igarotzera etortzen diren espezieak, espezie igaroleak, eta mota horietakoren batekoak izanik Nafarroan gaur egun galduta dauden espezieak. Fauna aloktonoa: Kanpotik ekarri eta Nafarroako jatorrizko espezieen habitatetan bizi diren animalia espezieak. Dagoeneko Erregistroan jaso dira Nafarroako 27 arrain espezie, horietatik 6 (lixturra, ortzadar-amuarraina, urre koloreko zamoa, zamoa, arrain katua eta perka amerikarra) aloktonoak; 17 anfibio, 26 narrasti eta 236 hegazti, espezie aloktonoak diren usapal turkiarra eta faisai arrunta tartean. Gainera, 78 ugaztun daude erregistroan; horien artean otsoa, basahuntz pirinearra eta katamotz iberiarra iraungitzat jotzen dira eta adarzabala, bisoi amerikarra eta koipua aloktonoak dira. Guztira 381 animalia espezie bizi dira gaur egun Nafarroako lurraldean. Horrenbestez, gure komunitatean baditugu Espainiako ornodun espezie guztien %60 eta Europako Batasuneko espezieen %39. Dibertsitate biologikoa neurtzeko erarik errazena espezieen ugaritasuna, hau da, espezieen kopurua neurtzea dugu. Nafarroako ornodun espezieen ugaritasuna 2. taulan ageri da.

Ingurugiroa

2. taula. Ornodunen ugaritasuna ARRAINAK EBan guztira* 150

ANFIBIOAK

(

NARRASTIAK HEGAZTIAK UGAZTUNAK

180

)

GUZTIRA

500

150

980

Espainian**

368

118

635

Nafarroan

236

381

% EB (1)

% Espainia (2)

(

24 68

) 46

* Corine/Biotopos 1991 EUR 13231 Eginbidean. ICONA Hispanat proiektua 1995 MAPA ** GonzĂĄlez J.L.; Blanco, J.C., 1992 Libro Rojo de los Vertebrados EspaĂąoles. Sail teknikoa, ICONA (1) Nafarroako ornodun espezieen portzentaia Europako Batasuneko espezieen kopuru osoaren aldean (2) Nafarroako ornodun espezieen portzentaia Espainiako espezieen kopuru osoaren aldean

Baina eremu jakin batean bizi diren espezieen kopurua neurtzeak biodibertsitatearen neurri partziala emanen digu, ez dugulako kontuan hartuko espezieen banaketa-eremuen azalera. Badago indize erraz bat bi lurraldetako biodibertsitatea alderatzeko; indize hori lortzeko, espezieen kopurua (ugaritasuna) zati aztergai dugun eremuaren azaleraren logaritmoa egin behar dugu. Kalkulu horren bitartez ikusten ahal dugu nola Nafarroako ornodunen dibertsitatea Espainiakoaren parekoa den eta Europako Batasuneko herrialdeetakoa baino handiagoa. 3. taula. Ornodunen dibertsitatea (espezieen kop./Azaleraren lg) ARRAINAK ANFIBIOAK

NARRASTIAK HEGAZTIAK

UGAZTUNAK GUZTIRA

Nafarroan

Espainian

111

4. taula. Ornodunen dibertsitatea (arrainak kontuan hartu gabe) HERRIALDEA

DIBERTSITATEA

Alemania

Belgika

Danimarka

Espainia

Frantzia

Grezia

Holanda

Irlanda

Italia

Luxenburgo

Portugal

Erresuma Batua

Nafarroa

Iturria: ICONA Hispanat proiektua 1995 MAPA

Espezie Babestuak 1.3.- NAFARROAKO ESPEZIE BABESTUAK 1.3.1.- Espezie basatiak eta etxekotuak Nafarroan legeak babestu egiten ditu animalia espezie guztiak. Animalia basatien eta haien habitaten babes eta kudeaketari buruzko Legeak neurri batzuk ezarri ditu espezie basatien eta haien habitaten biodibertsitatea babeste aldera. Etxeko animalien eta fauna aloktonoaren babesa animalien babesari buruzko Legean arautzen da. Hitz gutxitan, animaliek duintasunez bizitzeko eta minik gabe hiltzeko eskubidea dutela dio lege horrek. 1.3.2.- Zein da espezie horien egoera gure komunitatean? Lehenxeago esan dugunez, oso handia da gure komunitateko landare, animalia eta habitaten dibertsitatea. Baina espezieen ugaritasuna edo biodibertsitate-indizea zenbakizko irizpideak besterik ez dira; ez dira aski populazioak ongi edo gaizki kontserbaturik dauden jakiteko. Espezieen kopurua zenbatzen denean espezie bakoitza baden ala ez den baino ez da kontuan hartzen; ez dira kontuan hartzen, adibidez, populazioen tamaina, egonkortasuna, gehitzeko edo gutxitzeko joera. Espezieen banaketa biogeografikoa ere ez da aintzat hartzen, nahiz eta Nafarroa bazterreko lurraldea izan zenbait espezierentzat; eta ez da begiratzen Nafarroan zenbat espezie bizi diren eta zenbat gehiago bizi litezkeen. Izan ere, Nafarroan arriskuan dauden espezieen Katalogora jotzen badugu konturatuko gara biodibertsitatea hain handia izan arren nolabaiteko arriskuen pean daudela gure ornodun espezieen arteko 126 (otsoa, katamotza eta basa-ahuntz pirinearra albora utzita, jadanik iraungita baitaude), hau da, hiru espezietatik bat, eta landare baskularren 53 espezie, eta arriskuan dauden horietatik zenbait laster galduko direla arriskufaktoreak berehala desagertzen ez badira. Ez dira ordea espezie basatiak arriskuan dauden bakarrak. Nafarroako etxabere arraza anitz galdu dira edo galzorian daude, abereek lehenago egiten zuten lana orain makinek betetzen dutelako edo arraza zaharren ordez beste batzuk aukeratu direlako, kanpotik ekarritakoak sarritan, ekoizpenari eta merkataritzari begira bakar-bakarrik.

Nafarroan orain dela 40 bat urte Baztango zerria ugaria zen eta gaur iraungita dago. Gaur egungo arrazen artean ere zaldi txiki nafarra eta pottoka galbidean daude. Beste horrenbeste gertatzen zaio gizakiarengandik erdi aske bizi den betizu behi arrazari. Etxeko kontsumorako erabiltzen da, eta noizean behin jokoetarako herri eta auzoetako jaietan. Errolda ofizialik ez badago ere, 1995ean Nafarroako betizu populazioa 100en bat abelburuk osatzen zutela kalkulatu zen. Zail da etxabere arraza autoktonoak kontserbatzea, are zailago merkataritzako ekoizpenerako erabiltzen ez diren arrazak badira, haien mantenimenduak kostu handia dakarrelako, abereetan ekoizkortasuna lehenesten delako, eta, onerako edo txarrerako, arrazaren bat galduta ere espeziea ez dela galduko argudiatzen delako. Zer esan daiteke, bada, haien alde? Erreserba genetiko baliotsua izateaz gainera, hemengo abereak hobeki moldaturik daude gure lurraldeko giroan bizitzeko, gogorragoak dira gaixotasunen aurrean eta gure nekazaritza lurretako paisajearen berezko osagaiak dira. Eta, F. Orozcok dioen bezala, "azkenean beti bururatzen zait geure arrazak kontserbatzeko arrazoi nagusi bat: gutxi-asko, guztiok pozten gara abere hauek bizirik ikustean, atsegin zaigu naturatik hartu eta geure erara moldatu ditugun izakiak zaintzea, geure artelanak direla esan liteke. Arbasoek sortu zituzten arraza hauek eta guk ez ditugu galdu nahi". 1.3.3.- Nafarroan arrisku larrienean dauden basa animaliak NAFARROAN GALZORIAN DAUDEN ESPEZIEAK Hegaztiak: * Txori zezen arrunta

* Eper grisa

* Ugatza

* Basoiloa

* Bonelli arranoa

* Ganga azpizuria

* Naumann belatza

* Okil ertaina

* Eper zuria

* Okil gibelnabarra

* Basoilarra Ugaztunak: * Bechstein saguzarra * Arratoi-belarri txikia

Nafarroako eta inguruetako abere arrazak

* Ferra-saguzar mediterraneoa Zaldi-azienda

Ardi-azienda

* Pottoka

* Latxa

* Pirineoetakoa

* Aurizkoa

* Rasa

* Betizua

* Zaldi txiki nafarra

Behi-azienda

Informazio dosierra

126

* Hartz arrea * Igaraba Ornogabeak * Ibai-karramarro autoktonoa

Ingurugiroa

Informazio dosierra

127

Espezie Babestuak

Hartza: Nafarroan 1989an azaldu zen azken aldiz.

Ugatza: Nafarroako populazioa 1994an zenbatu zen: 5 biko-

Pirineoetako mendebaldean 1993an 8-10 hartz bizi ziren, horietarik 1-2 mugaren hemengo aldean.

te ugalkor eta beste hamarren bat indibiduok osatzen zuten.

Igaraba: igaraben populazioa izugarri murriztu da 70eko hamarkadatik hona. Nafarroan 20 baino gutxiago zenbatu dira eta populazio hori elkarrekin harremanik ez duten bi taldetan banaturik dago.

Eper zuria: Pirineoetako populazioa subespezie endemikoa da. 80ko hamarkadan Nafarroako populazioa 4 bikotek osatzen zuten.

Basoilarra: Nafarroako bi gunetan bizi da, Erronkari eta Aezkoa ibar-buruetan. 1989an 24-30 basoilar bizi ziren Nafarroan.

1.3.4.- Babesaren kategoriak Naturguneen eta flora eta fauna basatien kontserbazioari buruzko 4/89 Legean babes-kategoriak ezarri ziren, espezieek jasaten duten arriskuaren larritasunaren araberakoak. Hona hemen Nafarroako legerian ezarri diren kategoria horiek:

* Galtzeko zorian dauden espezieak: espezie hauek ziur aski galdu eginen dira arriskuan jartzen dituzten faktoreek irauten badute.

Ingurugiroa

Espezie Babestuak

Informazio dosierra

128

* Habitataren aldaketak arriskuan jartzen dituen espezieak: haien habitatak hondatzeko zorian, arras murriztuak edo zatikatuak daude edo oso eremu txikiak dira.

1.3.6.- Katalogoan sartzeko baldintzak eta kontserbaziorako planak Normalean, espezie bat arriskuan dagoen eta katalogoan sartu behar den ala ez erabaki behar denean hainbat inguruabar hartzen dira kontuan, ez dagoelako baterako irizpiderik. Hala eta guztiz ere, gure espeziak arriskuan egotearen seinaletzat hartu ohi diren inguruabar jakin batzuk aipa ditzakegu:

* Espezie zaurgarriak laster aurreko bi taldeetan sartuko dira, baldin eta faktore kaltegarriak zuzentzen ez bazaizkie. * Espezie iraungiak (animaliak bakarrik) espezie autoktonoak dira, Nafarroan iraungita daude baina beste lurralde batzuetan badiraute eta berriro sar litezke.

* Espeziearen populazioa oso txikia izatea (hartza, eper zuria edo okil ertaina)

* Interes berezikoak ez daude aurreko kategorietan sailkaturik baina arreta berezia behar dute, zientzia, ekologia edo kulturaren aldetik aparteko balioa dutelako edo bakanak direlako.

* Gizakiaren eraginaren aurrean zaurgarria izatea (saguzar espezie anitz)

* Habitat naturala guztiz degradaturik egotea (basoiloa edo ganga)

1.3.5.- Arriskuan dauden Espezieen Katalogoa Nafarroan Arriskuan dauden Espezieen Katalogoa 1995. urtean egin zen. Orotara 105 ornodun espezie biltzen ditu; horietatik 3 iraungita daude eta 17 galzorian. Hegazti espezieak dira ugarienak goian deskribatu ditugun kategorietan: erregistratutako 236 hegazti espezieetatik 83 daude kategoria horietan sailkaturik, baina portzentaietan anfibioak hegaztien aurretik daude, anfibio espezieen %41 baitaude arriskuan (5. taula).

* Populazioa bakarturik egotea (okil gibelnabarra edo eskin-

1996an sartu zen Katalogoan lehenbiziko ornogabea, orain arteko bakarra: ibai-karramarro autoktonoa, "galzorian" kalifikazioarekin. Hala ere, azpimarratu beharra dago Nafarroako ornogabe espezie asko nazioarteko hitzarmenen bidez babesturik daudela, adibidez, koleopteroen taldeko arkanbelea (Lucanus cervus), Cerambyx cerdo eta Rosalia alpina, edo Maculinea arion eta Graellsia isabelae lepidopteroak, guztira 17 espezieko multzoa osatu arte.

* Habitata zatikaturik egotea (desman pirinearra)

ko bostatza)

* Habitata oso mugatua izatea (Naumann belatza) * Helduetan heriotza-tasa handia egotea (Bonelli arranoa) * Dietan janari mota gutxi izatea (ugatza)

* Habitata edo habia egiteko lekuak galdu izana (txori zezena, Tengmalm hontza) * Janari urria (arrano sugezalea, hontza) * Isileko harrapaketa (eper nabarra)

5. taula: babespean dauden ornogabe espezieak eta haien kategoriak ERREGISTRATUTAKO ESPEZIEAK Guztira

BABESAREN KATEGORIAK

Autoktonoak Aloktonoak

G.Z.

H.A.

Arrainak

Anfibioak

Narrastiak

Hegaztiak

236

234

Ugaztunak

* Zarboa, Kantauriko isurialdean soilik G.Z.: Galtzeko zorian; H.A.: Habitataren aldaketak arriskuan jartzen dituenak; Z: Zaurgarriak; I: Interes berezikoak G.: Galduak

Ingurugiroa

129

Espezie Babestuak

Â´

Dossier Informativo

Edonola ere, espezie bat goian aipatu ditugun babes-kategoria horietako batean sailkatzen denean haren Leheneratze Plana idatzi behar da (galzorian dauden espezieentzat) edo Habitata Kontserbatzeko Plana (habitataren aldaketak arriskuan jartzen dituen espezieentzat), edo Kontserbazio Plana (zaurgarrientzat) edo Erabilera Plana (interes berezikoentzat), edo Nafarroan iraungitako espezieak Berriro Sartzeko Plana, horretarako erarik badago. Gaur egun Nafarroan ugatza, hartz arrea, ibai-karramarro autoktonoa eta Bonelli arranoa leheneratzeko planak garatzen ari dira. Ondoren labur azalduko ditugu plan horien helburuak: Ugatza: Planaren xedea faktore kaltegarriak ezabatzea da (ugatzek jo ditzaketen elektrizitate-hariak, janariaren urritasuna, kirol, jolas edo ehiza jarduerek eremu kritikoetan edo ugaltze sasoian sortzen dizkieten eragozpenak), faktore horiek espeziearen gainbehera eragiten baitute. Horrela, epe luzean, iraunkorra izateko adinako populazioa osatuko da eta ugatza berriro hedatuko da bere habitat potentzialaren eremu osora. Bonelli arranoa: Planaren bidez espezie honen populazioa kontserbatu eta handitu egin nahi da harik eta Nafarroan Bonelli arrano ugalkorren kopurua eta haien banaketa-eremuaren hedadura espeziearen populazio mediterraneoko gainerako kideekin bat egiteko adinakoak izan arte, espeziearen epe luzeko bideragarritasun genetikoa eta demografikoa bermatzeko. Hartz arrea leheneratzeko Planaren bidez hartz arrea Nafarroan gero eta urriagoa izatea eragin duten faktore kaltegarriak deuseztu nahi dira, espeziea bera eta beraren habitat naturalak kontserbatu ahal izateko. Planaren helburuak, bes-

Ingurugiroa

teak beste, erabilera tradizionalak eta jolas-erabilerak hartzaren habitataren babesarekin bateragarri izan daitezen lortzea eta hartzaren kontserbazio, leheneratze eta hobekuntzarako neurri eraginkorrak jartzea dira. Azkenik, ibai-karramarro autoktonoa leheneratzeko planaren bidez espeziearen gainbehera eragin duten faktore kaltegarriak ezabatu nahi dira (kanpotik ekarritako karramarroen inbasioa, karramarroaren izurria, isileko harrapaketa...). Horrela, epe luzean karramarroaren populazioa iraunkorra izateko adina haziko da eta berriro kolonizatuko ditu berarentzat habitat egokiak diren ibai-tarteak. Aurrekoez gain, habitataren aldaketak arriskuan jartzen dituen espezieen kategorian katalogatutako 17 espezieentzat, basoilo txikiarentzat izan ezik, Habitataren Kontserbaziorako Planak egiteko kontratazioa arestian burutu da. Arlo horretan Nafarroa aitzindari dugu autonomi erkidegoen artean.

1.3.7.- Nafarroan Arriskuan dauden Landareen Katalogoa Floraren babesari dagokionez, gure komunitatean lehendabizi babespean jarri zen espeziea gorostia da (Ilex aquifolium), Eguberrietan apaingarri jartzeko gero eta gorosti gehiago biltzen ari zirelako. Nafarroan Arriskuan dauden Landareen Katalogoa duela gutxi egin da. Bertan basa landare baskularren espezie multzoa bildu da, espezie horiek berehalako babesa behar dutelakoan. Horietatik 16 "habitataren aldaketak arriskuan jartzen dituen" espezietzat jo dira eta beste 37 "zaurgarri"tzat. "Interes bereziko" espezieen katalogazioa geroko utzi da. Katalogoa egiteko oinarritzat hartu zen azterlanaren arabera, 59 landare espezie interes berezikotzat hartu behar dira populazio urria dutelako, beren banaketa-eremuaren mugan daudelako edo endemikoak direlako.

Espezie Babestuak

Informazio dosierra

130

Katalogoa egitea lehen urratsa izan da. Bide beretik jarraituz, Katalogoko espezieen bilakaera aztertzeko programak egin behar dira, espezie guztien ezaugarriak eta bakoitzari etorkizunerako iragartzen zaizkion arriskuak kontuan hartuz, haien populazioen dinamika arautzen duten mekanismoak ezagutzeko. Orduan jarriko dira abian kontserbazio-planak, eta hauen barnean, arriskuak kontrolatu eta murrizteko jarduketak eta kudeaketa-neurriak, hala nola, berezko populazioak sendotzea, erreserbak sortzea (zenbait espezierentzat aintzat har liteke mikroerreserbak sortzeko aukera ere) eta lurren jabeekin hitzarmenak egitea beren lurretan laborantzako ohitura jakin batzuk bertan behera utz ez ditzaten eta ingurunea zaindu edo hobetu dezaten.

Estatuko arauditik hartutako figura da, eta badu bere babes-erregimen berezia. Hala, monumentu naturaltzat jotzen dira interes berezia duten zuhaitzak, hots, zuhaitz bakanak edo kulturan nahiz paisajean garrantzi handia dutenak. Nafarroan badira 31 zuhaitz Monumentu Naturaltzat jo direnak (ikusi 5. irudia). Hemengo nahiz kanpoko espezieetako zuhaitzak dira, gehienak apaingarriak; antzina landatu zituzten eta gaur egun gure inguruneko elementu berezitzat dauzkagu. Zuhaitzak bi helburu nagusi lortzeko sartzen dira monumentu naturalen katalogoan: alde batetik onuragarritzat jotzen da horrelako zuhaitzak kontserbatzea, arrisku orotatik babestuz berez hiltzen diren arte; bestetik, jendeak zuhaitz aparteko horiek ezagutu eta maite ditzan eta bidenabar zuhaitz guztiak, basoak eta, oro har, Natura errespeta dezan lortu nahi da.

Bestalde, Nafarroako naturguneei buruzko legeak "Monumentu natural" izeneko figura erantsi dio katalogoari. 5. irudia: zuhaitz bakanen mapa

1. Eraulgo artea. Eraul. 2. "Tres Patas" 1. Encina de Eraul.artea. Eraul. Mendaza. 3. Cábregako artea. Cábrega. 2. Encina de las Tres Patas. Mendaza. 3. Encinas de Cábrega. Cábrega. 4. Corellako arteak. Corella. 4. Encinas de Corella. Corella. 5. "El Centinela" erkametza. Zudaire. 5. Quejigo "El Centinela". 6. Erkametza. Errala. Zudaire. 6. Quejigo. Rala. 7. Erkametzak. Leartza. 7. Quejigos. Learza. 88 yeta 9. Bereiz dauden bi haritz. Jauntsarats. 9. Dos ejemplares separados de roble común. Jaunsarás. 10. Haritza. Eltzaburu. 10. Roble común. Elzaburu. 11. Roble común. El Bocal. Fontellas. 11. Haritza. El Bocal. Fontellas. 12. Roble Garayoa. Garaioa. 12. Haritzalbar. kandugabea. 13. Haya los Tres Brazos. 13. "TresdeBrazos" pagoa.Orbaiceta. Orbaitzeta. 14. Haya. Navala. Valle de Aezkoa. 14. Pagoa. Nabala. Aezkoa Ibarra. 15. Haya "Paraguardasol. Lakuntza. 15. "Paraguardasol" Lakuntza. 16. Avellanos. Rasos de pagoa. Orión. Orbaiceta. 16. Hurritzak. Oriongo Landak. Orbaitzeta. 17. Álamos. Lodosa. 17. Makalak. Lodosa. 18. Sauce blanco. Presa del Molino. 19. Arce Campestre. RasosUharka. de Orión. Orbaiceta. 18. Sahatsa. Errotako 20. Morera Castillo de Olite. olite. 19. Astigardel arrunta. Oriongo Landak. Orbaitzeta. 21. Espino blanco. Azparren. marzuzondoa. Erriberri. 20. Erriberriko Jauregiko 22. Nogal. Garde. 21. Elorri zuria. Azparren. 23. Abeto blanco. Paraje Austeguía. Ochagavía. 22. Intxaurrondoa. Garde. 24. Abetos de Leizalarrea. Leiza. 23. Izei zuria. Austegia. Otsagabia. 25. Sequoia del Palacio de Diputación. Pamplona. 26. Sequoia de la Escuela deLeitza. Magisterio. Pamplona. 24. Leitzalarreko izeiak. 27. Cedro del Líbano. Señorío de Bértiz. 25. Diputazioaren Jauregiko sekuoia. Iruña. 28. Enebro. Caserío de Equiza. Equiza (Arce). 26. Irakasle Eskolako sekuoia. Iruña. 29. Pinos de Surio. Uztárroz. 27. Libanoko zedroa. Bertizko jaurerria. 30. Tejo. Otxaportillo. Sierra de Urbasa. 28. Ipurua. Ekizako baserria. Ekiza (Artzi). 31. Tejo. Paraje Austeguia. Ochagavía. 29. Surioko pinuak. Uztarroze. 30. Hagina. Otxaportillo, Urbasa mendilerroa. 31. Hagina. Austegia. Otsagabia.

8 9

13 18 23 14 19 11 12 21 28

26 25

1 5

2 3

20 17

4 11

Ingurugiroa

Informazio dosierra

131

1.4. DIBERTSITATEA KOLOKAN Dibertsitate biologikoan eragin txarra duten prozesu eta jarduerak batzuetan naturalak dira, besteetan gizakien ekintzari lotuak edo bi mota horien arteko konbinazioak. Ondorioak zuzenak edo zeharkakoak izan daitezke.

Espezie Babestuak Ingurugiro eta Etxebizitzarako Estatu-Idazkaritzak dibertsitate biologikoaren kontserbaziorako eta luzaroan eusteko moduko erabilerarako Nazio Estrategia idatzi du. Agiri horretan biodibertsitatean eragin txarra duten prozesu nagusiak deskribatzen dira eta prozesu horiek zein sektoretan burutzen diren azaltzen da, Iberiar Penintsularen eremuan (1. koadroa):

Biodibertsitatean eragin txarra duten prozesuak * Gizarteak naturaren balioak gutxiestea * Kontsumo-ohituretan baliabide bizidunen kontserbazioa ez errespetatzea * Natur ingurunearen iraupena eragozten duten edo kontuan hartzen ez duten jokabideak

Arloak Gizarteko portaerak

* Lurraren erabileren aldaketa atzeraezinak * Ekosistemak zatitu, aldatu eta hondatzea * Biztanlegune handiak eratzea * Eragin txarra duten azpiegiturak eraikitzea

Lurraldearen antolamendua

* Baliabide biologikoak gehiegi ustiatzea * Lurra, ura eta airea kutsatzea * Ekosistemak aldatu eta hondatzea * Industriagune eta biztanlegune handiak eratzea * Baliabide abiotikoak gehiegi ustiatzea * Eragin txarra duten azpiegiturak instalatzea

Industria

* Baliabide biologikoak gehiegi ustiatzea * Lurra, ura eta airea kutsatzea * Lurraren erabilerak eta nekazaritzako ohiturak aldatzea * Nekazari herrietako biztanleek hirira alde egitea * Ekosistemak aldatu eta hondatzea * Lurraren higadura * Nekazaritzako ekoizpena gehitzea

Nekazaritza

* Itsasertzeko inguruneak hondatzea eta aldatzea * Itsasertzeko ura kutsatzea * Arrantza-baliabideak gehiegi ustiatzea eta arriskuan dauden espezieak oharkabean harrapatzea * Akuikulturan espezie exotikoak sartzea (nahita edo oharkabean)

Arrantza

* Natur baliabideen ekoizpen eta eskariaren arteko orekarik eza * Arriskuan dauden espezieen salerosketa * Kanpoko barietateak inportatzea

Merkataritza

1. koadroa: Biodibertsitatean eragin txarra duten prozesuak. Iturria: MOPTMA, 1995

1.4.1.- Zeintzuk dira Nafarroako basa biziaren kontrako mehatxu larrienak? Zenbait espezie oso urriak edota endemikoak izatea, eta zenbait biotoporen hauskortasuna, normalean gizakiaren hainbat jarduerak arriskuan jartzen baitituzte, horiek dira nonbait Nafarroan arriskuan dauden landareetan gehien eragiten duten faktoreak. Arrisku batzuk berez sortzen dira; adibidez, espezieen populazioak oso txikiak direnean edo bakarturik daudenean populaziook erraz-erraz honda daitezke ezbehar, inguruneko prozesu edo prozesu demografikoen ondorioz. Baina gizakiok gara geure ekintzaren bidez Nafarroako landareei arriskurik biziena sortzen diegunak. Nekazaritza intentsiboko praktika

Ingurugiroa

batzuk galgarriak dira hainbat espezierentzat; esate baterako, heskai, soro-ertz eta eremuak luberritzea, lurzatiak bateratzea, gatz-lurrak luberritzea edo aintzirak lehortzea. Azkenik, espezie banaka batzuek bestelako erasoak jasaten dituzte: jendeak edo abereek hankapean zapaltzea, belar edo fruitu bilketa, abeltzaintza intentsiboa eta mendi gainetan kokatzen diren instalazioak edo jarduerak. Nafarroako faunak, berriz, askotariko arriskuei egiten die aurre, kausak ere askotarikoak dira eta:

** Nekazaritzako praktikak aldatu egin dira. Lurra ustiatzeko metodo intentsiboek, makinen erabilerak eta pestizidak erruz botatzeak habitat askoren hondamena ekarri dute. Ezkai eta soro-ertz, lugorri, hezegune eta eremuak luberritu egin dira

Espezie Babestuak

Informazio dosierra

132

eta ur-lasterrak kutsatu. Horrela kolokan jarri da hainbat espezieren biziraupena. Adibidez, basoiloa, apoarmatu istilzalea edo gailurretako uhandrea arrisku bizian daude; azken horrek gero eta zailago du ugalketarako zingiraren bat aurkitzea. * Errepide eta basabideak, elektrizitatearen hariteriak eta bestelako azpiegiturak habitatetan barrena hedatzen dira, zatitu egiten dituzte, eta populazioak bakarturik geratzen dira. Gainera, bideak irekitzen ari dira orain artean iristezinak ziren lekuetaraino eta animalia asko hiltzen da ibilgailuek zapaldurik edo elektrokutaturik. Elektrokuzioa da Nafarroako arrano beltzen heriotzen kausa nagusia. * Beste espezie batzuentzat kirol jarduerak dira arriskutsuak: eskalatzea, ehiza, mendiko turismoa, eta jendea inguruetan ibiltzea umeak dituztenean (ugatza), negurako elikagaiak biltzen ari direnean (hartz arrea) edo hibernatzen daudenean (saguzarrak). * Abeltzaintza estentsibo eta transhumantea abeltzaintza intentsibo bihurtu denetik, abere hilak jaten dituzten espezie sarraskijaleek elikagai gutxiago aurkitzen dute.

* Urtegi, presa eta minizentralek ibaien goi-arroetako habitatak hartzen dituzte eta ur-ingurunearen beharra duten hainbat espezieri oztopo gaindiezinak ezartzen dizkiete. * Espezie exotikoak zabaldu dira (egun 11 espezie exotiko bizi dira gure lurraldean), batzuk berariaz (adarzabala) eta beste batzuk axolagabetasunagatik, arrain-haztegietatik edo larrugintzarako haztegietatik ihes eginda (ortzadar amuarraina, bisoi amerikarra eta koipua). Kanpoko animalia horiek hemengo espezieei nola eragiten dieten ez dago oraindik behar bezala azterturik; edonola ere, badakigu kalte hauek egiten dizkietela: harraparitza, baliabideak eskuratzeko lehia, habitataren aldaketa, gaixotasun eta parasitoen kutsapena (gogora dezagun ibai-karramarro amerikarraren kasua) eta hemengo espezieekiko hibridazioa. Nafarroako ornodunek jasaten dituzten arrisku larrienak labur bildurik ageri dira 2. koadroan, haiek sortarazten dituzten jardueren arabera multzokaturik. Arriskuok gehien ukitzen dituzten animalia taldeak ere ageri dira.

2. KOADROA: NAFARROAKO ORNODUNEK JASATEN DITUZTEN ARRISKUAK ARRISKU NAGUSIAK

ARRAINAK

ANFIBIOAK NARRASTIAK HEGAZTIAK UGAZTUNAK

NEKAZARITZA / INDUSTRIA / BASOGINTZA * Pestizidak, landare-osasuneko produktuak * Ur-lasterrak kutsatzea

•

* Hezeguneak lehortzea * Ibaien ibilgu eta ertzak eraldatzea

•

• •

•

* Habitatak suntsitzea

•

* Basoko bideak

•

* Zaratak eta eragozpenak

•

EHIZA ETA ARRANTZA * Isileko ehiza eta arrantza

•

* Habietatik arrautzak ostea

•

* Ehiza-eremuetako hesiak

•

KIROLA / AISIA / TURISMOA * Eragozpenak ugaltze garaian

•

* Kirol jarduerak labarretan

•

AZPIEGITURA LINEALAK * Populazioak banatzea (autobiak, autobideak...)

•

* Hari elektrikoak

•

BESTELAKOAK * Ibilgailuek zapaltzea

•

* Bioinbasioak * Izurriak, gaixotasunak

• •

*Hondakindegi tradizionalak desagertzea * Elikagai dituzten espezieak urritzea * Gizakiaren jazarpena

•

Ingurugiroa

•

Informazio dosierra

133

1.4.2.- Zergatik babestu behar dugu dibertsitate biologikoa? Baditugu biodibertsitatea kontserbatzeko funtsezko arrazoi etiko, estetiko eta ekonomikoak: -

Espezie guztiak milioika urtetako bilakaeraren emaitza dira. Gero eta jende gehiagok onartzen du bizia duen izaki orok bizirik irauteko eskubidea duela bere eboluzio prozesuaren azkenera iritsi arte, giza espeziearentzat baliagarria izan nahiz ez. David Ehrenfeld biologoaren hitzetan, espezieak kontserbatu egin behar dira "izan badirelako, eta izate hori neurrigabeko antzinatasun eta handitasuna duen prozesu historiko bukatugabe baten oraingo agerpena besterik ez delako. Naturak, aspaldiaspalditik dirauenez gero, gehiago irauteko eskubide ukaezina du". Espezie eta ingurune naturalei begira egotea hain da pozgarria jende askorentzat ezen mundua haiek gabe ez bailitzateke hain ederra eta atsegina izanen. Hartza, igaraba edo basoilarra desagertuko balira jende askok somatuko luke bere bizi-kalitatea kaxkartu egin dela, espezie horiekin batera Lurrean bizitzeko aukerarik gehiago ez dagoelako. Norbaitek azpimarratu duen bezala, izaki bizidun guztiak diseinuaren edertasunaz horniturik daude, gutxienez ere. Eta gure bizi-kalitatea eta osasuna hobetu ez ezik (paisaje naturalak ikustea gauza lasaigarria eta osasungarria da), Naturari esker irabazpide berriak sortu dira ekonomia gainbeheran duten eskualdeetan, turismo berde deituaren inguruan jarduera ekonomiko berriak garatu baitira.

Biosferako material genetiko oparoaren galera saihesteko gaur egun daukagun bide bakarra espezieen kontserbazioa da..

Izaki bizidun askok elikagaiak, sendagaiak eta oinarrizko beharrizanak asetzeko eta kontsumorako gauzak egiteko lehengaiak ematen dizkigute.

Beste batzuek, azkenik, dirutan ezin neur daitezkeen onurak ematen dizkigute, Lurrean bizi ahal izateko beharrezkoak ditugun elementuak: beste hainbat gauzaren artean, CO2 hartu eta oxigenoa edo lurraren ongarriak ematen dituzte, polinizazioa gauzatzen dute, uraren edo materiaren zikloei eusten diete.

Ingurugiroa

Espezie Babestuak Biodibertsitatea ezinbestekoa da izaki bizidunen jardunerako, ingurunean gertatzen diren aldaketei aurre egiteko behar dituzten elementuak eskaintzen dizkielako espezie, populazio eta ekosistemei.

1.5. ZER EGIN DEZAKEGU? Biodibertsitatea kontserbatzeko estrategia nagusiak biodibertsitatea berezko ingurunean, "in situ" kontserbatzen saiatzen dira, espezie eta populazioak babespean jarriz, espezieak leheneratu, kontserbatu eta erabiltzeko planak eginez eta habitatak babestuz. Ildo horretan behar-beharrezkoa da Nafarroako Naturgune Babestuen Sarea gehiago hedatzea, naturguneak erabili eta kudeatzeko bitarteko egokiak garatuz, harik eta naturguneen sare horrek barne hartu arte Nafarroako habitat mota guztiak eta espezie bakoitzaren populazio iraunkorren bat, gutxienez. Izan ere, eta adibide bat ematearren, habitataren aldaketak arriskuan jartzen dituen espezietzat katalogatu diren 16 landare espezieetatik 5 baizik ez dira aurkitzen sare horretako naturguneetan. Espezie batzuek gaur egun ez dute beren habitat naturalean irauteko ahalbide handirik. Espezie horientzat "ex situ" kontserbazio-programak egin behar dira, kontserbazio-zentro bereziak behar baitituzte; esate baterako, germoplasma bankuak, lorategi botanikoak, hazi bankuak edo animaliak esparru itxietan hazteko programak. Aldi berean, bizirik irautea eragozten dieten arriskuak "in situ" ezabatzeko programak antolatu behar lirateke. Behin faktore kaltegarriak deuseztatuz gero espezie horiek berriro sartuko lirateke beren habitatetan. Hala, bada, "ex situ" kontserbazioak "in situ" kontserbazioaren ordezkoa ez, baizik eta osagarria izan behar du; aseguru gisakoa izanen da, naturan dibertsitate genetikoaren edo espezieen dibertsitatearen galerarik gertatuko balitz ere, eta mintegia ere bai, populazio basatiak berriro zabaltzeko edo indarberritzeko. Hain zuzen ere, Nafarroan badugu basoko zuhaitz eta zuhaiska autoktonoen hazien bankua (49 zuhaitz espezie eta 65 zuhaiska espezie). Ingurugiro, Lurraldearen Antolamendu eta Etxebizitza Departamentuaren ardurapean dago. Gainera, I.T.G. erakundeak Betizu eta Zaldi Txiki Nafar arrazen jatorrizko ezaugarriak kontserbatzeko bi zentro kudeatzen ditu Nafarroako Gobernuaren finka banatan. Dibertsitate biologikoaren osagaiek luzaroan iraun behar dute, inoiz agortu gabe, oraingo eta geroko belaunaldiek era-

Espezie Babestuak bili eta ustiatuko badituzte, eta iraupen hori ziurtatzeko moduan eta erritmoan erabili behar dira. Produkzio-sektore guztietan ustiapenerako metodo egokiak ezarri behar dira hori lortzeko. Hona adibide batzuk: nekazaritza eta abeltzaintza estentsiboetako ohiko metodoak erabiltzea, baliabide hidrikoak zentzuz erabiltzea, "neurriko arrantza" egitea, Ingurugiroaren gaineko Eragina kontuan hartzea azpiegiturak egiten direnean, teknologia garbiak eta energi iturri berriztagarriak hobestea, produkzio-prozesuetako aldi guztietan hondakin gutxiago sortzea, eta herritarrak kontserbazio arazoez ohartaraztea.

Habitat natural degradatuak beren onera ekartzea eta arriskuan dauden espezieak indarberritzea, arriskuan dauden espezieak leheneratu, kontserbatu eta erabiltzeko planak eginez eta garatuz eta hemengo ekosistema, habitat eta espezieentzat kaltegarriak diren espezie exotikoen sarrera eragotziz edo kontrolatuz.

* Ex-situ kontserbazioa: -

Arriskuan dauden baliabide zoo eta fitogenetiko autoktonoak biltzeko eta ex-situ kontserbatzeko teknika kaltegabeak garatzea.

Landare eta animali espezieak ex-situ kontserbatzeko instalazioak ezarri eta artatzea.

Germoplasma banku, lorategi botaniko, suspertze zentro eta horrelakoen ahalbideak gehitzea.

Besteak beste, neurri hauek hartu behar lirateke:

* Ingurugiroaren gaineko Eragina ebaluatzeko prozedura egokiak ezartzea biodibertsitatearen kontrako ondorioak izan ditzaketen jarduera eta proiektu guztietarako.

Informazio dosierra

134

* In-situ kontserbazioa: -

Nafarroako biodibertsitatearen adierazgarri diren naturgune babestuen sistema sendotzea eta haiek erabili eta kudeatzeko bitarteko egokiak garatzea, baliabide biologikoak naturgune "babestu"etatik kanpo ere zainduko direla bermatuz.

Landare eta animalien katalogoak bukatzea eta espezieen babesa arautzea.

Pasabide ekologikoen sarea osatzea, populazio basatien arteko truke genetikoa errazteko. Ildo horretan, abelbide zaharrak berreskuratzea aurrerapausoa litzateke. Nafarroako Gobernuak onetsi berri duen eta laster Parlamentuari aurkeztuko dion lege-proiektu baten bitartez, besteak beste, Foru Komunitatean zehar doazen Abelbideen Sarea eratu nahi da.

* Baliabideak agortuko ez diren eran erabiltzeko metodoak produkzio-sektore guztietara eramatea.

* Biodibertsitatea kontserbatzea eta agortu gabe ustiatzea xede duten ikerketak bultzatu eta sustatzea.

* Informazio ugari eskaintzea biodibertsitateaz, haren kontserbaziorako metodoez eta kontserbazioak ekarriko lituzkeen onurez.

* Heziketa programei buruzko informazio publikoa garatu eta sustatzea eta zabalkunderako kanpainak egitea.

* Espezieen kontserbazioaren inguruko jardueretan gizartearen partehartzea areagotzea.

Glosarioa Faktore biotikoak: izaki bizidunei loturik dauden faktoreak Faktore abiotikoak: faktore bizigabeak, hala nola, klima, lurra etab. Espeziea: elkarrekin gurutzatu eta indibiduo ugalkorrak sortzeko gai diren edo gai izan daitezkeen indibiduoen multzoa Populazioa: toki berean bizi eta espezie berekoak diren indibiduoen multzoa Komunitatea: toki jakin bateko espezieetako populazioen multzoa Espeziearen habitata: ziklo biologikoaren aldi guztietan edo aldiren batean espeziearen bizilekua den ingurunea, faktore biotiko eta abiotiko espezifikoek definitua Germoplasma: landare berriak sortzeko gai diren haziak eta ehunak Abelbideak: abereen joan-etorrietako oraingo eta lehengo bide tradizionalak. Honela sailkatzen dira: errege altxonbideak, zeharbideak, pasabideak eta adarrak.

Ingurugiroa

Informazio dosierra

135

2.- LEGEAK ETA NAZIOARTZEKO HITZARMENAK

Espezie Babestuak - 1/1992 F.L., otsailaren 17koa, basa animalia migratzaileen babesari buruzkoa - 162/1993 F.D., maiatzaren 24koa, Nafarroako Basa Animalia Ornodunen Erregistroa arautzen duena

2.1.- NAFARROAKO LEGEAK 2.1.1.- Espezieen babesa

- 0209/1995 F.A., otsailaren 13koa, zenbait espezie eta subespezie Nafarroako basa animalia ornodunen erregistroan inskribatzen dituena

- 2/1993 Foru Legea, martxoaren 5ekoa, basa animalien eta haien habitaten babes eta kudeaketari buruzkoa (ekainaren 21eko 8/1994 Foru Legearen bidez aldatua)

- 563/1995 F.D., azaroaren 27koa, basa faunako zenbait ornodun espezie eta subespezie Nafarroan Arriskuan dauden Espezieen Katalogoan sartzen dituena

Legearen helburuak hauek dira: Nafarroako basa animalien biodibertsitatea eta habitatak babestea eta gizakiak zentzuz ustia ditzakeen espezieen ehiza eta arrantza arautzea. Helburu horiek betetzeko, legeak ondokoak egin ditu:

- 142/1996 F.D., martxoaren 11koa, ibai-karramarro autoktonoa Arriskuan dauden Espezieen Katalogoan sartzen duena "galzorian" kalifikazioarekin.

Basa animalien eta haien habitat naturalen babesa arautu (ez dira basa animaliatzat jotzen laguntzarako etxeko animaliak, produktuak ekoizteko hazten direnak, zama-abereak, nekazaritzako lanetarako abereak eta laboratorioko esperimentuetan erabiltzen diren animaliak);

haien ustiapena antolatu, gizakiaren zenbait jarduerari mugak eta debekuak jarriz;

babes premia handiena duten espezieak kontserbatzeko neurriak ezarri, Basa Animalien Erregistroa, arriskuan dauden espezieen Kataloagoa eta Babes Aldeen Sarea sortuz;

- 94/1997 F.D., apirilaren 7koa, Nafarroan Arriskuan dauden Landareen Katalogoa sortu eta Katalogo horretako basa landareak kontserbatzeko neurriak ezartzen dituena 2.1.2.- Espezieak leheneratu eta erabiltzeko planak - 130/1991 F.D., apirilaren 4koa, Nafarroan ugatza Leheneratzeko Plana onesten duena - 95/1995 F.D., apirilaren 10ekoa, ugatza Leheneratzeko II. Plana onesten duena - 143/1996 F.D., martxoaren 11koa, ibai-karramarro autoktonoa Leheneratzeko Plana onesten duena - 144/1996 F.D., martxoaren 11koa, Nafarroan ibai-karramarro aloktonoak Antolatzeko Plana onesten duena

ehiza eta arrantza arautu, eta

arau-hausteak eta zehapenak arautu, bai basa animalien eta haien habitaten babesaren arlokoak eta bai ehiza eta arrantzaren arlokoak.

- 80/12/10eko Erabakia, baso-igelaren babesari buruzkoa - 84/12/4ko F.A., Foru Komunitatearen lurraldean gorostia babespean dagoela adierazten duena - 165/1991 F.D., apirilaren 25ekoa, Nafarroako zenbait zuhaitz bakan Monumentu Naturalak direla adierazten duena

Ingurugiroa

- 15/1996 F.D., urtarrilaren 15ekoa, Nafarroan Bonelli arranoa Leheneratzeko Plana onesten duena - 268/1996 F.D., uztailaren 1ekoa, hartz arrea Leheneratzeko Plana onesten duena - 1882/1997 Ebazpena, Nafarroan Arriskuan dauden Espezieen Katalogoko zenbait ornodun espezierentzat leheneratze planak egiteko lanak kontratatzeko ("habitataren aldaketak arriskuan jartzen dituen espezie"tzat katalogatutako zenbait espezieren habitatak kontserbatzeko planak eta "zaur-

Espezie Babestuak garri"tzat katalogatutako zenbait espezie kontserbatzeko planak) 2.1.3.- Beste batzuk - 1988ko martxoaren 7ko F.A., Nafarroan uretako animalia espezieak baloratzeko Baremoa ezartzen duena - 1988ko uztailaren 20ko F.A., Nafarroan ehizatzen diren espezieak baloratzeko Baremoa ezartzen duena - 91/8/5eko F.A., Foru Komunitatean esperimentuetarako eta helburu zientifikoetarako erabiltzen diren animalien babesari buruzkoa - 129/1991 F.D., apirilaren 4koa, instalazio elektrikoei buruzko arau teknikoak ezartzen dituena hegaztiak babesteko - 107/1993 F.A., maiatzaren 5ekoa, basa animalia espezieak baloratzeko Baremoa ezartzen duena - 7/1994 F.L., maiatzaren 31koa, animalien babesari buruzkoa (etxeko animaliak eta animalia aloktonoak)

Informazio dosierra

136

teko berriak ekarri zizkion Espainiako antolamendu juridikoari: natur baliabideak antolatzeko planak eta gidalerroak, hain zuzen ere. Halaber, arriskuan dauden espezieen Nazio Katalogoa sortu zuen eta Nekazaritza, Arrantza eta Elikadura Ministerioaren ardurapean jarri. Autonomi erkidegoek ere beren lurraldeeremuetan arriskuan dauden espezieen katalogoak sortzen ahal dituzte. Arriskuan dauden espezieak lau kategoria hauetan sailkatzen dira: galzorian daudenak, habitataren aldaketak arriskuan jartzen dituenak, zaurgarriak eta interes berezikoak.

2.3.- EUROPAKO LEGEAK - EEEren Kontseiluaren 74/409 Zuzentaraua, hegazti basatien kontserbazioari buruzkoa. Hegaztien biotopo eta habitatak babestu, kontserbatu eta leheneratzeko neurri zehatzak jarri zituen. Estatu kide guztiek antzeko neurriak hartu behar dituzte espezie migratzaileak babesteko. Zuzentarauak ondokoak ezarri zituen bere lau eranskinetan:

- 86/1995 F.D., apirilaren 3koa, Hegaztien Babes Alde Berezien (HBAB) barneko zenbait gune Basa Animalien Babes Aldeak direla adierazten duena

* Zenbait espezie oso zaurgarritzat jotzen dira; haien habi-

- 16/1996 F.D., urtarrilaren 15ekoa, Etxauriko harkaitza Basa Animalien Babes Aldea dela adierazten duena

* *

2.2.- ESTATUKO LEGEAK

- Kontseiluaren 92/43/EEE Zuzentaraua, maiatzaren 21ekoa, Habitat Naturalen eta Basa Animalia eta Landareen Kontserbazioari buruzkoa.

- 4/89 Legea, martxoaren 27koa, Naturguneen eta Basa Landare eta Animalien Kontserbazioari buruzkoa. Naturgune Babestuei buruzko 1975eko maiatzaren 2ko Lege zaharraren ordez egin zen. Basa landare eta animalien espezieen kontserbazioa bermatzeko beharrezko neurriak ezarri zituen, espezie autoktonoei arreta berezia emanez. Lehentasuneko helburuetako bat Espainiako lurraldean dauden ekositema eta eskualde naturalen sare ahalik eta adierazgarriena eratzea da. Hala, babestu beharreko ondasun eta balioen arabera, Naturgune Babestuak kategoria hauetako batean sailkatu behar dira: Parke Naturala, Natur Erreserba, Monumentu Naturala eta Paisaje Babestua. Lege honek bitar-

tatak babesteko neurri bereziak hartu beharra dago Beste espezie batzuen ehiza zilegi da, baldin eta kontserbaziorako neurriak zapuzten ez badira. Ehizarako metodo batzuk debekaturik daude Espezie batzuetako animaliak saldu egin daitezke, horiek legezko eran hil, eskuratu edo harrapatuz gero.

Helburua biodibertsitatea bermatzea da, eta horretarako habitat naturalak eta basa animalia eta landareak kontserbatu behar dira Estatu kide guztien lurraldeetan. Hartu beharreko neurrien xedea hauxe da: Elkartearentzat interesgarriak diren habitat naturalak eta basa animalia zein landare espezieen habitatak kontserbatu edo leheneratzea. Horretarako sortu zen "Natura 2000" sarea, Europako kontserbazio alde berezien sare ekologikoa. Alde berezi horiek Zuzentarauaren I. eta II. eranskinetan aipatzen diren motetako habitat naturalak eta espezieen habitatak eduki behar

Ingurugiroa

Informazio dosierra

Espezie Babestuak

137

dituzte (Elkartearentzat interesgarriak diren Habitat naturalen motak (I) eta Animalia eta landare espezieak (II), horiek zaintzeko kontserbazio alde bereziak eratu beharra baitago). Estatu bakoitzak Natura 2000 sareari egin beharreko ekarpena bere lurraldean goian aipatu ditugun habitat motek duten garrantziaren araberakoa da. Zuzentarauaren hirugarren eranskinean, berriz, irizpideak ezarri ziren Elkartearentzat garrantzia duten lekutzat sailka daitezkeen lekuak aukeratzeko eta kontserbazio alde bereziak direla adierazteko. - Kontseiluaren 93/626/EEE Erabakia, 1993ko urriaren 25ekoa, Rio de Janeiron 1992ko ekainaren 3an sinatu zen Dibertsitate Biologikoari buruzko Hitzarmena EEEren izenean onesten duena.

2.4.- NAZIOARTEKO HITZARMENAK - RAMSARko Hitzarmena (Nazioarteko Garrantzia duten Alde Hezeei buruzkoa) Hitzarmen horren bidez hezeguneak urritzea eta arian-arian galtzea eragotzi nahi da eta ziurtatu egin nahi da hezeguneak eta beraietan bizi diren landare eta animaliak kontserbatuko direla, nazioen politika babesleak eta nazioarteko ekintza koordinatua direla bide. - CITES hitzarmena (Washingtongo Hitzarmena, galtzeko arriskuan dauden basa landare eta animalien nazioarteko salerosketari buruzkoa) Munduko animalia eta landareak legezaurkako merkataritzatik babestearren hiru multzo handitan banatu ziren eta eranskin banatan sailkatu:

- BERNAko Hitzarmena (Europako Basa Biziaren eta Ingurugiroaren Kontserbazioari buruzkoa) Basa landare eta animaliak eta haien habitat naturalak kontserbatuko direla bermatu nahi da hitzarmen horren bidez; batik bat, hainbat herrialdetako estatuek lankidetzan kontserbatu beharreko espezie eta habitatei begira egin zen. Lau eranskin ditu eta bertan multzo hauek definitzen dira: babes berezia duten landareak, herrialdeek landare horien suntsipena eragotzi behar baitute; galtzeko arrisku larrian dauden animaliak; arreta berezia ematen ez bazaie galtzeko arriskuan egon litezkeen animaliak; eta debekaturik dauden ehiza-metodoak eta beste jarduera batzuk. - BONNeko Hitzarmena (Basa Animalia Migratzaileen Kontserbazioari buruzkoa) Hauek dira hitzarmenaren helburu nagusiak: espezie migratzaileak kontserbatzea, animaliak babestuz eta haien habitatak kontserbatuz; arreta berezia ematea gaizki kontserbaturik dauden espezieei, eta espezie migratzaileei buruzko ikerketak sustatzea eta horietan laguntzea. Bestalde, herrietako legerien arteko aldeak direla-eta animalia migratzaileek ondorio txarrik jasan ez dezaten bermatu nahi da. Espezie migratzaileak bi taldetan sailkatzen ditu: galtzear dauden espezieak eta gaizki kontserbaturik dauden espezieak, eta herrialdeek bi talde horiek kontserbatzeko zer egin behar duten zehazten du. - Dibertsitate Biologikoari buruzko Hitzarmena. Rio de Janeiro Hauek dira hitzarmenaren helburuak, labur bildurik:

Dibertsitate biologikoa kontserbatzea

I. eranskina: merkataritzaren erruz galtzear dauden espezieak

Dibertsitate biologikoaren osagai diren baliabideak neurriz erabiltzea

II. eranskina: nazioarteko merkataritza mugatzen ez bada arriskuan egon litezkeen espezieak

III. eranskina: herrialderen batek bere lurraldean arriskuan dauden espezietzat sailkatu dituen espezieak

Baliabide genetikoen erabilpenak dakartzan onurak zuzen banatzea, baliabide horiek eskuratzeko eta erabiltzeko irispide egokiak, teknologien transferentzia aproposa eta finantzabide egokiak ezarriz.

Ingurugiroa

Espezie Babestuak

138

Informazio dosierra

3.- BIBLIOGRAFIA

HARLOW R. eta MORGAN S. (1996): "Biblioteca de los experimentos y hechos ecológicos". Everest. León.

3.1.- IRAKASLEENTZAT

HUERTA A. eta RODRIGUEZ J.L. (1988): "S.O.S. por la fauna española. 100 especies en peligro de extinción". Ediciones Fondo Natural. Madril.

JAMES B. (1996): "Lo que tú debes saber sobre los derechos de los animales". Lóguez arg. Salamanca.

LEAN G. eta HINRICHSEN D. (1992): "Atlas del Medio Ambiente". Algaida arg. Sevilla.

MONTORO J. eta BESTE BATZUK (1989): "Fauna amenazada". ANAYA taldea, Madril.

MYERS N. (1985): "El atlas Gaia de la gestión del planeta". Blume arg. Madril.

*ROSELL J. eta LÓPEZ X. (1992): "Es tu tierra. ¡Cuídala!". Ediciones B. Bartzelona.

SEO-BirdLife eta ADENA (1996): "Colección Naturaleza Amenazada". Banco Central Hispano arg. Bezeroentzako argitalpena.

VAN DEN BERG, E. (1996): "Amigos de Dodo en Europa" eta "Amigos de Dodo en la Península Ibérica". La Galera, Bartzelona.

ROJERO F. (1994): "Huella". Oso Pardo fundazioa. Santander.

NAVES J. eta G. PALOMERO (1991): "El oso en la escuela". Asturiasko Printzerriko Argitalpen Zerbitzua. Oviedo.

3.2.- IKASLEENTZAT -

ADENA (1996): "No te lleves lo que no debes". Eusko Jaurlaritzako Industria, Nekazaritza eta Arrantza Saila (espezieen legezaurkako salerosketari buruzko liburuxka, dohainik banatzen da). APARISI A. et alt., 1993: "Biodiversidad". CENEAM. ICONA. ARAUJO J. (1991): "Todavía vivo". Calenda Editorial.

ARAUJO J. eta VARELA J. (1991): "Las especies protegidas". PENTHALON arg.

ASUNCIÓN, M. (1989): "Cómo proteger la naturaleza desde nuestra casa". ADENA/WWF. Madril.

*BELLAMY D. eta DANN P. (1994): "¿Quieres ser un buen ecologista?. Ediciones B.

BLANDIN P. (1992). "El gran libro de la naturaleza en Europa. Flora, fauna y paisaje". El País/Aguilar. Madril.

* Lehen Hezkuntzako bigarren ziklorako.

3.3.- KONTSULTA OROKORRETARAKO -

AIZPURU I. et ALT. (1996): "Guía de los árboles y arbustos de Euskal Herria". Aranzadi Zientzi Elkartea arg. Gasteiz.

*CHARMAN A. (1997): "El dodo desapareció". "Me pregunto por qué" saila. Everest argitaletxea. León.

CUELLO J. (1996): "Mi amiga la naturaleza". Todolibro Ediciones. Bartzelona.

AMIGOS DE LA TIERRA: "Interpretando la naturaleza en España para su conservación".

DEON P. EL CÁRABO aldizkaria, 9, 26-27 eta 30. zk. QUERCUS arg.

BLANCO J.C. eta GONZALES J.L. (1992): "Libro Rojo de los vertebrados de España". ICONA arg. Madril.

DURRELL L. (1986): "Gaia. El futuro del Arca". Blume arg. Madril.

BLANCO, J.C. (1994): "Conservación de los vertebrados en España". ECOSISTEMAS aldizkaria, 9-10 zk.

Ingurugiroa

Informazio dosierra

Espezie Babestuak

139

BERGERANDI A. (1987): "Especies protegidas y vedadas". Panorama saila, Nafarroako Gobernua, Hezkuntza eta Kultura Dept.

LOIDI, J.; BASCONES, J.C. (1995): "Memorias del mapa de series de vegetación de Navarra", N.G., Ingurugiro, Lurraldearen Antolamendu eta Etxebizitza Dept.

DEL REGUERO M. (1990): "Ecología y consumo". Mondadori. Madril.

EHRLICH P. & A., 1993: "Biodiversidad: la gran extinción". GAIA aldizkaria, 1. zk.

MOPMA, 1995: "Estrategia nacional para la conservación y el uso sostenible de la diversidad biológica". Monografías saila. MOPMA. Idazkaritza Orokor Teknikoa. Argitalpen Zerbitzua.

ELÓSEGUI J. eta BESTE BATZUK (1986): "Navarra, naturaleza y paisaje". Nafarroako Aurrezki Kutxa, Iruña.

MOPTMA, 1992: "Textos y documentos. Río 92". 1. liburukia. MOPMA. Idazkaritza Orokor Teknikoa. Argitalpen Zerbitzua.

ELÓSEGUI J. eta BESTE BATZUK (1980): "Navarra. Guía ecológica y paisajística". Nafarroako Aurrezki Kutxa, Iruña.

PURROY F.J. (1974): "Fauna navarra en peligro de extinción". Diario de Navarra bilduma. Iruña.

ROSAS G. et ALT. (1992): "Invertebrados españoles protegidos por convenios internacionales". ICONA. Madril.

RUIZ OLMO, J. (1994): "El futuro de los carnívoros españoles". GAIA aldizkaria, 5. zk.

SAINZ OLLERO H. et ALT. (1996): "Estrategias para la conservación de la flora amenazada de Aragón". Aragoiko Diputazio Nagusia, 1996.

VILÁ M., 1996: "Biodiversidad: algo más que un listado de especies". QUERCUS aldizkaria, 126. zk.

FLORISTÁN, A. (1996): "Geografía de Navarra I". Diario de Navarra-Nafarroako Aurrezki Kutxa.

FOLCH R., 1995: "Biodiversidad: flecos y residuos". ECOSISTEMAS aldizkaria, 16. zk. MultiMedia Ambiental.

GOMEZ-CAMPO C. eta ALT., 1987: "Libro rojo de especies vegetales amenazadas de España peninsular e Islas Baleares". ICONA. Madril. GUZMAN, D.; GOÑI, D.; CATALÁN, P.; VILLAR, L. (1997): "Medidas de conservación para la flora vascular navarra". Quercus, 132. zk.

Ingurugiroa

Espezie Babestuak

140

Informazio dosierra

4.- BALIABIDE DIDAKTIKOAK

4.3.- EKIPAMENDUAK

4.1.- UNITATE DIDAKTIKOAK

- Vianako Las Cañas edo Salobre Urtegiko "El Bordón" Hegazti Behatokia.

Corellako ALHAMA B.H.I.: "Las especies en peligro". 95/96 ikasturtea.

Ablitasko JOSÉ LUIS ARRESE I.P.: "Las especies amenazadas de nuestra Comunidad". 95/96 ikasturtea.

Corellako ALHAMA B.H.I.: "La defensa de las especies naturales de la Comunidad de Navarra". 96/97 ikasturtea.

Ablitasco JOSÉ LUIS ARRESE I.P.: "La defensa de las especies naturales". 96/97 ikasturtea.

Zangozako ANTONIO ESLAVA B.H.I.: "La defensa de las especies naturales de nuestra Comunidad". 96/97 ikasturtea.

Nafarroako Gobernua. Tel.: 989 70 64 06. Ikasleentzako ordutegia: 10:00etatik 14:00ak arte Urtegiaren inguruetan ibilaldiak egiten dira behatokitik abiatuta, hango gidari-begiralearen eskutik. Hegaztiei so egiteaz gainera, bisitariek fitxa batzuk betetzen dituzte. Irakasleek aldez aurretik urtegiaren ezaugarri nagusien berri ematen duen txosten tekniko laburra eskatzen ahal dute txangoa prestatzeko. Oraingo gidari-begiralea prest dago ikastetxeetara joateko aintzirako paisajearen, hegaztien edota ezaugarri fisikoen diapositibak jartzera, hala eskatzen badiote... eta behatokian bisitarik ez duen orduan. - Pitillasko Aintzirako Hegazti Behatokia. Pitillasko Udala Nafarroako Gobernua. Tel.: 619 46 34 50. Ikasleentzako ordutegia: 10:00etatik 14:00ak arte. - Natura Interpretatzeko Zentroa. Bertiz.

4.2.- BIDEOAK

Nafarroako Gobernua. Tel.: 948-592013. Ikasleentzako ordutegia: 10:00etatik 14:00ak arte eta 16:00etatik 18:00ak arte.

OSO PARDO FUNDAZIOA: "El oso".

ARAGOIKO GOBERNUA: "El aguilucho cenizo".

NAFARROAKO GOBERNUA: "El salmón del Bidasoa".

NAFARROAKO GOBERNUA: "El oso en Navarra: biología y hábitat".

NAFARROAKO GOBERNUA: "El oso en Navarra. Las actividades humanas".

NAFARROAKO GOBERNUA: "El quebrantahuesos".

NAFARROAKO GOBERNUA: "Las aves carroñeras en Navarra".”

Begiraleek gidatutako jarduerak: ibilaldiak basoan zehar, eta bisita gidatua Natura Interpretatzeko Zentroan. Gidaririk gabeko jarduerak ere eskaintzen dira Lorategi Botanikoan. - Natura Interpretatzeko Zentroa. Erronkari. Nafarroako Gobernua. Tel.: 948-475317. Ikasleentzako ordutegia: 10:00etatik 14:00ak arte eta 16:00etatik 18:00ak arte. Zentroko begiraleek gidatutako jarduerak: ibilaldiak inguruetan eta bisita gidatuak Zentroan. Hartza da N.I.Z. honen aztergai nagusia, baina gure komunitateko espezie babestu askori buruzko informazioa ere ematen du. - Natura Interpretatzeko Zentroa. Otsagabia. Nafarroako Gobernua. Tel.: 948-890680. Ikasleentzako ordutegia: 10:00etatik 14:00ak arte eta 16:00etatik 18:00ak arte.

Ingurugiroa

Informazio dosierra

141

Zentroko begiraleek gidatutako jarduerak eskaintzen dira: ibilaldiak inguruetan eta bisita gidatua Zentroan. Ugatza eta harkaitzetako espezieak dira N.I.Z. honen aztergai nagusiak. - Fauna Babestua Leheneratzeko Zentroa. Ilundain. Tel.: 900 200 330 Jabea: Nafarroako Gobernua. Kudeatzailea: GURELUR. Natur Ingurunea Babesteko Nafarroako Fondoa. Tel.: 15-10-77. Harremanak: Antonio Munilla.

Ingurugiroa

Espezie Babestuak Zentro honetan espezie babestuetako animalia zaurituak zaintzen dituzte: ibilgailuren batek zapalduta, elektrizitate haria jota, norbaitek tiro eginda edo pozoituta aurkitzen diren animaliak. Elikadura arazoengatik oso ahuldurik dauden kumeak ere zaintzen dituzte. Ezin da Zentrora joan, bertan dauden animaliek lasaitasuna behar dutelako. Hala ere, GURELUR erakundeko kideak eskoletara joaten dira eta hitzaldiak egiten dituzte, leheneratze zentroa, migrazioak, hegaztiak oro har, babes-kanpainak eta beste hainbat gai jorratuz.