Nafarroako hezeguneak by medio ambiente navarra

Nafarroako hezeguneak Ingurugiro Hezkuntzarako Koadernoak Lehen Hezkuntzako 2. eta 3. zikloak eta Bigarren Hezkuntzako 1. zikloa

Nafarroako Gobernua Ingurugiro, Lurraldearen Antolamendu eta Etxebizitza Departamentua

Gobierno de Navarra Departamento de Medio Ambiente, Ordenaci贸n del Territorio y Vivienda

CAJA DE AHORROS DE NAVARRA NAFARROAKO AURREZKI KUTXA

UNITATE DIDAKTIKO HONEKIN SAIOAK EGIN DITUZTEN IKASTETXEAK ETA IRAKASLE ARDURADUNAK:

IRABIA (Lehen Hezkuntzako 2. eta 3. zikloak; Bigarren Hezkuntzako 1. zikloa) Fernando García Fernández eta Jesús Velaz Arizmendi

PITILLAS I.P. (Lehen Hezkuntzako 2. eta 3. zikloak) Mercedes Santos Marugán eta Inés Ozcoide Pérez

OBANOS I.P. (Lehen Hezkuntzako 2. eta 3. zikloak) Fernando Sanz Moreno eta Juan Luis Núñez Argandoña

Koordinatzailea: Santiago García Fernández-Velilla. Aholkulari pedagogikoa: Carmelo Marcén Albero. Aholkulari teknikoa: Alberto Jiménez Luquin. Idazleak: Lourdes García Pérez eta Santiago García Fernández-Velilla. Laguntzaileak: OSTADAR Ingurugiro Hezkuntzako Sozietatea. Irudiak: Birilo. Infogramak: José Luis Oliveros García. Copyright: ILAE Departamentua, CAN eta Egileak Diseinua: ILUNE Filmaketa: Página, S.A. Inprimaketa: Gráficas Ona ISBN: 84-235-1.894-9 Legezko gordailua: NA-1.755/1999 Sustatzaile eta banatzailea: Nafarroako Gobernuaren Argitalpen Fondoa. Lehendakaritza eta Barne Departamentua. Navas de Tolosa k., 21. 31002 Iruña. Tel. eta faxa: 948 42 71 23. E-maila: fpubli01@cfnavarra.es

Hezeguneak

Aurkezpena

Ingurugiroaren arloko hezkuntza oraintsu sartu da gure herriko hezkuntza sistemaren curriculum ofizialean, Hezkuntza Sistemari buruzko Lege Organiko Orokorra (LOGSE) onestearekin batera, hain zuzen ere. Gaurko gizartea biziki kezkatzen duten zenbait gai bildu ditu LOGSEk zeharkakoak deitzen diegun ikasgaien multzoan: kontsumoa, aukera-berdintasuna, bakea, osasuna, eta, nola ez, ingurugiroa. Gai horietan guztietan heziketarako aukera onak ditugu, gogoeta eragiten dutelako eta erabakimena sustatzen dutelako. Beraz, zeharkako gai horiek heziketa-jarduera orotan izan behar ditugu kontuan, edozein dela lantzen ari garen arloa. Bestalde, horrelako gaien azpian dagoen oinarri etikoa -norbanakoaren eta taldearen etika- ezinbestekoa dugu gizarte askeago eta bakezaleagoa lortuko badugu, pertsonak ez ezik izaki guztiak errespetatuko dituen gizartea, izadia baita gure berezko bizi-ingurunea. Hezkuntza gizartearen premia nagusiak asetzeko bidea dela onartuz gero, guztiz egokitzat jo behar dugu ingurugiroaren arazoak eskolaren esparrura ekartzea. Kontuan hartu behar dugu gizadiaren historian sekula ez direla gaur bezain larriak izan natur baliabideek jasaten duten ustiakuntza eta ingurugiroari eragiten dizkiogun kalteak. Sistema naturalak ukitzen dituzten arazoak ulertzerik ez dago baldin eta gizartean, ekonomian eta beste hainbat eremutan gertatzen denarekin lotuta aztertzen ez badira. Horregatik esan genezake, gaur egun, ingurugiro hezkuntza gizabanakoen eta gizarteen ekimen etikoa dela, Lurraren aldeko ekimena hain zuzen, eta balio nagusi batzuk dituela abiaburu, besteak beste zuzentasuna, elkartasuna eta baliabideak ustiatzeko neurritasuna. Nafarroan hezkuntzaren arloan ari direnak, inondik ere, bat datoz goian azaldu ditudan helburuekin, baina tresnak eman behar dizkiegu aurrean duten erronkari eusteko. Asmo horrekin prestatu dira unitate didaktiko hauek, alegia, lagungarri gisara, ikasgeletan ingurugiro hezkuntzako lanari nondik heldu izan dezaten. Material hauen laguntzaz heziko dituzten herritarrak gai izanen ahal dira beren inguruko gizartea eta natura behar bezala ulertzeko eta horien kudeaketa egokian parte hartzeko, jakin-nahia, zorroztasuna, elkartasuna eta dibertsitatearekiko errespetua agertuz.

Yolanda Barcina Ingurugiro, Lurraldearen Antolamendu eta Etxebizitza kontseilaria

Ingurugiroa

Aurkibidea

Hezeguneak

AURKIBIDEA Irakasleentzako Gida Didaktikoa . . . . . . . . . .9 Unitate Didaktikoaren aurkezpena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11 Gida Didaktikoaren egitura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12 A. Unitatearen diseinua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13 B. Unitatearen garapena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31 Motibazio eta ikuskapen jarduerak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31 Garapen eta ikasketa jarduerak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35 Ebaluazio eta laburpen jarduerak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51 Inplikazio jarduerak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58

Ikaslearen Ariketa Liburua . . . . . . . . . . . . .61 Ariketen fitxak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64 Esperientziak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .87

Baliabideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .105 Informazio dosierra . . . . . . . . . . . . . . . . .133 1.- OINARRIZKO INFORMAZIOA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .135 1.1.- SARRERA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 1.1.1.- Gainbegirada historiari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 1.1.2.- Baina, zer da hezegunea? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 1.1.3.- Hezeguneen zenbait ezaugarri . . . . . . . . . . . . . . . . 136 1.2.- HEZEGUNE MOTAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 1.2.1.- Hezeguneak bereizteko irizpideak . . . . . . . . . . . . . . .136 1.2.2.- Sailkapen bat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 1.3.-NAFARROAKO HEZEGUNEAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 1.3.1.- Non daude?... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 1.3.2.- Zein motatakoak dira? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 1.4.- GARRANTZIA, INTERESA, ERABILERA ETA USTIAPENA . . . . .139 1.4.1.- Naturarentzat garrantzitsuak... . . . . . . . . . . . . . . . . .140 1.4.2.-... eta jendearentzat baliagarriak . . . . . . . . . . . . . . . .140 1.5.- HEZEGUNEAREN EKOLOGIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .140

Ingurugiroa

Hezeguneak

1.5.1.- Nola funtzionatzen du? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .149 1.5.2.- Urak bakoitza bere lekuan jartzen du . . . . . . . . . . . . . . . . . .144 1.5.3.- Bizia hezegunean . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .145 1.5.4.- Hemen bizitzeko prestaturik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .146 1.5.5.- Hezeguneko bizia bere horretan zaindu nahi izatearen paradoxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .149 1.6.- HEZEGUNEEN KONTSERBAZIOA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .149 ...edo guk eragin ohi duguna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .149 1.7.- HEZEGUNEAK BALORATZEKO IRIZPIDEAK . . . . . . . . . . . . . . .150 ...edo guk egin dezakeguna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .150 1.8.- HEZEGUNEAK BALORATZEKO IRIZPIDEAK . . . . . . . . . . . . . . .150 1.9.- NAFARROAKO HEZEGUNEAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .151 1.10.- HEZEGUNEAN ARRETAZ IBILI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .151

2.-LEGEAK ETA NAZIOARTEKO AKORDIOAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .153 2.1.- NAZIOARTEKO HITZARMEN ETA AKORDIOAK . . . . . . . . . . . .153 2.1.1.- Naturaren babesari buruzkoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .153 2.1.2.- Hezeguneei buruzkoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .153 2.2.- EUROPAKO LEGEAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .154 2.3.- ESTATUKO LEGEAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .154 2.4.- NAFARROAKO LEGEAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .154

3.- BIBLIOGRAFIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .156 3.1.- IRAKASLEENTZAT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .156 3.2.- IKASLEENTZAT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .156 3.3.- KONTSULTA OROKORRETARAKO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .156

4.- BALIABIDE DIDAKTIKOAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .158 4.1.- UNITATE DIDAKTIKOAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .158 4.2.- BIDEOAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .158 4.3.- EKIPAMENDUAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .158

ERANSKINAK 1.- NAFARROAKO HEZEGUNEETAN SARRI AURKITZEN DIREN HEGAZTIAK . .159 2.- NAFARROAKO HEZEGUNEETAN SARRI AURKITZEN DIREN LANDAREAK .160 3.- NAFARROAKO HEZEGUNEEN INBENTARIOA FITXETAN . . . . . . . . .161

Ingurugiroa

Aurkibidea

Nafarroako hezeguneak Irakasleentzako Gida Didaktikoa

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

UNITATE DIDAKTIKOAREN AURKEZPENA Nafarroan ez dugu laku edo ibai handirik, bai ordea putzu, aintzira eta urmael ugari lurralde mediterraneoan. Horiei lurralde atlantikoko zohikaztegiak eta aldian behin urpean geratzen diren ibaiertz eta trokarteak erantsi behar dizkiegu. Urgune horietako anitz, batez ere eremu elkorretan daudenak, erakunde publikoek ez dituzte oraintsu arte aintzakotzat hartu; are gehiago, denbora luzean uste izan da horrelako lekuak lehortzeko edo saneatzeko lege eta programak antolatu beharra zegoela aurrerapenaren eta garapenaren aldeko politikaren barnean. Gure hezeguneak ongi kontserbatu ziren berrogeiko hamarkadaren azken aldera arte. Gaur egun galdutzat ematen da haien jatorrizko azaleraren %60-%70 inguru. Nafarroa ez da libratu galera horretatik. Kontserbazioan egin diren ahaleginak gora-behera, joera ez da oraindik aldatu. Nolanahi ere, urguneen azalera murriztea eta, batez ere, haiek degradatzea dakarten faktoreak ez dira jadanik zuzenekoak, baizik eta lurrazpiko uraren emariak eteten edo aldarazten dituzten faktoreak, emari horien menpe baitago ur-mailaren urteroko igoeren erregimena.

Hezeguneak

Laurogeiko hamarkada arte inor gutxik ezagutzen zituen hezeguneak; naturaren kontserbazioarekin zerikusia zuten pertsonak izaten ziren, gehienbat. Gaur nekez aurkituko dugu hezeguneen balioaz eta haien kontserbazioaren inguruko arazoez deus entzun ez duen inor. Kezka horren erakusgarri, irakasleek hainbat erreferentzia bibliografiko aurkituko dituzte liburutegietan, zingirak eta hezeguneak ikertzeko jardueretan erabiltzen ahal dituztenak. Lehendik dagoen eskaintza hori osatu nahirik prestatu dira honako material hauek, gure Foru Komunitateak berak eta ez beste inork bere gain hartu beharreko helburua gogoan: bideak jartzea Nafarroako eskola-umeek gure ekosistema hezeak hobeto ezagut ditzaten, horien ingurugiro-arazo bereziez jabe daitezen eta gizarte, ekonomia, ekologia eta kulturarentzat zenbaterainoko garrantzia duten aintzat har dezaten. Bidenabar, Nafarroako ikastetxeei adore eman nahi diegu Nafarroako Gobernuak aspaldi honetan antolatzen dituen heziketa programetan parte har dezaten, gure alde heze bikainenetako bietan: Pitillasko aintziran eta Las Ca単askoan. Material hauetan, guk uste, iradokizun ugari aurkituko dute, ikasgeletako programazioen barnean gure Hezegune Babestuak ikusteko irtenaldiak antolatzeko orduan lagungarri izanen zaizkienak.

Ingurugiroa

Hezeguneak GIDA DIDAKTIKOAREN EGITURA

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

horretan alderdi hauek jorratzen ditu:

Gida didaktiko hau irakasleentzat egin da, ikasgeletan Unitate Didaktikoa nola erabil lezaketen erakusteko asmoarekin. Hala, Unitate hau proposatzean hezkuntzako asmoak zeintzuk izan diren azaltzen da lehendabizi; gero zehatz azaltzen dira lortu nahi diren helburuak eta landu nahi diren gaiak, eta ikasgeletako lanari begira aldez aurretik egokientzat jo diren estrategia metodologikoen funtsak aurkezten dira. Nolanahi ere, azpimarratu beharra dago jarraibideok iradokizun soilak direla. Beraz, hezkuntza-kolektibo bakoitzak horiek hartu eta bere inguruabarren arabera moldatu beharko ditu. Gidak hiru atal ditu:

A- UNITATEAREN DSEINUA Atal honetan azaltzen dira hezkuntza-asmoak eta horiek gauzatzeko moduaren inguruko zertzeladak.

B- UNITATEAREN GARAPENA

Jardueraren bitartez lortu nahi diren helburu zehatzak, eta ikasketaren sekuentzian jarduera bakoitzak beteko duen zeregina.

Aldez aurretik jakin beharreko edukiak, ezinbesteko edo komenigarritzat jo direnak.

Unitatea ikasgelan aplikatzeko orientabideak.

Curriculuma egokitzeko edo jardueraren aldaerak sortzeko iradokizunak.

Irakasleek jarduera burutzeko behar dituzten informazio garrantzitsuen azalpena, eta informazio orokorraren atalean edo beste iturri batzuetan aurki daitezkeen informazioen erreferentziak.

Jarduerak beren hezkuntza-helburuen arabera sailkatu dira, horrela azter daitekeelako ongien unitate didaktikoa bere osoan, irakaskuntza-ikaskuntza segida edo zikloa den aldetik, eta jarduera bakoitzak prozesuan zein eginkizun betetzen duen garbi antzeman. Taulak jardueren sailkapena dakar eta jarduera mota bakoitzari dagozkion hezkuntza-asmoak erakusten ditu, irizpide horri jarraituz..

Atal hau ikasgelako praktikaz ari da. Unitatean proposatutako jarduera guztiak hurrenez hurren aurkezten ditu eta azalpen JARDUERAK

HEZKUNTZA-ASMOAK

Ikuskapena eta motibazioa

· Ikasleei unitatearen gaia zertan den esatea Unitatearen helburuak eta eduki nagusiak adieraztea Haien jakinmina suspertzea · Ikasleek lehendik dituzten ideiak arakatzea, beren ezagueren bidez ezin uler ditzaketen kontuak eta ikasi nahi lituzketen gauzak azaltzera bultzatuz.

Garapena eta ikasketa

· Arestian azaldutako kontuez eta unitatearen edukiez ikasleek lehendik dituzten ideien aldean ideia berriak iradokitzea (kontzeptuak erkatzea) · Informazio berriak (gertaerak eta kontzeptuak) eta errealitatea aztertzeko tresnak (prozedurak) ikasleen eskura jartzea · Jendearen jarrerek eta jokabideek, norberarenak barne direla, aztergai ditugun tokietan (Nafarroako alde hezeetan) zer-nolako eragina duten aztertzea.

Laburpena eta ebaluazioa

· Bideak jartzea ikasle guztiek unitatearen edukiak hausnar ditzaten eta bakoitzak bere kabuz labur azal ditzan · Bideak jartzea ikasle bakoitza gai izan dadin ikasitakoak bere erara adierazteko · Irakasleei tresna fidagarriak eskuratzea unitatearen helburuak azkenean noraino bete diren neurtzeko · Bideak jartzea ikasleek, unitatearen helburuei erreparatuta, beren lehengo eta oraingo egoerak alderatu ahal dizaten

Aplikazioa eta inplikazioa

· Ikasgelan ikasitako gauzak kanpoan ikusi eta ezagutzea · Ikasleek ingurune jakin bati aplikaturik ikasi dituzten gauzak bestelako egoera edo inguruneei aplikatzeko aukerak azaltzea · Ikasleek basa-espezieak eta horien habitatak zaintzeko jardueretan parte har dezaten sustatzea; ahal dela, ikasleen familietan eta inguruko gizartean nabari izanen dira jarduera horien ondorioak

Ingurugiroa

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

C.- BALIABIDEEN KARPETA

Unitatearen eranskina da. Baditu irudiak, testuak, prentsako artikuluak eta irakasleei ikasgelako programazioa osatzen lagunduko dieten beste material batzuk, adibidez, mapa semantikoak edo sailkapen dikotomikoak. Material osagarriak dira, baina noizbehinka nahitaez erabili beharko dira proposatutako jarduerak burutu ahal izateko. Hala ere, â&#x20AC;&#x153;Unitatearen garapenaâ&#x20AC;? ataletik bereiz aurkeztu dira, irakasleentzako oharrik ez duten zatien fotokopiak egin eta ikasleekin batera erabili ahal izan daitezen. Badira ikasleek zuzenean erabili ahal izanen dituzten materialak ere.

A- UNITATEAREN DISEINUA 1.- MARKOA ETA KOKAERA

Hezeguneak

etarako eta Derrigorrezko Bigarren Hezkuntzako lehen ziklorako. Irakasleak aukeran du bere ibilbidea diseinatzea edo bestela beraren ikasleen mailarako proposatzen den ibilbideari jarraitzea. Berau interesgarria gertatzen bazaio, proposatzen zaizkion gainerako ibilbideei eutsi ahal izanen die ondorengo ikasturteetan. 1.4.- DENBORAN KOKATZEA Material hauetan dauden proposamenetariko batzuk garatzen emanen den denbora kasuan kasuko ibilbidearen araberakoa izanen da. Dena dela, hobe dugu gehienez hamabost eguneko sekuentziak programatzea, zeren denbora horren buruan ikasleen motibazioa gainbehera hasten da eta lan handiak izanen ditugu haien arretari eusten. Luzaroago jorratu behar diren edukiak aukeratzekotan, komeni da hurrenez hurreneko bi sekuentzia edo gehiago antolatzea. Sekuentzia horiek bata bestearekin lotura garbia izanen dute, baina bakoitzak bere helburu zehatz eta lokabeak izanen ditu.

1.1.- APLIKAZIO EREMUA Unitate didaktikoa Nafarroako Foru Komunitateko ikastetxe orotan erabili ahal izan dadin programatu da. 1.2.- IKASLE MOTAK Material hauek hainbat egoera desberdinetan erabiliko dira. Izanen dira gogo handiarekin ikasten duten taldeak, eta beste talde batzuetan zailagoa izanen da proiektua azkeneraino garatzea. Hainbat eta hainbat aukera proposatu beharko genituzke heterogeneotasun horri betean erantzuteko eta hala ere ez genituzke egoera guzti-guztiak barne hartuko. Beste alde batetik, irakasleen jarrerak hain dira desberdinak ezen erabaki pedagogikoak ere askotarikoak dira halabeharrez. Hori guztia kontuan harturik, prestatu diren materialak nahikoa osatuak dira irakasleek alferrikako ahaleginik egin beharrik izan ez dezaten beraiek aplikatzen, eta aldi berean nahikoa malguak dira Nafarroako ikasle eta irakasle mota ugarien beharrizanetara moldatu ahal izan daitezen.

Proposatzen diren jardueretako batzuk arras malguak dira denborari dagokionez. Beraiek ikasgelan garatzeko ezarri behar den epea baldintza askoren menpe dago: adibidez, jarduera atalka antolatu, atal bakoitza lantalde bati eman eta azkenean emaitzak elkarri azalduko zaizkion ala ikasle bakoitzak jarduera osorik garatuko duen; edo ikasleei behar duten informazioa eskura jarriko zaien ala liburuetatik edo bestelako iturrietatik lortzeko eskatuko zaien. Alabaina, estrategia hauek neurri egokian erabili behar dira aukeratutako sekuentzian zehar, ez dago zertan ibili prozedura bera behin eta berriro errepikatzen. Jardueren deskripzioetan iradokizunak sartu dira, irakasleek egokitzapen horiek egin ahal izan ditzaten. Edonola ere, ikasleari lan egiteko askatasun handia ematen dioten estrategiak proposatzen direnean gogoan eduki behar da horrelakoetan jarduera bukatzeko denbora gehiago behar izaten dela estrategia gidatuetan baino. Hortaz, sekuentzia kontu handiz prestatu behar da, gehiegi luza ez dadin.

1.5.-UNITATEAK BILTZEN DITUEN ARLOAK:

1.3.- HEZIKETA ZIKLOA: Honako material hauek osatzen duten unitate didaktikoa ez da heziketa zikloko maila bakar batean erabiltzekoa, baizik eta gai-multzo bat lantzeko proposamena, Nafarroako gune hezeak izanik gai-multzo horren gune edo ardatz. Unitatean aurkezten diren jarduerak ez dira, beraz, denak ikasturte berean burutu beharrekoak. Hiru hezkuntza-ibilbide proposatzen dira, alegia, ibilbide bana Lehen Hezkuntzako azken bi ziklo-

Unitate hau Ingurugiro Hezkuntza xede duen hezkuntza-egitasmoaren ikuspegitik planteatuta dago, eta zenbait arlo biltzen eta lotzen ditu, halako moldez non unitate honi disziplina anitzeko tratamendua ematen ahal zaion. Hala ere, ikasgai gehienak Ingurunearen Ezagutza edo Natur eta Gizarte Zientziak arloetakoak dira, heziketa zikloa zein den. Honako hauek dira unitateak biltzen dituen arlo guztiak, jarduerei

Ingurugiroa

Hezeguneak

buruzko azalpen zehatzetan aipatzen direnak: Lehen Hezkuntza:

Natur, Gizarte eta Kultur Ingurunearen Ezagutza Hizkuntza Artea Heziketa Fisikoa

Bigarren Hezkuntza: Natur Zientziak Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia Hizkuntza

Gero aurkeztuko dugun saretan ikus daiteke zehatz-mehatz zein arlo landuko diren jarduera bakoitzean.

Ingurugiroa

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

Ingurugiroa

URTAROAREN ARABERA

aldatu egiten da

hainbat

HARREMANAK DITUZTE

NEGUTARRAK

HABIAGILEAK

SEDENTARIOAK

elkarrekin

eta aldatu egiten dira

badira animalia

ANIMALIAK

landare eta animalien biziraupena

landare eta animalien kontserbazioa

KUTSADURA

KOLMATAZIOA

eta

horregatik eman behar dugu

eta guk erabili egiten ditugu

BABESA

GIZA JARDUERETAN

OREKA EKOLOGIKOA

horrela lortuko dugu

eta horrela aldarazten dugu

ATERPEA JATEKOA

lortu ahal izateko

MOLDATU EGITEN DIRA

INGURUGIROAREN BALIOAK

horrela ez dira agortuko

BALIABIDEAK

Unitatean erabiltzen diren kontzeptu guztiak ageri dira kontzeptuen garapenaren eskeman; haien arteko harremanak ere

HABITATA

beraiek jasaten dituzte

besteak beste

EUTROFIZAZIOA

hauek hondatu egiten dituzte

badituzte

2.- KONTZEPTUEN GARAPENA

LANDAREK

eta eragiten ditugu

INGURUGIROAREN ARAZOAK

NATURALAK

ARTIFIZIALAK

beraietan dute

NAFARROAKO ALDE HEZEAK

bakoitzak ditu bere

INGURUA ETA EZAUGARRIAK

eta horien arabera

bi multzo SAILKA DAITEZKE osatuz

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

Hezeguneak

azaltzen dira, eta harreman horien bidez defini daitezke ikasketen ibilbideak eta sekuentziak. Gainera, eskemak unitate osoaren ikuspegi orokorra eskaintzen du.

Hezeguneak

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

batean landu behar direnak eta abar kendu, aldatu edo gehitu egin daitezke.

3.- AHOLKATZEN DIREN IBILBIDEAK Hezkuntza lanari heltzen zaion modua asko aldatzen da kolektibo batetik bestera. Norbanakoek hasieran dituzten asmoak, gizarte-motibazioak, jarrerak, trebeziak eta lana burutzeko dagoen denbora, inguruabar horien guztien menpe dago prozesuaren nondik-norakoa. Hala, ikasketaren sekuentzia zeharo aldatuko da talde batetik bestera, pertsona batetik bestera. Guk, hori kontuan hartuta, nahiago izan dugu unitatearen egituraren bitartez irakasleari askatasuna ematea kasuan kasuko curriculum-proiektuari ongien egokitzen zaion ibilbidea aukeratu ahal izan dezan. Ez da beharrezkoa, beraz, “Kontzeptuen Garapena” atalean dauden eduki guztiei heltzea, ezta ikasleentzat proposatzen diren jarduera guztiak egitea ere. Dagoeneko landuta dauden edukiak, hurrengo unitateren

Baina beste gauza bat bai dela ezinbestekoa, alegia, aukeratzen diren edukiak eta jarduerak hurrenkera logikoan jostea, ikasketaren zentzuzko sekuentzia osatzen dutela. Lan hori erraztearren, gai-multzoak biltzen dituen kontzeptu ororen azalpenak jarri dira “Kontzeptuen Garapena” atalean. Hori gora-behera, unitatearen xede diren ziklo guztietan unitatearen aplikazioa eta irakasleen lana errazte aldera hiru ibilbide zehatz proposatu dira, ibilbide bat ziklo bakoitzerako, hain zuzen ere.

1. ibilbidea, 1. mailarako egokia

NAFARROAKO ALDE HEZEAK

beraietan dute

LANDAREK HABITATA

hainbat

elkarrekin ANIMALIAK

HARREMANAK DITUZTE

eta

MOLDATU EGITEN DIRA lortu ahal izateko

aldatu egiten da

badira animalia

SEDENTARIOAK HABIAGILEAK NEGUTARRAK

URTAROAREN ARABERA eta aldatu egiten dira

Ingurugiroa

ATERPEA JAKETOA

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

Hezeguneak

2. ibilbidea, 2. mailarako egokia

SAILKA DAIATEZKE

ARTIFIZIALAK

bi multzo osatuz

badituzte

eta horien arabera

GIZA JARDUERETAN

eta guk erabili egiten ditugu

horrela ez dira agortuko

INGURUA ETA EZAUGARRIAK

eta horien arabera

BALIABIDEAK

NATURALAK

INGURUGIROAREN ARAZOAK

hauek hondatu egiten dituzte

horregatik eman behar dugu

BABESA

horrela lortuko dugu

eta eragiten ditugu

NAFARROAKO ALDE HEZEAK

INGURUGIROAREN BALIOAK

beraiek jasaten dituzte landare eta animalien kontserbazioa

beraietan dute

landare eta animalien biziraupena OREKA EKOLOGIKOA

LANDAREK HABITATA

hainbat

ANIMALIAK

eta horrela aldarazten dugu

Ingurugiroa

Hezeguneak

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

3. ibilbidea, 3. mailarako egokia

badituzte

BALIABIDEAK

eta guk erabili egiten ditugu

GIZA JARDUERETAN

horrela ez dira agortuko

INGURUGIROAREN ARAZOAK

hauek hondatu egiten dituzte

INGURUGIROAREN horregatik eman behar dugu BALIOAK

BABESA

horrela lortuko dugu

eta eragiten ditugu besteak beste

EUTROFIZAZIOA KOLMATAZIOA KUTSADURA

NAFARROAKO ALDE HEZEAK

beraiek jasaten dituzte landare eta animalien kontserbazioa landare eta animalien biziraupena

beraietan dute

OREKA EKOLOGIKOA

LANDAREK HABITATA

hainbat

ANIMALIAK

eta horrela aldarazten dugu

Ingurugiroa

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

4.- IBILBIDEETAKO JARDUEREN ZERRENDA 4.1.- 1. IBILBIDEA

Hezeguneak

4.3.- 3.IBILBIDEA Zk.JARDUERA

MATERIALAK

1 Zer dakigu alde hezeez?

Kaseta (K.O.), B.K.

MATERIALAK

2 Hau ikuspegia!

Posterra, B.K., I.L.

1 Zer dakigu alde hezeez?

Kaseta (K.O.), B.K.

3 Ezagut ditzagun alde hezeak

B.K., I.L.

2 Hau ikuspegia!

Posterra, I.L.

9 Bidaia arriskutsua

I.L.

3 Ezagut ditzagun alde hezeak

B.K., I.L.

13 Alde hezeak galbidean

I.L.

4 Zer animalia eta landare bizi dira alde hezeetan?

Kontsulta bibliografikoetarako materiala, B.K., I.L.

14 Gizakiaren jarduerak hezeguneetan

Posterra, B.K., I.L.

5 Aintziran barrena

B.K., I.L.

15 Hezeguneen bilakaera

I.L.

6 Langile trebeak

Eguneroko objektuak, I.L.

16 Haritik tiraka

Pelota, I.L.

7 Zingirako bizimodua

B.K., margoak, enbalatzeko papera

17 Arrastoa utziz... onerako edo txarrerako Artilezko harilak, I.L.

8 Berezo asko dituen hotela

Diapositibak (K.O.), I.L.

9 Bidaia arriskutsua

I.L., B.K.

18 Hamar arrazoi hezeguneen kontserbazioaren alde

I.L.

19 Moreau doktorearen uhartea

I.L., dadoa, plastilina edo beste material moldakorren bat

20 Bingoa aintziran

B.K., I.L.

21 Irtenaldia aintzirara

B.K.

22 Zer egin alde hezeak luzaroan gozatu ahal izateko

Posterra, I.L.

Zk.JARDUERA

20 Bingoa aintzira

B.K., I.L.

21 Irtenaldia aintziara

B.K.

23 Kontrapasa

B.K., I.L., grabagailua

B.K.:Baliabideen karpeta, I.L.:Ikaslearen ariketa liburua, K.O..:Karpeta osagarria

24 Asmatu zer gertatu den

I.L.

4.2.- 2. IBILBIDEA

B.K.: Baliabideen karpeta, I.L.: Ikaslearen ariketa liburua, K.O..: Karpeta osagarria

Zk.JARDUERA

MATERIALAK

1 Zer dakigu alde hezeez?

Kaseta (K.O.), B.K.

2 Hau ikuspegia!

Posterra, B.K., I.L.

3 Ezagut ditzagun alde hezeak

B.K., I.L.

5 Aintziran barrena

B.K., I.L.

9 Bidaia arriskutsua

I.L.

10 Nafarroako hezeguneen inbentarioa

Kontsulta bibliografikoetarako materiala, I.L.

11 Non dagoela esan duzu?

Nafarroako mapa, B.K.

12 Nafarroako hezeguneak direla eta ez direla

B.K., I.L.

13 Alde hezeak galbidean

I.L.

14 Gizakiaren jarduerak hezeguneetan

Posterra, B.K., I.L.

16 Haritik tiraka

Pelota, I.L.

18 Hamar arrazoi hezeguneen kontserbazioaren alde

I.L.

20 Bingoa aintziran

B.K., I.L.

21 Irtenaldia aintzirara

B.K.

22 Zer egin alde hezeak luzaroan gozatu ahal izateko

Posterra, B.K., I.L.

24 Asmatu zer gertatu den

I.L.

Ibilbidea

Jardueraren zk.

1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9,19, 20, 21.

1, 2, 3, 5, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 16, 18, 20, 21, 22, 24.

1, 2, 9, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 20, 21, 22, 23, 24.

(Ibilbideen eta jardueren arteko loturen laburpena)

B.K.: Baliabideen karpeta, I.L.: Ikaslearen ariketa liburua, K.O.: Karpeta osagarria

Ingurugiroa

Hezeguneak

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

5.- HELBURUAK

6.- EDUKIAK

Helburuak Foru Komunitateko Curriculumen Oinarrizko Diseinuan definitu diren etapakako helburu orokorretatik eta arlokako helburuetatik abiatuta prestatu dira. Era berean, Tbilisiko Konferentzian proposatu ziren bost kategorietako helburuak ere definitu dira, Ingurugiro Hezkuntzaren nazioarteko markoan. Kategoria horiek (kontzientzia, ezaguerak, jokabideak, gaitasunak eta partehartzea) honelako ekintzak biltzen ahal dituen marko orokorraren beharra dute.

6.1.- KONTZEPTUAK

Jarduera bakoitzari helburu zehatzak jarri zaizkio. Helburuotan zehatz azaldu da gaitasuna zertan den, ikasleek zenbateraino garatu behar luketen gaitasun hori eta jarduerak zer-nolako loturak dituen landu behar diren beste edukiekin.

· · · · · · · · · ·

Nafarroako hezeguneak: non dauden eta nolako ezaugarriak dituzten Urtaroetako aldaketak hezeguneetan Jatorria eta bilakaera Hezeguneetako animaliak eta landareak Harreman trofikoak. Elkarreraginak habitatarekin Gizakiak hezeguneetan egiten dituen ustiapenak Nafarroako hezeguneak degradatu eta galtzea dakarten prozesuak Hezeguneen garrantzia gizartean, ekonomian, ekologian eta kulturan Animalien urtaroetako migrazioak Hezeguneen kudeaketa eta kontserbazioa

HELBURU OROKORRAK: 1. Nafarroako hezegune nagusiak ezagutzea. 2. Hezegune horietako animalia eta landare komunitateetako kide nagusietako batzuk ezagutzea. 3. Hezeguneetako izaki bizidunen, horien habitaten eta elkarreraginen inguruko arazoak zein diren jakitea eta konponbideak proposatzea. 4. Gizakiak hezeguneetan esku hartzen dueneko egoeraren batzuk aztertzea eta eskuhartzeen ondorioak aintzat hartzea. 5. Hezeguneek animalia migratzaileen urteko ziklorako eta dibertsitate biologikoaren iraupenerako duten garrantzia aintzat hartzea. 6. Hezeguneetako ingurugiroaren arazoez jabetzea eta arduratzea. 7. Hezeguneen ezaugarri nagusien, arazoen eta egoeraren berri ematen diguten adierazleak antzemateko eta datuak biltzeko gai izatea, alde hezeetan bertan. 8. Ingurune hurbileko edo Foru Komunitateko hezeguneren baten kontserbazioaren aldeko jardueraren bati ekiteko prest agertzea.

6.2.- PROZEDURAK · Nafarroako mapa fisikoan hezeguneak kokatzea. · Hezeguneak sailkatzea aurretik definitutako irizpideen arabera. · Hezeguneetako izaki bizidun arruntenak identifikatzea, gidaliburu errazak kontsultatuz. · Fitxategiak eta txostenak egitea Nafarroako hezeguneei buruz eta berorietako landaretza eta faunari buruz. · Paisaje palustreren bat behatu eta interpretatzea, tokian bertan nahiz irudikapen grafikoen bidez. · Giza jardueren adierazle diren aztarnak ezagutzea. Aintzirak eta zohikaztegiak. · Hezeguneetako giza jardueren azterketa kritikoa egitea hainbat ikuspegitatik. · Testuliburuaz eta ikasgelako materialaz gainera beste iturri batzuetara jotzea, ahozko iturriak zein idatzizkoak, kontsultak egiteko eta informazioa biltzeko. · Ereduak sortzea, ekosistema hezeetako prozesu naturalak eta giza jarduerek prozesu horietan eragiten dituzten aldakuntzak haien bidez ulertzeko. · Ur-ekosistemetako ingurugiroaren arazo jakin batzuk zergatik gertatzen diren azaltzen lagunduko duten esperientziak antolatzea eta egitea. · Aldakuntza jakin batzuk gertatuko balira hezeguneak nola eboluzionatuko lukeen azaltzea, kausa-ondorio erlazio errazak direla medio. · Egindako lanen berri elkarri azaltzea talde txikietan eta talde handietan, nork bere iritziak adieraziz eta argudiatuz.

Ingurugiroa

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

Eztabaidatzeko arauak ezagutzea, talde-eztabaidetan parte hartzeko eta hezeguneen kontserbazioaren inguruko gizarte-gatazkak ebazteko tresna diren aldetik. Hezeguneen azterketatik ateratako ondorioak lantzea eta eskolan nahiz eskolaz kanpo horien berri zabaltzea.

6.3.- JARRERAK · Hezeguneek gure bizi-kalitateari eta Nafarroako dibertsitate biologikoaren iraupenari begira betetzen duten zeregina aintzat hartzea · Egoera jakinen aurrean erabakiak hartzea · Nork bere iritziak azaltzea · Nafarroako ekosistema palustreak behatu eta aztertzeko gogoa izatea. · Giza jarduerek hezeguneei ekartzen dizkieten ondorioez kezkatzea eta haien eragin kaltegarriak gaitzestea. · Hezeguneak zaintzeko jardueretan sartzea.

Hezeguneak

7.- UNITATEA CURRICULUMEAN TXERTATURIK Unitate hau gauzatzerakoan ez dugu uste izan behar lehen eta bigarren irakaskuntzetarako ezarritako oinarrizko curriculumetik aparte prestatua denik, baizik eta curriculum horretan proposatzen diren helburu eta edukien zati bat garatzeko proposamen zehatza dugula eskuartean. Curriculum horren arabera, lehen irakaskuntzaren buruan helmuga honetara iritsi behar da: “natur eta gizarte inguruneetako gertaerak eta fenomenoak ulertzea, horien artean dauden erlazioak ezagutzea, eta, bakoitzak ahal duen neurrian, ingurugiroa babesten, zaintzen eta hobetzen gogotsu laguntzea”. Eta Derrigorrezko Bigarren Irakaskuntzan, berriz, hauxe da helburua: “ingurune fisikoaren funtzionamendua arautzen duten oinarrizko mekanismoak aztertzea, giza jarduerek hartan dituzten eraginak baloratzea eta, bakoitzak ahal duen neurrian, ingurune fisikoa babesten, zaintzen eta hobetzen laguntzea, bizi-kalitatea haren menpe dagoela jabeturik”. Ondoren oinarrizko curriculumaren helburu eta edukietariko batzuk aipatuko ditugu, hain zuzen ere material hauetarako aukeratu diren helburu eta edukiekin lotura dutenak.

Ingurugiroa

Hezeguneak

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

LEHEN IRAKASKUNTZAREN HELBURUAK ARLOKA Natur, gizarte eta kultur ingurunearen ezagutza 5- Gizakiak ingurunean essku hartuz egitendituen jardueraren batzuk aztertzea, horien zenbateraino diren beharrezkoak eta noraino iristen diren kritikoki baloratzea eta eguneroko bizitzan naturaren aldeko jarrera hartzea, hau da, naturarenganako begirunea, naturaren defentsa, naturgune hondatuen lehengoratzea eta naturak bere horretan irauteko beharrezkoa duen oreka ekologikoa hobesten dituen jarrera. 9- Inguruneko elementu nagusiekin zerikusia duten auzi eta arazoei antzematea, ekitea eta konponbidea ematea, gero eta estrategiasistematikoago eta konplexuagoak erabiliz informazioa bilatu, bildu eta tratatzeko, usteak adierazteko, usteak frogatzeko eta konponbide guztiak arakatzeko. Gaztelania eta literatura 1. Ahoz zein idatziz adierazitako gaiak ulertzea, jarrera kritikoarekin, eta ulertutako gai horiek geroko ikasketetan aplikatzea. 5. Hizkuntzaren adierazpideak eta bestelakoak aldi berean erabiliz, hainbat gauza komunikatzeko mezuak ulertzea edo sortzea. 10. Hizkuntza, ahoz zein idatziz, ikasteko eta lana planifikatzeko tresna gisa erabiltzea, prozedura jakin batzuei jarraituz (eztabaida, eskema, gidoia, laburpena, oharrak), prozedura horien bitartez errazagoa baita ekinbideak prestatu eta aldez aurretik antolatzea, informazioak buruz ikastea eta prozesua atzera begira aztertu eta berrikustea. Artea 4. Gisa askotako mezuak sortzea gauzak adierazteko eta komunikatzeko, arte-hizkuntza guztien kodeak, oinarrizko formak eta teknika bereziak erabiliz.

EDUKIAK Ingurunearen ezagutza 2. multzoa: Lur ekosistema KONTZEPTUAK 6. Izaki bizidunak: funtsezko ezaugarriak, morfologia eta funtzioak; animalien eta landareen arteko aldeak; elikadura-harremanak. 7. Eguneroko bizitzan han-hemenka maizen aurkitzen ditugun animaliak eta landareak. Gizakientzat duten garrantzia. 9. Gure inguruko paisajeak eratzen dituzten elementuak. Nafarroako paisaje moten aniztasuna. PROZEDURAK Informazioa lortzea, lantzea eta tratatzea 1. Irtenaldietan landa-koadernoak erabiltzea: ibilbidea, jardueren gida, lanak egiteko jarraibideak. 6. Animaliak eta landareak identifikatzea, gako eta gidaliburu erabilterrazak kontsultatuz. Adierazpena, komunikazioa eta ingurunearen gaineko ekintza 1. Paisajeari buruzko informazioa bilatzea eta trukatzea. 2. Monografiak egitea, bai norberak bildutako datuak eta bai informazio-iturrietan egindako kontsultetatik ateratakoak erabiliz. 3. Egindako lanaren berri ematea, erakustaldi, hormirudi, aldi baterako museo eta horrelakoen bitartez. 4. Txostenak egitea, eztabaidatzea eta, egoki denean, defendatzea. Txosten horietan ingurune hurbilaren arazoak jorratuko dira eta egoera hobetzeko bideak proposatuko dira. Ikerketa eta diseinua: lan esperimentala 4. Hurbileko inguruneari buruzko ikerketa txikiak planifikatzea. Ikerketa horietan hipotesi frogagarriak proposatuko dira, datuak bildu eta antolatuko dira eta ondorioak aterako dira. 6. Ekosistemekin zerikusia duten hainbat alderdiren behaketak egitea. JARRERAK Gainerako pertsonei buruz 1. Ingurunearekiko begirunea: ingurunearen kontserbazioa eta leheneratzea. 2. Paisajeen askotarikotasuna eta bikaintasuna aintzat hartzea. Nafarroan paisaje mota anitz daudela jabetzea. 3. Natur elementuen balioa aintzat hartzea eta haiek zentzuz erabiltzea. 4. Inguruko animalia eta landareak errespetatzea eta haiek zaintzeko ardura izatea.. Ezagutzari buruz 5. Ingurunearen arloko lanak programatzeko eta burutzeko ekimena eta gogoa. 4. multzoa: Biztanleria eta ekonomi jarduerak KONTZEPTUAK Jardueraren protagonistak 1. Tokian tokiko biztanleria: ingurune fisikoaren eta biztanleguneen arteko harremanak. 2. Gure inguruko lan eta ogibide nagusiak. Horien ezaugarriak eta ingurune fisikoarekiko loturak. PROZEDURAK Ikerketa eta diseinua: saiakuntza lanak 4. Biztanleriari eta giza jarduerei buruzko ikuspuntu desberdinak erkatzea eta uztartzea.

Ingurugiroa

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

Hezeguneak

Gaztelania eta literatura 1. multzoa: Ahozko komunikazioa KONTZEPTUAK 2. Ahozko komunikazioaren oinarrizko erak, ingurunearen eta komunikazio-helburuen arabera erabiltzen direnak (solasa, azalpena, elkarrizketa, eztabaida etab.) PROZEDURAK 1. Mezuak ulertzea ahozko komunikazioaren egoera guztietan. 4. Ahozko komunikazioaren bidez informazioa bildu eta antolatzea eta esperientziak planifikatzea. 6. Ahoz emandako mezuei buruz nork bere iritzi eta oharrak azaltzea. JARRERAK 2. Ahozko komunikazioko egoeretan hitzezko elkarreraginaren arauak betetzea. 2. multzoa: Idatzizko komunikazioa PROZEDURAK 7. Testu koherenteak idaztea, komunikazio-helburuetarako eta hartzailearentzat egokiak, estrategia zuzenak erabiliz. 9. Testuak irakurri eta aztertu ondoren nork bere iruzkinak eta iritzia azaltzea. JARRERAK 2. Testu idatzietan dauden mezuei buruz jarrera kritikoa izatea. Artea 1. multzoa: Ikusizko pertzepzioa-pertzepzio plastikoa: Irudia eta forma JARRERAK 3. Barruko sentimendu, balio, bizipen eta ideiak edota inguruko errealitateak irudien bidez adierazteko joera.

Ingurugiroa

Hezeguneak

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

BIGARREN IRAKASKUNTZAREN HELBURUAK ARLOKA Natur Zientziak 3. Norberak landutako estrategiak, Zientziaren prozedurekin bat datozenak, arazoak ebazteko erabiltzea: aztergaia identifikatzea, hipotesiak formulatzea, berauek egiaztatzeko jarduerak antolatu eta 7. Elementu fisiko eta izaki bizidunei buruz ikasitakoez baliatzea natur ingurunea zaindu eta gozatzeko, eta bera zaintzea eta hobetzea helburu duten ekimenak proposatzea, baloratzea eta, egoki denean, horietan parte hartzea. Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia 5. Giza taldeek lurraldea eta bertako natur baliabideak usiatzen dituztenean gizartearen eta lurraldearen artean sortzen diren elkarreganinak identifikatzea eta hainbat eskalatan aztertzea, eta ekonomian, gizartean, politikagintzan eta ingurugiroan elkarreragin horiek dituzten ondorioak aintzat hartzea Gaztelania eta Literatura 9. Hizkuntza tresnatzat erabiltzea, ikasteko, errrealitatea ulertu eta aztertzeko, pentsamendua finkatu eta garatzeko eta nork bere jarduerak arautzeko.

EDUKIAK Natur Zientziak 6. Izaki bizidunen askotarikotasuna eta batasuna JARRERAK 1. Izaki bizidun oro zaindu eta errespetatzea, batez ere galzorian dauden espezieetakoak. 2. Animaliak disekzionatzen direneko praktikak behar-beharrezkoak direnean soilik egitea, eta animalia edo landareak alferrik hiltzen diren praktikarik sekula ez egitea. 8. Natur ingurunearen osagai abiotikoen eta biotikoen arteko elkarreragina KONTZEPTUAK 3. Lehorreko ekosistemak eta ur-ekosistemak. Faktore abiotikoak eta biotikoak. Elkarreraginak. 4. Nafarroan eta Espainian ugari direnekosistema motak. PROZEDURAK 5. Ur-ekosistemetako katena, katea eta sare trofikoak osatzea eta interpretatzea. 7. Ekosistema jakin batean aldakuntza jakin bat gertatuko balitz ekosistema horrek nola eboluzionatuko lukeen iragartzea. 8. Ur-ekosistemak aztertu ondoren atera diren ondorioak lantzea eta ikasgelan, ikastegian edo herrian haien berri azaltzea. JARRERAK 1. Inguru fisikoa eta izaki bizidunak zaintzeko ardura eta begirunea izatea, gizakiaren bizi giroaren funtsezko elementuak direla kontuan hartuz.

9. Aldaketak ingurunean. Gizakia, aldaketa-eragile nagusi KONTZEPTUAK 1. Ekosistemetan berez gertatzen diren aldaketak. 2. Ekosistemetan gizakiak eragiten dituen aldaketak. Desorekak ekiditeko eta zuzentzeko har daitezkeen neurriak. PROZEDURAK 1. Jarduerak antolatu eta egitea, natur ingurunearen aldaketak azaltzeko eman diren arrazoietako baten batzuk egiaztatzearren. 2. Gizakiak ingurunean egiten dituen eskuhartzeak kritikoki aztertzea, hainbat iturritarik jasotako datuak erabiliz. JARRERAK 1. Ingurugiroa beraren kutsaduraren eta degradazioaren errua duten giza jardueretatik defendatzea, argudio sendoak eta egiaztaturiko datuak erabiliz. 2. Norbera bizi den lurraldeko landare eta animali populazioetan izandako aldaketak eta berauek pertsonen bizimoduan izan dituzten ondorioak ezagutzeko jakinmina.

Ingurugiroa

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

Hezeguneak

Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia 1. Geografiako ezaguerak eta natur ingurunea KONTZEPTUAK 2. Natur ingurunea eta haren kontzerbazioa. ingurunearen degradazioa dakarten politikak. Politika zuzentzaileak. PROZEDURAK 5. Mota askotako informazioak elkartzea (mapak, planoak, irudiak, argazkiak, datu estatistikoak, grafikoak, artikuluak, txostenak, zientzi testuak, literatur testuak etab.). 6. Ingurunearen eta giza ekintzaren arteko elkarreraginak azaltzea zenbait gertaera eta prozesu geografikotan, esate baterako, leku jakin bateko ingurugiroa kutsatzen eta hondatzen denean, paisajeak eratzen direnean edo toki eta eremu jakinetan zenbait gertaera geografiko jazotzen direnean. JARRERAK 4. Ingurunea giza taldeen baliabide eta bizi-kalitatearen elementu garrantzitsua dela jabetu eta hura zaindu eta defendatzearen alde egotea. 3. Ekonomi jarduera eta eremu politikoa PROZEDURAK 9. Ekonomi jardueren ondorioz sor daitezkeen lurralde-arazoen inguruko eztabaidak eta simulazioak prestatu eta egitea. JARRERAK 2. Zenbait ekonomi jarduerak ingurugiroarentzat dituzten arriskuak ezagutzea, eta kontuan edukitzea ingurugiroa babestu beharreko baliabide garrantzitsua dela. 10. Morala eta hausnarketa etikoa KONTZEPTUAK 3. Garapena eta ingurugiroa: dilema morala. PROZEDURAK 7. Arazo etiko nabarmenei buruzko forumak, eztabaidak edo erabakien simulazioak prestatu eta egitea; saio horietan jarrera guztien alderdi onak eta txarrak agerian jartzen saiatzea eta ondorio moral zuzenak ateratzea. JARRERAK 3. Natur ingurunea pertsonen bizimodu duin eta egokia lortzeko baliabidea eta beharrezko elementua dela jabetu eta hura zaindu eta defendatzearen alde egotea. 7. Arazo ekologikoei buruzko diskurtso moralaren egokitasuna onartu eta aintzatestea, eta bereizmen etikoa lantzea, erabakiak hartu aurretik arazoak behar bezala baloratzeko. Gaztelania eta Literatura 6. Hizkuntza eta ikaskuntza PROZEDURAK 6. Lanak egiteko behar den informazioaren iturriak aukeratu, bilatu, kontsultatu eta erabiltzea: idatzizko iturriak, ahozkoak, ikus-entzunezkoak eta informatikoak. JARRERAK 2. Kontuan izatea dokumentazio-iturriak garrantzitsuak direla hainbat helburu lortu ahal izateko.

Ingurugiroa

Hezeguneak 8.- ESTRATEGIA METODOLOGIKOAK ETA ORIENTABIDEAK Ingurugiro Hezkuntza jarrera egokiak garatzeko bitartekotzat daukagu. Baina ez dugu ahantzi behar, ingurugiroaren eta gure arteko harremanak hautemateko hurbilketan, osagai eta lotura objektibo bakoitzean pertsona bakoitzak elementu eta harreman desberdinak ikusten dituela. Ulerkera desberdin horiek ez dira biztanleria edo kulturen artean soilik aurkitzen, kolektibo baten barnean ere aurki litezke, are ikaskideen artean ere, eta bestalde, denbora joan ahala aldatu egiten dira. Horregatik Nafarroako hezeguneei buruzko heziketa lanetan aurkituko ditugun erantzunak askotarikoak izanen dira; halakoxea da abiapuntua ere. Inguruabar hori kontuan hartu beharra dago kolektiboetako jarreren edo jokabideen aldaketak baloratzen direnean, alegia, esparru jakin batean heziketa lana burutu eta gero haren emaitzak aztertzen direnean. Hala eta guztiz ere, badirudi eskola-umeen Ingurugiro Hezkuntzako jarduera orotan ezaugarri jakin batzuk aurkitu behar genituzkeela. Hala, zenbait aldagai bururatzen zaizkigu, ikasle eta irakasle taldeen jarrerak edo portaerak aldaraztea xede duen edozein heziketa-lan baldintzatzen duten aldagaiak, hain zuzen, eta are gehiago hezeguneen babesa bezalako gai batean, sarriegi urruti samar ikusten dugun gaia da eta. Aldagai horiek kontuan hartuz gero hobeto mugatu ahal izanen ditugu egin asmo ditugun jarduerak, eta bukaerako ebaluaziorako erreferentziak izanen ditugu. Ildo horretan, eztabaidarako gaiak eskaintzeko, eta ez Ingurugiro Hezkuntza zer den eta zer ez den esateko, funtsezko alderdi hauek azpimarratu nahi genituzke:

IHko gaiak jorratzen dituen heziketa-lan oro eredu teorikoren batean oinarritu behar da.

Haur zein heldu, gizakiok garapen morala etapaka egiten dugu, eta antzeko egoeren aurrean modu desberdinean erantzuten dugu etapa bakoitzean.

Ikasle taldeak heterogeneoak izan ohi dira eta bakoitzak proiektu desberdina behar du. Eskola-umeen garapen moralaren maila eta haien autonomia, horiexek dira kontuan hartu beharreko lehenbiziko erreferentziak. Adina, eskola-maila edo ikasi behar duten gaia bigarren lekuan utzi behar dira.

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

Gatazkez baliatzen ahal gara haurrei moralaren garapenean aurrera egiten laguntzeko. Izan ere, egoera gatazkatsuak gu guztiok ukitu eta jarrera hartzera behartzen gaituzten egoeratzat aurkezten ahal dizkiegu. Bestela, litekeena da haurrek irudien segida huts edo filme ikusgarri bat bezala hartzea ingurugiroaren arazoei buruz erakusten dieguna.

Xede ditugun eremuaren eta kolektiboaren arabera eskuhartzearen eredua eta metodologia aldatu behar ditugu. Edozein ikasmailatan eta edozein arlotan denak balio duela uste izaten dugu, aski dela ikasmaila igo ahala gaia sakonago eta zabalago lantzearekin; bada, uste hori alboratzen saiatu behar dugu.

Ingurugiro Hezkuntzako lana taldelana da, hezeguneen babesa/lehengoratzea ere bai. Ondorioz, irakasle eta ikasle talde batek heldu beharko lioke lan horri, ez litzateke ikasgelako lan arruntzat hartu behar.

Ahaleginak egin behar ditugu IH egoera, elementu eta arazoen azalpen hutsa baino gehiago izan dadin; IHren bitartez azken batean zera lortu behar genuke, gizabanakoek eta giza taldeek gogotsu parte har dezatela Nafarroako zenbait hezeguneren egoera larria hobetzeko eta aldatzeko ekintzetan.

Toki hezeen egoera bere onera ekartzeko lan kolektiboan gutako bakoitzaren ekarpena zein garrantsitsua den ohartaraztea izanen da helburuetako bat, giza talde baten (eskola-umeen) garapen morala bultzatze aldera.

Ikasgelan Ingurugiro Hezkuntzarako planteatzen ditugun programazio guztietan geure buruari galdetu behar genioke ea programazioaren xedeak hauek ote diren: proposatutako curriculuma garatzea, dena-delako gaiarekin loturik egon eta garrantzia duten edukiak lantzea, arau jakin batzuk barneratzea, hezeguneak eraldatzeko zereginari lotzea, portaerak edo jarrerak aldaraztea.

IHren arloko ekintzen helburuak formulatzen direnean kontuan eduki behar dira hartzaileak, gizarte-ingurua, ezbaian jarriko diren jarrerak, ekintza burutzeko epea, ekintzari loturiko ikasgaiak/irakasgaiak, esku hartuko duten pertsonak, jorratuko den arazoa eta ekintza ebaluatzeko era, beste gauza batzuen artean.

Ingurugiroa

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

Eskolak ezaugarri bereziak dituela eta, haren esparruak oso jarduketa zehatzak behar ditu. Beti ere jarduketa horiek curriculumaren garapenean sartu behar lirateke.

Hizpide dugun bezalako Ingurugiro Hezkuntza, irakasleentzat, pertsonaren garapenari eta lanbide-garapenari begira egin behar diren ekintzen eta gogoeten prozesu konplexua da. Prozesu horrek ekintza-segida egokiaren beharra du, eta hura talde-ikerketaren bitartez burutzeak eredu teorikoa prestatzeko bidea emanen du.

Denok onartzen dugun iritziaren arabera, eskola-umeen garapen moralari laguntza eraginkorragoa emanen diogu, edozein heziketa-lanetan, abiaburutzat hartzen baditugu beraiek lehendik dituzten ezaguerak, ideiak, portaerak, jarrera orokorrak, eta horietan aldaketa iraunkorrak-edo eragiten saiatzen bagara.

Hezeguneak

pertsonaren portaera haren ezagutza osatzen eta berregituratzen duen prozesu gisa ulertzen duen ikuspegia, alegia. Ingurugiro Hezkuntzaren bidez elkarreraginen eta eraikuntzaren prozesurantz bideratu behar ditugu ikasleak, portaerari buruzko zenbait arau barneratzera eta ingurugiroaren arloko kontzeptuak ikastera eraman aurretik. Horixe izan da gure asmoa material hauek diseinatzerakoan. Material hauetan alde batera utzi nahi izan dugu ingurugiro hezkuntzarako beste material batzuetan nagusi den deskripzio eta naturalismo usaina, eta hezeguneen ingurugiro-arazoei buruzko lana proposatu dugu. Proposamen hori gauzatzeko, gisa honetako alderdiak landu daitezke: Ekosistema hezeen dinamika arautzen duten prozesu naturalak. Izaki bizidunak ingurunera nola moldatzen diren

Edukiak arretaz aukeratu behar dira, ekintza bakoitza zein girotan garatuko den erreparatuz (irakasleak, ikasleak, gizartea), horrela errazago beteko baitira hasieran ezarritako helburuak.

Hezeguneen berezko bilakaera eta giza jarduerek prozesu horretan duten eragina Hezeguneen ustiapenak dakartzan gizarte-gatazkak

Gerta liteke hezeguneei buruzko lana oso espezifikoa izatea. Horregatik ez dugu ahantzi behar egoeraren eta kolektiboaren arabera estrategia batzuk besteak baino egokiagoak izan daitezkeela. Zenbait kasutan estrategia bakar bat ez da aski eta estrategia-multzoa erabili beharra izanen dugu. Hezeguneen inguruan garatzen diren ekintzak ebaluatzen ez badira, zailagoa izanen da ekintza horiek euren arduradunen lanbide-garapenerako lagungarri gertatzea. Hartzaileak ebaluazioaren prozesu osoan inplikatu beharra dago. Garatu nahi izan den programa, jarraitutako prozesua eta hartzaileen jokabide eta jarreren aldaketak, halakorik bada, ebaluatu egin behar dira. Ebaluazio hori IHren funtsezko betekizuna da.

Goian azaldu ditugun oharrak curriculumean eta didaktikan islatu behar dira. Alde batetik LOGSEk eskolari ezartzen dion eginkizuna dago, eskola heziketa moralaren gunea den aldetik; bestetik, honako material hauek Nafarroako Gobernuaren eskutik argitaratzeak berak heziketa-asmo garbiak adierazten ditu, eta azkenik, ikuspegi kognitiboa edo eraikitzailea dugu,

Ekosistema hezeak babesteko ekintza eraginkorren garrantzia Hezeguneen arazoak aintzat hartu eta horietaz arduratu beharra Hezeguneen arazoak direla-eta nork bere iritziak eta balio-sistemak sortzea Material hauek erabili behar dituzten irakasle eta ikasleen artean alde handiak egonen dira, nahiz denak hezkuntza maila berdintsukoak izan eta ikaskuntzarako trebezia jakin batzuk lehenetsi besteen aldean. Seguruenik, talde batetik bestera asko aldatuko da ikasleen autonomia maila, eta aztergai duten gai-multzoarekiko motibazioa ere bai. Horregatik guztiagatik, unitatean zehar proposatzen diren jardueretan askotariko estrategia didaktikoak aurkeztu dira. Zenbait eduki, funtsezkotzat jo direnez, ibilbide batean baino gehiagotan landuko dira. Halakoetan jarduera beraren barnean zenbait estrategia desberdin emanen dira eduki bera garatzeko, ikasleen autonomia mailari eta motibazioari ongien egokitzen zaien estrategia aukeratu ahal izan dadin.

Ingurugiroa

Hezeguneak Jarduera berean sakontzeko bide desberdinak ere iradokiko dira. Era horretara curriculumaren moldapena eta taldekideen arteko desberdintasunarekiko arreta sustatzen ahalko dira. Halaber, ikerketa txikiak proposatzen dira sekuentzian tartekaturik. Ikerketa horiek ikasteko autonomia areagotuko dute eta disziplina anitzetan aldi berean lan egiteko aukera emanen dute. Gainera, ikasleek idatzizko eta ahozko informazio-iturriak kontsulta ditzaten sustatu nahi izan da, testuliburuaren ordezko irtenbideak aurkeztearren eta irakasleei laguntzearren. Irtenaldi didaktikoak bitarteko guztiz lagungarriak izanen dira naturgunean bertan burutu beharreko heziketa-ekintzak antolatzeko orduan. Hala ere, denok dakigu nolako zailtasunak aurkitzen diren horrelako jardueretan: antolakuntzaren arazoak, arazo ekonomikoak eta abar, sarri askotan. Beste aldi batzuetan, lehendik ere ingurunea baliabide didaktiko iraunkortzat erabiltzen jakin izan duten irakasleei gisa bereko jarduera gehiegi metatzen zaizkie. Horregatik, unitatea inongo hezegunetara joan gabe ere garatu ahal izateko moduan diseinatu dugu. Baina, zalantzarik gabe, unitatearen helburuei begira komeni da hezeguneetara txangoren bat antolatzea. Hala ere ez dira gomendagarriak gidaririk gabeko bisitak, hezeguneak ekosistema minberak direlako, batez ere hegaztiek habia egiten duten sasoian. Hala bada, irakasleei gogora ekartzen zaie Nafarroako Gobernuak Pitillasko eta Las Ca単asko aintziretan abian jarri dituen heziketa programetara jo dezaketela, eta aukera hori kontuan hartuz unitatean zehar jarraibide metodologikoak ematen dira txangoa ikasgelako programazioan egokitzeko. Unitatearen bukaera aldean lan-proiektuak iradokitzen dira. Ikasleak gutxiago edo gehiago inplikatuko dira ikasgai dituzten arazoetan, beraientzat aukeratzen den proiektuaren arabera. Proiektuok ikasleek eurek onartu behar dituzte ongi iritziz gero, sekula ez zaizkie derrigorrez ezarri behar. Proiektuen bitartez, ikasketaren sekuentziari amaiera emateko, agian ikasleen konpromisoa eskatuko duten jarduerak eginen dira, ingurugiroaren onerako eta zehatzago Nafarroako hezeguneen onerako jarduerak, hain zuzen. Horrela alde horien deskripziotik eta ingurugiro-arazoen azterketa hutsetik harago joango gara. Ekinbide horietako baten batzuek, inondik ere, eskola-eremuaren mugak gaindituko dituzte, hau da, erakunde publikoetatik edo herriko zein auzoko elkarteetatik sortutako ekimenak izanen dira edota beraiekin elkarlanean burutuko dira. Herritarrei heziketa bideak eskainiko zaizkie beren

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

inguruko gizarte-dinamikan buru-belarri parte hartzeko gauza izan daitezen. Horrez gain, ikastetxean egiten diren jardueren berri zabalduko da ikastetxetik kanpo eta eskola-erkidegoaren eta inguruko erkidegoaren arteko harremanak sustatuko dira. Jarduerak zalantza eta galdera iturri izan daitezen saiatu gara, ikasleek galdera horiei erantzuna eman diezaieten ikasketa-sekuentzian zehar. Beraz, estrategia jakin baten alde egin dugu apustu: egoera arazotsuen tratamendua proposatzen duen estrategia aukeratu dugu, arazoen ebazpena deitu ohi zaion hori, Ingurugiro Hezkuntzarako Nazioarteko Mintegietan emandako gomendioekin bat etorriz. Taldean ikastea errazten duten jarduerak hobetsi ditugu, ikasleak taldeka antolatuz, baina aitortu beharra daukagu eskola-eremuan taldelanak badituela zailtasunak. Alabaina, erkidego osoa ukitzen duten arazoetan alferrik da bakoitza bere aldetik ibiltzea. Taldelanaren ondotik, ordea, bakarkako lanak etorri ohi dira, nork bere kasa laburpena eta berrikuspena egin behar baititu, ikasitako gauzak behar bezala bereganatuko baditu.

9.- EBALUAZIOA ETA EBALUAZIO IRIZPIDEAK Eskola-esparruan honelako jarduerak egiten diren aldietan berehala sortzen da ikasitakoak ebaluatzeko beharra. Horregatik aurretiazko kontu batzuk argitu behar dira, ebaluazioaren xedeak direla eta. Izan ere, aurretiaz aztertu behar dugu ea ebaluazioa ikasleetara mugatuko den, edo hezeguneen amaierako egoerari erreparatuko ote zaion, beste alderdi batzuk ere baloratuko diren, adibidez, irakaslearen jarduna eta beraren estiloa, ikasgelako giroa, irakasteko metodoa, materialak edota programazioa bera; ea jakin nahi dugun ala ez zenbat ikaslek lortu duten programazioaren helburuak betetzea. Beste zenbait alderdi ere zehaztu behar dira, alegia, ebaluazioaren bidez ikasleen ikasketa-prozesuak banaka ebaluatuko ote diren, ikasleek parte hartuko duten ala ez prozesuaren ebaluazioan, paisajean eragindako aldaketen ebaluazioan edo euren buruaren ebaluazioan, eta, halaber, ea nola egokituko den ebaluazioa ikaskuntza-irakaskuntza prozesuan. Horregatik guztiagatik behar-beharrezkoa da lehenbizi proiektuaren ebaluazioari ekitea. Hezeguneen inguruko lan-plana abian jarri eta aurrera egiten dugun heinean oztopoak agertuko zaizkigu, hainbat zertzelada aztertu eta erabaki

Ingurugiroa

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

zehatzak hartu beharrean aurkituko gara. Litekeena da ikasleek zailtasunak izatea, ezustean lana eten behar izatea, proposamena txarto azaldu zaielako. Zenbaitetan uste izaten dugu eskola-umeek prozedura edo kontzepturen bat erraz ikasiko dutela baina gero ez da hala gertatzen. Denboraz estu ibiltzea ere gerta liteke, edo jardueraren bat egiteko modurik ez izatea. Beraz, txostenak prestatu behar dira honelako gauzen berri jasotzeko: ·

Hasierako programazioari egin zaizkion aldaketak eta hauen arrazoiak.

Jarduera nabarmenen balorazioa: egokienak gertatu diren jarduerak eta arazo gehien sortarazi dituztenak berariaz baloratuko dira.

Aukeratutako ibilbidearen egokitasuna.

Aukeratutako unitateetariko bakoitzaren eta osorik landu diren unitateen laburpenak, eta batzuk aukeratu eta besteak baztertu izanaren arrazoiak.

Koordinatzaile taldearen eta ikasle taldearen jardunbidea.

Eskola-umeentzako kalifikazio-sareta aldatzeko proposamena, egokia bada, taldeen lanaren emaitzak ikusirik.

Egindako lanaren talde-balorazioa.

Elkarlanaren funtzionaltasunari buruzko oharrak.

Hezeguneak

barruan hartzen duelako ebaluazio mota hori. Hala, ikasleek natur inguru hondatuak lehengoratzeko jarduerak euren kabuz proposatzeko edo irakasleek ezartzen dizkieten jardueretan gogotsu eta arretatsu parte hartzeko agertzen dituzten gaitasuna, kasurako, berez da adierazle bat eta ebaluazioan erabil daiteke, jarreren atalean aukeratutako edukien ebaluazioan, hain zuzen ere. Hori gora-behera, unitatearen eduki nagusiei begira, berariaz diseinatu dira ebaluazio batukorra egiteko jarduerak. Eskola-umeen ikasketak baloratzeko lanean laguntzeko asmoz, EBALUAZIO IRIZPIDE sorta proposatzera ausartu gara. Irizpide horien arabera, eskola-umeak gauza hauek egiteko gai ote diren begiratu behar dugu: 1. Nafarroako hezegune nagusiak mapan kokatzea. 2. Ezaugarrien zerrenda batean hezeguneen ezaugarriak bereiztea. 3. Sailkapen-irizpideak emanda, Nafarroako hezegune nagusiak horien arabera sailkatzea. 4. Ekosistema palustreetako zenbait animalia eta landare identifikatzea eta ingurugirora moldatzeko garatu dituzten ezaugarriak aipatzea. 5. Hezeguneetako landare-komunitateak transektuan zein bere lekuan kokatzea.

Honako material hauek, sarreran esan dugun bezala, ikasgelako lana gogoan daukagula diseinatu ditugu. Ikasketak ebaluatzeko unea, beraz, oso une garrantzitsua da eta irakasleek kezkaz ekiten diote. Guk jarraian iradokizun batzuk azaldu nahi ditugu ikasleen ebaluazioari buruz. Hasierako ebaluazio diagnostikoa ikuskapen jardueren bitartez egiten da. Garapen, laburpen, aplikazio eta inplikazio jardueretan agertuko diren ikaskuntza-egoeretan irakasleek ikasleen emaitzak baloratzen ahalko dituzte, eta ikasleek ere, euren aldetik, galderei erantzuteko edo arazoak ebazteko erabili dituzten bitartekoak eta eman dituzten erantzunak zuzenak ziren ala ez jakin ahal izanen dute. Horrela autoerregulaziorako tresna baliotsua eskaintzen da, prozesuan aurrera joan ahala eta etenik gabe okerrak zuzentzeko aukera emanen duena. Ez da beharrezkotzat jo, beraz, ebaluazio hezitzailea egiteko jarduera berezirik diseinatzea, ikasketaren sekuentziak berak

6. Testuliburutik ez beste iturri batzuetatik informazio baliagarria biltzea hezeguneei buruz eta beraietan bizi diren izaki bizidunei buruz. 7. Urtaroen segidaren denbora-nozioak behar bezala erabiltzea, hezeguneetan urtean zehar gertatzen diren aldaketen hurrenkera ezagutzeko. 8. Hezeguneetako izaki bizidunen zerrenda hartu eta horien arteko sare trofikoak osatzea. 9. Gertaera edo giza jarduera jakin batzuek hezeguneetako espezieetan eta horien habitatetan zein ondorio izanen lituzketen esatea, kausa-ondorio erlazioak azalduz, eta ekosistemak nola eboluzionatuko lukeen esatea. 10. Aintzirak eta zohikaztegiak ustiatzeko erak eta toki horie-

Ingurugiroa

Hezeguneak tatik ateratzen diren baliabideak aipatzea. 11. Ustiapen mota bakoitzak natur ingurunearen gain izan dezakeen eragina azaltzea eta jar litezkeen konponbideak edo neurri zuzentzaileak proposatzea.

Jarrerak ez dira agerikoak eta ezin dira zuzenean neurtu, euren kanpoko agerpenen bitartez neurtu behar dira.

Argi eta garbi eduki behar da zer lotura dagoen neurtu beharreko jarrera edo balioaren eta ustez haren adierazgarri diren ageriko jokabideen artean, bai ikasgelan eta bai hezeguneetara egiten ditugun irtenaldietan. Hezeguneek eragiten duten edo horiekin zerikusia duen edozein jarrera aztergai hartzen dugunean, behatuko ditugun jokabideen kopuruak jarreraren neurketa zuzena izanen dela baieztatzeko adinakoa izan behar du.

Behaketaren inguruabarrek haren emaitzak aldaraz ditzakete. Gauza bat da eskola-umeen portaera euren ohiko giroan edo txango batean behatzea eta beste bat eskola barruan behatzea, eskolak beste baldintza batzuk ezartzen dizkielako. Era berean, ez ditugu ondorio berdinak aterako giro estandarizatua prestatzen dugunean eta giroan emaitzak aldaraziko dituen zerbait dagoenean.

12. Hezeguneetan eragina duten jarduerak edo horien arrastoak ezagutzea, irudietan edo bertatik bertara ikusi ondoren, eta jarduera horiek eragindako aldaketak ezagutzea. 13. Hezegune baten ezaugarriez eta haren ingurugiro-arazoez eginen zaizkien galderei erantzun ahal izateko behar dituzten datuak alde hezean bertan biltzeko jarduerak planifikatzea.

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

14. Hezeguneen eutrofizazio eta kolmatazio prozesuak deskribatzea eta berezko prozesu horiek gizakiaren jardueren eraginez azkarragotzea eragotziko duten neurri zehatzak proposatzea. 15. Nafarroako hezeguneak babestu eta zaintzea zergatik den beharrezkoa azaltzea, gutxienez bost arrazoi emanez.

Ondokoak ere kontuan hartu behar ditugu:

Aurreko irizpide horietan, beharbada, kontzeptuek pisu handiegia dute. Kontzeptuak ez, baizik eta jarrerak dira gakoa alde hezeei eta gisa bereko gaiei buruzko sekuentzietako egoera askotan. Baina onartu beharra dago ez dugula esperientzia handirik balioak eta jarrerak ebaluatzen, are gehiago, batzuek uste dute jarrerak ezin direla ebaluatu. Dena dela, eskola-umeak hezeguneen egoeraz jabetzera eta euren lehengo jokabidea ezbaian jartzera bultzatzen ahal ditugu, ez dago zalantzarik. Proposatzen diren amaierako jarduerek seguruenik jarrera pertsonalak argitzen lagunduko dute eta egoera orokorra hurbilagotik ezagutzeko aukera emanen dute. Hala ere, lana konplexua da eta gure ustez komeni da abiapuntutzat har litezkeen kontu batzuk gogora ekartzea:

Ez dugu inon aurkituko bakarra eta denek onartua den hurbilbiderik hezeguneei buruzko jarrerak neurtzeko.

Oso egoera zehatzetan agertuko diren jokabideen lagin mugatua aztertu besterik ezin dugu egin.

Eginen ditugun neurketek eta aterako ditugun datuek errore-margina izanen dute.

Gerta liteke neurketetan erabiliko ditugun eskalak gaizki definiturik egotea.

Jarrera bat ezin da definitu besteetatik aparte, ezta jokabide edo iritzi hutsetan oinarriturik ere; beste jarrerekiko harremanak agerian jarriz definitu behar da.

Jarrerak neurtzen ditugunean zenbait oztopo gainditu behar ditugu. Denetan zailena, agian, hauxe izanen da: jarrera-multzo bat definitu behar dugu eta indize bat lortu behar dugu taldeko ikasle bakoitzaren jarrera multzo horretatik noraino aldentzen den neurtzeko. Har dezagun kontuan benetako jarrerekin lan egin behar dugula, “neurtu” egin behar ditugula interferentzia teorikorik gabe, eta guk atera dugun indize hori ikasle bakoitzaren egoerarekin erkatu.

Horregatik guztiagatik, aldez aurretik ezarri behar dira ebaluazioa egiteko baldintzak eta erantzunen balorazioan erabiliko diren irizpideak.

Ingurugiroa

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

Hezeguneak

B- UNITATEAREN GARAPENA

1. maila:

MOTIBAZIO ETA IKUSKAPEN JARDUERAK

Garrantzitsua da isiltasun eta misterio giroa lortzea zinta entzun baino lehenago. Girotzeko, bada, istorioren bat konta dezakegu, xuabe-xuabe eta erlaxaturik. Adibide gisara, ondoko testua jarri dugu:

Proposatzen diren jarduerak, motibazio eta ikuskapen jarduerak, berdinak dira ibilbide guztietan. Era horretara, ikasleek aldez aurretik dituzten ideiak eta nahiak aintzat hartzeko informazioa eskuratuko dugu eta bidenabar, aholkatzen edo aurreikusten diren ibilbideak aldatu ahal izanen dira taldeari egokitzeko. Gure ustez, garrantzitsua da fase honetan informaziorik ez ematea. Jarduera hauen helburua ez da zalantzak argitzea edo akatsak zuzentzea, ikasleek ideiak azalera ditzaten lortzea baizik, unitateko jarduerak ideiotara egokitu eta egiten dituzten galderei erantzun arrazoituak aurki diezaieten laguntzea. Hemen garatu dugun proposamenak zailtasun-maila desberdinak ditu egokitzapena errazagoa izan dadin. Jarduera irekiak, talde-eztabaidan oinarrituak hautatu ditugu, taldearen mailari errazago egokitzeko. Jarduera bakoitza lan-saio batean egin daiteke.

"Gaur irudimenari gelatik urrun joaten utziko diogu, itxi begiak, erlaxatu eta bidaia egingo dugu irudimenarekin… Prest bazaudete, aurrera. Ongi etorri …. herrira, ezin dugu ikusi, ezin dugu ukitu, ezin dugu usainik hartu. Nola jakinen dugu non gauden? Entzunez!! Entzun ezazu, bada, eta saia zaitez irudikatzen. Nolakoa ote da leku hori? Nork egiten ote ditu soinu horiek? Nor bizi ote da hor? Zer eginen dute hor bizi direnek egun arrunt batean?… Entzun arretaz, galdera horiek guztiak eta beste asko zeure belarriari esker, zeure irudimenari esker erantzun ahal izanen dituzu eta". ZINTA ENTZUTEA (5 minutu)

"Zer iritzi diozu bidaiari?… Ez ezazu oraindik ezer esan. Ziur nago leku desberdinetan egon zaretela, ziur nago sentsazio desberdinak sentitu dituzuela. Ekarriko al ditugu guztion artera? Orain bai, orain esaten ahal dizut, aintzira batean egon gara. Asmatu al duzu? Ea zer iruditzen zaizun zinta berriz entzutean. Orain non zauden badakizunez, kontatuko al diezu besteei zer ari garen entzuten? Ongi da, oraingoan irudi bidez adieraziko dugu. Marraztu eta margotu non egon zaren. Ez ahaztu zehaztasunak".

Jarduera hauen garapenarekin ondokoak lortu nahi dira:

Eskola-umeak motibatzea eta hezeguneekiko interesa piztea haiengan.

Unitatean landuko diren edukiei buruz ikasleek zer dakiten jakitea eta ikasleen abiapuntua zein den ikustea.

Hezeguneek ikasleei gogorarazten dizkieten sentsazioak eta sentimenduak azaleratzea.

1- ZER DAKIGU HEZEGUNEEZ? Hezegune batean girotutako soinuak biltzen dituen zinta bat entzunez has gaitezke, horrelakorik espero ez dutelako. Zinta hori ILZetan har daiteke maileguan, unitate honetarako prestatu diren material osagarrien karpetan.

Saioaren bukaeran, behin marrazkiak bukatu ondoren, marrazkiak hormetan jarriko dira eta eurek euretara utziko ditugu gaiak iradokitakoari buruz mintza daitezen. (Garrantzitsua da atal honetan denbora ematea, 15 minutu gutxien-gutxienik, iruzkin edo komentario interesgarriak agertzen baitira).

2. eta 3. mailak: Abiapuntua aurreko mailan erabili dugun zinta da. Aurrenekoz entzuten duten bitartean, ikasleek zinta grabatu den lekua eta han aurki daitekeena nolakoa izan litekeen asmatzen saiatuko dira. Bigarrenez entzuten duten bitartean, aintzira batean daudela jakinda, irudikatu duten lekua adie-

Ingurugiroa

Hezeguneak razteko hitzak, hango elementu biziak edo bizigabeak, han gerta litezkeen ekintzak, sortarazi zaizkien sentsazioak… idatziko dituzte. Zinta entzun eta gero, txandaka, bakoitzak idatzi dituen hitzak botako ditu eta harbelean idatziko ditugu, guzti-guztiak, ideien-zaparrada erara. Ondoren, hitz horiek multzoka jarriko ditugu, kontzeptu edo irizpideren baten pean. Ahal dela, hitz guztiak jarriko ditugu multzoren batean: animaliak, landareak, gizakiaren ekintzak, koloreak… Kontzeptuak mapa semantikoa egiteko oinarri izanen dira baina mapa egiteko, kontzeptuen arteko loturak aurkitu beharko dira. Prozesu hau denon artean eginen da, zailtasun ugari egoten delako. Kontzeptuen mapa, garapen edo sareak

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

BALIABIDEEN KARPETAN kontzeptuen mapa sartu da adibide modura. Fotokopia gardenkian egitea aholkatzen da, eta horrela, kontzeptu-maparik inoiz landu ez bada, lagungarri izanen da nola egiten diren ulertzeko. Bestela, bukaeran gardenkia proiektatuko dugu, taldean egin duten maparekin alderatzeko.

2 - HAU IKUSPEGIA! Bi zatitan eginen da. Lehenengo zatian, talde handian, hezegune baten hormirudia behatuko dugu (material honekin batera doa eta IKASLEAREN ARIKETA LIBURUAN ere sartu da). Behaketaren ondorik, unitateko langaiei buruzko galderei erantzunak aurkitzen saiatuko dira. Bigarren zatian, bakarka, gaiari buruzko fitxa beteko dute eta gero taldean azaldu eta eztabaidatuko da. Ondoren, hormirudia behatzerakoan erabil daitezkeen galdera motak sartu ditu bi galdera-sortatan bereizirik, 1. eta 3. mailetarako hurrenez hurren. 2. mailarako galderak egokitu eginen dira landu nahi diren edukien arabera.

1. eta. 2 mailak: Galdera-sorta: Honelako galderak egin daitezke maila hauetan:

egiten esperientziarik izanez gero, 3. mailako ikasleek nork berea egin dezakete eta bukatu ondoren, kontzeptuen arteko loturak guztien artean eztabaidatuko dira, mapa bakarra egin arte. Eztabaida horretan, gure ikasleek dituzten ideiak, zalantzak jakiteko aukera izango dugu, bai eta abiapuntua zein den ere. Une honetan, irakasleak ezagutzaren arloko gatazkak sortaraz ditzake ikasleen artean. Eztabaidara eduki berriak ekartzea aholkatzen da (unitatean landuko diren edukiak), ikasleek eduki horiez zer dakiten jakiteko eta eduki horiek ikasleek berek proposatu dituzten kontzeptuekin duten lotura aztertzeko.

Zer-nolako paisajea ikusten duzu hormirudian?

Zein urtarotan gaude? Zelan dakizu?

Zure ustez, urtaro batetik bestera aldaketa handiak egonen dira?

Izaki bizidun anitz dago aintziran? Izendatu batzuk.

Animalia mota anitz dago? Zeintzuk dira ugarienak? Beste animalia batzuk gehitu.

Landare mota anitz dago? Non daude? Zergatik uste duzu daudela hor? Berez hazi dira ala gizakiak landatuak dira?

Zer ikusten duzu aintziraren inguruan?

Gizakiaren jarduerarik ikusten duzu? Zure ustez, jardue-

Ingurugiroa

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

garrantzitsuenak? Zer nekazaritza mota ikusten dugu? Eta zer abeltzaintza mota? Industria anitz dago? Zer industria mota?

raren batek eragina du aintziran edo aintzirako izaki bizidunetan? Nola? ·

Hor dauden gauzen artetik, zenbat dira gizakiak "jarritakoak"? Leku hori inoiz inork ikusi ez balu, nolakoa izanen zen?

Zure ustez, badago paisajea desitxuratzen duen edo hezegunean eta inguruetan bizi diren animaliak eta landareak kaltetzen dituen gizakiaren jarduerarik? Eta badago animalien eta basa-landareen jarduerarik, hezegunearen ondoko herrian edo herrietan bizi diren gizakiak kaltetzen dituenik?

Ba al duzu ideiarik paisaje hori hobetzeko?

Ikaslearen fitxa: Jarduera honetako lehendabiziko zatia ekosistema palustreko osagaiak behatzen eman dugu, bete-betean ez bada ere. Bigarren zatian, ordea, osagai horien arteko loturei eta elkarreginei buruz, hots, ekosistemaren egituraz, ikasleek dituzten kontzeptuetan jarriko dugu arreta. Litekeena da alderdi batzuk honezkero aipatuak izatea eta beraz, ariketa bat eginen dute bakarka, hausnartzeko. Ikasleen materialeko fitxa beteko dute eta ondoren, guztien aurrean azalduko dute eta erantzunak baloratuko dira.

3. maila: Galdera-sorta: honelako galderak egin daitezke maila hauetan:

Hezeguneak

Ikaslearen fitxa: Fitxa hau hirugarren ibilbidean egiteko prestatu dugu (D.B.H.ko 1. zikloa) baina Lehen Hezkuntzako 3. zikloan ere erabil daiteke, baldin eta "eutrofizazio", "ekosistema" eta "hegazti hibernatzailea" kontzeptuak kentzen badira. Hasteko, ikasleek kontzeptuak eta definizioak lotu beharko dituzte 7 minututan. Gero, binaka jarrita eta beste 7 minututan, egindakoa erkatuko dute eta ados jarri. Ondoren, prozesua errepikatuko dute launaka jarrita, zortzinaka jarrita…, harik eta talde osoa elkartu arte. Txanda guztietan 7 minutu izanen dituzte. Hona hemen kontzeptu bakoitzari dagokion definizioa:

Zeintzuk dira aintziraren mugak? Bat datoz mugok urak hartzen duen esparruarekin? Zure ustez, nola heltzen da ura haraino?

Paisajea ikusita, esango al zenuke zein urte sasoitan gauden? Eta klima nolakoa izanen den?

Zein animalia mota egonen dira? Zer izan dezakete animaliok elikagai? Zein animalia mota dira ugarienak? Non daude ornogabeak? Ezagutzen al duzu halakorik?

Zer-nolako landareak daude? Ezagutzen al duzu leku honetan bizi daitekeen landarerik? Ur barruan ala uraren azalean bizi dira? Zure ustez, landaredia berez banatzen da era horretara ala ba ote dago arrazoirik jaiotzen den lekuan jaiotzeko? Zure ustez, berez hazi dira ala gizakiak landatu ditu? Aintzira inguratzen duen paisajean, zernolako basa-landaretza dago?

Aintziraren inguruan zeintzuk dira jarduera ekonomiko

Ingurugiroa

Hezeguneak Eutrofizazioa: Eutrofizazio prozesuan landareak gehiegi hazten dira, ura hauen elikadurako substantzietan aberastu izanagatik. Landareak hil eta usteltzen direnean uretan disolbaturik dagoen oxigenoa murriztu egiten da eta beste organismo anitz hil egiten dira, eta azkenerako aintzirako bizidunak desagertu egiten dira. Hezegunea: Ekosistema honetan urak, iraunkorrak nahiz denboraldikoak, sakonera eskasekoak dira. Ekosistema: Izaki bizidunek, ingurune bizigabeak eta beraien arteko harremanek osatzen duten multzoa. Hegazti migratzailea: Era honetako hegaztiak, aldiro-aldiro, jaio eta ugaltzen diren lurraldeetatik beste lurralde batzuetara alde egiten dute janari bila eta klima hobearen bila.

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

Orientazio didaktikoak: Galdera-sortak erantzuteko orduan, komeni da bereiztea zein datu diren hormirudiari begiratuta atera dituztenak eta zein hormirudietako zantzuetatik edota, ustez hormirudietan agertu ez arren aurretiko ideietatik ondorioztatu dituztenak. Era honetako jarduerei esker, behaketa, interpretazioa eta kontzeptuak elkarri trukatzeko aukera izanen dugu, zein bere aldetik. Motibazio eta ikuskapen jarduerak burutu ondoren, baliteke ikasleak nekatuta egotea. Horregatik, ezelako jarduera berezirik prestatu ez badugu ere, ezinbestekoa da atzera egitea eta atsedenalditxoa hartzea. Hala, galdera erraz batzuen eta talde-eztabaidaren bidez, ondokoak jakiteko zer egin behar dugun erabakiko dugu:

Definiziorik gabeko kontzeptuak: Hegazti habiagilea eta negutarra: Horrela deitzen zaie hegaztiei habia egin edota negua igarotzen duten lekuan. Habitata: Animaliak eta landareak bizi diren lekua eta leku horretako ingurugiro-baldintzak. Kontzepturik gabeko definizioak: Bizitza osoa leku berean igarotzen duen hegaztia: Hegazti sedentarioa

路

Ikasleak unitate honetan zer ikasiko duen beraren ustez.

路

Ikasleek zer espero duten, hots, zer ikasi nahiko luketen.

Jarduera horien ostean helburuak berriz formulatu beharko genituzke, ikasleen nahiak aintzat hartuz. Eta gero, GURE HELBURUAK ARGI ETA GARBI AZALDU BEHAR DIZKIEGU IKASLEEI, ONDO ULER DITZATEN, ZER IKASIKO DUTEN ETA HAIENGANDIK ZER ESPERO DUGUN JAKITUN IZAN DAITEZEN BAINA ALDI BEREAN, HELBURUAK BERDINAK IZAN DAITEZEN ETA BERE EGIN DITZATEN.

Gizakiaren jardueren ondorioa da, gizakiak hondakinak bota eta botatako lekuan kalteak eragiten direnean edota gizakiak bere buruari eta hango bizidunei kalteak eragiten dizkienean: Kutsadura Ordena jakin bati jarraiki batzuk besteetatik elikatzen diren izaki bizidunen segida; mutur batean beste animalia batzuetatik elikatzen diren animaliak daude eta bestean beren elikagaiak fabrikatzen dituzten landareak: Katea trofikoa edo elika-katea: Definizio okerra: "Neguan jarduera minimora murrizten duen hegaztia". "Hegazti hibernatzaile"aren definizioa litzateke, baina ez dago horrelako espezierik hegaztien artean.

Ingurugiroa

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

Hezeguneak

integraturik agertzen zaizkigu eta horrez gain, koadro batean ziluetak sartu dira, zeinek bere zenbakia duelarik, irudian agertzen diren espezieak identifikatu ahal izateko.

GARAPEN ETA IKASKETA JARDUERAK 3 - EZAGUT DITZAGUN HEZEGUNEAK Helburu zehatzak 路

Hezegunea zer den eta nola eratuta dagoen jakitea, bai eta nortzuk bizi diren eta zergatik daude dauden lekuetan.

路

Izaki bizidunen arteko elkarreraginak eta izaki bizidunen eta euren habitataren arteko elkarreginak identifikatzea, ekosistemako osagaiei buruzko irudien behaketa zuzenduaren bidez.

Ukitzen diren arloak: 1. eta 2. ibilbideak: Ingurunearen Ezagutza 3. ibilbidea: Natur Zientziak

Oinarrizko informazioa Informazio dosierrean jasota dago, izenburu hauen pean: "Baina, zer da hezegunea?, "Urak bakoitza bere lekuan jartzen du", "Bizitza hezeguneetan", eta "Hezeguneetako ekologia".

Jardueraren hasieran ikasleei galdetuko zaie ea zer den aintzira bat edo hezegune bat eta zer-nolako lurretan kokatzen diren. Erantzunak entzun eta aurreneko gardenkia proiektatuko dugu (ingurune fisikoa), bide emango diguna hezegune-etako ezaugarri fisikoak aipatzeko. Ikasleek, ezaugarriak harbelean idatziko dituzte. Badago landarerik aintziran? Nolakoak dira? Nola bizi dira? galderak erantzuteko astia emanen diegu gardenki-sortako bigarrena (landaredia) lehenbizikoaren gainean jarri baino lehenago. Hari begira daudela, espezieren bat ezagutzen duten galdetuko diegiu, ea inoiz ikusia duten, zer dakiten landare haren gainean. Aldi berean, landareak non egon litezkeen ikusiraziko diegu. Asmoa ez da espezieen deskribapen zehatzak egitea, hezeguneetako landareen ezaugarri orokorrak ondorioztatzea baizik. Hurrengo gardenkia era berean landuko dugu; honako honetan, hezeguneetako animalia espeziak izanen ditugu aztergai. Ikasleei ohartarazi eginen diegu paisaje bat ikusten dugunean ez ditugula batetik mendiak ikusten, bestetik landareak eta bestetik animaliak, dena batera baizik. Aintziran ere antzera gertatzen da. Berriz hasiko gara eta oraingo honetan hiru gardenkiak bata bestearen gainean jarrita, hiru aldeen batura, hau da, paisajea aterako zaigu, hain zuzen ere guk ikusten duguna.

Aurretiazko kontzeptuak:

Gaia sakontzeko iradokizuna:

Ikasleek honako kontzeptu hauek landurik izatea komeni da: "sare eta katea trofikoak", "ekoizleak" eta "kontsumitzaileak".

Hona arte ekosistema hezearen osagaiak eta ezaugarriak aztertu dira, ikuspegi sistemiko oro alde batera utzita. Baina hezegunea, beste ekosistemak legez, ingurune fisikoa egoteak definitzen du, zeinetan animalien eta landareen komunitateak bizi baitira, ingurugiro baldintza jakinen menpean daude, elkarreragina dago haien artean eta elkarreraginaren ondorioz baldintza horiek aldatu egiten dira. Bigarren mailako ikasleekin animalien eta landareen arteko oinarrizko elkarreragin batzuk aztertuko ditugu (elika-kateak). Hirugarren mailarako, elkarreragin konplexuagoak, izaki bizidunen artekoak edota izaki bizidunen eta ingurune fisikoaren artekoak, jorratzea proposatuko da. Jarduerari ekin aurretik, gaiari buruz IKASLEAREN ARIKETA LIBURUAN dagoen fitxa bete dezakete, bakarka.

Orientazio didaktikoak: BALIABIDEEN KARPETAN jarduera honetarako dauden ilustrazioak erabiliko ditugu, gardenkietan fotokopiaturik. Lehenbizikoan hezegunea zein inguru fisikotan kokaturik dagoen (biotopoa) ikusiko dugu. Bigarrenean, landare komunitateak eta hirugarrenean, animalia komunitateak. Laugarren fitxa ere badago, aurreko hirurak bata bestearen gainean jarri ondoren egina; laugarren fitxa honetan hezegune bateko biotopoa eta biozenosia (animalien eta landareen komunitateak)

Ingurugiroa

Hezeguneak 4- ZER ANIMALIA ETA LANDARE BIZI DIRA HEZEGUNEETAN?

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

Nahi izanez gero, fitxak erakusgai jar daitezke unitate didaktikoan dihardugun bitartean. Fitxa horiekin, geroago, kontsultarako fitxategia eginen dugu.

Helburu zehatzak Gaia zabaltzeko iradokizuna ·

Hezeguneetako izaki bizidunak ezagutzea.

Hezeguneetako izaki bizidunen bati buruzko ikerketa, azalekoa, burutzea, testu liburutik kanpoko informazio iturrietan kontsultatuz.

Ikertu den izaki bizidunari buruzko fitxa egitea, bakoitzak berea, eta gero fitxa guztiekin fitxategia osatzea.

Hizkuntzako orduan igarkizun batzuk presta ditzakegu. Gero, guztiak kutxa batean sartu eta "ezetz asmatu nor den" jolasa edukiko dugu. Asmakizunetan ondoko alderdi hauek aipa genitzake:

Ukitzen diren arloak: Ingurunearen Ezagutza, Hizkuntza Orientazio didaktikoak Hezeguneetako bizidunak ikertzea proposatuko diegu ikasleei. Edozein espezie hauta daiteke edo bestela aurreko fitxako irudian azaltzen direnetako bat aukeratu. Kasu honetan BALIABIDEEN KARPETAN hezeguneetako animaliei eta landareei buruz dauden orrian erabil daitezke. IKASLEAREN ARIKETA LIBURUKO fitxa-eredua erraza da oso, egokia 1. mailarako; izan ere, jarduera hau maila horretako ibilbidean sartu da. Dena den, beste mailetan proposatu nahi badugu, ikasleari bere eredua erabaki eta egin dezala eskatzen ahal zaio; eredua desberdina izan liteke animalientzat eta landareentzat.

Landarearen edo animaliaren biologiaren alderdia: non aurki dezakegu?, zer jaten du?, zer portaera du?, non babesten da? zein da beraren ezaugarri bereizgarria?,

Gauzekin edo lanbideekin parekotasunak aurkitu: taketa bezain luzea eta mehea (sugea), ehunle prestua (dilindaria)

Hitz-jokoak, izenak adierazteko: erromesa, nahiz eta ibili ez (erromeroa); koroarik gabeko errege (basahatea), murgiltzea gustoko dudalako deitzen naute horrela (ahate murgilaria), mokoa zopa jateko modukoa daukat (ahate mokozabala), saguaren antzekoa naiz baina ez dut ikusten (satitsua), edan badaiteke ere, ni jatekoa naiz (hurra)…

Zertarako erabil daitekeen edo zein produktu egin daitekeen aipatzea: eztia, esnea, soka, lurrina…

Esaerak eta esapideak: "azeria baino zuhurragoa", "kanpoan uso, etxean otso".

Ingurugiroa

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

ko pertsonaia batek ibilbide jakin bat bere oinatzez seinatu du. Ibilbidea Nafarroako hegoaldeko hezegune jakin bateko habitat eta landaretzan zehar doa. Banaketa ideala da eta gehienetan, landare komunitateren bat desagertu egin da.

5.- AINTZIRAN BARRENA Helburu zehatzak 路

Hezeguneak

Hezeguneei loturik habitat eta landare komunitate anitz dagoela ohartzea eta ekosistema hezeetako aniztasun biologikoa baloratzea.

Ukitzen diren arloak: Ingurunearen Ezagutza Oinarrizko informazioa: Nafarroako hezeguneetako landaretzari buruzko informazioa nahi izanez gero, jo INFORMAZIO DOSIERREKO "Hezeguneetako ekologia" atalera. Trantsektu fitotopografikoa lurrean edota ibilbide jakin batean egindako zeharreko ebakiduraren adierazpen grafikoak da. Beraiei esker, begirada arin batean, ardatz batean landaretza nola banatuta dagoen ikusteko abagunea izango dugu. Adibide gisara, Arrigorrieta-Ezkaurreko landaretzaren transektua sartu dugu. Orientazio didaktikoak: Irudi panoramikoaren kopian (BALIABIDEEN KARPETAN eta IKASLEAREN ARIKETA LIBURUAN, bietan sartu da), alegiaz-

1. mailako ikasleekin nahikoa izango da gure ibiltari misteriotsuaren oinatzak segitu eta bidean aurkitzen dituzten landareez ohartaraztea. 2. mailakoei, berriz, IKASLEAREN ARIKETA LIBURUAN dagoen fitxa betetzeko esango diegu. Fitxan oinatzek egiten duten ibilbideari dagokion trantsektuaren irudia jaso da, gutxi gora-behera eta altitudea kontuan hartu gabe. Jakina, "transektu" kontzeptua ez da egokia maila honetan oraindik ikaslea ez delako gai hiru dimentsiotako espazioa bi dimentsiotan adieraz daitekeela ulertzeko. Horregatik, ariketa soil gisara aurkez dakioke, ibiltaria pasatzen den lekuak sinboloen bidez adierazteko esanez. Ibiltariak egiten duen bideko habitatak ezagutzen dituen asmatzen saia daitezke ikasleak (habitatak transdektuaren oinetan adierazita daude). Gero, habitatak laukitxoetan (bakoitza berean) eta sinboloak, trantsektuko oinetan daudenak, leku egokietan jarriko dituzte, behar bezala loturik. Hezeguneren batera hurbiltzeko asmoa badago, landaretzaren trantsektua egin daiteke. Hau da trantsektua egiteko erarik errazena: goiko leku bat aurkitu, ikuspegi panoramiko onekoa; krokisa egin; eta zeharreko marra egin, aintzira edozein norabidetan zeharkatuz. Marraren gainean gauden lekutik ikusten diren landare komunitateak kokatuko ditugu, gutxi gora-behera.

Ezkaurre ARRIGORRIETA-EZKAURRE TRANTSEKZIO FITOTOPOGRAFIKOA Pagoa Izeia Pinu gorria Ezpela Sabina arrunta Otabera-txilarra Larreak-txilarra Festuca-larreak

Iturria: "Navarra, naturaleza y paisaje" NAFARROAKO AURREZKI KUTXA.

Ingurugiroa

Hala ere, badago trantsektua eskala txikiagoan eta zehatzago egiteko modurik. Horretarako ahalik eta gehien hurbilduko gara aintzira ertzera eta apurka-apurka, urrunduz joango gara zuzen-zuzen. Urrundu ahala, abiapuntuarekiko distantzia neurtuko dugu zenbait puntutan eta puntu bakoitzean dagoen landaretza mota ere idatziko dugu. Egindako bideko puntuak lotzen dituen marra landa-koadernoan irudikatuko dugu, eskala egokian. Baina maila

Hezeguneak

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

honetan oraindik ere eskalak kalkulatzen ez dakitenez, irakasleak eman egin beharko dio. Onena urratsetan neurtzea da, gutxienez 20 metroko zinta metrikoa eduki ezean. Aurreko jardueran ikasleek aukera izan dute hezeguneetan sarrien ikusten diren animaliak ezagutzeko. Fitxa honen bigarren zatian horietako batzuk aurkitzeko errazen diren lekuetan kokatu beharko dituzte. Horrekin "habitat" kontzeptua ekarriko dugu, espezie baten bizileku gisara. "Habitat" konzeptua Nafarroako animaliei eta landareei eskainitako unitatean sakonago aztertzen bada ere, ikasleei ulertarazi behar diegu animalien banaketa, landareekin gertatu den legez, ez dela ausazkoa. Espezieak bizitzeko baliabideak aurkitzen dituzten lekuetan kokatzen dira, eta espezie guztiak ez dira leku beretan kokatzen, leku desberdinak aukeratzen dituzte.

beste batzuk, urpekari bikainak dira, urazpian "bazkatu" behar dute eta. Horregatik dira bestelakoak espezieak, horregatik da desberdin espezie bat besteetatik. (Ikus INFORMAZIO DOSIERREKO "Hemen bizitzeko prestaturik"). Orientazio didaktikoak

6- LANGILE TREBEAK Helburu zehatzak Âˇ

Hezeguneetan bizi diren animalia batzuen egokitzapen morfologikoak ezagutzea.

Ukitzen diren arloak: Ingurunearen Ezagutza

Oinarrizko informazioa: Aurreko jardueran ikusi dugun legez, hezeguneetan bizi diren animaliak bizitzeko behar dituzten baliabideak aurkitzen dituztelako bizi dira han. Habitat jakin batean bizitzeko "armak" eta estrategiak eman dizkien eboluzio prozesu berak mugatzen die beste habitat batzuetan bizitzea. Zenbat iraungo luke basahateak bere kolore ikusgarriekin estepa zabalean, hango harraparien menpe? Eboluzio prozesuari esker, habitat jakinetatik baliabideak ateratzen espezialista bihurtu dira. Baina, zergatik dira hain desberdin leku berean bizi diren animaliak? Bada, gauza bera jango balute, leku berean bizi eta gauza bera eginen balute, lehia gogorra izango luketelako elikagai berberak eskuratzeko eta leku berberez jabetzeko, alegia, lehia gogorra baliabide berberak lortzeko. Baina benetan zeinek bere "zeregina" edo nitxo ekologikoa du toki hezearen barnean eta zein bere baliabideak aurkitzen espezialista egiten da eta horrek bereizten du besteetatik. Ahate batzuk, esaterako, urgaineko janaria iragaziz ikasi zuten igerian eta

Hezeguneetako espezie batzuen morfologi aldeko moldaketei esker, alde horietako habitatetako baldintza hain berezietara zein ederki moldatu ziren ikusiko dugu. Horregatik, unitate hau ezin hobea da eduki horri heltzeko. Hasteko, animalien irudiak ikusiko ditugu euren berezko habitatean, eta era honetako galderak sortuko zaizkigu: zergatik daude animaliak dauden lekuetan, lertxuna uraren ertzean, ahatea aintziraren erdianâ&#x20AC;Ś?, Nabaritzen al duzu alderik mokoen artean?, zure ustez, zer jango du bakoitzak?â&#x20AC;Ś Erantzunak zehazteko lagungarri izanen zaielakoan, hegaztien mokoaren itxura hegaztiaren elikadura motari moldatua dela ohartzeko, esperientzia txiki bat eginen dugu (NatureScope Birds, birds, birds"etik egokitua. National Wildlife Federation). Sei erretilu edo txokotan materialak eta tresnak jarriko ditugu, koadroetan ikus daitekeen moduan. Erretilu bakoitzean janari mota bat eta hiru tresna desberdin jarriko ditugu. Ikasleak batetik bestera joango dira, eta janari bakoitzarendako tresnarik egokiena zein den frogatuko dute. Koadroek * zeinua daramate. IKASLEAREN ARIKETA LIBURUKO fitxan, janari bakoitzarendako hautatutako tresna idatziko dute. Fitxako hegaztien mokoetatik, zeinek du antzik handiena tresna bakoitzarekin? Behin esperimentua bukatuta eta laburpen pertsonal modura, IKASLEAREN ARIKETA LIBURUKO fitxa bete dezakete. Fitxan tresnarik egokiena hautatu behar dute janari mota bakoitzarendako eta gero, tresna Nafarroako hezeguneetako hegazkiren batekin lotu. Berriro ere hegaztiak habitateko ingurugiro baldintzetara egiten duten moldaketa azpimarratu nahi dugu-

Ingurugiroa

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

nez, atzealdean beste ariketa bat proposatu dugu, gizakiak erabiltzen dituen tresnak eta animalia zenbaitzun moldaketa morfologikoen arteko antzekotasunak ikusteko. Behar den materiala: * Ura

Hezeguneak

6. erretilua: UGAZTUN, NARRASTI ETA HEGAZTI TXIKIAK-MIROTZA * Haragi puska bat, gordinik. * Tresnak: ganibeta eta sardeska (*); tanta-kontagailua; iragazkia.

Jarduera bukatzen dutenean IKASLEAREN ARIKETA LIBURUKO fitxa bete dezakete laburpen-ariketa pertsonal gisara. Bertan janari mota bakoitzerako tresnarik egokiena aukeratu behar dute eta tresna horietako bakoitza Nafarroako hezeguneetan ohikoak diren hegaztietako batekin erlazionatu. Habitateko giroaren ezaugarrietarako moldapenen gaiari berriro helduz, fitxaren atzealdean proposatzen den ariketan gizakiek erabiltzen dituzten objektuak eta zenbait animaliaren moldapen morfologikoak elkarrekin erlazionatu behar dituzte.

* Mahats-bikorrak * Eltzea * Intxaurrak * Arrain-ontzia * Irina, harea, zerrauts mehea edo antzekoa * Arroz harrotua * Arroza * Enbor txiki bat edo egur zati bat * Haragi puska bat

7- ZINGIRAKO BIZIMODUA

* Arto-krispetak Tresnak: * 3 zotz-pare

Helburu zehatzak

* Tanta-kontagailua edo plastikozko lastotxoa

* Urtean zehar zingira batean gertatzen diren aldaketak identifikatzea, igel baten kontakizunaren bidez.

* 3 kraskagailu * 3 iragazki

* Idatzizko testu batean jasotako informazioa hormirudi batean islatzea, urtean zehar hezegune batean ikus daitezkeen formak eta koloreak adieraziz.

* 2 txino * 3 pintza * 3 ganibet eta sardeska pare * pala bat edo goilara bat

Ukitzen diren aldeak:

1. erretilua: ZIZAREAK LOKATZETAN-KULISKA * Eltzea irinez edo antzeko zerbaitez beteko dugu eta mahats-bikorrak botako ditugu hondora (lokatzetan dauden zizareak bailitzan)

Ingurunearen Ezagutza, Hizkuntza eta Artea.

* Tresnak: zotz-parea (*); kraskagailua, iragazkia

Orientazio didaktikoak

2. erretilua. HAZIAK-GARI-BERDANTZA * Intxaurrak, almendrak edo azal gogorreko beste hazi batzuk. * Tresnak: kraskagailua (*); ganibeta eta sardeska, zotz-parea. 3. erretilua: ANIMALIA TXIKIAK ETA URETAKO LANDAREAK-AHATE MOKOZABALA

Hasteko, "zingirako bizimodua" istorioa irakurriko dugu eta ondoren, hiru taldetan zatituko dugu gela eta talde bakoitzari istorioaren zati bat emanen diogu. BALIABIDEEN KARPETAN testu osoa daukagu eta baita istorioa hiru zatitan ere.

* Arroz harrotua urez betetako arrain-ontzian. * Tresnak: iragazkia (*); pintzak; ganibeta eta sardeska. 4. erretilua: INTSEKTU HEGALARIAK-ENARA * Arto-krispetak, kartoizko kaxa batean. Kaxak zuloak edukiko ditu hondoan, kaxari eragiten diogunean arto-krispetak zuloetatik atera daitezen; (erortzean intsektu hegalariak direla pentsatuko dugu.) * Tresnak: sukaldeko txinoa (*); pintzak; zotz-parea.

Talde bakoitzak zein urtarotan dagoen imaginatu behar du eta urtaro horri buruzko hormirudia eginen du. Kontakizunean agertzen diren bizidunez landa, beste batzuk sartzeko aholkua eginen diegu, beti ere kasuan kasuko urtaroan zingiran egon daitezkeenak. Garrantzitsua da koloreak erabiltzea urtaro batetik bestera dauden aldeak adierazteko.

5. erretilua: BELDARRAK ETA BESTE INTSEKTU BATZUK-LEZKARIA * Arroza erretilu gainean zabaldurik * Tresnak: pintzak (*); sukaldeko txinoa, kraskagailua.

Hormirudiak bukatzen direnean, horman jarriko ditugu eta irudiei so, istorioa osorik kontatuko dugu.

Ingurugiroa

Hezeguneak

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

8- BEZERO ASKO DITUEN HOTELA

Orain aztertu bestea eta galdera berberak egin.

Helburu zehatzak

Zure ustez zergatik dira desberdinak?

Uste al duzu ezer amankomunik dutela?

Bi irudietan zeintzuk dira argi eta garbi azaltzen diren izaki bizidunak? Zeintzuk dira batean baino azaltzen ez direnak? Zergatik?

Antzematen al duzu aldaketa handirik landareetan? Zeintzuk?

Animaliak… Beti al dira berberak? Zeintzuk falta dira? Zure ustez zergatik ez daude?

Aintzira batean urtaroen arabera gertatzen diren aldaketei buruzko informazio garrantzitsua eskuratzea paisaje palustreen irudien edo/eta diapositiben behaketa eta azterketaren bidez.

Ukitzen diren arloak: Ingurunearen Ezagutza. Orientazio didaktikoak ILZetan maileguan hartuko den KARPETA OSAGARRIKO 1. eta 2. diapositibak erabiliko dira. Material hori eskuratzea ezinezkoa bada, diapositiba horien jatorrizko aleak aurkitzen ahal dira "Navarra, naturaleza y paisaje"1 liburuan (244-245 orrialdeak). Halaber, zilegi da ikasleei leku hezeei buruzko irudiak aurkitzeko eskatzea eta ekosistema horretan urtaroen araberako aldaketen arloa lantzeko balio dutenak hautatu. Nahitaez eduki behar dira bi proiektore bi diapositibak aldi berean erakusteko. Halaber, bata zein bestea proiektatzen ahal dira, edo biak batera, urtaro edo alderdi jakin bat edo bestea zehatzago landu nahi bada edo bi irudien arteko antzekotasunak eta aldeak azpimarratu nahi badira. Orokorretik zehaztasunetara abiatzen den behaketarako galdera-sorta gidatuaren erabilera lagungarria izanen da lortu nahi den prozesuan. Ondoko galdera hauek egiten ahal dira.

Gaia zabaltzeko iradokizuna: Baldin eta ariketa horrek ikasleen interesa piztu badu, une egokia izaten ahal da, hurbil urmaelen bat badago eta aldiro ikuskatzeko aukerarik badago, urtean zehar urmael baten azterketan oinarrituko den ikerketa proiektua hasteko. Irakasle sutsuenentzat aukera polita izanen da ikastetxean edo handik hurbil urmael txikia egitea. Gaiari buruzko bibliografia zabala da oso eta, ondorioz, INFORMAZIO DOSIERREKO "bibliografian" erreferentziaren bat sartu da. Ikastetxetik hurbil dagoen urmael bat arlo guztiak ukitzen dituzten ikerketa txikiak egiteko aukera ezin hobea da, eta ez du eskolako soroek edo antzeko baliabide didaktikoek oporraldietan sortzen dituzten mantenimendu arazorik eragiten.

9- BIDAIA ARRISKUTSUA ·

Zer ikusten duzue irudi hauetan?

Zein urtarotakoak dira? Zertan oinarritu zara hori esateko?

Helburu zehatzak

Aztertu arretaz horietariko bat (proiektore bat itzaliko da). Zeintzuk dira gailentzen diren koloreak, zeintzuk dira antzematen dituzuen izaki bizidunak, zeintzuk dira gehien azaltzen diren animaliak…

Aurretik hegazti migratzaileei buruz eta bidaietan dituzten arazoei buruz ikasi diren eduki batzuk jolasen bidez gogoraraztea.

Hegazti migratzaileek egiten dituzten bidaietan gainditu behar dituzten egoerak ezagutzea eta horiekiko sentsibilizazioa hedaraztea, hegazti horien biziraupenean leku hezeek duten garrantzia aztertuz eta neurtuz.

1. Elósegui J. eta Pérez F.: «Navarra, naturaleza y paisaje». Nafarroako Aurrezki Kutxa,1982.

Ingurugiroa

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

Ukitzen diren arloak: 1. eta 2. ibilbideak: Ingurunearen Ezagutza 3. ibilbidea: Natur Zientziak eta Gizarte Zientziak Oinarrizko informazioa: Migrazioa animaliek berez egiten duten fenomeno biologikoa da eta horretan luzera eta iraupen nabarmenak izaten dituzten lekualdaketak egiten dituzte. Fenomeno hori apropos eta aldiro gertatzen da eta animalia jatorrizko tokira bueltatzen da. Leku hezeak zaintzeko funtsezko arrazoietariko bat hegazti migratzaileen atseden lekua, negua igarotzeko tokia edo bertan habiak egiteko tokia izatean datza. Halaber, gogorarazi behar da ez direla hegaztiak animalia migratzaile bakarrak, elikagaiak, klima egokia edo ugaltzeko tokia bilatuz ugaztun eta arrain batzuk ere migratzaileak direlako, eta baita intsektu batzuk, esaterako tximeleta. Espezie migratzaileek aparteko gaitasuna dute orientazio eta erresistentziarako. Fondoko benetako atletak dira, distantzia oso luzeak egiteko gauza. Txolarre baten tamainako txoritxo batek urtero 4.000 km-tik gora egiten ditu; jakin dakigu belatz handi batzuek 16.000 km-tik gora egin dituztela eta bidaiarik luzeena egiten duen hegaztia ipar-txenada da, polo batetik bestera joaten baita 35.000 km-ko bidaia eginez. Europan migrazioak egiteko bide nagusiek Mediterranio itsasoko igarobiderik estuenak zeharkatzen dituzte Afrikara heltzeko.

Hezeguneak

Nafarroan ez dago hezegune handiegirik baina, toki estrategikoan kokatuta egoteagatik, gure herrialdean Kantabriar isurialdea eta Pirineoak ekiditen dituzten fronte migratzaileak metatzen dira. IbaĂąeta gaina lekurik egokiena da pasa (udazkenean gertatzen den ugalketa ondoko migrazioa) eta kontrapasa (kumeak hazteko tokira itzultzeko ugalketari ekin aurretik egiten den migrazioa) ikusteko. Beraz, Nafarroako aintzirak Europako bide migratorio garrantzitsuenetarikoaren bidean daude eta Islandia, Britainia Handia eta Europako Ipar eta Erdialdeko hegazti migratzaileek horietatik pasatzen dira penintsularen hegoaldera edo, Gibraltar itsasartea zeharkatuz, Afrikara heltzeko. Baina hegazti migratzaileen bidaia ez da erraza izaten. Berezko zailtasunak, esaterako ekaitzak, haizeak, harrapariak eta mendikatea garaiak gainditzea ez ezik, gizakiaren jardueraren emaitzako beste elementu batzuk gainditu behar dituztelako. Nekazaritzan ustiatzeko ekosistema ugari suntsitu da eta hegaztiek migrazio-bidaietan atsedena hartzeko, ugaltzeko edo negua igarotzeko erabiltzen zituzten toki heze asko galdu dute. Lurra lantzeko intsektu-botiken erabilera, kutsadura oro har, ehiza, linea elektrikoak, errepideak,â&#x20AC;Ś gainditu behar dituzten beste oztopo batzuk dira. Antzara edo antzara hankagorrizta, jarduera hau egiten duen hegaztia, urtero joaten da Europako erdi eta iparraldetik Iberiar penintsulako hegoaldera edo Afrikara. 1994-95eko udatik horien kopuruak behera egin du. Murrizketa nabarmen horren arrazoietako bat DoĂąanako Parke Naturalaren inguruan ehizan egiteko baimena da. Guadalquivir ibaiaren paduretan negua igarotzen duten antzaren erdiak ehizatu eta akabatu egin dituzte. Heldu batzuek ez dute ugaltzeko aukerarik laguna galdu dutelako, bizitza osorako bikote egonkorrak eratzen baitituzte. Gaur egun antzara hankagorrizta askok negua pasatzeko beste toki alternatibo batzuk bilatu dituzte presio zinegetiko horri ihes egiteko.

Ingurugiroa

Hezeguneak Garrantzitsua da ikaslegoak planeta osoaren dibertsitate biologikoa ulertzea, bakoitza bizi den tokia gora-behera, gizateria osoaren ondarea delako. Hori benetan egia da espezie migratzaileen kasuan, horien bizi zikloak herri asko biltzen dituen lurralde oso zabalean igarotzen direlako. Afrikako alde oso zabaletan intsektu-botikak erabiltzeak uda Iberiar penintsulan igarotzen duten hegazti intsektu-jale txikien kopuruaren murrizketa ekarri du. Gauza bera gertatzen da Espainiako hegoaldeko antzara hankagorrizten ehizarekin, honek Europako iparraldean habiak egiten dituzten animalien gutxipena ekarri baitu. Mugaz gaindiko baliabide biologiko horiek babesteko Nazioarteko Erkidegoak akordioak lortu eta hitzarmenak sinatu nahi ditu, esaterako Bonn, Berna, Ramsar edo Washingtonen (CITES) sinatu zirenak, baina gero horiek sinatu dituzten herriek beti betetzen ez dituztenak.

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

10- NAFARROAKO HEZEGUNEEN INBENTARIOA Helburu zehatzak 路

Nafarroako leku hezeei buruzko informazioa eskuratzea testu idatzietan.

路

Informazio hori hautatzea eta informaziorik garrantzitsuena erregistratzeko aukera emanen diguten fitxen ereduak egitea.

Ukitzen diren arloak: Ingurunearen Ezagutza. Orientazio didaktikoak

Orientazio didaktikoak Jarduera hau ohikoa den "antzara-jokoaren" egokitzapena da ikasleek hegazti migratzaileek dituzten arazoak ezagutu eta uler ditzaten eta horiekiko sentsibilitatea esnatzeko, eta aldi berean leku hezeek bidaia migratorioetan atsedena hartzeko, espezie batzuk negua igarotzeko eta beste batzuk kumeak hazteko duten garrantzia ezagutarazteko.

1. maila Jokoa hasi aurretik irudi bakoitzak adierazi nahi duena azaldu behar da. Gero, haurrek jolasteko beste denbora utziko da. Bukatzeko, jokoaren gora-beheren iruzkinak eginen dira taldean, ea lortu heltzea lortu duten edo ez eta, edozein kasutan, aurkitu dituzten zailtasun eta oztopoak azalduko dituzte.

2. eta 3. mailak Jokoa bukatu ondoren ikasleek arazoak sailkatuko dituzte eta horien berezko zioak eta gizakiaren jarduerengatik direnak bereizi. Sakontzeko iradokizun gisa, jokoan konponbideak ekarriko dituzten edo hegaztien bidaia erraztuko duten laukitxoak asmatzeko eta sartzeko eskatuko zaie. Jokoan zehar horietan erotzen direnean arinago eginen da aurrera, 3, 8, 12, 21, 27 edo 34. laukitxoetan gertatzen den bezala.

Unitate honen INFORMAZIO DOSIERREAN sartu den bibliografian tokiko aurrezki erakundeek eta egunkariek argitaratu eta horregatik asko hedatu diren izenburu batzuk daude. Ikasleek material inprimatu horietan eskura dezakete fitxak osatzeko behar duten informazioa. Iturri horiek ezin badira lortu edo gure ikaslegoak informazioa biltzeko eta hautatzeko duen autonomia maila oraindik nahikoa ez bada, irakaslegoak INFORMAZIO DOSIERREAN azaltzen diren leku hezeei buruzko fitxak erabil ditzake. Dena dela, aurrez hiztegia moldatzea aholkatzen da, ikasleen maila honetan egokiak ez diren terminoak egon daitezkeelako. Karpeta berean Nafarroako toki heze garrantzitsuenak non dauden adierazten da. Interesgarria da ikasleei horien kopiak ematea edota ikasgelako tokiren batean agerian horren kopia handitua jartzea, gutxienez hasierako hiru jarduerak egiten diren artean. Ikerketa eta fitxak hala bakarka nola talde txikietan egiten ahal dira; azpimarratu behar da helburua ikasgelako liburutegirako fitxategia egitea dela eta, ondorioz, komeni dela informazioa ahalik eta argiena eta osoena izatea. Aurrerago, ikasgelan gainerako sistema naturalak ikasten direnean, edo, era orokorragoan, beste sistema erdi-natural edo humanizatuagoak, fitxategia zabaldu egin daiteke paisajeen fitxategi bihurtu arte. Fitxaren atzealdea zuriz laga da. Alde horretan argazki bat itsasten ahal da, edo marrazki bat egin, eta baita aurreko aldean bildu ez diren informazio edo ilustrazioak eta ikasleen

Ingurugiroa

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

aburuz interesgarriak direnak osatu ere. Baina, baldin eta taldeak hezeguneen inbentarioan azaltzen den tokiren bat bisitatzen badu, aintziraren krokis xehekatua sartzen ahal da eta horretan egin den ibilbidea, behatu diren animalien eta landareen espezieak edo garrantzitsutzat joko den lansaioko edozein iradokizun edo gora-behera jartzen ahal da. Bete ondoren, aurkezpen-txanda eginen da eta egile bakoitzak ikasgelako gainerako kideei bere fitxa eta aztertu den hezegune horren ezaugarrien berri emanen die. Fitxa plastifikatu egin daiteke iraupena luzatzeko. IKASLEAREN ARIKETA LIBURUAN fitxa baten eredu oso sinplea azaltzen da, 2. mailan erabiltzeko balio duena. Halaber, beste eredu bat azaltzen da, osatuagoa, 3. mailan jarduera hau egitea erabakiko balitz ere. Horrela, bada, bete den fitxa hori osatuta eman den beste fitxa horrekin erkatzen ahal da. Maila honetan dauden ikasleekin oso interesgarria da nork bere fitxa diseinatzea eta gero talde osoak eskuratu diren eta interesik gehien duten datuak erregistratzeko eredurik egokiena zein den erabakitzea.

Hezeguneak

etab. Talde txikiak eratuko dira eta bakoitzari Nafarroako atlas bat edo, horrelakorik ez badago, mapa fisiko bat emanen zaio. Irakasleak poliki-poliki leku heze hori kokatzeko balioko duten gakoak emanen ditu. Adibidez: "Nafarroako hezegunerik handiena naiz" edo "Tuteraren iparraldean eta Tafallaren hegoaldean nago". BITARTEKOEN KARPETAKO gako dikotomikoa pistak emateko iturri izaten ahal da. Hezegune hori arinen kokatuko duen taldeak mapara joan eta egoki den tokian hura marraztuko du. Beste aldaera bat, alaiagoa ere bada, klerak hartu eta jolastokiko lurrean aurreko jardueran egin dugun inbentarioko hezeguneak dituen Nafarroako zilueta markatzea da. Ikasle bakoitzari leku baten izena duen txartela emanen zaio. Irakasleak txaloa jotzen duenean nork mapan dagokion tokira eginen du korrika. Ariketa hori errepikatzen ahal da txartelak aldatuz ikasle guztiek behin baino gehiagotan esku hartu arte. Jarduera hori bukatzen denean helburua gure ikasleek inbentarioan azaltzen diren Nafarroako hezegune batzuk beren tokian kokatzeko gauza izatea da, ez bakarrik aurreko jarduerako fitxa egiteko ikertu duten hori.

11- NON DAGOELA ESAN DUZU? 12- NAFARROAKO HEZEGUNEAK DIRELA ETA EZ DIRELA

Helburu zehatzak 路

Nafarroako mapa fisikoaren gainean inbentarioko hezeguneak kokatzea.

Helburu zehatzak 路

Ukitzen diren arloak 路

Ingurunearen Ezagutza. Orientazio didaktikoak

Gainerako taldekideek Nafarroako hezeguneen fitxategian egin duten lana ezagutzea. Hezegune horien ezaugarriak identifikatzea eta horiek sailkatzeko irizpideak ezartzea.

Ukitzen diren arloak:

Jarduerari ekin aurretik arbelean edo paper gainean Nafarroako zilueta marraztu behar da eta horretan erreferentzia-gune batzuk jarri: eskualdeburuak, ibaiak, udalerria bera,

Ingurugiroa

Ingurunearen Ezagutza.

Hezeguneak Orientazio didaktikoak Aurreko jardueran aztergaia Nafarroako hezegune bakarra izan da. Orain proposatzen den jarduera honen xedea ikasleek beste talde batzuek ikertu dituzten Nafarroako beste hezegune batzuk ezagutzea da. Lehen fasean funtsa jolastea eta parte hartzea da. Talde osoa zirkuluan jarriko da. Ikasle bakoitzari, adurrean, hezegune bati buruzko fitxa eta hezegune horren izena duen kartela, gutxi gora-behera 20x5 cm-koa, emanen zaizkio. Kartela ondo ikusteko moduko tokian kokatu behar da. ikasle bakoitzak tokatu zaion fitxa ezagutu behar du eta, ondorioz, irakurtzeko astia emanen zaio. Gero irakasleak agindu batzuk emanen ditu ozenki. Adibidez: "zutik hezegune artifizialak", "aulkietara igo urmaelak", "makurtu ur iraunkorrak", etab. Horrela, jokoaren bidez, gure ikasleen artean hezeguneen ezaugarri batzuk zabaltzea lortuko da, aurrerago sailkapenak egiteko iritziak izanen direnak. Aldi berean Nafarroako hezeguneek dituzten ezaugarri zehatzak ikasteko aukera emanen duten beste aldaera batzuk egiten ahal dira. Horietako bat, aurrekoan egin den bezala, zirkulua eratzea da. Aurrez txartelak elkartrukatuko dira, pixkanaka hezegune guztiak ezagutzeko. Erdian "zaindaria" izanen dena kokatuko da. Jokoa hasteko "zaindaria" zirkuluan dagoen batengana hurbilduko da oinez; pertsona horrek agerian izan behar du fitxa, eta ondoko esaldia bukatuko du: "Zu eta biok ondo moldatzen gara…". esaldi hori osatzeko kide horren fitxan azaltzen den ezaugarrietariko bat erabili behar du. Adibidez: "Zu eta biok ondo moldatzen gara urmaela zarelako". Esaldia osatzen duen unean bertan zirkuluan dauden eta urmael baten fitxa duten kide guztiek azkar tokiz aldatu behar dute, baita "zaindariak" ere. Tokirik gabe geratuko den pertsona "zaindari" berria izanen da. Zaindariak "Zu eta biok ondo moldatzen gara hezegunea zarelako" dioenean talde osoak aldatu behar du tokiz. Beste aldaera bat irizpide batzuk hartu eta "paketeak egitea" izaten ahal da: ozenki ezaugarri jakin bat esaten bada, ezaugarri hori betetzen dutenek ikasgelako toki batera joan behar dute eta bertan bildu. Talde-joko hauek egin ondoren derrigorrezkoa da bakarkako ariketa bat egitea, lasaiagoa alegia, ikasi dena hausnartzeko eta sintetizatzeko eta oraindik dauden dudak kontsultatzeko balioko duena. IKASLEAREN ARIKETA LIBURUAN joko

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

horretarako dagoen fitxa proposatzen da. Hezegune bakoitza dituen ezaugarrien arabera dagokion tokian kokatu arte bete beharko duten gako dikotomikoa prestatu da. Irakasleek BALIABIDEEN KARPETAN erabat garatuta dagoen gako dikotomikoa dute. Gaia zabaltzeko iradokizuna 3. mailako taldeekin egiteko oso interesgarria den ariketa gako propioa sortzea da, INFORMAZIO DOSIERREAN dauden Nafarroako hezeguneen fitxetatik edo norberaren fitxatik abiatuta.

13- HEZEGUNEAK GALBIDEAN Helburu zehatzak ·

Ohartaraztea hezeguneak desagertzea ez dela iraganeko arazoa, irauten duen prozesua baizik, eta arazoa mundu mailan oso larria dela konturatzea.

Ekosistema hezeen desagerpenen arrazoi eta ondorioei buruzko eztabaidak egitea.

Antzinako mapak kontsultatuz, pertsona zaharrei galderak eginez edota ahozko zein idatzizko beste iturri batzuetara joz, oraintsu gure inguruan alde hezerik desagertu ote den ikertzea.

Ukitzen diren arloak: 2. ibilbidea: Ingurunearen Ezagutza. 3. ibilbidea: Natur Zientziak eta Gizarte Zientziak. Oinarrizko informazioa: Urei buruzko indarreko Legean ezarri denaren arabera, laku, aintzira edo urtegi baten sakoneko lurrak, ur horiek normalean izaten duten ohiko mailarik altueneraino (9. artikulua), jabari publikokoak dira nahiz eta finka pribatuan egon. Putzuak, ordea, pribatuak izanen dira baldin eta berariaz finka horren zerbitzurako badira, baina ez kanpoko beste erabilera batzuetarako direnean (10. art.). Uren azpian geratzen ahal diren lurrei dagokienean, aparteko uholdeetan uren azpian geratzen direnak, jabearenak dira, baina segurtasun arrazoiengatik Estatuak horien erabilera mugatzen ahal du.

Ingurugiroa

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

Orientazio didaktikoak: Jarduera hasteko eta lur hezeen desagerpenari dagokionean ikasleen interesa pizteko testu motxa prestatu da, prentsako berri motakoa, eta horretan oso labur mundu mailan, Espainian eta Nafarroan gertatu diren datu eta adibide batzuk eman dira. Ikasleek, bakarka, testua irakurri eta egin diren galderak erantzun behar dituzte. Galdera horien xedea testuaren ideia nagusien ulermena erraztea eta hezeguneen desagerpenari buruzko hausnarketa eragitea da. Gero denen aurrean azaltzea proposatuko da eta ariketa horretan arazoaren arrazoiak eta ondoreak aztertuko dira, baita hezegune horien galerarekin nortzuk irabazten duten eta nortzuk galtzen ere, eta horiek lehortzeko dauden interesak. Eztabaida horretan ikasleei nork bere argudioak azaltzeko eta defendatzeko aukera emanen zaie, eta arazoan alderdi interesatu edo ukitu guztien jarrera ulertzeko ahalegina eginen dute. Arestian proposatu den hausnarketa pertsonala oso garrantzitsua da jarrera akritikoak saihestu eta gehiengoaren jarrerak onartze hutsean ez gelditzeko. Eztabaida bukatuta, proposamena ikerketa txikia egitea da, zertarako-eta udalerrian bertan oraintsu desagertu den aintzira, urmael edo hezegunerik inoiz egon den jakiteko, horren galeraren arrazoiak jakiteko, nolakoa zen hori bere "garai onetan", zein zen horren tamaina, zertarako erabiltzen zen, bertan faunarik zegoen, zein zen bertako landaredia, etab. Informazioa eskuratzeko udaletxeko edo beste erakunde batzuetako mapa zaharrak kontsulta daitezke, udalerriko pertsona zaharren artean inkesta laburra egin, etab.

Gaia sakontzeko iradokizunak:

Hezeguneak

galera prozesu motela da eta lantzean behin eskonbroak eta zaborrak botatzen direnean hasten da. Isurketa horiek gero eta sarriago gertatzen dira, eta azkenean urak kutsatu eta urmaelaren ontzia erabat edo zati batean betetzen dute. Hurrengo urratsa erraza da: drenajea egiteko ubide bat, eta urmaela desagertu eginen da. Horrelako kasuetan ikerketaren ardatza aintzira horren kontserbazio egoeraren azterketa izaten ahal da, eta sarritan aprobetxatzen ez ditugun dokumentazio iturri agortezinak diren gure aitona-amonen garaietan zuen egoerarekin erkatu. Unitate hau prestatzeko ahaleginak egin dira nekazaritzako mekanizazioa gertatu aurretik Nafarroan zeuden hezeguneen kopurua eta gaur egun daudenen kopurua erkatu ahal izateko datuak lortzeko, baina ez da arrakastarik lortu. Proposatu den ikerketa udalerrian eginen duten taldeek bigarren ikerketa bat egin dezakete: Nafarroako lurralde osoari buruzko datuak eskuratzea. Horretarako, beste udalerri batzuetako ikastetxeetara idatz ditzakete eskutitzak inkesta erraza igorriz edo datuak eta lanak elkartrukatzeko proposamena eginez, baldin eta horiek beren udalerriko ikerketa egin badute.

14- GIZAKIAREN JARDUERAK HEZEGUNEETAN Helburu zehatzak 路

Urmaelaren ikuspegi panoramikoa ageri den hormirudian gizakiaren jarduerak identifikatzea.

路

Informazioa fitxa batean modu sistematizatuan jasotzea, gerora haren azterketa kritikoa egiteko.

路

Honelako jarduerek animalia eta landare basatien bizitzan izan dezaketen eragina aztertzea eta ondorio kaltegarriak zuzentzeko konponbideak eztabaidatzea.

Azterlanaren esparrua zabaldu egin daiteke eta egun desagertuta egon ez arren oso egoera txarrean dauden aintzira edo hezeguneak aztertzen ahal dira. Sarritan hezegune baten

Ingurugiroa

Hezeguneak

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

dituzten jarduera batzuk ageri dira, eta bai jarduera bakoitzaren ondorioak eta balizko konponbideak ere, hauek bistakoak ez direnean.

Ukitzen diren arloak: 2. ibilbidea: Ingurunearen Ezagutza. 3. ibilbidea: Natur Zientziak eta Gizarte Zientziak. Oinarrizko informazioa: Gizakiak bere ingurugiroaren egoera aldarazten du. Haren ekintzek zuzeneko edo zeharkako ondorioak izan ditzakete izaki bizidunetan eta hauen habitatetan. Ondorio horiek ordea ez dira beti txarrak. Maiz ekintza berak on egiten die talde batzuei eta kalte besteei. Nafarroan ez dago gizakiak ukitu gabeko naturgunerik, lurraldeko bazter guztiak gutxi-asko eraldaturik baitaude. Aldakuntzak direla eta, espezie eta habitat batzuek lehen baino banaketa-eremu, hedadura edo ezaugarri murritzagoak dituzte, beste batzuek, berriz, zabalagoak. Natura zaintzeko programen helburu nagusia biodibertsitatea iraunaraztea da, eta zenbaitetan beharrezkoa izan ohi da helburu hori lortzearren eremuren batzuk beren jatorrizko egoeratik ahalik eta hurbilen gordetzen saiatzea, gizakiaren eskuhartzea ahal den neurrian gutxituz. Beste batzuetan, aldiz, giza jarduera tradizionalak sustatu beharra dago eta lurraldearen erabilera kaltegarriagoak baztertu. Izan ere, gizakiak antzinatik egiten dituen jarduera horiexek izan dira ezaugarri ekologiko oso baliotsuak "birsortu" izan dituztenak.

Orientazio didaktikoak: Jarduera honetan berriro erabiliko dugu 2. jardueran erabilitako irudi orokorra. Irudi horren kopia sartu da BALIABIDEEN KARPETAN. Irudiaren atzealdean hezeguneak ukitzen

IKASLEAREN ARIKETA LIBURUAN dagoen koadroa ikasleek bakarka bete behar dute. Gero horren gaineko eztabaida eginen dute, lehenbizi talde txikietan eta ondoren gelako guztien artean. Eztabaida horietan albora utzi behar dira jarrera DOGMATIKO ETA MUTURREKOAK. Ez dugu inola ere itsukerian erori behar gizakiaren edozein jardueraren aurrean "kaltea", "hondamendia" edo "delitu ekologikoa" gogora ekarriz. Badira noiznahi eta nonahi kaltegarriak diren jarduerak: esate baterako, lurrak beregana dezakeen baino minda kopuru handiagoa botatzen bada, denboraren buruan soberakina lurrazpiko urguneetara iragaziko da edo lurra garbitzen duen urak erreka eta aintziretaraino eramanen du eta kutsadura organikoa sortuko da. Baina beste jarduera batzuetan badago ondorio negatiboak arintzerik, horretarako aski da jarduera aldatzea hain hauskorra ez den beste leku batera, haren intentsitatea gutxitzea edota kutsadura-arriskurik handiena dagoen urtaroetan jarduera bertan behera uztea. Azken neurri horien adibidea da aintziretako "intimitatea" babesteko erabiltzen den araua, alegia, ikasleek aintziretara egiten dituzten txangoak ugalketa sasoian bertan behera uztea; edo ibilbideak habien inguruetatik ez igarotzea. Hiru mailetarako proposatu diren hiru ibilbideek bat egiten dute jarduera honetan. Hortaz, beharrezkoa izan da maila guztietan erabili ahal izateko bezain malguak diren laguntzamaterialak prestatzea. Ilustrazio bakarra erabiliko denez ikas-

2 Granja intentsiboetako abereen gorozkiek, oso diluiturik, substantzia organiko nitrogenatu asko dute.

Ingurugiroa

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

leak lanean jartzeko, irakasleak erabaki behar du kasu bakoitzean gaiaren azterketa azalekoagoa edo sakonagoa izanen den eta ikasleek erantzun orokorragoak edo zehatzagoak eman beharko dituzten. Jarduera hau aproposa da Pitillas edo Las Ca帽asko behatokiak ikustera joan aurretik egiteko. Ikasgelako eztabaidetan seguru aski ikasleek iritzi desberdinak azalduko dituzte zenbait jardueraren ondorioei buruz eta baten batek zalantzan jarriko du proposatzen diren konponbideen edo neurrien egokitasuna. Aipatu naturgune horietara joanez gero ikasleen iritzi eta zalantzak baloratu eta argitzeko aukera izanen dugula, bertan erabilera publikoa jadanik arauturik dagoelako, eta, batez ere, toki hezeetako ingurugiro-arazoetan aditua den gidari baten eskutik ibiliko garelako.

Hezeguneak

Maila hauetan ez da egokia "segida ekologiko" terminoa sartzea. Hala ere ikasleek antzemango dute prozesua zertan datzan, nahikoa da adibide argigarriren bat jartzea. Taldeko ikasleek banan-banan esperientzia guztiak bata bestearen atzetik egiteak luze joko luke. Horregatik lantalde txikiak antolatzea proposatzen da, lantalde bakoitzak esperimentu bat egin dezala eta gero emaitzak denei azaldu. Oso interesgarria litzateke bi lantaldek esperimentu bera egin eta elkarrekin beren emaitzak alderatzea taldeko guztien aurrean azaldu aurretik.

15- HEZEGUNEEN BILAKAERA Helburu zehatzak 路

Ikasleek ekosistema hezeen berezko segida ekologikoa ulertzea, horretarako emanen zaien idatzizko informazioaren bitartez.

路

Esperimentu gidatuak egitea, giza jarduera batzuek berezko prozesu hori zer-nolako mekanismoen bitartez azkartzen duten ulertzeko.

路

Hipotesiak eta ondorioak azaltzeko bidea ematea hezeguneetako ohiko egoerak simulatzen dituzten esperimentuak direla medio.

Ukitzen diren arloak: 3. ibilbidea: Natur Zientziak, Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia. Oinarrizko informazioa Ikus INFORMAZIO DOSIERREAN epigrafe hau: "Hezeguneko bizia bere horretan zaindu nahi izatearen paradoxa".

Orientazio didaktikoak Jardueraren lehen atalean ikasleei informazio erraza emanen zaie hezeguneen berezko zahartze prozesua uler dezaten.

Kontuan hartu behar da eutrofizazioari buruzko esperimentuan besteetan baino askoz denbora gehiago emanen dela, eutrofizazioa prozesu motela delako. Beste horrenbeste gertatuko da, neurri txikiagoan, lurrazalaren gazitzeari buruzko esperimentuan, potea 3-4 egunez eduki behar baita eguzkitan. Eutrofizazio prozesua simulatzen duen esperimentuari dagokionez, kontuan izan 1. potea, hau da, kontrol-potea, aintzira txikia balitz bezala erabiliko dugula eta luzaroan autoerregulatzeko gai izan behar duela. Landareen abarrek elikagaiak eta oxigenoa ematen dizkiete marraskiloei eta hauek arnasketan karbono dioxidoa botatzen dute. Landareek gas horren beharra dute euren elikagaiak sortzeko. Horrela mikrosistemak orekan dirau. Taldeak hipotesiak asmatzeko eta ondorioak ateratzeko agertzen duen trebezia ikusirik, irakasleak aurreko informazio hori eman ala ez erabakiko du. Baietz erabakitzekotan gerta liteke geroago ikasleei aurkeztuko zaizkien galderak errazegiak izatea. Bada aukera gehiago. Oso aurreratuak dabiltzan eta autonomia handia duten taldeetan jarduera beste era batera antola liteke. Hasteko, hezeguneen kolmatazio eta eutrofizazio prozesu naturalak azkartzen dituzten giza jardueren nondik-norakoak azalduko ditugu. Ondoren, proposatutako esperimentuetan erabili behar diren materialak emanen dizkiegu eta

Ingurugiroa

Hezeguneak azkartze-mekanismo artifizial horiek frogatzeko esperimenturen bat beren kabuz antolatzeko eskatuko diegu.

16- HARITIK TIRAKA Helburu zehatzak ·

Gizaki, animalia, landare eta hezeguneetako ingurunean dauden beste eragile batzuen artean sortzen diren elkarreragin ulerterrazen batzuk aztertzea.

Ekosistemako elementu bizidun edo bizigaberen bat ukitzen duen edozein aldaketak azken buruan beste elementu batzuk ukitzen dituela eta oreka orokorra aldarazten duela ulertzea, kausa-ondorio kateak sortuz.

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

Hona hemen katearen adibide bat: "Zer gertatuko litzateke baldin eta ... aintzirako lezkadiak erreko balira ahateek habia egiteko ohiko gordelekuak galduko lituzkete eta alde eginen lukete ahaterik ezean, aintziraren hondoan uretako landareak erruz haziko lirateke, ahateek ez bailituzkete janen landare hilak usteltzean uretako oxigenoa gutxituko litzateke oxigeno gabezia jasan ezinik uretako intsektu anitz desagertuko lirateke igelek ez lukete zer janik izanen eta haien kopurua ere gutxitu eginen litzateke...”. Katea hasteko beste modu batzuk: ·

"Zer gertatuko litzateke baldin eta ... zingira-mirotzaren populazioa haziko balitz?"

1. eta 2. ibilbideak: Ingurunearen Ezagutza 3. ibilbidea: Natur Zientziak

"Zer gertatuko litzateke aintzira lehortuko balute bertako lurra lantzeko?"

"Zer gertatuko litzateke aintzirako urertzean zerri haztegia eraikiko balitz?"

Orientazio didaktikoak:

"Zer gertatuko litzateke hegaztiak ikusteko behatokia eraikiko balitz?"

"Zer gertatuko litzateke igelak desagertuko balira?"

…

Ukitzen diren arloak:

Jardueraren lehen zatia taldean eginen da. Ikasleak biribilean eseriko dira. Irakasleak kausa eta ondorioen kateari ekingo dio, "zer gertatuko litzateke baldin eta..." esaldia osatuz, dena-delako ondorioa ekarriko duen ekintza atzetik aipatuz, alegia. Adibidez: "zer gertatuko litzateke baldin eta... aintzirako lezkadiak erreko balira?". Galdera hori egindakoan zirkuluko ikasleren bati pelota botako dio eta honek berehala esan beharko du katearen lehen ekintza horren ondorio bat. Hori egin eta gero pelota zirkuluko beste ikaskide bati jaurtiko dio eta hark jarraitu beharko dio sekuentziari. Inor pelota hartu eta zer erantzun ez dakiela geratzen bada, erantzuna badakitenek eskua jaso eta pelota eskatu ahal izanen diote. Jolas honetan denen artean ahalik eta katearik luzeena osatzen saiatu behar dute. Inork katearen mailaren bat gaizki dagoela uste badu, jokoa gerarazi ahal izanen du bere ustez gaizki dagoena eztabaidatzeko. Taldeak ikasle hori zuzen dabilela erabakiz gero katea eten eginen da; bestela kateari berriro helduko zaio utzitako lekuan. Ikasleek huts egiten dutela konturatu arren irakasleak ez du jokoa gerarazi behar, ikasleek ez baitute gogoeta egiteko nekerik hartuko, okerrak zuzentzea beti irakaslearen ardura dela uste izanen dute. Hala ere, jolasa bukatzen denean irakasleak agerian jarri beharko ditu ikasleek antzeman ez dituzten okerrak.

Irakasleak ikusten duenean ikasleek kateak osatzeko nolabaiteko trebezia hartu dutela eta sistema naturalaren osagaien arteko menpekotasun-loturetatik asko ulertzen dituztela, IKASLEAREN ARIKETA LIBURUA hartu eta jarduera honi dagokion fitxa bakarka betetzeko eskatuko die. Fitxa beterik dutenean, katearen maila bakoitzean kausak eta ondorioak lotzeaz gainera gertaera beraren ondorio bat baino gehiago idazten saiatzeko ere eskatzen ahal zaie. Adibidez: Zer gertatuko litzateke lezkadia erreko balitz? … "seguru aski intsektuak urritu eginen lirateke" … "eta bai habia egiteko lezkadiaren beharra duten beste animalia asko ere" … "baina landaretzarik gabeko uretan hobeto bizi diren animalien populazioak handitu eginen lirateke" … "eta errautsek elikagai ugari ekarriko lukete aintzirako uretara"

Ingurugiroa

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

17.- ARRASTOA UTZIZ... ONERAKO EDO TXARRERAKO

Hedadura: jarduerak gune txikia ala eremu zabala ukituko duen; banakoak ala populazio osoak ukituko dituen...

Epea: ekintza burutzen denetik horren ondorioak agertu arte zenbat denbora igaroko den.

Iraunkortasuna: ekintzaren ondorioek zenbat iraunen duten.

Itzulgarritasuna: behin jardueraren ondorioak agertuz gero jatorrizko egoerara bihurtzeko biderik ba ote dagoen.

Neurri zuzentzaileak: ondorioak neurri artifizialen bidez zuzentzen ahal diren ala ez.

Helburu zehatzak ·

Ekintza jakinek aintziretako izaki bizidunengan izan dezaketen eragin onuragarria edo kaltegarria aztertzea "Ingurugiroaren gaineko eragina" kontzeptuaren funtsa ulertzea

Hezeguneak

Ukitzen diren arloak: 3. ibilbidea: Natur Zientziak, Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia Oinarrizko informazioa "Ingurugiroaren gaineko eragina" esaten zaie, oro har, ekintza jakin batek ingurugiroan (lurrean, uretan, atmosferan, landaretzan, faunan, paisajean etab.) sortzen dituen ondorioei. Ondorio onak edo txarrak izan daitezke, edo, esan ohi den bezala, positiboak edo negatiboak. Hobe da gaitzari aurrea hartzea gaitza sendatzea baino. Ildo horretatik, duela urte batzuetatik hona Espainiako eta Nafarroako legeetan "ingurugiroaren gaineko eraginaren azterketa" izeneko figura erabiltzen da, hots, jardueraren bati ekin aurretik hark ingurugiroan izanen duen eragina neurtzeko egiten den azterlana. Horrela eragin txarrak zuzentzeko neurriak jartzen ahal dira, baita jarduera debekatu ere, neurri zuzentzaileak jarri arren eragina oso larria edo itzulbiderik gabekoa izanen litzatekeela uste izanez gero. Ingurugiro-eraginari buruzko azterlana erraz-erraz egin daiteke Leopold-en matrizea edo antzekoa erabilita. Matrizearen alde batean jarduerak uki litzakeen inguruneko elementuak jartzen dira. Elementuok askotarikoak izan daitezke: fisikoak, biologikoak, gizarte zein kultur ondasunak eta abar; beste aldean zera adierazi behar da, proiektua osatzen duten ekintzetatik zeintzuk diren ingurunean eragina izan dezaketenak. Zenbat parametro neurtu nahi ditugun, hainbat ataletan banatu behar dugu matrizearen laukitxo bakoitza. Hauek dira parametrorik erabilienak, ez ordea bakarrak: ·

+ edo – ikurra, ondorioak onak ala txarrak diren.

Intentsitatea: eraginaren gradua.

Parametro horietako bakoitzari puntuazioa ematen zaio, normalean 1 eta 3 puntu bitartekoa, "txikia", "ertaina" edo "handia" izan daitekeen balorazio koalitatiboaren arabera. Puntuazio guztien baturak eraginaren garrantzia adierazten du. Parametro batzuek besteek baino garrantzia handiagoa dutela uste izanez gero, azterlanaren egileek egoki deritzoten kopuruaz biderkatu ohi dute parametro garrantzitsuagoen balioa. Hona hemen adibide bat: ZEINUA

INTENTSITATEA

HEDADURA

EPEA

IRAUNKORTASUNA ITZULGARRITASUNA

NEURRI ZUZENTZAILEAK

GARRANTZIA

Goiko koadroan ikus daiteke nola zatitzen diren laukiak, baloratu behar diren parametroen puntuazioak idazteko. Eskuineko koadroan jarduera jakin baten eraginari eman zaizkion puntuazioak ageri dira. Honela ulertu behar lirateke: eragin txarra, intentsitate txikikoa, aztergai den eremua osorik ukituko duena. Ondorioak denbora luzearen buruan agertuko dira, iraunkorrak izanen dira eta ez da itzulbiderik izanen. Badago neurri zuzentzaileak jartzerik. Eraginaren garrantzia 18 punturekin baloratu da.

Orientazio didaktikoak IKASLEAREN ARIKETA LIBURUKO fitxan azaltzen diren bost proiektuek natur baliabideetan izanen luketen eragina baloratzean datza jarduera hau. Jarduera honen lehen fasea "Baso mediterraneoen arazoak eta hauen arteko loturak" txostenaren moldapena da (Baso Mediterraneoei buruzko Heziketarako Nazioarteko Proiektua. ADENA). Ikasleak binaka edo hirunaka elkartuko dira, talde osoko kideen kopuruaren

Ingurugiroa

Hezeguneak arabera, halako eran non lantalde bakoitza bost proiektuetako baten edo bost natur baliabideetako baten ordezkaria izanen baita. Natur baliabideen ordezkariak alegiazko zirkulu baten barruan jarriko dira. Proiektuen ordezkari bikote edo hirukoteak, proiektuaren arabera kolore desberdina izanen duen artilezko haril bana hartuta, bakoitza natur baliabide baten ordezkariengana joanen dira eta haiekin batera aztertuko dute ea eurek ordezkatzen duten proiektuak ezertan ukituko ote duen dena-delako natur baliabidea. Baietz erabakitzen badute, baliabide horren inguruan artilezko haria hedatuko dute eta proiektuaren eragina ona ala txarra den idatziko dute orri batean. Gero beste baliabide baten ordezkariengana joko dute. Gauza bera behin eta berriro eginen da harik eta proiektu guztien ordezkariek baliabide guztien ordezkariekin proiektuak eztabaidatu arte. Baliabideen ordezkariak ez dira lekuz aldatuko; proiektuen ordezkariak, aldiz, batetik bestera ibiliko dira, artilezko harien azpitik pasatuz behar izanez gero. Proiektu bakoitzaren sokak, azkenerako, hark ukitzen dituen baliabide guztiak lotuko ditu. Natur baliabide batek inguruan kolore desberdineko zenbat soka dituen begiratzen badugu, baliabide hori giza jardueren aurrean zenbateraino den ahula edo minbera jakinen dugu.

Ikaslearen fitxan dagoen matrizean idatzi behar dira emaitzak. Maila honetarako proposatu den "Eraginen balorazioa" ariketan, jakina, matrizea daitekeenik errazena da. Ariketarik sinpleena proiektu bakoitzak ukitzen dituen natur elementuak gurutze batez markatzean datza. Emaitzak arbelean idatzi ondotik, eta ikasle bakoitzak bere fitxan idatzita dituela, taldeak eztabaida eginen du taldekide guztiak emaitzekin ados dauden ikusteko, eta jokoan erabilitako argudio eta irizpideak berriro aztertu ahal izanen dira.

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

Badago beste aukera bat askoz konplexuagoa, irakasleak erabaki behar du taldearentzat egokia den ala ez. Ariketa honetan, ekintza batek natur baliabide bat ukitzen ote duen eta, hala denean, eragina ona ala txarra den eztabaidatu ezezik, eraginaren intentsitatea neurtu ere egin behar da. Horretarako, proiektuen ordezkariek proiektuek ukitzen dituzten baliabideen ordezkariak sokaz inguratzen dituztenean eraginaren garrantzia baloratu eta horren arabera bira bat, bi edo hiru emanen diete. Bide beretik, matrizea betetzen dutenean laukitxo bakoitzean lehenbizi "+" edo "â&#x20AC;&#x201C;" jarriko dute, eragina ona ala txarra den adierazteko; eraginik ez badago laukitxoa hutsik utziko dute. Ikur horren atzean 1 eta 3 bitarteko zenbakia idatziko dute, eraginak beren ustez zenbaterainoko garrantzia duen adierazteko. Eraginik ez badago 0 jarriko dute. Proiektu bakoitzaren eraginaren garrantzia kalkulatzeko, zutabe bereko kopuru positibo guztiak batuko dituzte eta baturari zutabeko kopuru negatiboak kenduko dizkiote.

Kontua ez da balorazio zehatz eta zuzena egitea, baizik eta eztabaida eragitea, analisi konplexu samarretaraino gidatzea (beti ere, gaiari ikuspegi sistemikoetatik heltzeko asmorik gabe) eta eragin batzuk besteekin alderatzea. Gogora ekarri behar dugu helburua ez dela eraginaren ebaluazioa egitea, baizik eta eragin kontzeptua gutxi gora-behera ulertzea eta giza jarduerek ingurunean eragin ona zein txarra izan dezaketela ohartzea. Zenbaitetan ez dugu denbora askorik edukiko ikasgelan. Halakoetan ikasle taldea ekipotan banatzen ahal dugu; ekipo bakoitzak proiektu bat aztertuko du eta gero bere emaitzak

Ingurugiroa

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

eta arrazoibideak taldeari azalduko dizkio. Komeni da proiektu bakoitza gutxienez bi ekipok baloratzea, emaitzak alderatu ahal izan ditzaten. Ez dira berdinak izanen seguruenik, baina denak jo litezke zuzentzat, sentsibilitate desberdinen fruitu badira ere. Horixe gertatzen da benetako munduan ere. Proiektu bera lantalde bik modu desberdinean ebaluatu ohi dute, zeren ebaluatzeko sistema ororen azpian, balorazioak objektiboak izan daitezen ahaleginak eginda ere, esku hartzen dutenen joera eta iritziak baitaude. Jarduera honen bidez bi gauza azpimarratu nahi dira berriz ere: 路

Gizakien jarduerek natur ingurunearen egoera aldarazten dute, baina ez dute denek eragin txarra.

路

Gizakiaren zenbait jarduerak, naturaren gain eragin txarra izanik, eragin hori izateari utziko liokete neurri zuzentzaileak ezarriko balira.

Hezeguneak

keten emaitzak irudikatzen dira, hau da, sakonera desberdineko lekuetatik ateratako laginen azterketaren emaitzak. Ardatz bertikalean lagina hartu den lekuaren sakonera irudikatzen da eta maila horretan aurkitutako lorauts edo polena jalki zenetik zenbat denbora igaro den adierazten da. Aurkitutako lorauts-aleak noizkoak diren jakiteko kalkuluak C14-ren (karbono 14) tratamenduaren bidez egiten dira. Espezie bakoitzetik zenbat polen aurkitu den irudikatzen da ardatz horizontalean. Adibide honetan: Pinua (Pinus), haritzak (Quercus), urkia (Betula), sahatsa (Salix), pagoa (Fagus), gaztainondoa (Castanea), olibondoa (Olea). Zundaketa horiek bidea ematen dute zohikaztegian aintzina zein landare bizi izan ziren jakiteko. Nafarroan zohikaztegiena ez da arazorik larriena, baina beste toki batzuetan lorazaintzarako zohikatza ateratzen da haietatik. Horrela zohikaztegia bera eta bere baitan gordetzen duen informazio guztia betiko galtzen dira.

EBALUAZIO ETA LABURPEN JARDUERAK

Orientazio didaktikoak:

18- HAMAR ARRAZOI HEZEGUNEEN KONTSERBAZIOAREN ALDE

Unitate hau osatzen duten jardueretan zehar han-hemen azaldu dira alde hezeak gordetzeko premiaren arrazoi nagusiak. Bada ordua geldiunea egiteko eta, atzera begira jarrita, ikasi ditugunak berrikusi eta hausnartzeko. Zohikaztegien kontserbazioaren garrantziari buruzko testua erantsi da, ikasleek zertan oinarritu izan dezaten arrazoien dekalogoa idazteko proposatzen zaienean.

Helburu zehatzak 路

Hezeguneek ekonomian, ekologian, kulturan eta gizartean duten garrantzia aintzat hartzea.

路

Hezguneen kontserbazioaren aldeko arrazoien dekalogoa osatzea.

Ukitzen diren arloak: 1. eta 2. ibilbideak: Ingurunearen Ezagutza 3. ibilbidea: Natur Zientziak, Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia Oinarrizko informazioa: INFORMAZIO DOSIERREAN alde hezeen garrantziari buruzko atala egin da. Zohikaztegiei dagokienez, haiei buruzko informazioa dosier bereko "Hezegune motak" atalean aurki daiteke. IKASLEAREN ARIKETA LIBURUKO fitxan zohikaztegi baten diagrama polinikoa ageri da. Horrelako diagrametan zunda-

Agian hobe litzateke aurrenik ikasleek zerrenda bana idaztea. Horretarako berriro aztertu beharko dute ordurarte egina duten lana. Gero, talde txikietan elkartu eta 15 minutuz beren iritziak elkarri azaldu eta denen artean dekalogo bat idazteko ados jartzen saiatuko dira. Denbora horren buruan taldeek, txandaka, beren arrazoiak azalduko dituzte banan-banan, beste talde batzuek jadanik esandakoak ez errepikatzen saiatuz, eta arbelean idatziko dituzte. Seguru asko gelakide guztien artean hamar arrazoi baino gehiago aterako dituzte gure hezeguneak zaintzea zergatik merezi duen azaltzeko, baina era berean, horietariko zenbait arrazoi seguru asko batean bildu ahal izanen dira, hobeto hausnartu eta berriro idatzi ondoren. Hala bada, ikasleak arrazoien kopurua 10era murrizten saiatuko dira. Bukatzeko, dekalogoa beren KOADERNOAN aurkituko duten fitxan idatz dezatela proposatuko zaie.

Ingurugiroa

Hezeguneak

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

zeladak aukeran utziz. Buru, soin eta hanken aukeraketa, ordea, ez da ausazkoa izanen, aurrez ezarri zaizkion ezaugarrien araberakoa baizik. Ezaugarriok hauek izan daitezke, besteak beste:

19- MOREAU DOKTOREAREN UHARTEA Helburu zehatzak ·

Animaliak uretako ingurunera nola moldatzen diren ikasi ondotik, ikasitako moldaerak eredu harturik, ingurune jakinetan bizi daitezkeen animaliak "asmatzea".

janaria: arrainak, lokatzetako ornogabe txikiak, urgainean igerian dabiltzan animalia eta landare ñimiñoak, hegaztiak, intsektuak, algak...

habia egiteko lekua: lezkadian, lurrean, soroetan, zuhaitz adarretan...

ibiltzeko ohiko era: hegaz, lasterka, igerian, ...

Ukitzen diren arloak: 1. eta 2. ibilbideak: Ingurunearen Ezagutza, Hizkuntza eta Artea. 3. ibilbidea: Natur Zientziak, Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia. Orientazio didaktikoak Jarduera honetan IKASLEAREN ARIKETA LIBURUTIK egoki den fitxa hartuko da bera lantzeko. Ikasleak bakarka lanean hasi aurretik irakasleak honelako galderak eginen dizkie ozenki: ·

Nolako mokoa aukeratuko zenuke ... arrainak harrapatu behar bazenitu, haragia urratu, zizareak jan, intsektuak harrapatu?

Nolako hankak aukeratuko zenituzke ... aintziran igeri egin behar bazenu, zingiran ibili, ahateak ehizatu, lezkaren zurtoinari heldu?

…

Animalia berriaren edozein xehetasun asma dezakete, baina beti eduki behar dute kontuan animalia horrek gai izan behar duela egokitu zaion bizilekuan bizitzeko. Bide batez, ongi pasatuko dute "espezie berriari" izena jartzen.

1. maila: Ikasleak mokoa, soina eta hankak aukeratuko ditu, horiekin animalia berria "sortu" eta haren elikadura, habia egiteko lekua eta ohiturak deskribatuko ditu. Gaia zabaltzeko iradokizuna: 2. maila: Ikasle bakoitzak dadoa hartu eta hiru aldiz botako du. Botaldi bakoitzean ateratzen den zenbakiaren arabera, hurrenez hurren, mokoa, soina eta hankak nolakoak izanen diren erabakiko da. Horiekin ikasleak animalia berria "asmatu" eta haren elikadura eta ohiturak deskribatuko ditu. Beste aukera bat litzateke ikasleak "asmatu" behar duen hegaztiaren ohituraren bat edo beste ematea, gainerako zert-

Maila bietan ere hauxe eskatzen ahal zaie ikasleei, alegia, asmatu dituzten animaliak deskribatu edo marraztu beharrean horien irudiak modelatzeko. Plastilina erabil dezakete, buztina, paper-orea edo material erabiliak (kortxoa, kaxak, alanbrea etab.). Irudiak bukatutakoan elkarri erakutsiko dizkiete eta "hitzaldi" banatan (2-5 minutu) nork bere animaliaren ezaugarri nagusiak azalduko ditu; batik bat, animaliaren morfologia eta portaera habitatera nola moldatzen diren adieraziko du.

Ingurugiroa

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

"Hitzaldiak" amaitu eta gero animalien irudiak gelako edo ikastetxeko txokoren batean ikusgai jartzea dago. Ahal dela, ikasleek fitxa xume bana eginen dute irudiaren aurrean jartzeko. Horrela ikusleek animaliaren ezaugarrien berri jakinen dute, batez ere ikastetxeko gainerako ikasleek, "hitzaldietan" izan ez direnek.

Hezeguneak

Orientazio didaktikoak Ikaslearen fitxan dagoen txartel batean hamabi laukitxo huts ageri dira, eta alboan, unitatean zehar azaldu diren hogeitalau kontzepturen zerrenda. Ikasleek txarteleko laukitxo hutsak bete behar dituzte beraien mailari dagokion zerrendatik aukeratuko dituzten kontzeptuekin, nahi duten hurrenkeran.

20- BINGOA AINTZIRAN Helburu zehatzak 路

Unitatean landu diren kontzeptuak jolasaren bidez gogoratzea.

Ukitzen diren arloak: 1. eta 2. ibilbideak: Ingurunearen Ezagutza 3. ibilbidea: Natur Zientziak, Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia.

Kontzeptuen azalpenak BALIABIDEEN KARPETAN daude. Irakasleak azalpen horiek ebaki eta paper-puskak tolestu eginen ditu, poltsa batean sartu eta jokoari hasiera emanen dio. Irakasleak paper-puskak atera eta kontzeptuen azalpenak irakurri ahala ikasleek kasuan kasuko kontzeptua marratuko dute. Bingo jokoan bezala, lerro bateko izen guztiak edo txarteleko izen guztiak marratuz gero "lerroa" edo "bingo" hots egin ahal izanen dute. Eta bingo jokoan bezalaxe, lerroa edo bingoa ontzat eman aurretik egiaztatu egin beharko da kontzeptu zuzenak marratu direla. Era entretenigarri horretan gogoratuko dira unitatean jorratu diren kontzeptu nagusietako batzuk. Jarduera hiru mailetan egin ahal izateko moduko kontzeptuak bildu dira txartelean. Horregatik, 1. edo 2. mailako ikasleekin joko hau egiten denean irakasleak aldez aurretik zerrendatik kendu beharko ditu maila horietan lantzen ez diren kontzeptuak, eta ikasleak jakinean jarri beharko ditu txartela prestatu baino lehen.

Ingurugiroa

Hezeguneak KONTZEPTUA

ESALDIA

URTEGIA

Gizakiak presa eraikiz sortu duen alde hezea.

HEZEGUNEA

Urak, iraunkorrak nahiz sasoikoak, sakonera eskasa duen aldea.

LEZKA

Belar garaia, uraren ondoan hazten da eta haren loreek luma-mototsa dirudite.

HABIAGILEA

Leku horretan ugaltzen den hegaztia

NEGUTARRA

Negua leku horretan igarotzen duen hegaztia.

SEDENTARIOA

Bizitza osoa leku berean igarotzen duen hegaztia.

HABITATA

Animaliak edo landareak bizi diren tokia.

KONTSUMITZAILEA

Beste izaki bizidun batzuk ditu elikagai.

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

Hezegunea sentimenen bidez "jasotzea" eta hezegunera egindako txangoak sortu dituen sentsazioak azaltzeko gai izatea.

Hezeguneari buruzko datuak eskuratzeko landa-teknikak erabiltzea.

Ukitzen diren arloak:

1. eta 2. ibilbideak: Ingurunearen Ezagutza, Heziketa Fisikoa. 3. ibilbidea: Natur Zientziak, Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia, Heziketa Fisikoa.

LEHEN MAILAKO KONTSUMITZAILEA

Landareak jaten dituen animalia.

BIGARREN MAILAKO KONTSUMITZAILEA

Landareak jaten dituzten animaliak jaten dituztenak

DESKONPOSATZAILEA

Hostoak eta animalia hilak ditu elikagai.

MIGRAZIOA

Animalia batzuk leku batetik bestera egiten duten bidaia.

MINDA

Granjetako animalien gorotzak, urarekin eta txizarekin nahasirik.

MILAZKA

Hezeguneetan eta gune gazietan bizi den arbola.

EKOSISTEMA

Leku baten, hango izaki bizidunen eta haien arteko harremanen multzoa.

Oinarrizko informazioa

AINTZIRA ENDORREIKOA Hezegunea, hezeguneko urak irteerarik ez dutenean (ez ibaira ez itsasora). ZOHIKAZTEGIA

Zohikatza eratzen den lur-saila, putzuz betea.

KOPETAZURIA

Hegazti urpekaria, beltza da eta kopeta zuria.

PITILLAS

Nafarroako aintzirarik handiena.

LAS CAÑAS

Vianan dagoen aintzira.

EKOIZLEA

Berarendako elikagaia fabrikatzen du.

EUTROFIZAZIOA

Ura usteldu egiten da.

ZANKALUZEA

Zanka luzeak dituen hegaztia; elikagaiak lokatzetan aurkitzen ditu.

NATUR ERRESERBA

Legeak babestutako gunea.

ELIKA-KATEA

Izaki bizidunen katea, non bata bestetik elikatzen diren, hain zuzen ere kateako ondokotik.

Ikusi "UNITATEAREN EGITURA" blokeko orientazio metodologikoak eta INFORMAZIO DOSIERREKO "Kontuan hartu beharrekoak hezegunera txangoa egitean".

Orientazio didaktikoak: Unitate honetan, irtenaldia aplikazio-jardueratzat jo da. Asmoa da bertan daudela kritikoki begiztatzea eta hausnartzea, horrela, irudien bidez eta ahoz gelan agertu diren kontzeptuak eta errealitatean ikusten ari diren objektuak edo/eta egoerak lotu ahal izanen dituzte. Irtenaldia egitean gelan azaldu diren arazo zehatzei irtenbidea eman nahi zaie; arazo horiek ikasleek eurek konpondu behar dituzte kontzeptuak ikertuz edota gelan landutako edukiak gogoratuz. Horrela, bada, irten aurretik, ikasleak bisitatuko den lekuaz dakiena jorratuko da eta horren arabera, bibliografian eta mapetan kontsultatuko dugu. Hona hemen ager litezkeen arazoetako batzuk:

21- IRTENALDIA AINTZIRARA Helburu zehatzak

Zeintzuk dira ikusi duzun aintzirak dituen ezaugarriak?

Hezeguneko elementu bereizgarriak identifikatzea, hezeguneari zuzenean so eginez.

Bertako landaretzarik badago aintziraren inguruetan? Ezagutzen al duzu landareren bat?

Gela barruan ikasitako ezagutzen bidez, hezegunearen ezaugarrietako batzuk hezegunean bertan antzematea; halaber, hezeguneko animalia eta landare batzuk identifikatzea, bai eta gizakiaren jardueren zantzuak ere.

Animalia ugari dago? Zeintzuk dira arruntenak? Ezagutzen al duzu bateren bat?

Ingurugiroa

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

Nolakoa da aintzirako berezko osagaien kontserbazio egoera?

Garrantzitsua da aintzira ekologiaren, gizartearen, ekonomiaren edo kulturaren ikuspegietatik? Zergatik?

Badago aintziran edo inguruetan gizakiaren jardueraren zantzurik?

Badago aintzirako baliabideen ustiapenaren arrastorik?

Badago gizakiaren jarduera arauturik aintziran? Zein? Zergatik? Nola? Nork kontrolatzen du arauak betetzen diren?

Antzeman al daiteke gure jarduerek ekosisteman eragiten dituzten kalteen edo arazoen zantzurik?

Ezagutzen al duzu konpondu den arazorik? Nola konpondu dute arazoa?

Aintzirak eta inguruak aldaketarik bizi izan dute azken berrogeita hamar urteotan?

Ikustera joango garen aintziraren baldintzen eta txangoa egiteko astiaren arabera, ikasleak lantaldeetan antolatuko dira eta talde bakoitzari eginkizun zehatz bat emanen zaio. Horrela eginez gero, ikastetxera itzultzean emaitzak bateratzeko eta ondorioak ateratzeko jarduerak prestatu behar dira, taldeak hezeguneari buruzko ikuspegi orokorra eta integratua izan dezan. Aurreneko azterketa egitean, arazoa zatitu egin daiteke edo beste arazo batzuekin lotu. Ezer baino lehen, taldeka, unitatean landutakoa birpasatuko dute, arazoari buruzko hipotesiak botako dituzte eta arazoak erkatzeko tresnak definituko dituzte. Garrantzitsua da ikasleek arazoak konpontzeko egin ditzaketen jarduerak planifikatzea eta beraren ustez beharko dituen material lagungarriak diseinatu edo prestatzea: zinta metrikoak; laginak hartzeko poteak, poltsak eta beste gauza batzuk; animaliei eta landareei buruzko gidak, identifikazio-fitxak eta gako dikotomikoak; informazioa jasotzeko orriak eta landa-koadernoak; behaketarako tresna optikoak; argazki-kamarak…Prozesu honi esker ikasleek euren kabuz ikas dezake eta landutako edukiak ikaskuntzako egoera berrietan aplika ditzakete.

Hezeguneak

Talde bakoitzak zehatz-mehatz jakin behar du nora doan, zertara doan, zeregin zehatza, txangoak iraun bitartean eta haren ondoren. Txangoa egin aurretik hezeguneari buruzko informazioa eman behar diegu ikasleei baina haiek liburuetan kontsultatzera bultza ditzakegu (kontsulta zuzendua edo autonomoa). Kontuak kontu, agian gogorarazi beharrean gara ingurugiroari buruzko edozein jardueraren helburuetariko bat harekiko sentsibilitatea sortaraztea dela, hala ezagutzaren nola afektibitatearen ikuspegitik. Pertsonen eta gauzen arteko afektibitate-lotura ezarriko bada, "une zoriontsuak bizi" behar dira gauza horrekin. Horregatik, lehentasuna eman behar diogu ikasleak naturarekin eta naturan gozatzeari. Ez da komeni eduki larregirik ematea, ez da komeni galdetegi luze eta aspergarririk egitea, ez da komeni jarduera guztiak programatzea, ikasleei euren kabuz ibiltzeko aukera eman behar diegu, naturako usain, kolore, paisajeez gozatzeko aukera eman behar diegu. Ikasleak "zereginik gabe, nahi dutena egiten" ibiltzeko astia behar dute. Ikasleekin joan baino lehenago, komeni da irakaslea hezegunera hurbiltzea eta hango hezkuntza egitarauaren arduradunekin harremanetan jartzea. Horrela interesguneak eta bisitaldi egituratuetan lantzen diren edukiak zeintzuk diren jakinen dugu eta aldi berean, gure taldeari egokitzeko zerbait berezirik sartzeko aukerarik dugun ikusiko dugu. BALIABIDEEN KARPETAN irtenaldian egin daitezkeen jarduerak proposatu ditugu. Txangotik itzultzean emaitzak eta ondorioak atera behar ditugu eta bukatzeko, egindako lanari buruzko laburpena egingo dute ikasleek. Errazena beharbada, txangoari buruz nork bere txostena egitea da. Gaia sakontzeko iradokizuna: Astia edukiz gero, guztion artean zerbait egin daiteke landu dena laburbiltzeko edo bateratzeko; egindakoa ikastetxeko gainerakoei eta herriari jakinarazi ahal zaie: hitzaldiak antolatu adituekin, maketa, aldizkaria, erakusketa, kartelak, pegatinak, museoa… Ahal izanez gero, txangoa (leku berera) urtaro desberdinetan eginen genuke aberasgarria izanen bailitzateke. Halaber, interesgarria litzateke ezaugarri desberdinak dituzten hezegune bi erkatzea eta alderatzea.

Ingurugiroa

Hezeguneak 22- ZER EGIN HEZEGUNEEZ LUZAROAN GOZATU AHAL IZATEKO Helburu zehatzak: ·

Nafarroako hezeguneen kontserbazioan eragina izan dezaketen giza jarduerei buruz eztabaidatzea eta erabakiak hartzea.

Ingurugiroaren gaineko legeak egiten eta onesten parte hartzea, hiritarrak balira bezala.

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

Gaia sakontzeko iradokizunak: Kudeaketari buruzko eztabaidari heldu aurretik, irudiko guneak ekologiaren, gizartearen, ekonomiaren eta kulturaren ikuspuntuetatik dituen balioak zerrendatu daitezen proposatu ahal da.

Ukitzen diren arloak 1. eta 2. ibilbideak: Ingurunearen Ezagutza. 3. ibilbidea: Natur Zientziak, Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia, Hizkuntza. Oinarrizko informazioa

“Hezeguneen kontserbazioa". INFORMAZIO DOSIERRA.

Foru Araudia, Nafarroako natur erreserba diren hezegune zenbaiten erabilera publikoa arautzen duena. NAZIOARTEKO LEGERIA ETA ERABAKIAK (INFORMAZIO DOSIERRA).

Orientazio didaktikoak Irudiaren kopiatik, ikasleek irudiko aintziran eta haren inguruetan egiten diren jarduerei eta ustiapenei buruzko informazio nabarmena atera beharko dute, eta horiek ekosisteman duten eragina baloratuko dute. Balorazioaren arabera, talde txikietan eztabaidatu eta kontserbazioa bermatzeko kudeaketaren arloan hartu beharreko neurriak erabakiko dituzte (habitaten erabilera). Eztabaida sistematizatzeko sareta emanen zaie baina, ados jarriz gero, aldatu eta euren nahietara egokitu ahal izanen dute. Ez da derrigorrezkoa gauza gztietan ados egotea baina bai adostasuna zertan lortu ez den idaztea, gero, taldean eztabaidatzeko. Arau, muga eta debekuen gaineko erabakiak arrazoitu egin behar dira.

Irudiko jarduerak eta irudian egon ez arren sarritan egiten diren, egin daitezkeen jarduerak jasoko dira. Neurri hertsatzaileen bidez (zaintza eta zigorra) jarduerak arautzea ez da habitatak erabiltzeko tresna bat baizik. Beste batzuk ere har litezke kontuan, biztanlegoari eta bertaratzen direnei jakinaraztea, ongitze eta hobetze jarduerak burutzen dituzten taldeendako dirulaguntzak, sentsibilizazio kanpainak eta ingurugiroaren hezkuntzarako egitarauak ingurugirori loturiko jarduerak burutzen dituzten taldeentzat (ehiztari, arrantzale, laborari, aisialdian hezeguneetara joaten diren bisitariak…). Ateratzen diren ondorioak Dekretu batean bilduko ditugu. Laguntza gisara, erabilera publikoa arautzen duten foru dekretuetako bat emanen diegu (erreferentziak DOSIERrean dituzue). Era horretara, euren proposamenak eta Nafarroan hartzen ari diren benetako neurriak alderatuko dituzte eta bide batez, Dekretua era formalean nola idazten den ohartuko dira. Talde bakoitzak prestatu duen testua parlamentuaren aurrean (gela) aurkeztuko du. Testua "jendaurrean azaldu"ko da eta norbanako mailan edo talde mailan alegazioak aurkeztuko dira, egoki baderitzote. Azkenean, behin betiko testua onetsi beharko da, zeinek talde guztien oniritzia edukiko duen.

Ingurugiroa

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

Hezeguneak

galdera, prestatzea da. Galdera berak eginen dizkiegu guztiei.

23- KONTRAPASA Helburu zehatzak: ·

Benetako arazo bat hartuta (jendea ados ez dagoenean, jakina) jarrera eta interes desberdinak aztertu. Adibidez, kontrapasan ehiza debekatzea edo ez debekatzea.

Norberaren iritzia arrazoitzeko gauza izatea; gero, beste batzuek emandako iritziak hausnartzea, aurkako iritzia dutenekin eztabaidatuz.

Beste aukera bat auzoko edo herriko jendearen artean inkesta egitea litzateke. Galderak ikasleek prestatu beharko dituzten arren, hona hemen inkesta-eredua: ·

Badakizu zer den kontrapasa?

Badakizu hegazti migratzaileak ehizatzerik badagoen ugaltzen diren lekuetara doazenean?

Zure iritzian, kontrapasan ehizatzeak honela egon beharko luke: • Debekaturik. • Kasu batzuetan baimenduta. • Baimenduta, babestutako espezieak direnean izan ezik.

Ukitzen diren arloak 3. ibilbidea: Natur Zientziak, Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia, Hizkuntza.

Orientazio didaktikoak Hautatu den arazoak unitatean landu diren edukietako bat aipatzen du: hezeguneen garrantzia hegaztien migrazioetan. Arazoa puri-purian dago eta jendea ez dator bat, beraz, ingurugiroari buruzko arazoei irtenbidea aurkitzea ez da batere erraza, hain zuzen ere sentsibilitate, jarrera, eta interes ugari daudelako. Ez da zaila kontrapasan ehizatzearen aldeko eta aurkako pertsonak aurkitzea herri berean eta hortaz, erraza izanen da gelan benetako eztabaida antolatzea. IKASLEAREN ARIKETA LIBURUAN dagoen fitxan, jendearen artean nagusi diren jarrerak azaldu ditugu eta prentsako artikulu bat ere sartu dugu. Hala eta guztiz ere, BALIABIDEEN KARPETAN prentsan duela gutxi argitaratu diren artikulu baten kopiak gehitu dira, ikasleek horiek aztertzeko aukera ere izan dezaten.

24- ASMATU ZER GERTATU DEN Helburu zehatzak ·

Artikuluak aztertzen ditugunean, azpimarratu egin behar dugu gauza bat datuak direla eta beste bat iritziak.

Hezeguneen itxuraldaketa eragin duten zioak, naturalak zein artifizialak, asmatzeko ikasleek duten gaitasuna baloratzea.

Ukitzen diren arloak: Gaia sakontzeko iradokizuna 1. eta 2. ibilbideak: Ingurunearen Ezagutza. Jarrera desberdineko jendea ezagutzen baduzue, gelan edo ikastetxean eztabaida egiteko gonbitea egin diezaiekezue. Zilegi da jarrera desberdinak dituzten ordezkariei edo taldeei deitzea: ehiztariak, ekologistak, alderdi politikoak…

3. ibilbideak: Natur Zientziak, Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia.

Aukera bat etorriko direnentzat elkarrizketa laburra, hiru-lau

Ingurugiroa

Hezeguneak

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

Orientazio didaktikoak

INPLIKAZIO JARDUERAK

Nafarroako hezeguneetako arriskurik handienei buruzko sekuentziak proposatzen dira:

Helburu zehatzak 路

1.- Hezeguneak laborantzako jarduerengatik desagertzea.

Nafarroako hezeguneen kontserbazioan konpromisoa hartu, ahal den neurrian hezeguneen aldeko jardueretan parte hartuz.

Orientazio didaktikoak: 2.- Hezegunea inguratzen duen landaretza deuseztea. 3.- Eragozpenak ugalketa sasoian gizakia bertan egoteagatik. 4.- Uraren kutsadura.

Kasu batzuetan erantzun bat baino gehiago egon daitee edo irudietako eskenak era askotan uler daitezke; hortaz, erantzunak ez du aipatutakoa izan beharrik, baina beti zan beharko du koherentea.

Ikaskuntzari ekitean ikasleak zeuzkan ideiak eta jarrerak kritikoki berrikusiz hasi behar dira inplikazio jarduerak. Gerora hainbat ea hainbat jarduera daude egiteko, bakoitza bere inplikazio mailarekin. Guri iradokitzea edo aholkatzea dagokigu, eta ikasleek nahi dituztenak hautatuko dituzte, jarrerak, konpromiso handia eskatzen duten jarduerak egiteko edo lanerako prest dauden eta lanerako astirik duten kontuan hartuz. Normala da talde osoan sentsibilizazio maila bera ez lortzea, horregatik ezinbestekoa da ikasleari aukera zabalak ematea. Batzuetan, sentsibilizazio jarduerak eskola esparrutik kanpo bideratuko dira. Taldeak gutxi gorabahera bide beretik jotzen duela ikusten badugu, hainbat aukera proposatu ahal izango ditugu. Unitatean zehar burutu ditugun jardueretan nahi genuen sentsibilitate maila lortu badugu, erraz izanen zaigu inplikazio jarduerak proposatzea. Adibide batzuk jarriko ditugu:

Ikasleek emandako erantzunak taldean eztabaida daitezke, eta horrela Nafarroako hezeguneen arrisku nagusiak azaleratuko zaizkigu.

路

Urte osoan, prentsako albisteen jarraipena egitea, hezeguneen kontserbazioari dagokionean; albisteak eztabaidatu eta zorionak emateko edo salatzeko idazkiak bidaltzea egoki den pertsonari.

路

Sentsibilizazio kanpaina egitea auzoan/herrian jendea herriko hezegunearen egoeraz ohartarazteko, hezegunearen kontserbazioan ondorio negatiboak dituzten jokabideak eta jarrerak aldatzeko edo udalei babes-neurriak edo neurri zuzentzaileak har ditzan eskatzeko.

路

Unitatean zehar prestatu diren materialekin erakusketa antolatzea, auzotar guztiek Nafarroako hezeguneak ezagut ditzaten, haien balioaz eta natur baloreez ohartaraz daitezen eta hezeguneetako kontserbazio arazoen aurrean sentsibiliza daitezen.

Ingurugiroa

Irakasleentzako Gida Didaktikoa

Ikastetxetik hurbilen dagoen hezegunea zaintzeko plana egitea, ondoren aipatuko ditugunak gerta ez daitezen eta gertatuz gero, lehenbailehen antzemateko: kutsagaien isurketak, hondakinen eta zaborren biltegiak, landaretza deuseztea… Ikastetxetik hurbileko hezegunea, alferrik galduta dagoena, ongitzea edo herriko zingira edo putzu bat berreskuratzea.

Jarduera horietako askotan, eskolaren esparrua gainditzen dugu eta jakina da energia ugari eta giza baliabide anitz behar direla. Ez da komeni ezertan hastea inplikatuko den taldeak jarduteko duen gaitasuna neurtu gabe. Horregatik, ondo pentsatu behar ditugu ondokoak:

Jarduera beharrezkoa den.

Ekintza horrekin proposatzen diren helburu zehatzak.

Nori begira eginen den edo zein izanen den jarduteko eremua.

Hezeguneak

Nortzuk izanen diren aliatuak.

Nola zabaldu eta azalduko den jarduketa herrian edo auzoan.

Zer baimen behar den.

Zenbat denbora emanen den.

Nola baloratuko diren hasierako asmoak.

Era honetako jarduera bat hasi baina ez burutzea porrota da; alabaina, sentsibilizazio kanpaina hutsak arrakasta ekar lezake gerora, agian kanpainari esker neurri zuzentzaileak hartuko dira eta ikastetxeak edota erkidegoak partehartze handia izanen du horretan. Era horretako jarduerak diziplinen arlotik hara doaz eta hortaz, kontuan hartu behar dira hezkuntza erkidegoaren esparruan: ikastetxean, gurasoen elkarteetan, eskola kontseiluan.

Ingurugiroa

Nafarroako Hezeguneak Ikaslearen Ariketa Liburua

Ikaslearen Ariketa Liburua

Ingurugiroa

Hezeguneak

Ikaslearen Ariketa Liburua

HAU IKUSPEGIA!

1. fitxa

"Kaixo! Basahatea naiz. Ezagutu al nauzu irudian?

"Ba orain, so egin arretaz beste pertsonaia horiei. Zer eginen dut haiekin topo egitean? Idatzi pertsonaiaren azpiko lerroetan".

â&#x20AC;&#x153;Eta, zer esango dute pertsonaia horiek agertzen ikusten nautenean? Idatz ezazu bunbuiloetanâ&#x20AC;?.

Ingurugiroa

Ikaslearen Ariketa Liburua

Ingurugiroa

Hezeguneak

Ingurugiroa

Ikaslearen Ariketa Liburua

Hezeguneak HAU IKUSPEGIA!

1.B fitxa

Irakasleak esaten dizunari jarraituz, saia zaitez kontzeptuak eta definizioak lotzen. KONTZEPTUA

DEFINIZIOA

HEZEGUNEA

Izaki bizidunek, bizigabeek eta beren arteko harremanek osatzen duten multzoa.

EUTROFIZAZIOA

Neguan jarduera minimora murrizten duen hegaztia.

HEGAZTI HABIAGILEA

Gizakiaren jardueren ondorioa da, gizakiak isurkinak bota eta botatako lekuan kalteak eragiten direnean edota gizakiak bere buruari eta hango bizidunei kalteak eragiten dizkienean. Bizitza osoa leku berean igarotzen duen hegaztia.

HEGAZTI NEGUTARRA

Eutrofizazio prozesuan landareak gehiegi hazten dira, ura hauen elikadurako substantzietan aberastu izanagatik. Landareak hil eta usteltzen direnean uretan disolbaturik dagoen oxigenoa murriztu egiten da eta beste organismo anitz hil egiten dira, eta azkenerako aintzirako bizidunak desagertu egiten dira.

HABITATA

Ekosistema honetan urak, iraunkorrak nahiz denboraldikoak, sakonera eskasekoak dira.

EKOSISTEMA

Era honetako hegaztiak, aldiro-aldiro, jaio eta ugaltzen diren lurraldeetatik beste lurralde batzuetara alde egiten dute janari bila eta klima hobearen bila.

HEGAZTI MIGRATZAILEA

Ordena jakin bati jarraiki batzuk besteetatik elikatzen diren izaki bizidunen segida; mutur batean beste animalia batzuetatik elikatzen diren animaliak daude eta bestean beren elikagaiak fabrikatzen dituzten landareak

Azken orduko berria! Erne! Ordenadorean birusa sartu zaigu eta dena nahastu digu: kontzepturen baten definizioa falta zaigu, ezin dugu inondik ere aurkitu. Esango zeniguke zein kontzeptu diren? Eta definituko zenituzke?

Birus madarikatua! Kontzeptu batzuk "jan" egin ditu eta definizioa baino ez digu utzi. Esango zeniguke zein kontzeptu diren?

Ingurugiroa

Hezeguneak 2. fitxa

Ikaslearen Ariketa Liburua

EZAGUT DITZAGUN TOKI HEZEAK!

Jolas bat egingo dugu. Adieraz ezazu geziekin irudiko paisajeko elementuen arteko harremanak. Saia zaitez ahalik eta elika-katea edo kate trofikorik gehien osatzen, zenbat eta luzeagoak, hobe. Eta horrezaz gain, hor agertzen diren diren izaki bizidunak "ekoizleak", "lehen mailako kontsumitzaileak" edo "bigarren mailako kontsumitzaileak" diren esaten baduzu, PRIMERAN! Baina... hobe izanen duzu aldez aurretik ondoko galderei erantzutea, ideiak argitzen lagunduko dizute eta: * Badakizu zer jaten duen azkonarrak? * Zingira-mirotzak jaten ote du belarrik? * Eta kopetazuri arruntak? * Katea trofikoa landareetara iristean bukatzen da beti? * Esango al zeniguke irudiko zein animalia diren bigarren mailako kontsumitzaileak?

* Eta zeintzuk diren ekoizleak?

Ingurugiroa

Ikaslearen Ariketa Liburua

3. fitxa

Hezeguneak

ZER ANIMALIA ETA LANDARE BIZI DIRA HEZEGUNEETAN?

ikertzen ari naiz ANIMALIA: Ornogabea [ ] Arraina [ ] Hegaztia [ ] Narrastia [] Anfibioa [ ] Ugaztuna [ ] LANDAREA: Uretako landarea [ ] Belarra [ ] Zuhaiska [ ] Zuhaitza [ ] NOLAKOA DA? Egizu marrazkia laukian eta deskribatu ondoko lerroetan:

ZER JATEN DU?...

NON BIZI DA?...

ZER OHITURA DITU?...

NAFARROAN, NON DAUDE?...

BESTE GAUZA BATZUK ERE BADAKIZKIT, EZ PENTSA:...

ETA FITXATEGI BAT EGINGO BAGENU? Zure fitxa bukatu baduzu, moztu eta gero, itsatsi kartulina zati batean edo kartoi zati batean. Bildu itzazue gelako fitxa guztiak eta jarri kutxa edo karpeta batean. Primeran! Orain baduzue hezeguneetan bizi diren animalien benetako fitxategi bat. Nahi duzuenean kontsultatzeko dira.

Ingurugiroa

Hezeguneak

4. fitxa

Ikaslearen Ariketa Liburua

AINTZIRAN BARRENA

Ingurugiroa

IKURRAK

Eta azkenik, landare bakoitzak ikur bat du ezaugarri gisa, behean ikus dezakezunez. Bada, ekar itzazu ikur horiek marrazkira eta gure ibiltariaren ibilbidea osatuko duzu.

Bigarrenik, orri honetako irudian, koka itzazu landare bakoitza bere lekuan, ibiltariaren ibilbidetik atera gabe baina!

Lehenik eta behin, ea ezagutzen dituzun gure ibiltariaren ibilbideko landaretza mota desberdinak.

Gure ibiltari misteriotsuak oinatzak utzi dizkigu ibilbidean zehar. Zehatz esateko, landaretza mota desberdineko lekuetatik igaro da eta ondokoekin egin du topo: MILAZKADIA, LEHORREKO LABORANTZA, IHITOKIA, LEZKADIA, UR SAKONEKO LANDARETZA, TXARAKA ETA ARTADIA. Ibilbidea beheko irudian ikus dezakezue.

Ikaslearen Ariketa Liburua

Hezeguneak

4. fitxa

Hezeguneak

Ikaslearen Ariketa Liburua

EDERKI! LORTU DUZU! Aintzirako landareak non dauden badakizu honezkero, baina... ea zenbat dakizun animaliei buruz: Non aurkituko duzu errazago ...........? Jar ezazu landaretzaren zenbakia animalia bakoitzari.

Ahate gorritza

Basahatea

Zankaluzea

Zingira-mirotza

Mirotz urdina

Igela

Uretako arratoia

Basasagua

Ingurugiroa

Ikaslearen Ariketa Liburua

Hezeguneak

5. fitxa

LANGILE TREBEAK

Idatzi laukitxo bakoitzean janari mota bakoitzarendako tresnarik egokiena.

BELDARRAK ETA BESTE HAZIAK

INTSEKTU BATZUK

INTSEKTU HEGALARIAK

ANIMALIA ÑIMIÑOAK ETA

UGAZTUN TXIKIAK, NARRASTIAK

URETAKO LANDAREAK

ETA HEGAZTIAK

ZIZAREAK LOKATZETAN

Eta lotuko al zenituzke tresna horiek ondoko animalien mokoekin? Jar ezazu borobilean dagokion laukiko zenbakia.

❍ ZINGIRA-MIROTZA

❍ KULISKA

❍ BERDANTZA

❍ LEZKARIA

❍ ENARA

❍ AHATE MOKOZABALA

Ingurugiroa

Hezeguneak

6. fitxa

Ikaslearen Ariketa Liburua

LANGILE TREBEAK

Gizakiaren asmakizun asko naturan oinarrituak izan dira. Ba al dago antzekotasunik beheko irudietako asmakizunen eta animalien artean? Hala bada, lotu geziekin.

Ingurugiroa

Ikaslearen Ariketa Liburua

7. fitxa

Hezeguneak BIDAIA ARRISKUTSUA

Egin nahi dituzu antzarek urtero egiten dituzten migrazioak? Anima zaitez! Bilatu hiru gelakide eta ...DENOK JOLASTERA! Jokalari bakoitzak antzara-saldoa edukiko du, lau antzara guztira. Kolore jakin batez margotu behar dira (jokalari bakoitzak kolore bat, beraz, antzara-saldo bakoitza, kolore bakarrekoa), bai eta hodeia ere. Hodeiaren puntuetatik mozten baduzu, bertan jarri ahal izanen dituzu antzaren lau ziluetak eta horrela, zutik egonen dira taularen gainean. Fitxa sendoagoa izan dadin, esaiozu irakasleari orri honen kopiak kartulinan egiteko. MOZTEKO MATERIALA

Ingurugiroa

Hezeguneak

Ikaslearen Ariketa Liburua

Bidaia habiak egiteko toki batean hasi eta bukatuko da. Alde horretan, (Europako iparraldean), uda igarotzen dute. Zure fitxarekin (hau da, hodeia eta lau antzara) taulako ibilbidea egin behar duzu. Abiapuntu eta aldi berean jomuga den lekura antzara gehien dituela itzultzea lortzen duenak, populazioari eutsiko dio. Gainerakoek, ibilbide alternatiboak egin beharko dituzte migrazioetan eta..., okerren jota, antzara-saldoa desagertuko zaio. Aipatua dugu migrazioak nekezak izaten direla antzarentzat, ez da ez, turismoa egitea, eta sarritan, oztopo eta arazo ugari azaltzen zaizkie bidean. Laukitxo batzuetan oztopoak jarriko zaizkio zure bidaia luzeari. Laukitxo jakin batzuetan, arrazoiak arrazoi, antzarak hil egiten dira, eta hori gertatzen denean zure fitxatik antzara bat kendu beharko duzu, denak galtzen badituzu itxaron egin beharko duzu jolasa berriz hasi arte eta bien bitartean...atera ondorioak. LAUKITXOA Ekaitza eta haize indartsua. Zailtasunak dituzu aurrera egiteko. Txanda bat bota gabe. Bai zorte txarra! Isileko ehiztarien atzaparretan erori zara, tiro egin dizute. Tamalez, antzara bat hilda dago. Orain bat gutxiago duzu. Gauez zoazela, ez dituzu tentsio altuko kableak ikusi eta haiekin topo egin duzu. Kolpea handia izan da baina salbatzea lortu duzu. Hala ere, lurrean geratu zara zorabiaturik. Atzera egin laukitxo bat. Laboreek lehen atseden hartzeko ziren toki heze lasaiak hartu dituzte. Aurrera egin ezinik, akiturik, iaz atsedenleku izan zenuena aurkitu nahian zabiltza. Txanda bat bota gabe. Nekaturik zauden arren, mendi altuetatik igaro beharrak ahalegin handiegia eskatzen dizu. Txanda bat bota gabe. Laboreak jatera jeitsi zara baina...Pozoiturik, antzara bat hil zaizu. Bat gutxiago duzu. Gogoratu gizakiarendako ezezik, beste animalia batzuk ere, arrano beltza kasurako, irrikitan daudela zu bezalako hegazti goxoa gosaritan ahoratzeko. Hau zoritxarra! Antzara bat gutxiago duzu. Eguraldi ona eta aldeko haizea. Bi laukitxo aurrera. Hezegunea, atsedenlekua bidaia luzean. Indarberritu eta aurrera egiten duzu. Bi laukitxo aurrera. Negu xuabea eta epela igaro denez, bada itzultzeko garaia. Erabat indarberriturik eta sasoi bete-betean zaudela, itzulerako bideari ekin diozu, han ugaltzeko. 5 laukitxo aurrera.

Ingurugiroa

Ikaslearen Ariketa Liburua

8. fitxa

Hezeguneak

NAFARROAKO HEZEGUNEEN INBENTARIOA

NAFARROAKO HEZEGUNEAK Izena: Non dago?: (Fitxaren atzealdean hezegunea marraztu edo argazki bat jar dezakezu). Idatz itzazu gainerako gauza interesgarriak: luze-zabalera, hara nola iritsi, jatorria ...

LANDARETZA Uretatik at:

Marraztu landare batzuk

Uretan:

ANIMALIAK Hegaztiak:

Marraztu animalia bi

Ugaztunak:

Anfibioak eta narrastiak:

Animalia txikiak:

Ingurugiroa

Hezeguneak

Ingurugiroa

Ikaslearen Ariketa Liburua

8b. fitxa

Hezeguneak

NAFARROAKO HEZEGUNEEN INBENTARIOA

HEZEGUNE MOTA IZENA KOKAGUNEA BABES-ERREGIMENA

ALTITUDEA

AZALERA

EZAUGARRI FISIKOAK

HERRIA

ERABILERAK

EZAUGARRI BIOLOGIKOAK

ARAZOAK

Ingurugiroa

Hezeguneak

Ikaslearen Ariketa Liburua

NAFARROAKO HEZEGUNEAK DIRELA ETA EZ DIRELA

9. fitxa

Hona hemen Nafarroako 11 hezeguneren izenak:

Pulguerko urmaela

Pitillasko aintzira

Las Ca単as urtegia Atxuriako zohikaztegia

Juncaleko aintzira Lozako urmaela

La Estanca Izako urmaela

Agua Salada urmaela

Lorko aintzira Cardeteko urmaela

Moztu 11 fitxak. Hurrengo orrian agertzen diren ezaugarrien arabera, fitxa bakoitzak egin behar duen bidea hautatu. Bukaerara iristen zarenean, erantsi fitxa bakoitza berari dagokion lekuan.

Ingurugiroa

Hezeguneak 81

Ikaslearen Ariketa Liburua

HEZEGUNEAK

NATURALAK

Klima hezea Nafarroako mendialdean Erdi aldean Erriberan

Nafarroako erdi aldean

HEMENDIK EZ!!!

Klima lehorra Endorreikoak

ARTIFIZIALAK eta klima lehorra

Nafarroako Erriberan

HAU DA HAU BURU-HAUSTEA

Zohikaztegia

20 Ha baino gutxiago 20 Ha baino gehiago

20 Ha baino gutxiago

10 Ha baino gehiago

10 Ha baino gutxiago

20 Ha baino gehiago

20 Ha baino gutxiago

20 Ha baino gehiago

Urtegia

Urmaela

Urtegia

Urmaela

LORTU DUZU

Ingurugiroa

Hezeguneak 10. fitxa

Ikaslearen Ariketa Liburua

HEZEGUNEAK GALBIDEAN

Munduko urtegi, aintzira eta paduren %25 eta %50 bitartean galdu dira honezkero! Europako hezeguneetarik bi laurden galdu dira labo- 180.000 Ha lur heze galdu ziren, nekazaritzako rantzaren edo hirien inbasioarengatik edo bestela, laboreek irentsita. Gaur egun, garapenaren izenean hain daude kutsagai eta hondakin toxikoz gainezka egindako obratzarrak direla eta, hezegune asko eta non bizirik gabeko eremuak baino ez baitira. Estatu asko galbidean dira Asian eta Afrikan. Batuetan, 1950-1970 bitartean, urtero-urtero

Laguna de La Navako bilakaera azken bi mendeotan

Espainiako hezeguneak erabat desagertu dira Espainiako toki heze asko eta asko desagertu egin dira alde horietako lurrak nekazaritzan erabiltzeagatik. Toki hezerik garrantzitsuena La Navako aintzira (Palentzia) zen, 4.000 Ha hartzen zituen eta hango uretan antzarek eta kurriloek igaro ohi zuten negua. Behin lehortuta, etekin urri ere urriak atera dira

nekazaritzan. Ez da ordea, adibide bakarra: Calder贸ngo aintzira (Sevilla), 200 hektaretakoa, eta Ruiz S谩nchez aintzira ere, aurrekoaren ondoan, galbidean dira. Aintzira horietara ere kurriloak joan ohi ziren negua bertan igarotzera.

Nafarroako herriek zingira bana zuten Pitillas aintzira lehortu eta laborantzarako erabiltzeko saioak hutsean geratu ondorik, 70eko hamarkadatik aurrera, Nafarroako toki hezeak arian-arian desagertuz joan dira. Hirurogeiko hamarkadara arte, esan genezake Nafarroako herri guztietan zegoela zingira edo leku heze txiki bat. Gehienbat, ganaduari edaten emateko erabiltzen ziren baina aldi berean, uretako espezie askoren pau-

saleku ere baziren, habiak ere bertan egiten zituztela eta uda garaian hegazti askorentzat ur erreserba edo edanleku ere bazirela ahaztu gabe. Gaur egun, populazio-zingira lotura ikaragarri murriztu da, toki hezeetako lurrak

laborantzari begira jarri direlako edo ureztatzeko ur gehiegi atera izanaren ondorioz, lehortu egin direlako.

Ingurugiroa

Ikaslearen Ariketa Liburua

Hezeguneak

Zer iritzi duzu berri hauen aurrean?

Zure ustez, ezkorregiak dira?

Zergatik desagertu dira hainbeste zingira?

Zer onura ateratzen da horien desagerpenarekin?

Nork lortzen ditu?

Zer kalte dakartza zingiren desagerpenak? Nork jasaten ditu?

Ezagutzen al duzu halako kasurik?

Hitz egin ezazu gelakideekin irakurri berri dituzun albisteei buruz eta ez ahaztu goiko galderen erantzunak.

Iker ezazu ea zure herrian inoiz toki hezerik egon den, nahiz eta gaur desagertuta egon. Horretarako, jo ezazu udaletxera, galde iezaiezu herriko pertsona helduei, etxekoei, saiatu planoak aurkitzen liburutegian.

Ingurugiroa

Hezeguneak 11. fitxa

Ikaslearen Ariketa Liburua

GIZAKIAREN JARDUERAK HEZEGUNEETAN

Begira iezaiozu arreta osoz irudiari. Aintziraren inguruan gizakiaren hainbat jarduera ikusiko dituzu. Saia zaitez jarduerok aurkitzen eta bete ezazu koadro hau:

JARDUERAREN IZENA

ZER ONURA ATERATZEN DUGU HANDIK?

ZURE USTEZ, JARDUERA HORREK BADU ONDORIORIK AINTZIRAN EDO IZAKI BIZIDUNENGAN?

BURURATZEN ZAIZU IDEIARIK ONDORIO HORIEK ZUZENTZEKO?

Orain, elkar zaitezte talde txikietan eta eztabaidatu bildu duzuen informazioa: - Zertan egon zarete ados? - Zeintzuk izan dira alderik handienak? - Saia zaitezte gizakiaren jarduerek toki hezeetan eragiten dituzten ondorio negatiboak zuzentzeko irtenbideak adosten.

Ingurugiroa

Ikaslearen Ariketa Liburua

12. fitxa

Hezeguneak

HEZEGUNEEN BILAKAERA

Hezeguneen aurreneko aldian ez da "bizi" gehiegirik egoten, ez baita ez landaretza ez animalia askorik egoten, gune hezea inguratzen duten mendi-mazelak aldapatsuak izaten dira, urak gardenak eta garbiak, elikagairik ia ez delako egoten uretan disolbaturik,â&#x20AC;Ś

Urteen joanarekin, milaka urte igaro ondoren, hezegunea betez doa. Hondoan jalkinak pilatzen dira; urak ez dira hain gardenak, hainbat elikagai baitaude uretan disolbaturik; aldapak leundu egin dira euriaren, elurraren edo haizearen eraginez; eta hainbat landare eta animalia espezie aurkituko ditugu.

Beste milurte batzuk igarota, landarediak hondoa oso-osorik estaliko du elikagai gehiegi egoteagatik. Landareak hil egiten dira eta hiltzean uretan disolbaturik dagoen oxigeno asko kontsumitzen da. Bien bitartean hondoa betez joan denez eta ura jadanik oso pobrea denez elikagaietan, bizia ia ia galdurik dago.

Ingurugiroa

Hezeguneak

Ikaslearen Ariketa Liburua

Badakizu kolmatazioa, eutrofizazioa, uraren ezaugarrien aldakuntza eta gainerakoak, hezeguneen bilakaera prozesu berezkoaren alderdi direna. Hezegunearen bilakaera berezkoa da. Urte asko behar dira, urte asko eta asko â&#x20AC;Ś ehundaka urteâ&#x20AC;Ś milaka urteâ&#x20AC;ŚAlabaina, badago berezko bilakaera aldatzen duenik:

Ba al dakizu? Zuzen zaudetela egiaztatzeko, zenbait esperimentu egitea proposatzen dizuegu. Egin itzazue taldeak eta entzun arretaz irakasleak esaten duena. Ez larritu! Esperimentu bakarra egin behar duzue.

Behin esperimentua eginda, emaiozu erantzuna galdera honi: zein neurritan edo zenbateraino eragiten ditu kalteak gizakiaren jarduerak (zuk hautatu duzunak) hezegunearen "bizian"?

Ingurugiroa

Ikaslearen Ariketa Liburua

1. esperimentua

Hezeguneak

KOLMATAZIOA-URAK ERAGINDAKO HIGADURA

Behar den materiala: * Zurezko hiru kaxa (fruta, barazki edo antzekoetarako erabiltzen direnak). * Lur-puskak belar eta guzti, landare-lurra, harea. * Ureztagailua. * Hiru ontzi eta hiru probeta. Nola egin: Kaxaren alde batean V bat ebaki, lau zentimetrokoa, hiru kaxetan berdin. Bete kaxa bat goraino lur-puskekin (belar eta guzti); bigarren kaxan, kaxaren 2/3 landare-lurrez eta 1/3 hareaz bete. V ebakiduraren aurreko aldea altxatuz, alde horretan, kaxetara ur kopuru bera bota ureztagailuaz baliatuta. Denbora-tarte berean Vtik ateratzen den ura jaso ontzietara eta bota ontzietako edukia probeta banatara. Gero gauza bera egin baina kaxak gehiago altxatuz (malda handiagoko lurrak). Orain, erantzun galdera hauei: * Zein ontzitan bildu da urik gehien? Zergatik?

* Urak zein kasutan eraman du berarekin lurrik gehien?

* Badago alderik kaxak gehiago altxatzen direnean?

* Lurzoruaren galeran zein aldagarrik izan dute eragina?

* Nafarroako berro edo hezegunerik gehienak laboreek inguraturik daude, behin baino sarriago laboreak uraren ertzeraino heltzen dira eta ondorioz, aintzira inguratzen zuen landaretza desagertu egin da. Noiz ereiten dira laboreak Nafarroan? Zenbat denboraz egoten da lurra laborerik gabe, landarea bildu eta hurrengoa ostera hazten den arte?

* Pentsa ezazu ura biltzeko erabili duzun ontzi aintzira naturala dela. Zure ustez, gizakiaren jardueraren batek aintzirara heltzen diren jalkinen bolumena aldatu ahal du? Hezegunearen bilakaera.

Ingurugiroa

Hezeguneak 2. esperimentua

Ikaslearen Ariketa Liburua

KOLMATAZIOA-URAK ERAGINDAKO HIGADURA

Behar den materiala: * Zurezko hiru kaxa (fruta, barazki edo antzekoetarako erabiltzen direnak). * Lur-puskak belar eta guzti, landare-lurra, harea. * Haizeztagailua. * Pisu bat. Nola egin: Presta itzazue kaxak aurreko esperimenturako prestatu ditugun bezala. Jarri martxan haizeztagailua banan-banan, kaxa guztien aurrean, beti ere denbora-tarte berean eta abiadura berean. Kontuan hartu haizeak zeharretara jo behar duela kaxaren gainazalean (begiratu irudietan). Bukatzeko, kaxak pisatuko dituzue kaxa bakoitzak izan duen "lur" galera neurtzeko. Esperimentua errepikatuko dugu baina oraingoan zuhaitzak jarriko ditugu ileratan, hesia balira bezala (zuhaitz-adar txikiak jarriz edo bestelako materialekin zuhaitzak irudikatuz esaterako, margoa enborra eta adarrak kotoizko bola). Bukatzean berriz pisatu. Orain, erantzun galdera hauei: * Zein kaxak du galerarik handiena esperimentuaren lehen zatian? Zergatik?

* "Landare-hesiak" jarrita, gauza bera gertatu da?

* Landareak egoteak ba ote dauka zerikusirik haizeak eragindako higadura mailan?

* Haizearen eraginez, erori al da lurrik ontzietara?

* Nafarroako berro edo hezegunerik gehienak laboreek inguraturik daude. Noiz ereiten dira laboreak Nafarroan? Zenbat denboraz egoten da lurra laborerik gabe, landarea bildu eta hurrengoa ostera hazten den arte?

* Zure ustez, badu horrek eraginik hezeguneen berezko bilakaeran?

* Zure ustez, hezegunea inguratzen duten landareek badute funtzio garrantzitsurik haizeak eragindako higaduran?

Ingurugiroa

Ikaslearen Ariketa Liburua

3. esperimentua

Hezeguneak

KOLMATAZIOA-NEKAZARITZAKO AZTURAK

Behar den materiala: * Zurezko bi kaxa (fruta, barazki edo antzekoetarako erabiltzen direnak). * Landare-lurra, harea. * Ureztagailua. * Bi ontzi eta bi probeta. Nola egin: Kaxaren alde batean V bat ebaki, lau zentimetrokoa, bi kaxetan berdin. Bete kaxak landare-lurrez eta hareaz, erdi eta erdi, eta atzamarrekin, goldea balitz bezala, ildoak egin, batean ezkerretik eskuinera eta bestean goitik behera. Kaxak altxagarrien bidez goititu eta gorengo puntuan ura bota ureztagailuekin. Gogoratu altuera, denbora-tartea eta "euri" kantitatea berdina izan behar dela kasu bietan. Erortzen den ura kubetetan bete eta neurtu uraren eta jalkinen bolumena. Nahi izanez gero, berriz egin dezakezue esperiementua, baina oraingoan kaxak gehiago altxatuz. Orain, erantzun galdera hauei: * Zein ontzitan bildu da urik gehien? Zergatik?

* Ildoak ezkerretik eskuinera ala goitik behera egiteak badauka zerikusirik higaduraren eraginez lurzorua galtzearekin?.

* Kaxak gehiago altxatzean zer alde ikusi duzu?

* Zure ustez, badu horrek eraginik hezeguneen bilakaeran?

Ingurugiroa

Hezeguneak

4. esperimentua

Ikaslearen Ariketa Liburua

EUTROFIZAZIOA

Behar den materiala: * Kristalezko hiru pote handi. * Hartxintxarra. * Uretako landareen adartxoak. * Hiru ontzi eta hiru probeta. * Uretako marraskiloak. * Fosfatoak edo ongarriak. * Ur gardena, ahal bada aintzira edo zingirakoa. Prestatzeko modua: 1. potea: Aurkitu pote handi eta garbia eta aintzira 単imi単oa egin barruan. Garbitu hartxintxar apur bat eta jarri geruza bat potearen hondoan. Sartu uretako landareen adartxoak hartxintxarrean eta kontu handiz, bete potea ia goraino aintzirako urez. Sartu potean uretako bi edo hiru marraskilo txiki eta jarri estalkia poteari, sakatu gabe. Prestatu berri duzuen aintzira 単imi単oak luzaroan iraungo du, ez duzue arduratu beharrik izanen. Landare-adarrak elikagaiak sortu eta oxigenoa botatzen dute marraskiloendako eta hauek karbono dioxidoa botatzen dute arnastean, beharrezkoa landareek elikagaiak fabrikatzeko. Horrela, oreka lortzen da.

2. potea: Prestatu potea aurrekoa bezala, baina oraingoan marraskilorik gabe. 3. potea: Prestatu bigarren potea bezala. Oraingoan, fosfato edo bestelako ongarriren baten kopuru txikia botako dugu. Hiru poteak prest ditugunean, ipini leiho baten ondoan eta 3 edo 4 egunetan behatu eginen ditugu. Zer gertatuko da, zuen ustetan? Idatzi egun horietan antzeman dituzuen aldaketa guztiak.

Orain, erantzun galdera hauei: * Zein potetan dago urik arreena?:

* Zein poteri dario usainik txarrena?:

* Zergatik ote da?

* Zer gertatuko da nekazaritzan erabiltzen diren ongarriak edo produktuak euriarekin batera hezegune batera iristen badira?

* Aurkitu "EUTROFIZAZIO" hitzaren esanahia.

Ingurugiroa

Ikaslearen Ariketa Liburua

5. esperimentua

Hezeguneak

URAREN EZAUGARRI FISIKOAK ETA KIMIKOAK

Nafarroako hezegune gehienetan ur gazia dago. Badakizu zergatik?

Behar den materiala: * Kristalezko potea * Harea * Gatza Nola egin: Harearen erdia (lehorra) gatzarekin nahastu eta bota potera 2-3 zentimetroko altueraraino. Gero, bota beste horrenbeste harea baina gatzik gabe. Gehitu ura harik eta harea geruza biak estali arte, eta jarri potea eguzkitan egun batez. Orain, erantzun galdera hauei:

* Egun baten buruan, zer dago harearen gainazalean?

* Nola iritsi ote da gatza gainazaleraino?

* Emango al zenuke Nafarroako hezegune anitzetan ura gazia izatearen arrazoia azalduko lukeen hipotesirik?

* Ur gaziko aintziretako landare eta animalia espezieak eta ur gezako aintziretakoak desberdinak dira. Nafarroako alde batzuetan, ureztatu ondoren soberan geratu den ura ur gaziko gune hezeetaraino iristen da. Zure ustez, aldatuko al ditu ur gezako ekarpen "gehigarri"ak aintziraren ingurugiro-baldintzak eta eragingo al die kalterik hango bizidunei hango bizidunei?

Ingurugiroa

Hezeguneak

Ikaslearen Ariketa Liburua

13. fitxa

HARITIK TIRAKA

Nafarroako hezeguneetan bizi diren animalia eta landare espezieek bizitzeko adina baliabide aurkitzen dituzte berorietan. Nolabait, espezie guztiek parte hartzen dute gune hezeko berezko orekari eusten. Dena dago elkarri estu loturik. Zerbaitek espezie batengan eragina badu, lenehago edo beranduago gainerakoengan ere izanen du eragina…eta, zergatik isildu?...lehenago edo beranduago gugan, gizakiongan ere izango du eragina.

Nahikoa da hitzik! Bada garaia etorkizuna asmatzeko duzun gaitasuna erakusteko! …nekazariek aintzira lehortu eta haren luze-zabalean laboreak ereingo balituzte?

ZER GERTATUKO LIZATEKE...?

…aintziraren ertzean aisiarako edo oporretarako etxebizitzak eraikiko balira?

…aintzira askoren inguruetan dauden laboreen ordez bertako landareak jarriko balira?

Goiko hiru balizko kasuek zer-nolako eragina izango lukete beheko hegaztiengan?

ZINGIRA-MIROTZA

ZANKALUZEA

Ingurugiroa

BASAHATEA

Ikaslearen Ariketa Liburua

Hezeguneak

ARRASTOA UTZIZ, ...ONERAKO EDO TXARRERAKO

14. fitxa

Ikus dezagun gizakiaren jarduerek nola aldatzen duten ingurugiroa. Horretarako, hezeguneetako jarduerarik ohikoenak hautatu ditugu. Jarduerok naturan nolako eragina duten asmatzen saiatuko gara; naturaren onerako ala txarrerako diren, hau da, INGURUGIROAN nolako ERAGINA duten. Ikusiko duzunez, jarduera batzuk naturako elementu batzuen onerako dira, lezken onerako esaterako, eta beste batzuk, aldiz, txarrerako, arrainen kalterako kasu. Baina hau "txapa"! Has gaitezen lanean. Hauek dira hautatu ditugun bost jarduerak: 1. JARDUERA: "Txerri-granja" Txerri granja aintzira ertzetik 100 metrora dago. 2.000 txerri ditu eta jakina, txerriek minda sortzen dute (5.000 pertsonek adina). Dakizuenez, txerrien gorotzek urarekin eta txizarekin egiten duten nahasketari deitzen zaio minda. Baserritarrak kanpoan pilatzen du minda eta lantzean-lantzean kamioi batean eramaten du. Gorotza ongarri ederra da landareentzat eta horregatik, lezkadiak ikaragarri hedatu dira, baina ez ahaztu gorotzak, kopuru handietan, toxikoak direla.

2. JARDUERA: "Laborantza" Aintziraren ipar ertzeko bazka-larreetan hegazti zenbaitzuk habiak egiten zituzten eta orain larreak landu egin dituzte. Ur-bonbaren bidez aintziratik ura ateratzen dute laboreak ureztatzeko. Ongarri eta pestizidei esker, laboreak handi eta indartsuak dira, inondik ere.

3. JARDUERA: "Ehiza eta arrantza" Aintziran ehizarako eta arrantzarako baimena eman dute, zenbait mugekin baina. Ezin izanen da ehizatu txakurrekin, ez eta hegaztiak euren kumeak hazten ari diren bitartean ere, eta babestutako espezie batzuk harrapatzea debekatuta dago erabat. Ehizan edo arrantzan aritzekotan, ertzetik aritu behar, aintziran barneratu gabe.

Ingurugiroa

Hezeguneak

Ikaslearen Ariketa Liburua

4. JARDUERA: "Bisitaldia aintzirara" Prentsan azaldu den albistearen esanetan, Nafarroako aintzira honetan baino ez omen dago "hegazti zezena". Liluragarria da hegazti bitxi honetaz prentsak agertutakoa, "zezenak bezala egiten du orroa" eta "haizearen soinuak dantza eragiten dio lezketan barrena". Harrezkero, ikusminak bultzaturik, ehundaka pertsona hurbiltzen dira lezken artera hegazti arraroa noiz ikusiko zain, berandu baino lehen.

5. JARDUERA: "Natur erreserba sortzea" Aintziran ekologi ondasun ugari daudela oharturik eta azken boladan jasan duen narriadurak kezkaturik, Nafarroako Gobernuak aintziran Natur Erreserba sortzea erabaki du eta gizakiak han burutzen dituen jarduerak arautzea, jarduerok aintzirako animaliei eta landareei eta berauen habitatei kalterik eragin ez diezaieten. Gune berezia ere eratuko da eta bertara zientzilariek eta Gobernuko espezialistek baino ez dute sarbiderik izanen. Haien asmoa, hegazti zezena aintziran ugaltzea eta Nafarroan iraunaraztea.

Orain, jarduera horiek lezkadietan eta arrainen, hegaztien, uraren eta anfibioen gainean izan duten eragina aztertzen saiatuko gara. Ondoko taula beteko duzue, irakaslearen jarraibideak kontuan hartuz,

JARDUERA BALIABIDE NATURALAK LEZKADIA URA ARRAINAK ANFIBIOAK HEGAZTIAK

Ingurugiroa

Ikaslearen Ariketa Liburua

Hezeguneak

HAMAR ARRAZOI HEZEGUNEEN KONTSERBAZIOAREN ALDE

15. fitxa

irakaslea "jantzita baitago" gai hauetan: Kristo aurreko 48. urtean, Egipto zaharrean, zehatz esateko, Alexandrian, bazegoen liburutegi bat, Humanitatearen ezagutzarik gehienak biltzen zituzten liburuen gordeleku. Hara zer diren bizitzako gorabeherak! Behin batean, Julio Cesarren tropen setioaren beldur, sutan kiskali zen. Tamalez, liburutegiarekin batera informazio baliotsu ugari betiko galdu zen.

Ba al zenekien zohikaztegiek eta liburutegiek antz handia dutela, haiek ere, liburuteZohikaztegien gainaldean landare biziak egoten dira eta azpialdean, berriz, landare hilak. Urterourtero hiltzen dira landareak eta urtero-urtero berriak dira hazten hildako geruzaren gainean; bada, zohikaztegiaren barruan geruza handiak pilatzen dira bata bestearen gainean baina geruza horiek ez daude guztiz usteldurik, alde horretako inguru-baldintzei esker. Hildako gaiei deitzen zaie zohikatz.

Ingurugiroa

Zu de haitz n p en ole ez na

ole na

So lix Aln us Co ryl Fa us gu Ca s rpi nu s Zu ha itz en p

tul

erc

Sakonera

Datazioak 14C

Irudia zohikaztegi baten "diagrama polinikoa" da. Harrigarria badirudi ere, grafiko honetan Lurrean duela milaka urte zegoen landaretza ikus Aldia Subatlant. dezakegu. Zohikaztegia inguratzen duten landareen Subboreala lorauts aleak zohikaztegian geratzen badira eta gero, haien gainean beste landare-geruza Atlantikoa bat hazten bada, orduan lorautsa "harrapaturik" geratBoreala zen da zohikatz artean, ustelAurreboreala du gabe. Eta kontuan harturik Tardiglaz. zohikaztegiak milaka urtez iraun dezakeela, haren barnean landare eta garai desberdinetako lorautsa egonen da. Beraz, zohikaztegian, kontu handiz laginak hartzen baditugu, sakonera desberdinetan, duela milaka urte alde horretan zegoen landaretzari buruzko informazioa eskura izanen dugu. Dena den, arazotxo bat daukagu, Alexandriako liburutegian gertatu zena gerta baitaiteke. Zohikatza ongarritarako eta erregaiak egiteko erabiltzen da eta beraz, zohikatza ateraz gero, agur zohikaztegia. Hau da, gizakia gai da hile gutxiren buruan milaka urtetan pilatutako informazioa ezerezteko eta ondorioz, harekin batera, zohikatzean bildurik dagoen informazioa, Humanitatearentzat hain garrantzitsua den informazioa.

Hezeguneak

Ikaslearen Ariketa Liburua

Irakurgaia irakurri eta gero, pentsa ezazu une batez. Zer iradokitzen dizu testuak? Zohikaztegiak mantendu beharko lirateke? Batu zaitez beste gelakide batzuekin eta entzun irakasleari. Taldearen laguntzaz 10 arrazoi aurkitu behar dituzu hezeguneak iraunaraztea zergatik den interesgarri.

Hamar arrazoi hezeguneen kontserbazioaren alde 1.

10.

Sinadura:

Ingurugiroa

Ikaslearen Ariketa Liburua

16. fitxa

Hezeguneak

MOREAU DOKTOREAREN UHARTEA

BURUAK ETA MOKOAK GORPUTZAK

HANKAK

Entzun! Argibide garrantzitsua! Hegaztiak dira! Ohartu zara, ezta? Egin ezazu zeure hegaztia plastilinarekin edo beste zerbaitekin (buztina, paper-orea, kortxoa).

Ingurugiroa

Hezeguneak

Ikaslearen Ariketa Liburua

17. fitxa

BINGOA AINTZIRAN

giek bezala, iraganeko gertakari askoren lekuko direla? Jolaserako prest? Irakasleak adieraziko dizun zerrendatik nahi dituzun hitzak hautatu eta idatzi txartelean zuriz dituzun laukitxoetan. Eta orain, erne! Baliteke zu izatea

1. ZERRENDA Negutarra Habiagilea Zankaluzea Ekoizlea Habitata Milazka/Tamariza Sedentarioa Elika-katea Migrazioa Kopetazuria Hezegunea Lezka Deskonposatzailea Kontsumitzailea

2. ZERRENDA Zingira Hezegunea Las Ca単as 1. mailako kontsumitz. Ekosistema Habiagilea Kopetazuria 2. mailako kontsumitz. Migrazioa Ekoizlea Milazka/Tamariza Pitillas Deskonposatzailea Negutarra

Ingurugiroa

3. ZERRENDA Zohikaztegia Aintzira endorreikoa Zankaluzea Zingira Pitillas Milazka/Tamariza Eutrofizazioa Hezegunea Las Ca単as Kopetazuria Kolmatazioa Ingurunearen gaineko eragina Kutsadura Minda

Ikaslearen Ariketa Liburua

18. fitxa

Hezeguneak

ZER EGIN HEZEGUNEEZ LUZAROAN GOZATU AHAL IZATEKO

Nafarroako hezeguneak ekologi eta paisaje balio handiak dituzte, eta horregatik, horietako batzuk natur erreserba izendatu dituzte, Nafarroako Gobernuaren zaindaritzapean. Gutxi dira egoera onean kontserbatu direnak eta asko dira haietaz gozatu eta baliatu nahi diren pertsonak, hezeguneen berezko balioak arriskuan jartzeraino. Horregatik, ezinbestekoa da babeserako legeak ezartzea eta haietan eta inguruetan burutzen diren jarduerak arautzea, zeren eta horrela, haietaz gozatu eta baliatuko eta aldi berean, mantendu eginen ditugu.

Irudian agertzen den aintzira (beste jarduera batzuetan ere erabili dugu) ahalik eta hobekien erabiltzeko arauak egiteko eskatu dizue Gobernuak. Guk, laguntza gisa, sareta emanen dizuegu, nahi baduzue hari segitzeko baina ez ahaztu gauza interesgarri guztiak gehitu behar dituzuela. Interesgarria zer den ohartzeko, laguntza modura, erreparatu gizakiaren jarduerei eta gogoratu, arauak baliagarriak izan behar dutela bai han bizi diren pertsonentzat, bai hara bisita egitera joaten direnentzat.

JARDUERA

ZILEGI

Zuhaitzak moztu Hartxintxarra atera Kanpatu Sua piztu Artzaintza Etxeak eraiki Ehiza Arrantza Zaborrak bota Aintzira inguruko larreak landatu Laboreei sulfatoa bota Txerrien granja Elektrizitate sarea Ura hartu zelaiak ureztatzeko Kotxeak garbitu eta olioa aldatu Aintzira ertzetik paseoan ibili Sastrakak eta hesiak erre

Ingurugiroa

ZILEGI BAINA

ZILEGI SALBUESPEN

MUGATURIK

GISA

DEBEKATURIK

Hezeguneak

100

Ikaslearen Ariketa Liburua

LERROA! edo BINGO! kantatzen lehena.

Jendeak ez du gustoko inork berari zerbait debekatzea eta horrexegatik, garrantzitsua da arauak egiten dituztenak eta arauak betearazi behar dituztenak ondo konpontzea haien artean. Hortaz, zuek, jarduera bakoitzean argi azaldu behar dituzue ondoko alderdiak:

• Neurria: jarduera debekaturik dagoen ala zilegi den. Zilegi bada, nugarik duen edo salbuespena den. • Arrazoia: jarduerak ingurugiroan sortarazten dituen ondore negatiboak. • Helburua: neurria hartzean zer lortu nahi den. • Bidea: jendeak neurria nola bete behar lukeen.

Gerta liteke beti ados ez egotea. Eztabaidatu eta idatz itzazue zertan ez zatozten bat.

Bukatzen duzuenean, eztabaidatu gelan zertan ez zareten bat etorri eta saia zaitezte ados jartzen. Ziur gaude ez zaizuela hainbeste kostako arauak idaztea. Arauak dekretu edo lege itxura izaten dute, eta beraz, hiritar guzti-guztiek nahitaez bete beharrekoak dira. Eskatu irakasleari dekretu bat edo lege bat erakusteko, eredu gisara edukitzeko.

Hala ere, naturgunea ez da ingurugiroa kaltetzen duten jarduerak eragotziz soilik babesten. Batzuetan naturgunearen aldeko edo naturguneaz baliatzen den jendearen aldeko gauzak ere egin behar dira. Esate baterako, behatokia eraiki, jendeak hezeguneetako hegaztiak eroso eta hegaztiei traba egin gabe ikusi ahal izan ditzan. Edo urgunea hartzen duten lezketariko batzuk erre. Edo aintziraren inguruan gune babestuak sortu, bertan hegaztiek habiak egin ditzaten. Eta beste hainbat gauza.

Bururatzen al zaizu besterik? Eztabaidatu taldean eta eman arrazoiak.

Ingurugiroa

Ikaslearen Ariketa Liburua

19. fitxa

101

Hezeguneak

PRENTSAKO ALBISTEEI BURUZKO EZTABAIDA: KONTRAPASA

Naturguneen Kontserbazioari buruzko Lege eraldatuak kontrapasan ehizatzea baimentzen du Duela gutxi Espainiako Kongresuak Naturguneen Kontserbaziorako Legea eraldatu du, kontrapasan ehiza baimenduz eta legeztatuz. Kontrapasa negua igaro duten lekutik ugaltzen diren lekura hegazti migratzaileek udaberri aldera egiten duten bideari deitzen zaio. Nafarroan, berariaz debekaturik dago kontrapasan ehizatzea baina estatuko araudian egin diren aldaketen aurrean, baliteke debekuak aldatu behar izatea.

Araudian egin diren aldaketek eztabaida bizia sortarazi dute ehiztarien, talde ekologisten eta alderdi politikoen artean, ez baitira ados jartzen. Une honetan, eztabaidak beste bide bat urratu du. Ingurugiroari buruzko Europako komisaritzak iragarri duenez, aipatutako Legearen eraldaketa ofizial egiten denean Bruselatik zigor-espedientea irekiko da Espainiako estatuaren aurka.

Eta zuk, zer deritzozu kontrapasari? Badakizkizu kontrapasaren inguruko gora-beherak? Zer dela eta zalaparta hori guztia?â&#x20AC;Ś "Jantzi zaitez" gaian, eztabaidatzeko ondo informaturik egon behar duzu eta. Atzealdean Nafarroako prentsan gai honi buruz azaldutako artikulua duzu. Irakur ezazu arretaz eta jaso itzazu zure koadernoan kontrapasaren aldeko pertsonen argudioak eta aurka daudenen argudioak.

Eta orain, honezkero jakitun zaude eta, zer deritzozu kontrapasari? Ziur baduzula zerbait gehitzeko. Osatu, bada, zerrenda zeure argudioak erabiliz. Azkenik, adieraz ezazu zure jarrera:

ALDE...

* ...

AURKA...

* ...

* ... NIRE IRITZIA: aldekoa [ ]

Aurkakoa [ ]

.........................

Orain, eztabaida ezazu gelakideekin eta erkatu zuen jarrerak eta arrazoiak. Eztabaida bukatzean, idatz itzazu eztabaidan agertu diren arrazoi berriak. Noren alde zaude? (Adierazi ea jarrera aldatu duzun ala zeure horretan segitzen duzun).

Ingurugiroa

Hezeguneak

102

Ingurugiroa

Ikaslearen Ariketa Liburua

20. fitxa

Hezeguneak

103

ASMATU ZER GERTATU DEN

Zer gertatu den adierazi behar duzu; horretarako, zuriz dagoen laukian falta den marrazkia eginen duzu.

Ingurugiroa

105

Nafarroako Hezeguneak Baliabideak

ZER DAKIGU HEZEGUNEEZ?

1. jarduera

Hezeguneak 107

Baliabideak

KONTZEPTUEN MAPA

URMAELAK

ANIMALIAK

zer dira

PUTZUAK

horietan bizi dira

ESPEZIEAK

horiek ERLAZIONATUZ

mantentzen dute

AINTZIRAK

osatzen dute

LANDAREAK

OREKA EKOLOGIKOA

adibidez ARRANTZA

KUTSADURA

BIZI-KALITATEA

horien bidez lortzen da

BALIABIDEAK

garrantzitsuak dira hau ematen dutelako

ABELTZAINTZA

GIZAKIAREN JARDUERAK

eragina du horietan

HEZEGUNEAK

ZOHIKAZTEGIAK

AISIA

horiek sortarazten dituzte

BIZI-IRAUPENA

HABITATAK GALTZEA

INGURUGIRO-ARAZOAK

adibidez

ZARATAK ETA ERAGOZPENAK

eragina dute

LABORANTZA

EKOSISTEMA

DENBORA

horrek aldatzen du

ESPAZIOA

Ingurugiroa

Hezeguneak 3. jarduera

108

Baliabideak

EZAGUT DITZAGUN HEZEGUNEAK

Ingurugiroa

Baliabideak

3. jarduera

109

Hezeguneak

EZAGUT DITZAGUN HEZEGUNEAK

Ingurugiroa

Hezeguneak 3. jarduera

110

Baliabideak

EZAGUT DITZAGUN HEZEGUNEAK

Ingurugiroa

Baliabideak

111

3. jarduera

Hezeguneak

EZAGUT DITZAGUN HEZEGUNEAK

4 19

20 5

16 13

Ingurugiroa

1. Zingira-berdantza 2. Lezkari karratxina 3. Basahatea. 4. Larre-buztanikara 5. Zankaluzea 6. Txilinporta txikia 7. Murgilari arrunta 8. Azeria 9. Apo lasterkaria 10. Ipar-ahatea 11. Txilinporta lepabeltza 12. Urmael-igela 13. Txirritxoa 14. Ahate gorrizta 15. Kopetazuri arrunta 16. Mendebaldeko ur-arratoia 17. Suge gorbataduna 18. Azkonarra 19. Lezkadia 20. Lezka hostozabala

Hezeguneak 4. jarduera

Baliabideak

112

ZER ANIMALIA ETA LANDARE BIZI DIRA HEZEGUNEETAN?

ZANKALUZEA

AMILTXORIA

LERTXUN HAUSKARA

BASAHATEA

MURGIL HANDIA KOPETAZURI ARRUNTA

UROILOA

MURGILARI MOTTODUNA

ABOZETA

AHATE GORRIZTA Ingurugiroa

LERTXUN GORRIA

Baliabideak

113

Hezeguneak

ZER ANIMALIA ETA LANDARE BIZI DIRA HEZEGUNEETAN?

4. jarduera

BEIRABELARRA

ESPARTZUA

SOSABELARRA

ERROMEROA

LEZKA

ANBULU ZURIA IHIA

MILAZKA (ADARRA)

LEZKA HOSTOESTUA

Ingurugiroa

Hezeguneak

Baliabideak

114

5. jarduera

AINTZIRAN BARRENA

Ingurugiroa

Baliabideak

115

7. jarduera

Hezeguneak ZINGIRAKO BIZIMODUA

Zingirako bizimodua "Goseak akabatuko nau, hemen goian luzaroan geratzen banaiz" korroka egin zuen ur-igelak, zingira ertzeko ihi eta ezpata-belar batzuen artean eserita, alferrik euliren bat noiz harrapatuko zain zegoen bitartean. "Ez zaitez kexu izan, azaroan egon arren arratsalde ederra daukagu eta" karraka egin zuen basahate ar lirain eta eder askoak, zingiraren ertzean uretako landare-zurtoinak jaten ari zelarik. "Zingiran nahi adina janari dago baina aurkitzeko ahalegina egin behar". Baina ordurako igela, uretara jauzi eginez, zingiraren hondoraino joana zen, lokatz biguinean uzkurturik, bere espezieko zenbaiten albora. Udazkeneko haize hozkirriak milazkak, ihiak eta lezkak astintzen zituen; landarerik gabeko urgainean uhinak eragiten zituen eta basahateari, aintziraren erdira zihoala, lumak harrotzen zizkion, jateko alga txikien bila lantzean-lantzean burua ur azpira sartzen zuen bitartean. "Basahateen zoriona, neguaren aurrean ez baitute kezkatu beharrik" marmar egin zuen igelak, lotarako prestatzeko beste igel batzuen artetik siga-saga igarotzen ari zen bitartean. "Basahateek lumazko berokiak dituzte eta geruza iragazkaitza, eta horrela ez dute ez hotzik ez hezetasunik igertzen; aintzira erabat izozten ez bada, ez zaie janaririk falta izanen". Alabaina, intsektuak, eguzkitan dantzatzen zirenak, joanak ziren, gero eta eskasagoak ziren eta ezer gutxi zuen berak ahora eramateko. Goseak hil nahi ez bazuen, lokatz azpian sartu eta lo egitea beste irtenbiderik ez zeukan, harik eta udaberria berriro heldu arte. Igelak, ordea, ez ziren bakarrak etzanleku hartan. Uhandre marmolaireentzat ere neguko hilak igarotzeko lekurik aproposena hura zen, eta aintzirako marraskiloek eta beste oskoldun batzuk ere ez zebiltzan handik urrun. Gehienak lozorroan zeuden baina negua erdi lotan igarotzen zuenik ere bazen, behin edo behin esnatu, neguko egunen batean eguzkia distiratsu azalduz gero, urgainera igeri egin, gauzak zertan ziren ikusi eta udaberria hurbil ote zegoen ikusteko. Egia esan, batzuk, nahitaez igo behar zuten urgainera airea hartzera; baina igelak eta uhandreak lasai egon zitezkeen halako estuasunik gabe, zeren eta beraien azala hain zen mehea non uretako burbuila 単imi単oen bidez arnasa hartzeko gauza baitziren.

Halako batean, azkenera heldu ziren neguko hilak. Eguzkiak gogor jotzen zuen lezketan, amiltxoriak lezketan habiak egiten hasiak ziren; izerdia adarretan gora zihoan kimuak iratzarriz, ur ertzeko landareak berdetzen hasiak ziren eta hegazti asko, negua igarotzera urrun alde egin ondoren, ostera itzuli ziren aintzirara. Azken batean, bizitza esnatu egin zen eta "lanari" ekin zion. Martxoko goiz haizetsu batean, urgainean eguzki-izpiak uhinekin jolasean zebiltzala, zalaparta handia egon zen lotan egondakoen artean; lokatzetako etzanlekuan denak hasi ziren nagiak ateratzen, denak ahozabalka, lehenengo bat eta gero beste bat, eta beste bat eta beste bat, hark ez zuen azkenik. Denak urgainerako bidean ziren, igerian eta urarekin jolasean, jauzika eta saltoka, eta uraren ertzeraino hurbilduz. Handik lasterrera, lezken inguruko uretan gelatinaz estalitako arraultzak agertu ziren, barruan hainbat eta hainbat arraultza txiki zituztelarik. Hain txikiak, ezen, norbait halakoren bat hartzen saiatuta ere, ziurdanik irrist eginen bailioke atzamarren artean. Bolatxo horiek aintzirako igel-amek errundako arraultzak ziren baina igel-amek ez zutenez batere asmorik euren kumeak arraultzetatik nola ateratzen ziren ikusteko, gelatinazko bildukiz estali zituzten, arrainek eta txoriek harrapa ez zitzaten (zer gozoago gosaritarako arraultzak baino!), eta eurak euretara utzi zituzten. Ez pentsa arduragabekeria eta ama-maitasunik eza denik, igelek ederto asko baitakite arraultzaren barnean elikagai nahikoa dagoela; izan ere, eguzkiaren beroak apaburu izango denari oskoletik irtenarazten dionerako, baliteke ase egotea eta irten eta luzaroan gose ez izatea. Hortaz, igel-ama, kumeei munduratze pozgarria emateko egin beharrekoak eginda, uraren ertzera joan zen jauzika mendiko ura heltzen zen trokan bizi ziren gainerako igelekin udaberriaren etorrera ospatzera. Apirilean eguzkia atera zen eta tarteka euria bota zuen arren, ez zen nahikoa izan gelatinazko bildukia zuten arraultzak bustitzeko; bada, garai horretan, gertutik begiratuz gero, arraultzak itxuraldatzen zihoazela antzeman zitekeen. Orain, lehen ez bezala, arraultzak luzangak ziren eta tarteka-marteka, arraultza barneko apaburu kumeak jauzitxoak egiten zituen mundua nolakoa ote zen jakin nahi zuelako; arraultzan hainbeste janari bereganatu zuenez, laster arraultza puskatzeko eta kanpora ateratzeko adina indar edukiko zuen. Hain zuzen ere ama-igelek arraultzak errun eta handik bi astera, itxura arraroko kumetxoak kanporatzen hasi ziren, arrain beltz itsusi eta txikien antzekoak, baina ahorik gabe. Hala ere, ez zen

Ingurugiroa

Hezeguneak gauza arrainak bezala igeri egiteko eta aintzirako bizimoduak eta han bizi zirenek ikara ematen ziotenez, algen eta uretako landareen azpian ezkutatu zen. Baina gorputza azkar asko hazten zihoan eta laster, arrainek dituzten bezalako brankiak hazi zitzaizkion, uretako oxigenoa hartzeko; aho handia, uretako landareak mastekatzeko eta isats luze eta gogorra, urtean barrena hara-hona ibiltzeko. Aurrerantzean ez zen beldurrak airean ibiliko eta egiaz, hain zen azkarra eta indartsua ezen apaburu ahulagoak ihesari ematen baitzioten bera ikusten zutenean, jakin baitzekiten, hura goseak egonez gero ez lukeela batere erreparorik izanen bateren bat ahoratzeko. Denborak aurrera egin zuen, apaburuari gero eta itolarri handiagoa ematen zion ur azpian luzaroan egoteak eta behin, aire ahokada bat hartzera uragainera igo zelarik, ur-arratoi bati hurbildu zitzaion zein zorigaitzeko zen kontatzeko. Ur-arratoiak, ezpata-belar zurtoinak jateari utzi, eta une batez begira-begira egon ondoren, hauxe bota zion: "Hara, ez dut sekula santan hain arrain arrarorik ikusi! Arraina zarela uste baduzu, non daude zure brankiak? zer dela eta daukazu munoi bat isatsaren lekuan, eta zer dira hanka antzeko horiek? Ez ninduke harrituko egunen batean uretako ura utzi beharko bazenu. Arraroa da, bai, baina ez dut nehoiz ikusi apaburu handi eta heldurik aintziran; zer gertatzen zaien, ordea, ez dakit". Ur-arratoia mintzatzen zitzaion bitartean, apaburua bere buruaz errukitu zen. Uraren ertzeko lezkei oratu eta bere buruari so egin zion; egiaz, lau hanka txiki zituen eta isatsa, itxuraz bezperan baino laburragoa; brankietatik ere ezer gutxi geratzen zitzaion. Baina, hara zer diren gauzak! une hartantxe, ia ia gorputz osoa uretatik kanpo zuen arren, arnasa eroso eta zailtasunik gabe har zezakeen; izan ere, brankiak txikitzen zihoazen heinean birikak haziz joan zitzaizkion barruan eta

116

Baliabideak

iluntzeko aire freskoa hartzearekin batera gorputz guztia hazten zitzaion. Eguna joan eguna etorri, gorputz-adarrak gero eta handiagoak zeuzkan eta isatsak, garai batean hain luzea izandako isatsak, ezertarako balio ez zuela, uretan ibiltzeko balio ez zuela. Orain, sarriago irteten zen urgainera arnasa hartzera eta batzuetan uretatik kanpo hartzen zuen atseden edo ur etzeko ihien artean jolasten zuen. Arratsalde batean, aintzira gainean milaka eltxo dantzatzen zirela ikusita, bat-batean, ahotzarra parez pare ireki eta mingaina kanpora ateraz, eltxoari eraso zion etaâ&#x20AC;Ś hura ezustea! Mingaina bildu zuenean mokadu goxoa zuen ahoan. Jadanik ez zitzaion beharrezko uretan bizitzea; berari bost eguzkiak gogor jotzen bazuen, azala beti zuen heze eta fresko eta eguna beroegia bazen uraren ertzeko lezka eta ihien arteko leku heze eta itzaltsuetara jotzeko aukera zuen, ugariak ziren eta. Bestalde, lehen bezain azkar igeri egiteko gauza ez bazen ere, lehorrean jauzi itzelak egin zitzakeen, eta egunean baino egunean trebeagoa zen bere mingain likatsuaz baliatuz mugitzen ari ziren intsektuak harrapatzen. Horrela, bada, zanga umeletan eta ihiz eta lezkez beteriko zelai freskoetan eman zuen uda jolasean eta ehizan; udazkeneko egun hotz batean, intsektuak urri eta ur ertzeko bizimoduak asperturik, bateren batek aintzira hondoko lokatzezko etzanleku beroaz zerbait esan zion, izozteei eta hotzari aurre egiteko aterpe paregabea zela. Lezken artetik jauzi eginez, gezi baten pare uraren hondoraino murgildu zen eta handik gutxira, lo gozoak hartu zuen. H. WADDINHAM SEERS; "Historias de la naturaleza para contar a los niĂąos", egokitua).

Ingurugiroa

Baliabideak

117

Hezeguneak

Zingirako bizimodua â&#x20AC;ŚUdazkeneko egun hotz batean, intsektuak urri eta ur ertzeko bizimoduak asperturik, bateren batek aintzira hondoko lokatzezko etzanleku beroaz zerbait esan zion, izozteei eta hotzari aurre egiteko aterpe paregabea zela. "Goseak akabatuko nau, hemen goian luzaroan geratzen banaiz" korroka egin zuen ur-igelak, zingira ertzeko ihi eta ezpata-belar batzuen artean eserita, alferrik euliren bat noiz harrapatuko zain zegoen bitartean. "Ez zaitez kexu izan, azaroan egon arren arratsalde ederra daukagu eta" karraka egin zuen basahate ar lirain eta eder askoak, zingiraren ertzean uretako landare-zurtoinak jaten ari zelarik. "Zingiran nahi adina janari dago baina aurkitzeko ahalegina egin behar". Baina ordurako igela, uretara jauzi eginez, zingiraren hondoraino joana zen, lokatz biguinean uzkurturik, bere espezieko zenbaiten albora. Udazkeneko haize hozkirriak milazkak, ihiak eta lezkak astintzen zituen; landarerik gabeko urgainean uhinak eragiten zituen eta basahateari, aintziraren erdira zihoala, lumak harrotzen zizkion, jateko alga txikien bila lantzean-lantzean burua ur azpira sartzen zuen bitartean. "Basahateen zoriona, neguaren aurrean ez baitute kezkatu beharrik" marmar egin zuen igelak, lotarako prestatzeko beste igel batzuen artetik siga-saga igarotzen ari zen bitartean. "Basahateek lumazko berokiak dituzte eta geruza iragazkaitza, eta horrela ez dute ez hotzik ez hezetasunik igertzen; aintzira erabat izozten ez bada, ez zaie janaririk falta izanen". Alabaina, intsektuak, eguzkitan dantzatzen zirenak, joanak ziren, gero eta eskasagoak ziren eta ezer gutxi zuen berak ahora eramateko. Goseak hil nahi ez bazuen, lokatz azpian sartu eta lo egitea beste irtenbiderik ez zeukan, harik eta udaberria berriro heldu arte. Lezken artetik jauzi eginez, gezi baten pare uraren hondoraino murgildu zen eta handik gutxira, lo gozoak hartu zuen. Igelak, ordea, ez ziren bakarrak etzanleku hartan. Uhandre marmolaireentzat ere neguko hilak igarotzeko lekurik aproposena hura zen, eta aintzirako marraskiloek eta beste oskoldun batzuk ere ez zebiltzan handik urrun. Gehienak lozorroan zeuden baina negua erdi lotan igarotzen zuenik ere bazen, behin edo behin esnatu, neguko egunen batean eguzkia distiratsu azalduz gero, urgainera igeri egin, gauzak zertan ziren ikusi eta udaberria hurbil ote zegoen ikusteko. Egia esan, batzuk, nahitaez igo behar zuten urgainera airea hartzera; baina igelak eta uhandreak lasai egon zitezkeen halako estuasunik gabe, zeren eta beraien azala hain zen mehea non uretako burbuila ĂąimiĂąoen bidez arnasa hartzeko gauza baitziren.

1. ZATIA

Ingurugiroa

Hezeguneak

118

Baliabideak

Halako batean, azkenera heldu ziren neguko hilak. Eguzkiak gogor jotzen zuen lezketan, amiltxoriak lezketan habiak egiten hasiak ziren; izerdia adarretan gora zihoan kimuak iratzarriz, ur ertzeko landareak berdetzen hasiak ziren eta hegazti asko, negua igarotzera urrun alde egin ondoren, ostera itzuli ziren aintzirara. Azken batean, bizitza esnatu egin zen eta "lanari" ekin zion. Martxoko goiz haizetsu batean, urgainean eguzki-izpiak uhinekin jolasean zebiltzala, zalaparta handia egon zen lotan egondakoen artean; lokatzetako etzanlekuan denak hasi ziren nagiak ateratzen, denak ahozabalka, lehenengo bat eta gero beste bat, eta beste bat eta beste bat, hark ez zuen azkenik. Denak urgainerako bidean ziren, igerian eta urarekin jolasean, jauzika eta saltoka, eta uraren ertzeraino hurbilduz. Handik lasterrera, lezken inguruko uretan gelatinaz estalitako arraultzak agertu ziren, barruan hainbat eta hainbat arraultza txiki zituztelarik. Hain txikiak, ezen, norbait halakoren bat hartzen saiatuta ere, ziurdanik irrist eginen bailioke atzamarren artean. Bolatxo horiek aintzirako igel-amek errundako arraultzak ziren baina igel-amek ez zutenez batere asmorik euren kumeak arraultzetatik nola ateratzen ziren ikusteko, gelatinazko bildukiz estali zituzten, arrainek eta txoriek harrapa ez zitzaten (zer gozoago gosaritarako arraultzak baino!), eta eurak euretara utzi zituzten. Ez pentsa arduragabekeria eta ama-maitasunik eza denik, igelek ederto asko baitakite arraultzaren barnean elikagai nahikoa dagoela; izan ere, eguzkiaren beroak apaburu izanen denari oskoletik irtenarazten dionerako, baliteke ase egotea eta irten eta luzaroan gose ez izatea. Hortaz, igel-ama, kumeei munduratze pozgarria emateko egin beharrekoak eginda, uraren ertzera joan zen jauzika mendiko ura heltzen zen trokan bizi ziren gainerako igelekin udaberriaren etorrera ospatzera. Apirilean eguzkia atera zen eta tarteka euria bota zuen arren, ez zen nahikoa izan gelatinazko bildukia zuten arraultzak bustitzeko; bada, garai horretan, gertutik begiratuz gero, arraultzak itxuraldatzen zihoazela antzeman zitekeen. Orain, lehen ez bezala, arraultzak luzangak ziren eta tarteka-marteka, arraultza barneko apaburu kumeak jauzitxoak egiten zituen mundua nolakoa ote zen jakin nahi zuelako; arraultzan hainbeste janari bereganatu zuenez, laster arraultza puskatzeko eta kanpora ateratzeko adina indar edukiko zuen. Hain zuzen ere ama-igelek arraultzak errun eta handik bi astera, itxura arraroko kumetxoak kanporatzen hasi ziren, arrain beltz itsusi eta txikien antzekoak, baina ahorik gabe. Hala ere, ez zen gauza arrainak bezala igeri egiteko eta aintzirako bizimoduak eta han bizi zirenek ikara ematen ziotenez, algen eta uretako landareen azpian ezkutatu zen. Baina gorputza azkar asko hazten zihoan eta laster, arrainek dituzten bezalako brankiak hazi zitzaizkion, uretako oxigenoa hartzeko; aho handia, uretako landareak mastekatzeko eta isats luze eta gogorra, urtean barrena hara-hona ibiltzeko. Aurrerantzean ez zen beldurrak airean ibiliko eta egiaz, hain zen azkarra eta indartsua ezen apaburu ahulagoak ihesari ematen baitzioten bera ikusten zutenean, jakin baitzekiten, hura goseak egonez gero ez lukeela batere erreparorik izanen bateren bat ahoratzeko.

2. ZATIA

Ingurugiroa

Baliabideak

119

Hezeguneak

Denborak aurrera egin zuen, apaburuari gero eta itolarri handiagoa ematen zion ur azpian luzaroan egoteak eta behin, aire ahokada bat hartzera uragainera igo zelarik, ur-arratoi bati hurbildu zitzaion zein zorigaitzeko zen kontatzeko. Ur-arratoiak, ezpata-belar zurtoinak jateari utzi, eta une batez begira-begira egon ondoren, hauxe bota zion: "Hara, ez dut sekula santan hain arrain arrarorik ikusi! Arraina zarela uste baduzu, non daude zure brankiak? zer dela eta daukazu munoi bat isatsaren lekuan, eta zer dira hanka antzeko horiek? Ez ninduke harrituko egunen batean uretako ura utzi beharko bazenu. Arraroa da, bai, baina ez dut nehoiz ikusi apaburu handi eta heldurik aintziran; zer gertatzen zaien, ordea, ez dakit". Ur-arratoia mintzatzen zitzaion bitartean, apaburua bere buruaz errukitu zen. Uraren ertzeko lezkei oratu eta bere buruari so egin zion; egiaz, lau hanka txiki zituen eta isatsa, itxuraz bezperan baino laburragoa; brankietatik ere ezer gutxi geratzen zitzaion. Baina, hara zer diren gauzak! une hartantxe, ia ia gorputz osoa uretatik kanpo zuen arren, arnasa eroso eta zailtasunik gabe har zezakeen; izan ere, brankiak txikitzen zihoazen heinean birikak haziz joan zitzaizkion barruan eta iluntzeko aire freskoa hartzearekin batera gorputz guztia hazten zitzaion. Eguna joan eguna etorri, gorputz-adarrak gero eta handiagoak zeuzkan eta isatsak, garai batean hain luzea izandako isatsak, ezertarako balio ez zuela, uretan ibiltzeko balio ez zuela. Orain, sarriago irteten zen urgainera arnasa hartzera eta batzuetan uretatik kanpo hartzen zuen atseden edo ur etzeko ihien artean jolasten zuen. Arratsalde batean, aintzira gainean milaka eltxo dantzatzen zirela ikusita, bat-batean, ahotzarra parez pare ireki eta mingaina kanpora ateraz, eltxoari eraso zion etaâ&#x20AC;Ś hura ezustea! Mingaina bildu zuenean mokadu goxoa zuen ahoan. Jadanik ez zitzaion beharrezko uretan bizitzea; berari bost eguzkiak gogor jotzen bazuen, azala beti zuen heze eta fresko eta eguna beroegia bazen uraren ertzeko lezka eta ihien arteko leku heze eta itzaltsuetara jotzeko aukera zuen, ugariak ziren eta. Bestalde, lehen bezain azkar igeri egiteko gauza ez bazen ere, lehorrean jauzi itzelak egin zitzakeen, eta egunean baino egunean trebeagoa zen bere mingain likatsuaz baliatuz mugitzen ari ziren intsektuak harrapatzen. Horrela, bada, zanga umeletan eta ihiz eta lezkez beteriko zelai freskoetan eman zuen uda jolasean eta ehizan...

3. ZATIA

Ingurugiroa

Hezeguneak

Baliabideak

32 31

120

Ingurugiroa

Baliabideak

Hezeguneak

121

Ingurugiroa

NAFARROAKO HEZEGUNEAK DIRELA ETA EZ DIRELA. SAILKAPEN DIKOTOMIKOA

12. jarduera

NATURALAK

HEZEGUNEAK

Klima hezea. Nafarroako mendi aldea

Zohikaztegia

Baztan

1.000 metrotik gora 1.000 metrotik behera

20 ha-tik behera Natur Erreserba

ordekan maldan

Belateko zohikazt.

Atxuriako zohikazt.

Zuriaingo zohikazt.

Mendaurko zohikaz.

Sasiko urmaelak

Juncaleko aintzira

Pitillasko aintzira

Pulguerko urmaela

Agua Salada urmaela

Dos Reinos Natur Erreserba

Iru単ean

Itzako putzua

Lorko aintzira

La Estanca

Arradako aintzira

La Nava

Cardeteko zingira

Zeliguetako urmaela

Cintruenigon

Arradan

Cintruenigon

Tuteran

Monrealen

Lozako urmaela

Las Ca単as edo Salobre

Badina Escudera

20 Ha-tik behera

20 Ha-tik gora

Lekune Naturala

Lekune Naturala eta HBBA

Natur Erreserba

20 ha-tik behera Natur Erreserba eta HBBA

Urmaela

Urtegia

10 Ha-tik behera

10 Ha-tik gora

Urtegia

20 Ha-tik gora

20 Ha-tik behera

Sunbilla Beste mota bat Erdi aldean

Erriberan

Nafarroako erdi aldean

Klima lehorra Endorreikoak

ARTIFIZIALAK eta klima lehorra

Nafarroako Erriberan

Urmaela

Ingurugiroa

Baliabideak 122

Hezeguneak

Baliabideak

14. jarduera

123

Hezeguneak

GIZAKIAREN JARDUERAK HEZEGUNEETAN

Ingurugiroa

Hezeguneak Irudiko hezegunea alde heze endorreiko eta esteparioa da. Hala berezko landaretza nola inguruetako laboreak habitat honetakoak dira, oro har lehorra den klima mediterraneoan berezkoak. Era berean, energia lortzeko Nafarroan gero eta ugariagoak diren haizerrotak ere jarri ditugu irudian. Irudia udaberriaren bukaerari edo udaren hasierari dagokio baina zenbait kasutan garai horretatik kanpoko irudiak ere sartu ditugu, alderdi batzuk argiroago azaltzeko edo (mahats-mordoak). Azkenik, irudia deskribatuko dugu eta horretarako landaretza -berezkoa eta landatua- animaliak eta gizakiaren jarduerak aipatuko ditugu; azken kasuan jarduerok ingurugiroan eragin litzaketen kalteak ere ekarriko ditugu.

Landareak A– Lezka ilara eta ezpata-belarrak. A1– Lezka. A2– Ezpata-belarra. B– Ihi zelaia. B1– Ihia. C– Milazkadia. C1– Milazka. D– Sastrakadi mediterraneoa: erromeroa, ezkaia, estrepa, abaritza… E– Alde horretako laboreak. E1– Zerealak. Gehienbat garagarra eta garia. E2– Mahatsondoa. Mahatsondo zaharrak olibondo edo/eta almendrondoekin nahasian ageri zaizkigu mahastietan; osotara, "nekazaritzako paisajea" eratzen dute, balio handiko paisajea, onuragarria, baina, tamalez, gaur egun paisaje mota hori galbidean da. E3– Olibondoa E4– Ureztatu beharra duten barazkiak eta frutak: artoa, frutarbolak, lekariak eta barazkiak. Aintzirako ura darabilte lur-sailak ureztatzeko. F– Buztinezko eta lokatzezko hondartza. G– Gatz-lurra. Ura lurrintzearen ondorioz sorturiko gatz-zarakarrak. Lurra gazia denean, besteak beste beira-belarra, ontina, espartzua… hazi ohi dira. H– Gramineoen zelaia. Gehienetan ganaduaren erabilerarako.

124

Baliabideak

Animaliak I- Basahatea. II- Antzara. III- Ahate gorrizta. IV- Kopetazuri arrunta aireratzen. V- Murgil handi bikotea. VI- Lertxuna habiaren ondoan arrantzan. VII- Zingira-mirotza. VIII- Hegazti zezena. IX- Eper arrunta. X- Zankaluzea. XI- Kuliska hondartza aldean. XII- Txirritxo txikia. XIII- Mirotz urdina habiatik ihesi, berehala uzta biltzeko makinak habia zapalduko du eta. XIV- Basahatea baratzetan kalteak eragiten. Kalteok gastuak eragingo dizkio administrazioari, zeren eta berak kargutu beharko du basurdeak laborariei eragindako gastuez. XV- Azeria. Gizakiaren jarduerak. Eragina 1- Baso berritzeak. Herri-lurretan zura ateratzeko arbolak birlandatu ohi dira, Allepo pinua gehienbat. Baso berritzeek eragotzi egiten dute hazkunde moteleko bertako baso eta sastraken hazkundea. Batzuetan, mota bakarra erabiltzeak izurrite eta gaixotasunak dakartza (pinuaren prozesionaria).

2- Behatokia eta zaintzailea. Behatokia eta zaintzailea egoteak ondore onuragarri bat baino gehiago ditu. Lehenik eta behin, espezieen populazioak zaindu eta kontrolatzen dituzte. Bigarrenik, aldea hobeto behatzeko aukera dute (gehienek prismatikoak eta teleskopioak dituzte) eta ingurua hobeto ezagutzen eta ulertzen laguntzen dute. Era berean, turismoa eta bisitariak kontrolatzen dituzte, harrera zentroaren funtzioak eginez eta kontrolik gabeko zirkulazioa galaraziz. Eta azkenik, ingurugiroari buruzko interpretazio eta heziketa egitarauak antolatzen dira.

Ingurugiroa

Baliabideak

125

Hezeguneak

ke, hezeguneko edozein lekutara, horrek dakartzan kalteekin.

3- Laborantza intentsiboa. Laborantza intentsiboa garapen teknologiko handikoa izan ohi da eta kapital kopuru handiak erabili ohi dira lurzoruaren errendimendua hobetze aldera. Azken batean, labore errentagarrietan espezializatzean, teknika aurreratuez baliatzean eta ongarriak, herbizidak eta pestizidak barra-barra erabiltzean datza. Ia inoiz ez da kontuan hartzen laborantza intentsiboak sortarazten duen kalte ekologikoa: habitatak eta biodibertsitatea galtzen dira (gehienetan monokultiboak dira); paisajeko elementuak hondatzen dira (paisajea monotono bihurtuz), hain zuzen hesiak, mugarriak eta lugorriak deusezten direlako. 4 - Lur-sailen kontzentrazioa. Nafarroako erdi aldeko eta erribera aldeko berezko ezaugarria. Kontzentrazioa batik bat laborantza intentsiboan jarduteko egiten da. Habitaten, espezieen aniztasunaren, paisajearen galera dakar, pista zuzen eta zabalak eraikitzen dira, aintzirako mugak aldatu egiten dira finkak birzatitzean.

Errepidea izan beharrean pista bada, gauza bera gertatuko da. 8 - Zabortegiak edo/eta hondakindegiak. Gaur egun herrietatik hurbil oraindik kontrolatu gabeko zabortegiak badaude ere, hondakinak botatzeko alde mugatuak egotea da arruntena baina azkenean, horietan era guztietako zaborrak eta hondakinak pilatzen dira, bolumen handikoak, materia organikoa, pneumatikoakâ&#x20AC;Ś Zabortegi-hondakindegiek aintzirako ura kutsatu ahal dute (aintziratik hurbil badaude) euri-ura iragazteagatik; ikuspegi itsusia benetan eta paisajearen degradazioa, osasungaiztasunaâ&#x20AC;Ś 9 - Isileko ehiza eta arrantza. Ehiztaria eta txakurra. Babestutako espezieak isilean ehizatzea edo debeku-aldietan edo ugalketaren sasoian ehizatzea. Arrantzan ere gauza bera gertatzen da, nahiz eta Nafarroako hezeguneetan hainbeste espezie egon ez.

5 - Uraren ertzeko lurra lantzea. Uraren ertzeko lurra lantzean lurraren beraren egitura aldatzen dugu eta hango landareak ezerezten. Lantzen diren lurrak maldan badaude, higadura handiagoa izango da eta gainera, lur-galera egonen da, lur hori aintzirara helduz. Material solido gehiegi dago. Kolmatazioa. 6 - Abeltzaintza. Granja eta eskorta ugari dago. Txerriak, behiak eta ardiak gehienbat. Granjetako mindak hezeguneetako uraren eutrofizazioa sortarazten du, lixibiatuen bidez. Abereei dagokienez, klima lehorretako zingirak paregabeak dira ganaduari edaten emateko edo larre freskoetan bazkatzeko. 7 - Komunikabideak Hezegunetik hurbil errepidea dagoenean, zarata arazoak egoten dira eta faunari eragozpenak jartzen zaizkio. Baina ez hori bakarrik, kutsadura arazoak ere egoten dira gas-jaulkipengatik eta metal astunengatik, eta kolpaketen arriskua ere handiagoa izaten da. Era berean, bisitariak noranahi joan daitez-

10 - Presa eraikitzea. Nafarroako estepetako hezegunerik gehienetan presa egin da ura pilatzeko, gero laboreak ureztatzeko, ganaduarendako erabiliko den ura pilatzeko. Ura ateratzearen ondorioz, batzuetan hezegunea lehortzeraino irits daiteke, gora-beherak izaten dira uraren mailan eta horrek zuzenean eragiten du espezieetan. 11 - Jende ugari hezegunean bisitari. Kontrolik gabeko turismoak, zenbaitzutan, nahi gabe izanda ere, biziki kaltetu dezake fauna, eragozpenak jartzen baitizkio batik bat ugalketaren sasoian. Hezeguneetara "egunpasa"n joaten direnak ere aipatuko ditugu. Zarata egiten dute (musika, irratia, garrasiak), batzuetan zaborrak han uzten dituzte eta baliteteke, irudian azaltzen den bezala, kotxea han garbitzen hastea ere. 12 - Lurrorotako ibilgailuak.

Ingurugiroa

Hezeguneak Hezeguneek lurrorotako ibilgailuek eragindako eragozpenak eta arazoak jasaten dituzte; izan ere, nahikoa erraza da hezegunearen ertzeraino bertaraino iristea edo/eta ez da arraroa aintziraren inguruetan ibilgailuekin lehian aritzea ere. 13 - Laborantzako produktu kimikoak. Lehenago ere aipatu dugun arren, berriro ekarri nahi dugu zeren eta laborantzako alderdi hau baita kutsadurarik handiena sortzen duena eta ingurugiroan eraginik handiena duena. Laborantzan, industi mailako zein familia mailako laborantzan, etengabe erabiltzen dira produktu kimikoak, hala nola pozoiak, fungizidak, ongarriak. Produktu kimikoak lurrean iragazi eta gero, euri-urarekin batera aintzirara iristen dira, ura kutsatuz.

126

Baliabideak

14 - Parke eolikoa. Zalantzarik gabe, gutxi barru ohikoa izanen da Nafarroako paisajean haizerrotak han-hemen ikustea. Parke eolikoek kalte handiak egiten dizikie hegaztiei, hain zuzen ere hegaztien pasalekuetan, goialdeetan, egoten direlako. 15 - Elektrizitate-hariteria. Hegaztiak hiltzearen arrazoi nagusietako bat dira eta gainera, konponbide erraz-erraza dauka: hariak hobeto ikusteko buiak jarri edo hariak lurrazpitik eraman.

Ingurugiroa

Baliabideak

127

Hezeguneak

20. jarduera

BINGOA AINTZIRAN

Kontzeptua

Esaldia

URTEGIA

Gizakiak presa eginez sortu duen hezegunea.

HEZEGUNEA

Urak, iraunkorrak nahiz sasoikoak, sakonera eskasa duen aldea.

LEZKA

Belar garaia, uraren ondoan hazten da eta haren loreek luma-mototsa dirudite.

HABIAGILEA

Leku horretan ugaltzen den hegaztia.

NEGUTARRA

Negua leku horretan igarotzen duen hegaztia.

SEDENTARIOA

Bizitza osoa leku berean igarotzen duen hegaztia.

HABITATA

Animaliak edo landareak bizi diren tokia.

KONTSUMITZAILEA

Beste izaki bizidun batzuk ditu elikagai.

LEHEN MAILAKO KONTSUMITZAILEA

Landareak jaten dituen animalia.

BIGARREN MAILAKO KONTSUMITZAILEA

Landareak jaten dituzten animaliak jaten dituztenak.

DESKONPOSATZAILEA

Hostoak eta animalia hilak ditu elikagai.

MIGRAZIOA

Animalia batzuk leku batetik bestera egiten duten bidaia.

MINDA

Granjetako animalien gorotzak, urarekin eta txizarekin nahasirik.

MILAZKA

Hezeguneetan eta gune gazietan bizi den arbola.

EKOSISTEMA

Leku baten, hango izaki bizidunen eta haien arteko harremanen multzoa.

AINTZIRA ENDORREIKOA

Hezegunea, hezeguneko urak irteerarik ez dutenean (ez ibaira ez itsasora).

ZOHIKAZTEGIA

Zohikatza eratzen den lur-saila, putzuz betea.

KOPETAZURIA

Hegazti urpekaria, beltza da eta kopeta zuria.

PITILLAS

Nafarroako aintzirarik handiena.

LAS CAĂ&#x2018;AS

Vianan dagoen aintzira.

EKOIZLEA

Berarendako elikagaia fabrikatzen du.

EUTROFIZAZIOA

Ura usteldu egiten da.

ZANKALUZEA

Zanka luzeak dituen hegaztia; elikagaiak lokatzetan aurkitzen ditu

INGURUNEAREN GAINEKO ERAGINA

Onuragarria edo kaltegarria izan daiteke.

ELIKA-KATEA

Izaki bizidunen katea, non bata bestetik elikatzen diren, hain zuzen ere kateako ondokotik.

KUTSADURA

Gizakiaren jarduera batzuk sorarazten dute eta naturan eta izaki bizidunetan kalteak eragiten ditu.

KOLMATAZIOA

Materialak hondoan pilatzen dira eta aintzira betetzen dute.

Ingurugiroa

Hezeguneak

Baliabideak

128

21. jarduera

IRTENALDIA AINTZIRARA

Hezeguneetan eskola-umeekin jarduerak burutzeko liburu asko ditugu kontsultatzeko eta horregatik ez dugu beharrezkotzat jotzen proposamenak egitea. Dosierrean bibliografi aipamen batzuk sartu dira, horietan informazio zehatza aurkitu ahal izanen dugu. Gehienetan behatze-jarduerak eta laginak hartzeko jarduerak dira, beti ere zingira edo hezeguneren baten inguruetan egiteko. Urriak dira behaketa panoramikoa eta paisajearen interpretazioa lantzeko proposamenak, nekez lantzen dira hezegunea sistema gisa ulertzeko kontzeptuak. Eta sentimenez baliatuz behaketa egiteko proposamenak ere ez dira anitz. Horregatik, komenigarri iritzi diogu horiei buruzko iradokizun batzuk sartzeari.

Ikuspegi panoramikoa Aintzirako ibilbidea hasi baino lehenago, aintzirako ikuspegi orokorra edukitzea komeni da (goialderen batera joan beharko dugu). Hurrengo jarduerak proposatzen ditugu: • Une batez aintzirari begira egotea, isil-isilik. • Gure sentimen guztiak "lanean" jartzea: begiak itxita ditugula usaindu, eguzkia aurkitu, soinu guztiak entzun, soinuak nondik datozen antzematen saiatu. Ondoren, idatziz jaso eta sailkatu, jatorriaren arabera. • Sentitzen duguna hitzez adierazi: – hiru hitz, adjektibo edo esaldi labur erabili. – esaldiak osatu: "gehien gustatzen zaidana da …", "ahal izanez gero, ……kenduko nuke", "ederra izanen litzateke …." haikuak egin (poesia japoniar laburrak). Ikusten ari garenarekin zerikusia duen hitz bat (Aintzira) Goiko hitza deskribatzen duten bi hitz (misteriotsua eta gardena) Hiru hitz zer egiten duen adierazten dutenak (bizitza hartzen du, lasaitu egiten du eta nire ibilia sosegatzen du). Lau hitz sentitzen duzuna edo iradokitzen dizuna adierazteko (azkar, ispilu). • Begiak erne jarri xehetasunen bila: –"Ikusi …urari eusteko harrizko hesia dakusat". "Ikusi makusi" jolasaren aldaera da, gauzak deskribatu egin behar dira, lehen hizkia eman beharrean. Irakaslea izanen da aurrena eta hortik aurrera, asmatzen duenak segituko du. –"Leihotik begira". Batek esku biekin leihoa itxuratuko du

eta handik begiratuz ikusten duen paisajea deskribatuko. Gainerakoek zer ikusten ari den asmatu beharko dute. –"Bidetik noala ……rekin egin dut topo". Ikasle batek paisajean zehar alegiazko paseoari ekingo dio. Nondik doan asmatzen duenak jarraituko du, hain zuzen ere aurrekoa geratu den lekuan abiatuz. –Zerbait deskubritu dut… oso berria da, oso zaharra, mugitu egiten da, batu egiten du, egon badago baina ezin dugu ikusi, atsegin dut, hobe ez ikustea, ez dakit zer den, horia da…Ikasleek osatu egin behar dute zerrenda, kategoria bakoitzeko zerrendak osatuz. • "Nik deskribatu eginen dut, zuk marraztu". Binaka jarrita eginen dugu ariketa hau; marrazten duenak lepoa emanen dio paisajeari. • Behaketa zuzendua. Dakusadana aztertzen. –Paisajea osatzen duten elementuak: linea, forma, egitura, kolore, eskala eta osakera. –Osagaiak: erliebea, landaretza, ura eta giza egiturak. –Prozesuak: materia-zikloak, energi fluxuak, higadura, narriadura. –Agente moldatzaile naturalak eta artifizialak: paisajearen bilakaeraren eta aldaketen arrazoiak. • Paisajea interpretatzea: –Ezkutuko errealitatea ezagutzeko zantzuak aurkitu: paisajeari buruzko historia berregin, paisajea moldatu duten agenteak zehaztu, paisajearen ingurugiro kalitatea baloratu, han gizakiak ustiatu duena aurkitu, etorkizuna iragarri eta hezegunea gorde edo bere onera ekarriko luketen jarduerak zehaztu. – Ikusten ari garen paisajearen kontserbazioarekiko jarrera eta jokabideen gainean (hala talde gisa nola norbanako gisa) hausnartu eta jarrera eta jokabideak zalantzan jarri. • Aintzirari buruzko azterketa sakonari helduko diogu: –Hezeguneko paisajearen zirriborroa egin: perspektiba marrak taxutu, eskuz, airean; gero, marrok paperera ekarri; ikusi diren elementuak marra bakoitzaren gainean jarri eta marrazkia osatu; koloreztatu… –Ikuspegiaren krokisa, irudi-testu eta guzti. Zauden lekutik zeruertzera marra taxutu. Marra hori krokisera ekarri eta transektua egin, bertan marrak ikutzen dituen habitatak adieraziz. Egizu zeure irudi-testua. –Aintzirara etorri aurretik ikasitako zenbait gauza: aintziraren ezaugarrien fitxa bete. Zenbaitzutan irakaslearen laguntza beharko duzue eta beste batzuetan, ordea, aint-

Ingurugiroa

Baliabideak

Hezeguneak

129

IZENA: Ura noiz edukitzen du?:

GARAI JAKINETAN

Kokaleku geografikoa:

MENDI ALDEA

ERDI ALDEA

NATURALA

Zohikaztegia

Aintzira endorreikoa

ARTIFIZIALA

Urtegia

Zingira

Jatorria:

BETI

LANDARETZA

ERRIBERA

Uraren ertzean gatza dago. URA:

Uraren barruan uretako landareak daude. Urgaina osorik hartzen dute.

Arrea

Gardena

Usaintsua

Ez dute urgaina osorik hartzen. Landareak daude aintziraren inguruetan: Aintziraren hondoa agerian dago? Hala izanez ero, nolakoa da hondoa?

Lezkadia. Ihiak, espartzua eta gazitegikoak. Milazkadia

Harritsua

Laboreak

Landarez betea

Beste batzuk:

GIZAKIAREN JARDUERAK:

Ikusi dituzun animaliak:

Ikusi dituzun landareak:

Aintziraren egoera, oro har:

Ikusi dituzun eragin onuragarriak:

Ikusi dituzun eragin kaltegarriak:

OHARRAK:

Ingurugiroa

Hareatsua

Hezeguneak

Baliabideak

130

23. jarduera

KONTRAPASA

Ingurugiroa

Baliabideak

131

Ingurugiroa

Hezeguneak

132

Ingurugiroa

Baliabideak

133

Nafarroako Hezeguneak Informazio dosierra

Informazio dosierra

135

1.- OINARRIZKO INFORMAZIOA 1.1.- SARRERA 1.1.1- Gainbegirada historiari Hezeguneak edo alde hezeak balio ekologiko handiko ekosistemak dira, bitxiak ezaugarrien aldetik eta aberatsak ekoizpenari eta aniztasun biologikoari dagokienez. Antzina, hezeguneak lugorritzat eta lur antzutzat jotzen ziren, misterioz inguraturik. Hezeguneez hainbat mito eta legenda egon da, dela gizakia hezeguneetara ezin zelako hurbildu (urez eta landarez beterik egoteagatik), dela "piztien" eta "ospe txarreko animalien" (intsektu, apo, sugeâ&#x20AC;Ś) babesleku zirelako, dela gaixotasun iturri zirelako (paludismoa), eta horrez gain, egunsentian eta iluntzean lainoak eta lanbroak hartzen zituztelako. XVIII. mendetik aitzina, teknikak aurrera egin ahala, bizilekua hezeguneetan ezar zezakeela edo inguruko lurrak lantzen ahal zituela konturatu zen gizakia eta harrezkero hezeguneak arian-arian hondatzen joan dira, suntsitzen, ia gaur arte. Hirurogeiko hamarkadan hezeguneetako ornitologia-balioaz eta, ondorioz, horiek kontserbatu beharraz ohartu ginen. Ez da oraindik hamarkada bat iragan zientzilari talde bat (ez oso handia) "ingurugiro-balio handiko paisajeak" direla konturatu zirenetik.

Hezeguneak

Ekologiaren ikuspegitik, "paisajeko unitate funtzionalak dira; unitate horien ingurugiro-gradientearen mutur batean lehorreko baliabideak egon ohi dira eta bestean uretakoak, ur sakoneko ura eta jario-ura, hain zuzen ere". Ikuspegi horretatik, bada, hezeguneek gora-behera handiak izaten dituzte, lehorreko eta uretako baliabideen ingurugiro-ezaugarrien artean eragin handia baitago. Eta hain zuzen ere gora-behera handiak dituztelako da hain zaila hezegunea zer den definitzea. Kontuak kontu, gauza bat ziurra da: hezegune guztietan dago ura azalean, edo bestela maila freatikoa hurbil dago. 1962an, Natura Babestu eta Zaintzeko Nazioarteko Batasunak (NZNB), MAR proiektuaren barruan, honela definitu zituen hezeguneak: "padura, albufera, zingira erako ekosistemak, zeinetan urak, geza edo gazia, iraunkorra edo urtarokoa, sakonera eskasa duen". 1971ean, International Waterfowl Research Bureauk (IWRB) antolaturik, batez ere uretako hegaztien habitat gisa Nazioarteko Garrantzia duten Hezeguneei buruzko Bilera egin zen Ramsar-en (Iran). Ramsarko Ituna deitu zitzaion eta Espainiak urte batzuk geroago berretsi zuen. Bilera horretan definizio hau eman zen: "hezeguneak padura, aintzira eta zohizkategiak, edo urez estalitako guneak dira, naturalak zein artifizialak, iraunkorrak zein sasoikoak, ur-geldiak izan edo ur-lasterrak, ur-geza, gazikara zein gazia dagoen; itsasoko ura duten gune zenbait ere hezegunetzat joko dira, baldin eta marea behean dagoenean ura, gehien jota, sei metro sakon bada".

1.1.2.- Baina, zer dira hezeguneak? Hezegunearen definizio argi eta zehatza aurkitzea zaila eta korapilatsua da. Bat-batean esanda, nolabait urez beterik dagoen aldea dela pentsa dezakegu. Ezaugarri horri jaramon eginez gero, lehen definizioa honako hau izan liteke: "neurri desberdinetako lurra, urari estu loturik dagoena eta urteko garairen batean ureztaturik dagoena". Hala ere, esan beharra dago definizio bat baino gehiago dagoela, ikuspuntua zein den.

Ituna sinatu zutenek ordura arte garrantzi gutxikotzat jotako gauza bi onartu zituzten: 1.- Hezeguneak balio handiko errekurtsoak dira ekonomiaren, kulturaren, zientziaren eta aisiaren aldetik; beraiek galtzea konpondu ezineko kaltea litzateke. 2.- Hegazti urtarrak migrazioetan alderik alde joaten dira mugen gainetik eta hortaz, nazioarteko baliabidetzat jo behar dira.

1.1.3.- Hezeguneen zenbait ezaugarri Definizio sinple bat hauxe litzateke: "ur-pilaketa iraunkorra edo erdi iraunkorra, landaretza ondo errotua eta fauna egonkorra dituena".

Berriz ere hezeguneen ezaugarriak ikuspuntu desberdinetatik adieraziko ditugu. Hezegune guzti-guztiek, gutxienez, ondoko baldintzaren bat bete behar dute:

Ingurugiroa

Hezeguneak

Informazio dosierra

136

* Ezaugarri ekologikoei begira:

1.2.-HEZEGUNE MOTAK

1.2.1.- Hezeguneen zenbait ezaugarri

Sakonera eskaseko ura dago (urtarokoa, iraunkorraâ&#x20AC;Ś) edo/eta maila freatikoa lurraren maila berean dago, edo beheraxeago edo goraxeago.

Zati batean edo osorik urez beteriko lurrak daude (hidromorfoak).

Ureztaturiko lurrean landaretza erroturik dago.

Hezeguneak sailkatzeko edo hezegune motak zeintzuk diren ezartzeko orduan irizpide bat baino gehiago erabil daiteke. Ondoko eskeman laburbildu ditugu:

Naturala MORFOLOGIA

JATORRIA Artifiziala

* Ezaugarri geografikoei begira: -

Zohikaztegiak Aintzirak Ibarbasoak Endorreikoak Ibaikoak Mendikoak

Lautadetan egon ohi dira. Sakonuneetan egon ohi dira.

HEZEGUNEAK Lentikoak

Lotikoak

Hidrologiaren arabera

KOKALEKUA

Sistema ireki, dinamiko eta gora-beheratsuak izan ohi dira, eta inguruko beste sistema batzuekin erlazionaturik daude.

Lurren iragazkortasuna lurrazpiko ura egoteko adinakoa da.

Kostaldea Mediterraneoak

Barrualdea Klimaren arabera

Atlantikoak

Hezeguneetan, alde batera edo bestera egiten duten urlasterrak igarotzen dira, baina uholdeak direnean hezegunea ia osorik estaltzen dute. * Jatorriaren arabera:

* Ezaugarri geomorfologikoei begira: -

Azaleko ur-isurketagatik solido (eta elikagai) ugari jasotzen dute, eta horrek hezeguneen morfologia eta funtzionamendua alda dezake.

* Ezaugarri fisiko-kimikoei begira: -

Hezeguneen genesia berezkoa (naturala) edo artifiziala izan daiteke (gizakiak sortua), baina sarri askotan berezkoak diren arren gizakiaren eragina jasan dute.

* Kokalekuaren arabera:

Klimaren, lurraren ezaugarrien eta abarren arabera, gazitasun, eutrofizazio, uhertasun, sakonera, aldizkakotasun eta sakoneko argitasun maila desberdinak izango dituzte.

Kostaldekoak eta barrualdekoak. Barrukoen artean aniztasun handia dago, mediterraneoak eta atlantikoak izan baitaitezke (klimari begiratuta), edo hidrologiari begiratuta, lentikoak (ur-geldoak dira) edo lotikoak (ur-lasterrak, ibaiak esaterako).

* Morfologiaren arabera: Morfologiaren (hidrologiak du eragina horretan), landaretzaren, susbtratu motaren arabera, hezeguneak multzo zehatzetan sailkatzen ahal dira: arro endorreikoak, zohikaztegiak, lur kararritsu gainean dauden aintzirakâ&#x20AC;Ś

Ingurugiroa

Informazio dosierra

137

Hezeguneak

1.2.2.- Sailkapen bat

• Hezegune artifizialak.

Nolanahi ere, hankasartze galanta litzateke hezegune motak adierazteko orduan sailkapenerako irizpide bakarra ezartzea. Zaila litzateke hezegune guztiak irizpide beraren pean sartzea. Ondoren, "Las zonas húmedas de Aquitania, Euskadi y Navarra" liburuaren egileek egin duten sailkapena ekarriko dugu. Sailkapen horretan irizpide desberdinak erabili dira, mailaka, eta oro har, dauden hezegune mota guztiak sartu dira:

* Diapiroei loturiko baliabide artifizialak (oro har, gatzari lotuak).

HEZEGUNEEN SAILKAPENA

1.3.-NAFARROAKO HEZEGUNEAK

• Berezko hezeguneak

1.3.1- Non daude?

* Kostaldean:

Hezeguneak Nafarroa osoan daude. Pirineoetako ibarretan zein erdiko arroetan aurkituko ditugu putzu nahiz aintzira naturalak. Hala ere, Erriberan daude beste inon baino gehiago.

- Ibai-padura sistemak.

* Meategi zaharretako putzuak eta aintzirak. * Urtegiak. * Urmaelak (ureztaketarako eta abeltzaintzarako sortuak, batik bat).

- Kostaldeko aintzirak. * Barrualdean: -Erritmo atlantikoa dutenak: .. Zohikaztegiak. .. Substratu kararritsuari loturiko aintzirak eta zingirak. .. Diapiroei loturiko aintzirak eta zingirak. .. Diapiroei loturik ez dauden aintzirak eta zingirak. .. Ibai-sistemak - Mediterraneoak: .. Ibai-sistemak: haltzadiak. .. Diapiroei loturiko aintzirak eta lakuak. .. Diapiroei loturik ez dauden aintzirak eta lakuak. .. Sedimentazio arroak: + Sistema endorreikoak eta estepako aintzirak.

Pirineoetan, gehienetan lur iragazkaitza duten sakonuneetan eratu dira, ur gezakoak izan ohi dira (lentiko motakoak), txiki samarrak eta sakonera gutxikoak. Erreketako eta iturbegietako urez betetzen dira baina uda partean lehortu egiten dira. Ibai-arroilak ere alde horretako ezaugarriak izaten dira, ibaien ertzetan kokaturik (mota lotikoa). Nafarroa erdialdetik behera ugariak dira jatorri endorreikoa duten hezeguneak; ur gazikara dago horietan, substratu gaziak garbitu dituen ura, alegia. Inguru honetan daude Nafarroako hezegunerik berezienak: ibarbasoak. Ibarbasoak ibai handien ertzetan ugariak izaten dira. Hezegune guztiak dira balio handikoak ekologiaren eta paisajearen ikuspegitik; landare eta animalia espezie anitz biltzen dira; edo/eta garrantzi handia dute hegazti migratzaileentzat, atseden hartzeko edo negua iragateko lekuak izaten baitira haientzat.

+ Iruñerriko sistema hidrologikoak. + Ibai-sistemak.

Jatorri artifizialekoak batik bat putzuak eta urtegiak izaten dira, ganaduari edaten emateko eta lurrak ureztatzeko. Nafarroako erdialdean eta erriberan daude gehienak.

+ Ibarbasoak. Oro har, Nafarroako hezegune guztiek gizakiaren eskuhartze handia jasan behar izan dute. Laborantzari eta abeltzaintzari begira egin diren jarduerek, kasu askotan, hezeguneen

Ingurugiroa

Hezeguneak

Informazio dosierra

138

mugak aldarazi dituzte, dikeak eginez, ertzetan landatuz, ehizan eta arrantzaz arituz…; horri guztiari boladan dauden eta gero eta zale gehiago dituzten jarduerak gehitu behar dizkiogu, turismo-jarduerak, aisiakoak edo/eta kirol-jarduerak.

Txosten honetan ez ditugu aipatu Nafarroan ez dauden hezegune motak (kostaldekoak, diapiroei loturiko aintzira atlantikoak…), ez eta izaera lotikoa dutenak ere (ur-lasterrak), ibai-arroei loturik daudenak, azken hauek "Nafarroako ibaiak" unitate didaktikoan jorratuko baitira. Era berean, edateko uraren hornikuntzarako, aprobetxamendu hidroelektrikorako edo lurrak ureztatzeko eraiki diren urtegi sakon eta handiak ere ez ditugu ekarri, zeren eta uraren mailan gora-beherak izaten baitituzte (zenbaitetan, baita malda handiak ere) eta ondorioz, ezin da balio ekologiko handiko komunitaterik garatu. Salbuespena urtegi batzuetako ertzak edo "luzapenak" ditugu, baldintzak betetzen dituztelako landare edo/eta animaliaren batzuk horiez baliatzeko. 1.3.2.- Zein motatakoak dira? Aurreko atalean sailkapenerako erabili ditugun irizpideei jarraiki, Nafarroan ondoko hezegune motak dauzkagu: 1.3.2.1.- Erritmo atlantikoa duten naturguneak eta zohikaztegiak

(1. irudia: Nafarroako 27 hezegune nagusien kokaleku mapa).

Nafarroako erdialdetik iparrera daude eta ez dira handiak. KintoaAldude mendi-multzoan, Bortzirieta eta Orotz-Beteluko mendi-multzoaren inguruetan daude.

26 25

9 19 14 18

2 1 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

Pitillasko aintzira Las Cañas urtegia Juncaleko aintzira Agua Salada urmaela Pulguerko urmaela Dos Reinosko aintzira Badina Escudera Cardeteko urmaela Lozako eta Itzako urmaelak La Mueda urmaela Agua Dulce urtegia Lorko aintzira Arradako aintzira Zeliguetako urmaela

13 7

16 15 23

20 4 5

21 8

17 22

11 12

15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27

Corellako La Estanca urtegia La Estanquilla La Navako urtegia Sasiko urmaelak La Morea urmaela Cortinas urmaela Zapata urmaela Bajabongo urmaela Cintruénigoko La Estanca Atxuriako zohikaztegia Belateko zohikaztegia Zuriaingo zohikaztegia Mendaurko zohikaztegia

Ingurugiroa

Zohaikaztegia sor dadin baldintza geologiko eta ingurugiro baldintza egokiak bete behar dira. Lehenik, nahitaezkoa da harri-susbtratu iragazkaitza, drenaje txarreko lurra edo sedimentu-multzo erdi-iragazkorra egotea; horrela, ura (isurketa-ura, euri-ura, urtzaldietakoa…) lurrean geratuko denez, lurra ezin izango da aireztatu. Bigarrenik, klima hezea eta freskoa ezinbestekoa da. Landaretzari dagokionez, zohikaztegiak batik bat Sphagnum generoko goroldioz (ur ugari pilatzeko gauza dira) osaturik egoten dira, baina beste landare asko ere egoten dira, goialdean bizirik egon

Informazio dosierra

139

arren sakonean hilik daudenak. Zohikaztegi barruko geruza handietan egoten dira landare hilak eta horietatik ateratzen da zohikatza. Zohikatza ongarritarako eta erregaiak egiteko erabiltzen denez, zohikaztegiek aldaketa handiak jasan behar izaten dituzte. Nafarroan, zorionez, ez da halakorik egiten. Gure komunitatean zohikaztegiek jasaten dituzten erasorik zakarrenak "Hezeguneen arazoak" atalean jorratuko ditugu. Naturak milaka urtetan zehar sortu duena hil gutxitan deusezteko gauza da gizakia. Eta ez hori bakarrik, zohikaztegiarekin batera floraren bilakaerari buruzko aztarna geologikoak desagertzen dira eta zohikatzean dagoen informazioa ere galdu egiten da, alegia, milaka urtetan zohikaztegiaren inguruetan egon den landaretzari buruzko informaziorik gabe geratzen gara. Zohikaztegietako informazioa, zohikaztegia geldiro-geldiro hazi ahala udaberriz udaberri bertan eroritako lorautsak ematen digu. Lorautsak geruzak osatzen ditu eta lorauts aleak zohikaztegietako inguru azido eta erreduktorean daudenez, eraldatu eta fosildu egiten dira eta hala irauten dute; horregatik, zohikaztegiak inguruko antzinako landaretza aztertzeko erabilgarriak dira. Zehatz esateko, badirudi Nafarroako zohikaztegiek azken glaziazioetan dutela jatorria. 1.3.2.2.- Erritmo atlantikoa duten eta kararriei lotuta dauden naturguneak Urbasa-Andia, Lokizko Mendilerroa eta Aralar mendi-multzo kararritsuetan lekuturik daude. Jatorri karstikoko substratu kararritsuan garatu dira baina buztin-sedimenturen bati esker ahalmen handia dute ura atxikitzeko. Gehienetan txikiak izaten dira eta habitat-dibertsitate eskasekoak.

1.3.3.3.- Erritmo endorreikoa duten estepako naturgune mediterraneoak Nafarroako Erriberan daude. Kubeta endorreikoak dira, hots, ez dute irteerarik itsasora edo lurrazaleko ur-lasterretara; ur gazikara izaten dute drenajerik ez dagoelako. Gehienetan paisaje lauetan eratzen dira, leku irekietan, lur landuez inguratuak daude eta, hortaz, arbola gutxi izaten dute. Sakonuneetan ura pilatzen delako edo maila freatikoa azaleratzen delako eratzen dira. Urtarokakoak izaten dira, eta inguruko lurrak garbitzen dituen uraren isurketaren ondorioz gatz kopuru handia izaten dute. Zenbaitetan, era horretako heze-

Hezeguneak

guneak lehortu egiten dira uda garaian eta orduan gatzak azalean geratzen dira. Garrantzi handiko landare eta animalia espezieak egon ohi dira, gazitasun eta lehortasun egoera muturrekoetara egokitzeko gai direlako. 1.3.3.4.- Hezegune artifizialak: urtegiak Uraren bidean uharkak edo presak eraikitzen direnean pilatzen diren ur bolumenak dira. Txosten honetan zenbait urtegi txiki aipatuko ditugu. Esan beharra dago kasu batzuetan aintzira naturalak edo berezkoak izanda ere, uharka egin dela ahalik eta ur kopururik handiena biltzeko eta hala uraren erabilera (batik bat abeltzaintzan eta laborantzan) erregulatu ahal izateko.

1.3.3.5.- Hezegune artifizialak: urmaelak edo putzuak Oro har txikiak izaten dira eta ugari daude Nafarroako erdi aldetik behera sakabanaturik; gehienetan lurrak ureztatzeko eta ganaduari edaten emateko erabiltzen dira. Artifizialak diren ala ez eztabaidagarria da, ezin izaten delako beti horrelakoen jatorria zehaztu. Era horretako hezegune txikiak Nafarroa osoan sakabanaturik daudenez, funtzio garrantzitsua betetzen dute. Izan ere, atsedenleku ederrak dira hegazti migratzaileendako eta berez oso lehorra den inguruko basa animaliendako ere leku ezin hobeak dira ura edateko. Landare komunitate batzuk azkar asko hartu dituzte urmael ertzak.

1.4.- GARRANTZIA, INTERESA, ERABILERA ETA USTIAPENA Ramsarko Itunaren "Amaierako Aktan", hezeguneak "erregimen hidrologikoen erregulatzaile gisa funtzio ekologiko garrantzitsuak dituzten ekosistemak" direla jaso zuten herrialde sinatzaileek. Ez da ahaztu behar funtsezko elementuak direla uholdeak eta higadura kontrolatzeko; sedimentuak atxikitzen dituzte eta akuiferoak betetzen eta husten dituzte. Itunean hezeguneen garrantzia ere nabarmendu egin zen, alegia, "landareen eta animalien, batik bat hegazti urtarren" habitata direlako. Are gehiago, gaur egun hezeguneak eta hezeguneen funtzionamendua hobeki ezagutzen ditugunez, haien

Ingurugiroa

Hezeguneak ezaugarri ekologikoak eta biologikoak indartu egin dira. Hezeguneen berezitasuna azpimarratu da lehen mailako ekoizkortasun handia dutelako (elikagaiak atxikitzen dituzte), horietan prozesu ekologiko garrantzitsuak garatzen direlako eta espezie anitz bizi delako; hezeguneak, beraz, espezie askoren habitat dira, erreserba genetiko handiak.

140

Informazio dosierra

* Gizakiarendako eta ganaduarendako ur-gordailuak dira. * Hazkunde azkarreko landaretza, lezka esaterako, iragazki berde eragingarria da. Izan ere, nitrogenoa, fosforoa eta sedimentuak "atxikitzen" ditu, kolmatazioa eta eutrofizazioa atzeratzen ditu, eta ondorioz, uraren kalitatea hobetzen du. * Ehiza eta arrantza (zenbaitetan, diru-iturri nagusia landaekonomian).

1.4.1.- Naturarentzat garrantzitsuakâ&#x20AC;Ś Funtsean, hezeguneak garrantzi handikoak direla jaso zen Itunean, garrantzitsuak ondoko arrazoiengatik: * Garrantzi handikoak dira uraren zikloak eta uholdeak erregulatzen dituztelako. * Normalean materiaren zikloak atzeratzen dituzte, eta horri esker balio handiko elikagaiak berreskuratzen dira. * Hezeguneetako landareen lurrinketa eta transpirazioari esker mikroklimak sortzen dira eta uda luze eta latzak jasaten dituzten aldeetan hezetasuna gehitu egiten da. * Animalia askok, bereziki hegazti urtarrek eta migratzaileek, hezeguneetan aurkitzen dituzte elikagaiak eta babesa. * Landare espezieen babesleku dira. * Etxabere eta basapiztiendako baliabide ugari aurki daitezke hezeguneetan: edateko ura, lamikatzeko gatzakâ&#x20AC;Ś * Gordailu biogenetikoak dira. * Paisajearen uniformitatea apurtzen dute eta horrela, gehienbat alde lehor eta lauetan, mota askotako paisajeez gozatzeko aukera ematen digute. 1.4.2.- â&#x20AC;Śeta jendearentzat baliagarriak Aipatu ditugun balio horiez guztiez gain, ondokoak gehitu behar ditugu: * Elikagaiak eta mineralak ematen dizkiete gizakiei eta ganaduari. (Beste komunitate batzuetan hezeguneetako landaretza erregulatzeko saioak burutu dira, ekosistemetara egokiturik dauden abere espezieen bidez, baliabide naturalez baliatuz, landaretza erregulatuz eta galbidean zeuden espezieak (gizakiarentzat interesgarriak direnak) iraunaraziz.

* Aisiarako leku bikain eta zirraragarriak dira, edertasuna berezkoa da eta hegaztiei begira egon liteke. * Benetako laboratorio biziak dira; zientzilariek hainbat eta hainbat prozesu natural ikertu ditzateke hezeguneetan. Nahikoa arrazoi babes-neurriak garatu eta hezeguneak gordetzeko.

1.5.- HEZEGUNEAREN EKOLOGIA 1.5.1.- Nola funtzionatzen du? Hezegunea, beste edozein ekosistema bezala, funtsezko elementu bik osatzen dute: espazio fisikoak edo biotopoak (2. irudia) eta bertan bizi diren izakien komunitateak edo biozenosiak (3. irudia). Elementu horien osagai guztiek elkarri eragiten diote, batak eragina du bestearengan, eta ekosistema osatzen dute (4. irudia), hau da, espazio jakin bat hartzen duten izaki bizidunen multzoa, elkarmenpekotasun harremanen bidez bat egin eta denboraren joanarekin bilakatuz doazena. Hezegunean, agian, beste ekosistemetan baino errazago azter daitezke hura osatzen duten elementuak, egitura eta funtzioa. Horri esker faktore biotiko eta abiotikoen arteko harreman korapilatsuak ulergai eginen zaizkigu, besteak beste oreka ekologiko, hobi ekologiko, energia-fluxu eta materia-fluxu kontzeptuak ulergarri eginen zaizkigu. Aldi berean, kausa-efektu erlazioa aztertzeko aukera emanen digu, batetik gizakiaren jarduerak eta bestetik basabizia jarriz. Ekosistema bateko elkarmenpekotasun harremanen funtsa materia, elikagaiak eta energia elementu batetik bestera igarotzean dago.

Ingurugiroa

Informazio dosierra

141

Hezeguneak

2. irudia: hezeguneko biotopoa

3. irudia: biozenosia

Materia eta energia batetik bestera igarotzen deneko adibide bat katea trofikoak edo elika-kateak dira (5. irudia). Landareek, fotosintesiaren bidez, eguzkitik energia hartzen dute. Energia hori materia ez-organikotik abiatuta materia

organikoa fabrikatzeko erabiltzen da. Prozesu bitxi hori da katea trofikoen abiaburu, izan ere, landareek eguzkitik hartu duten energia hori konposatu kimiko energetikoetan bilduta geratzen da eta hala igarotzen da katea trofikoaren maila batetik bestera.

Ingurugiroa

Hezeguneak

Informazio dosierra

142

4. irudia: ekosistema

5. irudia: harreman trofikoak eta energia-fluxua hezegune batean

FOTOSINTESIA

Hegaberak intsektuak (zelai hezeetan) eta krustazeo txikiak aurkitzen ditu

Azeria aintziraren inguruan dabil txitorik eta hegaztirik harrapatuko ote duen

Ahate mokozabalak urgaineko animalia ñimiñoak, algak eta haziak iragazten ditu Igela uraren ertzean (ur geza) intsektuak eta zizareak aurkitzen ditu

Lertxunak uraren ertzean aurkitzen ditu elikagaiak

DESKONPOSATZAILEAK

Zingira-mirotzak lezken artean ehizatzen du

Lezkariak urertzeko landareetan dauden intsektuak jaten ditu

Basahatea sakonera gutxiko uretan “bazkatzen”

Ahate murgilariak urpean aurkitzen ditu zurtoinak eta hostoak

MATERIA MINERALA N2 , P, C Ingurugiroa

Informazio dosierra

143

Horrela, bada, kateako lehenengo maila landare sintetizatzaileek osatzen dute. Hurrengoa, belarjaleek osatzen dute, zeinek bizi-prozesuetarako behar duten energia aurreko mailako landareetatik ateratzen duten (lehen mailako kontsumitzaileak). Ondoren haragijaleak edo harrapariak daude, zeinek belarjaleak jaten baitituzte (bigarren mailako kontsumitzaileak) eta aldi berean superharraparien elikagai izan daitezke (hirugarren mailako kontsumitzaileak). Katearen azken mailan detritujaleak edo deskonposatzaileak daude; hauek, zenbait etapatan organismo hilen osagai biokimikoak lurrean uzten dituzte, osagai horiek mineral bihurtzen dira berriz ere landareen elikagai izateko, eta horrela berriro ematen zaio hasiera zikloari.

Hezeguneak

Katea trofikoen alderdi batzuk: * Kateak sare baten antza dute, adar anitz dituztelako. Katea sinplea teorian baino ez dago. Ekosistemako kideak hain egongo lirateke espezializaturik ezen kide bakoitzak baliabide jakin bat baino ez bailuke ustiatuko. * Fase deskonposatzailearen garrantzia berebizikoa da ekosistemetan; izan ere, ekosistema bateko ekoizpen garbiaren %75 zuzen-zuzenean igarotzen da fase deskonposatzailera.

6. irudia: karbonoaren zikloa hezegunean

CO2 FOTOSINTESIA ARNASKETA

ZOHIKATZA GASA; IKATZA, PETROLIOA

FOSILIZAZIOA DESKONPOSAKETA

* Horregatik guztiagatik, hezegunearen egitura (sare trofikoa) sarearen antzekoa da; sarean zehar energia biokimikoaren fluxu etena daukagu, azken finean eguzkitik hartutako energiaren fluxua. Landareak "hornigaien biltegia" dira eta belarjaleek landareak jaten dituzten bakoitzean edo harrapariek harrapakina irensten duten bakoitzean, maila batetik bestera energia trasferentzia gertatzen da. Dena dela, kontuan hartu

behar da ez dela energia guzti-guztia aprobetxatzen, energia galerak egon ohi direlako zenbait prozesu biologikotan. Energia fluxuekin batera, materia ere igarotzen da maila batetik bestera. Materia osatzen duten partikulek ere ibilbide ziklikoa egiten dute eta horrela sistemaren barruan egongo dira beti.

Ingurugiroa

Hezeguneak

Informazio dosierra

144

Elementu horietako bat karbonoa da. Karbonoa CO2 eran ageri zaigu atmosferan. Landareek fotosintesian karbonoa finkatzen dute. Era horretara hasten da karbonoaren zikloa, nahikoa konplexua; 6. irudian daukagu karbonoaren zikloa, labur-labur.

Landareek nitrogenoa, amonio eran, asimilatu ahal dute aminoazidoak eratzeko eta animaliak azken hauetaz baliatuko dira. Landareak eta animaliak hiltzen direnean, bakterioek eta onddoek aminoazidoak degradatzen dituzte, nitrogenoa askatuz, berriz ere amonio eran.

CO2 kopurua, atmosferan, ez da aldatzen (gehitzeko joera du, erreserba fosilak eratzen diren baino azkarrago erretzen baitira).

Aldi berean, beste izaki mikroskopiko batzuk amonioa nitrito eta nitrato bihur dezakete eta konposatu horiek prest daude landareek berriz erabiltzeko.

Izaki bizidunetan dagoen beste osagai garrantzitsu bat nitrogenoa da (7. irudia). Nitrogenoaren zikloa karbonoaren zikloa baino konplexuagoa da. Hezeguneetan, bakterio edo alga mota batzuek nitrogenoa finkatzen dute, amonioa eratuz.

Bukatzeko, batetik esan beharra dago animalien gorozkiak aberatsak direla nitrogenoan eta landareentzako ongarri gisa garrantzi handikoak direla eta bestetik, lurrean dauden bakterio jakin batzuk nitratoak nitrogeno aske bihurtzen dutela.

7. irudia: nitrogenoaren zikloa ATMOSFERAKO N2

BAKTERIOAK ALGAK

NITRITOAK

NITRATOAK

Â´ DESKONPOSAKETA

UREA

NH4+

1.5.2.- Urak bakoitza bere lekuan jartzen du Urari loturiko komunitateak eraztun antzekoak osatuz banatzen dira, ur kopuruaren eta uraren sakoneraren arabera. Eraztun antzeko horiek ez dira homogeneoak izaten; irregulartasuna lurraren ezaugarrien araberakoa izanen da. Estepetako aintzirei dagokienez, lurrean ura egoteaz gain (iraunkorra edo urtarokoa), sakonera jakineko ura, landare komuniteak uraren gazitasun mailaren arabera hartuko dute leku bat edo beste bat (gazitasun maila jaitsi egiten da aintzi-

ra erditik urruntzen garen heinean). Hezeguneetan landaretza nola "kokatzen" den ikusteko adibide bat ekarri dugu (8. irudia) baina kontuan hartu hezegune batetik bestera aldaketak egon litezkeela. Ur gazikara izan eta uraren mailan gora-beherak dituzten aintziretan, lehendabiziko eraztuna beti uraren azpian dagoen aldeak osatuko du. Kanporago lezkadiaren eraztuna dago, batzuetan lezka hostozabalekin tartekaturik. Urpean urtaro jakinetan baino ez dagoen aldean, berriz, ugariak dira ihiak eta larrebelar urtsuak eta gaziak. Azkenik, larre xerofiloak

Ingurugiroa

Informazio dosierra

Hezeguneak

145

8. irudia: landaretzaren banaketa hezegunean Landaretza

Gazitasun-gradientea Halofitoak Espartzua

Gradiente hidrikoa

Milazkadia

Soroak mediterraneoa

Belardia Urpeko belardiak

Lezkadia

Ihitza

Ur-maila gonera Ur-maila beherena

Beti urpean

Aldika urpean

ditugu, gramineo eta espartzuekin. Larre hauen ondoan landutako lurrak daude eta sastraka mediterraneoa dagoen lekuraino heltzen dira, garai batean artadi izandako lekuraino. Zenbaitetan, larre xerofiloen eta landutako lurraren artean milazkadia egon ohi da; milazkek beti inguratzen dituzte kubeta endorreikoetaraino jaisten diren sakonuneak eta ibarrak. Ur gezako aintzira iraunkorretan landareen banaketa askoz ere sinpleagoa da, eraztun bi baino ez ditu: lezkadia erdi aldean (sakoneraren arabera zabalagoa edo murritzagoa izanen da) eta larre-ihitokia, lezkadiaren inguruan.

1.5.3.- Bizia hezegunean Lehen ere adierazi dugunez, ugariak dira ekosistema horietan bizi diren animalia eta landare espezieak. Adibidez, hezeguneetan beti urpean egoten diren landareen artean usain txarreko alga eta Polygonum amphilium izeneko landarea (lore arrosadun galburuak uretatik kanpora ateratzen dira) aurkituko ditugu. Horien ondoko landare-eraztunean lezkadia aurkituko dugu, non lezkak nagusi izango diren baina lezka hostoestu edo ezpata-belar eta ihiren batzuk ere aurkituko ditugun. Espezie hauek batzuetan 2 metrotik gora hazten dira eta horregatik animalientzako babesleku eta ugalketa-leku aproposak izaten dira.

Gazten goranzko dinamika Alde hezeak

Alde lehorrak

belarkarak eta metro bat luze baino gehiago izaten ez direnak, gehienbat ihiak eta karizeak. Ihien ondoko larreak eta bazkalekuak nahasian ego ohi dira landare halofilo eta gramineo xerofiloekin, espartzuarekin, beti ere aintzira gazikarak direnean. Klima hezeagoko tokietan, ordea, hirusta, karize batzuk eta gramineo mamitsuak egoten dira hezeguneetan. Hezeguneetako zuhaiskarik ugariena, hala ere, milazka dugu, zuhaiska izan arren batzuetan zuhaitz itxura ere hartzen duena. Azkenik lur landuak daude eta landaretza mediterraneoa ere egon liteke, baldin eta gizakiak landu gabeko aldea bada: izpilikua, ezkaia, erromeroa, ontinaâ&#x20AC;Ś Alde hauetako fauna anitza da oso; lehenengo eta behin, intsektuak ditugu, (mendeetan zehar intsektuek gizakia hezeguneetatik urrun eduki zuten) eta beste ornogabe batzuk; horiek guztiak ornodun espezie askoren euskarri eta elikagai dira. Intsektuetan eta ornogabeetan, gehienetan, erraz ikusten dira bizidunen arteko egokitzapen morfologikoak eta haien arteko elkarreraginak. Horrez gain, beste animalia talde batzuk ez bezala, ikusterrazak dira. Espezie batzuek bizi osoa ematen dute uretan eta beste batzuk, ordea, larba-fasea baino ez (sorgin-orratzak, esate baterako).

Hurrengo zerrendan ihiaren familiako landareak ditugu,

Ingurugiroa

Hezeguneak Arrainei dagokienez, hezegune batzuetan ez daude, agian hezeguneak urtaro batzuetan lehortu egiten direlako, agian urak gaziak direlako. Beste batzuetan, aldiz, ur-geldietan, oxigeno askorik gabe eta tenperatura altuetan bizitzeko gai diren arrainak ere aurki ditzakegu. Aingira, tenka, barboa eta loina txikiarekin batera, gizakiak ekonomi helburuetarako eta aisiarako berariaz sartu dituen beste espezie arrotz batzuk ikusiko ditugu: lutxoa, zamo txikia, perka eta zamo arrunta. Horiek jatorrizko harreman trofikoak aldatu dituzte. Anfibioak ekosistema honetako "zaratatsuenak" dira. Ur-igela, San Antonioko igeltxoa, apo arrunta eta uhandre palmatua. Nafarroako iparraldeko hezeguneetan, Pirineoetako uhandrea, baso-igel gorria eta arrabioa ere badaude. Hezeguneetako narrastiak apoarmatu istilzalea eta uretako bi suge dira, suge gorbataduna eta suge biperakara; hirurak ere harrapariak dira. Hegazti espezieak deskribatzea ez da erraza, zeren eta sasoiaren arabera, eta baita aintzira batetik bestera ere, aldatu egiten dira. Hala ere, badaude hezeguneetako berezko espezieak: murgil handia eta txilinporta txikia; ardeiden artean, lertxun gorria, txori zezena, amiltxori zezena eta amiltxoria; anatidoen artean, basahatea eta ahate gorrizta; zingiretako landareak jaten dituzten paseriformeen artean, lezkari karratxina eta lezkari arrunta; hezeguneetako harrapari habiagilea zingira-mirotza dugu. Kopetazuria eta uroiloa ere ez dira arrotzak hezeguneetan. Uroilanda handia ere ikus daiteke, baina ez da hain arrunta. Aipatu ditugun espezie guztiak habiagileak dira, alegia, hezeguneetan egiten dituzte habiak, baina bizi, horietako batzuk baino ez dira bertan bizi urte osoan (sedentarioak). Beste batzuk migratzaileak dira, hezeguneetara habiak egitera edo negua pasatzera baino ez dira

Informazio dosierra

146

etortzen (azken hauek negutarrak dira). Migratzaileen artean, zenbaitetan urtaro batzuetarako etortzen dira hegaztiak eta bestetan, bidaia luzean atseden hartzera. Ugaztun bakar bat dago urari loturik: mendebaldeko ur-arratoia. Beste ugaztun batzuk, azeria eta azkonarra kasu, uretan edo inguruetan bizi ez diren arren, inguruetan ibiltzen dira ehiza edo haratustelaren bila. Hortaz, espezie askorentzat hezeguneak habitat osagarriak dira, ura eta elikagaiak eskuratzeko lekuak. Gogoratu hezeguneak benetako oasiak direla, batzuetan inguru oso lehorretan daudela. Bidenabar, gogoratuko dugu Nafarroako faunaren %75 hezeguneei loturik bizi dela, animalia batzuk urte osoan, beste batzuk sasoika. 1.5.4.- Hemen bizitzeko prestaturik Hezguneetan bizi diren landare espezieak eta animalia espezieak harrigarriro moldatu dira ingurunera. Adibide batzuk ekarriko ditugu: zenbait landareren haziak (lezkarena) anemofiloak dira, hots, haizearen bidez sakabanatzen dira arinak direlako eta kardilaunak edo plumulak dituztelako. Urgainean pausatzen direnean hantxe igerian geratzen dira, haizeak ertzera eramaten ditu eta ertzean erne eta errotu egiten dira. Beste hazi batzuk erresistentzia itzela dute lehorte handietan. Esaterako, suaeda landareak hosto eta zurtoin mamitsu eta urtsuak ditu lur oso gazian bizi ahal izateko. Animalien artean ere ez da zaila ingurunera nola moldatu diren ikustea. Ingurunea eta funtzioak nolakoak, hankak halakoxeak izango dira. Lokatz arteko hegaztiek hankak luze eta meheak izaten dituzte eta hatzak luzangak lokatzetan ez hondoratzeko, lupetzetan aurkitzen baitituzte elikagaiak. Hegazti

9. irudia: igerian ibiltzen den ahatea eta urpean ibiltzen den ahatea

igerian ibiltzen den ahatea

urpean ibiltzen den ahatea

Ingurugiroa

Informazio dosierra

147

zankaluzeen (lertxunak, zikoinak) hankak ezin hobeak dira uretan lumatza busti gabe luzaroan egoteko; bestalde, sama oso luzea edukitzen dute, mokoa ziztu bizian luzatzeko gai dira, gezia bailitzan, harrapakin bat ikusten duteneanâ&#x20AC;Ś Hanketako hatzen itxurari begiratzea ere nahikoa da hezeguneetako animaliak inguruneari zein ederki egokitu zaizkion ikusteko. Batzuetan, mintza dute hatzen artean (igeri egiteko), lobulatuak dira (urpean murgiltzeko) eta palmatuak (lehorrean ibiltzeko). Halaber, bitxia da ikustea nola urpeko eta urgaineko ahateen hankak desberdinak diren, grabitatezentroa ez baitute leku berean, bata urpean murgildu behar

Hezeguneak

delako eta bestea ez. Era horretara, urpekoak ur sakonetan bazkatzen diren bitartean, urgainekoak azaleko uretan edo inguretan aurkitzen dituzte elikagaiak. Moldaketa xume horri esker, antzeko elikagaiak behar dituzten espezieak banatu egiten dituzte ekosistemako elikagaiak, lehian ibili beharrik gabe. Mokoen itxura ere era batekoa edo bestekoa izan liteke, elikagaiak zarrastatzen dituzten, elikagaiak uretatik iragazten dituzten edo harrapakinei eutsi behar dieten. Lokatzetan ibiltzen direnen artean ere, luzera desberdinetakoak daude, elikagaiak zenbateko sakoneran aurkitzen dituzten.

10. irudia: moko desberdinak dituzten hegaztiak

Ingurugiroa

Hezeguneak

Informazio dosierra

148

11. irudia: hezegunearen bilakaera

Iturria: GARDE, M. «La laguna de Pitillas» Gorosti N.Z.S.ren aldizkaria, 3. zk. Udaberria, 1986

Ingurugiroa

Informazio dosierra

149

1.5.5.- Hezeguneko bizia bere horretan zaindu nahiaren paradoxa, berez aldatzen baita Hezeguneak, beste edozein ekosistemaren gisara, autoerregulaziorako nolabaiteko gaitasuna duten unitate funtzionalak dira. Autoerregulazioari esker kanpoko presioak berdindu daitezke edo/eta kalteturik gertatu diren aldeak edo zatiak bere onera ekarri. Kanpoko eragina handiegia denean eta sistemaren oreka dinamikoa hausten dutenean, ezin izanen da deus egin eta ekosistema galbidean izanen da. Bestalde, ez ahaztu ekosistemak ez direla estatikoak. Etengabe ari dira bilakatzen, Ekologiako printzipio funtsezkoa betez. Hezeguneak ere, ekosistemak direnez gero, etenik gabe ari dira bilakatzen (11. irudia). Hasiera batean ekoizkortasun txikiko sistemak dira, landaretza urria, ur gardena eta elikagai gutxi dituztenak, hau da, sistema oligotrofoak dira. Denboraren joanarekin, urak eta haizeak sedimentuak ekartzen dituzte, hauek hondoan pilatzen hasten dira eta ondorioz landaretza erraz sustraitzen da. Sistemaren ekoizkortasuna ez ezik, animalia eta landare detritusak ere gehitu egiten dira. Detritusek apurka-apurka sakonunea betetzen dute eta ur-isurketaren bidez higatutako beste sedimentu batzuekin batera sakonera murriztu eta aintzira kolmatatu egiten dute. Materia organikoaren oxidazioagatik oxigenoa murriztu egiten da. Prozesu horri eutrofizazioa deritzo. Horren adibide dira Juncaleko aintzira, Cardeteko urmaela edo CintruĂŠnigoko La Estanca, horietan kolmatazioa eta eutrofizazioa oso aurre-

Hezeguneak

raturik daude eta. Hala ere, bilakaera harago ere joan daiteke, egoera distrofikora heldu arte; egoera horretan azido humikoa kopuru handietan egon ohi da, ura guztiz kolmataturik dago eta oxigenorik gabe ia; halakoetan hezegunea zohikaztegi bihurtu ohi da. Beraz, hartara iritsita, ur-ekosistema hauek zahartu egiten dira eta lehorreko ekosistema bihurtzeko joera izaten dute. Zenbaitetan, hezegunea zaindu nahia hain da handia ezen berezko prozesuari oztopoak jarri baino ez baitu egiten gizakiak; izan ere, kolmatazioa eta eutrofizazioa berez gertatzen dira, organismoek berek ingurugiroa etengabe aldaraztearen ondorio baitira. Prozesu motela izateaz gain, kubetaren baldintza fisiko-kimikoen menpean dago. Kontuak kontu, usuago ikusiko dugu gizakia hezeguneen degradazio eta desagertze prozesua areagotzen, elikagaiak eta sedimentuak berezko prozesuan baino askoz azkarrago botatzen baititu kubetara. Gaur egun, hezeguneetara iristen den urarekin nahasian hainbat hondar joaten da, ongarrien eta materia organikoen hondarrak. Hondar horiei esker landaretza arinegi eta gehiegi hazten da eta horrek eutrofizazioa azkartzen du.

1.6.- HEZEGUNEEN ARAZOAK ...edo guk eragin ohi duguna "Nafarroako hezegune motak" ataleko sailkapena eta ezaugarriak gogoratuz, hezeguneetan (motaren arabera) maizen gertatzen diren erasoak aipatuko ditugu.

MOTA

MAIZEN GERTATZEN DIREN ERASOAK

ZOHIKAZTEGIAK

* Eutrofizazioa, abeltzaintzaren presioagatik, * koniferak landatu han-hemen * drenajeak egin hezeguneak bazkaleku bihurtzeko, * ura hartu ur-hornikuntzarako.

ENDORREIKOAK

* Eutrofizazioa * kutsadura, laborantzako produktu kimikoek sortua; produktu kimikoak isurketaren edo lurraren garbiketaren bidez iristen dira hezegunearen ontzira. * Gauza bera gertatzen da gainerako ongarri organiko eta ezorganikoekin, eutrofizazio prozesua areagotu egiten dute, * zuhaiskarik eta zuhaitzik ezean, higadura prozesuek elementu solidoak dakartzate kubeta bete arte, * bertako landaretza â&#x20AC;&#x153;eraztunakâ&#x20AC;? murriztuz doaz, * isileko ehiza eta arrantza, * mugak aldatu egiten dira, finkak lurralde antolamendu jakinen arabera berriz zatituz, * eragina drenajean, zangak eta ubideak egiten direnean, * uraren baldintza fisiko-kimikoen aldaketa, ur gehiegi ateratzeagatik edo ureztatu ondoren soberakin gehiegi itzultzeagatik

KARARRIDUN SUBSTRATUAK

Kontserbaziorako arazo gehiegirik gabe

Ingurugiroa

Hezeguneak 1.7.- ALDE HEZEEN KONTSERBAZIOA ... edo guk egin dezakeguna Oro har, baldintza hauek bete behar dira alde hezeetako ekosistemen kontserbazioa lortzeko: ura egokiro erabili behar da eta alde hezeen edukia bere horretan zaindu, behar bezala kontrolatu behar da zenbat ur ematen eta kentzen zaien, inguruko landaretza-eraztunak osorik iraunarazi behar dira, ez dira erabili behar metodo suntsitzaileak â&#x20AC;&#x201C;aintzirak drenatzea, edo lehortzea lurra landu ahal izatekoâ&#x20AC;&#x201C; eta arrantza eta ehiza arautu egin behar dira. Kontserbaziorako neurriak sarritan behin-behinekoak edo espazioan mugatuak izaten dira. Adibidez, gunerik ahulenak, degradatuak edo ekosistemaren funtzionamendu onerako garrantzia berezia dutenak aldi baterako hesiz inguratzea, edo programak antolatzea espezieren bat ekosisteman berriro zabaltzeko edo abeltzaintza, ehiza, arrantza eta nekazaritza arautzekoâ&#x20AC;Ś Ekosistema hauen ezaugarriak direla eta, alde hezeak beren onera ekartzeko eta zaintzeko antolatzen diren ekintzen emaitzak laster asko agertu ohi dira ekosisteman, eta modu nabarmenean agertu ere. Lau ekintza mota aukeratzen ahal dira alde hezearen kontserbazioa helburu duen kudeaketaren barnean:

1) Alde hezeak ongi kontserbaturik edukitzea. 2) Lehendik dauden alde hezeen egoera orokorra hobetzea. 3) Lehorturik edo degradaturik dauden alde hezeetan garrantzi ekologiko handiko espezieak eta inguruneak leheneratzea. 4) Alde heze hondatuak leheneratzea eta gizakiak urtegi bihurtu dituen aldeak birmoldatzea. Alde hezeak zaindu ahal izateko, askotan, horiek babespeko aldeak direla adierazi beharra dago. Era horretan babes-figura jakin baten itzalpean jartzen dira, lehendik dagoen eta sendotu nahi den kontserbazio-erabilera mailari dagokion babesa emanez. Halakoetan alde hezea erabiltzeko eta kudeatzeko plana egiten da. Plan horrek, labur-labur azaldurik, ondoko atalak biltzen ditu: 1) Ekosistemak hasieran dituen ezaugarri nagusiak, egiturazkoak zein funtzionalak, deskribatzen dituen atala. Ezaugarri horien bidez ekosistemaren tipologia definitzen da.

150

Informazio dosierra

2) Kudeaketa eta erabileraren arloko helburuen definizioa; helburu horietatik zeintzuk lehenetsi behar diren, eta nola garatu behar diren espazioan eta denboran. 3) Erabilera-graduaren eta erabilera-parametroen definizioa: kontserbazio osoa, kontserbaziorako erabilera eta dibertsifikaziorako erabilera. 4) Azpiegituren sorrera eta mantenimendua edo birmoldaketak edo leheneratzeak ekarriko dituzten ekimenen azalpenak. Babesaren ildo horretan Nafarroako Gobernuak dagoeneko zenbait araudi egin ditu. Horien bidez bi alderdiren arteko oreka lortu nahi da, alderdi batean kontserbazioa dagoelarik eta bestean erabilerak, babesa oztopatzen ez duten erabilerak, jakina; gainera, babesaren helburu zehatzak zeintzuk diren adierazten da eta jarduera tradizionalak arautzen dira. Hala, bada, lan honetan aztergai hartu ditugun hezeguneetatik bost Natur Erreserba direla adierazi da Nafarroako naturgune babestuei buruzko 6/87 Foru Legean; beste hiru Hegaztien Babes Alde Berezitzat (HBAB) jotzen dira, EEE/409/79 Zuzentarauaren arabera eta 1990eko abenduaren 27ko Erabakia dela bide; bi Lekune Naturalak dira, martxoaren 16ko 72/1989 Foru Dekretuaren arabera; zortzi gehiago Lekune Natural izendapenaren zain daude; bat Ehiza eta Arrantza Erreserba da; eta gainerakoek badute babes-erregimen orokorra, uztailaren 4ko 10/1994 Foru Legearen 37. artikuluan lurrazaleko ur babestuetarako ezarrita dagoen erregimena, hain zuzen. Azkenik, esan beharra dago oraindik lan asko dugula egiteko, administrazio eta gobernu, zientzia erakunde, naturazale elkarte eta beste hainbat talde eta erakundek alde hezeekiko kezka zabaltzeko eta alde hezeak babesteko egin duten ahalegin handia gora-behera.

1.8.- HEZEGUNEAK BALORATZEKO IRIZPIDEAK Ramsarko Itunak dioenez, hezegune bat Nazioarteko Garrantzia duten Alde Hezeen zerrendan sar dadin, hezegune horrek ekologia, botanika, zoologia, limnologia edota hidrologiaren aldetik izan behar du garrantzitsua. Hain zuzen ere, irizpide edo baldintza hauek jarri ziren itunean: * Alde hezea bere inguruko lurraldearen bereizgarri izatea. * Galzorian edo arrisku handien pean dauden espezieak izateaâ&#x20AC;Ś eta bai dibertsitate genetiko eta ekologiko berezia ere.

Ingurugiroa

Informazio dosierra

151

* Gutxienez 20.000 hegazti urtarren babesleku izatea; hegazti horietatik, hezegunearen balio bereziak adierazten dituzten espezieetakoak aski izatea; uretako hegazti espezieren baten populazioaren ehuneko 1 bertan biltzea. Ituna sinatu duten herriek, Espainia barne dela (1982an berretsi zuen Ituna), konpromisoa hartu dute zeinek bere lurraldean alde hezeen kopurua gehituko dutela, nazio eta lurralde mailako ordezkaritza-irizpideei jarraituz, batez ere.

Hezeguneak

Nafarroako Hezeguneen Inbentarioan badira beste alde heze batzuk txosten honetan deskribatzen ez ditugunak. Hona hemen zeintzuk diren: * La Estanquilla urtegia (Cintruénigo) * La Estanca urtegia (Corella) * La Estanquilla urtegia (Corella) * La Morea urmaela (Beriain) * La Mueda urmaela (Aibar) * Cortinas urmaela (Bardeak)

Gaur egun Nafarroako bi hezegune daude Ramsarko Ituneko zerrendan sartuta: Salobre edo Las Cañas urtegia eta Pitillasko aintzira. Hauek dira aintzat hartu zaizkien balioak: lehenengoan amiltxori eta lertxun gorri bikote asko bizi da, txori zezena ere aurkitu izan da eta honek noizbehinka habia egiten du; bigarrenean txori zezenak habia egin ohi du, uroilanda txikia bizi da, Espainiako zingira-mirotz populazio negutarraren %6,4 biltzen da, lertxun hauskara eta lertxun gorria gero eta ugariagoak dira, eta aldian-aldian uretako hegazti migratzaile anitz pausatzen dira atseden hartzeko Pirineoen mendebaldea zeharkatu ondoren.

1.9.- NAFARROAKO HEZEGUNEAK Urtarrilaren 13ko 4/1997 Foru Dekretuaren bidez Nafarroako Hezeguneen Inbentarioa sortu zen. Nafarroako Gobernuak bi helburu bete nahi ditu inbentario hori dela medio: lehendabizi, hezegune garrantzitsuenak zein diren jakitea, horien balio naturalak zaintzeko (zehatzago, aintzat hartzen da hegazti migratzaile eta negutarren bizileku izatea, hegazti habiagileen habitat izatea, eta balio limnologiko, botaniko eta hidrogeologikoak biltzea); eta bigarrenik, hezegune horiek babesteko biderik egokienak jartzea. Ondoren aipatuko ditugun hezegune guztiak (horien deskripzioak fitxetan emanen ditugu) Inbentarioan daude, zohikaztegiak izan ezik, hauek gerora sartu behar baitira. - Atxuriako zohikaztegia

- Dos Reinosko aintzira

- Cintruenigoko La Estanca

- Belateko zohikaztegia

- Agua Salada urmaela

- Itzako putzua

- Zuriaingo zohikaztegia

- Badina Escudera.

- Lozako urmaela

- Mendaurko zohikaztegia - Pulguerko urmaela

- Lorko aintzira

- Sasiko urmaelak

- Las Cañas edo

- Zeliguetako urmaela

- Juncaleko aintzira

Salobre urtegia

- Arradako aintzira

- Pitillasko aintzira

- Cardeteko urmaela

- La Navako urtegia

* Zapata urmaela (Bardeak) * Bajabóngo urmaela (Ablitas)

1.10.- HEZEGUNEAN ARRETAZ IBILI Harritzekoa bada ere, gure alde hezeek jasaten dituzten kalte larrienetako batzuk naturazaleek edo ikasle taldeek eragiten dituzte, toki horiek ezagutu eta gozatu nahian. Bai jolas-jarduerak eta bai hezkuntza-jarduerak ingurunearen kalterako izan daitezke, kalterik ez egiteko neurri jakin batzuk hartzen ez badira. Bidezidorretatik kanpo ibiltzen den jendeak lurreko landare-geruza zapaltzen duenean higadura areagotzeko arriskua sortzen du. Baina, zalantzarik gabe, urertzera gehiegi hurbiltzen direnek sortzen dituzte arazorik handienak, animaliak ikaratu egiten dituztelako. Animaliei atseden-zikloak aldarazten dizkiete eta janaria bilatzeko duten denbora laburtu, jendea inguruetan dabilen bitartean animaliek landaretza artean ezkutaturik egon behar dutelako. Horren ondorioz animaliak ahuldu egiten dira eta beraiek begiztatzeko aukerak izugarri murrizten dira. Ikasleen txangoak, eskola-egutegiaren eta eguraldiaren arabera antolatzen direla eta, urtarorik delikatuenean egin ohi dira, hau da, hegaztiek habia egiten duten sasoian. Nafarroako hezegune batzuetan maiz gertatzen da txito-taldeak galtzea, gurasoek bertan behera utzita jendearen mehatxua somatu dutelako. Izan ere, jendea, konturatu gabe sarritan, gehiegi hurbildu ohi da habietara. Beraz, EZ DUGU GEURE KABUZ IBILI BEHAR HEZEGUNEAN, INGURUA OSO ONGI EZAGUTZEN EZ BADUGU BEHINTZAT. Horregatik idazlan honetan ez dugu inongo ibilbiderik proposatu nahi izan. Jadanik ibilbide gehiegi argitaratu dira, zabalkunde horrek ekar litzakeen ondorio txarrak kontuan hartu gabe. Hala ere, alde hezeren bat ikustera joatea ezinbestekoa da ikasleek ekosistema horiek ongi ezagutu eta baloratuko badituzte. Horregatik komeni da Pitillasko aintzirara eta Las Cañas edo Salobre urtegira txangoak antolatzea. Bietan ere

Ingurugiroa

Hezeguneak eskola-umeentzako heziketa-programa dute, ingurua ederki ezagutzen duten begirale-gidarien eskutik egiten dena. Gidariek, gainera, badituzte behaketarako tresnak (teleskopioak, prismatikoak), eta horiek behar-beharrezkoak ditugu hegaztiak patxadaz behatu ahal izateko. Dena dela, beti ere teknikari horiekin harremanetan jarri behar dugula ahaztu gabe, badira aholku eta gomendio batzuk ikasle taldearekin hezegunera joaten garenean kontuan hartu behar ditugunak: * Lehenik, bisitatu behar dugun ingurua Naturgune Babestua den jakin behar dugu; badira naturgune babestuak erabili eta kudeatzeko plan bereziak edo orokorrak eta horietan dauden arauak bete egin behar dira. Zenbaitetan (Pitillasko aintziran) Ingurugiro Departamentuari baimena eskatu behar zaio jarduera didaktikoak egin ahal izateko, beste batzuetan (Salobre urtegian eta Pulguerko urmaelean) jolas eta aisiako jarduerak arauturik daude. Komeni da arau horiek guztiak aurretiaz ezagutzea, arazorik eta eragozpenik izan ez dadin ez ekologiaren aldetik, ingurunearen onerako, ezta kudeaketaren aldetik ere, bisita egin nahi duen taldearen mesederako. * Hezegunean seinaleren bat badago, errespetatu egin behar da. Naturgune Babestuak diren hezeguneetan badaude seinaleak.

152

Informazio dosierra

* Komeni da kontu batzuk aldez aurretik antolatzea, adibidez, non bazkalduko dugun, animaliak izutu gabe ikasleak saltoka eta oihuka ibili ahal izanen diren tokiren batean. Zabor poltsak eraman behar ditugu geure zaborrak eta gure aurretik ibili direnek botatakoak biltzeko, eta abar. * Goialdeak bilatu behar ditugu begira jartzeko: tontorrak, muino txikiak. Goitik dagoen ikuspegia oso bestelakoa da hezegunearen mailan ikusten denaren aldean, hezeguneak sakonuneetan egon ohi direlako, txostenean esan dugun bezala. * Isiltasuna behar-beharrezkoa da. Hezegunean bizi diren animaliak ikaratiak dira oso eta berehala ezkutatzen dira landaretza artean. Gure hotsak haizeak urruti eraman ditzake. * Jantzi erosoak eraman behar dira, eta inguruan nabarmentzen ez direnak, animaliak gure presentziaz ohartu ez daitezen. Ahal dela, ingurunean nagusi diren koloreetako arropak eraman. Ez ahaztu tokian tokiko klima, eta kontuan izan euria, bide lokaztuak, haize gogorra eta horrelako eragozpenak aurki litezkeela. * Oro har, ez da landarerik ez animaliarik hartu behar. Animaliaren bat aztertzeko hartzen badugu ez dugu eskuz esku eta izutzeko moduan erabili behar. Eta, noski, gero askatu egin behar dugu.

Ingurugiroa

Informazio dosierra

153

2.- LEGEAK ETA NAZIOARTEKO AKORDIOAK

Hezeguneak -Kontserbazioaren aldeko heziketa eta zabalkundea sustatzea.

* Dibertsitate Biologikoari buruzko Hitzarmena. Rio de Janeiro (1992ko ekainaren 5a).

2.1.- NAZIOARTEKO HITZARMEN ETA AKORDIOAK 2.1.1.- Naturaren babesari buruzkoak * MAR proiektua, NZNB (Natura Babestu eta Zaintzeko Nazioarteko Batasuna) erakundeak sortua (1962). Hegazti urtarrentzat garrantzia duten hezeguneen inbentarioa egin zen. Hezegune horiek babestu eta kudeatzeko irizpideak ezarri ziren. * Munduko Natur eta Kultur Ondarearen babesari buruzko hitzarmena. Munduko Ondareari buruzko Hitzarmena, UNESCOrena (1972). Natur eta kultur ondarea definitu zen, hura babesteko ildoak ezarri ziren, hura babesteko fondoa sortu zen eta informazio, sentsibilizazio eta heziketarako gidalerroak jarri ziren ondarearekiko begirunea sustatzeko. * Espezie Migratzaileen Kontserbazioari buruzko hitzarmena. Bonn-eko Hitzarmena (1979ko uztailaren 23a). Helburuak: espezie migratzaileak zaintzea beraien habitatak babestuz; espezie horiek ikertzeko laguntza ematea; galtzeko arriskuan dauden espezie migratzaileen eta akordioren baten itzalpean dauden espezie migratzaileen zerrendak egitea, sailkapen horren arabera kontserbazio-ekintza desberdinak antolatzeko. * Europako animalia eta landare basatien eta haien habitaten kontserbazioari buruzko hitzarmena. Bernako Hitzarmena (1979). Landareen, animalien eta haien habitaten kontserbazioa bermatzeko asmoarekin egin zen (hainbat herrialdetako estatuek lankidetzan zaindu beharreko espezieei begira, batez ere). Helburu hauek bete nahi ziren:

Helburuak, labur azalduta, honakoak dira: dibertsitate biologikoa zaintzea, natur baliabideak zentzuz ustiatzea, eta baliabide genetikoen erabilpenak dakartzan onurak zuzen banatzea, baliabide horiek eskuratzeko eta erabiltzeko irispide egokiak, teknologien transferentzia aproposa eta finantzabide egokiak ezarriz.

2.1.2.- Hezeguneei buruzkoak * TELMA proiektua. Nazioartean zohikaztegi nagusien zerrenda egiteko proiektua; zohikaztegien kontserbazioa du helburu. * AQUA proiektua. Ikerketarako edo heziketarako garrantzi berezia duten alde hezeak nazioartean aintzat hartzeko proiektua. * Hezeguneen kontserbazioari buruzko konferentzia. Frantzia. 1962ko azaroa. * Nazioarteko Garrantzia duten Alde Hezeei buruzko Hitzarmena (batik bat, hegazti urtarren habitat gisa alde hezeek duten garrantziari erreparatzen dio). Ramsarko Ituna, Iran, 1971ko otsailaren 2a (Espainia 1982ko irailaren 4an atxiki zitzaion hitzarmen honi). Oinarrizko helburuak hauek dira: hegezuneen murrizketa eta galera eragoztea; hezeguneen eta beraietako fauna eta floraren kontserbazioa bermatzea, nazioarteko politika koordinatuen bidez. * Reginako Konferentzia (Kanada, 1987)

-Animalia eta landare basatien populazioak zaintzea.

Alde hezeak Nazioarteko Garrantzia duten Guneen zerrendan sartzeko irizpideak ezarri ziren.

-Kontserbazioaren aldeko nazio-politikak sustatzea. -Kontserbazioa kontuan hartzea plangintza eta garapenerako politiketan.

* Hezeguneen Kontserbaziorako Fondoa sortzeko Konferentzia. Montreaux (Suitza, 1990eko uztaila). * Nazioarteko Garrantzia duten Alde Hezeei buruzko

Ingurugiroa

Hezeguneak Kushiroko Konferentzia (Japonia, 1993). Hegazti urtarrentzat alde hezeek duten garrantziari erreparatzen dio batik bat. Erabaki hauek hartu ziren: Ramsarren ezarritako sailkapenirizpideen balioa azpimarratzea, alde hezeen lurralde mailako inbentarioak osatzea, inbentarioetan arestian sartutako hezeguneak gutxienez irizpideetako batekin bat zetozela ziurtatzea, eta Ramsarko zerrendan sar zitezkeen alde heze gehiago identifikatzeko aholkuak ematea.

154

Informazio dosierra

* 849/1986 Errege Dekretua, apirilaren 11koa, Erregelamendu Publiko Hidraulikoa onesten duena.

2.4.- NAFARROAKO LEGEAK * 6/87 Foru Legea, apirilaren 10ekoa, lurraldea babestu eta erabiltzeko hirigintzako arauak ezartzen dituena. * 289/1987 Foru Dekretua, abenduaren 29koa, erreserba integral eta natur erreserben mugaketa grafikoari eta naturguneetako seinaleen ezaugarri grafiko eta diseinuari buruzkoa.

2.2.- EUROPAKO LEGEAK * Europako Elkarteen Kontseiluaren 74/409 Zuzentaraua, hegazti basatien kontserbazioari buruzkoa (1979). Hegazti horien biotopo eta habitaten kontserbaziorako neurri hauek proposatzen ditu: babes-aldeak eratzea, babes-aldeen barnean eta kanpoaldean dauden habitatak zaindu eta antolatzea, hondatuta dauden biotopoak onera ekartzea eta biotopo berriak garatzea. * Europako Elkarteen 1987ko uztailaren 10eko Ebazpena, Elkartearen Onerako Natur Erreserbak Sortu eta Zaintzeari buruzkoa. Eskualde heze eta zingiratsuen garrantzia azpimarratzen du, leku horietan izaki bizidun asko ugaldu eta hazten direlako eta hegazti migratzaileen bidaietako pausalekuak eta jateko, lumaberritu eta atseden hartzeko lekuak direlako. * Europako Elkarteen Kontseiluaren 43/92 Zuzentaraua, Europako Habitat Naturalen eta Erdi-Naturalen Kontserbazioari buruzkoa (1992ko maiatzaren 21a). Hauek dira helburuak, hitz gutxitan: habitatetako biodibertsitateari eustea, Elkartean behar diren neurriak hartzea habitat horiek zaintzeko, eta kontserbazio-alde bereziak mugatzea Europako kontserbazio-aldeen sarea osatzeko.

* 72/1989 Foru Dekretua, martxoaren 16koa, Nafarroako lurraldeko zenbait naturgune Lekune Naturalak direla adierazten duena. * 187/1990 Foru Dekretua, uztailaren 31koa, Pulguerko aintziran aisia eta josteta jarduerak antolatzeko arauak ezartzen dituena. * 90/12/27ko Erabakia, HBBA aldeak aintzatesten dituena. * 97/1991 Foru Dekretua, martxoaren 21ekoa, Nafarroako zenbait naturgune Lekune Naturalak direla adierazten duena. * 138/1991 Foru Dekretua, apirilaren 11koa, Nafarroako natur erreserbak erabili eta kudeatzeko planei buruzko araudi orokorra ezartzen duena. * 139/1991 Foru Dekretua, apirilaren 11koa, Salobre edo Las Ca単as Urtegiko Natur Erreserban (RN-20) aisia eta josteta jarduerak antolatzeko arauak ezartzen dituena. * 164/1991 Foru Dekretua, apirilaren 25ekoa, Nafarroako zenbait natur erreserba erabili eta kudeatzeko planetarako araudi zehatza ezartzen duena.

2.3.- ESTATUKO LEGEAK

* 1/1992 Foru Legea, otsailaren 17koa, animalia basati migratzaileen babesari buruzkoa.

* 4/1989 Legea, martxoaren 27koa, Naturguneen eta Landare eta Animalia Basatien Kontserbazioari buruzkoa. * 439/1990 Errege Dekretua, martxoaren 30ekoa, Galzorian dauden Espezieen Nazioko Katalogoa arautzen duena.

* 2/1993 Foru Legea, martxoaren 5ekoa, animalia basatien eta haien habitaten babes eta kudeaketari buruzkoa. * 8/1994 Foru Legea, ekainaren 21ekoa, martxoaren 5eko 2/1993 Foru Legea aldatzen duena.

* Urari buruzko 29/1985 Legea, 1981eko abuztuaren 2koa.

Ingurugiroa

Informazio dosierra

155

Hezeguneak

* 9/1996 Foru Legea, ekainaren 17koa, Nafarroako naturguneei buruzkoa.

duena, hegazti urtarren habitatei buruzko Ramsarko Itunari eutsiz.

* 307/1996 Foru Dekretua, irailaren 2koa, zenbait erreserba integral eta natur erreserbaren inguruetako babes-aldeen mugaketa grafikoari buruzkoa.

* 0804/1996 Foru Agindua, uztailaren 31koa, Salobre edo Las Ca単as Urtegiko Natur Erreserba (RN-20) eta Hegaztien Babesgune Berezia (B-134) Nazioarteko Garrantzia duten Alde Hezeen Zerrendan sar daitezela proposatzen duena, hegazti urtarren habitatei buruzko Ramsarko Itunari eutsiz.

* 310/1996 Foru Dekretua, irailaren 2koa, Pitillasko Aintzirako Natur Erreserba (RN-27) Erabili eta Kudeatzeko Plana onesten duena. * Nafarroako Gobernuaren 1995eko abenduaren 4ko Erabakia, Pitillasko Aintzirako Natur Erreserba (RN-27) eta Hegaztien Babesgune Berezia (B-133) Nazioarteko Garrantzia duten Alde Hezeen Zerrendan sar daitezela proposatzen

* 4/1997 Foru Dekretua, urtarrilaren 13koa, Nafarroako Hezeguneen Inbentarioa sortzeari buruzkoa. * 231/1997 Foru Dekretua, irailaren 5ekoa, zenbait lekune naturalen inguruko babes-aldeak ezartzen dituena.

Ingurugiroa

Hezeguneak

156

Informazio dosierra

3.- BIBLIOGRAFIA

• DURRELL G. (1983): "Guía del Naturalista". Blume arg. Madril.

3.1.- IRAKASLEENTZAT

• FLORISTÁN A. ETA BESTE BATZUK (1978): "Atlas de Navarra". Nafarroako Aurrezki Kutxa. Diáfora.

• AMMANN, K. (1983): "La vida en las aguas dulces" Teide arg. Bartzelona. • BENAYAS ET BESTE BATZUK (1990): "Fichero de sugerencias didácticas para explorar el complejo mundo del agua". Iruñerriko Mankomunitatea eta Nafarroako Gobernua. Iruña. • BOWLER, D.C.: "Captura de animales de una charca: una guía simple de invertebrados". • CAÑAL, P. ETA BESTE BATZUK (1981): "Ecología y escuela". Liburuak, Cuadernos de Pedagogía, 10. zk. Laia arg. Bartzelona. • GIORDAN, A. et al. (1993): "Educación Ambiental: principios de enseñanza y aprendizaje". Los libros de la Catarata-k argitaratua. • LARIONOV A.H. (1985): "Hidrogeología recreativa". Herriaren Zientzia arg. Mosku.

• GARCÍA VALDECASAS A. (1983): "Los invertebrados de agua dulce". PENTHALON arg. • JENNINGS, T. (1985): "El Agua". "El joven investigador" saila. SM arg. Madril. • JENNINGS, T. (1990): "Vida acuática". "El joven investigador" saila, 19. zk. SM arg. Madril. • LEAN G. eta HINRICHSEN D. (1992): "Atlas del Medio Ambiente". Algaida arg. Sevilla. • HARLOW R. (1996): "Blblioteca de los experimentos y hechos ecológicos". Everest. León. • PARKER S. (1994): "El río y la laguna". Biblioteca Visual Altea. Altea arg. Madril. • SWALOW S. (1979): "La senda de la naturaleza. Lagos y arroyos". PLESA Y SM arg. Madril.

3.2.- IKASLEENTZAT

3.3.- KONTSULTA OROKORRETARAKO

• ANAT-LANE (1994): "Manual de Ornitología". Iruña.

• ABRAMOVITZ J.M. (1996): "La protección de los ecosistemas de agua dulce". Munduko egoera. Worldwatch Instituteren txostena. Icaria arg.

• BALLESTEROS E. (1981): "Animales que viven en el agua". Hiares arg. Madril. • COSTA-PAU R. (1993): "La defensa de los ríos y de los lagos". Biblioteca Juvenil de Ecología. Parramón. Bartzelona. • COURT J. (1986): "Las charcas y arroyos". Anaya arg. Madril.

• CARDELÚS, B. ETA BESTE BATZUK (1988): "Las zonas húmedas". Debate/Círculo arg. Madril. • CASADO, S.: "Estado de conservación de los humedales españoles". Quercus, 66. zk. 1991ko abuztua.

o CHINERY M. (1979): "Guía práctica ilustrada para los amantes de la naturaleza". Blume arg. Bartzelona.

• DÉAN, J.I.; RIEZU, J.I.: "La laguna de Loza: patrimonio natural en peligro". Gorosti. Cuadernos de Ciencias Naturales de Navarra. 4. zk. 1987ko udazkena.

• DEOM, P.: "El Cárabo", 5, 10, 11, 13 eta 28. zenbakiak. Quercus aldizkariaren argitalpena. Quercus arg.

• ELÓSEGUI, J. (1985): "Navarra. Atlas de aves nidificantes". Nafarroako Aurrezki Kutxa. CAN.

Ingurugiroa

Informazio dosierra

157

• ELÓSEGUI J. ETA BESTE BATZUK (1980): "Navarra. Guía ecológica y paisajística". CAN. Iruña. • ELÓSEGUI, J.; PÉREZ, F. (1986): "Navarra, Naturaleza y Paisaje". 1982. CAN. Iruña.

Hezeguneak

• ORNITOLOGIAREN ESPAINIAKO ELKARTEA (1990): "Áreas importantes para las aves en España". Monografiak, 3. zk. Eduardo de Juana arg. Madril. • HAINBAT EGILE (1980): "Navarra Guía ecológica y paisajística". Nafarroako Aurrezki Kutxa. Iruña.

• FERNÁNDEZ DE MONTOYA, E. (1988): "Aves de las zonas húmedas alavesas". Natur Zientzien Museoaren monografiak, 1. zk. Arabako Aldundia. Gasteiz.

• HAINBAT EGILE: "Paseos Naturalísticos" (1982). 4, 15, 40, 45. zenbakiak. Nafarroako Aurrezki Kutxa.

• GARDE, M.: "La laguna de Pitillas". Gorosti Elkartearen aldizkaria, 3. zk. 1986ko udaberria.

• HAINBAT EGILE: Gai bakarreko koadernoa hezeguneei buruz. Quercus, 34. zk. 1988ko abendua.

• GONZÁLEZ, J.L.: "Las Zonas de Especial Protección para las Aves: una red de espacios protegidos para Europa". Quercus, 62. zk. 1991ko apirila.

• HAINBAT EGILE: "El agua en Navarra". 1991. Nafarroako Aurrezki Kutxa. Iruña.

• ICONA (1985): "Criterios de valoración de zonas húmedas de importancia nacional e internacional en función de las aves acuáticas". ICONA. Monografiak, 35. zk. • ICONA (1985): "Clasificación de las zonas húmedas aragonesas de importancia internacional, nacional o regional en función de las aves acuáticas". ICONA. Monografiak, 40. zk. • ICONA (1990): "Humedales españoles en la lista del Convenio de Ramsar". Sail teknikoa. • MARISCAL, B.: "Las turberas en España"; Quercus, 71. zk. 1992ko urtarrila.

• HAINBAT EGILE (1986): "Guía de las zonas húmedas de la Península Ibérica y Baleares". Miraguano arg. • HAINBAT EGILE (1994): "La Laguna de Pitillas". Naturaleza de Navarra, 11. zk. Diario de Noticias. • HAINBAT EGILE (1992): "El control de la eutrofización en lagos y pantanos". Pirámide arg. • HAINBAT EGILE (1996): "Las zonas húmedas de Aquitania, Euskadi y Navarra". Akitania, Euskadi eta Nafarroaren arteko lankidetzarako protokoloa. Nafarroako Gob. arg. Iruña. • HAINBAT EGILE: "Flora de las turberas de la cornisa cantábrica". Quercus, 135. zk. 1997ko maiatza.

• MAYAL, J.; SARTAGAL, J.: "El ganado como instrumento de conservación en los humedales". Quercus, 107. zk. 1995eko urtarrila.

• VELASCO, T.: "Limícolas de las aguas interiores españolas". Quercus, 75. zk. 1992ko maiatza.

• REY, J.M.: "Valores y funciones de los humedales". Quercus, 88. zk. 1993ko ekaina.

• YOLDI, P. (1985): "La laguna de Pitillas". Panorama aldizkaria. Nafarroako Gobernua. Iruña.

Ingurugiroa

Hezeguneak

158

Informazio dosierra

4.- BALIABIDE DIDAKTIKOAK

• Pitillasko Aintzirako Hegazti Behatokia. Pitillasko Udala Nafarroako Gobernua. Tel.: 619 46 34 50.

4.1.- UNITATE DIDAKTIKOAK

• Eskola-umeentzako ordutegia: 10:00etatik 14:00ak arte.

• Antsoaingo EZCABA I.P.: "Dossier sobre la Laguna de Pitillas" • Cascanteko SANTA VICENTA MARÍA I.P.: "Balsas y lagunas de Navarra". 91/92 ikasturtea.

4.2.- BIDEOAK • GARDE: "La laguna de Pitillas".

• Beireko Aterpetxeko Ingurugiro-Heziketarako Zentroa. Telefonoak: 21 26 86 - 74 00 41. Arduradunak: OSTADAR elkartea - GAZTELAN fundazioa. Zentro hau Pitillasko aintzirari buruzko heziketa-programa lantzen ari da beste batzuen artean. Animaliak eta landareak beren giroan ikustea, ingurunearekiko sentsibilizazioa, jolasak, datu-bilketak, ikus-entzunezkoen emanaldiak eta horrelako jarduerak egiten dira. • Ibañetako Hegazti Behatokia

4.3.- EKIPAMENDUAK • Vianako Las Cañas edo Salobre Urtegiko "El Bordón" Hegazti Behatokia. Nafarroako Gobernua. Tel.: 689 70 64 06 Eskola-umeentzako ordutegia: 10:00etatik 14:00ak arte Urtegiaren inguruetan ibilaldiak egiten dira behatokitik abiatuta, hango gidari-begiralearen eskutik. Hegaztiei so egiteaz gainera, bisitariek fitxa batzuk betetzen dituzte. Irakasleek aldez aurretik urtegiaren ezaugarri nagusien berri ematen duen txosten tekniko laburra eskatzen ahal dute txangoa prestatzeko. Oraingo gidari-begiralea prest dago ikastetxeetara joateko aintzirako paisajearen, hegaztien edota ezaugarri fisikoen diapositibak jartzera, hala eskatzen badiote... eta behatokian bisitarik ez duen orduan.

Tel.: 15 10 77. Arduradunak: GURELUR. Natur Ingurunea Babesteko Nafarroako Fondoa. Harremanak: Antonio Munilla. Zabalik uztailaren 1etik azaroaren 30a arte. Eskola-umeentzako bisitak antolatzen dira. Banaka batzuk badoaz ez dago aurretiaz deitu beharrik, talde handia badoa aldez aurretik jakinarazi behar zaie behaketa eta Behatokiko bisita antola ditzaten. • Migrazioetarako Lindusko Behatoki Ornitologikoa. Telefonoak: 18 44 86 - 24 38 74 Arduradunak: UGATZA, Ingurugiroa Ikertu eta Babesteko eta Ingurugiro-Heziketarako Elkartea. Gaur egun ez dabil jardunean. Uztailetik azarora bitartean Elkartekoak han egoten dira eta bisitari-taldeei laguntza ematen ahal diete. Aldez aurretik deitu behar zaie.

Ingurugiroa

Informazio dosierra

159

Hezeguneak

I. ERANSKINA: NAFARROAKO HEZEGUNEETAN SARRI AURKITZEN DIREN HEGAZTIAK ZANKALUZEA

AMILTXORIA

LERTXUN HAUSKARA

BASAHATEA

MURGIL HANDIA KOPETAZURI ARRUNTA

UROILOA

MURGILARI MOTTODUNA

ABOZETA

AHATE GORRIZTA

Ingurugiroa

LERTXUN GORRIA

Hezeguneak

Informazio dosierra

160

II. ERANSKINA: NAFARROAKO HEZEGUNEETAN SARRI AURKITZEN DIREN LANDAREAK

BEIRA-BELARRA

ESPARTZUA

SOSA-BELARRA

ERROMEROA

ANBULU ZURIA

LEZKA IHIA

MILAZKA (ADARRA)

LEZKA HOSTOESTUA

Ingurugiroa

Informazio dosierra

161

Hezeguneak

III. ERANSKINA: NAFARROAKO HEZEGUNEEN INBENTARIOA DESKRIPZIO-FITXETAN HEZEGUNE MOTA: Erritmo atlantikoko alde heze naturala, zohikaztegi erakoa IZENA

Atxuriako zohikaztegia

KOKAGUNEA

Nafarroako iparraldea, mugatik hurbil, Zugarramurdiren hegoaldean

BABES-ERREGIMENA

Nafarroako Gobernuak Lekune Natural izendatuko du

ALTITUDEA

AZALERA

HERRIA

500 m.

23 Ha.

Baztan Ibarra

EZAUGARRI FISIKOAK:

ERABILERAK

Malda txikiko hegal batean dago, klima atlantikoa.

Noizbehinka abeltzaintzarako erabiltzen da.

EZAUGARRI BIOLOGIKOAK: Txilardiak, ihitzak eta belardiak daude; ura esfagnoen multzo nagusira isurtzen dute. Landare intsektiboroen espezie batzuk aurkitzen dira. ARAZOAK: Ez dago arazo larririk, jendea eta abereak noizean behin ibiltzeak sor ditzakeen arazoak salbu.

HEZEGUNE MOTA: Erritmo atlantikoko alde heze naturala, zohikaztegi erakoa IZENA

Belateko zohikaztegia

KOKAGUNEA

Nafarroako iparraldea. Belate gainean berean.

BABES-ERREGIMENA

Agian Lekune Natural izendatuko dute

ALTITUDEA

AZALERA

HERRIA

847 m.

20 Ha.

Baztan Ibarra

EZAUGARRI FISIKOAK:

ERABILERAK

Leku zelaian kokatua, mendiko klima. Isurialde kantabrikoaren eta mediterraneoaren mugan. Sarritan lainoa dago.

Abeltzaintzarako erabiltzen da. Errepideak zohikaztegia zeharkatzen du.

EZAUGARRI BIOLOGIKOAK: Txilardiak, ihitzak eta belardi istiltsuak, tarteka esfagno multzoren batzuk, eta flora bakana. Faunan sugegorri europarra, zirauna, baso-igel gorria eta uhandre pirinearra nabarmentzen dira. ARAZOAK: Hesiz inguratuta egotea eta erabilera intentsiboa dira arazo larrienak. Udan jende gehiegi ibiltzen da eta errepidearen ertzetan isurketen arriskua dago.

Ingurugiroa

Hezeguneak

Informazio dosierra

162

HEZEGUNE MOTA: Erritmo atlantikoko alde heze naturala, zohikaztegi erakoa IZENA

Zuriaingo zohikaztegia

KOKAGUNEA

Zuriain mendiaren ipar-hegala. Kintoa.

BABES-ERREGIMENA

Agian Lekune Natural izendatuko dute

ALTITUDEA

AZALERA

HERRIA

1.400 m.

25 Ha.

Baztan Ibarra

EZAUGARRI FISIKOAK:

ERABILERAK

Mendi-hegal pikean kokatua, mendiko klima. Sarritan lainoa dago.

Abeltzaintzarako maiz erabiltzen da. Mendizale ugari ibiltzen da.

EZAUGARRI BIOLOGIKOAK: Txilarrek, ihitzek eta belardiek kolonizatutako esfagno-multzo harroa. Faunan sugandila bizierrulea, sugegorri europarra eta baso-igel gorria nabarmentzen dira. ARAZOAK: Zenbait alde drenatu egiten dira.

HEZEGUNE MOTA: Erritmo atlantikoko alde heze naturala, zohikaztegi erakoa IZENA

Mendaurko zohikaztegia

KOKAGUNEA

Mendaur mendiaren ipar-hegala.

BARRES-ERREGIMENA

Agian Lekune Natural izendatuko dute

ALTITUDEA

AZALERA

ERABILEAK

1.100 m.

15-20 Ha.

Sunbilla, Aranatz

EZAUGARRI FISIKOAK:

ERABILERAK

Mendi-hegal pikean kokatua.

Herri-lurrak dira eta abeltzaintza estentsiborako erabiltzen dira.

EZAUGARRI BIOLOGIKOAK: Sphagnum generoko espezie ugari daude eta han-hemenka ainar arrunta hazten da. Ihitzak eta bazkalarreak. Animalien artean, baso-igel gorria, sugandila bizierrulea eta sugegorri europarra. ARAZOAK: Abereek eta mendizaleek bazterrak zapaltzen dituzte.

Ingurugiroa

Informazio dosierra

163

Hezeguneak

HEZEGUNE MOTA: Erritmo atlantikoko alde heze naturala: kararriei loturiko aintzirak eta zingirak. IZENA

Sasiko urmaelak.

KOKAGUNEA

Burgi eta Salvatierra de Ezka bitartean

BABES-ERREGIMENA

Posible declaraci贸n de Enclave Natural

ALTITUDEA

AZALERA

HERRIA

1.000-1.100 m.

0,2 Ha. - 0,25 Ha.

Burgi

EZAUGARRI FISIKOAK:

ERABILERAK

Bi urmael dira; buztin-materialez beterik dauden eta iturbegiak dituzten dolinetan sortu dira. Sakonera txikikoak (<1m).

Abeltzaintza.

EZAUGARRI BIOLOGIKOAK: Landaretza istiltze graduaren arabera aldatzen da. Uretako landare txikiak, landare belarkarak eta abar. Mendian eta basoz inguratuta egoteagatik urmael hauek hegazti migratzaile askoren atsedenleku dira. Basotik hegazti eta ugaztunak inguratzen dira eta harkaitzetan bizi diren hegazti harrapariak ere bai. ARAZOAK: Ongi kontserbaturik daude, ez dute arazo larririk.

HEZEGUNE MOTA: Erritmo mediterraneoko alde heze naturala: sistema endorreikoak eta estepako aintzirak. IZENA

Juncaleko aintzira

KOKAGUNEA

Tafallaren hegomendebaldean, Nafarroako erdialdean

BABES-ERREGIMENA

Natur erreserba (RN 23), 6/87 Foru Legearen arabera

ALTITUDEA

AZALERA

HERRIA

410 m.

2,5 Ha.

Tafalla

EZAUGARRI FISIKOAK:

ERABILERAK

Urtaro hezeetakoa soilik, 1m-tik beherako sakonera. Azpian buztin-materialak ditu. Iparralderen dagoen aintzira endorreikoa da.

Ez da jolas-jardueretarako erabiltzen. Ehiza debekatuta dago.

EZAUGARRI BIOLOGIKOAK: Lezkadiak hartutako urmaela da. Aintziraren inguruko lur gazietan ihia ugari hazten da, eta leku gaziagoetan beste landare halofito batzuk. Habitat honetan bizi ohi diren hegaztiak aurkitzen dira, habiagileak (kopetazuria, basahatea, uroilanda handia etab.) eta negutarrak (zertzeta arrunta, txilinporta txikia, zingira-mirotza...). ARAZOAK: Kolmatazio prozesua oso aurreratua dago. Soroz inguratuta.

Ingurugiroa

Hezeguneak

Informazio dosierra

164

HEZEGUNE MOTA: Erritmo mediterraneoko alde heze naturala: sistema endorreikoak eta estepako aintzirak. IZENA

Pitillasko aintzira.

KOKAGUNEA

Pitillasen hegoekialdean

BABES-ERREGIMENA

Natur erreserba (RN-27) 6/87 Foru Legearen arabera. H.B.B.A. (B-133) (EEE/409/79 Zuzentaraua). Nazioarteko garrantzia duen gunea, Ramsarko Itunaren arabera.

ALTITUDEA

AZALERA

350 m.

216 Ha.

HERRIA Pitillas-Santacara

EZAUGARRI FISIKOAK:

ERABILERAK

Iraunkorra. Buztin-materialen gainean dago eta 2 m-tik beherako sakonera du. Uxue Irailaren 2ko 310/1996 Foru Dekretuaren bidez Aintzira Erabili eta Kudeatzeko Plana onetsi zen. mendilerrotik eta trokarteetatik datorren euri-urak betetzen du. Urak pH basikoa du. EZAUGARRI BIOLOGIKOAK: Landare urtarren eta anfibioen eraztunak ongi eraturik daude: uretako landareetatik hasi eta lehorreko gramineoetaraino hedatzen dira, tartean lezkak, ihiak, halofitoak... Nafarroako hezeguneetatik bigarrena da uretako hegazti moten kopuruan eta lehena hegazti migratzaileen kopuruan. ARAZOAK: Lehorreko laborez inguraturik dago. Jende asko joaten da bakarka eta taldeka.

HEZEGUNE MOTA: Erritmo mediterraneoko alde heze naturala: sistema endorreikoak eta estepako aintzirak. IZENA

Dos Reinosko aintzira.

KOKAGUNEA

Figarolen hegoaldean, Nafarroako Erriberan

BABES-ERREGIMENA

Lekune Naturala (EN-13), martxoaren 16ko 72/1989 Foru Dekretuaren arabera. H.B.B.A. (B-135) (EEE/409/79 Zuzentaraua).

ALTITUDEA

AZALERA

HERRIA

371 m.

30 Ha.

Figarol

EZAUGARRI FISIKOAK:

ERABILERAK

Aintzira naturala da, baina berez jasotzen duen ur-emaria gehitu egiten da inguruko laboreak ureztatzeko.

Ehiza debekatuta dago. Jolas-jardueretarako erabiltzen da.

EZAUGARRI BIOLOGIKOAK: Urertzean lezkadia dago eta barruraxeago tamariz multzoren batzuk eta ihitza. Eraztun horien inguruetan ohiko landare mediterraneoak aurkituko ditugu: ezkaia, txaparroa, erromeroa eta han-hemenka Aleppo pinua. Uretako hegazti anitz daude, baina zingira-mirotza da hegaztirik interesgarriena. ARAZOAK: Udan jende asko joaten da eta hegaztiak habia egiten duten sasoian arrantzaleak joaten dira. Aintziratik oso hurbil abere haztegia dago.

Ingurugiroa

Informazio dosierra

165

Hezeguneak

HEZEGUNE MOTA: Erritmo mediterraneoko alde heze naturala: sistema endorreikoak eta estepako aintzirak. IZENA

Agua Salada urmaela.

KOKAGUNEA

Tuteraren iparmendebaldean

BABES-ERREGIMENA

Natur erreserba (RN-34), 6/87 Foru Legearen arabera.

ALTITUDEA

AZALERA

350 m.

17 Ha.

HERRIA Tutera

EZAUGARRI FISIKOAK:

ERABILERAK

Urtaro hezeetakoa bakarrik. Lurrazaletik isurtzen den urak eta sailen ureztaketaren Ehiza debekatuta dago. Ez du arrantzarako balio ur mailan gora-behera handiak izaten direlako. Natur soberakinek betetzen dute. Gehieneko sakonera: 1,5 m. Erreserba da eta jolas-jardueretarako erabiltzen da. EZAUGARRI BIOLOGIKOAK: Landare urtarren eta anfibioen eraztunak ongi eraturik daude: uretako landareetatik hasi eta lehorreko gramineoetaraino hedatzen dira, tartean lezkak, ihiak, halofitoak... Kanpoaldean milazkaren bat edo beste eta belardi handiak daude. Neguan gune garrantzitsua da zingira-mirotzarentzat. ARAZOAK: Lehorreko sailez inguratua. Jende asko joaten da bakarka nahiz taldeka.

HEZEGUNE MOTA: Erritmo mediterraneoko alde heze naturala: sistema endorreikoak eta estepako aintzirak. IZENA

Badina Escudera.

KOKAGUNEA

Villafrancaren ekialdean

BABES-ERREGIMENA

Lekune Naturala (EN-8), martxoaren 16ko 72/1989 FDren arabera.

ALTITUDEA

AZALERA

HERRIA

281 m.

12 Ha.

Villafranca

EZAUGARRI FISIKOAK:

ERABILERAK

Luzea eta estua. Lurrazaletik isurtzen den ura eta ureztaketaren soberakinak jasotzen ditu. Jatorriz endorreikoa da baina berezko ur-emaria emendatuta dago.

Hezkuntza.

EZAUGARRI BIOLOGIKOAK: Lezkadiak, eta kanporago belardi eta ihitzak. Lur gazi lehorragoetan Salicornia ugari hazten da. Uretako hegazti mota asko daude, migratzaileak nahiz negutarrak. ARAZOAK: Ureztatze-sailez inguratua dago eta zeharkatzen duten pistek dikearena egiten dute.

Ingurugiroa

Hezeguneak

Informazio dosierra

166

HEZEGUNE MOTA: Erritmo mediterraneoko alde heze naturala: sistema endorreikoak eta estepako aintzirak. IZENA

Pulguerko urmaela.

KOKAGUNEA

Cintruénigo eta Tutera artean

BABES-ERREGIMENA

Natur erreserba (RN-35), 6/87 Foru Legearen arabera.

ALTITUDEA

AZALERA

315 m.

50 Ha.

HERRIA Tutera-Cascante

EZAUGARRI FISIKOAK:

ERABILERAK

Buztin-materialen gainean dago. Emaria antzina-antzinatik emendatzen da. Jolas-jarduerak uztailaren 31ko 187/1996 Foru Dekretuaren bidez arautu dira. Ehiza debekaturik dago. Diketik Boquerón ibaitik jasotzen du ura. arrantzan egiten da, batez ere tenka harrapatzen da. EZAUGARRI BIOLOGIKOAK: Aintziraren ertzean lezka hostozabal eta lezka hostoestuen eraztuna dago, kanporago ihien eraztuna eta azkenik tamariz zerrenda zabala. Habia bertan egiten duten uretako hegaztiak mota askotakoak dira. ARAZOAK: Jende asko joaten da egun-pasa. Handik hurbil hondakindegi bat dago.

HEZEGUNE MOTA: Alde heze artifiziala: Urtegiak. IZENA

Salobre edo Las Cañas urtegia.

KOKAGUNEA

Vianaren hegoaldean

BABES-ERREGIMENA

Natur erreserba (RN-20), 6/87 Foru Legearen arabera. H.B.B.A. (B-134) (EEE/409/79 Zuzentaraua). Nazioarteko garrantzitsua (Ramsar). Hegaztientzat garrantzitsua den eremua S.E.O. (1990)

ALTITUDEA

AZALERA

380 m.

100 Ha.

HERRIA Viana

EZAUGARRI FISIKOAK:

ERABILERA

Aintzira endorreiko txikia, emaria gehitu egin zaio dikeak eraikiz. Gehieneko sako- Apirilaren 11ko 139/1991 Foru Dekretuak arautzen nera: 5 m. Ura Kodes mendilerrotik eta Ebroren ezker aldetik datorkio. Barneko dike ditu bertako erabilerak eta jarduerak. Ureztatzaileen Erkidegoarena da. Badu heziketa-programa. batek bitan banatzen du. EZAUGARRI BIOLOGIKOAK: Espezieen ugaritasunari dagokionez hauxe da hezegunerik garrantzitsuena. Landaretza argi eta garbi egituraturik dago sakoneraren eta urteko uholdeen araberako eraztunetan. Badago milazkadi handi bat eta bertan amiltxori anitz bizi dira (400dik gora bikote). Lertxunak ere badaude eta uretako hegaztiak askotarikoak eta ugariak dira. Neguan uretako hegaztien 700 bikote baino gehiago etortzen dira, 18-20 ezpezietakoak. ARAZOAK: Jolas-jardueren eragin bortitza. Abeltzaintzako jarduerak. Ur gehiegi ateratzea laboreak ureztatzeko.

Ingurugiroa

Informazio dosierra

167

Hezeguneak

HEZEGUNE MOTA: Alde heze artifiziala: Urtegiak. IZENA

Cardeteko urmaela

KOKAGUNEA

Murchante eta Tutera artean

BABES-ERREGIMENA

Nafarroako Gobernuak Lekune Natural izendatuko du.

ALTITUDEA

AZALERA

HERRIA

310 m.

15-16 Ha.

Tutera

EZAUGARRI FISIKOAK:

ERABILERAK

Lodosako Ubidetik ura hartu eta ureztaketarako erregulatzen duen urmaela

Ureztaketa, jolas-jarduerak eta arrantza.

EZAUGARRI BIOLOGIKOAK: Urertzean lezkadi zabala dago, eta urmaelaren inguruan tarteka makal eta lertxun multzoak. Landaretza halofitoaren eta ihitzen hondarrak daude. Hegazti asko joaten dira habia egitera baina gutxik igarotzen dute bertan negua. ARAZOAK: Kolmatazio eta eutrofizazio arazo larriak. Arrantza eta ehiza.

HEZEGUNE MOTA: Alde heze artifiziala: Urtegiak. IZENA

Cintruénigoko La Estanca

KOKAGUNEA

Cintruénigoren hegomendebaldean

BABES-ERREGIMENA

Nafarroako Gobernuak Lekune Natural izendatuko du.

ALTITUDEA

AZALERA

HERRIA

400 m.

7 Ha.

Cintruénigo

EZAUGARRI FISIKOAK:

ERABILERAK

Ura Alhama ibaitik datorkio Cañete ibaiko ubidean zehar

Ureztaketarako urtegia.

EZAUGARRI BIOLOGIKOAK: Lezkadiak eta milazkadiak daude zenbait aldetan. Anatido negutarren bat edo beste ikus daiteke baina hegazti habiagileei dagokienez ez du garrantzi handirik. ARAZOAK: Eutrofizazio eta kolmatazio arazo larriak.

Ingurugiroa

Hezeguneak

Informazio dosierra

168

HEZEGUNE MOTA: Alde heze artifiziala: Urmaelak. IZENA

Itzako putzua

KOKAGUNEA

Iru単earen iparmendebaldean

BABES-ERREGIMENA

Nafarroako Gobernuak Lekune Natural izendatuko du.

ALTITUDEA

AZALERA

HERRIA

420 m.

4,30 Ha.

Itza-Antsoain

EZAUGARRI FISIKOAK:

ERABILERAK

Urmahel txiki eta sakona. Lurpeko uraren iturburu bati lotuta dago eta lurrazaletik ere ura jasotzen du.

Ehiza-jarduerak; Na-10512 ehiza-esparrua antolatzeko planak arautzen ditu.

EZAUGARRI BIOLOGIKOAK: Lezkadiak eta ihitzak urertzean eta belardiak gainerako lurretan. Neguan anatidoak aurkitzen dira.

ARAZOAK: Eutrofizazio arazoak ditu eta tentsio handiko elektrizitatearen hariak zeharkatzen du. Trenbidea hurbil dago.

HEZEGUNE MOTA: Alde heze artifiziala: Urmaelak. IZENA

Lozako urmaela

KOKAGUNEA

Iru単earen iparmendebaldean

BABES -ERREGIMENA

Nafarroako Gobernuak Lekune Natural izendatuko du.

ALTITUDEA

AZALERA

HERRIA

420 m.

30 Ha.

Antsoain

EZAUGARRI FISIKOAK:

ERABILERAK

Urmaela eta aldizka urpean geratzen den zelaia. Lurpeko eta lurrazaleko urak jasotzen ditu.

Abeltzaintza eta ehiza. Na-10512 ehiza-esparrua antolatzeko planak arautzen ditu ehiza-jarduerak.

EZAUGARRI BIOLOGIKOAK: Urmael iraunkorrean lezkadia dago eta inguruko zelai hezean belardi-ihitza, karizeak nagusi direla. Harantzago sastrakak, larreak eta soroak. ARAZOAK: Abeltzaintza eta ehiza.

Ingurugiroa

Informazio dosierra

169

Hezeguneak

HEZEGUNE MOTA: Alde heze artifiziala: Urmaelak. IZENA

Lorko aintzira

KOKAGUNEA

Cascante eta Ablitas artean

BABES-ERREGIMENA

Ehiza eta Arrantza Erreserba.

ALTITUDEA

AZALERA

HERRIA

370 m.

28,5 Ha.

Cascante

EZAUGARRI FISIKOAK:

ERABILERAK

Jatorriz endorreikoa da, baina emaria gehitu egiten zaio eta drenaje sakonak egiten zaizkio. Ura Queiles ibaitik jasotzen du. Urbazterrak pikeak dira eta sakonera 5 m ingurukoa da.

Ureztatzaileen Erkidegoarena da. Tenka arrantzatzen da, eta Na-10071 ehiza-esparrua antolatzeko planak arautzen du ehiza.

EZAUGARRI BIOLOGIKOAK: Uretako landaretza dago, neurri batean egituratua ur askeen inguruan. Landare nitrofiloen komunitateak eratu dira (malbak, asunak), lurrean eta uretan nitratoa dagoelako. Uretako hegaztiak, anfibioak eta narrastiak ugari dira. ARAZOAK: Hiri-hondakin likidoak jasotzen ditu. Egun-pasa joaten den jendeak zaborrak botatzen ditu.

HEZEGUNE MOTA: Alde heze artifiziala: Urmaelak. IZENA

Zeliguetako urmaela

KOKAGUNEA

Ibargoiti ibarrean

BABES-ERREGIMENA

Enclave Natural previsto por el Gobierno de Navarra

ALTITUDEA

AZALERA

HERRIA

420 m.

4,6 Ha.

Ibargoiti

EZAUGARRI FISIKOAK:

ERABILERAK

Hiru urmael artifizialek osatzen dute. Hauek ubideen bitartez euri-ura jasotzen dute.

Urmael pribatuak dira. Nekazaritzarako eta, batik bat, abeltzaintzarako erabiltzen dira.

EZAUGARRI BIOLOGIKOAK: Landaretza erdi-egituratuta dago, eraztunak osatzen dituela. Landare nagusiak lezka, ihia, lezka hostozabala eta karizea dira. Uretako zenbait anatido aurkitzen dira, habia bertan egiten dutenak. Anfibio eta narrastien populazioak ere badaude. 1991n bazen karramarro amerikarraren populazioa, kontrol gabeko birpopulaketaren ondorioz. ARAZOAK: Soro landuek alde guztietatik inguratzen dute. Abeltzaintzaren eragin gogorra jasaten du.

Ingurugiroa

Hezeguneak

Informazio dosierra

170

HEZEGUNE MOTA: Alde heze artifiziala: Urtegiak. IZENA

Arradako aintzira

KOKAGUNEA

Bardeetako Zabaldiaren inguruetan

BABES-ERREGIMENA ALTITUDEA

AZALERA

HERRIA

2,15 Ha.

Arrada

EZAUGARRI FISIKOAK:

ERABILERAK

Lurrazaleko ura jasotzen du ubide eta troka txiki askotan zehar.

Batez ere atsedenleku gisa erabiltzen da. Lehenago Nekazaritza Eraberritu eta Garatzeko Institutuarena izan zen eta orain Nafarroako Gobernuarena da. Arrantzan egiten da.

EZAUGARRI BIOLOGIKOAK: Atsedengunean Aleppo pinudi ederra dago, eta pinupean sastrakadi mediterraneoa. Urertzean lezkadia eta belardi-ihitza txikiak daude. Anatido batzuek habia egiten dute. ARAZOAK: Egun-pasa joaten den jendearen eragin bortitza.

HEZEGUNE MOTA: Alde heze artifiziala: Urtegiak. IZENA

La Navako urtegia.

KOKAGUNEA

Cintruénigoren hegoaldean

BABES-ERREGIMENA ALTITUDEA

AZALERA

HERRIA

390 m.

15,1 Ha.

Cintruénigo

EZAUGARRI FISIKOAK:

ERABILERAK

Euri-urak eta Añaviejako (Soria) aintziratik ubideetan zehar heltzen zaizkion ur Ureztatzaileen erkidegoarena da. Ehizarako erabiltzen da. soberakinak jasotzen ditu.

EZAUGARRI BIOLOGIKOAK: Alde hezeetako ohiko landareak hazten dira, baina ez daude eraztunetan egituraturik. Uretako hegaztiak noizean behin kokatzen dira inguru honetan eta inoiz habia egiten dute.

ARAZOAK: Uraren mailak gora-behera handiak izaten ditu. Sailez inguratuta dago.

Ingurugiroa