Nafarroako ibaiak by medio ambiente navarra

Nafarroako ibaiak Ingurugiro Hezkuntzarako Koadernoak Lehen Hezkuntzako 2. eta 3. zikloak eta Bigarren Hezkuntzako 1. zikloa

Nafarroako Gobernua Ingurugiro, Lurraldearen Antolamendu eta Etxebizitza Departamentua

Gobierno de Navarra Departamento de Medio Ambiente, Ordenaci贸n del Territorio y Vivienda

CAJA DE AHORROS DE NAVARRA NAFARROAKO AURREZKI KUTXA

UNITATE DIDAKTIKO HONEKIN SAIOAK EGIN DITUZTEN IKASTETXEAK ETA IRAKASLE ARDURADUNAK:

IRUÑEKO SAN CERNIN IKASTETXEA: M. Victoria Echeverría. Vitory Navarro. Carmen Álvarez de Eulate. Eloísa Alonso. Jesús Mendía.

TUTERAKO MONTE SAN JULIÁN I.P.: Tere Tomás. Rosa Moreno. Lakuntzako I.P.: Marian Lahidalga. Luis Fuentes.

ZANGOZAKO SIERRA DE LEYRE B.: Mariano Larraz. Lourdes Andueza. Francisco Javier Eusa. BERAKO SAGRADO CORAZÓN IKASTETXEA: Maria Asunción Alonso. Inés María Arozena. Pilar Alzuguren. IRUÑEKO CARDENAL ILUNDÁIN I.P.: Javier Torres. Begoña Lecumberri.

NAFARROAKO IBAIAK Diseinua eta idazketa: GUADALUPE LECUMBERRI BELOQUI. JAVIER ARBUNIÉS ERCE. Aholkularitza pedagogikoa: IOSU OSTA. EDUARDO PORTILLO. VITORI INTXUSTA Marrazkiak: BIRILO Copyright: ILAE Departamentua, CAN eta Egileak

Disenua: ILUNE Filmaketa:Página, S.A. Inprimaketa: Gráficas Ona ISBN: 84-235-1.884-1 Legezko gordailua: NA-1.772/1999 Sustatzaile eta banatzailea: Nafarroako Gobernuaren Argitalpen Fondoa. Lehendakaritza eta Barne Departamentua. Navas de Tolosa k., 21. 31002 Iruña. Tel. eta faxa: 948 42 71 23. E-maila: fpubli01@cfnavarra.es

Ibaiak

Aurkezpena

Ingurugiroaren arloko hezkuntza oraintsu sartu da gure herriko hezkuntza sistemaren curriculum ofizialean, Hezkuntza Sistemari buruzko Lege Organiko Orokorra (LOGSE) onestearekin batera, hain zuzen ere. Gaurko gizartea biziki kezkatzen duten zenbait gai bildu ditu LOGSEk zeharkakoak deitzen diegun ikasgaien multzoan: kontsumoa, aukera-berdintasuna, bakea, osasuna, eta, nola ez, ingurugiroa. Gai horietan guztietan heziketarako aukera onak ditugu, gogoeta eragiten dutelako eta erabakimena sustatzen dutelako. Beraz, zeharkako gai horiek heziketa-jarduera orotan izan behar ditugu kontuan, edozein dela lantzen ari garen arloa. Bestalde, horrelako gaien azpian dagoen oinarri etikoa -norbanakoaren eta taldearen etika- ezinbestekoa dugu gizarte askeago eta bakezaleagoa lortuko badugu, pertsonak ez ezik izaki guztiak errespetatuko dituen gizartea, izadia baita gure berezko bizi-ingurunea. Hezkuntza gizartearen premia nagusiak asetzeko bidea dela onartuz gero, guztiz egokitzat jo behar dugu ingurugiroaren arazoak eskolaren esparrura ekartzea. Kontuan hartu behar dugu gizadiaren historian sekula ez direla gaur bezain larriak izan natur baliabideek jasaten duten ustiakuntza eta ingurugiroari eragiten dizkiogun kalteak. Sistema naturalak ukitzen dituzten arazoak ulertzerik ez dago baldin eta gizartean, ekonomian eta beste hainbat eremutan gertatzen denarekin lotuta aztertzen ez badira. Horregatik esan genezake, gaur egun, ingurugiro hezkuntza gizabanakoen eta gizarteen ekimen etikoa dela, Lurraren aldeko ekimena hain zuzen, eta balio nagusi batzuk dituela abiaburu, besteak beste zuzentasuna, elkartasuna eta baliabideak ustiatzeko neurritasuna. Nafarroan hezkuntzaren arloan ari direnak, inondik ere, bat datoz goian azaldu ditudan helburuekin, baina tresnak eman behar dizkiegu aurrean duten erronkari eusteko. Asmo horrekin prestatu dira unitate didaktiko hauek, alegia, lagungarri gisara, ikasgeletan ingurugiro hezkuntzako lanari nondik heldu izan dezaten. Material hauen laguntzaz heziko dituzten herritarrak gai izanen ahal dira beren inguruko gizartea eta natura behar bezala ulertzeko eta horien kudeaketa egokian parte hartzeko, jakin-nahia, zorroztasuna, elkartasuna eta dibertsitatearekiko errespetua agertuz.

Yolanda Barcina Ingurugiro, Lurraldearen Antolamendu eta Etxebizitza kontseilaria

Ingurugiroa

Aurkibidea

Ibaiak

AURKIBIDEA IRAKASLEENTZAKO GIDA DIDAKTIKOA . . . . . . . .9 Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11 Aplikazio eremua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11 Gidaren egitura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11 Helburuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11 Edukiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12 Orientazio metodologikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13 Sekuentziazio proposamenak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14 1. sekuentzia: Sentsibiliza gaitezen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15 2. sekuentzia: Ibaia ezagutzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15 3. sekuentzia: Nola erabiltzen dugu ibaia? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16 Nola erabili behar dira material hauek? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16 Material didaktikoa oinarrizko curriculum-diseinuarekin nola lotzen den .17 Jardueretan lantzen diren jakintza-arloak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17 Jardueretan lantzen diren edukien zerrenda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18

ARIKETEN FIXAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21 Sentsibilizazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23 Presta ezazu zeure radarra: soinurik hur!! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23 Ibaiaren usainak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25 Ibaiari adi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27 Kontu-kontaria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29 Jokin Izokin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32

Ezaguera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35 Non dago ura Nafarroan? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35 Errekarri ibiltariak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37 Ibaiaren neurriak hartzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42 Bazterrak ikuskatzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47 Ekosistemaren jolasa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61 Ibai aldakorra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64 Pertsonaia galduaren bila . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .74

Ingurugiroa

Ibaiak

Aurkibidea

Ikusi eta... badakit zer den! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .75 Nola erabiltzen dugu ibaia? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77 Iraganeko arrastoak: lehenaren eta orainaren arteko zubiak . . . . . . . .87 Ibaiaren iraganean murgilduta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89 Zer dela-eta ez da ibaietako ura arazten? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .91 Izenek ibaiaren berri ematen dute . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .96

Sintesia/Komunikazioa

. . . . . . . . . . . . . . .98

Nire sentsazioak hitz batean . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .98 Haiku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .99 Ibaia eszenatoki luzea da . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101 Txostena egiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .103 Nahi dugun ibaia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107

Ekintza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .109 Zabor-biltzaileak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .109

Ebaluazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .111 Garziatarrak eta beren pasadizoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .111 Ikasleen iritzia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .121 Gertaldien erregistroak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .126 Konponbide bila: eraiki dezagun araztegia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .129 Ibaien gaia lantzeko ideia gehiago . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131

INFORMAZIO DOSIERRA . . . . . . . . . . . . . .133 1. Sarrera. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .135 2. Nafarroako ibaien ikuspegi orokorra. . . . .136 3. Ibai aldakorrak. . . . . . . . . . . . . . . . . . .140 4. Ibaia bizirikâ&#x20AC;Ś edo ibaiko bizitza. . . . . . .145 5. Gizakia eta ibaiak. . . . . . . . . . . . . . . . .152 6. Arazoak eta konponbideak. . . . . . . . . . .157 7. Legeak eta ibaien kudeaketa. . . . . . . . . .162 8. Bibliografia, informazio-iturriak eta baliabideak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .165

Ingurugiroa

Nafarroako ibaiak Irakasleentzako gida didaktikoa

Irakasleentzako gida didaktikoa

Ibaiak

Ibai... nondik zatoz? mendi garaietatik. Ibai... nora zoaz? Itsasora. Ibai... eta zer egiten duzu? lur emankorrak ureztatu. Ibai... eta zer ematen didazu? ur fresko eta garbia. Ibai, maite zaitut.

•

Irakasleentzako orientazio-koadernoa.

•

Ariketen fitxak. Materialak jarduera egituratuen fitxategi gisara antolatu dira proposamen malgu baten barruan; baina irakasle bakoitzak proposamen hori moldatzen ahal du bere beharrizan eta hobespenen arabera.

•

Informazio-agiria, irakasleek zein ikasleek erabiltzen ahal dutena.

Vitori Navarro (moldatua)

HELBURUAK SARRERA Nafarroa dugu urbegiak eta iturburuak dituen lurralde bat, errekastoak eta xirripak, ibai txikiak eta handiak dituen lurralde bat.

•

Nafarroako ibaien garrantziaz eta zaindu beharraz jabetzea.

•

IIbaiaren elementu nagusiak eta beren ezaugarriak identifikatzea.

•

Ibaia osatzen duten elementuen arteko erlazioak ulertzea.

•

Ibaien egitura eta prozesuen alderdi guztiak interpretatu, adierazi eta irudikatzea, kodeak erabiliz (marrazkiak, mapak, grafikoak...).

•

Gizakiak ibaien gain burutzen duen ekintzaren agerpen batzuk aztertzea.

•

Gizakiak ibaien gain burutzen dituen ekintzen garrantziaren eta beharraren balorazio kritikoa egitea.

•

Nafarroako ibaien kontserbazio eta hobekuntzan laguntzea.

Bizi-tanta bat dugu ur-tanta bakoitza. Ura izan dugu beti ezinbesteko baliabidea izaki bizidunek bizirauteko. Beharrezkoa dugu landareek, arrainek, animaliek zein gizakiok. Horrexegatik kokatu ziren herri asko ibaietatik hurbil; izan ere, horrela segurtatzen zuten edateko eta ureztatzeko behar zuten ura. Herri horiek hazi eta hiri bilakatu ziren. Eta hiri horietatik, ibaietatik bezala, ura irten zen; baina ur beltza zen oraingoan, ez garbia. Eta ibaiak kutsatzera iritsi ginen. Arrazoi horiengatik guztiengatik, guztiz interesgarria da ibaiak ezagutu eta zaintzea. Jarraian aurkezten den proposamena lagundu egin nahi die irakasleei, ibaien gaia lantzeko orduan, beren heziketa-zeregina errazteko materialak eta jarraibideak eskaintzen dizkiela. Aldi berean, ikasteko eta gozatzeko bide ematen die ikasleei.

EDUKIAK

APLIKAZIO EREMUA

Hurrengo orrialdeko koadroan unitatean lantzen diren oinarrizko edukiak bildu dira.

Material didaktikoak Lehen Hezkuntzako 2 eta 3. zikloetarako eta Derrigorrezko Bigarren Hezkuntzako 1. ziklorako planteatu dira.

GIDAREN EGITURA Horretarako, hiru zatitan egituratu ditugu materialok:

Ingurugiroa

Ibaiak

Irakasleentzako gida didaktikoa

KONZEPTUAK

PROZEDURAK

JARRERAK

Ibaiaren kontzeptua.

ESPERIMENTATZEKO ETA IKERTZEKOAK. Hurbileko inguruneari buruzko ikerketa txikiak planifikatzea. Iturri askotatik (TV, prentsa, liburuak...) gaiari buruzko informazioak jaso eta interpretatzea. Objektuak eta egoerak aztertzea zentzumen guztiak erabiliz eta jasotako informazioak integratuz. Mapa sinpleak interpretatzea zeinu konbentzionalak erabiliz eta eskalari buruzko oinarrizko nozioak aplikatuz. Lortutako datuak antolatu eta lantzea. Kontzeptuak antolatzea mapa kontzeptualen moduan aurkeztuz. Ekosistemaren elementuak sailkatzea irizpide objektiboei jarraituz. Ibaien egoeran eragina duten faktore guztiak identifikatzea.

NATUR ETA KULTUR ONDAREAREN AURREAN Ibaiekiko jakingura eta axola. Ekosistemetako aldaketekiko axola. Ingurunea babesteko dauden neurriekiko axola. Errespetua Ibaietako eta beren inguruneko animalia eta landareekiko, eta ardura haien zaintze eta mantentzean. Naturako elementuak baloratu eta arduraz erabiltzea. Ibaien babesa eta kontserbazioa.

IBAIA EKOSISTEMA DEN ALDETIK. Ekosistemaren elementu abiotikoak (ibaiaren erregimena, korrontea, higadura, garraioa eta sedimentazioa). Elementu biotikoak (zorua, flora, fauna). Elementu berezi batzuk (izokina, igaraba, martin arrantzalea, haltza, zurzuria, sahatsa, makala). Elementuen arteko erlazioak (sare trofikoak). Ibaiaren ekosistemaren moldaketak (landare orlak, uren maila-aldaketetara moldaketak). IBAIA ETA PAISAJEA. Ibaiaren bilakaera, bere tarte guztietan eta denboran zehar. Ibaia paisajearen eratzailea den aldetik. GIZAKIA ETA IBAIA. Gizakiaren eragina (gizakiak ibaiei eta beren inguruneari eman dien erabileraren eboluzioa: bazterren okupazioa, aprobetxamenduak, kutsadura). Ibaiak oztopoak eta komunikabideak diren aldetik (almadiak, zubiak). Ibaiaren tradiziozko erabilerak (almadiak, arrantza, bainuak, garbiketa, errotak, edaria, aisia...). Ibaiaren gaurko erabilerak (ureztaketa, energia ekoiztea, ur-kirolak...). IBAIEN IKUDEAKETA Ibaien kudeaketa: nola egiten den (legeak, alderdi hidrografikoak). Arazoak (emakidak, urtegiak eta ibaialdaketak, toki-ikuspegia, ibai-arroaren mailakoa eta orokorra).

ADIERAZPEN-KOMUNIKAZIOKOAK. Egindako lana komunikatzea, hitzaldiak, erakusketak, hormairudiak... erabilita. Eztabaidatzeko eta talde-barruko elkarrekintzako teknikak erabiltzea. Arte-adierazpena (antzerkia, musika, muntaketa audiobisualak...) Hurbileko ingurunearen arazoak analizatu eta hobetzeko proposamenak egiten dituzten txostenak gertatu, eztabaidatu eta, behar izanez gero, defendatzea. INGURUNEA HOBETZEKOAK. Ibaiak babestu eta hobetzera jotzen duten ekimenetan laguntzea. IKASLAGUNEKIN Taldeko lanean parte hartzea, taldea osatzeko irizpideak onartuz. Lan-banaketa onartzea eta eztabaida ordenatuak egitea. Arduratsua izatea erritmo eta epeei dagokienez.

Ingurugiroa

EZAGUERAREN AURREAN. Arazoak ikertzeko, aztertzeko eta azalpenak eta konponbideak bilatzeko axola. Arazoak badaudela eta konpondu behar direla ohartzea. Jasotzen diren informazioen balorazio kritikoa. GAINERAKO PERTSONEN AURREAN Autonomia giza harremanetan, edozein egoeratan norberaren erantzun-gaitasuna bultzatzeko. Taldearen erabakietan parte hartzea, norberaren iritziak emanez eta besteenak baloratu eta errespetatuz. Elkarrizketaren beharraz jabeturik egotea, eta elkarrizketa erabiltzea iritzi-desberdintasunak ebazteko biderik onena den aldetik. Lanari taldeko zeregin iriztea. Ekintza indibidual eta kolektiboen ondorioez jabetzea.

Irakasleentzako gida didaktikoa

Ibaiak

IBAIAK. ESKEMA KONTZEPTUALA Ibaiaren kontzeptua

Ekosistemaren elementuak

Ibaiaren bilakaera

Elementu abiotikoak •Ibai-negoziazioa • Korrontea • Higadura, garraioa sedimentazioa

ERLAZIOAK

• Tarteetan • Denboran

Egokitzapenak

Elementu bereziak • Lurra • Flora • Fauna

Ibaien kudeaketa. • Nola egiten da

Elementu bereziak. • Izokina • Igaraba • Martin arrantzalea • Bazterreko zuhaitzak . Zurzuria . Makala . Haltza

. Legea . Konfederakundeak • Arazoak . Emakidak . Urtegiak eta aldaketak . Toki-ikuspegia, arroa-mailakoa, eta orokorra . Osasuna

Giza eragina

ORIENTAZIO METODOLOGIKOAK

Ibaia paisajearen eratzaile

Ibaia, gizakiaren bizitzaren baldintzagarri • Biztanleguneak • Oztopoak, komunikabideak • Tradiziozko erabilerak . Ureztaketa . Komunikabideak . Arrantza . Garbiketak . Errotak . Edateko ura . Aisia • Gaurko erabilerak . Ureztaketa . Energiaren ekoizpena . Ur-kirolak

zeko moduan. Horrek gaiari buruzko ikuspegi orokorragoa ematen du, irakasleei erabilera erraza eskaintzeaz gainera.

Ingurugiro-Hezkuntzaren oinarrizko gidalerro metodologikoak (Belgradeko Kartaren orientazioetatik abiatuta) eta

•

Errealitatearen ikuspegi orokorra eta hurbila hartzeko bide ematen duten arazoen eta prozesuen azterketan oinarrituriko metodologia.

•

Ikerketa txikiak egitera zuzendua (behaketa, informazio bilketa, datuen antolaketa eta irudikapena, analisia, arazoen identifikazioa, esperientziak taldean planifikatu eta egitea, konklusioak). Ikerketa horien konplexutasun-maila ikasleen adinera moldatuko da.

•

Praktikoa eta ikasleen inguruneari lotua. Alde horretatik, interesgarria izanen litzateke bisiten bitartez Nafarroako geografia-aldeak ezagutzea, eta tailerrak egitea ere.

•

Sentsibilizazioaz eta ingurunera hurbiltzeaz baliatzen da ezaguera lortzeko.

•

Norberaren hausnarketarako eta errealitatearekin eta beste pertsona batzuekin kontrastatzeko bide ematen du, ikuspegi orokorragoen bitartez ikasteko.

dagozkien heziketa-etapetako printzipio metodologikoak (lehen eta bigarren hezkuntzaren erreformaren curriculumari buruzko dekretuetan ageri direnak) batera biltzean oinarritzen dira. Ondoren adierazten dira lan-metodologiaren funtsak: •

Disziplinartekoa. Ingurugiroaren errealitatearen ezagutza guztiz da konplexu eta zabala, eta, beraz, disziplina bakar batetik heldu ezinekoa. Horren ondorioz, Ingurugiro-Hezkuntza (I.H.) zenbait arloren arteko erlazioan oinarritzen da. Proiektu honetan kontuan eduki nahi dugu printzipio hori, eta jakintza-arlo bakartuetan planteaturiko heziketa-sistemara moldatu. Horretarako, egokien baiteritzogu, jarduera batzuk proposatzen dira, arlo berezi bakoitzetik lan egiteko eta ingurunearen katramila osatzen duten piezak ikasgai askotatik aztert-

Ingurugiroa

Ibaiak •

Parte hartzera eta elkarlana egitera bultzatzen du, ikasleek elkarrekin arituta arazoak konpontzeko tresnak eskaintzen dituela.

•

SEKUENTZIAZIO PROPOSAMENAK Ariketen fitxategia modu global eta malguan asmatutako dokumentu bat dugu. Hainbat jarduera biltzen ditu ibaien ikasketari heltzeko. Irakasleei horren erabilera errazteko, hainbat sekuentziazio proposamen planteatu dira irakasleentzako orientazioen dokumentuan. Era horretan, hainbat helburu eta hainbat epetan landu daitezke. Sekuentzia horiek guztiek ondoren zehazten den eskema bat bera jarraitzen dute: •

Sentsibilizazioa: jakingura pizteko eta ingurunera hurbiltzera bultzatzeko diseinatu diren jarduerak. Arazoetara hurreratzean, zentzumenak eta sentimenduak erabiltzea sustatzen da, bai eta ikasleen interesetatik abiatzea ere.

•

Ezaguera: ezagutzeko, ikertzeko, aztertzeko, sakontzeko... pentsaturiko jarduerak. Jarduera horiek dira unitate bakoitzaren muina garatzen dutenak. Kanpo-jarduerak, ikerketa bibliografikoak, esperientzia txikiak, jolasak eta talde-dinamikak biltzen dira. Kontuan hartzen dira atal honetan Nafarroako ibai batzuk ezagutu eta ikertzeko irtenaldiak.

•

Ekintza: proposatzen diren jarduera guztiek inplikatzen dute ekintza-graduren bat, baina atal honetan bildu direnek ingurunearen hobekuntzan zuzeneko eragina duten ekintzak burutzea proposatzen dute, dela portaeren aldaketen bitartez, errebindikazioaren bitartez edo ibai baten garbiketan lagunduta.

•

Sintesia: amaierako jarduerak, prozesua gogoratzeko, orokortzeko eta gainontzekoei komunikatzeko balio dutenak. Hemen biltzen dira adierazpen-jarduerak, gatazkak konpontzekoak, txostenak egitekoak, antzerkilanak...

Irakasleentzako gida didaktikoa

Ebaluazioa: bereziki pentsaturik daude jarduera hauek ikasleen ikasketa, jardueren martxa, helburuen lorpen-maila eta programaren egokitasuna baloratzeko. Teknika multzoa planteatzen da horretarako: proba objektiboak, jarrera-testak, inkestak, ikasleen emaitzak... Azken lekuan ematen diren arren, horrek ez du esan nahi amaieran bakarrik egin behar direnik.

Oinarrizko jarduera-sekuentziaz gainera, bi alderdi azpimarratu behar dira, material didaktikoan funtsezkoak direnak: irtenaldiak eta ilustrazioak. Zuzeneko ezagupena dugu nafar errealitatea ezagutzeko biderik onena. Horregatik, jardueretako batzuk ibai-tarte zehatz baten azterketara zuzenduta daude. Zer ibai? Interesgarrien zaizuena. Zuen herritik hurbilena izan daiteke edo adierazgarriago deritzozuen besteren bat. Aldi berean, ikasgelan ere landu daitezke gai berberak, Nafarroako ibaien kolorezko poster baten bitartez. Material horretan islatu egiten dira animalien eta landareen espezieak, erabilerak eta aprobetxamenduak, kudeaketaren arazoak... jardueren garapenean elementu motibagarria izan dadin. Egitura horrek malgutasun handiagoa eskainiko digu, aurkeztutako materialak ikastetxe, hezkuntza-maila edo ikasgela bakoitzaren errealitatera moldatu ahal izateko moduan. Sekuentzia orokor hau beste hiru azpi-sekuentziatan gauzatzen da, bakoitzean alderdi desberdinak landuko direla:

Ingurugiroa

Irakasleentzako gida didaktikoa

Ibaiak

1. SEKUENTZIA: SENTSIBILIZA GAITEZEN

2. SEKUENTZIA: IBAIA EZAGUTZEN

Zortzi jarduerak osatzen dute sekuentzia hau, eta, batez ere, darabilgun gaiari buruz sentsibilizazioa hartzearekin loturiko alderdietara zuzentzen da. Honako alderdi hauek lantzen dira:

Ibaiaren eta bere inguruaren ezaugarriak ezagutzeko jarduerak biltzen ditu batez ere:

• • •

Ibaien balioaz jabetzea naturako espazioak diren aldetik. Ibaiak ezagutzea zentzumenen bitartez. Espazio horietan izaten ditugun portaerei buruz hausnartzea.

• • •

Ibaiaren ezaugarri fisikoak. Prozesuak eta bilakaera ibaian. Ibaiko eta ibai-inguruneko bizitza.

Sekuentzia osatzen duten jarduerak:

Sekuentzia osatzen duten jarduerak: JARDUERA ORRIALDEA

JARDUERA

ZIKLO GOMENDATUAK

Presta ezazu zeure radarra. Soinurik hur!

Lehen hezkuntzako 3. zikloa eta bigarren hezkuntzako 1. zikloa.

Ibaiaren usainak.

Lehen hezkuntzako 2 eta 3. zikloak eta bigarren hezkuntzako 1. zikloa.

Zabor-biltzaileak.

Lehen hezkuntzako 2 eta 3. zikloak eta bigarren hezkuntzako 1. zikloa.

143

Errekarri ibiltariak.

Nire sentsazioak hitz batean.

Lehen hezkuntzako 2. zikloa.

132

Ibaiaren neurriak hartzen.

Haikua.

Lehen hezkuntzako 3. zikloa eta bigarren hezkuntzako 1. zikloa.

133

Garziatarrak eta beren pasadizoak.

Lehen hezkuntzako 3. zikloa eta bigarren hezkuntzako 1. zikloa.

145

Ikasleen iritzia.

Lehen hezkuntzako 2 eta 3. zikloak eta bigarren hezkuntzako 1. zikloa.

155

Lehen hezkuntzako 2 eta 3. zikloak eta bigarren hezkuntzako 1. zikloa.

160

Ibaiari adi.

Kontu-kontaria.

Non dago ura Nafarroan?

Bazterrak ikuskatzen.

Ekosistemaren jolasa.

Gertaldien erregistroak.

Ibai aldakorra Ibaia eszenatoki luzea da.

Txostena egiten.

Zikloei buruzko oharpenak orientagarriak dira. Bigarren hezkuntzako 1. ziklorako planteatzen diren jardueretarik asko bigarren zikloan ere egin daitezke.

Nahi dugun ibaia.

Ingurugiroa

ZIKLO GOMENDATUAK Lehen hezkuntzako 2 eta 3. zikloak. Bigarren hezkuntzako 1. zikloa. Lehen hezkuntzako 2 eta 3. zikloak. Bigarren hezkuntzako 1. zikloa. Lehen hezkuntzako 2 eta 3. zikloak. Bigarren hezkuntzako 1. zikloa. Lehen hezkuntzako 2 eta 3. zikloak. Bigarren hezkuntzako 1. zikloa. Lehen hezkuntzako 2 eta 3. zikloak. Bigarren hezkuntzako 1. zikloa. Lehen hezkuntzako 2 eta 3. zikloak. Bigarren hezkuntzako 1. zikloa. Lehen hezkuntzako 3. zikloak. Bigarren hezkuntzako 1. zikloa. Bigarren hezkuntzako 1. zikloa. Lehen hezkuntzako 2 eta 3. zikloak. Bigarren hezkuntzako 1. zikloa. Lehen hezkuntzako 2 eta 3. zikloak. Bigarren hezkuntzako 1. zikloa. Lehen hezkuntzako 2 eta 3. zikloak. Bigarren hezkuntzako 1. zikloa.

ORRIALDEA 27

64 101

103

107

Ibaiak

Irakasleentzako gida didaktikoa

3. SEKUENTZIA: NOLA ERABILTZEN DUGU IBAIA?

NOLA ERABILI BEHAR DIRA MATERIAL HAUEK?

Ibaia aztertzerakoan, honako alderdi hauek lantzen dira:

Aurkezten diren materialak oso malguak dira. Ondoren adierazten diren moduetan landu daitezke:

• •

Ibaiaren erabilerak eta denboran izan duten bilakaera. Ibaien kutsadura.

Oinarrizko eskema hori lantzen da ondoren ageri diren jardueren bitartez:

• • •

JARDUERA Pertsonaia galduaren bila.

Jokin izokin.

Ikusi eta... badakit zer den!

Nola erabiltzen dugu ibaia?

ZIKLO GOMENDATUAK

ORRIALDEA

Lehen hezkuztzako 2 eta 3. zikloak. Bigarren hezkuntzako 1. zikloa.

108

Lehen hezkuztzako 2 eta 3. zikloak. Bigarren hezkuntzako 1. zikloa.

Lehen hezkuztzako 2 eta 3. zikloak. Bigarren hezkuntzako 1. zikloa. Lehen hezkuztzako 2 eta 3. zikloak. Bigarren hezkuntzako 1. zikloa.

Jardueren fitxategi gisa. Irakasleak aukeratu eta burutu eginen ditu gehien interesatzen zaizkion jarduerak. Aurreko atalean adierazitako sekuentzietako bat aukeratuz. Hiru sekuentzia osoak burutuz.

Aukeraketa egitean, kontuan izanen dira irakaslearen beharrizanak eta interesak, denbora baliagarria...

JARDUERA-MOTA SENTSIBILIZAZIOA

109

111 EZAGUERA

Iraganeko arrastoak: lehenaren eta orainaren arteko zubiak.

Lehen hezkuztzako 2 eta 3. zikloak. Bigarren hezkuntzako 1. zikloa.

Ibaiaren iraganean murgilduta.

Lehen hezkuztzako 2 eta 3. zikloak. Bigarren hezkuntzako 1. zikloa.

Zer dela-eta ez da ibaietako ura arazten?

Bigarren hezkuntzako 1. zikloa.

Konponbide bila: eraiki dezagun araztegia.

Bigarren hezkuntzako 1. zikloa.

121

123 125 164

SINTESIA-KOMUNIKAZIOA

JARDUERAREN IZENA

ORR.

Presta ezazu zeure radarra. Soinurik hur!

Ibaiaren usainak.

Ibaiari adi.

Konta-kontaria.

Jokin izokin.

Non dago ura Nafarroan?

Errekarri ibiltariak.

Ibaiaren neurriak hartzen.

Bazterrak ikuskatzen.

Ekosistemaren jolasa.

Ibai aldakorra.

Pertsonaia galduaren bila.

Ikusi eta... badakit zer den!

Nola erabiltzen dugu ibaia?

Iraganeko arrastoak: lehenaren eta orainaren arteko zubiak.

Ibaiaren iraganean murgilduta.

Zer dela-eta ez da ibaietako ura arazten?

Izenek ibaiaren berri ematen dute.

Nire sentsazioak hitz batean.

Haikua.

Ibaia eszenatoki luzea da.

101

Txostena egiten.

103

Nahi dugun ibaia.

107

EKINTZA

Zabor-biltzaileak.

109

EBALUAZIOA.

Garziatarrak eta beren pasadizoak.

111

Ikasleen iritzia.

121

Gertaldien erregistroak.

126

Konponbide bila: eraiki dezagun araztegia.

129

Ingurugiroa

Irakasleentzako gida didaktikoa

Ibaiak

MATERIAL DIDAKTIKOA OINARRIZKO CURRICULUM-DISEINUAREKIN NOLA LOTZEN DEN. Hurrengo orrialdeetan aurkezten diren alderdiak lagungarri izan daitezke planteatu diren jarduerak eta ikasketa-curriculumarekin duten lotura hobeto ulertzeko.

JARDUERA

LANTZEN DIREN JAKINTZA-ARLOAK

Iraganeko arrastoak:

Lehen hezkuntzako Ingurunearen Ezagutza.

lehenaren eta orainaren

Bigarren hezkuntzako Gizarte

arteko zubiak.

Zientziak.

Ibaiaren iraganean

Lehen hezkuntzako Ingurunearen Ezagutza

murgilduta.

eta Hizkuntza. Bigarren hezkuntzako Gizarte Zientziak.

JARDUERETAN LANTZEN DIREN JAKINTZA-ARLOAK

JARDUERA

LANTZEN DIREN JAKINTZA-ARLOAK

Zer dela-eta ez da ibaietako

Bigarren hezkuntzako Natur

ura arazten?

Zientziak.

Izenek ibaiaren berri

Bigarren hezkuntzako Gizarte Zientziak, eta

ematen dute.

Gaztelania, Euskara eta Literatura.

Nire sentsazioak hitz

Lehen hezkuntzako Gaztelania eta Literatura:

batean.

Euskara eta Literatura.

Presta ezazu zeure radarra.

Lehen hezkuntzako Ingurunearen. Ezagutza eta Artea.

Soinurik hur!

Bigarren hezkuntzako Gizarte Zientizak eta Musika.

Ibaiaren usainak.

Lehen hezkuntzako Ingurunearen Ezagutza.

Bigarren hezkuntzako Gaztelania, Euskara eta

Bigarren hezkuntzako Natur Zientziak.

Literatura.

Ibaiari adi.

Kontu-kontaria.

Jokin izokin.

Lehen hezkuntzako Ingurunearen Ezagutza eta Artea.

Haikua

Lehen hezkuntzako Gaztelania eta Literatura:

Bigarren hezkuntzako Gizarte Zientziak eta Musika.

Euskara eta Literatura.

Lehen hezkuntzako Ingurunearen Ezagutza.

Bigarren hezkuntzako Gaztelania, Euskara eta

Bigarren hezkuntzako Natur Zientziak.

Literatura. Ibaia eszenatoki luzea da

Lehen hezkuntzako Ingurunearen Ezagutza. Bigarren hezkuntzako Natur Zientziak eta Gizarte

Lehen hezkuntzako Ingurunearen Ezagutza, Artea eta Hizkuntza eta Literatura.

Zientziak. Bigarren hezkuntzako Natur Zientziak, Heziketa

Non dago ura

Lehen hezkuntza: Ingurunearen Ezagutza.

Nafarroan?

Bigarren hezkuntza: Gizarte Zientziak.

Errekarri ibiltariak.

Lehen hezkuntza: Ingurunearen Ezagutza.

Plastikoa eta Ikusizkoa, Gaztelania, Euskara eta Literatura. Lehen hezkuntzako Ingurunearen Ezagutza, eta Hizkuntza eta Literatura.

Bigarren hezkuntza: Natur Zientziak.

Bigarren hezkuntzako Natur Zientziak, Gaztelania, Euskara eta Literatura.

Ibaiaren neurriak hartzen.

Lehen hezkuntza: Ingurunearen Ezagutza. Bigarren hezkuntza: Natur Zientziak.

Lehen hezkuntzako Ingurunearen Ezagutza, Artea eta Hizkuntza eta Literatura.

Bazterrak ikuskatzen.

Lehen hezkuntza: Ingurunearen Ezagutza. Bigarren hezkuntza: Natur Zientziak.

Bigarren hezkuntzako Natur Zientziak, Heziketa Plastikoa eta Ikusizkoa, Gaztelania, Euskara eta Literatura.

Ekosistemaren jolasa.

Lehen hezkuntza: Ingurunearen Ezagutza. Bigarren hezkuntza: Natur Zientziak.

Lehen hezkuntzako Ingurunearen Ezagutza. Bigarren hezkuntzako Natur Zientziak.

Ibai aldakorra.

Bigarren hezkuntzako Natur Zientziak.

Pertsonaia galduaren bila

Lehen hezkuntzako Ingurunearen Ezagutza.

Lehen hezkuntzako Ingurunearen Ezagutza. Bigarren hezkuntzako Natur Zientziak.

Bigarren hezkuntzako Natur Zientziak eta Gizarte Lehen hezkuntzako Ingurunearen Ezagutza.

Zientziak.

Bigarren hezkuntzako Natur Zientziak.

Ikusi eta... badakit zer den!

Lehen hezkuntzako Ingurunearen Ezagutza eta Artea. Bigarren hezkuntzako Gizarte Zientziak eta Heziketa Plastikoa eta Ikusizkoa.

Lehen hezkuntzako Ingurunearen Ezagutza. Bigarren hezkuntzako Natur Zientziak. Bigarren hezkuntzako Natur Zientziak eta Teknologia.

Nola erabiltzen dugu ibaia?

Lehen hezkuntzako Ingurunearen Ezagutza eta Artea. Bigarren hezkuntzako Gizarte Zientziak eta Heziketa Plastikoa eta Ikusizkoa.

Ingurugiroa

Ibaiak

Irakasleentzako gida didaktikoa

JARDUERETAN LANTZEN DIREN EDUKIEN ZERRENDA JARDUERAREN IZENA

EDUKIAK Konzeptuak

Prozedurak

arrerak

Presta ezazu zeure radarra. Soinurik hur!

• Inguru ditugun objektuek egin ditzaketen soinuak. • Soinuak: nondik datoz eta nork edo zerk egiten ditu. • Ibaiaren soinuak.

• Objektuak eta egoerak ikuskatzea, zentzumenak erabiliz eta jasotako informazioak integratuz. • Jatorri askotako soinuak entzun, bereizi eta irudikatzea. • Krokisak egitea. • Egindako lana adieraztea.

• Ingurugiroarekiko sentiberatasun, errespetu eta estimua. • Soinuak bilatzeko axola. • Soinuaren bizipena eta soinu-gertaerarekiko sentiberatasuna. • Isiltasuna baloratzea aditasunez jokatzeko ezinbesteko elementua den aldetik.

Ibaiaren usainak.

• Gure inguruko usainen aniztasuna. • Ibaiaren usainak.

• Objektuak eta egoerak ikuskatzea, zentzumenak erabiliz eta jasotako informazioak integratuz. • Sumatutako sentsazioak adieraztea.

• Ibaiekiko jakingura eta axola.

Ibaiari adi.

• Inguru ditugun objektuek egin ditzaketen soinuak. • Soinuak: nondik datoz eta nork edo zerk egiten ditu.

• Objektuak eta egoerak ikuskatzea, zentzumenak erabiliz eta jasotako informazioak integratuz. • Jatorri askotako soinuak entzun eta bereiztea. • Izandako sentsazioak adieraztea.

• Ingurugiroarekiko sentiberatasun, errespetu eta estimua. • Soinuaren bizipena eta soinu-gertaerarekiko sentiberatasuna. • Soinuak bilatzeko axola.

Kontu-kontaria.

• Izaki bizidunak: oinarrizko ezaugarriak eta morfologia. • Izaki bizidunak: morfologiaren, funtzioaren eta bizimoduaren arteko erlazioak.

Jokin Izokin.

• Uraren kutsadura.

• Animaliak identifikatzea gako eta gida errazak kontsultatuz.

Non dago ura Nafarroan?

• • • •

• Mapa sinpleak interpretatzea, zeinu konbentzionalak erabiliz eta eskalari buruzko oinarrizko nozioak aplikatuz.

• Ibaiekiko jakingura eta axola. • (Paisajearen elementu bereizgarrienak identifikatzeko jakingura eta axola).

Errekarri ibiltariak.

• Harrien ezaugarri ikusgarriak. • Harrien jatorria eta bilakaera (bigarren hezkuntzako 1. ziklorako soilik).

• Harri moten ezaugarriak aztertzea.

• Arazoak ikertzeko, ikuskatzeko eta azalpena aurkitzeko axola.

Ibaiaren neurriak hartzen.

• Ibaia: ezaugarri fisiko ikusgarriak.

• Behaketa sistematiko eta gidatua. • Informazioak bildu eta interpretatzea.

• Biltzen diren informazioen balorazio kritikoa. • Lanari taldeko zeregin iriztea.

Bazterrak ikuskatzen.

• Izaki bizidunak: oinarrizko ezaugarriak eta morfologia. • Zuhaitzak, zuhaixkak eta belarrak: beren arteko diferentziak. • Animalia ornodunen eta ornogabeen arteko diferentziak.

• Behaketa sistematiko eta gidatua. • Informazioak bildu eta interpretatzea.

• Ibaietako eta ibai-ingurunetako animalia eta landareekiko errespetua. • Lanari taldeko zeregin iriztea.

Ekosistemaren jolasa

• • • •

• Sare trofikoak egin eta interpretatzea • Talde-lanean parte hartu eta laguntzea.

• Taldearen erabakietan parte hartzea, norberaren iritziak emanez eta besteenak baloratuz.

Ibaia. Ibaiadarra. Isurialdea. Ibai-arroa.

Ekosistemaren elementuak. Harremanak. Piramide trofikoa. Ekosistema.

• Ibaiekiko jakingura eta axola.

Ingurugiroa

Irakasleentzako gida didaktikoa

Ibaiak

JARDUERETAN LANTZEN DIREN EDUKIEN ZERRENDA JARDUERAREN IZENA

EDUKIAK Kontzeptuak

Prozedurak

Jarrerak

Ibai aldakorra.

• Ibaiaren bilakaera: espazioan eta denboran.

• Ibaien bilakaeran eragina duten faktoreak identifikatzea.

• Ibaiekiko jakingura eta axola. • Ekosistemetako aldaketekiko axola. • Arazoak ikertzeko, ikuskatzeko eta azalpenak eta irtenbideak aurkitzeko axola.

• Pertsonaia galduaren bila.

• Paisaje baten elementuak. • Ingurune fisikoaren eta giza biztanleguneen arteko erlazioak.

• Paisaje desberdinak aztertu eta erkatzea. • Lortutako datuak antolatu eta lantzea.

• Arazoak ikertzeko, ikuskatzeko eta azalpenak eta irtenbideak aurkitzeko axola. • Paisajeen aniztasuna eta aberastasuna baloratzea.

Ikusi eta... badakit zer den!

• Bazterretako okupazioa eta aprobetxamendua.

• Paisajearen elementu batzuen behaketa. • Datuak bildu eta interpretatzea marrazkiaren bitartez.

• Ibaiarekiko eta ibai-ingurunearekiko jakingura eta axola.

Nola erabiltzen dugu ibaia?

• Giza biztanleguneak • Bazterretako okupazioa eta aprobetxamenduak.

• Irtenaldietan kanpo-koadernoak erabiltzea. • Paisajearen elementu batzuen behaketa eta deskribapena. • Lortutako datuak antolatu eta lantzea. • Egindako lana komunikatzea horma-irudien bitartez.

• Ibaiekiko eta ibai-ingurunearekiko jakingura eta axola. • Taldearen erabakietan parte hartzea, norberaren iritziak emanez eta besteenak baloratuz.

Iraganeko arrastoak: lehenaren eta orainaren arteko zubiak

• Ibaiaren tradiziozko erabilerak. • Ibaiaren ingurunean iraganaren arrastoak aurkitzea.

• Ibaiaren ingurunea ikuskatzea. • Ibaiaren tradiziozko erabilerak ager ditzaketen lekuak, eraikinak... aztertu eta deskribatzea. • Krokis errazak egitea. • Lan-banaketa onartu eta antolatzea. • Egindako lana komunikatzea alderdi grafikoen bitartez.

• Ikuskatzeko eta arakatzeko axola. • Lanari taldeko zeregin iriztea. • Gizabanakoen eta gizataldeen ekintzen ondorioez jabetzea.

Ibaiaren iraganean murgilduta

• Ibaiaren eta giza biztanleguneen arteko erlazioak. • Ibaiaren erabilerak. • Denbora historikoaren oinarrizko nozioak, ikasleen esperientzia pertsonalari eta beren ingurune hurbilari lotuak. • Ibaiaren inguruko lan eta ogibide ohikoenak.

• Herriari buruz eta bertako biztanleei buruzko informazioa aurkitzea. • Informazio garrantzitsua bildu eta interpretatzea, dokumentu-iturri eskuraerrazak eta dibulgaziozkoak kontsultatuz.

• Gain hartzea norberaren zereginari dagozkion erantzukizunak. • Gainontzekoen ekarpenak baloratzea.

Zer dela-eta ez da ibaietako ura arazten?

• Uraren arazketa.

• Ibaiak babesteko dauden neurriekiko axola. • Gizabanakoen eta gizataldeen ekintzen ondorioez jabetzea.

Ingurugiroa

Ibaiak

Irakasleentzako gida didaktikoa

JARDUERETAN LANTZEN DIREN EDUKIEN ZERRENDA JARDUERAREN IZENA

EDUDIAK Kontzeptuak

Prozedurak

Jarrerak

• Tokiko biztanleria: ingurune fisikoaren eta giza biztanleguneen arteko erlazioak.

• Iraganari buruzko informazioiturrien oinarrizko analisia eta sailkapena. • Informazio-mota desberdinak erabili eta erlazionatzea (mapak, testuak...). • Hizkuntzen arteko harremanari darizkion fenomenoak ezagutzea (ikasleen lurraldearen arabera). • Txosten txikia egin eta komunikatzea.

• Hizkuntzak baloratzea gizarte eta kultur manifestazioa nahiz kultura transmititu eta sortzeko tresna diren aldetik.

Nire sentsazioak hitz batean.

• Mezu batzuk sortzea modu egituratu, koherente eta testuingururako egokian. • Hartutako sentsazioen komunikazioa.

• Ahozko hizkuntza baloratzea norberaren komunikazio-beharrizanak betetzeko baliabidea den aldetik.

Haikua.

• Testuak gertatzea eskema zehatz batetik abiatuta. • Hartutako sentsazioen komunikazioa.

• Hizkuntzarekiko jarrera baikorra, gainerakoekin harremana izateko modu atsegingarri eta eginkorra den aldetik. • Lanari taldeko zeregin iriztea. • Taldearen erabakietan parte hartzea, norberaren iritziak emanez eta besteenak baloratuz eta errespetatuz.

Izenek ibaiaren berri ematen dute.

Ibaia eszenatoki luzea da.

• Ibaia eta ibai-ingurunea osatzen dituzten elementuak.

• Egindako lana antzerki baten bitartez komunikatzea.

Txostena egiten.

• Aldagarriak aukeratutako gaiaren arabera.

• Egindako lana txosten baten bitartez komunikatzea.

Nahi dugun ibaia.

• Ibaia eta ibai-ingurunea osatzen dituzten elementuak. • Konposizioa: formen egitura eta antolaketa, espazioan eta denboran.

• Irudigintza-proiektu sinpleak planifikatu eta egitea. • Egindako lana komunikatzea hitzaldi, erakusketa eta horma-irudien bitartez.

Zabor-biltzaileak.

• Zaborra. • Faktore eta giza ekintza kutsagarriak.

• Zaborrak gaika biltzea.

• Ibaiekiko eta ibai-ingurunearekiko sentiberatasun, errespetu eta estimua.

• Gizakiak ingurunean burutzen dituen ekintzen analisi kritikoa.

• Ibaiekiko jakingura eta axola. • Ibaiekiko errespetu eta estimua. • Elementu naturalak baloratzea eta arduraz erabiltzea. • Ibaien babesa eta kontserbazioa.

Arazo tekniko jakin bati konponbide bideragarria ematera eraman dezaketen ideiak landu, aztertu eta aukeratzea. • Lan-prozesu bat planifikatu eta ekintza-sekuentzia bat ezartzea.

• Ibaiak babesteko dauden neurriekiko axola.

Garziatarrak eta beren pasadizoak.

• Lanari taldeko zeregin iriztea. • Taldearen erabakietan parte hartzea, norberaren iritziak emanez eta besteenak baloratuz eta errespetatuz.

Ikasleen iritzia.

Gertaldien erregistroak. Konponbide bila: eraiki dezagun araztegia.

• Uraren arazketa.

Ingurugiroa

Nafarroako ibaiak Ariketen fitxak

Ariketen fitxak

Ibaiak

PRESTA EZAZU ZEURE RADARRA: SOINURIK HUR!! SENTSIBILIZAZIOA ZIKLO GOMENDATUAK • Lehen hezkuntzako 3. zikloa eta bigarren hezkuntzako 1. zikloa.

ANTOLAKETA • Lehenengo zatia talde handian. • Bigarren zatia bakarka. • Hirugarren zatia talde handian. • Jarduera hogei pertsonatik beherako taldeekin egitea gomendatzen da.

LEKUA • Irtenaldia: ibai baten inguruetan.

JAKINTZA-ARLOAK • Lehen hezkuntzako Ingurunearen Ezagutza eta Artea. • Bigarren hezkuntzako Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia, eta Musika.

GAKO-KONTZEPTUAK • Inguruan ditugun objektuek egin ditzaketen soinuak. • Soinuak: nondik datoz eta nork edo zerk egiten ditu. • Ibaiaren soinuak.

PROZEDURAK • Objektuak eta egoerak ikuskatzea, zentzumenak erabiliz eta jasotako informazioak integratuz. • Jatorri desberdineko soinuak entzun, bereizi eta irudikatzea. • Krokisak egitea. • Egindako lana adieraztea.

GAKO-JARRERAK ETA -BALOREAK • Ingurugiroarekiko sentiberatasun, errespetu eta estimua. • Soinuak bilatzeko axola. • Soinuaren bizipena eta soinu-gertaerarekiko sentiberatasuna. • Isiltasuna baloratzea aditasunez jokatzeko ezinbesteko elementua den aldetik.

IRAUNALDIA • 45 minutu.

DESKRIBAPENA

MATERIALAK

Lurralde batean jaso daitezkeen soinu-mota desberdinak entzutean eta beren jatorria “mapan” irudikatzean datza.

• •

Papera eta arkatza. Marrazteko lagungarriak.

GARAPENA HELBURUAK • •

•

Ibai inguruetan egoten diren soinuen aniztasunaz jabetzea. Soinuak eta beren jatorria espazioan kokatzeko gaitasuna garatzea.

Lehenengo zatia: Azalpena.

Irakasleak beharrezko jarraibideak emanen dizkie ikasleei jarduera burutzeko. Honako hauek dira alderdirik aipagarrienak:

Ingurugiroa

Ibaiak •

• • •

Ariketen fitxak

Ikasle bakoitzak papera eta arkatza izan beharko ditu, eta marrazkia egiteko lagungarriak ere bai (koadernoa, karpeta...). Begiak itxita eta isilik entzun beharko dituzte ahalik soinurik gehien. Soinu bakoitza zeri dagokion eta nondik datorren igartzen saiatuko dira. Paper orri batean irudikatuko dute.

Horretarako, paper orri zuria erabiliko dugu mapa bailitzan.

• •

Nondik datoz? Ba al dago orain arte entzuna ez nuen soinurik?

Azkenean, talde osoaren partaidetzaz, soinuetarik asko eta beren kokapena geratuko dira islaturik.

IRADOKIZUN GEHIGARRIAK Helburu bera lortu nahi bada haur txikiekin, ondoren zehazten den jarduera sinple hau plantea daiteke: •

Gurutzea jarriko dugu paperaren erdian, non gauden adierazteko (erreferentzia gisa erabiltzen da).

•

Nire aurrean entzun dudan soinua

•

Lehenengo zatia: Ikasleak zirkuluan jarri. Begiak itxita entzun beharko dituzte albait soinurik gehien, soinu bakoitza zeri dagokion asmatzen saiatuko direla. Besoa altxatuko dute, entzundako soinu desberdinak bezainbeste atzamar luzatuta. Bigarren zatia:

Esperientziaren bateratze-lana. Soinua ezkerrean

Soinua eskuinean

Soinua atzean

Horretarako, ondorengo galdera hauek erabil daitezke erreferentzia gisa: • Zenbat soinu desberdin entzun ditugu? • Zeri zegokion bakoitza? • Zer soinu gustatu zaizue gutxien? Zergatik? • Zer soinu gustatu zaizue gehien? Zergatik? • Ba al da soinurik orain arte entzun ez zenuenik?

Soinu-mota irudikatzeko, marrazki sinpleak egin daitezke, esaterako, musika nota bat txori baten soinua irudikatzeko... EGILEA/ITURRIA Jarraibide horiek emandakoan, pertsona bakoitzak leku bat aukeratzen du jarduera egiteko. •

Bigarren zatia: Soinuen mapa egitea.

•

Hirugarren zatia:

•

Esperientziaren bateratze-lana: Zenbat soinu entzun ditugu? Soinu-mota desberdinak.

• •

Jarduera hau Joseph Cornell-en “Compartir el amor por la Naturaleza” liburuan oinarriturik dago (IBIS argitaletxea).

Ingurugiroa

Ariketen fitxak

Ibaiak

IBAIAREN USAINAK SENTSIBILIZAZIOA ZIKLO GOMENDATUAK • Lehen hezkuntzako 2 eta 3. zikloak. • Bigarren hezkuntzako 1. zikloa.

JAKINTZA-ARLOAK • Lehen hezkuntzako Ingurunearen Ezagutza. • Bigarren hezkuntzako Natur Zientziak. GAKO-KONTZEPTUAK • Gure inguruko usainen aniztasuna. • Ibaiaren usainak.

ANTOLAKETA • Lehenengo zatia talde handian. • Bigarren zatia 3-4 laguneko talde txikietan. LEKUA • Irtenaldia: ibai baten inguruetan. • Ikasgelan.

PROZEDURAK • Objektuak eta egoerak ikuskatzea, zentzumenak erabiliz eta jasotako informazioak integratuz. • Sumatutako sentsazioak adieraztea.

IRAUNALDIA • 20 minutu.

GAKO-JARRERAK ETA -BALOREAK • Ibaiekiko jakingura eta axola.

DESKRIBAPENA

GARAPENA • Lehenengo zatia:

Ibai inguruetan egon daitezkeen usain-mota desberdinez ohartzean datza jarduera hau.

Eskatu 4-6 boluntario (taldean zenbat pertsona diren) eta begiak estali.

HELBURUAK •

Taldeko gainerakoak zirkuluan jarriko dira, boluntarioak erdian geratzeko moduan.

Leku jakin batean dauden usainak ezagutzea.

MATERIALAK • • •

•

Taldea antolatu ondoren, azaldu jarduera zertan datzan:

4-6 maskara, begietarako zuloak itxita dituztela, edo begiak estaltzeko zapiak. 4-6 zorrotxo, oihalezkoak edo beste material batekoak. Substantzia usaintsu batzuk (adibidez, piperra, izpilikua, eukalitua, oreganoa... erabil daitezke). Garrantzizkoa da usainak oso desberdinak izatea elkarren artean, nahasterik gerta ez dadin. Papera eta boligrafoa.

PRESTAKUNTZA Irakasleek zapiak edo maskarak prestatuko dituzte, eta zenbait zakutxo edo zorrotxo, bakoitzak usain desberdina duela.

• • •

Pertsona boluntario bakoitzari zakutxo usaintsu bat emanen zaio usnatzen. Hori egindakoan, zakutxoa zirkuluko beste pertsona bati emanen zaio, edonori. Dinamika horri jarraituz, boluntario bakoitzak zirkulua korritu beharko du bere “usaina” aurkitu arte.

Azkenik, talde osoaren partaidetzaz, usainei buruz eta beren ezaugarriei buruz hitz egin daiteke: • • •

Nolakoa zen “zure” usaina? Zure ustez, zeri dagokio? Zuen ustez, aurki al daiteke usain hori gauden tokian?

Ingurugiroa

Ibaiak Lehenengo parte honen helburua da ikasleak usain-mota desberdinetara ohitzea.

IRADOKIZUN GEHIGARRIAK •

•

Bigarren zatia:

Usain desberdinak bilatuko dira ibaiaren inguruetan eta usain horiei buruzko oharrak idatziko dira: •

•

Ariketen fitxak

Usain-mota: definizioa ematen saiatu edo, gutxienez, usaina deskribatu (samurra, gogorra, gozoa, gozakaitza, bizia, motela, gogorarazten dizkidan usainak, sortzen dizkidan sentsazioak...). Nondik datorren.

Jarduera egin daiteke, berebat, aldi bakarrean, lehenengo zatia tokiko usainekin burutuz eta bigarrena ez eginez.

Dena dela, gure iritziz, aurkeztu den proposamenak eragin negatibo gutxiago ditu lurraldean (babespeko landareak erauztea...) eta bultza egiten du ikasleek beren kabuz aurki dezaten usainen mundua. Beharrezko iritziz gero, irakasleak informazio gehigarria eman dezake, jarduera amaitutakoan, landareen izenei buruz edo beste “elementu usaintsu” batzuei buruz.

Ohartutako usainen bateratze-lana egitea. Ingurune berean egiten den lehenengo zatiaren zabalkuntza da.

Ingurugiroa

Ariketen fitxak

Ibaiak

IBAIARI ADI. SENTSIBILIZAZIOA JAKINTZA-ARLOAK • Lehen hezkuntzako Ingurunearen Ezagutza eta Artea. • Bigarren hezkuntzako Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia eta Musika.

ZIKLO GOMENDATUAK • Lehen hezkuntzako 2 eta 3. zikloak. • Bigarren hezkuntzako 1. zikloa.

GAKO-KONTZEPTUAK • Inguruan ditugun objektuek egin ditzaketen soinuak. • Soinuak: nondik datozen eta nork edo zerk egiten dituen.

ANTOLAKETA • Lehenengo eta hirugarren zatiak bakarka. • Bigarren eta laugarren zatiak talde handian.

PROZEDURAK • Objektuak eta egoerak ikuskatzea, zentzumenak erabiliz eta jasotako informazioak integratuz. • Jatorri desberdineko soinuak entzun eta bereiztea. • Izandako sentsazioak adieraztea.

LEKUA • Ikasgelan.

GAKO-JARRERAK ETA -BALOREAK • Ingurugiroarekiko sentiberatasun, errespetu eta estimua. • Soinuaren bizipena eta soinu-gertaerarekiko sentiberatasuna. • Soinuak bilatzeko axola.

IRAUNALDIA • 15 minutu.

DESKRIBAPENA Kontua da ibaian eta bere inguruan gertatu ohi diren soinuak entzutea eta soinu horiek sortzen dizkiguten sentsazioak ikustea. HELBURUAK • Ibai batean edo bere bidean zehar egoten diren soinuen aniztasunaz jabetzea. MATERIALAK • “Sonidos de la España salvaje” izeneko konpaktua, Carlos de Hitak egina eta Planeta de Agostinik editatua, 1997 (bereziki 4. pista). Gomendatzen da, ahal izanez gero, ibai baten soinuak grabatzea (kontsultatu unitate didaktikoaren karpeta lagungarria).

PRESTAKUNTZA Beharrezko soinu-materiala antolatzea GARAPENA • Lehenengo zatia: Ikasleei kontzentratzen laguntzeko, giro egokia sortu beharko da. Horretarako, garrantzizkoa izanen da ikasleak isilik eta begiak itxita egotea; ikasgela ere utzi ahal izanen da erdi itzalean. Zintaren lehenengo zatia entzunen da (zintak dituen soinu-motak jakiteko, komeni da irakasleentzako material osagarria ikustea).

Ingurugiroa

Ibaiak •

Bigarren zatia:

IRAKASLEENTZAKO MATERIAL OSAGARRIA

Ohartutako soinuei eta sentsazioei buruzko bateratze-lana egitea. Honako galdera hauen bitartez egin daiteke: • • • • • •

Ariketen fitxak

Non gaude, zuen iritziz (soinuen lekuari gagozkiola)? Aldatzen al da ibaiaren soinua denbora igaro ahala? Zergatik gertatzen da? Zenbat soinu desberdin entzun dituzue? Zeri zegozkion? Zer sentsazio sortu dizue?

Soinu-paisaje batetik ibiliz.

• 4. pista: Ibaiak (3 minutu 45 segundo) Ibai baten ibilbide osoa, mendian sortzen denetik itsasora iristen deneraino. Elurtegi batean jaiotzen da ibai hau, eta goi-mendiko larre bateko belar bigunetik kurritzen du. Apurka-apurka, bilduz doa ur-etorriak eta sartzen da basoaren mendean, pinudiaren soinuak lagun dituela jaisten den bitartean: okil handien kalakak eta ganaduaren ezkila-hotsak. Goialdeko eta behealdeko ibilbideen arteko ur-jauzia gaindituta, lur lauagotik kurritzen du, eta ibai-bazterreko landaretza zarratuak inguratua. Errekatxindorrek, sasi-txoriek, eta txioek kantatzen dute sasiarteetan. Korroka egiten dute igelek bazterrean, eta enarek intsektuak harrapatzen dituzte hega ahala ur azalean. Korrontea kanalean sartzen da eta errotaren gurpilari eragiten dio, gero behealdeko ibilbidean sartzeko. Ura hemen mantso eta lasai dabil, bazter-alboetan dagoen galeria-basoan barrena, usapalez, pagausoez eta urretxindorrez beteriko lertxundian barna.

Ingurugiroa

Ariketen fitxak

Ibaiak

KONTU-KONTARIA. SENTSIBILIZAZIOA ZIKLO GOMENDATUAK • Lehen hezkuntzako 2 eta 3. zikloak. • Bigarren hezkuntzako 1. zikloa.

JAKINTZA-ARLOAK • Lehen hezkuntzako Ingurunearen Ezagutza. • Bigarren hezkuntzako Natur Zientziak.

ANTOLAKETA • Talde handian

GAKO-KONTZEPTUAK • Izaki bizidunak: oinarrizko ezaugarriak eta morfologia. • Izaki bizidunak: morfologiaren, funtzioaren eta bizimoduaren arteko erlazioak.

LEKUA • Ikasgelan.

GAKO-JARRERAK ETA -BALOREAK • Ibaiekiko jakingura eta axola.

IRAUNALDIA • 15 minutu. DESKRIBAPENA Arrainen bizitzari buruzko narrazio bat edo batzuk irakurtzean datza.

GARAPENA • Lehenengo zatia: testuaren irakurketa. •

HELBURUAK • Gure ibaietako berezko arrain batzuen bizimoduaz eta ohiturez jabetzea.

Aurreko irakurketari buruzko iruzkinak eta analisiak. Horretarako, honako galdera hauek erabil daitezke oinarri: • • • •

MATERIALAK • Arrainei buruzko irakurketak. Ikasleentzako materialetan dagoen irakurgaia erabil daiteke, alegia, Amaya Manriquek (San Cernin Ikastetxeko ikasle) egindakoa, edo zazpi arrain-istorio tituluko liburua erabili (ikus J. López, “Siete cuentos de peces”. Ed. Juventud. Barcelona, 1983). Liburu horretan aingira baten, karpa baten, izokin baten eta amuarrain baten istorioak ageri dira.

Bigarren zatia:

• •

Zer iruditu zaizue ..........ren istorioa? Irakurketa horretan, zer gertatu zaizue deigarriena? Non jaiotzen da zuen protagonista? Zer jaten du? Non bizi da? Zer gertatzen zaio?

IRADOKIZUN GEHIGARRIAK • Jarduera hau erabil daiteke, berebat, gure ibaietako berezko arrain batzuen ezaugarriei eta biologiari buruzko ezagueran sakontzeko.

Ingurugiroa

Ibaiak

Ariketen fitxak

IKASLEENTZAKO MATERIALA.

Kontu-kontaria: bidaia ibaian zehar. Behin batean errekasto bat sortu zen eta urteen igaroan ibai handi baten adarra izateraino iritsi zen. Ibai biek bat egiten zuten lekuan zoriontsu bizi ziren igelak, belarra bezain berdeak, kolore gorri ederreko arrainak eta errekarri apartak. Pozik bizi ziren. Baina halako batean gizakiak iritsi ziren, nagusi eta haur, eta igel, arrain eta errekarri batzuk hartu zituzten. Gizakiek, orduan, beste muturrera eraman zituzten, eta hango arrainak zilarkarak ziren, igelak berde ilunak eta errekarriak oso itsusiak. Hango bizitza jasanezina zen: guztiek oihu egiten zieten bisitari gizajoei. Leku hartan zuhaitz gutxi ziren, eta dena zegoen lehor, eta bero handia egiten zuen. Beraiek bazekiten hori ez zela beren bizilekua, baina ez zekiten nola iritsiak ziren bertara. Egun batean, errekarrietako batek hauxe pentsatu zuen: ibaiaren ibilbideari jarraitzen bazioten, beren bizilekura iritsiko zirela. –Oso ongi pentsatuta –esan zion Igeltxo– arrainak igerian joango dira, errekarriak jira-biraka eta ni igela saltoka. Ados zeuden guztiak, eta bidaiari ekin zioten. Bidean, lurra gero eta hezeagoa zen, eta hori gustatu egiten zitzaien. Makalak ikusten zituzten ibai-bazterretan, eta dena iruditu zitzaien askoz hobea. Baina ustekabeko zerbait gertatu zen: haur batzuk etorri ziren eta arraintxo gorri guztiak hartu zituzten. Orduan, hauxe bururatu zitzaion Harkoskorri: –Uharri, salto egizu umearen oin gainera –esan zuen Harkoskorrek. –Zertarako? –galdetu zuen Igeltxok. –Arrainak sartuta doazen arrainontzia aska dezan; horrela, apurtu eginen da eta arrainak irten ahal izanen dira –esan zuen Uharrik. Eta horrelaxe egin zuten. Arraintxoek eskerrak eman zizkieten eta bideari jarraitu zieten.

Ingurugiroa

Ariketen fitxak

Ibaiak

Bat-batean Arraintxok bera bezalako arraina ikusi zuen (edo horrela iruditu zitzaion). Gainerakoei esan zien, eta bideari jarraitu zioten guztiek, susmoak hartuta. Ibaia gero eta zabalagoa zen, eta Arrainkumek iragarri zuen: –Bagaude ibaiadarraren ahotik hurbil! –esan zuen pozarren– azkenean iritsiko gara geure betiko bizilekura. Bat-batean, Harkoskorrek zera esan zuen harrituta: –Gu bezalako igelak, arrainak eta errekarriak ikusi ditut! Zerbaiten bila ari dira, antza. Supituan, igel handienak oihu egin zuen: –baina non ibili zarete? Beno, ez dizuet neure izena esan, Igel Nagusi naiz. –Kaixo, eta gu gara Uharri, Harkoskor, Arraintxo, Arrainkume, Arrain Txiki eta ni, Igeltxo. Beno, bagoaz, geure bizilekua bilatu behar dugu-eta, agur. –Baina... baina hauxe dugu geure bizilekua! –esan zuen pozarren Arrain Txikik. Bere ahotik zoriontasun-burbuilak irten zitzaizkion. Eta egia zen. Etxera iritsiak ziren.

Ingurugiroa

Ibaiak

Ariketen fitxak

JOKIN IZOKIN. SENTSIBILIZAZIOA ZIKLO GOMENDATUAK • Lehen hezkuntzako 2 eta 3. zikloak. • Bigarren hezkuntzako 1. zikloa.

JAKINTZA-ARLOAK • Lehen hezkuntzako Ingurunearen Ezagutza. • Bigarren hezkuntzako Natur Zientziak eta Gizarte Zientziak.

ANTOLAKETA • Talde handian GAKO-KONTZEPTUAK • Uraren kutsadura. LEKUA • Ikasgelan. PROZEDURAK • Animaliak identifikatzea gako eta gida errazak kontsultatuz.

IRAUNALDIA • 20 minutu. DESKRIBAPENA Erakusketa egin behar da ikasgelan, ibai baten kutsaduraren arazoari buruz.

HELBURUAK • Ibai batzuek izan dezaketen kutsadura-mailaz jabetzea.

MATERIALAK • Arrainontzi handi bat. • Ura. • Kortxo zuriaz egindako arrain bat. • Urari gaineratzeko substantziak (plastikoak eta zaborrak, likido horia, detergentea, lurra, tinta). • Kolorezko pinturak, artaziak... (kortxozko animaliak ikasleek eginen badituzte).

PRESTAKUNTZA Irakasleak kortxo zurizko arraina egin behar du. Margotu egin daiteke errealismo handiagoa emateko. Ezinbestekoa da arrainari soka lotzea, mugiarazi ahal izateko.

Ikasleak mahai baten inguruan jarriko dira. Mahai horretan, urez beteriko arrainontzia eta erakusketa egiteko behar diren materialak jarriko ditu irakasleak. Irakasleak ondoko azalpena emanez aurkeztuko du jarduera: “Jokin ‘izokin’ gure lagunaren historiaren parte bat ezagutzera goaz (une horretan aurkezten zaie kortxozko arraina ikasleei). Ikusiko dugu nola igarotzen den bere bizitza eta zernolako gauzak gertatzen zaizkion.” Eskatzen dira 5 pertsona boluntario. Pertsona horietako bakoitzari txartel bat emanen zaio, eta zenbaki hurrenkeran irakurri beharko dute. Aldi berean, irakasleak era honetan aurkeztuko ditu irakurketok: • • • •

GARAPENA • Lehenengo zatia:

•

Ingurugiroa

1. txartelaren irakurketa: Jokin “izokin” nor den. 2. txartelaren irakurketa: amuarraina topatzen du. 3. txartelaren irakurketa: urari likido horia gaineratu. 4. txartelaren irakurketa: igaraba topatzen du; paperak, plastikoak edo bestelako zaborrak gaineratu. 5. txartelaren irakurketa: lertxuna topatzen du; lurra gaineratu.

Ariketen fitxak

• • •

Ibaiak

6. txartelaren irakurketa: martin arrantzalea topatzen du; detergentea gaineratu, eta irabiatu aparra egiteko. 7. txartelaren irakurketa: likido iluna gaineratu. 8. txartelaren irakurketa: agur egiten diogu Jokin “izokin” gure lagunari.

IRAKASLEENTZAKO MATERIAL OSAGARRIA Jokin “izokin”: irakurketa-txartelak.

1. txartela •

Bigarren zatia:

Aurreko adibide-erakusketari buruzko gogoeta: Analizatu egin behar dira sortarazitako kutsadura nahiz kutsadura horrek izan ditzakeen eraginak, galdera batzuen bitartez: • • • • •

Zer kutsadura-motak sortarazi dira? Nork sortarazi du kutsadura hori? Nola sentituko da, zuen ustez, Jokin “izokin” bere bidaian? Benetakoa iruditzen al zaizue Jokinek bizi izan duen egoera? Horrela bada, zergatik ez dira ibaiak hain itsusi ikusten? (urak kurritu egiten du eta kutsadura hedatzen da, ibaiek badute arazteko nolabaiteko gaitasuna...)

Ikasle guztiek parte hartuko dute bigarren parte honetan. IRADOKIZUN GEHIGARRIAK •

Jarduerari hasiera emateko, ikasleek arraina egin dezakete.

Ikastaldeko guztien partaidetzaz, asmatu egin beharko dute izokina nolakoa den eta zer materialez egin daitekeen arrainontzian flota dadin. Kasu horretan, komenigarria izanen litzateke arrainei buruzko gidaliburuak edo bestelako liburuak edukitzea, beharrezko kontsultak egin ahal izateko moduan. Gainera, amuarraina eta Jokin “izokin”ek bere bidaian aurkitzen dituen gainerako animaliak ere egin daitezke.

Jokin “izokin” ibai baten burualdean bizi zen txikitan. Leku eguzkitsua zen, ur garbi eta gardenak zituena; uretan barrena ere ikustea zegoen, hain zen gardena! Baina, ez oinak bertan sartu edo busti, ez horixe!, ura izozturik zegoen. Handituz eta haziz zihoan neurrian, gero eta biziago sentitzen zuen bidaia egiteko eta mundua ezagutzeko gogoa. Gainerako ibai-zatian zer gertatzen zen jakin nahi zuen. Hala, egun batean, txangoa egitea erabaki zuen ausart eta gogotsu. Ez zuen asmatzen zer gertatuko zitzaion, ezta antzik eman ere.

2. txartela Ibaian behera joan ahala, ibaia gero eta zabalago egiten zela ikusi zuen. Animalia eta landare asko ikusi zituen bere bidean, eta agur egiten zioten. Are hizketan ere egon zen alditxo batean amuarrain atsegin batekin. Amuarrainaren izena zen ............ (galdetu gainerako ikaskideei zer izen emanen diogun amuarrainari). Amuarrainak jakinaren gainean jarri zuen bidean aurkituko zituen arriskuez. Kontuz ibiltzeko esan zion handik 100 metrora zegoen eskuinerako saihesbidearekin: minizentral elektrikorako ura hartzeko kanala zen. Amuarrainaren aholkuei kasu eginda, zuzen-zuzen jarraitu zuen bere bidea.

3. txartela

Bat-batean, gauza guztien kolorea aldatu zen! Burua atera zuen ur azalera, zer gertatzen zen jakin ahal izateko. Bazegoen ardi-abeletxe bat. Ez zituen bertako hondakinak kontrolatzen eta denak joaten ziren ibaira. Azkar asko atera zen handik, ez zuen arazorik eduki nahi.

Ingurugiroa

Ibaiak

Ariketen fitxak

4. txartela

7. txartela

Eskerrak han egon ez zen! Berak ez zekien, baina laster asko aurkituko zuen beste ezusteko bat: ugari flotatzen ziren uretan plastikoak, poteak, paperak...

Apar eta zikinkeria pilo hartatik irten eta gero, patxada ederrean ibili zen igerian. Gozagarria zen ibaiaren tarte honetan ura zein bare zihoan!

Igarabarekin hizketan, hark kontatu zion gizakiak ibaira joaten zirela asteburuetan, eguna ematera eta bainatzera. Atsegin zuten zerupean egotea, eta uraz eta eguzkiaz gozatzea.

Bazterretako paisajea nola aldatzen zen begira zihoan, eta hondakinak ibaira zuzenean botatzen zituen lantegiaren aurretik igaro zen.

Kontua zen gizaki haietako batzuek ez zutela hondakinen ardurarik hartzen, eta zaborrak azkenean ibaia zikintzera joaten ziren.

Handik alde egin zuen azkar bai azkar, arazo handiagorik ez edukitzeko.

5. txartela

8. txartela

Aurreraxeago uraren egoera hobea zen, baina oraindik garbi-garbi ere ez zegoen. Lasai jarraitu zuen bere ibilaldian lertxuna ikusi zuen arte; badaezpada, kontu handiz ibili zen gehiegi ez hurbiltzeko. Zubi baten azpian igaro eta gero, konturatu zen ura uherragoa zela, eta ibaiaren hondoan lohi handia zegoela.

Utziko diogu Jokin gure lagunari lasai jarraitzen bere bidean. Bidean hartu dituen susto ugarietatik suspertzea opa diogu. Agian ikusiko dugu berriro hurrengo batean. Egokiera hobean ikusiko ahal dugu!

Ur azalera atera zen eta ibaiaren inguruak landuta zeudela ikusi zuen. Batzuetan, euri asko egiten zuenean, soroetako lur piloa zihoan narraztuta ibaiaren uhaskara.

6. txartela

Ibili eta ibili, herri txiki baten ondotik igaro zen. Kontuz inguratu behar izan zuen zikinkeria ugari botatzen zuen hodia. Batez ere, apar ugari zegoelako eta oso usain txarra ateratzen zelako. Geroxeago, ongi konpondu zen martin arrantzalearekin. Zorionean, arrantzaleak jan berri zuen eta ez zen gose. Oso argia zen. Martin arrantzaleak kontatu zionez, gizakiek garbitzeko erabiltzen zuten detergenteek egiten zuten aparra. Hara, txori horiek dakitena!

Ingurugiroa

Ariketen fitxak

Ibaiak

NON DAGO URA NAFARROAN EZAGUERA ZIKLO GOMENDATUAK • Lehen hezkuntzako 3. zikloa eta bigarren hezkuntzako 1. zikloa.

JAKINTZA-ARLOAK • Lehen hezkuntza: Ingurunearen Ezagutza. • Bigarren hezkuntza: Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia. GAKO-KONTZEPTUAK • Ibaia. • Ibaiadarra. • Isurialdea. • Ibai-arroa.

ANTOLAKETA • Lehenengo zatia 4-5 laguneko talde txikietan. • Bigarren zatia talde handian eginen da.

LEKUA • Ikasgelan.

PROZEDURAK • Mapa sinpleak interpretatzea, zeinu konbentzionalak erabiliz eta eskalari buruzko oinarrizko nozioak aplikatuz.

IRAUNALDIA • Ordu bete.

GAKO-JARRERAK ETA -BALOREAK • Ibaiekiko jakingura eta axola. • (Paisajearen elementu bereizgarrienak identifikatzeko jakingura eta axola).

DESKRIBAPENA Nafarroaren mapan komunitateko ibaiak aurkituko beharko dira.

honetan isurialdeak zer diren antzeman daiteke, ibaiak multzokatzen badira.

HELBURUAK • Mapa topografikoak analizatzeko gaitasuna sakontzea. • Nafarroako ibai nagusiak ezagutzea.

Taldeak hartutako oharren bateratze-lana.

MATERIALAK • Nafarroako edo eskualde bateko mapa (gutxieneko eskala: 1:400.000) • Papera (erantsitako taula) eta boligrafoa.

•

IRADOKIZUN GEHIGARRIAK Jarduera honetan zenbait aldaera sar daitezke. Hona aukera batzuk: •

GARAPENA • Lehenengo zatia:

•

Ikasleak talde txikietan banatu.

• •

Mapa bat eman talde bakoitzari. Talde bakoitzak aztertu egin beharko du mapa eta ikasleentzako materialetan ageri den taula osatu. Lehenengo zati

Bigarren zatia:

Jarduera bera burutu daiteke geure eskualdea hartzen badugu. Horretarako, eskala zehatzagoa duen mapa behar izanen dugu, eskualdea hobeto ikusi ahala izateko moduan. Era berean, aipatutakoez gainera, beste alderdi batzuk har ditzakegu kontuan. Esaterako: Ba al dago herririk ibaien inguruetan? Zein dira herri nagusiak?

Bigarren aldaera horretan, Nafarroako ibaien geografia ezagutzeaz gainera, aurrerapausoa egiten da, herrien kokapena erlazionatzen baitugu ibaien hurbiltasunarekin.

Ingurugiroa

Ibaiak

Ariketen fitxak

IKASLEENTZAKO MATERIALA.

Non dago ura Nafarroan / nire eskualdean? Ibaiaren izena

Nora jotzen du?

Ingurugiroa

Pasaguneak

Ariketen fitxak

Ibaiak

ERREKARRI IBILTARIAK. EZAGUERA ZIKLO GOMENDATUAK • Lehen hezkuntzako 2 eta 3. zikloak. • Bigarren hezkuntzako 1. zikloa.

JAKINTZA-ARLOAK • Lehen hezkuntzako Ingurunearen Ezagutza. • Bigarren hezkuntzako Natur Zientziak.

ANTOLAKETA • Lehenengo zatia bakarka. • Bigarren eta hirugarren zatiak talde handian.

GAKO-KONTZEPTUAK • Harrien ageriko ezaugarriak • Harrien jatorria eta bilakaera (bigarren hezkuntzako 1. ziklorako soilik). PROZEDURAK • Harri moten ezaugarriak aztertzea.

LEKUA • Irtenaldia ibaira.

GAKO-JARRERAK ETA -BALOREAK • Arazoak ikertzeko, ikuskatzeko eta azalpena aurkitzeko axola.

IRAUNALDIA • 20-30 minutu. DESKRIBAPENA Errekarriak bildu eta beren formak, koloreak eta ehundurak aztertzean datza. HELBURUAK • Ibai bateko harkoskorren oinarrizko ezaugarriak aztertzea. • Gogoeta egitea beren itxuraren eta bilakaeraren arrazoiei buruz. MATERIALAK • Errekarriak • Plastikozko pote bat, ura eta adreilu-puska batzuk (iradokizun gehigarrietako 1. esperientzia egiten bada). PRESTAKUNTZA 1. esperientzia egitekotan, aurretik prestaturik eduki beharko dira beharrezko materialak. GARAPENA • Lehenengo zatia: Ikasle bakoitzak harkoskor bat hartu beharko du ibai bazterretik. Harri hori berezia izan beharko da hartu duen pertsonarentzat.

Gero, hurbileko leku bat aukeratuko dute jesartzeko. Hori egindakoan, irakasleak jarraibideak emanen ditu pertsona bakoitzak “bere harria” aztertu eta bere egin dezan. Garrantzitsua da giro lasaia eta analisirako egokia sortzea. Horretarako, irakasleak banan-banan eman ditzake jarraibideak, batetik bestera alditxo bat utziko duela behaketa egin ahal izateko. Hona, landu daitezkeen alderdietako batzuk:

•

Distiratsua edo distiragabea. Kolorea. Forma (erregularra, irregularra, biribil-antzekoa...). Usaina. Zaporea. Tenperatura (hotza, beroa, epela geure tenperaturaren aldean). Ehundura (leuna, zimurtsua, angelutsua, latza...).

•

Bigarren zatia:

• • • • • •

Nahi duenak aukera izanen du “bere harria gizartean aurkezteko”. Harria nire laguna da eta nire ikaskideei aurkeztu nahi diet haren ezaugarri nagusiak adieraziz.

Ingurugiroa

Ibaiak

Ariketen fitxak

Inork antzerako harria edukiz gero, informazio gehiago eman dezake harriari buruz.

garraiatzen ditu, eta horren ondorioz harriak higatu eta leundu egiten dira gora begira dagoen aldean...

•

Hirugarren zatia: arrazoiak bilatuz.

Talde osoak hausnarketa eginen du harri horien itxuraren arrazoiei buruz, eta haien jatorriari buruz ere. Hausnarketa hori errazteko, honako galdera hauek erabil daitezke: • • • • •

Forma berekoak al dira aztertutako harri guztiak? Zergatik gertatzen da hori? Forma horrek bere horretan irauten du ibai osoan, ala aldatuz doa? Zergatik? Zergatik agertzen du ehundura hori? Zergatik dira kolore desberdinekoak harri batzuk eta besteak?

Ibaiek agertzen dituzten formen arrazoiak hobeto ulertzeko, esperimentu sinplea egin daiteke (ikus: zergatik dira leunak errekarriak? iradokizun gehigarrietan). Jarduera bukatutakoan harriak zeuden lekuan utzi ahal izanen dira: ingurunea zenbat eta gutxiago aldatu, hainbat gehiago gozatuko dugu ingurune hori guk eta geroko belaunaldiek. IRADOKIZUN GEHIGARRIAK •

Bigarren hezkuntzako 1. ziklorako, jardueraren hirugarren zatia osa daiteke harri batzuen jatorri eta bilakaera modu errazean azaltzen duen irakurketarekin (ikus irakasleentzako material osagarriak).

Kasu horretan, hirugarren zatia era honetan egin daiteke: Errekarrien forma eta ehundurei buruzko hausnarketa, lehen aipatutako galderak oinarri. Irakurketa. Hausnarketa eta testuaren analisia, ideia-jarioaren bitartez. Galderak era honetakoak izan daitezke: • harri sentitu al zara inoiz? • zer sentsazio zenituen? • nondik ibili da harria bere bidaian? • zer gertatu zaio? • zer gertatu zaio Harriri ibaian bizi izan den bitartean? • zer erlazio dago Harriren bizitzaren eta harriak eratzeko prozesuen artean? EGILEA/ITURRIA Zergatik dira leunak harriak? esperientziarako, oinarri hartu da “La naturaleza explicada a los niños en pocas palabras” liburuan agertzen den jarduera. Egilea Jean Potter da. Paidós argitaletxea.

Zergatik dira leunak errekarriak?:

Banatu ikasleen artean adreilu-puska batzuk. Harriren bizitzari buruzko irakurketa Eduardo Portillok “Bértiz, el bosque escondido” argitalpenerako prestaturiko materialetan oinarriturik dago.

Behatu arretaz ertzei. Nolakoak dira? Hartu pusketak eta potean sartu, uraz bete eta estali. Txandaka, pertsona bakoitzak ehun aldiz gutxienez astindu behar du potea. Amaitzerakoan, potea ireki adreilu-pusketak nola geratu diren ikusteko. Irakasleak galdetu ahal izanen die ikasleei zer gertatu den, edo azalpen txikia eman: harriak elkarrekin topeka doaz, eta beren tamaina txikituz doa kolpeen eraginez. Itsaso, ibai eta erreketako uraren mugimendu etengabeak area eta partikulak

Ingurugiroa

Ariketen fitxak

Ibaiak

IKASLEENTZAKO MATERIALA.

Errekarri ibiltariak. Irakurketa: Harrien bizitza. Senti ezazu. Senti ezazu une batez harria zarela. Harria zara. Ez edozein harri, horko harri hori zara. Ibai bazterreko harri biribil hori. Sentitu egiten duzu. Urak nola busti egiten zaituen. Urak nola kulunkatu eta logaletu egiten zaituen, emeki kulunkatu. Ur horrek berak hausten du itxurazko baretasuna; ur hotz, ikustezin eta errukigabe horrek bultzatu eta narraz eramaten zaitu beste harri batzuekin, kolpatu eta puskatu egiten zaituzten beste harri batzuekin. Pusketa gehiago erauzten dizkizute, hainbat pusketa ezen ia ezagutezina zarela. Ia formarik gabea, nortasunik gabea, guztiak bezain biribila, gainerakoen tamaina berekoa. Zure barrua soilik duzu desberdina, zure barruak ezagutzen du zeure jatorria. Egun batean, korronteak indar handiz botatzen zaitu ibaibidetik kanpo, eta bertan behera uzten zaitu, eta zu bezala beste batzuk, zu bezalakoak direnak: biribilak, izengabeak, bertan behera utziak eta lohi eta lurrez zikinak. Estalita, inguratzen zaituen lurraren ilunean geldi-geldi, zain zaude. Garro antsiatsuek ukitzen zaituzte, zugandik eurek bizirauteko materia atera nahian. Ez duzu ezertxo ere ematen. Izaki ilunek zulatzen dute lurra eta zure ondoan babesten dira. Ez dizute hitzik egiten. Hala eta guztiz ere, baretasuna dago, bakea dago. Egun batean, hezetasunak inguratzen zaitu, narraz eramaten zaitu, kolpeak errepikatzen dira behin eta berriz. Berriro ere bultzatzen zaituzte, berriro ere apurtzen zaituzte, higatzen zaituzte. Eta zure azala gero eta leunagoa, zure gorputza gero eta txikiagoa, zure mila pusketak geratuz doaz bidean. Infinituki txikia ikusten duzu zeure burua, zure antzeko pusketa asko eta asko inguruan dituzula. Flotatzen duzu. Flotatzen duzu, uraren joanak eramanda. Aurrera egiten duzu geldiro, ezer egiterik ez duzula. Aldaketa gertatu da. Flotatzen jarraitzen duzu, baina ez zaitu ezerk bultzatzen.

Ingurugiroa

Ibaiak

Ariketen fitxak

Zapore mingots eta gazi batek bustitzen zaitu, inguratzen zaitu, eta beste batzuekin elkartzen zaitu. Erortzen zarete... eta itsas hondoan pilatzen zarete apurka-apurka. Soinu motel bat. Dardara bat... beste bat. Erortzen zarete ezari-ezarian, gero eta arinago, erortzen zarete guztiak piloka aldats behera, ilunean elkarri bultza egiten diozuela, eta azkenean gelditzen zarete, poliki-poliki gelditzen zarete. Berriro ere erorialdia, berriro ere izualdia, iluntasuna, berriro ere geldi-geldi geratu arte. Azkenean, isila. Bakea eta baretasuna erabatekoak dira. Presioak zapaldu egiten zaituzte. Gero eta presio handiagoa dago gainetik. Ez duzue ikusterik, ezta mugitzerik. Azkenean hartzen duzue atseden, geldi-geldi, gero eta batzuk besteei batuago. Masa trinko eta dentsoa zarete hasieran lez. Denbora pasatzen da. Ezertxo ere ez da mugitzen, denbora izan ezik. Gero eta beherago egotearen sentsazioa, gero eta zapalduago, gero eta estuago... Denbora pasatzen da. Presioak eta beroak zapaldu egiten zaituztete apurka-apurka, bat egiten zaituztete. Batzuk besteei bat eginda, masa trinkoa zarete, gogor eta homogeneoa, sendo eta lurraren barrenean bakartua. Isila. Denbora igaro da eta ez da aldaketarik izan. Halako egun batean. Halako batean zerbaitek bultzatzen zaituzte gorantz. Gora egiten duzue ezari-ezarian eta masa batean. Emeki-emeki mugitzen zarete, baina presio handia da eta batzuk makurtu eta apurtzen dira. Gora jarraitzen duzue. Gero eta mugimendu gehiago dago, gero eta pisu gutxiago.

Ingurugiroa

Ariketen fitxak

Ibaiak

Halako egun batean, argi itsugarri batek kolpatzen zaituzte; oroipen zaharrek eta euri mantsoak bustitzen zaituztete. Osotasunaren eta berrasieraren sentsazio batek hunkitu eta estutzen zaituzte barrutik. Berreskuratzen duzu zeure nortasuna, gainontzekoez bestelakoa. Harri egiazko, gris, sendo eta handi hori zara, mendi gainean dagoena. Aspalditxo zaude hor, gainerakoei lotua. Dentsoa eta aldaezina. Halako batean, erori egiten zara maldan behera bilinbolaka. Beste harri batetik klak eginda, orain ikusten da zeure forma, zure nortasuna nabarmentzen duten angelu indartsu eta zorrotzak. Baina ez duzu eroria galarazterik. Eta haitzen artean bilinbolaka amiltzen zara, zatiak galtzen dituzula kolpe bakoitzean, zati-zati egiten zarela, eta azkenean gelditzen zara. Berriro ere erortzen zara. Emeki-emeki, euri hotzak busti eta bultzatu egiten zaitu. Zoruak huts egiten dizu eta labaindu egiten zara malda luze batetik kontrolik gabe erortzeraino. Eta horrela behin eta berriro. Azkenean, murgiltzen zara uretan.

Ingurugiroa

Ibaiak

Ariketen fitxak

IBAIAREN NEURRIAK HARTZEN. EZAGUERA ZIKLO GOMENDATUAK • Lehen hezkuntzako 2 eta 3. zikloak. • Bigarren hezkuntzako 1. zikloa.

JAKINTZA-ARLOAK • Lehen hezkuntzako Ingurunearen Ezagutza. • Bigarren hezkuntzako Natur Zientziak.

ANTOLAKETA • Lehenengo zatia talde txikietan (guztira 6 talde). • Bigarren zatia talde handian.

GAKO-KONTZEPTUAK • Ibaia: ageriko ezaugarri fisikoak.

LEKUA • Irtenaldia ibaira.

PROZEDURAK • Behaketa sistematiko eta gidatua. • Informazioak bildu eta interpretatzea.

IRAUNALDIA • 20-30 minutu.

GAKO-JARRERAK ETA -BALOREAK • Biltzen diren informazioen balorazio kritikoa. • Lanari taldeko zeregin iriztea.

DESKRIBAPENA Ibaiaren ezaugarri fisiko batzuei buruzko datuak biltzean datza.

Leku horrek honako Baldintza hauek bete beharko ditu: • Ikasleentzat arriskugarria ez izatea. • Iristeko erraza. • Erraz iritsi ahal izatea bi bazterretara.

HELBURUAK • Ibaiari buruzko informazioa bildu eta aztertzea, xehetasun hauetan: sakonera, zabalera, tenperatura, uraren abiadura, kolorea bazterretako harriak.

Ikasleei esan beharko zaie zer-nolako jantziak eta oinetakoak eraman beharko dituzten irtenaldian.

MATERIALAK • Jantzi egokiak. • Papera eta boligrafoa ( ikasleentzako materialen fitxak). • Soka luzea. • Segundorratza duen erlojua. • Haga luzea. • Neurtzeko zinta. • Termometroa. • Objektu flotagarri bat.

GARAPENA • Lehenengo zatia:

PRESTAKUNTZA Lehenengo eta behin, neurketak egiteko lekua aukeratu beharko da.

Antolaketa errazteko, zenbaki bana eman dakieke taldeei eta jarduerak egiteko hurrenkera jarri.

Ikasleak 6 taldetan banatuko dira. Talde bakoitzari alderdi zehatz bat aztertzeko beharrezko materialak emanen zaizkio. Datu-bilketa amaitu eta gero, beste talde bati utziko dizkiote materialak eta hurrengo probarako materialak hartuko dituzte.

Garapena ikusteko, kontsultatu ikasleentzako materialak.

Ingurugiroa

Ariketen fitxak

Ibaiak

• 1 TALD. 2. TALD. 3. TALD. 4. TALD. 5. TALD. 6. TALD.

Sakonera

Zabalera

Tenperatura

Abiadura

Kolorea

Harriak

•

• •

Bigarren zatia:

Lortutako emaitzak bateratu eta batzuk besteekin erkatzea. Talde bakoitzean ere egin daiteke bateratze-lana, ikasleek hartutako oharrak erkatuz. Horrek bide emanen digu okerrik edo pertzepzio desberdinik ote dagoen ikusteko. Hortik abiatuta, hausnarketa egin ahal izanen dugu, taldean, honako alderdi hauei buruz:

Zergatik ibaiaren zabaleraren zeharkako balioespenak ematen digu haren gutxi gora-beherako neurria?. Nola lortu da uraren abiadura? Ibaiaren zein bide-tartetan gaude? Zergatik?

IRADOKIZUN GEHIGARRIAK • Jarduera hau ibai txikietarako pentsaturik dago. Ibai handietan, ur-emari handietan edo ubide zabaletan, gomendatzen da ez egitea, segurtasunagatik. • Landu daitezen alderdiak ikasleen adinerako egokiak izan beharko dira. • Jarduera hau ibaiko puntu batean edo batzuetan egin daiteke. Neurriak hartzen baditugu puntu batzuetan, ibaiaren bilakaera ikusi ahal izanen dugu, formari, korrontearen abiadurari, harrien formei... dagokienez. • Irtenaldia hobeto aprobetxatzeko helburuz, jarduera hau ibaiaren inguruan egin behar diren beste batzuekin egitea aholkatzen da.

EBALUAZIOA Jardueraren azken zatia ebaluazio gisa erabil daiteke.

Ingurugiroa

Ibaiak

IKASLEENTZAKO MATERIALA.

Ibaiaren neurriak hartzen. IBAIAREN EZAUGARRI FISIKOAK SAKONERA

ZABALERA

TENPERATURA

ABIADURA

Ingurugiroa

Ariketen fitxak

Ibaiak

IBAIAREN EZAUGARRI FISIKOAK KOLOREA

HARRIEN FORMA ETA EZAUGARRIAK

•

Ibaiaren sakonera neurtuz:

Ingurugiroa

Ibaiak

Ariketen fitxak

Bazterretik hurbil egin daiteke, edo, oso sakona ez bada, korrontearen erdian.

•

Ibilitako distantzia izanen da gutxi gora-behera uharkaren zabalera.

Haga luzea sartuko da goitik behera uretan, ura noraino iristen den markatuko da, eta bustita dagoen zatia neurtuko da.

•

Uraren tenperatura neurtuz:

Neurketa batzuk egin daitezke ibilguaren zabaleran, gero haren profila egiteko.

Puntu desberdinetan egin daiteke aldaketarik ote dagoen ikusteko:

•

• • • •

Eguzkipean dagoen tartean. Itzalpean dagoen tartean. Ur geldia duen tartean. Ur lasterra duen tartean.

•

Uraren abiadura neurtuz:

•

Distantzia aukeratzen dugu, edozein, (metro 1, adibidez) eta bi pertsona jartzen ditugu, bat mutur bakoitzean. Korronteaz gora dagoen pertsonak objektu flotagarri bat askatzen du. Objektu hori bigarren pertsonak hartuko du korronteak eramanda bere ondotik pasatzen denean. Objektuak distantzia hori egiteko behar duen denbora neurtu beharko da. Segundorratza duen erlojua edo kronometroa erabil dezakegu horretarako. Distantzia eta behar den denbora ezagutuz gero, objektuaren abiadura atera dezakegu (ur korrontearena bera izanen dena) Nola egin dezakegu hori?

Ibilguaren zabalera neurtuz:

Soka luzea behar da. •

Pertsona bana jarriko da ibaiaren bazterretan. Pertsona horietako batek hartzen du sokamutur bat eta beste alderaino jaurtitzen du. Ongi teinkatzen da eta bi korapilo egiten dira (bat bazter bakoitzean) zabalera markatzeko. Zinta isolatzaileaz ere marka daiteke edo beste metodo bat erabiliz.

Termometro egokia erabili beharko dugu neurria hartzeko.

• •

Soka jasotzen da alde batean eta neurketak egiten dira.

Ibaia oso zabala bada edo bi bazterretara iristerik ez badago, gutxi gora-beherako distantzia kalkula daiteke zeharkako balioespena eginez:

•

• •

•

Beste aldeko puntu esanguratsu bat aukeratzen dugu (1. puntua: izan daiteke zuhaitza, harri handia...) eta aurre-aurrean jartzen gara (2. puntua). Irudizko marra bat egiten dugu, 1 eta 2. puntuak elkartzen dituen marrarekiko perpendikularra (hau da, bazterraren parean). Marra hori marka dezakegu sokaren bitartez. Hartzen dugu erlojua eta esfera jartzen dugu 12ak eta 6ak lotzen dituen lerroa 1-2 marrarekin paraleloa izateko moduan. Sokaren parean ibiliko gara, erlojuari aholkutako norabidean eutsita, 1-2 lerroa eta gure erlojuko 10 t’erdietatik puntu esanguratsuraino iristen den irudizko lerroa elkartzen diren punturaino.

•

Uraren kolorea aztertuz:

Xafla zuria jarriko dugu uraren azpian, eta ikusi ahal izanen dugu urak zer kolore duen xafla gainean. •

Bazterretako harriak aztertuz:

Bazterreko harri desberdin batzuk har ditzakegu eta beren ezaugarriak hartu (tamaina, kolorea...)

Ingurugiroa

Ariketen fitxak

Ibaiak

BAZTERRAK IKUSKATZEN. EZAGUERA ZIKLO GOMENDATUAK • Lehen hezkuntzako 2 eta 3. zikloak. • Bigarren hezkuntzako 1. zikloa.

GAKO-KONTZEPTUAK • Izaki bizidunak: oinarrizko ezaugarriak eta morfologia. • Zuhaitzak, zuhaiskak eta belarrak: haien arteko diferentziak. • Animalia ornodunen eta ornogabeen arteko diferentziak.

ANTOLAKETA • Talde txikiak (4-5 lagun). LEKUA • Irtenaldia ibaira.

PROZEDURAK • Behaketa sistematiko eta gidatua. • Informazioak bildu eta interpretatzea.

IRAUNALDIA • Aldakorra.

GAKO-JARRERAK ETA -BALOREAK • Ibaietako eta ibai-inguruetako animalia eta landareekiko errespetua. • Lanari taldeko zeregin iriztea.

JAKINTZA-ARLOAK • Lehen hezkuntzako Ingurunearen Ezagutza. • Bigarren hezkuntzako Natur Zientziak.

DESKRIBAPENA Ibaiko eta ibai-inguruneko landare eta animaliei behatu eta horiei buruzko datuak hartu.

HELBURUAK • Ibai-inguruneko landare eta animalia batzuei buruzko ezaguera sakontzea.

jasotzekoak, maila desberdinei egokituak. Irakasleak aukeratuko du bere iritziz egokienak direnak. Lehenengo eta behin, neurketak egiteko lekua aukeratu beharko da.

GARAPENA • Lehenengo zatia: Ikasleak 4-5 laguneko talde txikietan antolatuko dira.

MATERIALAK • Papera eta boligrafoa. • Datuak hartzeko fitxak (ikus ikasleentzako materialak). • Aldearen mapa. • Iparrorratza. • Pinturak. • Neurtzeko zinta. • Prismatikoak. • Landareei, hegaztiei... buruzko gidak.

PRESTAKUNTZA Ikasleentzako materialetan badira fitxa batzuk, informazioa

Datu-bilketa. Fitxak egitea talde osoaren lana izan daiteke, edo zereginak bana daitezke taldearen barruan. •

Bigarren zatia:

Ikasleek txosten txikia eginen dute aurreko fasean bildutako datuak antolatzeko. Txosten horretan honako alderdi hauek jaso daitezke:

Ingurugiroa

Ibaiak

Ariketen fitxak

Kanpoan bildutako datuen fitxa osatuak.

IRADOKIZUN GEHIGARRIAK

Kokapena.

•

Landareak: • Behatutako landareen ezaugarriak. • Landare horien arteko diferentziak eta antzekotasunak. • Zein landare ziren? (gidak kontsultatuz) • Landaretzako trantsektoa. • Nola interpretatzen dute? • Landare desberdinik al dago ibaitik urrutiratu ahala? • Zergatik?

•

Landareen eta animalien arteko harremanei buruzko atala zehazkiago garatuko da “ekosistemaren jolasa” ezaguera-jardueran. Azken zatia osatu ahal izanen da jarduera honekin: Txostena egiten (ikus sintesia/komunikazioa atala).

EGILEA/ITURRIA 3. blokea: txoriak behatzeko tailerra garatzeko, Eduardo Portillok “Bértiz, el bosque escondido” argitalpenerako prestaturiko materialak erabili dira.

Animaliak: • Behatutako animalia-motak. • Animalia horien ezaugarriak. • Landareen eta animalien arteko harremanak.

Ingurugiroa

Ariketen fitxak

Ibaiak

IKASLEENTZAKO MATERIALA

Ibai-bazterrak ikuskatzen. 1. blokea: geure kokapena zehaztuz. KOKAPENA

ALTITUDEA

ORIENTAZIOA

Ingurugiroa

MALDA

Ibaiak

2. blokea: landareak marrazteko eta inprimatzeko tailerra.

â&#x20AC;˘ 2.1 fitxa: landareen irudiak. Marraztu hurrengo orrialdean zuhaitza, zuhaiska eta belarra.

Zertan dira antzekoak?

Zertan bereizten dira?

Ingurugiroa

Ariketen fitxak

Zuhaitza

Ibaiak

Belarra

Zuhaiska

Ingurugiroa

Ibaiak

Ariketen fitxak

â&#x20AC;˘ 2.2 fitxa: hostoen kalkomaniak. Egizu zuhaitz-hostoaren kalkomania, zuhaiska-hostoarena eta belar-hostoarena. Horretarako, landarearen hostoa folio azpian jarri behar duzu eta pintura bat (egurrezkoa edo argizarizkoa) pasatu folioaren azaletik.

Zertan dira antzekoak?

Zertan bereizten dira?

Ingurugiroa

Ariketen fitxak

• 2.3 fitxa: zuhaitz baten neurriak hartzen. ALTUERA

ENBORRAREN DIAMETROA

KUKULAREN FORMA

KUKULAREN ZABALERA

Ingurugiroa

Ibaiak

Ariketen fitxak

â&#x20AC;˘ 2.4 fitxa: zuhaitz baten adina kalkulatu.

Ikerketen arabera, espezie gehienetako zuhaitzak erritmo berean hazten dira, eta beren zirkunferentzia 2,5 cm-tan gehitzen da urtean. Horrek bide ematen digu zuhaitzaren adina kalkulatzeko, enborraren zirkunferentzia neurtzen badugu. Zuhaitza basoan hazten bada, beste zuhaitz batzuekin lehian arituta, bere hazkunde-abiadura lehen esandakoaren erdia izanen da (zirkunferentzia bera urte kopuru bikoitzari dagokio). Neurria zuhaitz handietan hartu beharko da eta lurretik gutxienez metro batera.

ZUHAITZAREN GUTXI GORA-BEHERAKO ADINA

Ingurugiroa

Ariketen fitxak

Ibaiak

â&#x20AC;˘ 2.5 fitxa: azalen kalkoa. Jar ezazu paper orri bat enbor baten azalean eta pasa ezazu margoa paperaren gainetik. Azalaren forma geratuko da folioan inprimatuta. Egin ezazu zuhaitz baten enborrean eta zuhaiska baten enborrean.

Zein dira azalaren ezaugarri nagusiak?

Ingurugiroa

Ibaiak

Ariketen fitxak

â&#x20AC;˘ 2.6 fitxa: lore, fruitu eta hazien marrazkia. Bila ibili zure inguruan eta aurkitu lore, fruitu edo haziren bat (zein urtaro den) eta marraz ezazu paperean.

Nola deskribatuko zenuke?

Zer landareri dagokio?

Ingurugiroa

Ariketen fitxak

Ibaiak

â&#x20AC;˘ 2.7 fitxa: Landaretzako transektua eginez. Jar zaitez ibai-bazterraren ondoan eta marraz ezazu haranaren forma. Irudizko lerro horren gainean marraz itzazu ikusten dituzun landareak. Horretarako, bazterretik abiatu eta urrutira zaitez apurkaapurka ibaitik. Bi landare antzerako ikusten badituzu, berdin marraztu irudian. Orientagarriak izan ahal zaizkizu ibai aldakorra jarduerako marrazkiak.

Ingurugiroa

Ibaiak

3. blokea: txoriak behatzeko tailerra. •

Behaketa-fitxa.

Fitxa batzuk erabil daitezke, bat txori bakoitzerako. •

Behaketa-fitxa osatzeko orientazioak. TAMAINA

FORMA

ISATSA

MOKOA

KOLOREAK

MUGIMENDUAK

HEGADA

KANTUA

Ingurugiroa

Ariketen fitxak

NONDIK DATOR?

NORA DOA?

KOPURUA

BESTE DATU BATZUK

MARRAZKIA

IZENA

Ingurugiroa

Ibaiak

Ibaiak • • • • • •

•

Behaketa-fitxa osatzeko orientazioak. TAMAINA: txolarrea, zozoa edo usoa “adinakoa”, “baino handiagoa”, “baino txikiagoa” FORMA: biribila, luzanga... ISATSA: luzea, laburra, adarkatua, eskoteduna, karratua, biribila, lodia, mehea... MOKOA: fina, lodia, luzanga, kakoduna, handia... KOLOREAK: horia buruan, marra hegoetan, begi iluna, orbainak bularrean...

• • • • • •

Ingurugiroa

Ariketen fitxak

MUGIMENDUAK: isatsa mugitzen du, ibili, jauzi egiten du, esekitzen da... HEGADA: zuzena, ondulatua, hegaketa arina, hegaketa geldoa, txandakatua... KANTUA: samurra, garratza, errepikatua, ttxui, pipirri-pio... NONDIK DATOR?: ibaitik, basotik, larretik, zuhaitzetik... NORA DOA?: ibaira, zerura... KOPURUA: zenbat diren espezie horretakoak (gurutze bat ipini hegazti bakoitzeko). IZENA: gidak kontsultatuz.

Ariketen fitxak

Ibaiak

EKOSISTEMAREN JOLASA. EZAGUERA ZIKLO GOMENDATUAK • Lehen hezkuntzako 3. zikloa. • Bigarren hezkuntzako 1. zikloa.

JAKINTZA-ARLOAK • Lehen hezkuntzako Ingurunearen Ezagutza. • Bigarren hezkuntzako Natur Zientziak.

ANTOLAKETA • Lehenengo zatia hiru taldetan. • Bigarren zatia talde handian. • 20 laguneko taldeentzat gomendatzen da.

GAKO-KONTZEPTUAK • Ekosistemaren elementuak. • Harremanak. • Piramide trofikoa. • Ekosistema.

LEKUA • Irtenaldia ibai inguruetara. • Ikasgela.

PROZEDURAK • Sare trofikoak egin eta interpretatzea • Talde-lanean parte hartu eta laguntzea.

IRAUNALDIA • 45-60 minutu.

GAKO-JARRERAK ETA -BALOREAK • Taldearen erabakietan parte hartzea, norberaren iritziak emanez eta besteenak baloratuz.

DESKRIBAPENA Ekosistemaren elementuen arteko harremanak fisikoki irudikatu behar dira. HELBURUAK • Ekosistemaren elementuak jakin eta ezagutzea. • Ekosistemaren elementuen artean dauden erlazioak ulertzea. • Gizakien ekintzek ekosistemetan duten eraginaren garrantziaz eta helmenaz jabetzea. MATERIALAK • Hiru koloretako txartelak. • Papera eta errotulagailuak. • Soka edo artilezko hari luzea (ez oso lodia ez oso mehea). • Klipak edo kateorratzak.

funtzionamendurako funtsezkoak diren elementuak (bizidunak eta bizigabeak) bilduko dituena. Hiru zerrendak egindakoan, bateratu eta berrikusi eginen dira eta behin betiko zerrenda eginen da. Azken zerrenda horretatik abiatuta, pertsona bakoitzak elementu bat aukeratuko du zerrendan aipatzen direnetatik, elementuaren izena idatziko du txartel batean eta bularrean jarriko du txartela klip edo kateorratz batekin lotuta (horrela guztiek jakinen dute nor edo zer ordezten duen). •

Bigarren zatia:

Sarea egitea (ekosistemaren oinarrizko antolaketari buruzko datuak edukitzeko, kontsultatu informazio agiri hau: 4. atala: ibai bizia... edo ibaiaren bizia).

GARAPENA •

Lehenengo zatia:

Ikasleak hiru taldetan banatuko dira. Talde bakoitzak zerrenda bat egin beharko du, ahalik eta osoena, ekosistemaren

Horretarako, artile edo soka zatiak erabiliko ditugu. Zati horiek eskuinaz hartuta, janari zaizkigun elementuei elkartuko gatzaizkie, eta beste eskuaz (ezkerraz) geuk janaritzen ditugun elementuekin elkartzen gaituzten sokamuturrak hartuko ditugu.

Ingurugiroa

Ibaiak

Talde osoak egin behar du hausnarketa eta nork nor jaten duen azaltzeko ideiak eman. Irakaslea une horretaz balia daiteke okerreko ideiaren bat argitzeko. Horren emaitza dugu pertsona-sare bat, ekosisteman dagoen harreman-bilbea irudikatzen duena. â&#x20AC;˘

Hirugarren zatia.

Sarea eratu ondoren, gogoeta egin dezakegu ekosistema batean gertatzen denari buruz elementuetako bat gehitu, gut-

Ariketen fitxak

xitu edo desagertzen bada (kausa naturalengatik edo gizakiaren ekintzagatik). Nahikoa da horretarako elementuetako bat makurtzea. Beren laguna mugitzerakoan, tirakada bat hartu duten guztiak izanen dira ukiturik gertatzen direnak. Hauek ere tira egiten badute, beste elementu batzuek nabarituko dute, baina intentsitate txikiagoarekin. Horren konklusioa da ekosistemaren parte garrantzitsu bat ukiturik gertatzen dela haren elementuetako bat aldatzen denean. Are ukituagoa izanen da aldaketa horren kausa zenbat eta indartsuagoa izan.

Ingurugiroa

Ariketen fitxak

Ibaiak

IRAKASLEENTZAKO MATERIAL OSAGARRIA.

ABIOTIKOAK . Eguzkia.

. Airea.

. Ura.

. Lurra.

. Ihiak. . Lezkak. . Zumea.

. Makala. . Haltza. . Sahatsa.

. Zurzuria. . Onddoak.

. . . . . .

. Miru beltza. . Igaraba. . Ur-arratoia.

LANDAREAK . Algak. . Ur-dilistak. . Belarra.

FAUNA . . . . . .

Burduntzia. Eltxoa. Intsektuen larbak. Ur-zizarea. Karramarroa. Amuarraina.

Barboa. Karpa. Igel arrunta. Uhandrea. Suge gorbataduna. Suge biperakara.

Apoarmatuak. Martin arrantzalea. Ur-zozoa. Kuliska txikia. Buztanikara. Lertxun hauskara.

Ingurugiroa

Ibaiak

Ariketen fitxak

IBAI ALDAKORRA. EZAGUERA ZIKLO GOMENDATUAK • Bigarren hezkuntzako 1. zikloa.

JAKINTZA-ARLOAK • Bigarren hezkuntzako Natur Zientziak. GAKO-KONTZEPTUAK • Ibaiaren bilakaera: espazioan eta denboran.

ANTOLAKETA • Lehenengo zatia bakarka. • Bigarren zatia talde handian.

PROZEDURAK • Ibaien bilakaeran eragina duten faktoreak identifikatzea.

LEKUA • Ikasgela.

GAKO-JARRERAK ETA -BALOREAK • Ibaiekiko jakingura eta axola. • Ekosistemetako aldaketekiko axola. • Arazoak ikertzeko, ikuskatzeko eta azalpenak eta irtenbideak aurkitzeko axola.

IRAUNALDIA • 60 minutu.

DESKRIBAPENA Jarduera honetan aztertu eginen dira ibaietan gertatzen diren prozesuei buruzko 4 marrazki.

Ikasleentzako materialetan aurkezten dira zenbait galdera, ikasleek erantzun behar dituztenak. Materiala, noski, aldatu egin daiteke irakaslearen eta ikasleen beharrizan eta interesen arabera.

HELBURUAK • Ibaiekin erlazionaturiko prozesuei buruz hausnartu, analizatu eta irtenbideak bilatzea. • Ikasleek gai honi buruz aurretik dituen kontzeptuak ezagutzea.

•

MATERIALAK • Ibaietan gertatzen diren prozesuen 4 marrazki (ikus ikasleentzako materialak). • Papera eta boligrafoa.

Bigarren zatia:

Konklusioen bateratze-lana. Zati hau osatu egin daiteke irakasleak ekarpen teorikoren bat egiten badu (kontsultatu irakasleentzako material osagarriak eta ibai aldakorren informazio-agiria. IRADOKIZUN GEHIGARRIAK Jarduera hau ebaluaziorako ez ezik, ebaluazio eta ikasketarako batera erabil daiteke. Halakoetan garrantzizkoa gertatzen da jardueraren bigarren zatia.

GARAPENA •

Lehenengo zatia:

Ikasleek interpretatu egin beharko dute, nork bere kabuz, aurkeztuko zaizkien marrazkietako bakoitza. Ahalik eta modurik osoenean egin beharko dute.

EBALUAZIOA Jarduera hau bi mailatan erabil daiteke ebaluaziorako: • Ikasleek aurretik gai honi buruz dituen kontzeptuak ezagutzeko. • Egindako aurrerapenen amaierako ebaluazioa egiteko. Halakoetan, jarduera ikasketa prozesuaren amaieran eginen da.

Ingurugiroa

Ariketen fitxak

Ibaiak

IKASLEENTZAKO MATERIALA

Ibai aldakorra..

ARGITU BEHARREKO KONTUAK: Aztertu arretaz ondoan duzun marrazkia eta erantzuna eman hurrengo galderei:

â&#x20AC;˘

Zer ibai-tartetan gaude?

Ingurugiroa

Ibaiak

â&#x20AC;˘ Zer fenomeno desberdin ikusten dituzu marrazkian?

â&#x20AC;˘ Zergatik da forma horretakoa ibaiaren uharka?

â&#x20AC;˘ Nola eboluzionatuko da ibaia zure iritziz? Egizu marrazki bat.

Ingurugiroa

Ariketen fitxak

Ibaiak

Orain, bineta hauen arteko diferentziak eta antzekotasunak aurkitzeko jolasean arituko gara:

Ingurugiroa

Ibaiak

ARGITU BEHARREKO KONTUAK: • Zein alderdi iruditzen zaizkizu berdinak hiru binetetan?

• Zenbat alderdi dira desberdinak? Zeintzuk dira?

• Ibai berbera al da tarte guztietan, ala ibai desberdinak al dira?

Ingurugiroa

Ariketen fitxak

• Zer irudikatzen du marrazki bakoitzak?

• Ba al da erlaziorik hiruen artean? Zein?

• Zergatik agertzen dira zuhaitz desberdinak hiru binetetan?

Ingurugiroa

Ibaiak

Eranskina: irudiak (gardenkiak egiteko) 1. irudia:

Ingurugiroa

Ariketen fitxak

2. irudia:

Ingurugiroa

Ibaiak

3. irudia:

Ingurugiroa

Ariketen fitxak

4. irudia:

Ingurugiroa

Ibaiak

Ariketen fitxak

PERTSONAIA GALDUAREN BILA. EZAGUERA ZIKLO GOMENDATUAK • Lehen hezkuntzako 2 eta 3. zikloak. • Bigarren hezkuntzako 1. zikloa.

JAKINTZA-ARLOAK • Lehen hezkuntzako Ingurunearen Ezagutza. • Bigarren hezkuntzako Natur Zientziak eta Gizarte Zientziak. GAKO-KONTZEPTUAK • Paisaje baten elementuak. • Ingurune fisikoaren eta giza biztanleguneen arteko erlazioak

ANTOLAKETA • Talde handian.

LEKUA • Ikasgela.

PROZEDURAK • Paisaje desberdinak aztertu eta erkatzea. • Lortutako datuak antolatu eta lantzea.

IRAUNALDIA • 15 minutu.

GAKO-JARRERAK ETA -BALOREAK • Arazoak ikertzeko, ikuskatzeko eta azalpenak eta irtenbideak aurkitzeko axola. • Paisajeen aniztasuna eta aberastasuna baloratzea.

DESKRIBAPENA Talde osoa arituko da unitateari eransten zaion ibai-posterrean elementurik gehien aurkitzen. HELBURUAK • Ibaiaren eta ibai- ingurunearen elementu nagusiak ezagutzea. MATERIALAK • Posterra.

IRADOKIZUN GEHIGARRIAK •

GARAPENA •

Aurreko ideia-jarioa antolatuko du azalpen txiki baten bitartez. Elementuak multzoetan antolatzen dira. Adibidez: makala eta martin arrantzalea ibai-bazterrekoak dira; etxea eta nekazaria herriko elementuak dira... Eta horrela, posterreko elementu guztiak leku egokian eduki arte.

Ikasleek ere egin dezakete jardueraren bigarren zatia, irakaslearen laguntzaz.

Hurrengo galdera hauek lagun diezaiokete irakasleari taldea dinamizatzeko eta lehen aipaturiko elementuak antolatzeko:

Lehenengo zatia:

Ideia-jarioa egin behar da ibaiaren posterraren inguruan. Ikasleek kartelean ikusten duten guztia aipatu beharko dute modu ordenatuan. Horretarako, hasierako jarraibideren bat eman daiteke, esaterako, parte hartzeko eskua altxatzea, edo besteren bat. Irakasleak aipatzen diren elementuak idatz ditzake arbelean. •

• • • •

Bigarren zatia:

Irakasleak eginen du.

•

Ingurugiroa

Zein elementu dira, zuen iritziz, ibaikoak eta ibai-ingurunekoak? Zeintzuk dira hiri eta herrietakoak? Ba al da elementurik lurralde osoan egon daitekeenik? Zein? Zergatik? Irudiko zein aldetan egon da gizakiaren eraginik gutxien? Zergatik? Zein aldetan egon da eraginik gehien? Zergatik?

Ariketen fitxak

Ibaiak

IKUSI ETA... BADAKIT ZER DEN! EZAGUERA ZIKLO GOMENDATUAK • Lehen hezkuntzako 2 eta 3. zikloak. • Bigarren hezkuntzako 1. zikloa.

JAKINTZA-ARLOAK • Lehen hezkuntzako Ingurunearen Ezagutza eta Artea. • Bigarren hezkuntzako Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia eta Heziketa Plastikoa eta Ikusizkoa.

ANTOLAKETA • Lehenengo zatia bakarka. • Bigarren zatia talde handian.

GAKO-KONTZEPTUAK • Bazterretako okupazioa eta aprobetxamendua.

LEKUA • Ibaiaren ikuspegi panoramikoa eskaintzen duen puntu estrategikoa (bisita).

PROZEDURAK • Paisajearen elementu batzuen behaketa. • Datuak bildu eta interpretatzea marrazkiaren bitartez. GAKO-JARRERAK ETA -BALOREAK • Ibaiarekiko eta ibai-ingurunearekiko jakingura eta axola.

IRAUNALDIA • Ordu bete.

DESKRIBAPENA Jarduera honetan, marrazkietan jasoko dira ibai inguruneko lurren erabilera motak.

HELBURUAK • Ibai baten inguruneko lur-erabilera anitzez jabetzea. • Lurraldearen zenbait erabilerek duten okupazio espaziala aztertzea. • Paisajearen gozamenak.

GARAPENA • Lehenengo zatia: Ikasle bakoitzak leku bat aukeratuko du eroso jesartzeko, eta bertatik marraztuko du (koloreak eta guzti) lurraldean ikusten dituen erabilera-motak. Orientazio gisa, honako alderdi hauek har ditzake kontuan: • • •

MATERIALAK • Papera, arkatza eta pinturak.

• •

PRESTAKUNTZA Puntu bat aurkitu beharko da ibaia ondo ikusi ahal izateko, eta, aldi berean, jarduera burutu ahal izateko bide ematen duena, segurtasun edo ezerosotasun arazorik egon gabe. Begiratoki bat izan daiteke, edo ikasleak egoteko behar bezain zabala den beste edozein puntu.

Lugintza motak. Landaretza naturala. Ibaiaren formak (terrazak, meandroak...). Eraikuntzak, industriak. Parkeak.

Kolore-sorta bat erabil dezake lurraldearen erabilera bakoitzerako (adibidez, berdeak landaretza naturalerako, urdinak ibairako...). Kontua ez da artelana egitea, baizik eta pertsona bakoitzak aurrean duen paisajea aztertu eta aipatu puntuak identifikatzea (edo aipatu ez diren beste batzuk).

Ingurugiroa

Ibaiak •

Ariketen fitxak

Bigarren zatia:

IRADOKIZUN GEHIGARRIAK

Modu informalean, bultza eginen zaie ikasleei beren marrazkia azal diezaieten gainerakoei.

• •

Hauxe da okerrak zuzentzeko eta lurraldearen ikuskera komunera iristeko unea. Era horretan, ikuspegi desberdinak integratzerakoan, ibai-inguruneko erabileren “argazkia” lortuko dugu.

Ingurugiroa

Jarduera honek osagarri izan ditzake beste irtenaldi-jarduera batzuk. Ebaluaziorako jarduera gisa erabil daiteke ikasketa prozesuaren amaieran.

Ariketen fitxak

Ibaiak

NOLA ERABILTZEN DUGU IBAIA EZAGUERA JAKINTZA-ARLOAK • Lehen hezkuntzako Ingurunearen Ezagutza eta Artea. • Bigarren hezkuntzako Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia eta Heziketa Plastikoa eta Ikusizkoa.

NOLA ERABILTZEN DUGU IBAIA? EZAGUERA ZIKLO GOMENDATUAK • Lehen hezkuntzako 2 eta 3. zikloak. • Bigarren hezkuntzako 1. zikloa.

GAKO-KONTZEPTUAK • Giza biztanleguneak • Bazterretako okupazioa eta aprobetxamenduak.

ANTOLAKETA • Lehenengo zatia talde txikietan (3 edo 6 pertsona guztira). • Bigarren zatia talde txikietan. • Hirugarren zatia talde handian. LEKUA • Lehenengo zatia ibaian (irtenaldia). • Bigarren zatia ikasgelan. • Hirugarren zatia ikasgelan.

PROZEDURAK • Irtenaldietan kanpo-koadernoak erabiltzea. • Paisajearen elementu batzuen behaketa eta deskribapena. • Lortutako datuak antolatu eta lantzea. • Egindako lana komunikatzea hormirudien bitartez. GAKO-JARRERAK ETA -BALOREAK • Ibaiekiko eta ibai-ingurunearekiko jakingura eta axola. • Taldearen erabakietan parte hartzea, norberaren iritziak emanez eta besteenak baloratuz.

IRAUNALDIA • Bi ordu. • Lehengo zatia: ordu 1. • Bigarren eta hirugarren zatia: ordu 1.

DESKRIBAPENA Datuak biltzea ibaiaren gaurko erabilerei buruz.

•

Nekazaritza eta abeltzaintzarako erabiltzen diren azalerak. Abeletxeak eta industriak. Zona urbanizatuak (etxebizitzak, parkeak...)

MATERIALAK • Papera, arkatza eta pinturak.

•

Bigarren zatia:

GARAPENA

Bildutako datuekin, talde bakoitzak poster edo hormirudi bat eginen du, bildutako informazioari ematen dioten interpretazioa islatzen duena.

•

HELBURUAK • Ibai-inguruneko gaurko erabileretako batzuk ezagutu eta aztertzea

•

Lehenengo zatia:

•

Ikasleak banatu 3 edo 6 taldetan. Talde bakoitzak ahalik informaziorik gehien bildu beharko du (gai bati buruz). Ikasleentzako materialetan ageri diren taulak erabiliko ditu horretarako lagungarri.

•

Hirugarren zatia:

Bateratze-lana eta hormirudien azalpena, lurraldeari buruzko ikuskera osoagoa edukitzeko.

Honako hauek izanen dira lan horretarako gaiak:

Ingurugiroa

Ibaiak

•

IRADOKIZUN GEHIGARRIAK •

Bigarren hezkuntzarako, interesgarria izan liteke ekitaldi globalizatzailea egitea (teorikoa) ibaiaren zenbait erabilerari eta beren ezaugarriei buruz.

Lehen hezkuntzan, gai beraren sarrera egin liteke, baina modu sinpleago batean, geroko informazio-bilketa errazteko helburuz. • Ikasleen kopuruak aukera ematen badu sei talde egiteko, bi taldek landu dezakete gai bakoitza; bestela, zatitu egin daiteke gai bakoitza. Orientazio gisa honela zatitu daiteke: • Nekazaritzarako azalerak. • Abeltzaintzarako azalerak. • Abeletxeak. • Industriak. • Etxebizitzak. • Parkeak.

Ariketen fitxak

Kanpoan bildutako informazioa modu hauetan osa daiteke:

Krokis baten bitartez, gero hormirudia errazago egin ahal izateko. Informazio gehigarria bilduz bibliografiaren bitartez (bigarren hezkuntzarako). Gaia ezagutzen duten pertsonekin elkarrizketak izanik (nekazariekin, abeltzainekin, industrien jabeekin). •

Bildutako informazioa aldatu eginen da ikasleen adinarekin.

Ondoren agertzen diren fitxetan bi eredu posible eskaintzen dira informazioa biltzeko.

Ingurugiroa

Ariketen fitxak

Ibaiak

IKASLEENTZAKO MATERIALA.

Nola erabiltzen dugu ibaia? 1. eredua. JARDUERA MOTA

OKUPATURIKO AZALERA

Guztia

Erdia

Herena

Laurena

EZAUGARRIAK PENDIENTE

Puntuala

Nekazaritza eta abeltzaintzan erabiltzen diren azalerak

Abeletxeak eta industriak

Zona urbanizatuak (etxebizitzak, parkeak...)

Okupaturiko azaleraren laukietan, gurutze bat jarri dagokion lekuan.

Ingurugiroa

Ibaiak

Ariketen fitxak

Nola erabiltzen dugu ibaia? 2. eredua: A. Okupaturiko azalera: Gurutze bat jarri dagokion lekuan.

JARDUERA MOTA

GUZTIA

ERDIA

HERENA

Laborantzak

Abeltzaintza (belardiak)

Abeletxeak

Industria

Etxebizitzak

Parkeak

Ingurugiroa

LAURENA

PUNTUALA

Ariketen fitxak

Ibaiak

B.1. Laborantzen ezaugarriak:

Zer hazten den

Ureztalurra edo lehorreko lurra

Ureztaketa-sistema (ureztalurretan)

Ingurugiroa

Erabilitako makineria

Tratamenduak (ongarriketa ...)

Ibaiak

Ariketen fitxak

B2. Larreen eta abeltzaintzarako gainerako lurren ezaugarriak: Zer hazten den

Ustiapen intentsiboa, estentsiboa edo mistoa

Ingurugiroa

Azienda mota

Aziendaren ezaugarriak

Ariketen fitxak

Ibaiak

B.3. Abeletxeen ezaugarriak:

Azienda mota

Aziendaren ezaugarriak

Ustiapen intentsiboa, estentsiboa edo mistoa

Ingurugiroa

Erabiltzen al dute ibaiko ura?

Zer egiten dute mindarekin?

Ibaiak

Ariketen fitxak

B.4. Industrialdeen ezaugarriak:

Industria mota

Erabiltzen al dute ibaiko ura?

Hondakin likidorik sortzen al dute?

Ingurugiroa

Nora doaz hondakin horiek?

Ariketen fitxak

Ibaiak

B.5. Espazio urbanizatuaren ezaugarriak:

Etxebizitza-motak

Ibairako isuririk al dago?

Ingurugiroa

Nolako isuriak dira?

Ibaiak

Ariketen fitxak

B.6. Parkeek, lorategiekâ&#x20AC;Ś agertzen dituzten ezaugarriak:

Landaretza-mota nagusia

Ureztatzen al da?

Ingurugiroa

Nondik dator ura?

Tratamenduak (ongarriketa, pestizidak...)

Ariketen fitxak

Ibaiak

IRAGANEKO ARRASTOAK: LEHENAREN ETA ORAINAREN ARTEKO ZUBIAK. EZAGUERA ZIKLO GOMENDATUAK • Lehen hezkuntzako 2 eta 3. zikloak. • Bigarren hezkuntzako 1. zikloa.

JAKINTZA-ARLOAK • Lehen hezkuntzako Ingurunearen Ezagutza. • Bigarren hezkuntzako Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia.

ANTOLAKETA • Lehenengo zatia talde txikietan (4-5 pertsona). • Bigarren zatia talde txikietan. • Hirugarren zatia talde handian.

GAKO-KONTZEPTUAK • Ibaiaren tradiziozko erabilerak. • Ibaiaren ingurunean iraganaren arrastoak aurkitzea. PROZEDURAK • Ibaiaren ingurunea ikuskatzea. • Ibaiaren tradiziozko erabilerak ager ditzaketen lekuak, eraikinak... aztertu eta deskribatzea. • Krokis errazak egitea. • Lan-banaketa onartu eta antolatzea. • Egindako lana komunikatzea alderdi grafikoen bitartez.

LEKUA • Lehenengo zatia: ikasgelan. • Bigarren zatia: ibairako irtenaldia. • Hirugarren zatia: ikasgelan.

IRAUNALDIA • Bi ordu eta erdi. • Lehengo zatia: 30 minutu. • Bigarren zatia: ordu 1. • Hirugarren zatia: ordu 1.

GAKO-JARRERAK ETA -BALOREAK • Ikuskatzeko eta arakatzeko axola. • Lanari taldeko zeregin iriztea. • Gizabanakoen eta gizataldeen ekintzen ondorioez jabetzea.

DESKRIBAPENA Ikerketa txikia egin behar da ibai inguruko lurraldean, ibaiari loturiko tradiziozko jardueren eta erabileren arrastoak bilatzeko. HELBURUAK • Arestiko iraganean ibaiak izan dituen erabilerak ezagutu eta aztertzea tokian bertan.

Ikasleak talde txikietan banatuko dira. Talde bakoitzean irtenaldirako zereginak eta erantzukizunak banatu behar dira: • • •

MATERIALAK • Papera eta arkatza. GARAPENA •

Lehenengo zatia: irtenaldia prestatzea.

•

Nortzuek hartuko dute arrastoen oharra? Nortzuek marraztuko dute krokisa? Nork antolatuko du taldea? Nork eginen du bateratze-lana?

Irakasleek, gainera, kontuan izan beharko dute irtenaldirako beharrezko materialak prestatzea: lanerako materialak, jantzi egokiak, janaria...

Ingurugiroa

Ibaiak •

Ariketen fitxak

IRADOKIZUN GEHIGARRIAK

Bigarren zatia:

Informazioa “in situ” biltzeko, ibaiaren tarte ez oso luzea aukeratuko da eta ibilaldi geldia eginen da bertatik.

Informazio-bilketa bi modutan antola daiteke: Talde guztiek ibai-tarte berbera arakatzea.

Zati honetan irakasleak argi eta garbi finkatu beharko ditu datuak biltzeko espazio eta denboraren mugak.

Tarte bat zatitan banatzea eta talde bakoitzak zati bat ikertzea.

•

Kasu guztietan, kontuan izan beharko dira segurtasun-neurri egokiak.

Hirugarren zatia:

Berriro ikasgelan, garbira pasako du krokisa talde bakoitzak eta ados jarriko dira bildutako xehetasunei buruz. Azkenik, gainerako ikasleei aurkeztuko diete egindako lana eta beste taldeek hartutakoarekin erkatuko da, irtenaldian ikusitakoari buruz ados jarri arte.

Lehenengo zatian, lantaldearen antolaketarako arauak ematerakoan, kontuan izanen da ikasleen adina. Irakasleak antolaketa hori berrikusi beharko du irtenaldiari ekin baino lehen.

Ingurugiroa

Ariketen fitxak

Ibaiak

IBAIAREN IRAGANEAN MURGILDUTA. EZAGUERA JAKINTZA-ARLOAK • Lehen hezkuntzako Ingurunearen Ezagutza, Hizkuntza eta Literatura. • Bigarren hezkuntzako Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia.

ZIKLO GOMENDATUAK • Lehen hezkuntzako 2 eta 3. zikloak. • Bigarren hezkuntzako 1. zikloa.

ANTOLAKETA • Lehenengo eta bigarren zatiak talde txikietan (4-5 pertsona). • Hirugarren zatia: talde osoa.

LEKUA • Lehenengo zatia: ikasgelan. • Bigarren zatia: liburutegietan (ikastegikoa, herrikoa...) etxean, informazio eta turismo bulegoetan (adinen arabera). • Hirugarren zatia: ikasgelan.

IRAUNALDIA • Lehengo zatia: 20 minutu. • Bigarren zatia: aldagarria izan daiteke ikasleen prestasunaren eta adinaren arabera. • Hirugarren zatia: 20 minutu.

DESKRIBAPENA Informazioa bilatu eta bildu behar da, hainbat iturritan, ibai hurbilenaren iraganeko erabilerei buruz.

GAKO-KONTZEPTUAK • Ibaiaren eta giza biztanleguneen arteko erlazioak. • Ibaiaren erabilerak. • Denbora historikoaren oinarrizko nozioak, ikasleen esperientzia pertsonalari eta beren ingurune hurbilari lotuak. • Ibaiaren inguruko lan eta ogibide ohikoenak. PROZEDURAK • Herriari buruz eta bertako biztanleei buruzko informazioa aurkitzea. • Informazio garrantzitsua bildu eta interpretatzea, dokumentu-iturri eskuraerrazak eta dibulgaziozkoak kontsultatuz. GAKO-JARRERAK ETA -BALOREAK • Gain hartzea norberaren zereginari dagozkion erantzukizunak. • Gainontzekoen ekarpenak baloratzea.

GARAPENA •

Lehenengo zatia:

Ikasleak 4-5 laguneko taldeetan banatuko dira. HELBURUAK • Ibaiak iraganean izan dituen erabilerak ezagutzea.

Lehen zati honetan, taldeek ekintza-plana finkatu behar dute honako alderdi hauek kontuan izanik: • • •

MATERIALAK • Papera eta boligrafoa.

• •

Zer informazio-mota bilatzen dugu? Non aurki daiteke? Bisitatzeko ordutegiak. Harremanetan jartzeko pertsonak. Taldeko kide guztiek eginen dituzte bisitak ala banatu eginen dute lana?.

Ingurugiroa

Ibaiak Kontua da talde bakoitzeko kide guztiek elkarrekin antolatu eta ezarri behar dituztela informazio-bilketaren alderdirik garrantzitsuenak. Behe-zikloetan irakaslea izan daiteke lan hori arautzen duena; goikoetan, ordea, modu autonomoan jarduten utzi dakioke taldeari.

Jarduera horretan emandako denbora eta bisitaturiko lekuak ikasleen araberakoak izanen dira, eta berdin bildutako informazio-mota.

â&#x20AC;˘ Ekintza-plan hori koadro gisara jaso daiteke, eta irakasleak berrikusi eginen du. â&#x20AC;˘

Ariketen fitxak

Bigarren zatia:

Ikasleek zuzenean bilatu behar dituzte ibaiaren historiari buruzko materialak edo dokumentuak.

Hirugarren zatia:

Talde bakoitzak aurkitutako materialen irakurketa eginen du, eta informazioa antolatuko du ibaiaren tradiziozko erabileren zerrendaren bitartez. Lortutako emaitzen bateratze-lana eginen da gainerako taldeekin.

Ingurugiroa

Ariketen fitxak

Ibaiak

ZER DELA-ETA EZ DA IBAIETAKO URA ARAZTEN? EZAGUERA ZIKLO GOMENDATUAK • Bigarren hezkuntzako 1. zikloa.

GAKO-KONTZEPTUAK • Uraren arazketa

ANTOLAKETA • Talde handian.

PROZEDURAK • Herriari buruz eta bertako biztanleei buruzko informazioa aurkitzea. • Informazio garrantzitsua bildu eta interpretatzea, dokumentu-iturri eskuraerrazak eta dibulgaziozkoak kontsultatuz.

LEKUA • Irtenaldia: araztegia.

IRAUNALDIA • 45 minutu.

GAKO-JARRERAK ETA -BALOREAK • Ibaiak babesteko dauden neurriekiko axola. • Gizabanakoen eta gizataldeen ekintzen ondorioez jabetzea.

JAKINTZA-ARLOAK • Bigarren hezkuntzako Natur Zientziak.

DESKRIBAPENA Bisita eginen da araztegi batera.

Irakasleentzako material osagarrietan eskaintzen da Nafarroan dauden araztegien zerrenda, bai eta beren funtzionamenduaren eskema orokorra ere.

HELBURUAK • Araztegiak dituen osagaiak eta betetzen dituen funtzioak ezagutzea. • Urak araztu beharraz jabetzea, axaleko eta lurpeko uren hobekuntza orokorrerako.

GARAPENA •

Lehenengo zatia:

Bisita gidatua eginen da araztegira. Koadroa eskaintzen da bisita horretan datuak hartzeko (ikus ikasleentzako materialak).

MATERIALAK • Papera eta boligrafoa.

•

Bigarren zatia:

PRESTAKUNTZA Bisitari buruzko iruzkinak egitea eta gaia sakontzea. Aurretik hitzartu beharko da bisita. Horretarako, harremanetan jarri NILSAko heziketa-taldearekin. San Inazio etorbidea, 32-4. eskuina. Tel.: 948.220846. Faxa: 948.229264. E-mail: arbuleku@arrakis.es.

Bateratze-lana egin daiteke honako galdekizun hauetatik abiatuta: •

Ba al dago zalantzarik ikusi dugunari buruz?

Ingurugiroa

Ibaiak • • • • • • • • •

Ariketen fitxak

Nondik ateratzen da arazten den ura? Zergatik dago zikina? Araztegiko zer alde gertatu zaizue deigarriago? Zergatik? Zein dira araztegiaren alde nagusiak? Zer egiten da alde bakoitzean? Zer emaitza lortzen da ura arazterakoan? Nora doa araztu den ura? Zer dela-eta ez da ibaietako ura arazten? Zein da nire erantzukizuna ibaien garbitasun edo zikinkerian?

•

Zer egin dezaket araztegia eraginkorragoa izan dadin? (etxeko ohiturei gagozkiela).

IRADOKIZUN GEHIGARRIAK •

Ingurugiroa

Gomendatzen da irtenaldi hau aprobetxatu eta ibaiari buruzko edo paisajearen interpretazioari buruzko beste irtenaldi batekin integratzea; horrela, gutxitu ahal izanen dira autobusaren kostuak.

Ariketen fitxak

Ibaiak

IRAKASLEENTZAKO MATERIAL OSAGARRIA Zer dela-eta ez da ibaietako ura arazten? Ibaietako ura ez da arazten. Ibaia organismo bizia da. Araztegitik pasatuz gero, zer gertatuko litzateke arrainekin?, nola araztu ahal izanen genuke halako ur piloa? Horregatik, ura (azalekoa eta lurpekoa) baldintza egokietan egon dadin, gizakiak egiten dituen isurketa guztiak kontrolatu behar dira: hiriko hondakin-urak, industriakoak, abeltzaintzakoak, nekazaritzakoak,...

Zer dela-eta ez da ibaietako ura arazten? Araztegiaren oinarrizko eskema. Hirietako hondakin-uren arazketan hiru tratamendu-bloke daude: •

Aurretratamendua.

Bloke hori osatzen dute hainbat elementu estatikok eta hainbat elementu dinamikok. Elementu horien bitartez kentzen dira tamaina handiko solido lodiak nahiz finak (hareak).

Kasu honetan, hiriko hondakin-urez arduratuko gara, guztiok baikara haien arazketaren erantzule.

Aurretratamendu hori eginen ez balitz, substantzia horiek tratamendu primario eta sekundarioetara igarotzeak eragozpen garrantzizkoa sortuko luke tratamendu horien funtzionamenduan.

Zer dela-eta ez da ibaietako ura arazten?: Nafarroan dauden araztegien zerrenda.

Ondorengo taulan zerrendatzen dira aurretratamendua osatzen duten elementuak eta elementu horien funtzioa:

IBAI-ARROA

ARAZTEGIA

IBAI-ARROA

ARAZTEGIA

ELEMENTUA

FUNTZIOA

BIDASOA

ELIZONDO-BAZTAN

LINARES

SANTSOL

Gainezkabidea

Araztegirako sarrera-hodiak garraiatzen duen

ZUBIETA

SALAZAR

OTSAGABIA

gehiegizko ura (araztegiaren diseinurako)

DONEZTEBE

ERRO

URROZ

desbideratzea.

LESAKA

IRATI

AGOITZ

Euri-erauntsiak direnean erabili ohi da.

ETXALAR UGARANA

ARAKIL

IRUNBERRI

Saretxoak eta baheak

Tamaina handiko eta ertaineko solidoak kentzea.

URDAZUBI

EZKA

IZABA

Harea-kentzailea

Hareak kentzen ditu.

ZUGARRAMURDI

CIDACOS

TAFALLA-ERRIBERRI

Koipe-kentzailea

Solido flotagarri arinak kentzen ditu.

BARASOAIN-GARINOAIN

Ur-emariaren neurgailua

Sartzen den ur-emaria kontrolatzea.

OLAZTI ALTSASU

ARAGON

ESA

ETXARRI-ARANATZ

ZANGOZA

UHARTE-ARAKIL

KASEDA

IRURTZUN LARRAUN

LEKUNBERRI

ARGA

ARAZURI LARRAGA

Aurretratamenduaren eskema:

VILLAFRANCA EBRO

GAINEZKABIDEA

VALTIERRA-ARGUEDAS CORTES

ALHAMA

SARETXOAK

FITERO

ULTZAMA

GERENDIAIN

CINTRUENIGO

UBAGUA

LEZAUN

CORELLA

UREDERRA ZUDAIRE-BARINDANOQUEILES

ABLITAS

SALADO

LERATE

CASCANTE

EGA

LIZARRA

MURCHANTE

UR-EMARIAREN NEURKETA

HAREA KENTZEA

KOIPEA KENTZEA

LERIN

•

Tratamendu primarioa.

Prozesu honetan edo prozesu-multzo honetan bereizi egiten dira baliabide fisikoen bitartez aurretratamenduan kendu ez ziren esekidurako partikulak.

Ingurugiroa

Ibaiak

Sedimentazioaren bitartez egin daiteke dekantagailu primarioetan.

Ariketen fitxak

Honako hau da gertatzen den mekanismoa: MATERIA ORGANIKOA + MIKROORGANISMOAK + OXIGENOA

Prozesu sinplea da, eta bertan ura baino astunagoak diren partikulak hondora jalkitzen dira grabitatearen eraginez. Honako hauek dira dekantagailu primarioen helburuak: • Esekidurako solidoak kentzea (%60raino). • Uretako materia organikoa kentzea (%30). • Tratamendu sekundarioa babestea. •

AMAIERAKO PRODUKTUAK + MIKROORGANISMO BERRIAK + ENERGIA

Tratamendu primarioak honako aldi hauek agertzen ditu: •

•

Tratamendu sekundarioa.

Tratamendu honetan uretako materia organikoaren kopurua gutxitzen da tratamendu biologikoa erabiliz: uretako bakterioek asimilatzen dute uretan dagoen materia organikoa.

Tratamendu biologikoa (lehen azaldutakoa). Teknika desberdinak erabil daitezke horretarako: perkolazio-irazkiak, bioerrotoreak, lohi aktiboak. Dekantazio sekundarioa.

Tratamendu primario eta sekundarioaren ordez, kostu baxuko teknologiak erabil daitezke, esaterako, urtegiratzea.

Ingurugiroa

Ariketen fitxak

Ibaiak

IKASLEENTZAKO MATERIALA.

Zer dela-eta ez da ibaietako ura arazten? Araztegiaren aldeak

Zer egiten da alde bakoitzean

LORTUTAKO EMAITZAK

ALDERDI INTERESGARRIAK

ZALANTZAK

Ingurugiroa

Ibaiak

Ariketen fitxak

IZENEK IBAIAREN BERRI EMATEN DUTE. EZAGUERA GAKO-KONTZEPTUAK • Tokiko biztanleria: ingurune fisikoaren eta giza biztanleguneen arteko erlazioak.

ZIKLO GOMENDATUAK • Bigarren hezkuntzako 1. zikloa.

ANTOLAKETA • 3-4 laguneko talde txikietan. PROZEDURAK • Iraganari buruzko informazio-iturrien oinarrizko analisia eta sailkapena. • Informazio-mota guztiak erabili eta erlazionatzea (mapak, testuak...). • Hizkuntzen arteko harremanari darizkion fenomenoak ezagutzea (ikasleen lurraldearen arabera). • Txosten txikia egin eta komunikatzea.

LEKUA • Ikasgela.

IRAUNALDIA • Ordu bete.

JAKINTZA-ARLOAK • Bigarren hezkuntzako Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia eta Gaztelania, Euskara eta Literatura.

DESKRIBAPENA Ibaiarekin zerikusia duten lekuen izenak bildu eta analizatuko dira.

GAKO-JARRERAK ETA -BALOREAK • Hizkuntzak baloratzea gizarte eta kultur manifestazioa nahiz kultura transmititu eta sortzeko tresna diren aldetik.

• • •

Nafarroako lexikoa. Toponimoen liburua. Papera eta boligrafoa.

GARAPENA HELBURUAK • Inguru hurbileko izenak ezagutu, analizatu eta ibaiarekin erlazionatzea. • Hainbat iturritatik bildutako informazioa erlazionatzea. • Mapako toponimia ulertu eta erabiltzea.

Ikastaldea banatu 3 edo 4 laguneko taldeetan. Talde bakoitzak aldearen mapa bat izan beharko du. Talde guztiek erabiliko dituzte hiztegiak eta toponimoen liburuak kontsultak egiteko.

MATERIALAK • Aldearen mapa (E: 1:50.000). • Euskarazko eta gaztelaniazko hiztegiak (beharrezkoak izanen dira biak edo bietako bat bakarrik, lan-aldearen kokapen geografikoa eta iragan historikoa zein diren).

Ikasle-taldeak antolatutakoan, mapan aurkitu beharko dituzte urarekin edo ibaiarekin erlazionaturik dauden izenak, ibai-izenetik eratortzen diren izenak...

Ingurugiroa

Ariketen fitxak

Ibaiak

Era berean, ibaiaren izenak eta hurbileko lekuen izenak jaso ditzakete, eta izen horien adiera aurkitzen saiatu ere euskarazko eta gaztelaniazko hiztegiez nahiz toponimoen liburuaz baliatuta.

IRADOKIZUN GEHIGARRIAK â&#x20AC;˘ â&#x20AC;˘

Informazio hori bildu eta gero, modu garbi eta errazean adieraziko dituzte emaitzak agiri txiki batean.

Jarduera amaituko da talde bakoitzaren konklusioen bateratze-lana eta analisia eginez.

â&#x20AC;˘

Jarduera hau modu errazagoan egin daiteke mapak soilik erabiliz. Lurralde-eremua eta bere zabalera irakasleen helburuetara moldatuko dira. Fitxa honetan udalerri edo eskualde mailan planteatu da, baina zabalagoa ere izan liteke. Kasu horretan kontuan izan beharko litzateke maparen eskala (aldatu eginen baita aztertu nahi dugun zabaleraren heinean). Nafarroa osoaren mailarako, nahikoa izanen da 1:400.000 eskalako mapa.

Ingurugiroa

Ibaiak

Ariketen fitxak

NIRE SENTSAZIOAK HITZ BATEAN. SINTESIA/KOMUNIKAZIOA ZIKLO GOMENDATUAK • Lehen hezkuntzako 2. zikloa.

ANTOLAKETA • Talde handian. • Gehienez 15 laguneko taldean egitea gomendatzen da. Gehiago izanez gero, talde txikiagoetan bana daitezke.

JAKINTZA-ARLOAK • Lehen hezkuntzako Gaztelania eta Literatura; Euskara eta Literatura. • Bigarren hezkuntzako Gaztelania, Euskara eta Literatura. GAKO-KONTZEPTUAK • Tokiko biztanleria: ingurune fisikoaren eta giza biztanleguneen arteko erlazioak.

LEKUA • Irtenaldia: ibai baten inguruetan. • Ikasgelan.

PROZEDURAK • Mezu batzuk sortzea modu egituratu, koherente eta testuingururako egokian. • Hartutako sentsazioen komunikazioa.

IRAUNALDIA • 10-15 minutu.

GAKO-JARRERAK ETA -BALOREAK • Ahozko hizkuntza baloratzea norberaren komunikazio-beharrizanak betetzeko baliabidea den aldetik.

DESKRIBAPENA Irtenaldi batean, eskola-egun batean... izan ditugun sentsazioak laburbiltzen dituen hitz bat esatean datza.

GARAPENA Ikasleak kokatu leku bakartu eta atseginean. Pertsona bakoitzak hitz batean laburbilduta adierazi behar dio talde osoari irtenaldian edo jardueretan bizi izan duena.

HELBURUAK • Bisita batean izandako sentsazioei buruz hausnartzea. • Gure sentimenduak eta bizipenak komunikatzeko gaitasuna garatzea.

Horren ondoren, jendeari aukera eman dakioke gaiari buruzko komunikazio zabalagoa edukitzeko eta norberaren sentsazio eta iritziak besteenekin alderatzeko.

MATERIALAK • Materialik ez.

Ingurugiroa

Ariketen fitxak

Ibaiak

HAIKUA

SINTESIA/KOMUNIKAZIOA ZIKLO GOMENDATUAK • Lehen hezkuntzako 3. zikloa. • Bigarren hezkuntzako 1. zikloa. ANTOLAKETA • Talde handian. • Gehienez 20 laguneko taldean egitea gomendatzen da. Gehiago izanez gero, talde txikiagoetan bana daitezke.

LEKUA • Irtenaldia: ibai baten inguruetan. • Ikasgelan.

PROZEDURAK • Testuak egitea eskema zehatz batetik abiatuta. • Hartutako sentsazioen komunikazioa.

IRAUNALDIA • 15 minutu (aldatu egiten da pertsona kopuruaren arabera).

GAKO-JARRERAK ETA -BALOREAK • Hizkuntzarekiko jarrera baikorra, gainerakoekin harremana izateko modu atsegingarri eta eginkorra den aldetik.

DESKRIBAPENA Bost bertsoko poema sinplea egitea, irtenaldian edo jardueretan izandako bizipenak laburbiltzen dituena. HELBURUAK • Bisita batean izandako sentsazioei buruz hausnartzea. • Gure sentimenduak eta bizipenak komunikatzeko gaitasuna garatzea. MATERIALAK • Papera eta boligrafoa.

Irakasleak ondorengo jarraibideak emanen ditu, ikasleek idatz ditzaten.

Lehen bertsoa: Hitz bat idatzi, bisita bitartean deigarri gertatu zaizuen zerbaitekin edo izan dituzuen sentsazio edo bizipenekin erlazionatzen dena. Bigarren bertsoa: Bi hitzeko esaldi bat, lehenengoa hitza deskribatzen duena.

PRESTAKUNTZA Haiku izenekoa japoniar poesia mota bat da. Hemen planteatzen den bertsioa jatorrizkoa baino sinpleagoa da. GARAPENA • Lehenengo zatia: Zirkuluan jarri ikasleak leku bakartu eta atseginean, bakoitzak papera eta boligrafoa dituela.

Hirugarren bertsoa: Hiru hitzeko esaldi bat, lehenengoak zer egiten duen adierazten duena. Laugarren bertsoa: Lau hitzeko esaldi bat, lehenengoarekiko zer sentitzen duzun adierazten duena. Bosgarren bertsoa: Zuretzat, lehenengoaren adiera bera duen hitz bat.

Ingurugiroa

Ibaiak â&#x20AC;˘

100

Bigarren zatia:

Ariketen fitxak

EGILEA/ITURRIA

Haikua amaitu ondoren, norberak irakurtzen du idatzi duena.

AEBetako Visitor Servives Training Series eta National Park servive-k prestaturiko materialetan oinarritua.

Une jakin batean bizi izandakoa bateratzeko modu bat da. Ondoren aurkezten da haiku bat, adibide gisa baliagarria: Ibaia indarra, hezetasuna bizia ematen dit ariman sosegua freskotasuna

Ingurugiroa

Ariketen fitxak

Ibaiak

101

IBAIA ESZENATOKI LUZEA DA. SINTESIA/KOMUNIKAZIOA ZIKLO GOMENDATUAK • Lehen hezkuntzako 2 eta 3. zikloak. • Bigarren hezkuntzako 1. zikloa.

JAKINTZA-ARLOAK • Lehen hezkuntzako Ingurunearen Ezagutza, Artea eta Hizkuntza eta Literatura. • Bigarren hezkuntzako Natur Zientziak, Heziketa Plastikoa eta Ikusizkoa, Gaztelania, Euskara eta Literatura.

ANTOLAKETA • Lehen zatia bakarka. • Bigarren, laugarren eta seigarren zatiak talde handian. • Hirugarrena eta bosgarrena talde txikietan.

GAKO-KONTZEPTUAK • Ibaia eta ibai-ingurunea osatzen dituzten elementuak.

PROZEDURAK • Egindako lana antzerkiaren bitartez komunikatzea. LEKUA • Ikasgelan.

GAKO-JARRERAK ETA -BALOREAK • Lanari taldeko zeregin iriztea. • Taldearen erabakietan parte hartzea, norberaren iritziak emanez eta besteenak baloratuz eta errespetatuz.

IRAUNALDIA • Aldakorra.

DESKRIBAPENA Antzezlana diseinatu eta eginen da ibaiaren hainbat alderdiri buruz. HELBURUAK • Ibaiaren ikerketan jasotako edukiak eta izandako sentsazio eta sentipenak bildu eta adieraztea. • Irudimena eta sormena bultzatzea. • Gorputz adierazpena, ahozkoa, idatzizkoa eta grafikoa hobetzea. MATERIALAK • Papera eta boligrafoa. • Jarri eta kentzeko mastika itsasgarria, blu-tack motakoa. • Pinturak, makilajea. • Eszenografia eta jantzietarako materialak (hobe birziklatuak badira). • Musika eta irrati-kasetea, girotzeko.

GARAPENA Antzerkia burutik burura eginen da, hau da, gidoia egitetik antzezteraino. Horretarako, elkarren segidako faseetan arituko gara. Zenbait helburutarako erabil dezakegu antzerkia: • Aurreko jardueretako bizipenak batean biltzeko. • Ibaiaren historia adierazteko. • Ibai inguruko bizitza antolatu eta antzezteko. • Ibai inguruko arazoak adierazteko... •

Lehenengo zatia:

Norberak hausnar egitea argumentuari buruz. Taldekoei proposatzen zaie antzerki batean sartu nahi izanen lituzketen ideiei buruz pentsatzeko (une horretara arte landu denaren arabera).

Ingurugiroa

Ibaiak

Ariketen fitxak

102

Irakasleak aurretik emandako txartelean idatz daiteke ideia bakoitza.

•

Seigarren zatia:

Azken berrikuspena eta obraren titulua. •

Bigarren zatia:

Aurreko ataleko ideia-jarioa (txartel guztiak hartu eta arbelean itsasten dira mastika itsasgarriaren laguntzaz).

Alde idatzia amaitutakoan, banatu eginen dira funtzioak ikasleen artean, antzerkia eszenaratzeko: •

Ideiak multzotu egiten dira, sekuentzia logikoari jarraitzeko moduan (arbeleko txartelak berrantolatzen dira hurrenkera horren arabera). Talde osoak egin beharko du, irakaslearen laguntza eta zuzendaritza dituela.

• •

Pertsonaiak banatzea. Eszenografia. Musika...

Gero, hainbat entseiu egin beharko dira, eta eszenatokia prestatu. Jarduera antzerkiaren estreinaldiarekin bukatuko da.

•

Hirugarren zatia:

Antzerkiak dituen ekitaldiak beste ikasle-talde egiten dira.

Jarduera konplexua dirudi, baina oso atsegingarria gertatzen da ikasleentzat eta irakasleentzat, eta, aldi berean, darabilgun gaia sakontzeko aukera ematen du.

Talde bakoitzak ekitaldi bat garatu beharko du. •

Laugarren zatia:

IRADOKIZUN GEHIGARRIAK

Ekitaldi guztiak irakurriko dira, beren koherentzia aztertzeko eta ikuspegi orokorra edukitzeko. •

•

Bosgarren zatia:

Taldeak bilduko dira, elkarren segidako binaka, aurreko irakurketan aurkitutako diskordantziak hobetzeko.

Ingurugiroa

Gidoia egiteko, dokumentazioa eta bestelako kontsultamaterialak erabil ditzakegu, edo, bestela, aurretik egindako beste jarduera batzuetan lortutako emaitzetan oinarritu.

Ariketen fitxak

Ibaiak

103

TXOSTENA EGITEN.

SINTESIA/KOMUNIKAZIOA ZIKLO GOMENDATUAK • Lehen hezkuntzako 2 eta 3. zikloak. • Bigarren hezkuntzako 1. zikloa.

JAKINTZA-ARLOAK • Lehen hezkuntzako Ingurunearen Ezagutza, eta Hizkuntza eta Literatura. • Bigarren hezkuntzako Natur Zientziak, Gaztelania, Euskara eta Literatura.

ANTOLAKETA • Lehen zatia eta hirugarrena bakarka. • Bigarren zatia talde handian. • Hirugarrena eta bosgarrena talde txikietan.

GAKO-KONTZEPTUAK • Aukeratzen den gaiaren araberakoak.

LEKUA • Ikasgelan. PROZEDURAK • Egindako lana txosten baten bitartez komunikatzea.

IRAUNALDIA • 60 minutu.

DESKRIBAPENA Aurretik landutako ezaguerak biltzen dituen txostena egitean datza.

GARAPENA •

Lehenengo zatia:

Txostenaren oinarrizko eskema planteatzea.

HELBURUAK • Jarduera eta informazio-iturrietatik hartutako informazioak antolatu eta analizatzea. • Lehenago landutako ibaiei buruzko alderdiak sintetizatzea.

Horretarako, norberak bete beharko du ikasleentzako materialean ageri den galdetegia. Bertan bi alderdiri buruz hausnartzeko eskatzen da: • txostenak bildu behar dituen edukiak. • agiriaren oinarrizko eskema.

• MATERIALAK • Papera eta boligrafoa. • Beste jarduera batzuen ondoriozko materialak.

Bigarren zatia:

Norberak txostena egitea, ikasleek eta irakasleak hitzartuko duten denboraldian. Txostena aurkeztea.

Ingurugiroa

Ibaiak

104

Ariketen fitxak

IRADOKIZUN GEHIGARRIAK

EBALUAZIOA

•

Ikasle bakoitzak galdetegiari emandako erantzunen eta egindako txostenaren analisia erabil daiteke bere ikasketa-alderdiak ebaluatzeko: • Erabili dituen edukiak. • Kontzeptuen artean ezarri dituen erlazio-gradua. • Materialaren txukuntasuna eta antolaketa. • Zereginen eta epeen betetze-maila.

• • •

Jarduera honek hainbat alderdi biltzeko egin daiteke: Aurretiko zenbait ekitalditan landutako edukiak. Ibaiaren inguruan egindako jarduerak. Ikasleek bizipenen eta ikasketaren balorazioa egiteko.

Ingurugiroa

Ariketen fitxak

105

IRAKASLEENTZAKO MATERIAL OSAGARRIA Txostena egiten. Eredu bat aurkezten da, irakasleentzat erreferentzia gisa baliagarri izan daitekeena.

Sarrera.

2. Zertarako egin ditugu jarduera hauek?: helburuak. 3. Landu diren edukiak. 4. Jarduerak. 5. Zer material behar izan ditugu?: baliabide materialak. 6. Nork esku hartu du?: giza baliabideak. 7. Zenbat denbora behar izan dugu?: denboran kokatzea 8. Esperientziari buruzko balorazio pertsonala. 9. Bibliografia. 10. Eranskinak.

Ingurugiroa

Ibaiak

Ariketen fitxak

106

IKASLEENTZAKO MATERIALA. Txostena egiten.

Hausnar ezazu koadroan ageri diren bi alderdiei buruz eta bete ezazu albait modurik osoenean. Zein alderdi, gai... bildu beharko lituzke txostenak?

Zein izanen litzateke agiriaren aurkibidea? (izan beharko lituzkeen atalak)

Ingurugiroa

Ariketen fitxak

Ibaiak

107

NAHI DUGUN IBAIA.

SINTESIA/KOMUNIKAZIOA JAKINTZA-ARLOAK • Lehen hezkuntzako Ingurunearen Ezagutza, Artea eta Hizkuntza eta Literatura. • Bigarren hezkuntzako Natur Zientziak, Heziketa Plastikoa eta Ikusizkoa, Gaztelania, Euskara eta Literatura.

ZIKLO GOMENDATUAK • Lehen hezkuntzako 2 eta 3. zikloak. • Bigarren hezkuntzako 1. zikloa.

ANTOLAKETA • Talde handian lehen eta hirugarren zatiak. • Talde txikietan bigarrena.

GAKO-KONTZEPTUAK • Ibaia eta ibai-ingurunea osatzen dituzten elementuak. • Konposizioa: formen egitura eta antolaketa, espazioan eta denboran.

LEKUA • Ikasgelan lehen eta bigarren zatiak. • Pasiloetan, areto nagusian edo ikastegiko beste biltoki batean.

PROZEDURAK • Irudigintza-proiektu sinpleak planifikatu eta egitea. • Egindako lana komunikatzea hitzaldi, erakusketa eta hormirudien bitartez.

IRAUNALDIA • Aldakorra.

GAKO-JARRERAK ETA -BALOREAK • Lanari taldeko zeregin iriztea. • Taldearen erabakietan parte hartzea, norberaren iritziak emanez eta besteenak baloratuz eta errespetatuz.

DESKRIBAPENA Talde osoaren partaidetzaz, hormirudi, maketa edo erakusketa egin beharko da ibaiari eta bere inguruneari buruz.

HELBURUAK • Irudikapen grafikorako gaitasuna garatzea, marrazkia, collagea edo bestelako teknikak erabiliz. • Gure sentimenduak, nahiak, bizipenak, ikasketak... komunikatzeko gaitasuna garatzea. • Collage, hormirudi edo maketa diseinatu eta egitea; bertan islatuko dira ikasleek ibaiarekiko dituzten gogoak (nolako ibaia nahi dugun).

MATERIALAK Hormirudia, erakusketa edo maketa egiteko behar diren materialak.

Material sinpleak erabiltzea gomendatzen da, eta, ahal izanez gero, ikasleek etxean bildutako hondakin-materialak.

Orientazio gisa, honako hauek izan litezke oinarrizko materialok: • Paper-txartelak. • Kartoizko zapata-kaxa bat. • Paper jarraitu bildua. • Zur-panela, oinarria egiteko. • Kolorezko pinturak (erabiliko den teknikarako egokiak). • Aldizkariak. • Kolorezko papera. • Zotzak. • Kartoiak. • Kolorezko plastilinak...

Ingurugiroa

Ibaiak

108

GARAPENA •

Lehenengo zatia:

Irakasleak azaldu eginen du jarduera zertan datzan: hormirudi, maketa edo erakusketa egitean, alegia, orain arte ibaiaren inguruan egindako jarduera guztiak batera biltzeko moduan. Horretarako, lehenengo eta behin pentsatu egin behar dute hormirudi horretan zein alderdi islatu nahi dituzten. Nola nahi dugu, gutariko bakoitzak, ibaia eta bere ingurua egotea? Lehenengo zati hau, botazioa bailitzan eginen da: • Irakasleak txartel zuriak banatzen ditu. Txartel batzuk eman dakizkioke ikasle bakoitzari. • Ikasle bakoitzak hormirudian sartu nahi dituen alderdi guztiak idazten ditu, alderdi bakoitza txartel bereizi batean. • Kaxa batean sartuko dituzte txartelok (kartoizko zapatakaxan, esaterako). • Bi pertsona boluntario eskatuko dira: bata txartelak irakurtzeko, eta bestea arbelean idazteko. • Ikasleen eskaerak irakurri eta arbelean idatziko dira. • Ondoriozko zerrenda berrikusi eta aztertzea. Irakasleak, ikasleen laguntzaz, bateratu eginen ditu errepikatzen diren alderdiak. Unea da, berebat, alderdi berriak adierazteko edo zalantzazkoak argitzeko. •

Ariketen fitxak

Zirriborroen aurkezpena (horretarako, bozeramale bat aukera daiteke talde bakoitzeko). Irakasleak gidaturiko eztabaida, behin-betiko diseinua erabakitzeko. Horretarako, honako sistema honi jarrai dakioke. • Zirriborroetarako botazioa. Pertsona bakoitzak zirriborro hobetsia aukeratuko du (ez du balio norberarena aukeratzeak). • Botoak idatz daitezke arbelean eta gero batuketa egin. • Ba al dago hormirudian sartzeko ideia gehiagorik? • Nola sar daiteke? Hormirudia edo maketa egitea: • Material eta teknika anitz erabil daitezke. Marraztu, idatzi... egin daiteke, collagea... • Hasi baino lehen, lana antolatu beharko da: ikasle bakoitza hormirudiaren edo maketaren zati bat egitera engaiatzen da, edo hura egiteko behar den funtzio bat hartuko du bere gain (lanaren antolaketa, garbiketa...). Irakasleak berrikusi egin beharko du zereginen banaketa, gerta ez dadin panelaren zati edo funtzio batean pertsona gehiegi egotea, beste zati edo funtzio batzuk egin gabe geratzen diren bitartean. Emaitza jarriko da ikastegi osorako ikusgarria izan dadin leku batean.

Bigarren zatia:

Talde txikietan antolatuta (gelako 4-5 talde guztira), hormirudiaren edo maketaren zirriborroa egin beharko dute zerrendan bildutako elementuekin. • Hirugarren zatia:

Ingurugiroa

Ariketen fitxak

Ibaiak

109

ZABOR-BILTZAILEAK.

EKINTZA ZIKLO GOMENDATUAK • Lehen hezkuntzako 2 eta 3. zikloak. • Bigarren hezkuntzako 1. zikloa.

JAKINTZA-ARLOAK • Lehen hezkuntzako Ingurunearen Ezagutza. • Bigarren hezkuntzako Natur Zientziak. GAKO-KONTZEPTUAK • Zaborra. • Faktore eta giza ekintza kutsagarriak.

ANTOLAKETA • Talde txikietan lehen zatia. • Talde handian bigarrena.

PROZEDURAK • Zaborrak gaika biltzea.

LEKUA • Irtenaldia: ibai baten inguruetan.

GAKO-JARRERAK ETA -BALOREAK • Ibaiekiko eta ibai-ingurunearekiko sentiberatasun, errespetu eta estimua.

IRAUNALDIA • 15 minutu.

DESKRIBAPENA Leku batetik ahalik eta zabor gehien biltzean datza.

• • •

Papera eta kartoia. Plastikoak. Beirakiak (kontuz apurtuta daudenekin). Metalak. Beste batzuk.

HELBURUAK • Ibai baten inguruetan dauden hondakinen kopuruaz eta motez jabetzea. • Ibaiaren eta ibai-ingurunearen garbitasunak beren kalitateari eusteko duen garrantziari buruz hausnartzea.

•

MATERIALAK • Plastikozko poltsak (zaborra biltzeko).

Hondakinak biltzeko denbora baliagarria minutu 1ekoa izanen da (garrantzizkoa da denbora laburra izatea, ikasleen bizkortasuna motibatzeko). Irakasleak eramango du denboraren kontrola, eta taldeei abisatuko die denbora amaitzean.

•

Horrela, talde batek paperak eta kartoiak bilduko ditu, beste batek plastikoak...

GARAPENA •

Ondoren, talde bakoitzak lurrean utziko du bildu duen guztia, gainerako taldeek bildutakoarekin nahasi gabe.

Lehenengo zatia:

Ikasleak antolatuko dira 4-6 laguneko taldeetan.

•

Taldeak antolatu ondoren, poltsa bat emanen zaio talde bakoitzari.

Talde osoak, bilduta, hausnarketa eginen du lehen egindako jarduerari buruz. Orientagarria izan daiteke hurrengo galdera sorta hau:

Talde bakoitzak irakasleak agindutako mota bateko zaborra bildu beharko du:

Bigarren zatia:

Ingurugiroa

Ibaiak • • • • • • •

•

110

Zer motatakoak dira bildu ditugun zaborrak? Zein motatako zaborra da ugariena? Zein da horren arrazoia? Zergatik agertzen da paper eta kartoi gutxi? (Material biodegradagarria da). Zenbat denbora behar dute degradatzeko beirakiek, metalek, paperek...? Nondik datoz bildu diren hondakinak? Zein da beren jatorria? Zer eragin sortzen dute ingurunean? (ikusizko eragina, zikinkeria, kutsadura...). Hirugarren zatia: zer egin dezakegu egoera hori hobetzeko?

Ikasleak jabearazi behar dira beren ekintzek eta jokaerek ibai-ingurunearen kalitateari eusteko duten garrantziaz.

Ariketen fitxak

Ikasleek kontsekuenteak izan eta lehen azaldutakoarekin erlazioa ikusten badute, konklusio batera iritsiko dira: etxera, herrira edo hirira eraman behar direla zabor-biltontzira botatzeko (edo inguruetako zabor-biltokiren batera). Hau berez gertatzen ez bada, pistak eman daitezke erantzun horretara irits daitezen. IRADOKIZUN GEHIGARRIAK • Jarduera taldeetan eta denbora mugatuan egiten bada ere, ez da lehiatzeko teknika gisa planteatzen, baizik eta lana banatzeko modua delarik. Garrantzitsua da ikasleek hori ulertzea. Horrela planteatuta, laguntza eman ahal diete batzuek besteei. Esaterako, papera biltzen dutenek plastikozko zakua ikusi dute eta talde plastiko-biltzaileko kideei abisatzen diete. EBALUAZIOA

Gagozkion kasuan, bildutako zabor guztiei buruz gogoeta egitea eskatu ondoren, galdera hau eginen diegu: eta orain zer egiten dugu zabor horiekin?

Jardueraren azkeneko zatia baliagarria izan daiteke taldeak ibaiaren garbitasunaren garrantziaz hartu duten kontzientziatze gradua egiaztatzeko.

Ingurugiroa

Ariketen fitxak

Ibaiak

111

GARZIATARRAK ETA BEREN PASADIZOAK. EBALUAZIOA GARZIATARRAK ETA BEREN PASADIZOAK EBALUAZIOA

JAKINTZA-ARLOAK • Lehen hezkuntzako Ingurunearen Ezagutza. • Bigarren hezkuntzako Natur Zientziak.

ZIKLO GOMENDATUAK • Lehen hezkuntzako 3. zikloa. • Bigarren hezkuntzako 1. zikloa.

GAKO-KONTZEPTUAK • Zaborra. • Faktore eta giza ekintza kutsagarriak.

ANTOLAKETA • Bakarka lehen zatia. • Talde handian bigarrena.

PROZEDURAK • Gizakiak ingurunean burutzen dituen ekintzen analisi kritikoa.

LEKUA • Ikasgela.

GAKO-JARRERAK ETA -BALOREAK • Ibaiekiko jakingura eta axola. • Ibaiekiko errespetu eta estimua. • Elementu naturalak baloratzea eta arduraz erabiltzea. • Ibaien babesa eta kontserbazioa.

IRAUNALDIA • 45 – 60 minutu.

DESKRIBAPENA Analizatu eginen dira ibaiarekiko zenbait jarrera eta jokabide, adibide baten bitartez.

HELBURUAK • Jarrerak analizatu eta ingurunearen babes eta kontserbazioarekin ba datozenak bereiztea. • Gogoeta egitea, norberak eta taldean, ibaien zaintza eta kontserbazioarekiko jarrera pertsonalei buruz. • Lehenago egindako jarduera batzuen ondorioz gertaturiko ibaiarekiko eta ibai-ingurunearekiko jarrera-aldaketak ebaluatzea.

MATERIALAK • “Garziatarrak eta beren pasadizoak” irakurgaia (ikus ikasleentzako materialak) • Arbela eta klarionak.

GARAPENA •

Lehenengo zatia:

Irakasleak azaldu egiten du jarduera zertan datzan eta testua irakurtzen du ozenki. Ikasleek berriro irakurtzen dute, nork bere kasa, eta istorioaren amaieran egiten diren galderei erantzuten diete (horretarako, ikasleentzako materialak erabiliko dituzte). Erantzun idatziak emanen dizkiote irakasleari, honek gero analizatzeko (hori egiteko moduari buruz, kontsultatu irakasleentzako material osagarria) Lehen zati honek aukera emanen digu ikasle bakoitzaren ebaluazioa egiteko. •

Bigarren zatia: analisian sakontzea.

Ingurugiroa

Ibaiak

112

Lehen zatian egiten den analisiak maila baxua izan ohi du. Horregatik, bigarren maila planteatzen da, kolektiboa; bigarren maila honek aukera ematen digu jarreretan, portaeretan eta arrazoietan sakontzeko. Ikasleek bakoitzaren fitxak osatu eta entregatu ondoren egiten da. Txanda bat egiten da ikasleek erantzunak azal ditzaten. Irakasleak oharrak hartu eta iruzkinen sintesia itzul dezake ikasleak amaitu eta gero. Horretarako, arbela erabil dezake. Bigarren analisi-maila egiteko, ikasleen arteko eztabaida sor

Ariketen fitxak

daiteke era honetako galdera irekien bitartez: zergatik....? nolako eragina du...? Kasu horretan, ikasleen aldetik ekarpen berririk ez dagoenean, sintesi berria eginen da. IRADOKIZUN GEHIGARRIAK: Testua hiru sakontze-mailatan landu daiteke, ikasleen adina zein den: â&#x20AC;˘ portaeren analisia egitea. â&#x20AC;˘ portaerak eta azpian dituzten jarrerak analizatzea. â&#x20AC;˘ hiru alderdiak batean analizatzea: portaerak, jarrerak eta faktore eragileak.

Ingurugiroa

Ariketen fitxak

Testuaren ezkerreko bazterrean agertzen dira jarrerak, dagozkien letren bitartez sinbolizatuak eta jarrera horiek gertarazten dituzten portaerei lotuak.

IRAKASLEENTZAKO MATERIAL OSAGARRIA. Garziatarrak eta beren pasadizoak. Ondorengo istorioan azaltzen diren portaera batzuk positiboak dira ingurunerako, beste batzuk, ordea, hobetu egin daitezke. Portaera horiek pertsona bakoitzak ibaiarekiko eta ibaiinguruekiko dituen jarreretan oinarritzen dira. Portaerak nahiz jarrerak faktore eragile batzuetatik abiatuta sendotu dira. Irakasleari jardueraren jarraipena errazteko, ondoren aurkezten dira kontuan izan diren alderdi nagusiak: •

Ibaiak

113

Portaerak:

Portaeren laburpena, positiboek (+) zeinua dutela eta negatiboek (-) zeinua. • ibai ondoan usnan ibiltzea, animalien ezkutalekuak aurkitzea, gauza berriak ikertzea...(+) • aparkatu dute ibai-bazterrean bertan, zuhaitz baten gerizpean, gero itzultzerakoan ez kiskaltzeko moduan, (-) • Ardura jartzen dute hondakin guztiak poltsa batean sartzeko, gero etxera eramateko asmoz. (+) • musika topera jarri du, (-) • bata besteari... deiadarka, (-) • “ezpata” batzuk lortu dituzte, erauzi dituzten egur batzuekin eginak, (-) • beren aitak lagundu die labanarekin, (-) • ibai-bazterretik osteratxoa egitea, (+) • saiheskiak sutan erretzen, (-) • burua garbitzen ari da, (-) • eta lurrera botatzen dituzte paperak, (-) • paperak eta plastikoak biltzeko agintzen die, (+) • bildu egiten dute zaborra. (+)

• Jarrerak eta portaerak garatzeko eragina duten faktoreak: • • • • •

Erosotasuna (1). Norberaren ekintza batzuek ingurunean sortzen dituzten eragin negatiboak jakitea – ez jakitea (2). Famili erantzukizunak (obedientzia...) (3) Familiako gainerako kideen jarrerak: ereduak (4). Natura eta ingurugiroa gizarte-balore berriak direnez (5).

1 eta 2. alderdiak faktore pertsonalei dagozkie. 3 eta 4.a hurbileko inguruneari eta 5.a gizarte-eraginei. Adierazi diren faktoreak eragingarrienen selekzioa besterik ez dira. Jarduera egin bitartean beste faktore batzuk ager daitezke. Testuaren eskuineko bazterrean agertzen dira, dagozkien zenbakien bitartez adieraziak eta testuan islatzen diren portaerei lotuak.

Hurrengo orrialdean ageri den testuan azpimarraturik daudenak. •

Jarrerak:

•

Ibaiekiko eta ibai-ingurunearekiko jakingura eta axola. (A) Ibaiekiko errespetua eta estimua. (B) Elementu naturalak baloratzea eta arduraz erabiltzea. (C) Ibaien babesa eta kontserbazioa. (D)

• • •

Ingurugiroa

Ibaiak JARRERAK

114

TESTUA

Ariketen fitxak

FAKTOREAK

Goizeko bederatziak dira, larunbat eguzkitsu eta alai batean. Cristinak, Garziatarren familiako txikienak, ireki ditu begiak eta egun miresgarria ikusita, badoa guztiak esnatzera, landara irteteko. Gorka bere 11 urteko neba izaten da nagitsuena, baina oraingoan ez dabil oso gerotiar.

Oso bazter atsegin batera joan ohi dira, ibai baten ingurunera. Bertan, beste mutiko eta neskato batzuekin elkartzen dira eta guztiz ongi pasatzen dute. Gustatzen zaie ibai ondoan usnan ibiltzea, animalien ezkutalekuak aurkitzea, gauza berriak ikertzea...

1, 2

Goizeko 11ak dira eta badira guztiak han. Gauzak atera dituzte autotik eta aparkatu dute ibai-bazterrean bertan, zuhaitz baten gerizpean, gero itzultzerakoan ez kiskaltzeko moduan.

2, 5

B, D

Luisa eta Angel, gurasoak, entsalada prestatzen hasi dira. Ardura jartzen dute hondakin guztiak poltsa batean sartzeko, gero etxera eramateko asmoz. Hori oso garbi dute: ez da zelaira batere hondakinik bota behar, hurrengo egun batean garbi aurkitu nahi badugu. Mundu guztiak berdin eginen balu, besterik izanen litzateke!

Bukatu dutenean Angelek kasetea atera du eta musika topera jarri du. Zelaian horrela entzutea gustatzen zaio. Berak dioenez: “zelaia da inor gogaitarazten ez duzun leku bakarra”.

Cristina eta Gorka aspalditxo ari dira jolasean inguruetan. Xukadera batzuk bildu dituzte buruetan, durbanteak bailiran, eta bataila betean sartuta daude. Denbora guztian ari dira bata besteari jarraika eta deiadarka.

2, 4

B, C

Bataila benetakoagoa izan dadin, “ezpata” batzuk lortu dituzte, erauzi dituzten egur batzuekin eginak. Eurentzat zaila zenez gero, beren aitak lagundu die labanarekin.

Bazkariaren prestaketa amaitu ondoren, Luisak ibai-bazterretik osteratxoa egitea erabaki du; gustatzen zaio uraren joate geldoa ikustea, eta nola kolorez aldatzen den, eta airea aurpegian sentitzea ere. Aldi berean, landareak eta zuhaitzak behatu ere egiten du.

Ibaiaren bihurgune batetik irtetean, familia bat ikusten du saiheskiak sutan erretzen ari dena. Egur ihartuak bildu dituzte inguruetatik, zuhaitzei kalterik ez egiteko. Familia horretako neskatoek “su egitea debekatuta” dioen kartela ikusi dute, baina gurasoek ez diote garrantzirik eman eta saiheskiekin jarraitu dute. Luisak agur egiten die eta aurrera jarraitzen du.

Ingurugiroa

1, 3

Ariketen fitxak

JARRERAK C, D

B, D

115

Ibaiak

TESTUA

FAKTOREAK

Aurreraxeago, gazte zalapartari batzuk ikusten ditu, ibaian igerian dabiltzala. Gazte horietako bat burua garbitzen ari da; etxera itzuli ondoren ere egin zitekeen, baina horrela ez du ilea berriro busti beharko. Luisak amaitzen du bere ibilaldia eta itzultzen da.

Batailarekin nekatu direnean, Cristina gogoratzen da gozokien poltsa ekarri dutela, eta korrika doa autora poltsaren bila. Karamelu piloa jaten dute eta lurrera botatzen dituzte paperak, belarrean eserita hitz egiten duten bitartean.

Amak umeak ikustean plastikozko poltsa daramala hurreratzen zaie, eta paperak eta plastikoak biltzeko agintzen die. Azaltzen die plastikoa ez dela degradatzen, eta, beraz, hortik botata uzten badute, ibai-bazterra kutsatuko duela, eta ingurunea itsusituko.

Umeak, erdi behartuta, amaren esanagatik erdi harrituta, bildu egiten dute zaborra. Ez zuten uste halako plastikotxo txiki batek horrenbeste kalte egin zezakeenik.

Eguna bukatu da eta familia etxera itzultzen da autoan, nekaturik eta pozik.

Ingurugiroa

1, 2

2, 4, 5

3, 5

Ibaiak

116

Ariketen fitxak

IKASLEENTZAKO MATERIALA Irakur ezazu testu hau arretaz.

Garziatarrak eta beren pasadizoak Son las nueve de la mañana de un sábado soleado y alegre. Cristina, la más pequeña de la familia García, ya haGoizeko bederatziak dira, larunbat eguzkitsu eta alai batean. Cristinak, Garziatarren familiako txikienak, ireki ditu begiak eta egun miresgarria ikusita, badoa guztiak esnatzera, landara irteteko. Gorka bere 11 urteko neba izaten da nagitsuena, baina oraingoan ez dabil oso gerotiar. Oso bazter atsegin batera joan ohi dira, ibai baten ingurunera. Bertan, beste mutiko eta neskato batzuekin elkartzen dira eta guztiz ongi pasatzen dute. Gustatzen zaie ibai ondoan usnan ibiltzea, animalien ezkutalekuak aurkitzea, gauza berriak ikertzea... Goizeko 11ak dira eta badira guztiak han. Gauzak atera dituzte autotik eta aparkatu dute ibai-bazterrean bertan, zuhaitz baten gerizpean, gero itzultzerakoan ez kiskaltzeko moduan. Luisa eta Angel, gurasoak, entsalada prestatzen hasi dira. Ardura jartzen dute hondakin guztiak poltsa batean sartzeko, gero etxera eramateko asmoz. Hori oso garbi dute: ez da zelaira batere hondakinik bota behar, hurrengo egun batean garbi aurkitu nahi badugu. Mundu guztiak berdin eginen balu, besterik izanen litzateke! Bukatu dutenean Angelek kasetea atera du eta musika topera jartzen du. Zelaian horrela entzutea gustatzen zaio. Berak dioenez: “zelaia da inor gogaitarazten ez duzun leku bakarra”. Cristina eta Gorka aspalditxo ari dira jolasean inguruetan. Xukadera batzuk bildu dituzte buruetan, durbanteak bailiran, eta bataila betean sartuta daude. Denbora guztian ari dira bata besteari jarraika eta deiadarka. Bataila benetakoagoa izan dadin, “ezpata” batzuk lortu dituzte, erauzi dituzten egur batzuekin eginak. Eurentzat zaila zenez gero, beren aitak lagundu die labanarekin. Bazkariaren prestaketa amaitu ondoren, Luisak ibai-bazterretik osteratxoa egitea erabaki du; gustatzen zaio uraren joate geldoa ikustea, eta nola kolorez aldatzen den, eta airea aurpegian sentitzea ere. Aldi berean, landareak eta zuhaitzak behatu ere egiten du. Ibaiaren bihurgune batetik irtetean, familia bat ikusten du saiheskiak sutan erretzen ari dena. Egur ihartuak bildu dituzte inguruetatik, zuhaitzei kalterik ez egiteko. Familia horretako neskatoek “su egitea debekatuta” dioen kartela ikusi dute, baina gurasoek ez diote garrantzirik eman eta saiheskiekin jarraitu dute. Luisak agur egiten die eta aurrera jarraitzen du. Aurreraxeago, gazte zalapartari batzuk ikusten ditu, ibaian igerian dabiltzala. Gazte horietako bat burua garbitzen ari da; etxera itzuli ondoren ere egin zitekeen, baina horrela ez du ilea berriro busti beharko. Luisak amaitzen du bere ibilaldia eta itzultzen da. Batailarekin nekatu direnean, Cristina gogoratzen da gozokien poltsa ekarri dutela, eta korrika doa

Ingurugiroa

Ariketen fitxak

117

Ibaiak

autora poltsaren bila. Karamelu piloa jaten dute eta lurrera botatzen dituzte paperak, belarrean eserita hitz egiten duten bitartean. Amak umeak ikustean plastikozko poltsa daramala hurreratzen zaie, eta paperak eta plastikoak biltzeko agintzen die. Azaltzen die plastikoa ez dela degradatzen, eta, beraz, hortik botata uzten badute, ibai-bazterra kutsatuko duela, eta ingurunea itsusituko. Umeak, erdi behartuta, amaren esanagatik erdi harrituta, bildu egiten dute zaborra. Ez zuten uste halako plastikotxo txiki batek horrenbeste kalte egin zezakeenik. Eguna bukatu da eta familia etxera itzultzen da autoan, nekaturik eta pozik.

Ingurugiroa

Ibaiak

118

Ariketen fitxak

Erantzun hurrengo galderoi modurik osoenean eta erantzunak ondo hausnartuta â&#x20AC;˘ Itziar, alaba nagusia, ez da zelaira joan, nahiago baitu eguna bere lagunekin eman. Zer iritzi izanen du Itziarrek, familiako ekologistak, eguna nola eman duten eta zer-nolako portaerak izan dituzten kontatzen diotenean?

â&#x20AC;˘ Istorio horretako pertsonen portaeretatik, zeintzuk izan dira ingurunearekiko errespetuzkoak?

Ingurugiroa

Ariketen fitxak

119

Ibaiak

â&#x20AC;˘ Zeintzuk ez?

â&#x20AC;˘ Zein jarrera zituen istorioko pertsona bakoitzak ibaiarekiko eta ingurunearekiko?

Ingurugiroa

Ibaiak

120

Ariketen fitxak

â&#x20AC;˘ Nola izan beharko zatekeen, zure ustez, haien portaera? Adieraz ezazu lerroalde batean.

â&#x20AC;˘ Zeintzuk dira Garziatarren eta beren auzokideen portaeretan eragina izan duten faktoreak? Zerrenda itzazu. Alderdi indibidualak, familiarrak edo gizarte-mailakoak izan daitezke.

Azkeneko puntu hori bigarren hezkuntzako mailetarako soilik planteatzen da.

Ingurugiroa

Ariketen fitxak

Ibaiak

121

IKASLEEN IRITZIA

EBALUAZIOA ZIKLO GOMENDATUAK • Lehen hezkuntzako 2 eta 3. zikloak. • Bigarren hezkuntzako 1. zikloa.

IRAUNALDIA • Ordu bete (eta irakasleek analisirako behar duten denbora) JAKINTZA-ARLOAK • Lehen hezkuntzako Ingurunearen Ezagutza. • Bigarren hezkuntzako Natur Zientziak eta Gizarte Zientziak.

ANTOLAKETA • Bakarka lehen zatia. • Irakasleak, bigarren zatia • Talde handian hirugarrena. LEKUA • Ikasgela.

DESKRIBAPENA Ikasleek galdetegi batzuk osatu behar dituzte, aurretik egindako jarduera batzuk ebaluatzeko.

Analisi hori ikasleen iritzi-hustuketaren bitartez egin daiteke. • Hirugarren zatia: Ikasleen iritzien bateratze-lana.

HELBURUAK • Lehen egindako jarduera batzuk aztertu eta horiei buruz hausnartzea.

Hasiera emateko, irakasleak galdetegiaren emaitzak azalduko ditu.

MATERIALAK • Ebaluaziorako galdetegia (ikus ikasleentzako materialak)

Une horretan, ikasleek emaitza horiei buruzko iruzkinak egin ahal izanen dituzte.

GARAPENA • Lehenengo zatia: Ikasle bakoitzak galdetegia osatzea.

EBALUAZIOA Jarduera hau baliagarri zaigu ikasleek hausnarketa egin dezaten egin izan diren jardueren alderdi garrantzitsuenei buruz.

Aurreneko 9 galderak jarduerei eta erabilitako metodologiari buruz ari dira. Azkeneko biak lortutako helburuetan sakontzen dira. Galdetegia osatu ondoren, irakasleari emanen zaio.

Beste alde batetik, aukera ematen die irakasleei ikasleentzat baliagarrien eta gogokoenak izan diren metodologiak eta alderdiak ezagutzeko. Emaitzak erabil daitezke, berebat, ikasleen beharrizan eta gogoetarako egokiagoak diren sekuentziak proposatzeko.

• Bigarren zatia: Irakasleek analizatu eginen dituzte galdetegien erantzunak.

Ingurugiroa

Ibaiak

Ariketen fitxak

122

IKASLEENTZAKO MATERIALA Ikasleen iritzia

1. Zer iruditu zaizkizu ibaiaren gaiari buruz egindako jarduerak? Gurutze bat ipini, hitz-bikote bakoitzerako, zure iritzitik hurbilen dagoen laukian.

Ongi

Gaizki

Atseginak

Aspergarriak

Oso interesgarriak

Interes gabeak

Laburrak

Luzeak

2. Egindako jardueretatik, zein gustatu zaizu gehien? Zergatik?

Ingurugiroa

Ariketen fitxak

123

Ibaiak

3. Zein izan da gutxien gustatu zaizuna? Zergatik?

4. Laguntzako materialak (kontsultetarako erabiltzen dituzunak):

Interesgarriak

Aspergarriak

Oso ulerterrazak

Ulergaitzak

Sinpleak

Konplikatuak

5. Zer hobetuko zenuke? Nola?

Ingurugiroa

Ibaiak

124

6. Zein lan egiteko modu gertatu zaizu atseginagoa? Marka ezazu gurutze batez

Bakarka

Talde txikietan

Talde handian

7. Zergatik?

8. Zein modutan ikasi duzu gehiago?

Bakarka

Talde txikietan

Talde handian

Ingurugiroa

Ariketen fitxak

125

9. Zergatik?

10. Zertarako izan zaizkizu baliozko jarduera horiek?

11. Zure ustez, zer lortu nahi zuen irakasleak jarduera horiekin?

Ingurugiroa

Ibaiak

Ariketen fitxak

126

GERTALDIEN ERREGISTROAK

EBALUAZIOA ZIKLO GOMENDATUAK • Lehen hezkuntzako 2 eta 3. zikloak. • Bigarren hezkuntzako 1. zikloa.

JAKINTZA-ARLOAK • Lehen hezkuntzako Ingurunearen Ezagutza. • Bigarren hezkuntzako Natur Zientziak.

ANTOLAKETA • Irakasleak egin beharreko jarduera. LEKUA • Irtenaldia: ibaia. • Ikasgelara ere heda daiteke jarduera. IRAUNALDIA • Aldakorra (irakaslearen helburuen arabera).

DESKRIBAPENA

Ondoren ematen da adibide bat erreferentzia gisa:

“Kritiko”tzat jotako gorabeheren erregistroan datza (koadernoetan edo fitxetan).

DATA IKASLEA BEHATZAILEA IKASTURTEA TESTUINGURUA

HELBURUAK • Ikasleen portaerei eta jarrerei buruzko informazio garrantzitsua jasotzea.

GERTALDIAREN DESKRIBAPENA

MATERIALAK • Informazioa biltzeko fitxak (ikus irakasleentzako material osagarriak)

INTERPRETAZIO/ BALORAZIOA

PRESTAKETA Irakasleak datu-bilketarako fitxa bat eduki beharko du ikasle bakoitzeko.

96-2-14 Ángeles Gómez. Guadalupe Lekunberri. Seigarrena. Goizeko ekitaldiaren amaieran, bateratze-lana egiteko unean.

Angeles klasetik joan egin zen, jarduerak sortuak zizkien sentsazio eta sentimenduei buruzko bateratze-lana egin aurretxoan.

Ez du lehenbiziko aldiz egin. Berarekin mintzatu da bere arrazoiak jakiteko, baina ez du ezertxo ere azaltzen, eta ez dio garrantzirik ere ematen. Beste metodoren bat bilatu beharko da bere jarrera alda dezan.

GARAPENA

•

Horretarako, ikastetxeko orientatzailearen laguntza edukiko da.

Lehenengo zatia: informazioaren erregistroa.

Garrantzizkoa da gertaldi positiboak nahiz negatibo edo ezegokiak jasotzea, errealitatearen ikuspegi hurbilagoa izateko.

Bigarren zatia: bildutako informazioaren analisia.

Beste irakasle batzuekin ere kontrastatu ahal izanen da informazioa.

Ingurugiroa

Ariketen fitxak

Ibaiak

127

IRADOKIZUN GEHIGARRIAK â&#x20AC;˘ Gertaldien erregistroek bide ematen dute ekintzak eta jarrerak zein testuingurutan gertatu diren ikusteko.

denboraren igaroan, ikasleek izan dituzten jarrerak eta portaerak, portaera horien kausak edo arrazoiak, eta ikasleengan aldaketarik gertatu ote den ere.

Denboran zehar hartutako oharpen zehatzek aukera eskaintzen digute ikasleengan gerta daitezkeen aldaketak hobeto ulertzeko.

EBALUAZIOA

comprensiĂłn de los posibles cambios en los alumnos y alumnas. Izenak berak aditzera ematen duenez, azalpen laburretan erregistraturiko gora-behera edo gertaldiak dira, irakasleak, behatzaile den aldetik, gertatzeko unean kontuan hartu beharrekotzat jotzen dituenak. Ikasturtean zehar erregistraturiko gertaldien multzoak agerian jar ditzake modu objektiboan eta

Jarduera hau planteatzen da, jarduera-sekuentzian oinarrituriko ikasketa-prozesu baten ondorioz, jarrera-aldaketarik gertatzen ote den behatzeko metodo gisa. Honako hauek dira ebaluatzeko jarrera nagusiak (hauek izan baitira jardueraren gai): . Ibaiekiko jakingura eta axola. . Ibaiekiko eta beren ingurunearekiko errespetua. . Elementu naturalak baloratu eta arduraz erabiltzea. . Ibaien babesa eta kontserbazioa.

Ingurugiroa

Ibaiak

Ariketen fitxak

128

IRAKASLEENTZAKO MATERIAL OSAGARRIA Gertaldien erregistroa: fitxa eredua.

IKASLEA

DATA:

IKASTURTEA:

TESTUINGURUA.

EGOERAREN AZALPENA:

INTERPRETAZIOA ETA KONKLUSIOAK:

Ingurugiroa

JAKINTZAGAIA:

Ariketen fitxak

Ibaiak

129

KONPONBIDE BILA: ERAIKI DEZAGUN ARAZTEGIA EBALUAZIOA ZIKLO GOMENDATUAK • Bigarren hezkuntzako 1. zikloa.

JAKINTZA-ARLOAK • Bigarren hezkuntzako Natur Zientziak eta Teknologia.

ANTOLAKETA • Talde handian lehen eta laugarren zatiak. • Talde txikietan bigarrena eta hirugarrena.

GAKO-KONTZEPTUAK • Uraren arazketa.

LEKUA • Ikasgela.

PROZEDURAK • Arazo tekniko jakin bati konponbide bideragarria ematera eraman dezaketen ideiak landu, aztertu eta aukeratzea. • Lan-prozesua planifikatu eta ekintza-sekuentzia ezartzea.

IRAUNALDIA • 60 minutu.

GAKO-JARRERAK ETA -BALOREAK • Ibaiak babesteko dauden neurriekiko axola.

DESKRIBAPENA Uren “araztegia” eraikitzea gure inguruneko material sinpleekin. HELBURUAK • Araztegiaren egiturari eta funtzioari buruzko ikasketa ebaluatzea. MATERIALAK Aldakorrak izan daitezke. Ikastetxeko jantokiko materialak edo ikasleek ekarritakoak erabil daitezke. Ondoren ematen da zerrenda orientagarria: • Ura. • Lurra. • Olioa. • Paperak. • Zapi fin bat (sudurzapia izan daiteke).

• • • •

2-3 ontzi garden. 2 irazki, lodiera desberdineko saretxo bana dutela. Likidoak neurtzeko pitxer bat. Plastikozko poltsa bat.

GARAPENA • Lehenengo zatia: Jarduera zertan datzan azaltzen zaie ikasleei: araztegia eraiki behar da material sinple eta baliagarriekin. • Bigarren zatia: Ikasleak antolatuko dira 3-4 pertsonako taldeetan. Honako hauek egin beharko dituzte: . Eraiki beharreko araztegiaren diseinua. . Behar dituzten objektuen zerrenda. . Non lor daitezkeen asmatzea. . Elementu bakoitzak zer funtzio betetzen duen zehaztea. EIrakasleari emanen dizkiote diseinua eta objektuen zerrenda, eta hark hornituko dizkie materialak.

Ingurugiroa

Ibaiak

Ariketen fitxak

130

• Hirugarren zatia: Araztegiak egitea eta arazketa-prozesua praktikan jartzea. • Laugarren zatia: Egindako diseinuen eta talde bakoitzean lortutako emaitzen bateratze-lana.

IRAKASLEENTZAKO MATERIAL OSAGARRIA

IRADOKIZUN GEHIGARRIAK • Jarduerari utz dakioke bigarren zatia bukatutakoan eta hurrengo egunean jarraitu. Horrek bide emanen du ikasleek berek ekar ditzaten araztegiak egiteko behar diren materialak.

• .

Araztegia eraikitzeko oharrak. Ondoren azaltzen dira araztegia egiteko oinarrizko urratsak. Informazio orientagarria da, talde bakoitzaren egoerara moldatuko dena. • Lehen zatia: ur zikina prestatzea. Pitxerrean nahasiko ditugu ura, olio edo beste koipe baten tanta batzuk, lurra, abartxoak, paperak... eta ondo irabiatuko dugu nahasketa. Garrantzizkoa da uretan dauden zaborrak tamainaz desberdinak izatea. •

Bigarren zatia: araztegia eraikitzeko behar diren materialak. Ondoren ematen den taulan zerrendatzen dira egiazko araztegiaren aldeak eta ikasgelan eraikitzeko erabiliko ditugun tresnak.

. .

Laugarren zatia: arazketa-prozesua. Ur zikina pitxerrean jarri ondoren, edukia botatzen da ontzi garden batera, aurretik pasatzen dugula bilbe lodiko irazkitik (bertan geratuko dira uretan dauden tamaina handieneko zaborrak). Atera ditugun hondakinak plastikozko poltsa batean sartuko ditugu. Berriro ere irazten dugu ur zikina bilbe itxiagoko beste irazki batetik (bertan geratuko direla aurreneko irazkitik pasatu ziren tamaina txikiko objektu batzuk). Ateratako hondakinak plastikozko poltsan sartuko ditugu. Likidoa aldatzen dugu beste ontzi batera, sudurzapitik igaroarazten dugula apurka-apurka. Hor geratuko dira olioa eta koipeak. Likidoa isurtzen dugu astiro beste ontzi batera. Hondoko lohiak botatzen ditugu plastikozko poltsara. Berriro ere errepikatzen ditugu azken bi urratsak, eta denbora gehiago uzten dugu partikula txikienak hondora jalki daitezen. Amaierako urak jasoak ditu aurretratamendua eta tratamendu primarioa. Tratamendu sekundarioa berregiteko zailagoa da, bakterioek esku hartzen baitute.

• Hirugarren zatia: ur-emariaren neurketa. Pitxerra erabil daiteke lortutako ur-kantitatea neurtzeko. UR-ETORRIA

Hodiak (gainezkabidea)

Pitxerra

AURRETRATAMENDUA

Objektu handietarako saretxoa

Bilbe lodiko irazkia

Objektu txikietarako saretxoa

Bilbe itxiko irazkia

Ur-emariaren neurgailua

Neurtzeko pitxerra

Koipe-kentzailea

Sudurzapia edo oihal fina

Harea-kentzailea

Beira edo plastikozko ontzi gardena

TRATAMENDU PRIMARIOA

Dekantatzaile primarioa

Beira edo plastikozko ontzi gardena

TRATAMENDU SEKUNDARIOA

Tratamendu biologikoa

—————————————

Dekantatzaile sekundarioa

Beira edo plastikozko ontzi gardena

Ingurugiroa

Ariketen fitxak

Ibaiak

131

IBAIEN GAIA LANTZEKO IDEIA GEHIAGO 1. SENTSIBILIZAZIOA:

4. EKINTZA:

Ibaitik jolas-kirol erako esperientzia egitea plantea daiteke. Horretarako, hitz egin daiteke ibaitik ibilaldiak antolatzen dituzten enpresekin.

•

2. EZAGUERA: . •

• • • •

• •

Lanari ekin: noriak, errotak, zubiak... eraikitzea. Ibai inguruko arazoei buruzko simulazio jokoa. Ibaietan gertatzen diren arazo anitz erabil daitezke, esaterako: kutsadura, bazterretako okupazioa, kudeaketa arazoak... Egunkarietan argitaratua den egiazko gertaeraren batetik abia gaitezke, eta gero jokoaren dinamika hori erabili arazoaren ezagueran sakontzeko eta konponbideak bilatzeko. Iruñeko, Tuterako ibai-parkeak, Aragoi ibaiaren Parke Naturala... aztertzea. Zubi-mota batzuk marraztu eta aztertzea. Kutsaduraren adierazgarri biologikoak eta uren analisi kimikoa. Mikro-ibilaldia. Lur arrasean egindako ibilalditxoa, normalean ikusten ez ditugun xehetasun xume eta ñimiñoenak behatzeko. Ibaien inguruan gertatzen diren uholdeak eta hondamendiak Legeria.

•

5. EBALUAZIOA: .

Mapa kontzeptualak egitea, ikasleek ezaguerak hartzeko prozesuan egiten dituzten aurrerapenak ebaluatzeko.

6. BALIABIDEAK: •

•

3. SINTESIA – KOMUNIKAZIOA:

•

Gida turistikoa egitea. Hainbat iturritatik (bibliografikoak, bisitak...) jasotako informazioan oinarrituta, bisitatzeko leku interesgarri guztiak biltzen dituen gida egin daiteke. Leku horiek erlazionaturik egon daitezke gai kulturalekin, historikoekin, naturarekin... Adibidez, bisitatzeko proposa daitezke araztegiak, urtegiak, ur sendagarrien lekuak, arrain-haztegiak, akueduktuak, burdinolak, iturburuak, urjauziak, gatzagak...

Ibaiei buruzko erreibindikazio kanpainak. Alderdi asko izan daitezke kanpaina horien gai, adibidez, ibaien garrantzia, garbitasuna... Ibaiaren lagun diren eskolen sarea sortzea, ibaiak ikertu, aztertu, babestu eta beren garrantzia errebindikatzera zuzendua. Ibaiaren jaia. Bertan antola daitezke bazterrak garbitzeko jarduerak, antzerki-lanak, jolasak, ibilera gidatuak...

Egunkarietako albisteak. Gaia aurkezteko erabil daitezke (kutsadura, ibaiak garbitzeko kanpainak, hobetzeko planak, ibaiaren erabilerak), eta ezagueran sakontzeko ere bai. Diapositibak. Ibaiei buruzko diapositibak dira, ikasleek zein irakasleek eginak izan daitezkeenak. Hezkuntza eta Kultura Sailean dagoen flora, fauna eta ekosistemei buruzko bilduma ere erabil daiteke. XIX. mendeko grabatua, El Bocal-ekoa; untzia nabigatzen ikus daiteke bertan. “Recorridos por Navarra nº 29. Caja de Ahorros - Diario de Navarra” liburukoa da. Txisteak. Argazki zaharrak eta gaurkoak.

Ingurugiroa

Ibaiak

132

Ingurugiroa

Ariketen fitxak

Nafarroako Ibaiak Informazio dosierra

Informazio dosierra

Ibaiak

135

Nik ez dakit nola, ur tanta bat hari mehe bihurtu eta arrakalen artean sartu da sukarriak bigunduz goroldio hezeak laztanduz zulo ilunetan eta berriz ere argitasunera atera da gizon-iturburu bihurtu edo emakume-errekasto eta gero ibai eta ur-jauzi itsasadar â&#x20AC;&#x201C;leun eta gozoâ&#x20AC;&#x201C; eta gero itsaso ere izatea lortu du (â&#x20AC;Ś) Gloria Fuertes, Ur tanta

1.2. Zer da ibaia? Ibaia, Ibon Sarasolaren Euskal Hiztegiaren arabera â&#x20AC;&#x153;Berezko ur-lasterra, aski handia, itsasora edo beste ibai batera doanaâ&#x20AC;? da; baina definizio horrek ikuspegi ekologikotik ez digu balio. Ikuspegi horretatik ibaia gauza askoz ere konplexuagoa da. Itsasora heldu arte egiten duten ibilbidean ibaiek material asko mugiarazten eta lurra moldeatzen dute. Aldi berean, ur korronte horrek sistema biologiko anitz, oparo eta hauskorrak eratzeko baldintzak sortarazten ditu; sistema horiek izaki bizidun askoren euskarri dira, eta horien artean, zuzen-zuzenean edo zeharka, gizakiaren ezargune askoren euskarri.

1. Sarrera 1.1. Non gaude? Nafarroako geografiaren benetako ardatza ibaiak dira; gure komunitatearen ia lurralde osoa Ebro ibaiaren adarren arabera taxutzen da. Gizakiak kokatzeko hautatu dituen toki gehienak eta, oro har, Nafarroako biztanle kopururik handiena Arga, Ega eta Aragoi ibaien inguruan daude. Ibaia hurbil edukitzeak gizkiaren zibilizazioa garatzeko aukera onak daudela esan nahi du: gizakiek kontsumitu behar duten ura hornitzeko edo uztak ureztatzeko aukerak; emaria dagoen tokietan, garraiabide erosoa; nekazaritzarako eskualde alubial lau eta emankorrak; komunikabideak hedatzeko eta industriak eta zerbitzuak kokatzeko lekua. Baina denak ez dira abantailak izaten; ibai baten ondoan kokatzeak uholde eta azpiegiturak hausteko arriskuak ere ekartzen dituelako. Baina, oro har, ibaietatik hurbil bizitzeak eragozpen baino abantaila gehiago duela esaten ahal da..

Beraz, bizia duten izakiak dira, arrotik zirkulatzen duen ur emariaren arabera etenik gabe aldatzen direnak; halaber, eremu naturalaren antolamenduaren ezinbesteko elementuak dira. Gizarteari dagokionez, ibaia, zentzurik zabalenean, funtsezko ondasuna da, eta ez bakarrik bizitza eta aberastasunaren iturria delako, baizik eta jolas eta atsedenerako gune gisa ere bai; hortaz, benetako ondasun kulturala da. Beraz, zer da ibaia guretzat? Gizakiaren eragin oso handia duen ekosistema bat, edo, zabalago hartuta, izaki bizidunen eta bizigabeen multzoa, eten gabeko elkarrekintza prozesua bizi duena; ibaiko elementu baten aldakuntza, berehala edo ia berehala, gainerako elementu guztiek nabari dute.

Ingurugiroa

Ibaiak

136

2. Nafarroako ibaien ikuspegi orokorra

Informazio dosierra

2. Irregulartasuna: ibai baten emariak urteetan zehar dituen aldakuntzak iregulartasun-koefizientean islatzen dira. Koefizientea kalkulatzeko zatiketa egin behar da, alegia, aztergai dugun aldian izan den urteko batezbesteko emaririk handiena zati emaririk txikiena egin behar da. Zatidura zenbat eta unitatetik hurbilago egon orduan eta erregularragoa da gure ibaia.

2.1. Ibai-erregimenaren faktoreak Ibaien ur-emariak arroetan biltzen diren euri- edo elur-jasetatik datoz. Ibaien emari horietan batezbesteko bi maila daudela esan genezake: agorraldiko emaria, hil lehorretan gertatzen dena, eta goraldietako emaria, hau da, urtzaldietan edo euri-jasa handietan gertatzen dena. Lehorraldietan ibaiak lurpetik zirkulatzen duen uraz elikatzen dira, akuiferoak deskargatzen diren aldeetan azaleratzen baita; kasu honetan ura ibaiaren ibilguan bertan azaleratzen da. Lurpeko fluxu hori ez dago, epe laburrean, arroan gertatzen diren euri- edo elur-jasei lotuta, eta gutxi gora-behera maila berean mantentzen da akuiferoetan biltzen den urari esker; halaber, fluxu hori udan lehortzen ez diren ibaien emariaren oinarria da. Euria egiten duen aldietan, edo ekaitzaren ondoren, ibaietan hazi egiten da oinarrizko emari hori, ibaiek ur-ekarpen hauek jasotzen dituztelako: zuzenean ibaian bertan erortzen den euria edo elurra, lur azaletik isurtzen den ura (lurraren gainetik zirkulatzen duen ura) eta, geroago, lurpetik edo azaletik isurtzen dena (kasu batean eta bestean urak lur azala zeharkatzen du eta horretan zehar zirkulatzen du). Ibaia jaiotzen den tokia, ibilbidea eta ahoa, adarrak eta zeharkatzen dituen hiri edo herriak ezagutzen ditugu, baina datu horien bidez ibaiaren funtzionamenduari buruzko ezer gutxi jakiten ahal dugu. Ikus ditzagun ibaiaren portaera hidrologikoa definitzeko erabil daitezkeen neurri batzuk:

1. Emaria: ibaiko toki jakin batetik igarotzen den uraren kopurua da. Emaria urtero neurtzen ahal da (urteko ekarpena, hektometro kubikoak/urteko), edo une jakin batean (emari absolutua, metro kubikoak/segundoko), edo ibaiaren kaptazio-arroari erreparatuta (emari zehatza edo erlatiboa, litroak/segundoko eta kilometro karratuko).

3. Hiletako edo urtaroetako aldakuntzak: hau da ibaiaren erregimena ongien deskribatzen duen datua. Urte osoko hileroko emariak dituen grafiko batean islatzen da. 4. Uholdeak eta agorraldiak: ibaiek aparteko egoeretan izaten dituzten emariak dira, esaterako euri-jasa handietan edo lehorte luzeetan. Baina, zeintzuk dira ibaien erregimenean eragina duten faktoreak? Ikusi dugu emaria, alde batetik, arroaren gainean erortzen den uraren emaitza dela, eta, bestetik, urak ubidera heldu aurretik gainditu behar duen prozesuarena. Prozesu horiek landaretzari eta arroko lurraren ezaugarriei loturik daude. Euri- eta elur-jasen emaitzako urak, lehenengo eta behin, landareen geruza ukitzen du eta hor oztopo bat aurkitzen du; halaber, zati bat lurrindu egiten da eta zuzenean itzultzen da atmosferara, lurra ukitu ere egin gabe. Fenomeno hori oso garrantzitsua izan daiteke, arroan dagoen landaretzaren eta euri-jasa moten arabera. Lurrindu ez den ura lurreraino iristen da eta maldan behera isurtzen da azaletik, edo lurrean barneratzen da zatiki mineralen artean dauden zulo eta zirrikituetatik edo landareen sustrai-sistemen arteko hutsuneetatik. Behin lurrean dagoenean, landareek uraren zati bat erabiltzen dute eta gero atmosferara itzultzen dute (lurrinketa-transpirazioa) eta beste zati batek, motel samar, aurrera egiten du azaleko ubideren bat aurkitu arte. Uholdeak Uholdeak ibaien bat-bateko goraldiak dira, ekaitz edo eurijasa handietan gertatzen direnak. Ekaitzak dirauen bitartean arroak jasotzen duen ur kopurua bitarte horretan metatzen ahal duena baino handiagoa da, eta, ondorioz, ura azkar eta bortizki isurtzen da ubideetan zehar.

Ingurugiroa

Informazio dosierra

Ibaiak

137

Uholdeak fenomeno naturalak dira ibaietan; arroak jasotzen duen ur kopuruari eusteko eta hori erregulatzeko duen gaitasunari lotuta daude. Euri kopuru bera jasotzen duten eta tamainaz berdinak diren bi arro hartzen baditugu, lehenengoak landaretza oparoa eta ura irensteko gaitasun handiko lur eta harri motak dituelarik eta bigarrenak lur soildua eta harri biluziak besterik ez, uholdea askoz ere txikiagoa izanen da lehenengoan bigarrenean baino. Halaber, landare asko dituzten arroek askoz hobeto atxikitzen dituzte urak arrastatzen dituen material solidoak eta nabarmen murrizten dituzte uholdearen ondorioak. Uholdeek eragiten dituzten kalteak, maiz, ez dira zuzenean uholdearen tamainari lotuta egoten, eta bai lurraren okupazio motari (nekazaritzako jarduerak, industria, azpiegiturak, herriak eta hiriak). Uholde baten ezaugarriak jakiteko nahitaezkoa da kontuan hartzea denbora-unitate jakin batean hustu den uraren bolumena eta gehieneko emaria; halaber, uholdearen maiztasuna neurtu behar da (itzulera-aldia).

2.2. Nafarroako klima eta ibaietan duen eragina Nafarroako komunitateak ur asko du, nahiz eta prezipitazioen banaketa guztiz irregularra izan, iparmendebaldeko mendi gainetan 2.500 mm-koa eta erribera aldeko toki askotan 400 mmkoa besterik ez. Nafarroako lurraldeak urtean, batez beste, bederatzi bilioi eta erdi litro ur (9.550 hektometro kubiko) jasotzen du prezipitazioen bidez; ur horretatik ia erdia (%47; 4.450 Hm3) atmosferara bihurtzen da lurrinketa-transpirazioaren bidez (berez lurrintzen den ura gehi landareek transpirazioan botatzen duten ur-lurrina) eta gainerakoa (5.100 Hm3) Nafarroako ibai eta akuiferoetan biltzen da, beste komunitate batzuetatik ibaiek ekartzen diguten urarekin batera. Lurrintzen ez den ur horretatik urtean 1.325 Hm3 lurpeko urguneetara doaz, eta gainerakoak, 3.775 Hm3, ibaietara. Nafarroan bi ibai-arro daude: Azaleraren %

Emariaren %

Ebro ibaiaren arroa

88,7

74,7

Kantauriko arroa

11,3

25,3

Kantauriko isurialdea. Alde honek 1.500 mm-tik gorako prezipitazioak jasotzen ditu, euria gehienbat. Mendietan elurra maiz egiten du eta elurtza handi samarrak izaten dira, baina elurrak gutxi irauten du lurraren gainean. Ibaiek euriteen araberako erregimena dute eta emarien kurba bat dator prezipitazioen kurbarekin. Udazkenean eta neguan euri gehiago egiten du gainerako urtaroetan baino; hala ere uda ez da lehorra. Lurrintzen den baino ur gehiago erortzen da Kantauri aldeko ibar guztietan: 800 mm-tik gorako soberakina egoten da. Pirineoa zeharkatzen duten ibarrak. Kantauri aldetik iparraldera egin ahala mendiak garaiagoak dira, giroa hotzagoa eta prezipitazioak urriagoak (1.000 eta 1.800 mm artekoak), elurra maizago eta ugariago egiten du eta elurtzak gehiago irauten du lurraren azalean. Udan ia ez dago lehorterik. Ur soberakina Kantauriko arroan baino txikiagoa da. Ura lur gaineko elurtza moduan atxikita geratzen da udaberrian elurra urtu arte, eta horregatik ibaiek elur-euri erregimena dute (elurraren eragina handiagoa denean) edo euri-elur erregimena (euriaren eragina handiagoa denean). Pirineoaren hegoaldeko arroak. Iru単eko eta Irunberri-Agoitzeko arroak dira. Prezipitazioak 800 eta 1.200 mm bitartekoak dira eta ur soberakin txikia dago (400 mm-tik beherakoa). Udako lehortea badago. Ibaiek euri-erregimena dute. Nafarroako hegoaldea edo alde mediterraneoa. Bi alde bereizten ahal dira. Lehenengoak, trantsizio aldeak, 500 eta 1.000 mm bitarteko prezipitazioak ditu, udan lehortea du, eta balantze hidrikoan mentsa du (0 eta 300 mm artekoa). Bigarren aldea Erribera da. Alde honetan prezipitazioak 500 mm-tik beherakoak dira, udak are lehorragoak dira eta ments hidrikoa 300 mm-tik gorakoa da. Emarien kurba eurien kurbaren antzekoa da. Eurien kurba horrek gora-behera asko ditu eta udaberriaren eta udaren mugan jotzen du gailurra.

2.3. Kantauri aldeko arroak

Bestalde, Nafarroan lau alde klimatiko-hidrologiko nagusi bereiz daitezke:

LKantauri aldeko arroa uraren isurialdeen banalerroaren iparraldean dago. Bidasoa ibaia osorik eta Urumea, Oria, Errobi eta Sarrakaria ibaiak biltzen ditu.

Ingurugiroa

Ibaiak

138

Uraren isurialdeak banatzen dituen lerroa mendi gailurretan zehar doa. Adi eta Saioa mendietan 1.400 m-ko mailara iristen da, Belate gainean 800 m-ra eta Azpirotz eta Etxegaraten 600 m-ra. Laino altuenek hegoalderantz jarraitzen dute mendilerro horren gainetik, ez dute elurtza handirik uzten, lehen esan dugun bezala, eta gainera elurrak denbora gutxi irauten du mendietan. Hala ere, Kantauritik datozen hodei multzoren batzuk gailurretan atxikita geratzen dira eta lainoak eta euriak ugariagoak dira mendi gainetan. Isurialde honetako ibai guztiak antzekoak dira gauza batzuetan. Denak laburrak dira, arro txikikoak eta malda handikoak. Gehienek luzeran ez dute 15 km baino gehiago eta arroaren azalera 50 km2 ingurukoa baino ez da. Hala ere ibai emaritsuak dira, emari absolutuak 3 m3/seg baino handiagoak izan ez arren (Bisasoa, Urumea eta Ezkurra ibaietan salbu). Emari erlatiboa, berriz (arroaren azalera kontuan hartuz kalkulatzen dena) 40 eta 50 m3/seg/km2 bitartekoa da. Emariak erregularrak dira, irregulartasun-koefizientea 4tik beherakoa baita, oso balio txikia Espainiako ibai mediterraneoen koefizienteen aldean, berauek, oro har, 10etik gorakoak baitira. Kantauri aldeko ibaiek ez dute udako lehorte handirik, eta bai, ordea, goraldi nabarmenak.

2.3. Kantauri aldeko arroak Isurialdeak banatzen dituen lerroaren hegoaldean dauden arro nagusiak Arga, Ega eta Aragoi ibaienak dira. Ebro ibaiak Nafarroan duen emariaren ia %75 hiru ibai horietatik dator. Arga ibaia.

Informazio dosierra

diena (2.652 km2, arroak dituen 2.795 km2-etatik) foru komunitateko lurraldean baitago. Euri-elur erregimenaren eta euri erregimen ozeanikoaren tarteko futzionamendu mistoa du. Hain zuzen ere, ibai-burua euri-elur erregimenaren menpe dago, neguan ibaia hazi egiten da eta horrela irauten du maiatza arte, udaberrian elurra urtzen delako. Etxauri parean, Ultzama eta Arakil ibaien ura jaso ondotik euri erregimen antzekora igarotzen da, ur-emaririk handiena abenduan baitu, eta beheko tartean bi erregimenak nahasian ageri dira. Ega ibaia. Ega ibaiak Nafarroako erdialdea mendebaldetik zeharkatzen du. Ia emariaren erdia Urbasako akuiferotik jasotzen du Urederra ibaiaren bidez. Lizarra aldean euri erregimen ozeanikoa du: ur-etorri handiko aldia azaroan hasi eta maiatzaren hasieran bukatzen da eta neguko hilabeteetan iristen da gorenera. Beheko tartean ere euri erregimen ozeanikoa du baina zertxobait aldatuta. Izan ere, uholdeak ohiko euri erregimen ozeanikoan baino maizago gertatzen dira, luzeagoak dira, eta udako lehortea nabarmenagoa da. Aragoi ibaia. Leireko mendilerroaren hegoaldetik sartzen da Nafarroan eta gure komunitateko ekialdean barrena doa. Gure ibaien artean hau da pirenaikoena. Nafarroan sartu aurretik jasotzen duen ur gehiena elur urtua da. Udaberriaren hasieran izaten du uremaririk handiena, eta Yesan euri-elur erregimena du. Gero Irati ibaiaren ura jasotzen du, euri-ekarpen handiagoarekin, eta prezipitazioek ibaiaren erregimenean duten eragina areagotu egiten da.

Nafarroako geografian Arga da ibai nagusia, Nafarroa iparretik hegora zeharkatzen baitu eta haren arroaren zatirik han-

Ingurugiroa

Informazio dosierra

139

Ingurugiroa

Ibaiak

140

3. Ibai aldakorrak

Informazio dosierra

menduari. Marruskaduraren indarrean zerikusi handia dute ibaiak zeharkatzen dituen lurren litologiak eta erliebeak.

Ibaiak ez dira arroko elementu bakarrak. Aitzitik, arroan ibaisistema edo ibai-sare osoa dago, ibai nagusiaren adarrak diren erreka eta xirripa guztiak biltzen dituena. Sarearen itxura eta konplexutasuna lurraren ezaugarrien eta harrien gogortasun eta iragazkortasunaren baitan dago. Sarearen bilakaera arroko higadura-prozesuei loturik doa, eta higadura askoz handiagoa da eremu idorretan (Bardean, adibidez), lur azalak landaretzaren babesik ez duenez urak etengabe irekitzen dituelako ubide eta erreten berriak. Ibai-sare bat mapan aztertzen dugunean haren formari erreparatzen diogu lehendabizi. Sistema batzuk adarkatuak dira, zuhaitzen gisakoak (arro dendritikoak dira). Geologiak ibaien ibilbidean eraginik ez duen aldeetan eratzen dira horrelako arroak, adibidez, Kantauri aldeko arroak edo Nafarroako erdialdeko eta erriberako ibaienak. Beste leku batzuetan harrien kokaerak, harri-geruzek eta tolesturek moldatzen dituzte ibaien ibilguak. Horixe gertatu da gure komunitateko iparraldean. Mendilerroak ekialdetik mendebaldera hedatzen dira eta lurrak behera egiten du Ebro ibaiaren ibarrerantz. Horrela, ibai-sarea koadrikularen gisara taxututa dago. Ibai nagusiak arroil handi sakonetatik doaz hegoalderantz eta ibaiadar gehienak ibai nagusiaren perpendikularrak dira, harrien tolesturen lerroari jarraitzen baitiote.

3.1. Higadura, garraio eta jalkitze prozesuak ibaian zehar.

Uraren abiadura ibaien ezaugarri aldakorrenetariko bat da, bai leku batetik bestera eta bai denboran zehar. Faktore askok aldarazten dute abiadura, eta horietako bat ibilguak urari egiten dion erresistentzia da. Erresistentzia hori materialen tamainaren arabera aldatzen da (errekarri, legar eta harea aleen tamaina), eta bai material horiek kokatuta dauden moduaren arabera ere, ura arinago dabilelako oztoporik gabeko hondo leunen gainetik. Uretan dauden landareen eta landare-hondakinen erresistentziak ere uraren abiadura beheratzen du. Zenbaitetan landareek presarena egiten dute (enbor eroriak) eta ibaiak gainez egin dezake urak horrelako oztopoak aurkitzen dituenean. Ibilguaren formak berak ere uraren abiadura baldintzatzen du. Tarte zuzenetan ibilguak ia ez dio traba egiten urari; meandroetan, aldiz, erresistentzia handiagoa da eta abiaduraren gora-behera handiak izaten dira ibaiaren tarte labur horietan. Ibilguaren erresistentzia-indarraren ondorioz uraren abiadura aldatu egiten da ibaiaren zehar-ebakiduran, hau da, bi ertzen artean, gune bakoitzean hondoraino eta urertzeraino dagoen distantziaren arabera, hain zuzen ere. Ibaiertzetik hurbil ura astiroago dabil, eta ibilguaren ardatzetik zenbat eta hurbilago ibili, orduan eta azkarrago. Ibaiaren luzeran ere abiadura aldatu egiten da. Beheko tartean ibilguak malda txikiagoa izaten du eta horrek uraren abiadura beheratzen du. Beste alde batetik, beheko tartean substratuko materialak xeheagoak eta tamainaz berdinagoak dira, erresistentzia txikiagoa egiten dute eta horrela uraren abiadura igo egiten da. Gerta liteke bigarren fenomeno hori lehenengoa berdintzera iristea, eta halakoetan ura arinago dabil ibaiaren beheko tartean.

Ibai-arroko lurraren azaletik isurtzen den ura ibaira doa eta berekin eramaten dizkio lurreko zatiki mineral eta organikoak. Ibaiko ur-lasterrak material horiek garraiatzen ditu sedimentazio edo jalkitze guneetaraino. Materialak jalkitzen diren gune horietako batzuk ibaiaren bazterretan daude (ibarrak, uholdeetan urpean geratzen diren zelaiak) eta beste batzuk ibilguan bertan (uharteak eta deltak).

Ur-lasterraren bultzada eta hondoaren osagaiek bultzada horren kontra egiten duten indarra orekan daude, oreka desberdinean ibaiaren tarte bakoitzean, ibaiaren hondoaren ezaugarriak aldatu egiten baitira. Horrela, partikularen tamainaren arabera, urak gutxieneko abiadura jakin bat hartu behar du (abiadura kritikoa) partikula hori arrastatu ahal izateko.

Ibaiko ura indar nagusi biren menpe dago. Lehenbiziko indarra grabitatea da; horren eraginez ura goitik behera dabil. Bigarrena uraren eta ibilguaren arteko marruskaduraren indarra da, eta aurka egiten dio uraren goitik beherako mugi-

Uholdeetan gertatzen da higadurarik handiena, hots, uraren arrastatze indarra oso handia denean eta ibilguan dauden partikula gehienak arrastatzeko adinako abiadura edo abiadura kritikoa hartzen duenean. Orduan ibaiaren zehar-ebakidura

Ingurugiroa

Informazio dosierra

Ibaiak

141

aldatu egiten da, urak eragindako higadura prozesuak (agradazioa) ibilguaren sakonera eta zabalera aldarazten baititu. Uraren emaria eta abiadura lehengo mailara itzultzen direnean urak arrastatze indarra galtzen du eta partikulak berriro jalkitzen dira, batzuk lehenago eta besteak geroago beren tamainaren arabera (degradazioa). Ibilguen agradazio eta degradazio prozesu horiek berez eta aldizka gertatzen dira ibaietan. Ur-emariaren gora-beherak eta mendi hegaletatik ibairaino heltzen diren material solidoak dira prozesuaren dinamikan esku hartzen duten elementuak, baina batzuetan gizakiak ere esku hartzen du, mendi hegaletan edo ibai-arroan eraldakuntzak egiten dituenean. Ibaiaren ibilguan ez ezik, ibaiertzetan ere gertatzen dira higadura eta jalkiera prozesuak, eta hauek ere uholdeetan areagotu egiten dira. Hala ere, uraren mailak behera egiten duenean, lurraren hezetasun handia dela eta, lubiziak izan ohi dira eta lurra ubideraino lerratzen da. Horixe da urak daramatzan solidoen iturri nagusietako bat. Lur azala landarez jantzita egoteak eragin hori gutxitzen laguntzen du, landareen sustraiek lurra finkatzen dutelako.

Ur lasterrak eta urbilduak. Ibilgua zapala den lekuetan ura azkarrago dabil; tarte horiek ur lasterreko tarteak dira. Ur lasterrekin tartekaturik, ibilgua sakonagoa den lekuetan urgeldi edo osinak daude; sakonune horietan ur asko biltzen da eta horregatik dabil geldiago. Osinetako substratua hareazkoa izan ohi da, edo elementu finez osatua. Ur lasterretan, aldiz, ura indartsu dator eta hondoan material handiek baino ez dute irauten. Ibilguaren tarte zapal horiek, ur lasterreko tarteak, legarrak eta bestelako materialak metatzen direnean eratzen dira. Materialok orain ibilguaren alde batean eta gero bestean metaturik daude eta horrela ur-lasterra ibilguaren barnean bihurguneak eta meandro txikiak egitera behartzen dute. Horrela sortzen dira denboraren buruan uholde-lautadak. Ur lasterreko tarte biren arteko distantzia ibilguaren zabalera halako 5 eta 7 bitartean izan ohi da. Taxuera. Betidanik ibai-ibilguaren hiru taxuera mota bereizten dira: tarte zuzenak, meandroak dituzten tarteak edo bihurgunetsuak, eta tarte adarkatuak. Tokian bertan ez dira beti bata bestetik garbi bereizten.

3.2. Ibilguen formak eta motak. Ur-lasterren energia potentzialaren eta zinetikoaren ondorioz eta ibilguetan zehar etenik gabe gertatzen diren higadura eta jalkitze prozesuen ondorioz, Naturan forma eta mota anitzeko ibaiak daude, hots, ebakidura eta ibilbide desberdinak dituzten ibaiak.

Ibilgua taxutzen duten faktoreak hauek dira: ibaiaren ur-emaria, urak arrastatzen duen zama solidoa, eta hondoaren eta ertzen higatzeko joera.

Tarte zuzenak. Zabalera eta sakonera. Ibai baten ebakidura ibaiaren zeharretarako profila da. Zabalera eta gehieneko sakonera dira profilaren ezaugarriak. Ibaiaren ibilgua taxutzen duen faktorea ur-emari nagusia da, alegia, urte eta erdian behin, gutxi gora-behera, gertatzen diren uholde nagusietan ibaiak izaten duen ur-emaria. Eskuarki, ibilguaren forma gehieneko ur-emari horren araberakoa dela onartzen da, baina kontuan izan behar dugu ibaietan noizean behin aparteko uholdeak izaten direla eta zenbaitetan uholde handi horiek ibarren profila izugarri aldaraz dezaketela. Dena dela, uholdearen bukaeran urak atzera egiten duenean beste ubide berri batean biltzen da, eta lehenxeago aipatu ditugun ohiko uholdeak izanen dira ubide berri hori pixkanaka moldatuko dutenak.

Tarte hauetan ibaiertzak higagaitzak dira, ibai inguruko harriak gogorrak direlako edo bazterretako landaretzak higadura eragozten duelako. Nafarroan ibai tarte zuzenak daude mendietako errekastoetan eta ibaiak harri gogorren artetik bidea ireki behar duen lekuetan (arroilak).

Meandroak. Ibaiak egiten dituen bihurguneen luzera zuzen egiten dituen tarteen luzera halako bat eta erdi denean, ibaiak meandroak dituela esaten da. Ez dakigu zehatz-mehatz zergatik eratzen diren meandroak, ez eta zein motatako ur-emariak duen eraginik handiena meandroen eraketan ere. Meandroa sortzen hasi aurretik ibaiaren ertz bat higatu egiten da eta horren ondorioz beste ertzean sedimentazio prozesuak gertatzen

Ingurugiroa

Ibaiak

142

dira. Ibaiaren bi aldeetako prozesu hori hurrenez hurrengo toki askotan gertatzen da. Beraz, meandroa sortuko bada lehenengo eta behin ibaiaren ertz bat higatu behar da. Ziur aski, horrexegatik sortzen dira meandroak ibaiaren erdiko eta beheko tarteetan. Tarte horietan ertzetako material alubialak bigunak dira eta ibarrak askotan baso-soildurik daude.

Tarte adarkatuak. Tarte adarkatuetan ibaiaren ibilgua hainbat ubidetan banatzen da. Ubideen artean uharte txiki eta handiak daude, sarritan landaretzaren bidez finkatuak. Ibaia adarkatzen den tarte hauetan ere ertzak eta ibilgua bigunak dira meandroak dituzten tarteetan bezala, baina malda handiagoa dute eta ondorioz ura azkarrago dabil.

Informazio dosierra

Erdiko tartea. Tarte honetan higadura, garraio eta sedimentazio prozesuak gutxi gora-behera konpentsaturik daude eta ibarra gero eta zabalagoa da, haren zehar-ebakidura azpil itxurakoa dela. Ibar hondoa edo uholde-lautada zelai samarra da eta uholdeetan urpean geratzen da, baina lehorraldietan ibaia bere ohiko bidetik doa. Ibarra asko hedatzen den tokietan ibaiak meandro zabalak egiten ditu. Ibaiaren ibilguari dagokionez, behera egin ahala materialak gero eta xeheagoak eta uniformeagoak dira. Hondoa, eskuarki, legar fin eta hareaz osatuta dago, eta ur-lasterra bareago eta uniformeagoa da. Airea ur azalean baino ez da sartzen eta horregatik uretan oxigeno gutxiago dago. Beheko tartea.

Ibilguaren erdiko uharte horiek sedimentuz osaturik daude, luzangak izaten dira eta beherantz hazten dira, ur-lasterraren norabide berean. Uharteetan sustraitzen diren landareek lurrari eusten diote eta etengabeko sedimentazioa eragiten dute. Horrela urak ez ditu arrastatzen uharteetako materialak.

3.3. Ibaiaren tarteak. Ibaien ekintza geologikoa hobeki ulertzeko, ibaiaren zehar-ebakidura eta ibarra aztertuko ditugu ibaiaren ibilguaren hiru tarteetan. Goiko tartea. Tarte honetan uholde-ekintza da nagusi, ibarra sakontzera jotzen duen ekintza mekanikoa. Ibarra V itxurakoa da, gero eta zabalagoa ibaiak aurrera egiten duen heinean. Tarte honetako ibarrean ibilgua eta mendi hegalak daude, besterik ez. Ibarra zabalagoa edo estuagoa izatea lurraren ezaugarrien menpe dago. Harriak bigunak direnean ibarra zabalagoa da gogorrak direnean baino. Kararriak eta konglomeratuak dauden tokietan ibaiak horma bertikaleko haitzarte sakonak eratu ohi ditu. Nafarroako Pirineoaren hegoaldeko arroilak horren adibide ikusgarriak dira. Goiko tartean ibaiaren hondoa guztiz irregularra da, hondoko elementuak tamaina askotakoak dira eta. Hondoak gorabehera asko dituenez, ur-lasterra oso irregularra da, ura harri artean jauzika eta zurrunbiloka dabil, eta horrek uraren aireztapena errazten du.

Beheko tartean ibaiek lurra higatzeko indarra galtzen dute, eta, oro har, ibar zabaletan barrena doaz. Ibaiak gainez egiten duenean eremu handiak gera daitezke urpean. Hondoak material finez osatuta daude eta uraren aireztapena eskasa da. Penintsula Iberiarreko ibaien artean Guadalquivir da beheko tartean ezaugarri horiek guztiak garbiro agertzen dituen bakarra. Nafarroako iparraldea zeharkatzen dutenean ibai eta errekek ibaien goiko tartearen ezaugarriak dituzte. Gero, Nafarroako erdialdetik igaro ondoren, hau da, Pirineoko ibar gehienen elkargunea eta hegoaldeko azken mendi-adarrak atzean utzi dituztenean, Nafarroako erriberako ibar zabaletan sartzen dira. Han Nafarroako hiru ibai nagusiek (Ega, Arga eta Aragoi) eta bai Nafarroa iparmendebaldetik hegoekialdera zeharkatzen duen Ebro ibaiak ere, ibaien erdiko tarteen ezaugarriak dituzte: uholde-lautada zabalak eta sigi-saga eta meandro ugari egiten dituzten ibilguak.

3.4. Meandroak, uharkak eta meandro itsuak. Meandroak egitura geomorfologiko nahikoa aktiboak dira. Ura azkarrago dabil bihurgunearen kanpoaldetik eta ondorioz alde horretan urak materialak arrastatzeko indar handiagoa du, hots, higatzeko indar handiagoa. Ibaian metaturik dauden material bigunek erraz ematen diote amore uraren erasoari eta horrela higadura-ezponda edo malkarra sortzen da. Bihurgunearen barnealdean alderantzizko prozesua gertatzen da: ura astiroago dabil, materialak garraiatzeko gaitasuna galt-

Ingurugiroa

Informazio dosierra

Ibaiak

143

zen du eta bere zamaren zati bat sedimentatu egiten da. Aurrenik material astunenak jalkitzen dira, legarrak eta hareak, eta geroago, urgeldietan, limoak eta buztinak. Era horretara, aldi berean gertatzen dira higadura prozesua bihurgunearen kanpoaldean eta sedimentazio prozesua barnealdean, eta barnealdean bankuak eta hondartzak eratzen dira. Uholdeetan ibaiaren emaria hazi egiten da eta urak material gehiago arrastatzen ahal du. Higatzeko indar handi horren eraginez gerta liteke ur-lasterra bere ohiko bidetik ateratzea, erraz higatzen diren ahuluneetatik lasterbideak irekitzea, alegia. Horrela, zenbait tokitan meandroa bi muturretatik moztuta geratzen da eta uholdea amaitzen denerako bigarren mailako ubide bihurtuta dago, uraren bide nagusitik aparte. Denboraren buruan meandroaren bi muturrak material alubialez betetzen dira eta meandroa ubide nagusi berritik bereizi egiten da. Horrela sortzen dira meandro itsuak. Hilgora forma duten aintzira estuak dira eta lurretik iragazten den uraz betetzen dira, gehienbat. Gerta liteke meandroa mutur batetik bakarrik ixtea; halakoetan ia beti goiko muturretik ixten da. Beraz, meandro zaharrak ibaiari lotuta segitzen du beheko aldetik eta horrela sortzen den egiturari uharka deitzen zaio. Uharkak beste hainbat era-

tara sor daitezke, adibidez, uharte baten inguruko ibai-adarretako bat butxatzen denean, beti ere goiko aldetik. Bihurguneak zabalagoak diren tarteetan, bihurgunearen barnealdean metatzen diren legar eta hondarrek barra luzeak eratzen dituzte. Hauek ibilguaren barruan daude eta gutxi gora-behera ibaiertzaren paraleloak dira. Barra horiek goiko muturrean bat egin ohi dute ibaiertzarekin, mutur horretan material gehiago metatzen delako. Barraren eta ibaiertzaren artean geratzen den urgunea ere uharka da. Uharkak, kasu guztietan ere, ibaiak bere etengabeko bilakaeran bazter utzi dituen ubide zatiak dira. Uharka ur barea da, ur geldiko gunea da ibaiko ur lasterraren aldean. Uharka lurpetik iragazten den uraz eta ibaitik ur-lasterraren kontra sartzen zaion uraz elikatzen da. Ibaiko urak limo, buztin eta bestelako material xeheak ekartzen dizkio eta hauek astiro-astiro hondoan metatzen dira. Horrela, denboraren buruan uharka kolmatatu egiten da. Uharkak ugariak dira Nafarroako ibaien beheko tarteetan eta Ebro ibaian ere bai, eta ibai tarte horien dinamismoaren seinale dira. Nafarroako ibarbaso gehien-gehienetan gutxienez uharka bat dago.

3 2

1. irudia: Ibilgua eta uholde-lautada ibaiaren erdiko tartean (azalaren planoa). Ibarra zabala eta laua da, ibaia sigi-sagan doa eta bihurgune asko ditu. Marrazkian egitura hauek ikus ditzakegu:

â&#x20AC;˘ Meandroak (1): bihurgunearen kanpoaldea higatzen ari da eta barnealdean legarrak metatzen ari dira.

â&#x20AC;˘ Meandro itsua (2): ur-lasterrak ubidea zuzendu egin du eta meandroaren zati makurrena ibaitik bereizita dago. Ura lurretik heltzen zaio iragazketaren bidez eta pixkanaka materialez betetzen ari da.

Ingurugiroa

â&#x20AC;˘ Uharka (3): uharte batean sortu da. Ubidearen adarretako bat goiko muturrean kolmatatu egin da eta ur-lasterra jadanik ez da adar horretatik igarotzen; ura beheko aldetik sartzen da uharkan, korrontearen kontra.

Ibaiak

144

3.5. Alubioiak eta terrazak. Ibaiaren beheko tartean uholde-lautadak sortzen dira, ibilguan eta ertzetan jalkitzen diren materialez. Ertzetan metatzen diren materialak landareek finkatzen dituzte eta horrela sortzen dira uholde-lautada eta, geroago, ibaiko terraza. Terrazak material soltez osatzen dira, finkatu gabeko materialak izaten dituzte ia beti: errekarriak, legarrak, hareak eta

Informazio dosierra

limoak. Lehehengo hirurak normalean ibaiaren ibilguan bertan metatzen dira, ibilguaren sigi-sagen arabera modu batean edo bestean banaturik dauden geruzetan. Limoak ibilgutik kanpo metatzen dira ibaiak gainez egiten duen aldietan eta geruza askoz uniformeagoak osatzen dituzte. Ibarreko ekosistemen eta soroen emankortasuna areagotzen dute. Nafarroako ibar nagusietan baditugu lautada alubialak, Ega, Arga, Irati eta Aragoi ibaien erdiko tarteetan eta Ebro ibaiaren ertzetan.

Ingurugiroa

Informazio dosierra

Ibaiak

145

4. Ibaia bizirik... edo ibaiko bizitza Ibaia oso ekosistema oparoa da, hainbat eta hainbat organismo bertan bizi ahal izateko adinakoa. Hori horrela da ibaian mikrohabitat desberdin asko biltzen direlako; beraz, espezie-multzo desberdin askorentzat egokiak diren giroak aurki daitezke ibaian.

zuk janzten dituzte errekarriak, eguzkiaren energia baliatuz. Landare horiek makroornogabe harraskarien elikagai dira eta beste makroornogabe batzuek jaten dituzte harraskariok. Ibaia gero basoan sartzen da, zuhaitzek erabat estaltzen dute eta eguzkiaren energia bat-batean arras urritzen da. Hemen ere alga eta goroldio gutxi batzuk hazten dira, leku itzaltsu-etan, elikagai gutxirekin eta ur lasterretan bizitzeko gai direnak bakarrik.

Faunaren osaera.

4.1. Bizitza ibaian zehar. Ura da ibaietako ekologiaren bereizgarria. Ibaiertzeko lurra urez aserik dago eta lurraren hezetasuna gero eta txikiagoa da ertzetik urrundu ahala. Hezetasunaren aldatze horretan badute zerikusia ibaiaren ibilguaren maldak eta uraren abiadurak, lurraren osagaiek, ibaiertzen makurdurak... Hezetasuna gutxitzen den heinean lurrean bizi daitezkeen landare motak ere aldatu egiten dira eta horregatik bazterreko landaretza ibaiertzen paraleloak diren zerrendetan egituratuta ageri da; zerrendok batzuetan garbi bereizten dira bata bestetik, besteetan ez daude hain ongi mugaturik. 4.1.1. Mendiko ibaiak. Mendiko ibaien ibilguak malda handikoak dira, alboetako mendi mazelak bezala. Ura gardena eta oxigenatua da eta ur-jauzi txikiak ugariak dira ibilguan zehar. Uraren urteko batezbesteko tenperaturak ez du 10-12 gradu zentigradotik gora egiten. Ibilgua estua da, 0,5 eta 5 metro bitartekoa. Hondoan legarra eta harri handiak ditu eta han-hemen harea eta orbelak metatzen dira urbildu 単imi単oetan. Ibaiaren eragina nabari duten lur-zerrendak estu-estuak dira, mendi hegal pikeak ia urertzean bertan hasten direlako. Beraz, ezin esan dezakegu urbazterreko benetako landaretza dagoenik. Ibaiertzeko lurra ibaiak zeharkatzen duen aldearen landaretzari dagokion mota berekoa da, baina lurraren hezetasunak zertxobait aldatzen du.

Ibilgua. Ibaiak sorburutik behera metro batzuk egiten ditu eguzkiaren argitan, baina ura arinegi dabil eta uretan elikagaiak urriegiak dira ibaian bizitza joria gara dadin. Alga eta goroldioren bat-

Ibaiak aldameneko ekosistemetan dauka materia organikoaren iturri nagusia. Hondakinak, gorozkiak, orbelak eta bestelako material organikoak onddo eta bakterioen bitartez deskonposatzen dira eta horrela materia organikoa zatiki handi askotan eta zatiki xehe gutxitan banatzen da. Xehekatzaile eta biltzaileek jaten dituzte (intsektuen larbek) eta hauek, lehen aipatu ditugun harraskariak bezala, beste animalia batzuen harrapakin dira. Mendiko ibaietako arrainak salmonidoen goi-eskualdekoak dira, batez ere amuarrainak eta txiparen bat edo beste. Arestian aipatu ditugun makroornogabeez elikatzen dira. Uraren inguruetan bizi diren beste espezie batzuk aurki ditzakegu, hala nola, uhandre pirinearra, arrabioa, igel gorria eta suge biperakara.

Ibaiertzak. Ibaien goiko tarteetan ez dago urbazterreko landaretzarik, sahatsak izan ezik. Eskuarki, ingurualdean nagusi den landaretza ibaiertzeraino hedatzen da; hezetasunak mesede egiten dien espezieak, hurritza kasu, ibai ertzean gehitu egiten dira. Zenbaitetan ibai-buruetako tarte horiek larre artean doaz eta halakoetan larreetako landaretza ia ez da aldatzen ibaiaren bazterretan. Toki hezeetan bizi diren landare batzuk gehitzen zaizkio, ihiak eta esfagnoak adibidez, eta goroldioak hazten dira ibaiko harri gainetan. Beste batzuetan ibaia basoan zehar doa (pagadian barrena Nafarroako toki askotan) eta orduan zuhaitzak ertzeraino heltzen dira, baina erreka ondoan ugariagoak dira hurritzak, laharrak eta intsusak. Leku oso hezeetan ihiak ere aurki daitezke.

Ingurugiroa

Ibaiak

146

Informazio dosierra

2. irudia: ibaiaren eta ibai inguruen ebakidura pagadian. Ibilguaren hondoan hareak eta legarrak daude eta harri handiren bat azaleratzen da. Baso mota nagusia, hots, pagadia, ertzeraino heltzen da, baina hezetasuna behar duten espezieak gehitzen zaizkio, hala nola, hurritza, laharra eta intsusa.

Faunaren osaera. Larreetako ibai-tarteetan ur-zozoa, buztanikara horia eta buztanikara zuria bizi dira. Basoan ibaiko fauna aberatsagoa da, desman pirinearra, ur-satitsu hankazuria eta ipurtatsa aurkitzen baitira.

landare mota gehiago bizi daitezke. Harri gainetako algak (perifitona) ugariagoak eta mota anitzekoak dira. Ur gutxiko tarteetan eta ertzetan hainbat generotako goroldioak hazten dira. Uretan badira goi mailako landareak ere (makrofitoak), horien artean urrebotoiak eta potamogetona.

Faunaren osaera. 4.1.2. Ibarreko tartea. Ibilguaren eta alboetako mazelen malda txikiagoa da. Ura hemen ere arin doa, baina goialdean baino askoz jauzi gutxiago egiten du. Uraren urteko batezbesteko tenperatura 15 gradutik beherakoa da. Ibilgua gero eta zabalagoa da, 15 metrorainokoa. Hondoan harkoskoak eta errekarriak ditu eta ur geldiko guneetan harea eta legarra.

Makroornogabeen arteko proportzioak ez dira ibai-buruko tartean bezalakoak. Hemen ugaritu egin dira zatiki xeheak eta uretan disolbatutako elikagaiak, urak goiko tartetik ekarrita, eta bai hemen bertan sortzen den landare-materia ere. Horrenbestez, biltzaile eta fitofagoen proportzioak gora egiten du eta detritujaleen proportzioak behera, bazterretatik datozen elikagaien proportzioa ere jaitsi egin delako.

Mendi hegalek hemen malda txikiagoa dutenez, ibaiaren alboetan ibarbasoak daude, zerrendetan egituraturik, eta landare espezieen aniztasunari esker faunarentzako habitat espezifikoak sortzen dira.

Tarte honetako arrain nagusiak (salmonidoen eskualde behereko arrain-fauna) amuarraina, txipa eta mazkarra dira. Hala ere, ur lasterragoetan bizi ohi diren ziprinido batzuk hemen ere aurki daitezke, adibidez loina, barboa eta mendi-barboa.

Ibilgua.

Anfibioen komunitateak aurreko tartean aipatu ditugunen aldean bestelakoak dira, hemen ez dago uhandre pirinearrik, gero eta arrabio eta igel gorri gutxiago aurkitzen da, gero eta igel berde gehiago, eta apo arrunta ugaria da.

Ibilgua zabalago eta argitsuagoa da eta urak goiko tartetik ekarritako elikagaiak ditu. Horrenbestez goiko tartean baino

Ingurugiroa

Informazio dosierra

Ibaiak

147

Pirineoko sahasti eta makaldiak.

Haltzadiak.

Nafarroako Pirineo aldeko ibaiak, Zaraitzu eta Ezka bereziki, ezaugarri bereziak dituzten ibaiak dira eta horregatik urbazterreko baso mota bereziak eratu dira haien ertzetan. Ibai horien ezaugarri nagusia, ibilguaren zabaltasuna, udaberrian goi-mendietako elurra urtzen denean izaten diren uholdeen ondorio da.

Nafarroako Kantauri alde osoko ibaiertzak haltzadiz jantzirik daude. Han-hemenka soilik, ura astiroago dabilen tarte zabalago batzuetan (Arakil eta Bidasoa ibaietako zenbait zatitan) haltzadiarekin batera urertzeko sahats ilarak ere aurkitzen dira.

Ubide zabal horrek harkozkorrezko hondoa du, mendilerro garaietatik behera datozen ibaien bereizgarri. Baina harkozkorrezko ubidea agerian geratzen da urteko zatirik handienean eta sahastiak kolonizatu ohi du: sahats txiki eta ertainak, elorriak, mendabelarra eta gramineoren batzuk. Landare hauek bizi diren ingurunearen baldintza ekologikoak benetan dira gogorrak; ezin da lurrik eratu, urtarokako uholdeek ubidean metaturik dagoen materia organikoa aldian behin eramaten dutelako. Gainera, landaretzak uholdearen indar mekanikoa jasan behar du, bai uraren oldarra eta bai urak dakartzan harri, egur puska eta gainerako materialen kolpeak ere. Urertzetik urrutixeago beste landaretza-zerrenda bat topatuko dugu: makal, zurzuri eta lizarrez osatutako makaldia. Galeria-baso honek lur-zerrenda estua hartzen du urertzeko sahastiaren eta ibarreko lizardi pirinearraren artean. Bai makaldiak eta bai lizardiak, gehienak galdu egin dira eta belardiek, soroek, makal hibridoen sailek edo azpiegiturek hartu dute haien lekua.

Haltzadiak ibai eta erreka ertzen ondotik hedatzen dira zerrenda estuetan, galeria-basoa eratzen dutela. Paisajean erraz antzematen zaie haltzadi luzexkei mendi hegaletako pagadi eta hariztien artean. Haltzadian haltza da zuhaitz nagusia, baina beste zuhaitz mota batzuk ere badaude: lizarra, hurritza, zumalakarra eta sahatsa. Baso ilun eta hezea da, lur beti hezean dagoelako eta sarritan haran estuen hondoetan kokatzen delako. Gainera, uraren goraldietan haltzadia dagoen aldea urpean geratu ohi da eta horregatik ez da nekazaritzarako erabiltzen. Inguruabar horrek haltzadia kontserbatzen lagundu du. Azpimarratzekoa da haltzak bere sustraietan harreman sinbiotikoak izan ditzakeela nitrogenoa finkatzeko gai diren mikroorganismo batzuekin. Dirudienez, sinbiosi horren bidez konpentsatzen du ibaiertzeko lurraren nitrogeno urritasuna. Goiko ibai-sareetan haltzadiek eginkizun garrantzitsua betetzen dute. Ibaien ur-emaria erregulatu egiten dute eta uraren abiadura motelduz uholdeen eraso hondagarriei eusten diete.

Ingurugiroa

Ibaiak

148

Informazio dosierra

3. irudia: Haltzadia. Ibai hondoa errekarriz eta hondar finez osatuta dago. Ibaiak uharteak ditu, irudian bezala. Urertzean sahats eta hurritza txikien zerrenda dago, hurrena haltzadia eta kanporengo zerrendan lizarrak, sarritan belardi edo soroen ertzetan.

Urbazterreko basoen inguruko fauna. Ibai inguruetan bizi diren hegazti motak ugariagoak dira alde honetan ibai-buruko tartean baino. Lehenago aipatu ditugun ur-zozo, buztanikara zuri eta buztanikara horiari beste zenbait gehitzen zaizkie, hala nola, martin arrantzalea eta kuliska txikia, eta are izatez ibaiertzeko berezko hegaztiak ez direnak ere, adibidez, enara azpizuria. Satorra, mendebaldeko ur-arratoia, satitsu arrunta, baratze-satitsua eta soro-muxarra dira haltzadietako ugaztunik arruntenak. Espezie urtarretatik, desmana ez da alde honetan bizi, bai ordea ur-satitsu hankazuria. Karniboroetan igaraba nabarmentzen da. Espezie honetako aleen kopurua azkar gutxitzen ari da igarabaren habitatak etengabe aldatzen ari direlako, baina oraindik baditu zenbait babesleku Nafarroako ibaietan.

txikia du eta 30 metro zabal izateraino iristen da. Sarritan, ur geldi eta sakoneko urbilduak eta sakonera txikiko ur-laster biziak tartekatzen dira. Urbilduetan errekarriek eta jalkitako limoek osatzen dute hondoa, eta ur lasterreko tarteetan errekarriak dira nagusi. Ura hemen ez da goiko aldean bezain gardena eta planktonak kolore berdaska ematen dio. Urteko batezbesteko tenperatura 15-20 gradukoa da. Uretan disolbaturik dagoen oxigenoaren kopuruak gora-behera nabarmenak ditu, oxigenoz aserik dauden aldeetatik oxigeno mentsa duten aldeetaraino. Urbilduetako limoetan uretako goi mailako landareak sustraitzen dira; ihi, potamogeton eta urrebotoien taldeetako espezieak dira gehienbat. Alga mikroskopiko anitz daude (planktonean zein harri gainetan).

Faunaren osaera. 4.1.3. Erdiko tartea, Erdialdeko eta Erriberako ibaiak. Ornogabeen artean, ur garbi eta oxigenatua behar duten larbak hemen gutxiago dira eta beste larba batzuk daude haien ordez. Planariak eta moluskuak ugari dira.

Bi tarte bereizten ahal ditugu:

Ibilgua. Goiko aldea. Ibaia jada ez doa mendi hegal pikeen artean. Ubideak malda

Hauxe da ur lasterretan bizi diren ziprinidoen aldea. Hortaz, loina da espezie nagusia, barboarekin eta mendi-barboarekin

Ingurugiroa

Informazio dosierra

Ibaiak

149

batera. Sakonera handiagoko tarteetan eta uretako landaretza dagoen lekuetan, aldiz, ur geldietako espezieak agertzen dira honezkero: zamo arrunta, tenka eta zamo txiki urrekara.

ditzakegu, alegia, ibaiertzean hasi eta kanporantz hedatzen diren lau zerrenda. Lau alde horietan landaretza mota bana aurkituko dugu.

Ibilgua. Beheko aldea.

Ur ondoko zerrendan sahastia dago. Uholdeetan urak hartzen duen ubideko zatian hazten dira sahatsak, harkozkor, lokatz edo hondarretan sustraiturik. Urak aldian behin gora egiten duenean azaleko materia organikoa eramaten du sahastitik beste elementu xehe askorekin batera. Espezie gutxi batzuek jasan ditzakete bizitzeko baldintza gogor horiek, besteak beste sahats espezie txiki eta ertainek eta espezie belarkara batzuek. Landare batzuk edo besteak bizi daitezke, zenbat elikagai dagoen, zenbat lur metatzen den eta uholdeen eragina zenbaterainokoa den.

Nafarroako eskualde beheretan erliebea leunagoa da eta ibaiak sigi-sagan doaz landetan barrena, bihurgune zabal asko egiten dituztela. Ibaiertzak ibarbaso handiz jantzirik ageri dira. Ubideen malda, batez beste, %2 baino txikiagoa da, eta zabalera 30 metrotik gorakoa, baina inon ez ditu 100 metroak gainditzen. Ugariak dira urbilduak, batzuetan bost metro sakonak, eta badira ur lasterreko aldeak ere. Oro har esan daiteke ubidearen ardatzean dagoela korrontea eta urbilduak, aldiz, ertzetatik hurbil daudela. Toki askotan ibaia bi adarretan banatzen da eta tartean uharte txikia dago, landaretzaz estalirik. Badago zerrenda bat aldian behingo uholdeetan urpean geratzen dena. Sakonera txiki eta korronte biziko tarteetan ibai hondoa harritsua da, eta lokatzezkoa urgeldietan, limoak jalkitzen baitira. Fitoplankton ugariak kolore berdaska ematen dio urari. Urteko batezbesteko tenperatura 20Âş C-koa da edo are epelagoa. Oxigeno kopurua asko aldatzen da alde batetik bestera. Uretako landaretza oparoa da korronte moteleko lekuetan. Ihi eta lezka multzo handiak hazten dira, eta horiekin batera urrebotoi, potamogeton eta beste talde batzuetako hainbat landare.

Sahastiaren ondo-ondoko zerrendan, uholde nagusietan bakarrik urpean gelditzen diren lurretan, sahats handiek eta bereziki makal eta zurzuriek beste espezie batzuekin batera osatzen duten landaretza dago. Noizean behin, goraldi handietan, ura honaino heltzen da, materia organikoa eramaten du eta aldi berean limoak eta legarrak uzten ditu. Landaretza honek etenik gabeko orla eratzen du ibaian zehar; normalean estua da baina ibaiaren bihurgune batzuetan zabaldu egiten da. Makaldia baso zerratua da, gorago aipatu ditugun zuhaitzak dituena eta beste batzuk ere bai, baina bakanagoak: lizarrak, zumarrak eta haltzak, besteak beste. Ibarbasoek beti dute ertzean landare arantzatsuen orla, lahar, elorri beltz eta elorri zuriz osatua. Bestalde, ibarbasoetan ohikoak dira landare nitrofiloak (asuna eta akamailua) eta igokariak. Landare igokarien sare trinkoak batzuetan erabat estaltzen ditu lahar multzoak.

Faunaren osaera. Arrainetan barboak dira nagusi, bai barbo arrunta eta bai mendikoa. Kopuruari dagokionez hirugarren espeziea loina da, eta zarboa ere nahikoa ugaria da. Sakonean ur geldiko ziprinidoak bizi dira, batez ere zamo arrunta, tenka eta zamo txiki urrekara. Bi arrain harrapari nagusiak aingira eta perka amerikarra dira, eta hirugarrena lutxoa.

Lezkak eta ezpatabelarrak hazten dira sakonera txikiko zingiradietan, beti edo ia beti urez estalirik dauden lekuetan (badietan, erretenetan...). Uholdeak gutxitan harrapatzen dituen baina lur hezea duten ibar zabaletan zumardiak daude. Zumardi handienak Ebro ibarrekoak eta Ega-Ebro, Arga-Aragoi eta Aragoi-Ebro ibaien elkarguneetakoak dira.

Ibarbasoak. Nafarroako eskualde mediterraneoko ibaiertz eta ibarretan ibarbasoa da berezko landaretza-unitatea. Ibai inguruetan maila freatikoa lur azaletik hurbil dago urte osoan eta lurra hezea da, hezeagoa urertzera hurbiltzen garen heinean. Nafarroako hegoaldeko ibai zabalen ibarretan lau alde bereiz

Baso hostogalkor mota honetan zumar arrunta da zuhaitz nagusia. Beste zuhaitz espezie batzuk aurkitu ohi dira, horien artean lizar hostotxikia, eta zurezko beste landare asko, zuhaiska nahiz liana (arkakaratsa, elorri beltza, elorri zuria, basamahatsondoa, huntza...). Gaur egun, egia esateko, berez zumardiak izan behar luketen lur gehienak ureztatze-sail bihurtuta daude.

Ingurugiroa

Ibaiak

150

Kanporengo zerrendan milazkadia dugu. Milazkak ez du hain lur hezearen beharrik eta ongi jasaten du lehorraldietako gazitasuna. Ibaitik hurbilago dauden landaretza-zerrenda horieta-

Informazio dosierra

rik baten bat desagertzen denean milazkadia garatu ohi da haren lekuan.

4. irudia: Ibarbasoko landaretzaren banaketa erakusten duen ebakidura. Hiru ur-mailak ageri dira, behean agorraldiko maila, erdian urteroko uholdeetakoa eta goian aparteko uholdeetakoa. Urgeldien ertzetan lezkadia dago. Ur-lasterraren ertzetan sahats txikiak dira nagusi, goragoko zerrendan sahats handiagoak, eta goraxeago makaldia. Aparteko uholdeetan soilik ura iristen zaien tokietan zumardia dago. (Irudi hau Iñaki Eguiluz eta Elina Ayerrak egindako krokisean oinarrituta dago).

Ibarbasoetako fauna.

•

Ibarbasoan giro desberdin anitz daude eta ekoizkortasun handiko tokia da. Horregatik animalia asko bizi dira baso mota honetan. Gainera, haranetako gainerako lekuetan fauna garatzeko leku egokirik egoten ez denez, ibarbasoetakoak ez diren animaliek ere hemen aurkitzen dute babeslekua.

•

Ornodun ugarien artean honakoak aipatuko ditugu, taldeka:

• • •

Sasi eta zuhaisketakoak: txepetxa, errekatxindorra, sasi-txori arrunta, txinboak. Basokoak: txioak, urretxindorra, zozoa, amilotxa, dilindaria, urretxoria, lepitzulia, okil berdea, usapal arrunta, kukua, miru beltza, zapelatza, arrano txikia. Lezkadikoak: lezkari arrunta, lezkari karratxina, uroilanda handia, amiltxoria, lertxun gorria. Legartzakoak: buztanikara horia, txirritxo txikia, kuliska. Lurrezko ezpondetakoak: uhalde-enara, martin arrantzalea, erlatxoria. Beste toki batzuetatik ibarbasora etorri ohi direnak: zikoina, lertxun hauskara.

Anfibioak: igel berdea erruz aurkitzen da urgeldietan eta beheko erreten eta badietan.

•

Narrastiak: suge biperakara ur gutxiko korronte geldoetan bizi da; oraindik apoarmaturen bat edo beste aurki daiteke erretenetako ur bareetan harat-honat igerian.

Ugaztunak: satitsu arrunta, lursagua, soro-muxarra, basasagua, katajineta, tajudoa, eta zenbaitetan basurdea.

Hegaztiak: ugarienak dira. Habitaten arabera multzokatu ditugu:

Ingurugiroa

Informazio dosierra

Ibaiak

151

4.2. Ibaiko ekosistema.

toek eta pinu orratzek, aldiz, denbora asko behar dute usteltzeko.

Orain artean ibaiaren eta ibaibazterren alderdi eta osagai batzuk ikusi ditugu, abiotikoak eta biotikoak. Orain osagai horiek guztiak elkarrekin lotuko ditugu eta horrela ibaia ekosistema den aldetik aztertu ahal izanen dugu. Ibaiko edozein gunetan hauek dira energiaren iturriak: urak disolbaturik edo esekirik dakarren materia organikoa, lehorretik uretara erortzen den materia organikoa, eta eguzki izpietan datorren energia. Ibaiko komunitate biologikoak energia horren zati bat hartu eta bere egitura eta funtzioei eusteko erabiltzen du; energiaren beste zati batek ibaian behera jarraitzen du urak eramanda, edo bero bihurtuta barreiatzen da. Atxikita geratu den energiaren zati batek ere azkenerako ibaian behera jarraituko du, gorozki, hondakin organiko eta organismo hiletan, eta ibaian beherago bizi diren organismoek erabili ahal izanen dute. Komunitate biologikoa etenik gabe ari da ingurunean duen energia erabiltzen eta eraldatzen. Horren ondorioz, urak ibaian behera daraman materia organikoa gero eta gehiago da, eta materia horren zatikiak gero eta xeheagoak. Leku bakoitzean zenbat energia dagoen eta zein motatakoa den (zatikien tamaina, uraren tenperatura, argitasuna...) espezie batzuek edo besteek osatuko dute komunitate biologikoa. Gogora ditzagun ibaiak dituen tarteak energiaren kontu hori hobeto ulertzeko.

Goiko tartea edo ibai-burua. Tarte honetan ibaiko materia organiko gehiena lehorretik dator. Abar eta hostoak uretara erortzen dira, bakterio eta onddoen ekintza dela medio astiro deskonposatzen dira, haien materia organikoa zatiki handietan banaturik geratzen da eta era horretan ibaiko kontsumitzaileek erabili egin dezakete. Landare-material horien deskonposizioa azkarragoa edo motelagoa izan daiteke landare espeziearen arabera. Haltza, makal eta lizarren hostoak arin usteltzen dira; haritzaren hos-

Ibai-buruko tarte hauetan ugariak eta askotarikoak dira ibai hondoko makroornogabeak. Xehetzaileen taldea da garrantzitsuena, animalia horiek materia organikoaren zatiki handiak eraldatu egiten baitituzte zatiki xehe eta uretan disolbaturiko materia organiko bihurtu arte. Harraskariek harri gainetan itsatsirik dauden algak jaten dituzte, biltzaileak urak dakarzkien zatiki txikiez elikatzen dira eta harrapariek gainerako makroornogabeak jaten dituzte. Arrainen komunitatea batez ere salmonidoek osatzen dute, eta makroornogabe horiek guztiak jaten dituzte. Ibaian behera egin ahala gero eta gehiago da ibaian bertan sortutako materia organikoan finkaturiko energia, nahiz eta ibai inguruetatik datozen materialen kopurua oraindik handia izan. Hemen biltzaileak dira makroornogabe nagusiak, harraskariak ere ugari dira, eta harrapariak komunitatearen herena dira; harraparien proportzio hori maiz aurkitzen da ur-inguruneetan. Xehekatzaileak, berriz, tarte honetan askoz urriagoak dira, uretan urriak direlako materia organikoaren zatiki handiak. Arrain komunitatean espezie omniboroak nagusitzen dira, esate baterako barboak, eta tarte honetako arrain harraparien artean lutxoak eta aingirak dira aipagarrienak. Beheko tarteetan ura astiro dabilenez, fitoplanktona erruz garatzen da, berau zooplanktonaren elikagai da, eta zooplanktonaz elikatzen dira zenbait makroornogabe (iragazle-biltzaileak), arrain omniboroak eta anatido guztiak. Materia organiko gehiena uretan disolbaturik dago. Hondoan ornogabe gutxi dago, limozko hondo bigunean ez dutelako euskarri egonkorrik, eta dauden guztiak biltzaileak eta harrapariak dira. Ornodunen komunitatea da garrantzitsuena. Ornodun batzuk omniboroak dira, ahateak eta ziprinidoak adibidez, eta beste batzuk harrapariak, lertxunak, ubarroiak edo aingirak kasu.

Ingurugiroa

Ibaiak

152

5. Gizakia eta ibaiak Giza taldeak antzinatik kokatu izan dira ibaien ertzetan, ibaia bizitzeko baliabideen iturri agortezina zutelako: ura eta arrainak ibaian bertan eta ehiza eta fruitu ugari ibai inguruetako basoetan.

5.1. Arrantza. Uraren erabilera albora uzten badugu, seguruenik arrantza da gizakiak ibaietan ustiatu zuen lehenengo baliabidea. Aztarnategi arkeologikoetan Paleolitoko arrain hezurrak, amuak eta arpoiak aurkitu dira. Erromatarrak Iberiar Penintsulara etorri zirenean arrain-hazkuntza ekarri zuten, eta bai arrantzan jolas edo kirol gisara aritzeko ohitura ere. Erdi Aroan ere baliabide-iturri garrantzitsua izan zen ibaietako arrantza. Garai hartan sortu ziren lehenbiziko araudiak eta arrantzale-kofradiak. Ramón Violant i Simorrak hogeigarren mendearen hasierako ohiturak bildu ditu “El Pirineo Español” liburuan. Antzina-antzinatik erabiltzen diren arrantza metodo tradizional batzuk deskribatu ditu. Eskuzko arrantza edo arrainak eskuz harrapatzea (Izaba) erreka eta ibai txikietan egiten zen arrantza mota da. Arrantzaleak errekan gora ibiltzen ziren, eskuak zulo eta harri azpietan sartzen zituzten eta

Informazio dosierra

arrainen bat aurkituz gero eskuetan hartu eta berehala itotzen zuten. Bidasoa arroko errekastoetan arrainak eskuz harrapatzeaz gainera, harriak mailuaz jotzen zituzten amuarrainak konkorturik utzi eta errazago harrapatzeko. Beste arrantza sistema zahar bat ibaiko ura bere bidetik ateratzea da, harriak, adarrak edo bestelako oztopoak jarriz. Sistema horrek ubide zabaleko eta ur gutxiko ibaietarako bakarrik balio zuen. Zenbait lekutan ibaiko ura pozoitu egiten zuten (Beran karea botatzen zuten) arrainak azalera erakartzeko, eta gero saskietan biltzen zituzten. Aparailu edo arteekin egiten den arrantzak, berriz, aparatu, tresna edo sare bereziren bat behar duten arrantza sistema guztiak biltzen ditu. Eskuarki, sistema horiek eguraldi oneko hilabeteetan erabiltzen dira. Bidasoa aldeko “nazak” multzo horretakoak dira. Horien berri jasorik dago 1496. urteko agirietan. Arrainak bertatik bertara harrapatzeko tresna eta sistemen artean kainabera dugu (legezkoa den sistema bakarra), saskia hanka tartean jarrita arrainak harrapatzea, “remanga” deritzon sistema (Itzaltzu), eta hainbat motatako sareen erabilera. Aro Modernoan, gosea kentzeko arrantza ez ezik, kirol-arrantza hedatzen hasi zen. Gaur egun makina bat dira kirol-arrantzaren zaleak eta berariaz araudiak egin behar izan dira ibaietako arrain populazioak behar bezala kontserbatu eta luzaroan ustiatu ahal izan daitezen, geroago ikusiko dugunez.

Ingurugiroa

Informazio dosierra

Ibaiak

153

5.2. Errotak eta minizentralak. Gizakia Erdi Aroan konturatu zen ur-lasterretatik energia atera zezakeela eta errotak asmatu zituen. Errotak hasieran zerealak irintzeko bestetarako ez ziren erabiltzen. Ibaian presa txikia eraikitzen zuten, ura ibai alboko ubide batera eramateko. Ubide hori ibaia baino gorago zegoen eta errotaren barnean urak jauzi egiten zuen ubidetik ibaira. Beste batzuetan ur-jauzi naturalak zeuden tokietan eraikitzen zituzten errotak. Nafarroan, gehienbat, ardatz bertikaleko errotak eraikitzen zituzten, ardatz horizontaleko errota arrunten ordez. Hain zuzen ere, mota horretako errotak hobeki egokitzen zaizkio Nafarroako erregimen hidrologikoari. Nafarroan erreka eta emari txikiko ibai mordoa dago eta horrelako errotak uholde arriskurik gabeko tokietan kokatzen ahal ziren, ibai emaritsuen ertzetan bestelako errotak eraiki beharrean, bertan uholde arrisku handiagoa dago eta. Bada esaera bat ohitura horri buruz:

Errotak ekoizpenerako berebiziko tresnak izan ziren eta haien inguruan herri xeheak industria zabala eratu zuen, errotak irabazpide seguruak baitziren beraiek ustiatzen zituzten hirientzat edo sozietateentzat. Nafarroako lurraldea errotaz beterik dago, asmakari horiek izan zuten garrantziaren lekuko. Mende honen hasieran Agoizko epai-barrutian bazeuden 68 errota eta 138 errotarri pare, Lizarrakoan 76 errota eta 117 errotarri pare, Iru単ekoan 149 errota eta 294 errotarri pare, Tafallakoan 26 errota eta 55 errotarri pare eta Tuterakoan 23 errota eta 45 errotarri pare. Gaur egun errota zahar horietako batzuk energia hidroelektrikoa ekoizteko erabiltzen dira, berriki eraiki diren minizentral hidroelektriko modernoekin batera. Nafarroako energia iturri berriztagarrien gida 1996an argitaratu zen eta bertan energia hidroelektrikoa ekoizteko 20 zentralen berri ematen da.

Soroa soroaren truke eta errota errekan ibai handian errotarik ez.

Ingurugiroa

Ibaiak

154

5.3. Ur-hornidura eta ureztaketa.

Nafarroako zentral hidroelektrikoak Herria

Izena

Ibaia

Informazio dosierra

Enpresa kudeatzailea

Ollo

Eguillorko Urjauzia Arteta iturburua

Iruñerriko Mankomunitatea

Gares

Sarriako Jaurerria Arga

Inic. Energét. S.A.

Santakara

Aragoi

Energía Hidroeléctrica de Navarra

Murillo el Fruto

Aragoi

E. H. N.

Orotz-Betelu

Olaldea

Irati

E. H. N.

Orotz-Betelu

Olaldea II

Irati

E. H. N.

Aranatz

Latza, Ekaitza, Lorbida, Felipen-borda eta Arbodegiko E. H. N.

Lesaka

Biurrana

Urraba, Ondalatz, Olazar eta Sokaundi errekak Electra Lesakarra S.A.

Antzina ura ez zen etxeraino heltzen gaur egun bezala, herriko iturrira joan beharra zegoen ur bila. Emakumeak joaten ziren iturrira erradarekin, urez bete eta buru gainean ekartzen zuten. Erradaren azpian “burute” deitzen zioten zapia ipintzen zuten koroa gisara bildurik. Arabiarrek erakutsi ziguten ura bideratu eta baliatzearen artea eta Tutera bezalako hiriek iturri bat baino gehiago izan zituzten. Arabiarrak sendo sustraitu ziren Erribera aldean eta 1190. urtea arte iraun zuten lurralde horretan. Ura bildu eta bideratzeko haien trebeziaren aztarnak gaur egun ere nabari dira Nafarroako eraikuntza askotan eta nafarren kulturan.

Etxalar

Tximista

E. H. N.

Esteribar

Eugi

Arga

Iruñerriko Mankomunitatea

Esteribar

Urtasun

Arga

Iruñerriko Mankomunitatea

Allo

Alloko Errota II

Ega

Electro Harinera de Allo

Lerín eta Karkar

Karkar

Ega

Karkarko Ureztatzaileen Erkidegoa

Sartaguda

Ebro

E. H. N.

Luzaide

Arrollandieta

Arrollandieta Iberdrola

Faltzes

Arlas

Arga

E. H. N.

Viana

Viana II

Ebro

E. H. N.

Izaba

Belagua eta Izabako Belabartza Udala

Garde

Ezka

Gardeko Udala

Ekai-Agoitz

Ekai

Irati

Electra Ecay S.A.

Arabiarrek presa, ubide eta kanal anitz egin zuten eta lurren ureztaketa antolatu zuten. Oraindik ere jatorri arabiarreko hitzak erabiltzen ditugu urarekin zerikusia duten gauza batzuk izendatzeko, adibidez aa-sudd (azud), hau da, naza edo uharka.

Ingurugiroa

Informazio dosierra

Ibaiak

155

5.4. Txalupak, almadiak eta kanoak. Gure ibaiak, nabigaziorako oso aproposak izan ez arren, garraiabidetzat erabili izan dira. Mende honen hasiera arte ibai nagusiak txalupetan zeharkatu ohi ziren joan-etorri handiko zenbait lekutan. Ebro ibaian, batez ere, txalupa asko ibiltzen ziren, eta bai Aragoiko Errege Ubideko gabarrak eta “San Valero” untzia ere. Untzi honek Tutera eta Zaragoza arteko zerbitzu arautua egiten zuen; bidaiak lau egun irauten zuen neguan eta hiru egun eta erdi udan. Hala ere, Nafarroan almadia da ibaiko garraio motarik ezagunena. Oraindik oso aspaldi ez dela enborrak almadia eginda garraiatzen ziren Pirineotik Ebroraino. Nafarroako ibaietan behera enborrak almadia eginda garraiatzea antzina-antzina sortutako jarduera da. Agirietan almadiei buruz aurkitu den lehenbiziko aipamena 1349. urtekoa da, Val de Hecho-ko almadiazainek Zangoza paretik igarotzen zirenean kalteordain gisa eman behar zuten diruaren erregistroa, hain zuzen ere. Hurrengo urteetan almadien trafikoak behera egiten zuen gerra garaietan eta berriro suspertzen zen bake giroan, Tafalla eta Erriberriko errege jauregiak eraiki ziren garaian batik bat. Alabaina, nafar almadiazainak hamazortzigarren mendean aritu ziren buru-belarri lanean; Irati ibaian obrak egin behar izan ziren almadien nabigazioa errazteko, Erregeren Armadarako tantaien eskaria ase ahal izan zezaten. Irati ibaian behera 1780. urtean 28.000 enbor garraiatu ziren. Almadiazainen jaitsierak benetako abenturak ziren, sarritan arriskuz beteak. Pirineoko ibaiak hazten diren sasoian jaisten ziren, azarotik ekainera bitartean eskuarki, baina neguko hotzek eta izozteek maiz trafikoa geldiarazi egiten zuten. Ibaiburuetan esklusak eta uharkak eraiki zituzten uraren maila goratu eta almadiek nabigatu ahal izan zezaten. Jaitsieretan era guztietako oztopoak aurkitzen zituzten; uraren gehiegizko etorria txarra zen, eta are txarragoa behar adinakoa ez izatea, almadiak bertan behera geratzen baitziren eta enborrak ezin baitziren garaiz entregatu. Aurrean zihoazen almadiazainek edo aitzindariek eta atzean zihoazen gibelariek elkarren maniobrei adi-adi ibili behar zuten arraunak behar bezala erabiliko bazituzten harkaitzei itzuri egiteko, ur-laster eta bihurguneak onik igarotzeko eta zubien oinarriak saihesteko. Uharkak zeuden tokietan almadien ateak egiten ziren presa gainditu ahal izan zezaten, hau da, presak baino malda txikiagoa zuten arrapalak egiten ziren. Denboraren buruan egurra ibaian behera garraiatu beharrean

errepidez garraiatzen hasi zen, garraiabide seguruago eta erosoagoa baitzen. Orain “Almadien Egunean” bakarrik ikus ditzakegu almadiak ibaian. Maiatzean ospatzen da (maiatzeko “uraldian”) Erronkari Ibarrean, antzinako garaiak gogora ekartzeko. Gure ibaiak beste era batera erabiltzen ditugu gaur egun, kiroletan aritzeko, hain zuzen. Piragua, rafting-a, hidroespeda bezalako kirolak, behar bezala egiten badira, ibaiak hobeto ezagutzeko eta artatzeko bideak izan daitezke.

5.5. Lamiak. Izaki horiek gure mitologian bizi dira; sarritan sorginekin nahasian erabiltzen ditugu eta sorginen ohitura eta ahalmen berberak egozten dizkiegu. Antzina-antzina iturrietan gurtzen genituen numen edo izpirituen ondorengoak dira; geroago, lehenik iparraldeko herrien eta zelten eraginez eta ondotik latinoen eraginez, izpiritu horiek jainko babesle bihurtu genituen, Naturako beste jeinu batzuen antzera. Leizezulo, putzu, aintzira, iturri eta horrelako lekuetan bizi omen dira eta leku horiek beraiei sagaraturik daude. Batzuetan ilea orrazten dihardute, besteetan errekan arropak garbitzen, goruetan, kantari edo dantzan. Zenbaitetan gaizkinak omen dira sorginak bezala eta jendeak batzuk eta besteak nahasi ere egiten ditu. Kostaldeko herriek sirenaren itxuran irudikatzen dituzte lamiak eta barrualdekoek hegazti-hankak dituen emakumearen itxuran. Beran esaten zuten lamiak azal gorriko emakumeak zirela. Aranon esaten zuten lamiak gauza batean bakarrik bereizten zirela gizakiengandik: behatzak mintzez josita zituztela ahateen antzera. Nafarroako iparraldeko toki-izen askotan agertzen dira lamiak: Lamiosin, Lamiarri, Lamiao, Berako inguruetan; Laminarreta eta Lamiarri Baztanen. Lamiak bizi omen ziren lekuen izenak dira. Sarritan jendeak altxorren zaindaritzat hartzen zituen lamiak, eta altxor horiek erreka hondoan gorderik omen zituzten. “Behin batean -kontatzen digu Julio Caro Barojak- gizon batek lamia ikusi omen zuen Lamiozingoerreka ondoan. Lamiak urrezko txarrantxa eman omen zion (lihoa garbitzeko orrazia) eta esan omen zion: Etxera bidean behin ere atzera begiratzen ez baduzu txarrantxa hori zuretzat izanen da. Gizona etxera abiatu zen poz-pozik, burua behin ere atzera

Ingurugiroa

Ibaiak

156

itzuli gabe. Bide erdia egina zuela, emakume baten kanta ederra entzun zuen (lamia zen). Burua itzultzeko gogoa etorri zitzaion; baina txarrantxaz oroitu eta ez zuen atzera begiratu. Bidea bukatu arte lamiaren ahotsa zirika ari zitzaion. Azkenik iritsi zen etxera. Atea itxi aurretik, ikusminari eutsi ezinik burua biratu zuen; berehala esku bat agertu zitzaion airean, urrezko orrazia kendu zion, eta hala geratu zen deus gabeâ&#x20AC;?. Esaten dutenez, lamiak mutil gazteekin ezkontzen saiatzen omen dira, baina halakoetan mutil gehienak garaiz konturatu ohi dira andregaiak antzara-hankak dituela.

Informazio dosierra

5.6. Azken urteotako egoera. Industriaren garaia etorri zenean izugarri hazi zen ur-eskaria eta ibaietan eraldakuntza handiak egin ziren. Aldaketen erritmoa biziki azkartu da azken hamarkadetan. Urtegi asko egin dira, emariak erregulatu egin dira eta arrainei bidea eragozten dieten oztopoak jarri; ibaien ibilguak dragatu, kanalizatu eta zuzendu egin dira; ibarbasoak eta ibaibazterrak soro bihurtu edo urbanizatu egin dira; kanpoko espezieak ekarri dira, eta, denetan larriena, ibaiak zabortegiak balira bezala erabili ditugu, hondakinak zuzenean uretara botaz.

Azken urteotan lamiak galbidean daudela dirudi, kutsaduraren erruz nonbait. Dena dela, bada Bertizko errekastoetan inoiz lamiaren bat ikusi omen duenik.

Ingurugiroa

Informazio dosierra

Ibaiak

157

6. Arazoak eta konponbideak. 6.1. Dragatzeak, kanalizazioak eta bazterretako landaretzaren suntsipena... ibaiak leheneratu. DDuela hamarkada batzuetatik hona gero eta nabariagoak dira ibaien hondamena, uraren kalitate eskasa eta ibai hondoen eta bazterren degradazioa.

•

meandroak moztea

•

harri-lubetak eraikitzea

Teknika horiek ibaian eragin suntsigarria dute eta haren balioak deuseztu edo izugarri murrizten dituzte, ibaia paisajearen osagaia, jolas-jardueretarako tokia eta arrainen gordailua den aldetik. Uholdeen ondorioak saihesteari dagokionez, horixe baita hasierako helburua, teknika horien eraginkortasuna oso txikia da. Ibaiak leheneratzearen helburuak eta funtsak.

Azken urteotan nekazaritzako tekniketan eta nekazarien bizimoduan izandako aldaketen ondorioz, ibaibazterretako landaretza zaintzeko betidanik egiten ziren lanak bertan behera utzi dira. Zumarraren grafiosiak ibaiertzetako zuhaitz asko suntsitu ditu. Horrela, laurogeita hamarreko hamarkadaren hasiera arte ibaiak alferrikako zama baizik ez ziren inguruko biztanleentzat, arazoen iturri, noizbehinka gainez egiten baitute, eta edozeinek edonola erabil zitzakeen eremu babesgabeak.

Ibaiak leheneratzearen helburuak hauek dira: aldian behingo uholde arruntetan ibaia isurbide nahikoa izatea, ibai arroaren goialdean lurraren higadura ekiditea, ur-ingurunearen ahalmen biologikoa osorik kontserbatzea eta ibaia hainbat eratan erabili ahal izatea. Horretarako hainbat teknika erabil daitezke, mota askotakoak eta, oro har, aurrean aipatu ditugunak baino errazagoak: •

ibai arroak oihaneztatzea

Gauzak horrela, ibai eta erreketan garai horretan egin diren obren helburua ibaia uraren isurbide ahalik eta azkarrena bihurtzea izan da. Obretan erabili diren makina astunek ibaiak are gehiago degradatu dituzte.

•

higaturik dauden ertzak babestea

•

ertzak garbitu eta ibilguari egokitzea

•

bazterretako basoak zaintzea

•

behar den tokietan ibilgua dragatzea

•

egonkorrak ez diren ertzak sendotzea

•

ibilgu eta bazterrak artatzeko lanak egitea

Egoera horretan beharrezkoa gertatu da ibaien tratamenduak zergatik eta zertarako diren berriro aztertzea. Ibaiaren erabilera eta funtzio guztiak batera aztertu behar izan dira, ibaiak isurbideak izateaz gainera arrantzarako erabili ahal direla eta paisajearen osagai direla kontuan hartuz, eta, batik bat, aintzat hartuz ibaibazterrek ibaiaren dinamikaren erregulazioan betetzen duten zeregin garrantzitsua. Hori guztia jakinik, ezinbestez aukeratu behar da bi politikaren artean: edo ibaiak zuzendu eta kanalizatu egiten dira edo leheneratu egiten dira. Ibaien zuzenketa eta kanalizazioaren helburu bakarra urari bide zabala egitea da, noizbehinkako uholdeetan gainez egin ez dezan. Ibaiak zuzendu eta kanalizatzeko teknikak gauzatu ahal izateko makina astunak erabili eta kostu handiko obrak egin behar dira: •

ubidea birkalibratzea

•

ubidea zabaltzea

Ibaien leheneratzeak bi oinarri ditu: Ibaia aztertu eta teknikak beraren arazoei egokitzea. Ibai-tarte edo ibai oso bat leheneratu aurretik beraren ezaugarriak aztertu egin behar dira. Higadurak jotako lekuak, oztopoak, sedimentazio guneak, bazterretako landaretza, alderdi horiek guztiak aztertu behar dira eta uraren dinamika ere bai. Azterketa horrek arazoak diagnostikatzen eta erabili beharreko teknikak aukeratzen lagunduko du. Ur-ingurunearen aberastasuna kontuan hartzea eta haren elementu guztiak errespetatuko dituzten teknikak aukeratzea. Ibaia ingurune konplexu eta hauskorra denez, ibaia babestu

Ingurugiroa

Ibaiak

158

edo garbitzeko edozein teknikak ahalik ongien errespetatu behar du haren aberastasuna. Neurrikoak ez diren ekintzek ur-ingurunearen osagaien arteko oreka hausten dute eta litekeena da ekintza horien bidez konpondu nahi diren arazoak areagotu besterik ez egitea. Garrantzitsua da urbazterreko basoak ukitzen dituzten ekintzak mugatzea eta ahal dela teknika gogorrik ez erabiltzea (dragatzea, birkalibratzea...) 1988. urteaz geroztik gure ibaien ibilguak leheneratu eta atontzeko lanak egiten ari dira pixkanaka, Nafarroako ibai guztiak leheneratzeko asmoarekin. Horretarako, Nafarroako Gobernuak urtero deialdia zabaltzen du toki erakundeekin hitzarmenak egiteko. Hitzarmen horien bidez, gutxienez %75ean eta gehienez %90ean finantzatzen dira ibaibazterrak eta arroilak garbitu eta landare-berritzeko eta ibaien ibilguak atontzeko proiektuak. Aldi berean beste deialdi bat egiten du dirulaguntzak banatzeko, ibilguak dragatu eta garbitzeko lanen kostuaren %50erainoko dirulaguntzak alegia.

Informazio dosierra

rriak zehatzak edo zehazkaitzak izan daitezke. Kutsagaien iturri zehatzak leku jakinetan daude; adibidez, ibai batera hondakin-ura isurtzen duen hodia kutsagaien iturri zehatza da. Multzo honetan sailkatzen dira industrien isurkinak eta herri eta hirietako saneamendu sareetako isurkinak. Kutsagaien iturri zehazkaitzak ezin dira lurraldeko toki jakinetan kokatu; nekazaritza, abeltzaintza estentsiboa, basoko lanak, meatzaritza, edo denboraren buruan urak ibaietara eramanen dituen hondakin solidoen metaketa, adibidez, kutsagaien iturri zehazkaitzak dira.

6.2. Uraren kutsadura... araztegi gehiago. Hauxe izan liteke kutsaduraren definizioa: gizakiari edota ingurugiroari zuzenean edo zeharka kalte egiten dieten substantziak edota energia ingurunean barreiatzea. Kutsagarriak izan daitezkeen substantzia desberdinen kopurua handia da eta etenik gabe gehitzen ari da (urtero ehundaka sortzen dira konposatu kimiko organiko berriak eta horietariko zenbait toxikoak izan litezke). Kutsagai solidoak, likidoak eta gaseosoak ditugu, eta bai energiaren forma batzuk ere, erradiazioak edo beroa kasurako. Bada, munduan sortzen diren milaka tona kutsagaien zati bat ibai eta lakuetara botatzen da, eta gure ibaiek asimila dezaketen baino kutsagai gehiago jasotzen dutenean esaten dugu kutsaturik daudela. Ibaiak kutsatzen dituzten substantzien itu-

Ingurugiroa

Informazio dosierra

Kutsagaien iturri zehazkaitzak (Lang eta Armour, 1.980: Livre-ressource de la planification de l’environnement) Kategoriak

Kutsadura sortzen duten jarduerak

Kutsagai nagusiak

Nekazaritza. Laborantza, abere-hazkuntza, drenajeak

Sedimentuak, ongarriak, pestizidak, materia organikoa, abere-hazkuntzan sortutako hondakinak gatzak

Basoko jarduerak

Sedimentuak, elikagaiak, pestizidak, kutsagai organikoak eta energia termikoa

Basoko bideak egin eta erabiltzea, zura biltzeko sistemak, basosoiltzea, baso-berritzea...

Meatzaritza Lurra arakatzea, meategiak instalatzea, ustiatzea eta bertan behera uztea

Sedimentuak, elikagaiak, mineral disolbatuak, gazitasuna eta zenbaitetan erradiazioa.

Eraikuntza

Lur-mugimenduak, garraio eta komunikazio sareak, ur hornikuntzarako instalazioak

Sedimentuak, substantzia kimikoak, gai biologikoak

Euri-ura, hiriko gainazaletan kutsaturik eta kolektoreetan kontzentraturik

Materia organiko eta ez-organikoak, bakterio koliformeak, pestizidak, elikagaiak, metal astunak eta sedimentuak.

Hirietako ur-isurketa

Eraldakuntza Ubideen eraldaketak, drenajeak, Sedimentuak, elikagaiak, hidrologipresak, baliabideen ustiapena pestizidak, energia termikoa, koak (harea eta legarra)... substantzia kimikoak eta mikroorganismoak. Hondakinak. Era guztietako hondakinak; azaleko isurketaren, iragazketaren edo zeharkako hustuketaren bidez iristen dira ibaietara.

Ibaiak

159

Kutsagai arriskutsuak edo arriskurik gabeak (lokatzak, meategietako hondakinak...)

Kutsadura zehazkaitzaren ondorioak saihesteko bide bakarra kausak ezabatu edo indargabetzea da, arazketaren arloko neurriak hartzea ezinezkoa baita kutsagaien iturriak lurraldeko toki jakinetan kokaturik ez daudenean. Kutsagaien iturri zehatzen (hirigune eta industrien) ondorioak araztegi egokiak instalatuz zuzentzen ahal dira. Nafarroako ibaien egoerak mende honen erdi aldetik aurrera egin zuen okerrera. Hirurogeiko hamarkadako azken urteetarako Nafarroako ibai-tarte anitz erabat kutsaturik zeuden eta arazoaren larritasuna bistakoa zen, baina konpongaitza edo konponezina zirudien. Hasieran kolektoreak egin ziren hiri eta herrietako hondakinak ibaietara zuzenean ez botatzeko. Baina 80ko hamarkadan mundu guztia ohartu zen konponbide hori ez zela aski eta azterlanak egin ziren arazoari irtenbide egokia bilatzeko asmoz.

1988. urtean, foru lege baten bitartez, ibaien ibilguetako ingurugiroa leheneratu beharra aldarrikatu zen; 1989an ibaiak saneatzeko Plan Gidaria egin zen, Nafarroa osoan aplikatu beharko zena, eta bertan ezarri ziren leheneratzearen eskema, gidalerro nagusiak, helburuak eta epeak. Geroztik plana bi aldiz eguneratu da, 1991n eta 1996an. Plan Gidaria udal edo mankomunitateen jardunaren osagarri da, araztegiak planifikatu, instalatu eta kudeatzeko laguntza eskaintzen baitie. Arazketaren inguruko plan horiek gauzatzeko, NILSA izeneko sozietate publikoa eratu zen, Nafarroako Gobernuak eta toki erakundeek osatzen duten sozietate kudeatzailea. Sozietateak eginkizun hauek ditu: •

plan gidarian antolatutako ekintzak koordinatu eta zuzentzea.

•

toki erakundeei laguntza teknikoa ematea plan gidariaren barneko obra-proiektuak burutzeko (funtsean, saneamendu sareak eta hondakin-uraren araztegiak egiteko).

•

toki administrazioek bere gain hartzen dituzten zerbitzuetarako inbertsioak egitea eta zerbitzuok administratzea.

•

saneamendu-kanonak eta Nafarroako aurrekontuetatiko kapital-transferentziak bildu, administratu, kudeatu eta banatzea.

Plan Gidaria abian jarri zenetik ibaien egoerak nabarmen egin du hobera, batez ere uraren garbitasunaren aldetik. Plan Gidarian ezarrita dauden irizpideei jarraituz, ibaiak leheneratzeko neurriak arro guztietan hartu dira, baina hasieran kutsadura-gune garrantzitsuenak eta ibaien goi-arroak lehenetsi dira. Gaur egun 37 araztegi ari dira lanean. Batez beste, uretako oxigeno-eskari biologikoa %77,9 gutxitzen dute, hau da, materia organikoa oxigeno-eskari horri dagokion neurrian kentzen diote urari. Planak barnean biltzen dituen araztegiak hiriguneetako saneamendu-sareen osagarri dira. Lantegietako isurkinei bestelako tratamenduak ematen zaizkie, zenbat kutsagai duten eta kutsagaiok zein motatakoak diren kontuan hartuz. Kutsagaien zenbatekoa eta motak zehaztu ahal izan daitezen, enpresek beren hondakin likidoen berri eman behar dute eta aldian

Ingurugiroa

Ibaiak

Informazio dosierra

160

behin analisiak egiten zaizkie. Industrietako hondakin mota bi bereizten dira. Lehen motakoak hirietako araztegietara bideratzen ahal dira, zuzenean edo tratamendu berezia jaso ondotik, eta ez dute aldarazten araztegien funtzionamendua. Enpresei finantza-laguntza ematen zaie tratamendu berezi hori egin dezaten, beharrezkoa denean, beren hondakinak sare nagusira isuri aurretik. Bigarren motakoak hondakin toxiko, arriskutsu edo bereziak dira. Hauek ezin dira tratatu plan gidariaren barneko araztegietan; aparteko araztegietara eraman behar dira eta baimena duten kudeatzaileek tratatu behar dituzte.

6.3.Kirol-arrantza... arrantza kudeatzeko planak.

espezieen dibertsitateak osorik iraunen duela bermatzeko bide bakarrak, eta aldi berean espezieak luzaroan ustiatu ahal izanen direla bermatzeko bideak. Printzipio horietatik abiatuta egin dira basa animaliak babestu eta kudeatzeko arau nagusiak, hots, Naturguneen eta Flora eta Fauna Basatien Kontserbazioari buruzko Legea eta Animalia Basatien eta haien Habitaten Babes eta Kudeaketari buruzko Foru Legea. Lege horietan beharrezkotzat jotzen da planak egitea natur baliabideak kudeatzeko, oro har, eta ehiza eta arrantza kudeatzeko, bereziki. Lege horietan xedatuta dagoena oinarri hartuta, Nafarroako Gobernuak zortzi urteko indarraldia duen plana egin du, gure komunitateko ibaietako amuarrain eta izokinak era egokian kudeatu ahal izateko. Planaren xedeak.

Kirol-arrantza gaur egungo gizartean garrantzia handia duen jarduera da. Nafarroan 20.000tik gora lizentzia daude, beste horrenbeste arrantzaleri baliabide urri bat ustiatzeko baimena ematen dietenak. Arrantzale gehienek Foru Komunitateko ibaietako salmonidoen uretara jotzen dute, eta hain zuzen ere salmonidoak dira, bereziki amuarrain arrunta, arrantzaleen presioa gehien nabaritzen duten arrainak.

•

Nafarroako ibaietan salmonido espezie autoktonoen kontserbazioa eta oraindik duten dibertsitate genetikoaren iraupena bermatzea.

•

XIX. mendetik aurrera, baina bereziki XX. mendearen bigarren erdi aldean, industrializazioak, ekonomiaren garapenak eta jendearen ohitura eta usadioen aldaketak ibaien ibilguak eraldatu dituzte eta salmonidoen garapenerako egokiak ziren ezaugarri ekologikoak hondatu dituzte. Horren ondorioz gutxitu egin dira amuarraina bizi daitekeen ibai-tarteak, eta horiekin batera amuarrainen kopurua.

Salmonidoak dituzten Nafarroako ibaiak zeintzuk diren definitzea eta ibai horietan aldeak bereiztea, populazioen egungo egoeraren azterketan oinarriturik eta alde bakoitzean salmonidoen populazioek berez irauteko duten ahalbidea kontuan harturik.

•

Salmonidoen garapenerako baldintza egokiak jadanik betetzen ez dituzten habitatak leheneratzea.

•

Joan den mendetik hona, amuarrain populazioak leheneratzeko neurriak, arrainen gehiegizko ustiapena eta ibaien eraldaketa gora-behera, birpopulaketan oinarritu dira, galdutako arrainen ordez beste arrain batzuk gehituz arazoa konponduko zelakoan.

Ibaien ustiapena ibaien benetako ekoizpen-ahalmenari egokitzea, populazioek berez eta kanpoko laguntzarik gabe iraun ahal izan dezaten.

•

Arrain-baliabideak arrantzale guztien eskura egon daitezen behar diren neurriak jartzen saiatzea.

Baina ez da beti hala gertatzen, eta azterketek gero eta garbiago frogatzen dute birpopulaketek eraginkortasun eskasa dutela, kostu handia eta inoiz are ondorio kaltegarriak izateaz gainera. Gaur zalantzarik gabe esan dezakegu ingurunearen kontserbazioa eta baliabideen erabilera arautua eta zentzuzkoa direla

Plan orokor hori arroz arro zehaztu behar da. Horretarako Foru Komunitateko arroak banaka hartu eta bakoitzaren egoeraren diagnostikoa egiten da, zertzelada hauek jasoz: arrain populazioen ezaugarriak, urbazterretako landaretzaren egoera, ibaiaren ibilguan gora eta behera ibiltzeko arrainek aurkitzen dituzten oztopoak, uraren kalitatea, eta habitataren beste eraldakuntza batzuk (dragatzen diren aldeak, azpiegiturek

Ingurugiroa

Informazio dosierra

Ibaiak

161

ukitzen dituzten aldeak...). Diagnostikoa ikusirik, arro bakoitzean neurri zehatzak har daitezela proposatzen da.

Izokina harrapatu eta luzeran 40 cm edo gehiago ez baditu berriro bota behar da ibaira.

Arrantzari buruzko arauak.

Arrantzale bakoitzak egunean gehienez izokin bat harrapa dezake.

Nafarroako Gobernuak urtero arrantza-denboraldirako arauak biltzen dituen liburuxka argitaratzen du. Aldez aurretik arau horiek dekretu baten bidez ezartzen ditu.

Amuarrainaren arrantzari buruzko arauak.

Liburuxka horretan zehaztasun hauek azaltzen dira: harrapatzen ahal diren espezieen zerrenda; amuarrain, izokin, ibai-karramarro eta beste zenbait espezieren arrantzari buruzko arauak; salmonidoak bizi diren arroetako arrantza-tarteen deskripzioak; debekaturik dauden amuzki, aparailu eta prozeduren zerrenda, eta arrantzan aritzea zilegi den ordutegiak.

Amuarrainaren arrantza-denboraldia martxoaren 15ean hasi eta abuztuaren 31n bukatzen da. Beste estatu edo autonomia erkidegoren batekin muga duten tarteetan egun horiek aldatu egin daitezke, denboraldia lurralde mugakidean Nafarroan baino lehenago hasten bada Nafarroako mugaldean ere aurreratu egiten baita. Arrantza zilegi da asteko egun guztietan, jaiegun ez diren astearteetan izan ezik.

Izokinaren arrantzari buruzko arauak. Izokinaren arrantza-denboraldia martxoaren 15ean hasten da eta 75. izokina harrapatzen den egunean bukatzen da. Kupoa 100 aleraino igo daiteke, Ingurugiro Departamentuak gehikuntzaren aldeko txostena emanez gero. Denboraldia ekainaren 20an bukatzen da, kupoa lehenago betetzen ez bada. Izokinaren arrantza zilegi da asteko egun guztietan, jaiegun ez diren astearteetan izan ezik.

Amuarrainen gutxieneko luzera ibai-tartearen arabera aldatzen da: Salmonidoen alde mistoan: 21 cm. Salmonidoen goiko aldean: 21 cm ibilgu nagusietan eta 19 cm bigarren mailako ibilguetan. Apirilaren 30a arte arrantzaleek debekaturik dute ibaian sartzea, amuarrainen erruntokiak babestu behar direlako.

Harrapa daitezkeen espezieak. Arrainak

•

Arrain katua

•

Aingira

•

Silurua

•

Izokina

•

Hondoetako korrokoia

•

Amuarrain arrunta

•

Kolaka

•

Ortzadar-amuarraina

•

Alburnoa

•

Black-Bass-a

•

Platuxa

•

Barboa

•

Zarboa

•

Zamo arrunta

•

CTxipa

•

Zamo txikia

•

Loina txikia

Ornogabeak

•

Tenka.

•

Karramarro gorria

•

Lutxoa

•

Karramarro seinalea

Ingurugiroa

Ibaiak

Informazio dosierra

162

7. Legeak eta ibaien kudeaketa

•

administratzeko eremutzat, eta ez barruti administratibo edo politikoa. Urak ez du mugarik. Herri guztiek batera duten baliabidea da eta nazioarteko lankidetzaren beharra du.

7.1. Uraren Europako Gutuna 7.2 Urari buruzko Legea. Europako Kontseiluak, 1968ko maiatzean, ura ezinbesteko baliabide naturala dela, ez dela agortezina eta gizarteen aurrerapenaren ondorioz degradatu egiten dela jabeturik, ura erabili eta kontserbatzeko printzipio batzuk onetsi zituen:

Lege honen bitartez jabari publikoko ondasun hidraulikoak, uraren erabilera eta Estatuak uraren gain dituen eskumenak arautu dira.

•

Jabari publikoko ondasun hidraulikoak.

Urik gabe ez dago bizitzerik. Ondasun baliotsua da, giza jarduera orotan nahitaez erabili beharrekoa.

•

Ur geza ez da baliabide agortezina. Zaindu eta kontrolatu egin behar da, eta, ahal dela, gehitu.

•

Uraren kalitatea txartzeak kalte egiten die gizakiei eta uraren beharra duten gainerako izaki bizidunei.

•

Uraren kalitatea zaindu egin behar da, uraren erabilerak arautuz, eta batez ere osasun arloko beharrizanak ase behar dira.

Ibai, erreka, arroil, urtegi, laku eta aintzirak dira jabari publikoko ondasun hidraulikoak. Ubide naturala edo ibilgua uraren ohiko goraldietan urpean geratzen den aldea da, eta halakotzat jotzen da legezko ondorioetarako. Ibilguaren bi alboetan, eta ibilgu osoan zehar, erabilera publikoko zerrenda bana dago, 5 metro zabal. Halaber, 100 metro zabaleko polizia-zerrenda bana dago eta alde horietan baldintza batzuk bete behar dira lurra erabiltzeko eta bertan jarduerak egiteko.

Uraren administrazio publikoa. •

•

Ura erabili ondotik Naturara itzultzen dugunean ez ditugu kolokan jarri behar uraren geroko erabilerak, publikoak zein pribatuak.

Baliabide hidrikoen inbentarioak egin behar dira.

•

Ura behar bezala kudeatuko bada, eskumena daukaten agintariek plan egokiak egin behar dituzte.

•

Ura babesteko ahalegin handia egin behar da bai zientzi ikerkuntzan eta bai adituen prestakuntzan eta jendearentzako informazioan ere.

•

Batasuna kudeaketan, tratamendu osoa, uraren ekonomia, deskontzentrazioa, deserdiratzea, koordinazioa, eraginkortasuna eta erabiltzaileen partehartzea.

•

Arro hidrografikoak, sistema hidraulikoak eta ziklo hidrologikoa kudeatzeko batasuna errespetatu behar da.

•

Uraren kudeaketa publikoak bateragarria izan behar du lurraldearen antolamenduarekin, ingurugiroaren kontserbazio eta babesarekin eta Naturaren leheneratzearekin.

Baliabide hidrikoen kontserbaziorako funtsezko baldintza da lur azala janzten duen landaretzaren mantenimendua, batez ere oihanen mantenimendua.

•

Legeak hiru abiaburu jarri ditu ura kudeatzeko:

Ura denon ondasuna da eta denok hartu behar dugu aintzat haren balioa. Kontuz erabili behar dugu eta ez dugu xahutu behar. Arro naturala hartu behar litzateke baliabide hidraulikoak

Estatuaren eginkizuna da plan hidrologikoak egitea eta nazioarteko akordioak betearaztea. Gainera, autonomi erkidego batean baino gehiagotan hedatzen diren arroetan Estatuak eman behar ditu administrazio baimenak eta kontzesioak. Gizarteko erakundeek uraren kudeaketan parte har dezaten, Uraren Nazio Kontseilua deritzon organo aholkularia sortu da. Hainbat administrazio, lanbide-erakunde eta erakunde

Ingurugiroa

Informazio dosierra

ekonomikok osatzen dute, eta beste eginkizun batzuen artean, txostenak egin behar ditu nazio mailako edo arroetako plan hidrologikoei buruz eta ura ukitzen duten proiektu eta plan nagusi guztiei buruz. Konfederazio hidrografikoak sortu dira arro hidrografikoak kudeatzeko. Herrilan eta Hirigintza Ministerioari atxikita daude (gaur egun Ingurugiro Ministerioa), baina jarduteko autonomia osoa dute. Konfederazio hidrografikoen eginkizunak hauek dira, besteak beste: zeinek bere Arroko Plan Hidrologikoa egitea eta jabari publikoko ondasun hidrauli-koak, ustiapenak eta obra-proiektuak administratu eta kontrolatzea. Eginkizun horiek bete ahal ditzaten, Legeak eskumen-eremu hauek eman dizkie: •

baimenak eta lizentziak ematea.

•

ikuskapena eta zaintza.

•

azterlan hidrologikoak.

•

obrak.

Ibaiak

163

• baliabide hidrologikoen inbentarioa. • lehendik dauden eskari eta erabilerak eta etorkizunerako iragartzen direnak. • erabilerak lehenesteko eta bateragarriak diren ala ez erabakitzeko irizpideak. • oraingo eta geroko erabilerei baliabideak esleitzea edo erreserbatzea. • uraren kalitateari eta isurketen antolamenduari buruzko oinarrizko arauak. • ureztaketaren eraldakuntza eta hobekuntzari buruzko oinarrizko arauak. • baliabideak kontserbatu eta hobetzeko babes-aldeak eta neurriak. • hidrologia-basogintzako planak. • akuiferoak leheneratu eta babesteko ildoak. • plana betetzeko behar diren oinarrizko azpiegiturak. • energia ekoiztea xede duten ustiapenak ebaluatzeko irizpideak eta ustiapenerako baldintzak. • uholde eta goraldietan gerta litezkeen kalteen prebentzioa. Plan Hidrologiko Nazionalak, berriz, ondokoak ezarri behar ditu: •

•

kalitatearen arloko helburuak eta programak antolatzea. •

•

zerbitzu teknikoak egitea. •

Arro hidrografikoetan Uraren Kontseilu bana sortu da. Estatuko Administrazioak, autonomi erkidegoetako administrazioek, erabiltzaileek eta teknikariek parte hartzen dute uraren kontseiluetan.

Plan hidrologikoak. Uraren erabilera eta eskari guztiak behar bezala antolatzeko eta lurraldearen garapen egokia sustatzeko, hau da, lurraldea garatu eta aldi berean baliabideak eta ingurugiroa zaindu ahal izan daitezen, Legeak beharrezkotzat jotzen du Plan Hidrologiko Nazionala eta arroetako plan hidrologikoak egitea.

arroetako plan hidrologikoak elkarrekin koordinatzeko neurriak. arro batetik bestera ura eramateko aurreikuspenak eta baldintzak. erabilera-planen aldaketak.

Jabari publikoko ondasun hidraulikoen erabilpena. Atal honetan azaltzen dira uraren erabilera guztiak eta Administrazioak erabilera horiek arautzeko eta kontzesioen bidez baimentzeko hartu behar dituen neurriak. Oro har, uraren erabilera pribatuek Administrazioaren baimena behar dute. Jabari publikoko ondasun hidraulikoen beste erabilera batzuk, horien artean bainua, jolas-erabilerak edo abereei edaten ematea, kontzesiorik edo baimenik eskatu gabe egin daitezke. Kontzesio bat erabiltzaile multzo batentzat ematen denean erabiltzaileok erkidegoa osatu behar dute, Ureztatzaileen Erkidegoa adibidez, baterako erabilera administratzeko.

Nahitaez alderdi hauek jorratu behar dira arroetako plan hidrologikoetan:

Ingurugiroa

Ibaiak

164

Jabari publikoko ondasun hidraulikoen babesa eta ibailakuetako uren kalitatea. Estatuko Administrazioak, arroetako erakundeen (konfederazio hidrografikoen) bitartez, uraren garbitasuna eta jabari publikoko ondasun hidraulikoen mugak zaindu behar ditu. Hori dela eta, uretara egiten diren isurketen jarraipen eta kontrolerako mekanismoa ezarri da, alegia, edozein gai isuri ahal izateko beharrezkoa da administrazio-baimena edukitzea, eta ibaitik hartutako ura araztu egin behar da ibaira berriro bota aurretik.

Informazio dosierra

Ibaia kudeatzeko ordaintzen den dirua. Jabari publikoko ondasun hidraulikoen kontzesioa jasotzen duen edozeinek kanona ordaindu behar du, eta horrela biltzen den dirua ondasun hidraulikoak babestu eta hobetzeko erabiltzen da. Beste horrenbeste gertatzen da isurketekin: isurketagatiko kanona ordaindu behar da eta biltzen den diruaren helburua arestian aipatu dugun berbera da. Halaber, zenbait obra hidraulikoren onuradunek dirua ordaindu behar dute.

Ingurugiroa

Informazio dosierra

Ibaiak

165

Bibliografia, informazio-iturriak eta baliabideak

•

Floristan Samanes, Alfredo; Geografía de Navarra. Diario de Navarra. Iruña, 1995.

•

IDAE; Guía de las energías renovables en Navarra. Cinco Días. Madril, 1996.

Ibaiei buruzkoak. Etnografia. •

•

Araujo, Joaquin; Ríos. La naturaleza de España. Ediciones del Prado. Madril, 1998. Arenillas Parra, Miguel eta Saenz Ridruejo, Clemente; Los ríos, Guía física de España. Alianza Editorial, Madril, 1987.

• •

García de Jalón, Diego eta Martinez del Tanago, Marta; Ríos y Riberas. Enciclopedia de la Naturaleza de España. Debate/Circulo. Bartzelona, 1988.

•

Ibarra Murillo, Julia eta Jaso León, Camino; Manual para la restauración de los ríos. Lurraldearen Antolamendu eta Ingurugiro Departamentua. Nafarroako Gobernua, 1991.

Beguiristain Gurpide, M. Amor eta beste batzuk; Etnografía de Navarra. Diario de Navarra. Iruña, 1996. Caro Baroja, Julio; De la vida rural vasca. Txertoa argitaletxea. Donostia, 1986. Violant i Simorra, Ramón; El pirineo español. Alta Fulla argitaletxea. Bartzelona, 1986.

Landa-gidak.

•

Jose A. Díaz Lázaro-Carrasco. Depuración de aguas residuales. Ur eta Ingurugiro Politikarako Estatu Idazkaritzaren ingurugiroari buruzko unitateak. MOPT. Madril, 1991.

•

Aizpuru, Iñaki eta beste batzuk; Guía de los árboles y arbustos de Euskal Herria. Eusko Jaurlaritzako Argitalpen Zerbitzua. Gasteiz, 1990.

•

Andreas Schulze. Guía para los amantes de las aves. Blume S.A. argitaletxea. Bartzelona, 1988.

•

Bang, Preben eta Dahlstrom, Preben; Huellas y señales de los animales de Europa. Ediciones Omega. Bartzelona, 1975.

•

Chinery, Michael; Guía de campo de los insectos de España y Europa. Ediciones Omega. Bartzelona, 1980.

•

Perrins, Christopher; Aves de España y Europa. Nueva generación de guías. Ediciones Omega. Bartzelona, 1987.

•

Polunin, Oleg; Arboles y arbustos de Europa. Ediciones Omega. Bartzelona, 1984.

•

Schauer, Th. eta Caspari, C. Guía de las flores de Europa. Ediciones Omega. Bartzelona, 1980.

NILSA; Nafarroako ibaiak saneatzeko plan gidaria. 1995. NILSA. Iruña, 1995. NILSA; Nafarroako ibaiak saneatzeko plan gidaria. Kudeaketari buruzko txostena. 1996. urtea. NILSA. Iruña, 1996. Hainbat egile: El agua en Navarra. Nafarroako Aurrezki Kutxa. Iruña, 1991.

Nafarroari buruzkoak. •

Del Valle Lersundi, Joaquin eta Villanueva Ferreras, Fermín; Síntesis geológica de Navarra. Hezkuntza eta Kultura Departamentua. Nafarroako Gobernua, 1988.

•

Elósegui Aldasoro, Jesús eta beste batzuk. Navarra, guía ecológica y paisajística. Nafarroako Aurrezki Kutxa. Iruña, 1980.

Hezkuntzari buruzkoak. •

Antonio Bolívar. La educación de valores y actitudes. Hacer Reforma saila. Anaya argitaletxea. Madril, 1995.

Ingurugiroa

Ibaiak

Informazio dosierra

166

•

Huerta Alegre taldea. El agua en Granada. Guía de aprovechamiento didáctico. Ingurugiro Hezkuntzarako Programa. Granadako Udala. Granada, 1994.

•

Konrad Ammann. La vida en las aguas dulces. Vivac saila. Teide argitaletxea. Bartzelona, 1983.

•

Michael J. Caduto. Guía para la enseñanza de los valores ambientales. Programa Internacional de Educación Ambiental UNESCO-PNUMA. Educación Ambiental saila, 13. zk. Argitaratzailea: Nafarroako Gobernua-Los libros de la catarata. Bilbo, 1992.

Bideoak. •

Gonzalez Purroy, Javier. El salmón del Bidasoa. Nafarroako Gobernua. Lurraldearen Antolamendu eta Ingurugiro Departamentua. Iruña.

Hainbat egile. El agua en la escuela. Cuadernos de EA. Argitaratzailea: Nafarroako Gobernua. Hezkuntza eta Kultura Departamentua eta Lurraldearen Antolamendu eta Ingurugiro Departamentua. Iruña, 1995.

•

Gonzalez Purroy, Javier. Ríos de vida. Navarra salvaje. Euroview/Caja Rural de Navarra. Iruña, 1996.

•

Hainbat egile. Fichero de sugerencias didácticas para explorar el complejo mundo del agua. Iruñerriko Mankomunitatea.

•

Carlos de Hita. Paisajes sonoros. Red de Parques Nacionales. Ceneam. Icona. Segovia, 1993. (CD).

•

Carlos de Hita. Sonidos de la España salvaje. Argitaratzailea: Planeta de Agostini, 1997. (CD).

Interneteko helbideak. •

http://chico.rediris.es/archives/agua-es.html Agua-es.

•

http://www.cnie.org/pop/pophome.htm/ Inguruneari eta edateko urari buruzko datutegia.

•

http://www.fao.org FAOren helbidea. FAO nekazaritza eta elikadurarako UNOko erakundea da.

•

http://www.irn.org Ibaiei buruzko nazioarteko lan-sarea.

•

http://www.ictnet.es/terrabit Ingurugiroaz ari den webgunea. Interneten informazioa bilatzeko tresna interesgarria dauka, El Robot Verde izenekoa. Horren bidez ingurugiroari buruzko informazioa duten webguneak aurki daitezke.

J. López. Siete cuentos de peces. Juventud argitaletxea. Bartzelona, 1983.

•

http://www.mma.es/ Ingurugiro Ministerioa, urari buruzko informazio guztiz didaktikoa.

M. Jose Llorens Camp. Leyendas del País Vasco y Navarra. M.E. Editores, S.L. Bartzelona, 1995.

•

http://www.pangea.org/org/foroagua Uraren Foroaren helbidea.

•

http://www.pangea.org/spie/aedenat/aedenat.html Natura Defendatzeko Espainiako Elkartea.

•

http://www.redestb.es/personal/alfonso1511 Gorosti naturazale elkartearen webgunea. Elkartearen jarduerei buruzko eta Nafarroako ingurugiroari buruzko informazioa dauka.

Hainbat egile. Uso y Gestión del Agua. Fichero de sugerencias didácticas para explorar el complejo mundo del agua. Iruñerriko Mankomunitatea. Iruña, 1990. Hainbat egile: Viviendo al paisaje. Guía didáctica para interpretar y actuar sobre el paisaje. Argitaratzailea: Nat West fundazioa. Madril, 1994.

Ipuinak eta elezaharrak. •

•

Ikus-entzunezko materialak. Soinuak. •

Carlos de Hita. Atmósferas. Un juego para la sensibilización y percepción del paisaje sonoro. Ceneam. Icona. Segovia, 1994. (Kaseta eta irudiak).

Ingurugiroa

Informazio dosierra

•

http://www.cfnavarra.es/medioambiente Nafarroako Gobernuko Ingurugiro Departamentuaren webgunea. Ingurugiroaren egoerari eta naturgune babestuei buruzko informazioa, Departamentuaren plan eta programen berri eta abar.

Erakundeak. •

Ingurugiro Departamentua. Biodibertsitatea eta ingurugiroaren kalitatea kudeatzeko eskumena du Foru Komunitatean. Alondegi kalea, 1, 1.a. 31001 Iruña. Tel.: 948 427573.

•

Navarra de Infraestructuras Locales S.A. (N.I.L.S.A.). Nafarroa osoan hondakin-urak arazteko sistemen instalazio eta mantenimenduaren ardura duen enpresa publikoa. Barañaingo etorbidea, 32. 31008 Iruña. Tel.: 948 176928.

•

Ibaiak

167

Riegos de Navarra S.A. Ureztatzeko sistemak aztertzen eta instalatzen dituen enpresa publikoa. Zadar kalea, z/g. Tel.: 948 241551. Faxa: 948 243217. Confederación Hidrográfica del Ebro. Ebroren arroko ibaiak kudeatzeko ardura duen erakundea. Prentsa kabi-

netea, Paseo de Sagasta, 24-28. 50006 Zaragoza. Tel.: 976 221993. •

Iruñerriko Mankomunitatea. Chinchilla jenerala kalea, 7. 31002 Iruña. Tel.: 948 423100. Faxa: 948 423230.

•

Jurramendiko Mankomunitatea. Antso Azkarra kalea, 6. 31200 Lizarra. Tel.: 948 552850. Faxa: 948 554439.

•

Moncayoko Uren Mankomunitatea. Miguel Escudero etorb., 25, 1.a. 31591 Corella. Tel.: 948 780008. Faxa: 948 401303.

•

Cascante, Cintruénigo eta Fiteroko Uren Mankomunitatea. Foruen Plaza, 1. 31592 Cintruénigo. Tel.: 948 811016. Faxa: 948 811191.

•

Mairagako Uren Mankomunitatea. San Salvador kalea, 11, behea. 31300 Tafalla. Tel.: 948 703305. Faxa: 948 703330.

•

Izarbeibarko Uren Mankomunitatea. Mendigorriako errepidea, 1, behea. 31100 Gares. Tel.: 948 341076. Faxa: 948 341212.

Ingurugiroa