Autorzy prof. dr hab. n. med. Ewa Augustynowicz‑Kopeć Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc, Warszawa
dr hab. n. med. Grażyna Biesiada Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
dr hab. n. zdr. Małgorzata Bała Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
prof. dr hab. n. med. Zofia T. Bilińska Instytut Kardiologii, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Waldemar Banasiak Ośrodek Chorób Serca Wojskowy Szpital Kliniczny, Wrocław
prof. dr hab. n. med. Grażyna Bochenek Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
† prof. dr hab. n. med. Hanna Chwalińska‑Sadowska Instytut Reumatologii im. E. Reicher, Warszawa dr hab. n. med. Ewa Cichocka-Jarosz Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków dr n. med. Anna Ciechomska Wishaw General Hospital, Wishaw, Wielka Brytania
prof. dr hab. n. med. Bogusława Baranowska Warszawski Uniwersytet Medyczny
dr n. med. Maciej Bochenek Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
prof. dr hab. n. med. Maria Barcikowska Instytut Medycyny Doświadczalnej i Klinicznej PAN, Warszawa
dr hab. n. med. Monika Bociąga-Jasik Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
prof. dr hab. n. med. Witold Bartnik Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa
dr n. med. Marek Bodzioch Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
prof. dr hab. n. med. Andrzej Cieszanowski Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej-Curie, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Zbigniew Bartuzi Uniwersytet Mikołaja Kopernika Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy
dr n. med. Wojciech Bodzoń Kraków
prof. dr hab. n. med. Barbara Cybulska Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa
dr n. med. Ewa Bogacka CDT Medicus, Lubin
lek. Piotr Czapiński Centrum Leczenia Padaczki i Migreny, Kraków
dr n. med. Aleksandra Batycka-Baran Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
prof. dr hab. n. med. Anna Boroń‑Kaczmarska Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
prof. dr hab. n. med. Stanisław Czekalski Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
prof. dr hab. n. med. Tomasz Bednarczuk Warszawski Uniwersytet Medyczny
dr hab. n. med. Piotr Boros, prof. IGiChP Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc, Warszawa
lek. Ewa Bączyk Hospicjum Palium, Szpital Kliniczny Przemienienia Pańskiego w Poznaniu
prof. dr hab. n. med. Anna Bręborowicz Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
prof. dr hab. n. med. Zbigniew Maria Czernicki Warszawski Uniwersytet Medyczny
dr n. med. Jacek Bednarek Krakowski Szpital Specjalistyczny im. Jana Pawła II, Kraków
dr n. med. Jan Brożek McMaster University, Hamilton, Kanada
dr hab. n. med. Bronisław Bednarz Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa prof. dr hab. n. med. Andrzej Beręsewicz Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Tomasz Brzozowski Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków prof. dr hab. n. med. Andrzej Budaj Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa
dr n. med. Jan Ciećkiewicz Instytut Ratownictwa Medycznego, Kraków dr n. med. Iwona Cielniak Wojewódzki Szpital Zakaźny, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Anna Członkowska Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa dr n. med. Piotr Daniel Endoterapia Szpital Warszawa prof. dr hab. n. med. Andrzej Dąbrowski Uniwersytet Medyczny w Białymstoku prof. dr hab. n. med. Andrzej Dąbrowski Wojskowy Instytut Medyczny, Warszawa dr n. med. Joanna A. Didkowska Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej‑Curie, Warszawa
lek. Iwona Bestry Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc, Warszawa
dr n. med. Grzegorz Cebula Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
dr hab. n. med. Bogdan Biedunkiewicz Gdański Uniwersytet Medyczny
dr hab. n. med. Andrzej Chamienia Gdański Uniwersytet Medyczny
dr n. med. Robert Drabczyk Szpital Wojewódzki, Bielsko‑Biała
dr hab. n. med. Maria Bieniaszewska Gdański Uniwersytet Medyczny
lek. Tomasz Chodnik Gdański Uniwersytet Medyczny
dr n. med. Maciej Drożdż DaVita, Wrocław
dr n. med. Barbara Bieńkiewicz Uniwersytet Medyczny w Łodzi
prof. dr hab. n. med. Jerzy Chudek Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
dr n. med. Bożena Dubiel Kraków
VI
prof. dr hab. n. med. Anna Dmoszyńska Uniwersytet Medyczny w Lublinie
Autorzy prof. dr hab. n. med. Jacek Dubiel Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków prof. dr hab. n. med. Jan Duława Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach prof. dr hab. n. med. Magdalena Durlik Warszawski Uniwersytet Medyczny dr n. med. Ewa Duszczyk Warszawa prof. dr hab. n. med. Jadwiga Dwilewicz‑Trojaczek Warszawski Uniwersytet Medyczny dr n. med. Ilona Dziemianko Uniwersytecki Szpital Kliniczny, Wrocław prof. dr hab. n. med. Krzysztof J. Filipiak Warszawski Uniwersytet Medyczny prof. dr hab. n. med. Anna Filipowicz‑Sosnowska Narodowy Instytut Geriatrii, Reumatologii i Rehabilitacji im. E. Reicher, Warszawa prof. dr hab. n. med. Urszula Fiszer Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa prof. dr hab. n. med. Robert Flisiak Uniwersytet Medyczny w Białymstoku
prof. dr hab. n. med. Marek Gołębiowski Warszawski Uniwersytet Medyczny dr n. med. Ewa Gorczyca‑Wiśniewska Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej-Curie, Warszawa
dr hab. n. med. Małgorzata Inglot Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu prof. Roman Jaeschke MD MSc McMaster University Hamilton, Kanada
dr n. med. Lidia Gorzelińska Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
prof. dr hab. n. med. Renata Jankowska Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
prof. dr hab. n. med. Dorota Górecka Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc, Warszawa
dr n. med. Miłosz Jankowski Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
prof. dr hab. n. med. Paweł Górski Uniwersytet Medyczny w Łodzi dr n. med. Aleksandra Grela‑Wojewoda Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej‑Curie, Kraków dr n. med. Piotr Grzanka Szpital Wojewódzki, Opole prof. dr hab. n. med. Iwona Grzelewska‑Rzymowska Uniwersytet Medyczny w Łodzi dr hab. n. med. Anna Grzeszczuk Uniwersytet Medyczny w Białymstoku dr hab. n. med. Daria Handkiewicz-Junak Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej-Curie, Gliwice
prof. dr hab. n. med. Andrzej Januszewicz Instytut Kardiologii, Warszawa lek. Władysław Januszewicz Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa prof. dr hab. n. med. Włodzimierz Januszewicz Warszawa dr n. med. Dorota Jarosz Warszawa dr hab. n. med. Jerzy Jaroszewicz Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach prof. dr hab. n. med. Barbara Jarząb Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej‑Curie, Gliwice
prof. dr hab. n. med. Edward Franek Instytut Medycyny Doświadczalnej i Klinicznej im. M. Mossakowskiego PAN, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Marek Hartleb Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
mgr analit. med. Krystyna Frąckowiak Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
prof. dr hab. n. med. Olga Haus Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy
dr n. med. Marzena Frołow Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
prof. dr hab. n. med. Andrzej Hellmann Gdański Uniwersytet Medyczny
dr n. med. Andrzej Jaworek Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
prof. dr hab. n. med. Krzysztof Herman Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej‑Curie, Kraków
prof. dr hab. n. med. Wiesław Wiktor Jędrzejczak Warszawski Uniwersytet Medyczny
dr n. med. Marcin Hetnał Szpital Specjalistyczny im. L. Rydygiera, Kraków
dr hab. n. med. Grażyna Jurkowska Uniwersytet Medyczny w Białymstoku
prof. dr hab. n. med. Irena Frydecka Instytut Immunologii i Terapii Doświadczalnej im. Ludwika Hirszfelda PAN, Wrocław dr n. med. Piotr Gajewski Polski Instytut Evidence Based Medicine, Kraków prof. dr hab. n. med. Zbigniew Gąsior Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach dr hab. n. med. Anita Gąsiorowska, prof. UM Uniwersytet Medyczny w Łodzi dr n. med. Jacek Gąsiorowski Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu dr n. med. Ireneusz Gierbliński Warszawa † prof. dr hab. n. med. Wiesław Gliński Warszawski Uniwersytet Medyczny prof. dr hab. n. med. Andrzej Gładysz Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu mgr pielęg. Anna Głowacka Szpital Kliniczny Przemienienia Pańskiego w Poznaniu prof. dr hab. n. med. Piotr Głuszko Narodowy Instytut Geriatrii, Reumatologii i Rehabilitacji im. E. Reicher, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Piotr Hoffman Instytut Kardiologii, Warszawa prof. dr hab. n. med. Jerzy Hołowiecki Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej‑Curie, Gliwice dr hab. n. med. Andrea Horvath Warszawski Uniwersytet Medyczny prof. dr hab. n. med. Zbigniew Hruby Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu dr hab. n. med. Anita Hryncewicz-Gwóźdź Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu prof. dr hab. n. med. Waleria Hryniewicz Narodowy Instytut Leków, Warszawa prof. dr hab. n. med. Juliusz Huber Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu prof. dr hab. n. med. Jacek Imiela Warszawski Uniwersytet Medyczny
prof. dr hab. n. med. Jacek Jassem Gdański Uniwersytet Medyczny dr hab. n. med. Dariusz Jastrzębski Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
prof. dr hab. n. med. Jacek Juszczyk Poznań prof. dr hab. n. med. Marek Jutel Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu dr hab. n. med. Marek Kabat, prof. IK Instytut Kardiologii, Warszawa dr n. med. Janusz Kabata MedConsult Sp. z o.o., Gdańsk dr n. med. Elżbieta Kacprzak Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu lek. Krzysztof Kaczmarek Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu dr n. med. Aleksander Kania Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków dr hab. n. med. Bogusław Kapelak, prof. UJ Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
VII
Autorzy † prof. dr hab. n. med. Anna Kasperlik‑Załuska Szpital Bielański im. ks. Jerzego Popiełuszki, Warszawa prof. dr hab. n. med. Jarosław D. Kasprzak Uniwersytet Medyczny w Łodzi dr n. med. Krzysztof Kazimierczak Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
prof. dr hab. n. med. Marek L. Kowalski Uniwersytet Medyczny w Łodzi dr hab. n. med. Małgorzata Krajnik, prof. UMK Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Collegium Medicum im. L. Rydygiera, Bydgoszcz prof. dr hab. n. med. Marek Krawczyk Warszawski Uniwersytet Medyczny
dr n. med. Dorota Klimaszyk Szpital Miejski im. F. Raszei, Poznań
dr n. med. Wiesław Królikowski Kraków
prof. dr hab. n. med. Marian Klinger Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
dr n. med. Katarzyna Kruczak Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
lek. Maciej Kluziak Szpital Kliniczny Przemienienia Pańskiego Uniwersytetu Medycznego im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
dr hab. n. med. Olga Kruszelnicka Krakowski Szpital Specjalistyczny im. Jana Pawła II, Kraków
dr hab. n. med. Stanisław Kłęk Szpital Specjalistyczny im. Stanleya Dudricka, Skawina prof. dr hab. n. med. Longina Kłosiewicz‑Latoszek Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa dr n. med. Matylda Kłudkowska Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu dr n. med. Wanda Knopińska‑Posłuszny Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie prof. dr hab. n. med. Brygida Knysz Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu prof. dr hab. n. med. Franciszek Kokot Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach dr hab. n. med. Zbigniew Kołaciński, prof. IMP Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera, Łódź dr hab. n. med. Andrzej L. Komorowski Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej-Curie, Kraków dr n. med. Marek Konka Instytut Kardiologii, Warszawa dr n. med. Janusz Konstanty‑Kalandyk Krakowski Szpital Specjalistyczny im. Jana Pawła II, Kraków dr n. med. Anna Kopff Łódź prof. dr hab. n. med. Radzisław Kordek Uniwersytet Medyczny w Łodzi
prof. dr hab. n. med. Jerzy Kruszewski Wojskowy Instytut Medyczny, Warszawa prof. dr hab. n. med. Maciej Krzakowski Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej‑Curie, Warszawa dr n. med. Marek Krzanowski Zakład Leczniczy Angio-Medicus, Kraków † dr hab. n. med. Krzysztof Krzemieniecki Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków mgr reh. Barbara Krzyśko Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu mgr psych. Marzena Krzywda Wyższa Szkoła Ekonomii i Informatyki, Kraków † prof. dr hab. n. med. Barbara Krzyżanowska‑Świniarska Pomorski Uniwersytet Medyczny w Szczecinie prof. dr hab. n. med. Andrzej Książek Uniwersytet Medyczny w Lublinie dr n. med. Paweł Kuca Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc, Warszawa dr hab. n. med. Ernest Kuchar Warszawski Uniwersytet Medyczny prof. dr hab. n. med. Eugeniusz J. Kucharz Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach prof. dr hab. n. med. Krzysztof Kula Instytut Centrum Zdrowia Matki Polki w Łodzi prof. dr hab. n. med. Piotr Kułakowski Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa
dr hab. n. med. Brygida Kwiatkowska, prof. IR Narodowy Instytut Geriatrii, Reumatologii i Rehabilitacji im. E. Reicher, Warszawa dr hab. n. med., prof. IGiChP Renata Langfort Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc, Warszawa dr hab. n. med. Wojciech Leppert, prof. UMP Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu dr n. med. Magdalena Leszczyszyn-Pynka Pomorski Uniwersytet Medyczny w Szczecinie dr n. med. Wiktoria Leśniak Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków dr hab. n. med. Krzysztof Lewandowski Gdański Uniwersytet Medyczny prof. dr hab. n. med. Andrzej Lewiński Uniwersytet Medyczny w Łodzi prof. dr hab. n. med. Grzegorz Lis Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków dr n. med. Aleksandra Łacko Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu prof. dr hab. n. med. Magdalena Łętowska Instytut Hematologii i Transfuzjologii, Warszawa prof. dr hab. n. med. Jacek Łuczak Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu prof. dr hab. n. med. Tomasz Mach Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków dr hab. n. med. Andrzej Maciejczak, prof. UR Uniwersytet Rzeszowski prof. dr hab. n. med. Bogusław Maciejewski Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej‑Curie, Gliwice dr hab. n. med. Urszula Mackiewicz Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa dr n. med. Paweł Maga Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków dr hab. n. med. Joanna S. Makowska Uniwersytet Medyczny w Łodzi
dr n. med. Anna Kuna Gdański Uniwersytet Medyczny
prof. dr hab. n. med. Ewa Małecka‑Panas Uniwersytet Medyczny w Łodzi
prof. dr hab. n. med. Jolanta Kunert‑Radek Uniwersytet Medyczny w Łodzi
prof. dr hab. n. med. Ewa Małecka‑Tendera Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
dr hab. n. med. Maria Korzeniewska‑Koseła, prof. IGiChP Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc, Warszawa
dr hab. n. med. Marcin Kurzyna, prof. CMKP Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa
dr n. med. Krzysztof Małecki Uniwersytecki Szpital Dziecięcy w Krakowie
dr n. med. Aleksandra Kotlińska‑Lemieszek Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
prof. dr hab. n. med. Jan Kuś Instytutu Gruźlicy i Chorób Płuc, Warszawa
dr hab. n. med. Mariusz Korkosz Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
dr n. med. Justyna Kotynia Uniwersytecki Szpital Kliniczny nr 1, Łódź
VIII
prof. dr hab. n. med. Andrzej Kübler Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
prof. dr hab. n. med. Władysław Manikowski Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu prof. dr hab. n. med. Magdalena Marczyńska Warszawski Uniwersytet Medyczny
Autorzy prof. dr hab. n. med. Kazimierz Marek Zabrze
prof. dr hab. n. med. Michał Myśliwiec Uniwersytet Medyczny w Białymstoku
prof. dr hab. n. med. Cezary Pałczyński Uniwersytet Medyczny w Łodzi
dr n. med. Tomasz Marek Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
dr hab. n. med. Wacław Nahorski Gdański Uniwersytet Medyczny
† prof. dr hab. n. med. Krzysztof Marlicz Pomorski Uniwersytet Medyczny w Szczecinie
dr n. med. Krystyna Niedzielska Ośrodek Kształcenia Medycznego AKSON, Milanówek
dr n. biol. Katarzyna Pancer Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny, Warszawa prof. dr hab. n. med. Miłosz Parczewski Pomorski Uniwersytet Medyczny w Szczecinie
dr hab. n. med. Maciej Niewada Warszawski Uniwersytet Medyczny
prof. dr hab. n. med. Tomasz Pasierski Warszawski Uniwersytet Medyczny
prof. dr hab. n. med. Lucyna Mastalerz Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
dr n. med. Jolanta Niścigorska-Olsen Samodzielny Publiczny Wojewódzki Szpital Zespolony, Szczecin
dr n. med. Maciej Pastuszczak Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
dr hab. n. med. Henryk Mazurek, prof. IGiChP Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc, Oddział Terenowy im. J. i I. Rudników, Rabka‑Zdrój
dr n. med. Agata Niżankowska‑Jędrzejczyk Specjalistyczna Praktyka Ortodontyczna ORTODONTICA, Kraków
prof. dr hab. n. med. Waldemar Patkowski Warszawski Uniwersytet Medyczny
dr n. med. Leszek Masłowski Wojewódzki Szpital Specjalistyczny Ośrodek Badawczo‑Rozwojowy, Wrocław
dr hab. n. med. Michał Mączewski, prof. CMKP Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa dr n. med. Janusz Meder Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej‑Curie, Warszawa dr n. med. Filip Mejza Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków dr n. med. Janina M. Michalak Wojskowy Instytut Medycyny Lotniczej, Warszawa dr n. farm. Bogumiła Michalewska Instytut Hematologii i Transfuzjologii, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Ewa Niżankowska‑Mogilnicka Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków prof. dr hab. n. med. Rafał Niżankowski Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków dr n. med. Beata Nowak Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu lek. Szymon Nowak Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu dr hab. n. med. Ewa Nowakowska-Duława Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach prof. dr hab. n. med. Michał Nowicki Uniwersytet Medyczny w Łodzi
dr n. med. Paweł Mielnik Revmatologisk avdeling, Førde Sentralsjukehus, Norwegia
prof. dr hab. n. med. Roman J. Nowicki Gdański Uniwersytet Medyczny
lek. Piotr Mierzewski Strasburg, Francja
dr hab. rehab. Roman Nowobilski, prof. UJ Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
dr n. med., mgr piel. Irena Milaniak Krakowski Szpital Specjalistyczny im. Jana Pawła II, Kraków prof. dr hab. n. med. Piotr Milkiewicz Warszawski Uniwersytet Medyczny prof. dr hab. n. med. Dagmara Mirowska‑Guzel Warszawski Uniwersytet Medyczny dr n. med. Andrzej Mital Gdański Uniwersytet Medyczny dr n. med. Anna Mokrowiecka Uniwersytet Medyczny w Łodzi dr hab. n. med. Andrzej Mróz Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa dr n. med. Karolina Mrówka Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
dr n. med. Marek Ochman Śląskie Centrum Chorób Serca, Zabrze lek. Henryk Olechnowicz Samodzielny Publiczny Szpital Specjalistyczny Chorób Płuc im. dr. O. Sokołowskiego, Zakopane dr hab. n. med. Marzena Olesińska Narodowy Instytut Geriatrii, Reumatologii i Rehabilitacji im. E. Reicher, Warszawa prof. dr hab. n. med. Magdalena Olszanecka-Glinianowicz Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach prof. dr hab. n. med. Włodzimierz T. Olszewski Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej‑Curie, Warszawa dr hab. n. med. Lucyna Ostrowska Uniwersytet Medyczny w Białymstoku
dr n. med. Jacek Mrukowicz Polski Instytut Evidence Based Medicine, Kraków
dr n. med. Tomasz Ozorowski Szpital Kliniczny Przemienienia Pańskiego w Poznaniu
prof. dr hab. n. med. Jacek Musiał Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
dr n. med. Agnieszka Padjas Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
dr hab. n. med. Małgorzata Paul Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu † ks. mgr filozofii Zbigniew Pawlak Hospicjum Palium, Poznań prof. dr hab. n. med. Krzysztof Pawlaczyk Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu dr n. med. Marek Pazurek Uniwersytet Medyczny w Łodzi † dr hab. n. med. Marek A. Pertkiewicz Warszawski Uniwersytet Medyczny dr n. med. Łukasz Pielok Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu prof. dr hab. n. med. Władysław Pierzchała Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach prof. dr hab. n. med. Jacek A. Pietrzyk Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków dr n. med. Witold Pikto‑Pietkiewicz Międzyleski Szpital Specjalistyczny, Warszawa prof. dr hab. n. med. Michał Pirożyński Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa dr n. med. Ewa Płaczkiewicz‑Jankowska Polski Instytut Evidence Based Medicine, Kraków dr hab. n. med. Robert Pływaczewski, prof. IGiChP Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc, Warszawa prof. dr hab. n. med. Maria Podolak‑Dawidziak Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu dr n. przyr. Barbara Podsiadło Warszawa dr hab. n. med. Marcin Polkowski Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa prof. dr hab. n. med. Lech Poloński Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach dr hab. n. med. Aleksander Prejbisz Instytut Kardiologii, Warszawa
IX
Autorzy dr n. med. Witold Prejzner Gdański Uniwersytet Medyczny prof. dr hab. n. med. Piotr Pruszczyk Warszawski Uniwersytet Medyczny prof. dr hab. n. med. Anna Przondo‑Mordarska Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
prof. dr hab. n. med. Włodzimierz Samborski Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu dr n. med. Piotr Sawiec Polski Instytut Evidence Based Medicine, Kraków
dr hab. n. med. Grzegorz Styczyński Warszawski Uniwersytet Medyczny prof. dr hab. n. med. Władysław Sułowicz Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
dr n. med. Małgorzata Serafin‑Król Warszawski Uniwersytet Medyczny
prof. dr hab. n. med. Andrzej Surdacki Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
prof. dr hab. n. med. Piotr Przybyłowski Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
prof. dr hab. n. med. Janusz A. Siedlecki Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej‑Curie, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Hanna Szajewska Warszawski Uniwersytet Medyczny
dr n. med. Witold Przyjałkowski Warszawski Uniwersytet Medyczny
prof. dr hab. n. med. Jacek Sieradzki Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
dr n. med. Piotr Pysz Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach prof. dr hab. n. med. Grzegorz Raczak Gdański Uniwersytet Medyczny dr n. med. Elżbieta Radzikowska Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc, Warszawa prof. dr hab. n. med. Jarosław Reguła Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa prof. dr hab. n. med. Tadeusz Robak Uniwersytet Medyczny w Łodzi prof. dr hab. n. med. Barbara Rogala Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach prof. dr hab. n. med. Jacek Roliński Uniwersytet Medyczny w Lublinie
dr n. med. Matylda Sierakowska Uniwersytet Medyczny w Białymstoku prof. dr hab. n. med. Stanisław Sierakowski Uniwersytet Medyczny w Białymstoku prof. dr hab. n. med. Piotr Skałba Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach prof. dr hab. n. med. Jana Skrzypczak Poznań prof. dr hab. n. med. Krzysztof Sładek Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków prof. dr hab. n. med. Jolanta Słowikowska‑Hilczer Uniwersytet Medyczny w Łodzi
prof. dr hab. n. med. Leszek Romanowski Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
prof. dr hab. n. med. Jadwiga Słowińska‑Srzednicka Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa
dr n. med. Aleksandra Rosiek Instytut Hematologii i Transfuzjologii, Warszawa
dr hab. n. med. Tomasz Smiatacz Gdański Uniwersytet Medyczny
prof. dr hab. n. med. Ewa Rowińska‑Zakrzewska Warszawa dr hab. n. med. Jacek J. Rożniecki, prof. UM Uniwersytet Medyczny w Łodzi dr n. przyr. Elżbieta Rożynek Warszawa prof. dr hab. n. med. Bolesław Rutkowski Gdański Uniwersytet Medyczny prof. dr hab. n. med. Piotr Rutkowski Centrum Onkologii – Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie, Warszawa dr n. med. Weronika Rymer Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu prof. dr hab. n. med. Zdzisław J. Ryn Akademia Wychowania Fizycznego im. B. Czecha w Krakowie dr hab. n. med. Tomasz Sacha Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków prof. dr hab. n. med. Jerzy Sadowski Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków dr n. med. Joanna Salomon Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
X
prof. dr hab. n. med. Jerzy Socha Uniwersytet Rzeszowski dr hab. n. med. Jerzy Soja Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
† dr n. med. Janusz Szajewski Warszawa † prof. dr hab. n. med. Andrzej Szczeklik Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków prof. dr hab. n. med. Wojciech Szczeklik Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków prof. dr hab. n. med. Leszek Szczepański Wyższa Szkoła Społeczno‑Przyrodnicza im. Wincentego Pola, Lublin prof. dr hab. n. med. Jacek Szechiński Uniwersytecki Szpital Kliniczny, Wrocław dr hab. n. med. Leszek Szenborn, prof. UM Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu prof. dr hab. n. med. Jacek Szepietowski Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu dr n. med. Bartosz Szetela Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu dr n. med. Jan Sznajd University of Aberdeen, Szkocja prof. dr hab. n. med. Wiktor B. Szostak Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa prof. dr hab. n. med. Monika Szturmowicz Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Bogdan Solnica Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
prof. dr hab. n. med. Andrzej Szuba Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
dr n. farm. Karina Sommerfeld-Klatta Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
dr hab. n. med. Piotr Szymański, prof. IK Instytut Kardiologii, Warszawa
dr hab. n. med. Maciej Sopata Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
dr n. med. Aleksandra Szymczak Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
prof. dr hab. n. med. Maciej Sosnowski Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
dr n. med. Robert K. Szymczak Gdański Uniwersytet Medyczny
dr n. med. Jadwiga Staniszewska‑Varga Wojskowy Instytut Medyczny, Warszawa
lek. Karol Świeca Szpital Miejski im. F. Raszei, Poznań
dr n. med. Andrzej Stanke Wojewódzki Szpital Zespolony, Elbląg
dr n. med. Monika Świerczyńska‑Krępa ZLS Medex sp. z o.o., Bielsko-Biała
prof. dr hab. n. med. Jerzy Stefaniak Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
dr n. med. Zbigniew Świerczyński Szpital Chirurgii Małoinwazyjnej i Rekonstrukcyjnej, Bielsko‑Biała
prof. dr hab. n. med. Janina Stępińska Instytut Kardiologii, Warszawa
dr hab. n. med. Renata Talar‑Wojnarowska Uniwersytet Medyczny w Łodzi
prof. dr hab. n. med. Tomasz Stompór Uniwersytet Warmińsko‑Mazurski w Olsztynie
prof. dr hab. n. med. Witold Tłustochowicz Wojskowy Instytut Medyczny, Warszawa
Autorzy piel. dypl. Elżbieta Tomaszewska Hospicjum Palium, Szpital Przemienienia Pańskiego w Poznaniu
dr hab. n. med. Stefan Wesołowski, prof. IGiChP Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Witold Z. Tomkowski Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Elżbieta Wiatr Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Adam Torbicki Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa
dr hab. n. med. Karol Wierzbicki Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
prof. dr hab. n. med. Maria Trusz‑Gluza Katowice
prof. dr hab. n. med. Andrzej Więcek Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
prof. dr hab. n. med. Witold A. Zatoński Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej‑Curie, Warszawa
dr n. med. Magdalena Twardowska Kraków
prof. dr hab. n. med. Piotr Wiland Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
prof. dr hab. n. med. Jan Maciej Zaucha Gdański Uniwersytet Medyczny
prof. dr hab. n. med. Anetta Undas Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków dr n. med. Ewa Walczak Narodowy Instytut Geriatrii, Reumatologii i Rehabilitacji im. E. Reicher, Warszawa prof. dr hab. n. med. Krystyna de Walden‑Gałuszko Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie prof. dr hab. n. med. Jerzy Walecki Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa dr hab. n. med. Bożena Walewska‑Zielecka Warszawski Uniwersytet Medyczny
prof. dr hab. n. med. Jerzy Windyga Instytut Hematologii i Transfuzjologii, Warszawa lek. Michał Wiszniewski Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej-Curie, Warszawa prof. dr hab. n. med. Jan Wodniecki Kraków prof. dr hab. n. med Anna Wojas-Pelc Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków dr n. med. Jacek Wojarski Śląskie Centrum Chorób Serca, Zabrze
prof. dr hab. n. med. Zofia Wańkowicz Wojskowy Instytut Medyczny, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Dariusz Wołowiec Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
prof. dr hab. n. med. Krzysztof Warzocha Instytut Hematologii i Transfuzjologii, Warszawa
dr n. med. Agnieszka Wroczyńska Gdański Uniwersytet Medyczny
prof. dr hab. n. med. Marta Wawrzynowicz‑Syczewska Pomorski Uniwersytet Medyczny w Szczecinie
dr n. med. Ewa Wrońska Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Małgorzata Wągrowska‑Danilewicz Uniwersytet Medyczny w Łodzi
prof. dr hab. n. med. Henryk Wysocki Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
dr n. med. Dariusz Wąsowski Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej‑Curie, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Jacek Wysocki Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
prof. dr hab. n. med. Urszula Wereszczyńska‑Siemiątkowska Uniwersytet Medyczny w Białymstoku
lek. Joanna Wysocka Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej-Curie, Kraków
mgr socjol. Iwona Wesołowska Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
dr hab. n. med. Wojciech M. Wysocki Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej‑Curie, Kraków
prof. dr hab. n. med. Piotr Zaborowski Warszawa prof. dr hab. n. med. Wojciech Załuska Uniwersytet Medyczny w Lublinie dr n. med. Iwona Zaporowska-Stachowiak Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
dr hab. n. med. Jan Zawadzki Instytut „Pomnik – Centrum Zdrowia Dziecka”, Warszawa dr n. med. Michał Zawadzki Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa prof. dr hab. n. med. Krystyna Zawilska Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu prof. dr hab. n. med. Marian Zembala Śląski Uniwersytet Medyczny, Zabrze prof. dr hab. n. med. Wojciech Zgliczyński Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa prof. dr hab. n. med. Irena Zimmermann‑Górska Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu dr n. med. Sławomir C. Zmonarski Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu dr n. med. Grażyna Zwolińska Centrum Neurologii Klinicznej, Kraków prof. dr hab. n. biol. Zofia Zwolska Instytutu Gruźlicy i Chorób Płuc, Warszawa dr hab. n. med. Sławomir Żegleń Śląskie Centrum Chorób Serca, Zabrze mgr prawa Mariusz Żelichowski Kancelaria Notarialna w Kielcach
Redakcja wyraża specjalne podziękowania następującym osobom, które udostępniły zdjęcia wykorzystane w rozdziałach innych autorów: dr R. Andrysiak, I.A. Auer MD, prof. E. Bar‑Andziak, dr W. Basiak, prof. T. Bednarczuk, dr I. Bestry, dr R. Blicharz, dr P.K. Borkowski, dr J. Brożek, prof. B. Chodynicka, lek. M. Chrobot, dr D. Cielecka, B. Crabtree, A. Czekaj, prof. A. Dąbrowski, dr E. Duszczyk, dr S. Dyczek, dr I. Gierbliński, dr K. Gruszczyńska, dr hab. A. Gackowski, dr P. Grzanka, dr K. Havieri, prof. A. Hellmann, dr P. Kalinowski, dr M. Kamiński, dr M. Kapińska‑Mrowiecka, prof. O. Kapuściński, dr E. Kłujszo, dr B. Knysz, dr hab. M. Kołodziejczak, dr R. Konior, dr M. Konka, dr M. Korkosz, dr A. Kotulska, prof. L. Królicki, dr M. Krzanowski, dr B. Kuśmierczyk‑Droszcz, prof. J. Kuśmierek, dr W. Kwiatkowska, dr K. Lewandowski, prof. P. Milkiewicz, dr K. Nadolna‑Ałtyn, mgr M. Nowak, dr J. Pachlewski, dr hab. M. Paul, dr hab. M. Polkowski, dr hab. A. Prejbisz, dr J. Pręgowski, dr F. Rachel, dr hab. M. Rajzer, prof. B. Romanowska‑Dixon, dr M. Rosińska, dr M. Rupiński, dr W. Rymer, A. Sar MD, dr M. Setkowicz, dr hab. K. Siuda, prof. A. Skotnicki, P. Słomczyński, dr hab. A. Smereczyński, M. Snowarski, dr V. Sokolska, dr J. Staniszewska‑Varga, dr A. Stanke, lek. W. Sydor, prof. J. Szaflik, prof. W. Szczeklik, prof. J. Szechiński, prof. L. Szenborn, dr M. Szostek, dr Ł. Szumowski, prof. E. Tarasów, prof. T. Wagner, prof. J. Walecki, dr hab. B. Walewska‑Zielecka, dr W. Wierzchowski, mgr J. Wilańska, mgr A. Serafin, mgr S. Polański, dr hab. A. Wojas‑Pelc, dr W. Wojciechowska, prof. L. Wolska, dr M. Wójcicki, dr E. Wrońska, dr A. Wroński, dr W. Wysocki, dr D. Zarębska‑Michaluk, dr J. Zarychta.
XI