Interna Szczeklika 2018
Interna Szczeklika 2018
Zespół redakcyjny
© Medycyna Praktyczna, Kraków 2018
koordynacja projektu Magdalena Polesek (kierownik projektu), Iwona Duraj (sekretarz redakcji ) redakcja językowa Anna Fac-Biedziuk (redaktor prowadząca), Magdalena Matyja-Pietrzyk, Agata Zmyj DTP Małgorzata Biernacka, Wojciech Borowski, Maciej Dora, Katarzyna Jagieła, Wojciech Kubiena, Zofia Łucka, Paweł Żelezniakowicz ilustracje Jacek Zieliński projekt okładki i typografii Łukasz Łukasiewicz media elektroniczne Iwona Sarota, lek. Bernard Wirkijowski biuro redakcji Monika Filipek redaktor techniczny Mirosław Szymański druk LSC Communications Europe Sp. z o.o. oprawa twarda Drukarnia Legra, Kraków wydanie w oprawie miękkiej: ISBN 978-83-7430-547-1 wydanie w oprawie twardej: ISBN 978-83-7430-548-8
Choroby układu krążenia redaktor działu: prof. dr hab. n. med. Andrzej Budaj redaktor pomocniczy: dr n. med. Wiktoria Leśniak
Choroby zakaźne redaktorzy działu: prof. dr hab. n. med. Piotr Zaborowski, prof. dr hab. n. med. Jerzy Stefaniak, prof. dr hab. n. med. Miłosz Parczewski redaktorzy pomocniczy: dr n. med. Weronika Rymer, dr n. med. Agnieszka Wroczyńska
Choroby układu oddechowego redaktorzy działu: prof. dr hab. n. med. Ewa Niżankowska‑Mogilnicka, prof. dr hab. n. med. Rafał Krenke redaktor pomocniczy: dr n. med. Filip Mejza
Zaburzenia gospodarki wodno‑elektrolitowej i równowagi kwasowo‑zasadowej redaktor działu: prof. dr hab. n. med. Franciszek Kokot redaktor pomocniczy: dr n. med. Robert Drabczyk
Choroby układu pokarmowego redaktor działu: prof. dr hab. n. med. Witold Bartnik† redaktorzy pomocniczy: dr n. med. Małgorzata Szczepanek, lek. Łukasz Strzeszyński
Zatrucia redaktorzy działu: dr n. med. Dorota Klimaszyk, dr hab. n. med. Zbigniew Kołaciński, prof. IMP
Redaktor prowadzący dr n. med. Piotr Gajewski
Choroby układu wewnątrzwydzielniczego redaktor działu: prof. dr hab. n. med. Barbara Jarząb redaktor pomocniczy: dr n. med. Ewa Płaczkiewicz-Jankowska Choroby nerek i dróg moczowych redaktor działu: prof. dr hab. n. med. Franciszek Kokot redaktor pomocniczy: dr n. med. Robert Drabczyk
Medycyna podróży redaktor działu: dr n. med. Agnieszka Wroczyńska Opieka paliatywna redaktor działu: prof. dr hab. n. med. Jacek Łuczak Zaburzenia odżywiania redaktor działu: dr n. med. Ewa Płaczkiewicz-Jankowska
Choroby układu krwiotwórczego redaktor działu: prof. dr hab. n. med. Andrzej Hellmann redaktor pomocniczy: lek. Bogdan Ochrem
Podstawy EBM redaktorzy działu: dr n. med. Piotr Gajewski, prof. Roman Jaeschke MD PhD, dr n. med. Jan Brożek
Choroby reumatyczne redaktor działu: prof. dr hab. n. med. Irena Zimmermann‑Górska redaktorzy pomocniczy: dr n. med. Aleksandra Tuchocka-Kaczmarek, dr n. med. Grzegorz Goncerz
Pozostali członkowie zespołu mgr Anna Bagińska dr n. med. Miłosz Jankowski lek. Władysław Januszewicz dr n. med. Monika Mazanek-Mościcka mgr Karolina Moćko lek. Maria Referowska mgr farm. Bartłomiej Rogoż prof. dr hab. n. med. Bogdan Solnica
Choroby alergiczne redaktor działu: prof. dr hab. n. med. Marek L. Kowalski redaktor pomocniczy: dr n. med. Agnieszka Padjas Wybrane choroby układu nerwowego redaktor działu: prof. dr hab. n. med. Anna Członkowska redaktor pomocniczy: dr n. med. Marek Bodzioch Wybrane zagadnienia onkologii klinicznej redaktor działu: prof. dr hab. n. med. Maciej Krzakowski redaktor pomocniczy: dr hab. n. med. Wojciech M. Wysocki, prof. COI
Medycyna Praktyczna Cholerzyn 445, 32-060 Liszki tel. (12) 293 40 20, fax (12) 293 40 30 http://www.mp.pl e-mail: podrecznik.interna@mp.pl Polski Instytut Evidence Based Medicine http://ebm.org.pl tel. (12) 21 12 233 e-mail: ebm@ebm.org.pl
V
Autorzy
Autorzy prof. dr hab. n. med. Jerzy Chudek Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
prof. dr hab. n. med. Jan Duława Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
prof. dr hab. n. med. Marek Gołębiowski Warszawski Uniwersytet Medyczny
prof. dr hab. n. med. Magdalena Durlik Warszawski Uniwersytet Medyczny
dr n. med. Grzegorz Goncerz Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
dr n. med. Ewa Duszczyk Warszawa
dr hab. n. med. Małgorzata Inglot Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
dr n. med. Ilona Dziemianko Uniwersytecki Szpital Kliniczny, Wrocław
dr n. med. Lidia Gorzelińska Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
prof. Roman Jaeschke MD MSc McMaster University Hamilton, Kanada
prof. dr hab. n. med. Krzysztof J. Filipiak Warszawski Uniwersytet Medyczny
prof. dr hab. n. med. Dorota Górecka Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc, Warszawa prof. dr hab. n. med. Paweł Górski Uniwersytet Medyczny w Łodzi
prof. dr hab. n. med. Jadwiga Dwilewicz‑Trojaczek Warszawski Uniwersytet Medyczny
dr hab. n. med. Grażyna Biesiada Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
prof. dr hab. n. med. Ewa Augustynowicz‑Kopeć Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Zofia T. Bilińska Instytut Kardiologii, Warszawa
† prof. dr hab. n. med. Hanna Chwalińska‑Sadowska Warszawa
prof. dr hab. n. med. Anna Filipowicz‑Sosnowska Narodowy Instytut Geriatrii, Reumatologii i Rehabilitacji im. E. Reicher, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Grażyna Bochenek Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
dr hab. n. med. Ewa Cichocka-Jarosz Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
prof. dr hab. n. med. Urszula Fiszer Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa
dr n. med. Maciej Bochenek Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
dr n. med. Anna Ciechomska Wishaw General Hospital, Wishaw, Wielka Brytania
prof. dr hab. n. med. Robert Flisiak Uniwersytet Medyczny w Białymstoku
prof. dr hab. n. med. Waldemar Banasiak Ośrodek Chorób Serca Wojskowy Szpital Kliniczny, Wrocław prof. dr hab. n. med. Bogusława Baranowska Warszawski Uniwersytet Medyczny
dr hab. n. med. Monika Bociąga-Jasik Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
prof. dr hab. n. med. Maria Barcikowska Instytut Medycyny Doświadczalnej i Klinicznej PAN, Warszawa
dr n. med. Marek Bodzioch Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
† prof. dr hab. n. med. Witold Bartnik Warszawa
dr n. med. Wojciech Bodzoń Kraków
prof. dr hab. n. med. Zbigniew Bartuzi Uniwersytet Mikołaja Kopernika Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy
dr n. med. Ewa Bogacka CDT Medicus, Lubin
dr n. med. Aleksandra Batycka-Baran Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu prof. dr hab. n. med. Tomasz Bednarczuk Warszawski Uniwersytet Medyczny lek. Ewa Bączyk Hospicjum Palium, Szpital Kliniczny Przemienienia Pańskiego w Poznaniu dr n. med. Jacek Bednarek Krakowski Szpital Specjalistyczny im. Jana Pawła II, Kraków dr hab. n. med. Bronisław Bednarz Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa prof. dr hab. n. med. Andrzej Beręsewicz Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa lek. Iwona Bestry Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc, Warszawa dr hab. n. med. Bogdan Biedunkiewicz Gdański Uniwersytet Medyczny dr hab. n. med. Maria Bieniaszewska Gdański Uniwersytet Medyczny dr n. med. Barbara Bieńkiewicz Uniwersytet Medyczny w Łodzi
VI
prof. dr hab. n. med. Anna Boroń‑Kaczmarska Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach dr hab. n. med. Piotr Boros, prof. IGiChP Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc, Warszawa prof. dr hab. n. med. Anna Bręborowicz Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
dr n. med. Jan Ciećkiewicz Instytut Ratownictwa Medycznego, Kraków dr n. med. Iwona Cielniak Wojewódzki Szpital Zakaźny, Warszawa prof. dr hab. n. med. Andrzej Cieszanowski Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej-Curie, Warszawa prof. dr hab. n. med. Barbara Cybulska Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa prof. dr hab. n. med. Stanisław Czekalski Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu prof. dr hab. n. med. Zbigniew Maria Czernicki Warszawski Uniwersytet Medyczny prof. dr hab. n. med. Anna Członkowska Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa dr n. med. Piotr Daniel Endoterapia Szpital Warszawa
dr n. med. Jan Brożek McMaster University, Hamilton, Kanada
prof. dr hab. n. med. Andrzej Dąbrowski Uniwersytet Medyczny w Białymstoku
prof. dr hab. n. med. Tomasz Brzozowski Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
prof. dr hab. n. med. Andrzej Dąbrowski Wojskowy Instytut Medyczny, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Andrzej Budaj Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa
dr n. med. Joanna A. Didkowska Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej‑Curie, Warszawa prof. dr hab. n. med. Anna Dmoszyńska Uniwersytet Medyczny w Lublinie
prof. dr hab. n. med. Jacek Imiela Warszawski Uniwersytet Medyczny
dr n. med. Ewa Gorczyca‑Wiśniewska Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej-Curie, Warszawa
lek. Zuzanna Aleksander Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej-Curie, Warszawa
dr hab. n. zdr. Małgorzata Bała Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
prof. dr hab. n. med. Juliusz Huber Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
prof. dr hab. n. med. Edward Franek Instytut Medycyny Doświadczalnej i Klinicznej im. M. Mossakowskiego PAN, Warszawa mgr analit. med. Krystyna Frąckowiak Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu dr n. med. Marzena Frołow Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
dr n. med. Aleksandra Grela‑Wojewoda Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej‑Curie, Kraków
prof. dr hab. n. med. Iwona Grzelewska‑Rzymowska Uniwersytet Medyczny w Łodzi
prof. dr hab. n. med. Włodzimierz Januszewicz Warszawa
dr hab. n. med. Anna Grzeszczuk Uniwersytet Medyczny w Białymstoku
dr n. med. Dorota Jarosz Warszawa
prof. dr hab. n. med. Tomasz Guzik Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
dr hab. n. med. Jerzy Jaroszewicz Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
dr hab. n. med. Daria Handkiewicz-Junak Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej-Curie, Gliwice
dr n. med. Piotr Gajewski Polski Instytut Evidence Based Medicine, Kraków
prof. dr hab. n. med. Olga Haus Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy
prof. dr hab. n. med. Zbigniew Gąsior Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
prof. dr hab. n. med. Andrzej Hellmann Gdański Uniwersytet Medyczny
dr hab. n. med. Anita Gąsiorowska, prof. UM Uniwersytet Medyczny w Łodzi
prof. dr hab. n. med. Krzysztof Herman Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej‑Curie, Kraków
dr n. med. Ireneusz Gierbliński Warszawa † prof. dr hab. n. med. Wiesław Gliński Warszawa
dr n. med. Grzegorz Cebula Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
dr n. med. Robert Drabczyk Szpital Wojewódzki, Bielsko‑Biała
dr hab. n. med. Andrzej Chamienia Gdański Uniwersytet Medyczny
dr n. med. Maciej Drożdż DaVita, Wrocław
lek. Tomasz Chodnik Gdański Uniwersytet Medyczny
dr n. med. Bożena Dubiel Kraków
mgr pielęg. Anna Głowacka Szpital Kliniczny Przemienienia Pańskiego w Poznaniu
dr hab. n. med. Rafał Chrzan Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
prof. dr hab. n. med. Jacek Dubiel Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
prof. dr hab. n. med. Piotr Głuszko Narodowy Instytut Geriatrii, Reumatologii i Rehabilitacji im. E. Reicher, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Andrzej Gładysz Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
prof. dr hab. n. med. Andrzej Januszewicz Instytut Kardiologii, Warszawa lek. Władysław Januszewicz Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Marek Hartleb Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
prof. dr hab. n. med. Krzysztof Giannopoulos Uniwersytet Medyczny w Lublinie
dr n. med. Miłosz Jankowski Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
dr n. med. Piotr Grzanka Szpital Wojewódzki, Opole
prof. dr hab. n. med. Irena Frydecka Instytut Immunologii i Terapii Doświadczalnej im. Ludwika Hirszfelda PAN, Wrocław
dr n. med. Jacek Gąsiorowski Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
prof. dr hab. n. med. Renata Jankowska Wrocław
prof. dr hab. n. med. Barbara Jarząb Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej‑Curie, Gliwice prof. dr hab. n. med. Ewa Jassem Gdański Uniwersytet Medyczny prof. dr hab. n. med. Jacek Jassem Gdański Uniwersytet Medyczny dr hab. n. med. Dariusz Jastrzębski Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach dr n. med. Andrzej Jaworek Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków prof. dr hab. n. med. Wiesław Wiktor Jędrzejczak Warszawski Uniwersytet Medyczny
dr n. med. Marcin Hetnał Szpital Specjalistyczny im. L. Rydygiera, Kraków
dr hab. n. med. Grażyna Jurkowska Uniwersytet Medyczny w Białymstoku
prof. dr hab. n. med. Piotr Hoffman Instytut Kardiologii, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Jacek Juszczyk Poznań
prof. dr hab. n. med. Jerzy Hołowiecki Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej‑Curie, Gliwice
prof. dr hab. n. med. Marek Jutel Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
dr hab. n. med. Andrea Horvath Warszawski Uniwersytet Medyczny
dr hab. n. med. Marek Kabat, prof. IK Instytut Kardiologii, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Zbigniew Hruby Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
dr n. med. Janusz Kabata MedConsult Sp. z o.o., Gdańsk
dr hab. n. med. Anita Hryncewicz-Gwóźdź Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu prof. dr hab. n. med. Waleria Hryniewicz Narodowy Instytut Leków, Warszawa
dr n. med. Elżbieta Kacprzak Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu lek. Krzysztof Kaczmarek Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
VII
Autorzy
Autorzy
dr n. med. Aleksander Kania Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
dr n. med. Aleksandra Kotlińska‑Lemieszek Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
prof. dr hab. n. med. Andrzej Kübler Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
dr hab. n. med. Bogusław Kapelak, prof. UJ Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
dr n. med. Justyna Kotynia Uniwersytecki Szpital Kliniczny nr 1, Łódź
dr hab. n. med. Brygida Kwiatkowska, prof. IR Narodowy Instytut Geriatrii, Reumatologii i Rehabilitacji im. E. Reicher, Warszawa
† prof. dr hab. n. med. Anna Kasperlik‑Załuska Warszawa prof. dr hab. n. med. Jarosław D. Kasprzak Uniwersytet Medyczny w Łodzi dr n. med. Krzysztof Kazimierczak Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
prof. dr hab. n. med. Marek L. Kowalski Uniwersytet Medyczny w Łodzi dr hab. n. med. Małgorzata Krajnik, prof. UMK Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Collegium Medicum im. L. Rydygiera, Bydgoszcz prof. dr hab. n. med. Marek Krawczyk Warszawski Uniwersytet Medyczny
dr hab. n. med.Renata Langfort, prof. IGiChP Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc, Warszawa dr hab. n. med. Wojciech Leppert, prof. UMP Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu dr n. med. Magdalena Leszczyszyn-Pynka Pomorski Uniwersytet Medyczny w Szczecinie
dr n. med. Dorota Klimaszyk Szpital Miejski im. F. Raszei, Poznań
dr n. med. Wiesław Królikowski Kraków
prof. dr hab. n. med. Marian Klinger Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
dr n. med. Katarzyna Kruczak Szpital Uniwersytecki, Kraków
dr n. med. Wiktoria Leśniak Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
dr hab. n. med. Olga Kruszelnicka Krakowski Szpital Specjalistyczny im. Jana Pawła II, Kraków
dr hab. n. med. Krzysztof Lewandowski Gdański Uniwersytet Medyczny
lek. Maciej Kluziak Szpital Kliniczny Przemienienia Pańskiego Uniwersytetu Medycznego im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu prof. dr hab. n. med. Stanisław Kłęk Szpital Specjalistyczny im. Stanleya Dudricka, Skawina prof. dr hab. n. med. Longina Kłosiewicz‑Latoszek Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa dr n. med. Matylda Kłudkowska Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu dr n. med. Wanda Knopińska‑Posłuszny Szpital Morski im. PCK, Gdynia prof. dr hab. n. med. Brygida Knysz Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu prof. dr hab. n. med. Franciszek Kokot Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
prof. dr hab. n. med. Jerzy Kruszewski Wojskowy Instytut Medyczny, Warszawa prof. dr hab. n. med. Maciej Krzakowski Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej‑Curie, Warszawa dr n. med. Marek Krzanowski Zakład Leczniczy Angio-Medicus, Kraków † dr hab. n. med. Krzysztof Krzemieniecki Kraków mgr reh. Barbara Krzyśko Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu mgr psych. Marzena Krzywda Wyższa Szkoła Ekonomii i Informatyki, Kraków † prof. dr hab. n. med. Barbara Krzyżanowska‑Świniarska Szczecin
dr hab. n. med. Zbigniew Kołaciński, prof. IMP Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera, Łódź
prof. dr hab. n. med. Andrzej Książek Uniwersytet Medyczny w Lublinie
dr hab. n. med. Andrzej L. Komorowski, prof. COI Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej-Curie, Kraków
dr hab. n. med. Ernest Kuchar Warszawski Uniwersytet Medyczny
dr n. med. Marek Konka Instytut Kardiologii, Warszawa dr n. med. Janusz Konstanty‑Kalandyk Krakowski Szpital Specjalistyczny im. Jana Pawła II, Kraków dr n. med. Anna Kopff Łódź prof. dr hab. n. med. Radzisław Kordek Uniwersytet Medyczny w Łodzi dr hab. n. med. Mariusz Korkosz, prof. UJ Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków dr hab. n. med. Maria Korzeniewska‑Koseła, prof. IGiChP Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc, Warszawa
VIII
dr n. med. Paweł Kuca Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Eugeniusz J. Kucharz Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
dr n. med. Leszek Masłowski Wojewódzki Szpital Specjalistyczny Ośrodek Badawczo‑Rozwojowy, Wrocław prof. dr hab. n. med. Lucyna Mastalerz Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków dr hab. n. med. Henryk Mazurek, prof. IGiChP Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc, Oddział Terenowy im. J. i I. Rudników, Rabka‑Zdrój
prof. dr hab. n. med. Cezary Pałczyński Uniwersytet Medyczny w Łodzi
dr hab. n. med. Wacław Nahorski Gdański Uniwersytet Medyczny
dr hab. n. med. Katarzyna Pancer Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny, Warszawa
dr n. med. Krystyna Niedzielska Ośrodek Kształcenia Medycznego AKSON, Milanówek
prof. dr hab. n. med. Miłosz Parczewski Pomorski Uniwersytet Medyczny w Szczecinie
dr hab. n. med. Maciej Niewada Warszawski Uniwersytet Medyczny
prof. dr hab. n. med. Tomasz Pasierski Warszawski Uniwersytet Medyczny
dr n. med. Jolanta Niścigorska-Olsen Samodzielny Publiczny Wojewódzki Szpital Zespolony, Szczecin
dr n. med. Maciej Pastuszczak Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
dr n. med. Agata Niżankowska‑Jędrzejczyk Specjalistyczna Praktyka Ortodontyczna ORTODONTICA, Kraków
prof. dr hab. n. med. Waldemar Patkowski Warszawski Uniwersytet Medyczny
prof. dr hab. n. med. Grzegorz Lis Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
dr n. med. Janusz Meder Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej‑Curie, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Rafał Niżankowski Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
dr n. med. Aleksandra Łacko Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
dr n. med. Filip Mejza Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
prof. dr hab. n. med. Magdalena Łętowska Instytut Hematologii i Transfuzjologii, Warszawa
dr n. med. Janina M. Michalak Wojskowy Instytut Medycyny Lotniczej, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Jacek Łuczak Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
dr n. farm. Bogumiła Michalewska Instytut Hematologii i Transfuzjologii, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Tomasz Mach Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
dr n. med. Paweł Mielnik Revmatologisk avdeling, Førde Sentralsjukehus, Norwegia
prof. dr hab. n. med. Roman J. Nowicki Gdański Uniwersytet Medyczny
dr hab. n. med. Andrzej Maciejczak, prof. UR Uniwersytet Rzeszowski
lek. Piotr Mierzewski Strasburg, Francja
prof. dr n. zdr. Roman Nowobilski Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
prof. dr hab. n. med. Bogusław Maciejewski Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej‑Curie, Gliwice dr hab. n. med. Urszula Mackiewicz Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa
dr hab. n. med. Joanna S. Makowska Uniwersytet Medyczny w Łodzi
prof. dr hab. n. med. Jan Kuś Instytutu Gruźlicy i Chorób Płuc, Warszawa
† prof. dr hab. n. med. Krzysztof Marlicz Szczecin
prof. dr hab. n. med. Michał Myśliwiec Uniwersytet Medyczny w Białymstoku
prof. dr hab. n. med. Andrzej Lewiński Uniwersytet Medyczny w Łodzi
prof. dr hab. n. med. Piotr Kułakowski Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa
dr hab. n. med. Marcin Kurzyna, prof. CMKP Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa
dr n. med. Tomasz Marek Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
dr n. med. Agnieszka Padjas Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
prof. dr hab. n. med. Ewa Niżankowska‑Mogilnicka Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
dr hab. n. med. Paweł Maga Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
prof. dr hab. n. med. Jolanta Kunert‑Radek Uniwersytet Medyczny w Łodzi
prof. dr hab. n. med. Kazimierz Marek Zabrze
prof. dr hab. n. med. Jacek Musiał Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
dr hab. n. med. Michał Mączewski, prof. CMKP Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Krzysztof Kula Instytut Centrum Zdrowia Matki Polki w Łodzi
dr n. med. Anna Kuna Gdański Uniwersytet Medyczny
prof. dr hab. n. med. Magdalena Marczyńska Warszawski Uniwersytet Medyczny
prof. dr hab. n. med. Ewa Małecka‑Panas Uniwersytet Medyczny w Łodzi prof. dr hab. n. med. Ewa Małecka‑Tendera Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach dr n. med. Krzysztof Małecki Uniwersytecki Szpital Dziecięcy w Krakowie prof. dr hab. n. med. Władysław Manikowski Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
dr n. med., mgr piel. Irena Milaniak Krakowski Szpital Specjalistyczny im. Jana Pawła II, Kraków prof. dr hab. n. med. Piotr Milkiewicz Warszawski Uniwersytet Medyczny prof. dr hab. n. med. Dagmara Mirowska‑Guzel Warszawski Uniwersytet Medyczny dr n. med. Andrzej Mital Gdański Uniwersytet Medyczny dr n. med. Anna Mokrowiecka Uniwersytet Medyczny w Łodzi dr hab. n. med. Andrzej Mróz Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa dr n. med. Karolina Mrówka Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu dr n. med. Jacek Mrukowicz Polski Instytut Evidence Based Medicine, Kraków
dr n. med. Beata Nowak Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu lek. Szymon Nowak Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu dr hab. n. med. Ewa Nowakowska-Duława Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach prof. dr hab. n. med. Michał Nowicki Uniwersytet Medyczny w Łodzi
dr n. med. Marek Ochman Śląskie Centrum Chorób Serca, Zabrze lek. Henryk Olechnowicz Samodzielny Publiczny Szpital Specjalistyczny Chorób Płuc im. dr. O. Sokołowskiego, Zakopane dr hab. n. med. Marzena Olesińska Narodowy Instytut Geriatrii, Reumatologii i Rehabilitacji im. E. Reicher, Warszawa prof. dr hab. n. med. Magdalena Olszanecka-Glinianowicz Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach prof. dr hab. n. med. Włodzimierz T. Olszewski Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej‑Curie, Warszawa dr hab. n. med. Lucyna Ostrowska Uniwersytet Medyczny w Białymstoku dr n. med. Tomasz Ozorowski Szpital Kliniczny Przemienienia Pańskiego w Poznaniu
dr hab. n. med. Małgorzata Paul Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu † ks. mgr filozofii Zbigniew Pawlak Poznań prof. dr hab. n. med. Krzysztof Pawlaczyk Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu dr n. med. Marek Pazurek Uniwersytet Medyczny w Łodzi † dr hab. n. med. Marek A. Pertkiewicz Warszawa dr n. med. Łukasz Pielok Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu prof. dr hab. n. med. Władysław Pierzchała Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach prof. dr hab. n. med. Jacek A. Pietrzyk Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków dr n. med. Witold Pikto‑Pietkiewicz Międzyleski Szpital Specjalistyczny, Warszawa prof. dr hab. n. med. Michał Pirożyński Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa dr n. med. Ewa Płaczkiewicz‑Jankowska Polski Instytut Evidence Based Medicine, Kraków dr hab. n. med. Robert Pływaczewski, prof. IGiChP Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc, Warszawa prof. dr hab. n. med. Maria Podolak‑Dawidziak Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu dr n. przyr. Barbara Podsiadło Warszawa dr hab. n. med. Marcin Polkowski Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa prof. dr hab. n. med. Lech Poloński Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
IX
Autorzy
Autorzy
dr hab. n. med. Aleksander Prejbisz, prof. IK Instytut Kardiologii, Warszawa
dr n. med. Joanna Salomon Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
prof. dr hab. n. med. Jerzy Stefaniak Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
dr n. med. Witold Prejzner Gdański Uniwersytet Medyczny
prof. dr hab. n. med. Włodzimierz Samborski Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
prof. dr hab. n. med. Janina Stępińska Instytut Kardiologii, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Piotr Pruszczyk Warszawski Uniwersytet Medyczny prof. dr hab. n. med. Anna Przondo‑Mordarska Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
dr n. med. Piotr Sawiec Polski Instytut Evidence Based Medicine, Kraków dr n. med. Małgorzata Serafin‑Król Warszawski Uniwersytet Medyczny
prof. dr hab. n. med. Piotr Przybyłowski Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
prof. dr hab. n. med. Janusz A. Siedlecki Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej‑Curie, Warszawa
dr n. med. Witold Przyjałkowski Warszawski Uniwersytet Medyczny
prof. dr hab. n. med. Jacek Sieradzki Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
dr n. med. Piotr Pysz Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach prof. dr hab. n. med. Grzegorz Raczak Gdański Uniwersytet Medyczny dr hab. n. med. Elżbieta Radzikowska Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc, Warszawa prof. dr hab. n. med. Jarosław Reguła Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa prof. dr hab. n. med. Tadeusz Robak Uniwersytet Medyczny w Łodzi prof. dr hab. n. med. Barbara Rogala Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach prof. dr hab. n. med. Jacek Roliński Uniwersytet Medyczny w Lublinie prof. dr hab. n. med. Leszek Romanowski Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu dr n. med. Aleksandra Rosiek Instytut Hematologii i Transfuzjologii, Warszawa prof. dr hab. n. med. Ewa Rowińska‑Zakrzewska Warszawa dr hab. n. med. Jacek J. Rożniecki, prof. UM Uniwersytet Medyczny w Łodzi dr n. przyr. Elżbieta Rożynek Warszawa prof. dr hab. n. med. Bolesław Rutkowski Gdański Uniwersytet Medyczny prof. dr hab. n. med. Piotr Rutkowski Centrum Onkologii – Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie, Warszawa dr n. med. Weronika Rymer Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu prof. dr hab. n. med. Zdzisław J. Ryn Akademia Wychowania Fizycznego im. B. Czecha w Krakowie dr hab. n. med. Tomasz Sacha Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków prof. dr hab. n. med. Jerzy Sadowski Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
X
dr n. med. Matylda Sierakowska Uniwersytet Medyczny w Białymstoku prof. dr hab. n. med. Stanisław Sierakowski Uniwersytet Medyczny w Białymstoku prof. dr hab. n. med. Piotr Skałba Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach prof. dr hab. n. med. Jana Skrzypczak Poznań prof. dr hab. n. med. Krzysztof Sładek Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków prof. dr hab. n. med. Jolanta Słowikowska‑Hilczer Uniwersytet Medyczny w Łodzi prof. dr hab. n. med. Jadwiga Słowińska‑Srzednicka Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa dr hab. n. med. Tomasz Smiatacz Gdański Uniwersytet Medyczny dr n. med. Piotr Sobański Cantonal Hospital Baselland, Liestal, Szwajcaria prof. dr hab. n. med. Jerzy Socha Uniwersytet Rzeszowski dr hab. n. med. Jerzy Soja Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków prof. dr hab. n. med. Bogdan Solnica Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków dr n. farm. Karina Sommerfeld-Klatta Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu dr hab. n. med. Maciej Sopata Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu prof. dr hab. n. med. Maciej Sosnowski Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
lek. Karol Świeca Szpital Miejski im. F. Raszei, Poznań dr n. med. Monika Świerczyńska‑Krępa ZLS Medex sp. z o.o., Bielsko-Biała
prof. dr hab. n. med. Tomasz Stompór Uniwersytet Warmińsko‑Mazurski w Olsztynie
dr n. med. Zbigniew Świerczyński Szpital Chirurgii Małoinwazyjnej i Rekonstrukcyjnej, Bielsko‑Biała
dr hab. n. med. Grzegorz Styczyński Warszawski Uniwersytet Medyczny
dr hab. n. med. Renata Talar‑Wojnarowska Uniwersytet Medyczny w Łodzi
prof. dr hab. n. med. Władysław Sułowicz Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
prof. dr hab. n. med. Witold Tłustochowicz Wojskowy Instytut Medyczny, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Andrzej Surdacki Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków prof. dr hab. n. med. Hanna Szajewska Warszawski Uniwersytet Medyczny † dr n. med. Janusz Szajewski Warszawa † prof. dr hab. n. med. Andrzej Szczeklik Kraków prof. dr hab. n. med. Wojciech Szczeklik Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
prof. dr hab. n. med. Monika Szturmowicz Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc, Warszawa prof. dr hab. n. med. Andrzej Szuba Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu dr n. med. Konstanty Szułdrzyński Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków dr hab. n. med. Piotr Szymański, prof. IK Instytut Kardiologii, Warszawa
dr n. med. Jadwiga Staniszewska‑Varga Wojskowy Instytut Medyczny, Warszawa
dr n. med. Aleksandra Szymczak Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
dr n. med. Andrzej Stanke Wojewódzki Szpital Zespolony, Elbląg
dr n. med. Robert K. Szymczak Gdański Uniwersytet Medyczny
prof. dr hab. n. med. Wojciech Załuska Uniwersytet Medyczny w Lublinie
prof. dr hab. n. med. Adam Torbicki Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Andrzej Więcek Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
prof. dr hab. n. med. Jan Maciej Zaucha Gdański Uniwersytet Medyczny
prof. dr hab. n. med. Piotr Wiland Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
dr hab. n. med. Jan Zawadzki Instytut „Pomnik – Centrum Zdrowia Dziecka”, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Jerzy Windyga Instytut Hematologii i Transfuzjologii, Warszawa
dr n. med. Michał Zawadzki Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Maria Trusz‑Gluza Katowice dr n. med. Magdalena Twardowska Kraków
prof. dr hab. n. med. Krystyna de Walden‑Gałuszko Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
prof. dr hab. n. med. Wiktor B. Szostak Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa
dr hab. n. med. Stefan Wesołowski, prof. IGiChP Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Piotr Zaborowski Warszawa
prof. dr hab. n. med. Witold A. Zatoński Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej‑Curie, Warszawa
lek. Justyna Szczygieł Instytut Kardiologii, Warszawa
dr n. med. Jan Sznajd University of Aberdeen, Szkocja
mgr socjol. Iwona Wesołowska Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
dr hab. n. med. Karol Wierzbicki Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
dr n. med. Ewa Walczak Narodowy Instytut Geriatrii, Reumatologii i Rehabilitacji im. E. Reicher, Warszawa
dr n. med. Bartosz Szetela Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
dr hab. n. med. Wojciech M. Wysocki, prof. COI Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej‑Curie, Kraków
prof. dr hab. n. med. Witold Z. Tomkowski Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Leszek Szczepański Wyższa Szkoła Społeczno‑Przyrodnicza im. Wincentego Pola, Lublin
prof. dr hab. n. med. Jacek Szepietowski Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
prof. dr hab. n. med. Urszula Wereszczyńska‑Siemiątkowska Uniwersytet Medyczny w Białymstoku
dr n. med. Iwona Zaporowska-Stachowiak Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
prof. dr hab. n. med. Anetta Undas Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
dr hab. n. med. Leszek Szenborn, prof. UM Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
lek. Joanna Wysocka Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej-Curie, Kraków
prof. dr hab. n. med. Elżbieta Wiatr Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc, Warszawa
piel. dypl. Elżbieta Tomaszewska Hospicjum Palium, Szpital Przemienienia Pańskiego w Poznaniu
dr n. med. Małgorzata Szczepanek Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków
prof. dr hab. n. med. Jacek Szechiński Uniwersytecki Szpital Kliniczny, Wrocław
dr n. med. Dariusz Wąsowski Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej‑Curie, Warszawa
prof. dr hab. n. med. Jerzy Walecki Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa dr hab. n. med. Bożena Walewska‑Zielecka Warszawski Uniwersytet Medyczny
lek. Michał Wiszniewski Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej-Curie, Warszawa prof. dr hab. n. med. Jan Wodniecki Kraków prof. dr hab. n. med Anna Wojas-Pelc Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków dr n. med. Jacek Wojarski Gdański Uniwersytet Medyczny prof. dr hab. n. med. Dariusz Wołowiec Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
prof. dr hab. n. med. Krystyna Zawilska Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu prof. dr hab. n. med. Marian Zembala Śląski Uniwersytet Medyczny, Zabrze prof. dr hab. n. med. Wojciech Zgliczyński Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa prof. dr hab. n. med. Irena Zimmermann‑Górska Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
dr n. med. Agnieszka Wroczyńska Gdański Uniwersytet Medyczny
dr n. med. Sławomir C. Zmonarski Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
prof. dr hab. n. med. Krzysztof Warzocha Instytut Hematologii i Transfuzjologii, Warszawa
dr n. med. Ewa Wrońska Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa
dr n. med. Grażyna Zwolińska Centrum Neurologii Klinicznej, Kraków
prof. dr hab. n. med. Marta Wawrzynowicz‑Syczewska Pomorski Uniwersytet Medyczny w Szczecinie
prof. dr hab. n. med. Henryk Wysocki Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
prof. dr hab. n. med. Małgorzata Wągrowska‑Danilewicz Uniwersytet Medyczny w Łodzi
prof. dr hab. n. med. Jacek Wysocki Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
prof. dr hab. n. med. Zofia Wańkowicz Wojskowy Instytut Medyczny, Warszawa
prof. dr hab. n. biol. Zofia Zwolska Instytutu Gruźlicy i Chorób Płuc, Warszawa dr hab. n. med. Sławomir Żegleń Uniwersyteckie Centrum Kliniczne, Gdańsk mgr prawa Mariusz Żelichowski Kancelaria Notarialna w Kielcach
Redakcja wyraża specjalne podziękowania następującym osobom, które udostępniły zdjęcia wykorzystane w rozdziałach innych autorów: dr R. Andrysiak, I.A. Auer MD, prof. E. Bar‑Andziak, dr W. Basiak, prof. T. Bednarczuk, dr I. Bestry, dr R. Blicharz, dr P.K. Borkowski, dr J. Brożek, prof. B. Chodynicka, lek. M. Chrobot, dr D. Cielecka, B. Crabtree, A. Czekaj, prof. A. Dąbrowski, dr E. Duszczyk, dr S. Dyczek, dr I. Gierbliński, dr K. Gruszczyńska, dr hab. A. Gackowski, dr P. Grzanka, dr K. Havieri, prof. A. Hellmann, dr P. Kalinowski, dr M. Kamiński, dr M. Kapińska‑Mrowiecka, prof. O. Kapuściński, dr E. Kłujszo, dr B. Knysz, dr hab. M. Kołodziejczak, dr R. Konior, dr M. Konka, dr M. Korkosz, dr A. Kotulska, prof. L. Królicki, dr M. Krzanowski, dr B. Kuśmierczyk‑Droszcz, prof. J. Kuśmierek, dr W. Kwiatkowska, dr K. Lewandowski, prof. P. Milkiewicz, dr K. Nadolna‑Ałtyn, mgr M. Nowak, dr J. Pachlewski, dr hab. M. Paul, dr hab. M. Polkowski, dr hab. A. Prejbisz, dr J. Pręgowski, dr F. Rachel, dr hab. M. Rajzer, prof. B. Romanowska‑Dixon, dr M. Rosińska, dr M. Rupiński, dr W. Rymer, A. Sar MD, dr M. Setkowicz, dr hab. K. Siuda, prof. A. Skotnicki, P. Słomczyński, dr hab. A. Smereczyński, M. Snowarski, dr V. Sokolska, dr J. Staniszewska‑Varga, dr A. Stanke, lek. W. Sydor, prof. J. Szaflik, prof. W. Szczeklik, prof. J. Szechiński, prof. L. Szenborn, dr M. Szostek, dr Ł. Szumowski, prof. E. Tarasów, prof. T. Wagner, prof. J. Walecki, dr hab. B. Walewska‑Zielecka, dr W. Wierzchowski, mgr J. Wilańska, mgr A. Serafin, mgr S. Polański, dr hab. A. Wojas‑Pelc, dr W. Wojciechowska, prof. L. Wolska, dr M. Wójcicki, dr E. Wrońska, dr A. Wroński, dr W. Wysocki, dr D. Zarębska‑Michaluk, dr J. Zarychta.
XI