ΑΝΔΡΙΚΟ ΦΩΝΗΤΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ ΜΕΙΖΟΝ
200 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ 25.3.2021
ΑΙΘΟΥΣΑ ΧΡΗΣΤΟΣ ΛΑΜΠΡΑΚΗΣ
ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΜΑΝΤΖΑΡΟΣ ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΣΟΛΩΜΟΣ ΥΜΝΟΣ ΕΙΣ ΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΝ Παρουσιάζεται το μεγαλύτερο μέρος της τρίτης, τελικής και πιο περίτεχνης μελοποίησης του Ύμνου, με απόλυτο σεβασμό στις στιχουργικές ενότητες του Διονύσιου Σολωμού, όπου περιλαμβάνονται σε ένα ενιαίο δραματουργικό και μουσικό σύνολο τα αντιπροσωπευτικότερα μέρη της πιο ώριμης δημιουργικής περιόδου του συνθέτη. Αποκατάσταση χειρογράφου - Μουσικολογική επιμέλεια μουσικού υλικού
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΖΕΡΒΟΠΟΥΛΟΣ
ΑΝΔΡΙΚΟ ΦΩΝΗΤΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ
Πιάνο
ΣΤΑΘΗΣ ΣΟΥΛΗΣ Μουσική διεύθυνση
ΑΓΑΘΑΓΓΕΛΟΣ ΓΕΩΡΓΑΚΑΤΟΣ
Μαγνητοσκοπημένη συναυλία (7.3.2021), διαθέσιμη στο facebook και στο youtube έως τις 25.4.2021 και στο site του Μεγάρου έως τις 31.12.2021 Με ελληνικούς και αγγλικούς υπότιτλους Ευχαριστούμε τις εκδόσεις 24γράμματα για την παραχώρηση της αγγλικής μετάφρασης του Charles Brinsley Sheridan. Ευχαριστούμε την Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου για την παραχώρηση των φωτογραφιών των πινάκων σε βιντεοπροβολή.
Θεόδωρου Βρυζάκη Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός ευλογεί τη σημαία της Επανάστασης 164 x 126 εκ., λάδι σε μουσαμά, 1865 (δωρεά Πανεπιστημίου)
Ο ΥΜΝΟΣ ΕΙΣ ΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΝ του Διονύσιου Σολωμού και οι μελοποιήσεις του από τον Νικόλαο Χαλικιόπουλο-Μάντζαρο Ο Διονύσιος Σολωμός (1798-1857) συνέθεσε το γνωστότερο ολοκληρωμένο έργο του, τον Ύμνο εις την Ελευθερίαν, στην ιδιαίτερή του πατρίδα, τη Ζάκυνθο, πριν από 195 χρόνια (τον Μάιο του 1823). Από τότε μέχρι σήμερα, εκατοντάδες βιβλία και μελέτες έχουν γραφτεί για τον ποιητή και το έργο του. Για τις μελοποιήσεις, όμως, του Ύμνου, με τις οποίες καταπιάστηκε με μνημειώδη σχολαστικότητα για περισσότερα από τριάντα πέντε χρόνια (από το 1828 έως, πιθανότατα, το 1865) μόνον ο κερκυραίος συνθέτης Νικόλαος ΧαλικιόπουλοςΜάντζαρος (1795-1872), στενός φίλος του ποιητή, πολύ λίγα ήταν γνωστά μέχρι πριν από λίγα χρόνια. Η σύγχρονη μουσικολογική έρευνα,1 μέσα από τη συγκριτική και συστηματική μελέτη ενός τεράστιου σε όγκο υλικού που σχετίζεται με τον συνθέτη και το έργο του, έχει πλέον αποκαταστήσει και αναδείξει το έργο σχεδόν στο σύνολό του, καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι υπάρχουν οι εξής μελοποιήσεις (ολοκληρωμένες ή τμηματικές) και αναθεωρήσεις γραφών του Ύμνου: «Πρώτη» μελοποίηση: Διασώζεται κυρίως στη μοναδική έντυπη μεταθανάτια έκδοση του έργου από τον οίκο Clayton & Co. Πρόκειται για την πρώτη γραφή του έργου (περίπου 1828-1829, ίσως αρχές 1830), η οποία είναι, κυρίως, ομοφωνικής υφής, σε ύφος «λαϊκό και απλό», αποτελούμενη από 24 αριθμούς-μέρη. Από αυτήν, τα πρώτα μέτρα του 1ου αριθμού-μέρους (χωρίς την πιανιστική εισαγωγή και με κάποιες απλουστεύσεις) καθιερώθηκαν, με Βασιλικό Διάταγμα τον Ιούνιο του 1865, ως ελληνικός εθνικός ύμνος. «Ενδιάμεση» μελοποίηση: Πρόκειται για τη μελοποίηση που ο συνθέτης αφιέρωσε στον τ. βασιλέα Όθωνα, 5
στις 5 Δεκεμβρίου 1844. Διασώζεται κυρίως στο χφ. «Όθωνα»2 και στο «γερμανικό»3 χφ., το οποίο αποτελεί πιστό –εν πολλοίς– αντίγραφο του προηγούμενου. Και τα δύο τεκμήρια φυλάσσονται στο Μουσείο Μπενάκη (Μουσείο και Βιβλιοθήκη, αντίστοιχα). H αποτελούμενη από 39 μη αριθμημένα μέρη μελοποίηση αυτή είναι μικτού ύφους και αποτελείται, στο μεγαλύτερο μέρος της, από μέρη της «πρώτης» και της αρχικής γραφής της «πολυφωνικής» μελοποίησης. Η μουσική της μελοποίησης αυτής ήταν έως τώρα άγνωστη και συγχέονταν με τη μουσική του χφ. «Δημαρχείου» (βλ. «πολυφωνική» μελοποίηση). «Πολυφωνική» μελοποίηση: Πρόκειται για την πιο ενδιαφέρουσα από όλες τις μελοποιήσεις του Ύμνου. Το ενδιαφέρον γι’ αυτήν είναι πολύπλευρο. Η μελοποίηση αυτή, αποτελούμενη από 46 μέρη,4 απασχόλησε τον Μάντζαρο για μια πολύ μεγάλη περίοδο της συνθετικής του ζωής (η πρώτη γραφή της ολοκληρώθηκε το 1831, ενώ με τις διάφορες αναθεωρήσεις της ασχολούνταν ακόμη το 1861, ίσως και μέχρι το 1865). Η τελική μορφή της «πολυφωνικής» μελοποίησης (αυτή που θα ακουστεί στην αποψινή συναυλία) καταγράφεται στο εξαιρετικά ενδιαφέρον χφ. «Δημαρχείου».5 Σε αυτό καταγράφονται τα περισσότερα στάδια γραφής και αναθεωρήσεων της συγκεκριμένης μελοποίησης, κρυμμένα κάτω από εκατοντάδες διορθώσεις, αναθεωρήσεις και προσθήκες. Με τη βοήθεια ειδικής τεχνολογίας, υπάρχει πλέον η δυνατότητα (απομένει να υλοποιηθεί) να διαβαστούν σχεδόν όλες οι παλαιότερες φάσεις γραφής της «πολυφωνικής» μελοποίησης (με γυμνό μάτι έχουν εντοπιστεί έως 5 διαφορετικές φάσεις γραφής), δίνοντάς μας πολύτιμα στοιχεία για την εξέλιξη τόσο του έργου όσο και του ίδιου του συνθέτη. Μέρη «παραγγελίας Μπότσαρη»: Σύμφωνα με τον Δε Βιάζη, ο Υπουργός των Στρατιωτικών επί Όθωνα, 6
Δημήτριος Μπότσαρης (ή Βότσαρης) είχε αναθέσει στον Μάντζαρο «[…] να συνθέσει εμβατήρια άσματα διά τον στρατόν […]» και ο Μάντζαρος ανταποκρίθηκε συνθέτοντας και μελοποιώντας «και άλλα ποιήματα, κατάλληλα διά την φιλόπατριν νεολαίαν και διά τους στρατιώτας […]». Από τα διάφορα έργα της «παραγγελίας Μπότσαρη» που εντοπίστηκαν κατά την έρευνα, αυτά που αποδεδειγμένα έχουν άμεση ή έμμεση σχέση με τον Ύμνο ή μέρη του είναι μελοποιημένες στροφές του Ύμνου σε ρυθμό «passo doppio», δύο εμβατήρια από το Libro Quinto, δύο μελοποιήσεις των στροφών 83-86 και οι δύο πρώτες στροφές του ύμνου Εις τον θάνατον του Λορδ Μπάιρον. Μεμονωμένα μέρη: Κατά την έρευνα εντοπίστηκαν αυτοτελή και μεμονωμένα έργα που αποδείχτηκε ότι σχετίζονταν μουσικά με τον Ύμνο. Αυτά είναι μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα μελοποίηση των στροφών 80-86, μια μελοποίηση των στροφών 83-84 από το χφ. «Βούλγαρη» και δύο φούγκες από το Studio pratico di Contrappunto, Libro Primo. Στην αποψινή συναυλία παρουσιάζεται για πρώτη φορά η «πολυφωνική» μελοποίηση του Ύμνου, έτσι όπως αυτή μελετήθηκε και αποκαταστάθηκε επιστημονικά από τον γράφοντα, στο πλαίσιο της διδακτορικής του διατριβής. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΖΕΡΒΟΠΟΥΛΟΣ
Δρ. Μουσικολογίας, καθηγητής μουσικής 1. Για όλα όσα καταγράφονται εδώ, βλ. Κωνσταντίνος Ζερβόπουλος «Ο Νικόλαος Χαλικιόπουλος-Μάντζαρος και οι μελοποιήσεις του σολωμικού Ύμνου», διδακτορική διατριβή, 7 τόμοι, Ιόνιο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Μουσικών Σπουδών, Κέρκυρα 2008 (υπό έκδοση). Στους 6 τόμους (περίπου 3.000 σελίδων) του «παραρτήματος» της διατριβής εκδίδεται όλο το μουσικό υλικό που σχετίζεται με τις μελοποιήσεις του Ύμνου. 2. Μουσείο Μπενάκη, αρ. εισαγωγής 504. 3. Βιβλιοθήκη Μουσείου Μπενάκη, Συλλογή Δαμιανού Κυριαζή, αρ. 16. Στο χφ. αυτό εντοπίστηκε η μοναδική, άγνωστη έως τώρα, ολοκληρωμένη έμμετρη μετάφραση του Ύμνου στα γερμανικά, καμωμένη από τον Joseph Mindler (με ολόκληρο το ελληνικό κείμενο του ποιήματος να καταγράφεται στο στενογραφικό σύστημα Gabelsberger), η οποία είναι απόλυτα προσαρμοσμένη πάνω στη μουσική της «ενδιάμεσης» μελοποίησης. Το έργο εκδόθηκε πρόσφατα στη Γερμανία: Hans-B. Schlumm, Andreas Kertscher, Konstantinos Zervopoulos (herausgeber), Mindler - Solomos - Mantzaros, Hymne an die Freiheit, IFB Verlag Deutsche Sprache, Paderborn (DE), 2010, ISBN: 978-3-931263-88-1. 4. Τα περισσότερα από τα σαράντα έξι μέρη της συγκεκριμένης μελοποίησης, στην τελική της εκδοχή, είναι πολυφωνικής υφής, ενώ στις παλαιότερες γραφές της όλα της τα μέρη ήταν πολυφωνικής υφής. 5. Το σημαντικότερο τεκμήριο της «πολυφωνικής» μελοποίησης είναι το χφ. «Δημαρχείου» (φυλάσσεται στο Δημαρχείο της Κέρκυρας). Μέρη της ίδιας μελοποίησης διασώζονται και σε άλλα χειρόγραφα (τα περισσότερα από τα οποία είναι αυτόγραφα και φυλάσσονται στα Ιστορικά Αρχεία του Μουσείου Μπενάκη), ενώ τα δύο πρώτα μέρη αυτής είχαν εκδοθεί στα τέλη του 19ου αι. από τον ιταλικό εκδοτικό οίκο Venturini.
7
ΛΙΝΟΥ ΠΟΛΙΤΗ
Ο ΥΜΝΟΣ ΕΙΣ ΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΝ ΑΝΑΛΥΣΗ
του Κ.Θ. Δημαρά, ανάμνηση της 25ης Μαρτίου 1942
Ταιριάζει στις ημέρες των μεγάλων επετείων, εθνικών ή άλλων, να φέρνουμε στη θύμησή μας, δίπλα στα ηρωικά γεγονότα και στις μεγάλες πράξεις, τα έργα των ανθρώπων εκείνων που έστησαν στις πράξεις αυτές αιώνιο μνημείο με τον λόγο. Γιατί πραγματικά, στις μεγάλες ιστορικές εποχές ο λόγος στέκει στο ίδιο ύψος με την πράξη, βρίσκει η πράξη στον λόγο το δίδυμο αντίκρισμά της. […] Έτσι και με το μεγαλύτερο γεγονός της νεότερης ιστορίας μας, το Εικοσιένα. Δίπλα στον αγωνιστή βρέθηκε ο ανώνυμος λαϊκός τραγουδιστής, που ταίριαξε την πράξη σε τραγούδι. Ο ίδιος τραγουδιστής που αιώνες πριν είχε τραγουδήσει το κρούσος της Αντριανόπολης, το πάρσιμο της Πόλης, τους κλέφτες και τους αρματολούς, ο ίδιος μετουσίωνε και πάλι το μεγάλο άγγελμα σε λόγο, σε στίχο και σε ρυθμό. Κρυφά το λένε τα πουλιά, κρυφά το λέν’ τ’ αηδόνια […]
Δεν ευτύχησε όμως η πράξη να τραγουδηθεί μονάχα από τον λαϊκό τραγουδιστή, ευτύχησε να απολαύσει και τον ποιητή, τον έναν που θα έδινε στο τραγούδι το βάρος της μεγάλης προσωπικής του τέχνης. Ο Ύμνος εις την Ελευθερία του Σολωμού είναι –στην ποιητική περιοχή– μια γενναία πράξη, όμοια με τις πράξεις των συναδέλφων του στα άρματα. Θα αγγίζαμε, νομίζω, το πιο ουσιαστικό χαρακτηριστικό, αν λέγαμε με μια λέξη πως ο Ύμνος είναι ποίημα «εμπνευσμένο». Μέσα σε έναν μήνα μονάχα, τον Μάη του 1823, έγραψε ο Σολωμός τις 158 στροφές που το αποτελούν. Το δηλώνει ο ίδιος και δεν έχουμε κανέναν λόγο να αμφιβάλουμε. Το νιώθουμε, άλλωστε, πόσο το ποίημα αναβρύζει μόνο του σε μιαν αδιάκοπη συνέχεια λυρικού ενθουσιασμού. Αντίθετα προς τις ώριμες υστερότερες συνθέσεις του, με την έκφραση τη μελετημένη και την πολυδουλεμένη, εδώ το ποίημα κυλά 8
αυθόρμητα και σαν αυτοσχέδιο. Πολλές φορές έχεις την εντύπωση πως ο ποιητής δεν θα πρόφταινε να ρίχνει στο χαρτί τον πλούτο από τις εικόνες που του πρόσφερνε η έμπνευσή του. Είναι έργο πηγαίο, ορμητικό, νεανικό – είκοσι πέντε χρονών ήταν τότε ο Σολωμός. Σαν να είχε ωριμάσει από καιρό μέσα του, ο Ύμνος ξεπετά τώρα έτοιμος μονομιάς, όπως μονομιάς ξεπετά κι αστράφτει εμπρός στα μάτια του, σαν γνώριμη από καιρό, η Μορφή της Ελευθερίας: Σε γνωρίζω από την κόψη του σπαθιού την τρομερή, σε γνωρίζω από την όψη που με βία μετράει τη γη. Απ’ τα κόκαλα βγαλμένη των Ελλήνων τα ιερά, και σαν πρώτα ανδρειωμένη, χαίρε, ω χαίρε, Ελευθεριά! (1-2) Εκεί, μέσα στων αρχαίων Ελλήνων τα κόκαλα κατοικούσε η Ελευθερία, πικραμένη κι εντροπαλή, όλον τον καιρόν που έσκιαζε τα πάντα η φοβέρα και τα πλάκωνε η σκλαβιά. Οι στροφές 3-14 ζωγραφίζουν τις μαύρες μέρες της δουλείας. Μόνη παρηγοριά τότε, η χαμένη προγονική δόξα, τα «περασμένα μεγαλεία». Μόνη συντροφιά, οι θυσίες, οι παντοτινές θυσίες του χιλιοβασανισμένου αυτού λαού. Τότε εσήκωνες το βλέμμα μες στα κλάηματα θολό, και εις το ρούχο σου έσταζ’ αίμα, πλήθος αίμα ελληνικό. (8) Μάταιο να ζητάς ξένη βοήθεια. Άλλος έταζε χωρίς να πραγματοποιεί, άλλος συμπονούσε δίχως να ανακουφίζει κι άλλος περίπαιζε στο μέγεθος της συμφοράς. Να όμως, που οι μέρες της δουλείας παίρνουν τέλος. Ο τόνος αλλάζει ξαφνικά, ο ποιητής μηνά τώρα το χαρμόσυνο άγγελμα. Και το μηνά ύστερα από το αρνητικό αντίκρισμα της σκλαβιάς, με μια ισχυρή κι αισιόδοξη κατάσταση, με ένα ορθό και κοφτό «Ναι»: 9
Ναι· αλλά τώρα αντιπαλεύει κάθε τέκνο σου με ορμή, που ακατάπαυστα γυρεύει ή τη νίκη ή τη θανή. Απ’ τα κόκαλα βγαλμένη των Ελλήνων τα ιερά, και σαν πρώτα ανδρειωμένη, χαίρε, ω χαίρε, Ελευθεριά! (15-16) Και με την επανάληψη αυτή της δεύτερης στροφής τελειώνει ο ποιητής το προοίμιό του. Πριν όμως μπει ακόμα στο κύριο θέμα του, αφήνει να ακολουθήσει μια δεύτερη εισαγωγή (στρ. 17-34). Όλοι οι τόποι της Ελλάδας αναγαλλιάζουν για το ξαναγέννημα της Λευτεριάς. Φωνάζουν από τη χαρά τους ως τα αστέρια και τα νησιά του Ιονίου, Μ’ όλον που ’ναι αλυσωμένο το καθένα τεχνικά, και εις το μέτωπο γραμμένο έχει: «Ψεύτρα Ελευθεριά». (21)
10
(Η στροφή αυτή δεν τυπώθηκε στην έκδοση που έγινε στο Μεσολόγγι στα 1825 και στην ιταλική μετάφραση που τη συνόδευε. Ήταν η έκδοση που θα κυκλοφορούσε στα Εφτάνησα και, φυσικά, δεν θα την άφηνε ποτέ η λογοκρισία. Υπάρχει στην έκδοση του Παρισιού.) Δεν είναι μόνο η Ελλάδα που χαροποιείται, είναι κι όλος ο άλλος κόσμος που έχει αγωνιστεί για τη λευτεριά. Είναι η Αμερική (του Βάσινγκτον η γη), που λίγα χρόνια πριν είχε αποκτήσει με σκληρούς αγώνες την ανεξαρτησία της (1773-1783), και η Ισπανία, που κι αυτή εφτά χρόνια (1808-1814) πάλευε να διώξει τους ξένους από το έδαφός της και που ακόμα τότε αγωνιζόταν για ένα πιο φιλελεύθερο καθεστώς. Λείπει η Γαλλία. Είμαστε όμως στα 1823, δύο χρόνια μετά το θάνατο του Ναπολέοντα, εξόριστου στην Αγία Ελένη, και με παλινορθωμένο το «παλαιό καθεστώς», που έτασσε τώρα πια και τη Γαλλία στην Ιερή Συμμαχία. Στον κόσμο που αγωνίζεται για τη λευτεριά αντιπαραθέτει τώρα ο Σολωμός τον άλλον κόσμο, εκείνον που ανησυχεί για
τα κινήματά της. Ελαφιάζεται το θηρίο της Αγγλίας και σέρνει «κατά τα άκρα της Ρουσίας τα μουγκρίσματα της οργής». Εις το κίνημά του δείχνει πως τα μέλη είν’ δυνατά· και στου Αιγαίου το κύμα ρίχνει μια σπιθόβολη ματιά. (25) Η στροφή στη σημερινή της μορφή δεν έχει πολύ νόημα. Ο Σολωμός ήταν στην αρχή πιο μαχητικός και απερίφραστος. Είχε γράψει: Και στο πέλαο μία ματία ρίχνει που σπιθοβολά και τα νύχια τα μακρία σφίγγει, απλώνει αρπαχτικά. Διόρθωσε όμως υστερότερα τη στροφή, κατά παράκληση του φίλου και «ευεργέτη όλου του ελληνικού έθνους» (όπως λέει ο Πολυλάς), του λόρδου Γκίλφορντ. Η αρχική σκέψη του ποιητή είναι φανερή. Ύστερα από τα έθνη που πάλεψαν για τη λευτεριά τους ήθελε να μνημονέψει τον αντιδραστικό κόσμο των ηγεμόνων και της Ιερής Συμμαχίας: Αγγλία, Ρωσία, Αυστρία. Και βέβαια, η Αγγλία δεν αποτέλεσε ποτέ μέλος της Ιερής Συμμαχίας, ανήκε όμως στον συνασπισμό των κρατών που εδάμασαν τον Ναπολέοντα (τον άνθρωπο του Αιώνος, όπως τον ονόμασε αλλού ο Σολωμός), κι ήταν ακόμα –για τον Επτανήσιο ποιητή, που δεν είχε διστάσει δύο χρόνια πιο πριν να υπογράψει τη διαμαρτυρία προς τον Γεώργιο Δ΄ για τις υπερβασίες του αρμοστή Μαίτλαντ– η Αγγλία η «προστάτισσα» του περίεργου κράτους των Ιόνιων Νησιών με τη «ψεύτρα ελευθεριά». Είναι χαρακτηριστικό στο σημείο αυτό πόσο ο Σολωμός, με τη φιλελεύθερη ανατροφή του και την ευρωπαϊκή του παίδευση, τοποθετεί αμέσως τον ελληνικό αγώνα μέσα στο ευρωπαϊκό ιστορικό πλαίσιο, σε άμεση συνάρτηση με τα άλλα φιλελεύθερα κινήματα των ευρωπαϊκών λαών τα χρόνια εκείνα. Ο ποιητής, που είχε ζήσει δέκα χρόνια της ζωής του (1808-1818) στην Ιταλία και που παρακολουθούσε από κοντά τους άτυχους αγώνες του ιταλικού λαού για τη λευτεριά του, φυσικό είναι να 11
εκδηλώνει πιο έντονη την οργή του για την Αυστρία, για τον «Αετό που φτερά και νύχια θρέφει με τα σπλάχνα του Ιταλού», και που και σ’ εσέ καταγειρμένος, γιατί πάντα σε μισεί, έκρωζ’ έκρωζε ο σκασμένος, να σε βλάψει, αν ημπορεί. (27) Όμως της Ελευθερίας τη δύναμη τίποτα δεν τη σταματά (στρ. 28-34). Το μέρος τούτο είναι ένα αδιάκοπο ανέβασμα, ένα δυνατό κρεσέντο. Ύστερα από τις κάπως ήσυχες προηγούμενες στροφές, αισθανόμαστε εδώ να πυκνώνει το πάθος. Δεν έχουμε μόνο πολλές ποιητικές εικόνες, παρά η καθεμιά είναι και πιο έντονη από την προηγούμενη (ο βράχος με τον αφρό στα πόδια του –η ανεμοζάλη στην κορφή του–, το θηρίο που διψά για αίμα ανθρώπινο), συχνά έχουμε επανάληψη της ίδιας λέξης, ακόμα κι ένας ολόκληρος στίχος γυρίζει αντιστραμμένος, πράγμα που δίνει στον λόγο έντονο πάθος, κορυφώνει την ένταση και φέρνει στο τέλος το ξέσπασμα: κι όπου φθάσει, όπου περάσει, φρίκη, θάνατος, ερμιά· ερμιά, θάνατος και φρίκη όπου επέρασες κι εσύ· ξίφος έξω από τη θήκη πλέον ανδρείαν σου προξενεί. (33-34) και τώρα Ιδού, εμπρός σου ο τοίχος στέκει της αθλίας Τριπολιτσάς· τώρα τρόμου αστροπελέκι να της ρίψεις πιθυμάς. (35)
12
Έτσι, μετά το ποιητικό αυτό ανέβασμα, έρχεται ο ποιητής να ιστορήσει το πρώτο μεγάλο κατόρθωμα του Αγώνα: την πολιορκία και το πάρσιμο της Τριπολιτσάς, τον Σεπτέμβρη του 1821. Με κάποια ποιητικήν άδεια ή και από ανεξακρίβωτη γνώση των τόπων και των
περιστατικών (και για τα δύο δικαιολογείται ο ίδιος στις Σημείωσές του) παρασταίνει ο ποιητής τη μάχη να γίνεται νύχτα στο «κάστρο» της Τριπολιτσάς. Είναι πολύ γνωστές οι στροφές που περιγράφουν τη μάχη, τόσο παραστατικές και τόσο τρομερές στο επικό τους μεγαλείο: … και η μάχη έτσι αρχίζει, όπου μακριά από ράχη εκεί σε ράχη αντιβούιζε φοβερά. Ακούω κούφια τα τουφέκια, ακούω σμίξιμο σπαθιών, ακούω ξύλα, ακούω πελέκια, ακούω τρίξιμο δοντιών. Α! τι νύκτα ήταν εκείνη που την τρέμει ο λογισμός; Άλλος ύπνος δεν εγίνη πάρεξ θάνατου πικρός. (43-45) Η σφαγή των Τούρκων που ακολούθησε ήταν μεγάλη και αποτρόπαιη. Στα μάτια των ξένων και των δικών μας ιστορικών, τη δόξα της πρώτης μεγάλης ελληνικής νίκης κινδυνεύει να τη θολώσει το πλήθος της αγριότητας και της σφαγής. Όμως το μάτι του ποιητή ξέρει να ριζώνει πιο βαθιά. Η ποιητική του φαντασία οραματίζεται πως εκείνη τη φριχτή νύχτα σηκώθηκαν από τους τάφους όλοι οι Έλληνες που τόσα και τόσα χρόνια σφάζονταν άδικα από τους Τούρκους. Είναι ίσκιοι αναρίθμητοι, γυμνοί, που ανεβαίνουν το κάστρο με νεκρώσιμη σιωπή. Με χρώματα που του πρόσφερνε πλουσιοπάροχα η ρομαντική ποίηση της εποχής ζωγραφίζει ο Σολωμός την τρομαχτική αυτή νυχτερινή συνοδεία των ίσκιων, που γυρεύουν τα κορμιά των σκοτωμένων Τούρκων και χορεύουν γύρω τους με ένθεη μανία. Κι απάνω στο χορό τους, αγγίζουν με τα ψυχρά κι αδυσώπητα χέρια τους τους Έλληνες, και τούτη η κρυάδα του θανάτου τούς παγώνει την καρδιά, έτσι που να μην νιώθουν πια λύπηση ή σπλαχνιά. Η σφαγή ξεφεύγει τώρα από τον κόσμο του πραγματικού και φωτίζεται με ένα αλλιώτικο, υπερούσιο φως. 13
Κοίτα χέρια απελπισμένα πώς θερίζουνε ζωές! Χάμου πέφτουνε κομμένα χέρια, πόδια, κεφαλές, και παλάσκες και σπαθία με ολοσκόρπιστα μυαλά, και με ολόσχιστα κρανία σωθικά λαχταριστά. Προσοχή καμία δεν κάνει κανείς, όχι, εις τη σφαγή̇ πάνε πάντα εμπρός. Ω! φθάνει, φθάνει, έως πότε οι σκοτωμοί; (64-66) Τη χάρη αυτή, βέβαια, μόνο ο ποιητής την κατέχει, να μπορεί να μας δίνει ανώτερη πνευματική χαρά ακόμα και με τα περιστατικά τα πιο αποτρόπαια. Εδώ, σαν να μας παρασύρει κι εμάς η εμπνευσμένη μανία των αγωνιστών, δεν νιώθουμε πια οίκτο, είναι σαν να βρισκόμαστε κοντά και σαν να κουραζόμαστε, θα έλεγες, ακόμα και σωματικά μαζί τους. Ιδού όμως πώς ο ποιητής, ύστερα από την ένταση των τρομερών αυτών στροφών, χαλαρώνει σιγά σιγά και ξαστερώνει την ποιητική του περιγραφή. Κι είναι θαυμαστό με ποια τελειότητα το κατορθώνει – αδιάφορο εάν από ένστικτο που δεν του γίνεται συνειδητό ή από λογαριασμένη ποιητική σοφία. Κιόλας στο τέλος της στροφής 71 μας προειδοποιεί η απλή λέξη «αυγή». Οι εικόνες όμως και οι λέξεις γίνονται όλο και πιο πρόσχαρες και πιο συμφιλιωτικές στην επόμενη στροφή. Το ποτάμι, αδιάφορο εάν είναι ποτάμι από αίμα, κυλάει στη λαγκαδιά, και το αθώο χόρτο (πόση ηρεμία δεν προσθέτει το επίθετο!) πίνει αίμα αντί για τη δροσιά. Κι η ψυχή μας δροσίζεται, ξαστερώνει πέρα ως πέρα με αυτό το μυστικό αγέρι της αυγής στην επόμενη στροφή, που κλείνει την περιγραφή: Της αυγής δροσάτο αέρι, δεν φυσάς τώρα εσύ πλιο στων ψευδόπιστων το αστέρι· φύσα, φύσα εις το ΣΤΑΥΡΟ. 14
Απ’ τα κόκαλα βγαλμένη των Ελλήνων τα ιερά, και σαν πρώτα ανδρειωμένη, χαίρε, ω χαίρε, Ελευθεριά! (73-74) Έτσι τελειώνει το πρώτο μέρος του Ύμνου. Ο ποιητής τώρα από την Τριπολιτσά μάς μεταφέρει σε άλλον αγιασμένο τόπο, στους κάμπους της Κορίνθου, στα στενά των Δερβενακίων, όπου στις 26 Ιουλίου 1822 ο Κολοκοτρώνης με τον Νικηταρά εξολόθρεψαν τη μεγάλη στρατιά του Δράμαλη. Ο Σολωμός είναι φύση κατεξοχήν μουσική. Όπως σε μια μουσική σύνθεση, ύστερα από το γοργό κύλισμα του πρώτου μέρους ακολουθεί το αργό βάδισμα του Αdagio, έτσι κι εδώ είναι απόλυτα αισθητή η αργοπορία και η ηρέμηση του ρυθμού. Το πρώτο μέρος, με τις μάχες και τις σφαγές, έχει χαρακτήρα περισσότερο επικόν, τούτο το δεύτερο, σαν το αργό μέρος μιας συμφωνίας, μας υποβάλλει μια διάθεση περισσότερο ειδυλλιακή: Της Κορίνθου ιδού και οι κάμποι· δεν λάμπ’ ήλιος μοναχά εις τους πλάτανους, δεν λάμπει εις τ’ αμπέλια, εις τα νερά· εις τον ήσυχον αιθέρα τώρα αθώα δεν αντηχεί τα λαλήματα η φλογέρα, τα βελάσματα το αρνί· (75-76) Χιλιάδες είναι τα τούρκικα τα άρματα, κι όμως ο άγγελος του ολέθρου τούς στέλνει πείνα και θανατικό. Ο ποιητής εδώ δεν περιγράφει πια· οραματίζεται. Στην ελευθερωμένη γη κρινοδάχτυλες παρθένες έχουνε στήσει χορό. Με το ανάλαφρο τούτο ειδυλλιακό όραμα, γεμάτο χάρη και δροσιά (οι παρθένες στη σκιά χορεύουν και στην αύρα κυματίζουν τα μαύρα και τα ολόχρυσα μαλλιά τους), παρασταίνει ο ποιητής με τον ποιητικότερο και τον αγνότερο τρόπο τα αγαθά της Ελευθερίας. Στη σκιά χεροπιασμένες, στη σκιά βλέπω κι εγώ κρινοδάκτυλες παρθένες όπου κάνουνε χορό·
15
στο χορό γλυκογυρίζουν ωραία μάτια ερωτικά, και εις την αύρα κυματίζουν μαύρα, ολόχρυσα μαλλιά. Η ψυχή μου αναγαλλιάζει πως ο κόρφος καθεμιάς γλυκοβύζαστο ετοιμάζει γάλα ανδρείας και ελευθεριάς. Μες στα χόρτα, τα λουλούδια, το ποτήρι δεν βαστώ· φιλελεύθερα τραγούδια σαν τον Πίνδαρο εκφωνώ. Απ’ τα κόκαλα βγαλμένη των Ελλήνων τα ιερά, και σαν πρώτα ανδρειωμένη, χαίρε, ω χαίρε, Ελευθεριά! (83-87) Οι στροφές αυτές είναι μαζί και μια αισιόδοξη θελημένη απόκριση στα απαισιόδοξα και καυστικά λόγια που βάζει ο Μπάιρον (Δον Ζουάν, τρίτη ωδή) στο στόμα ενός υποθετικού Έλληνα ποιητή: Με Σαμιώτικο πάλε το ποτήρι ας γεμίσει! Μες στον ίσκιο χορεύουν οι κοπέλες μας πάλι· σαν τα μαύρα τους μάτια δεν είδε άλλα η φύση, μα σαν βλέπω τη νιότη και τ’ αφράτα τους κάλλη, το δικό μου το μάτι το θολώνει μια στάλα, που για σκλάβους το θένε τω βυζιών τους το γάλα! (μετ. Εφταλιώτη)
Με την επανάληψη της αρχικής στροφής τέλειωσε έτσι το δεύτερο μέρος. Κι ερχόμαστε τώρα σε άλλον τόπο ιερό, στο Μεσολόγγι, στην πρώτη του πολιορκία, στα τέλη του 1822. Ανήμερα των Χριστουγέννων ξαμολούν οι Τούρκοι τη μεγάλη τους έφοδο, και τούτο δίνει αφορμή στον Σολωμό να παραστήσει δίπλα στην Ελευθερία μια άλλη ιδανική μορφή, τη Θρησκεία, και με ένα φίλημα στο στόμα να τις αδερφώσει, όπως αδερφωμένες ήταν στη συνείδηση των αγωνιστών. Η παρουσία της ιδανικής 16
μορφής της Θρησκείας δίνει σε αυτό το μέρος έναν χαρακτήρα υψηλότερον και ιδανικότερον – η Ελευθερία παρουσιάζεται λουσμένη σε ένα υπερκόσμιο φως. Α! το φως που σε στολίζει, σαν ηλίου φεγγοβολή, και μακρόθεν σπινθηρίζει, δεν είναι, όχι, από τη γη· λάμψιν έχει όλη φλογώδη χείλος, μέτωπο, οφθαλμός· φως το χέρι, φως το πόδι, κι όλα γύρω σου είναι φως. (94-95) Τα περιστατικά της πρώτης αυτής πολιορκίας του Μεσολογγίου, τον υπέροχον βουβόν ηρωισμό του Έλληνα ακόλουθου του Ομέρ Βριόνη, που προδίνει στους συμπατριώτες του το μυστικό της εφόδου, μολονότι ξέρει πως οι Τούρκοι θα του σκοτώσουν γυναίκα και παιδιά, τα βρίσκει κανείς με λεπτομέρεια περιγραμμένα στην Ιστορία του Τρικούπη. Για τον ποιητή, η ανόσια πράξη ων Τούρκων να διαλέξουν την ημέρα του Χριστού για την επίθεσή τους, η «ύβρις» αυτή (με την αρχαία έννοια), κινεί επάνω τους τη θεϊκή οργή και την κατάρα. Κι είναι η κατάρα αυτή που τους κατατρέχει όταν, νικημένοι και πανικόβλητοι, προσπαθούν να σωθούν προς το Βραχώρι και πνίγονται στα νερά του πλημμυρισμένου Αχελώου – και είναι η πλημμύρα αυτή αποτέλεσμα της οργής του Θεού, που έβαλε σε ενέργεια τα στοιχεία της φύσης. Εδώ ο Σολωμός ξαναβρίσκει το δραματικό ύφος του πρώτου μέρους: … το κύμα έγινε όλο φουσκωτό· εκεί ευρήκατε το μνήμα πριν να ευρείτε αφανισμό. Βλασφημάει, σκούζει, μουγκρίζει κάθε λάρυγγας εχθρού, και το ρεύμα γαργαρίζει τες βλασφήμιες του θυμού. (106-107) Στη θρησκευτική διάθεση του ποιητή, η καταστροφή του Αχελώου θυμίζει την καταστροφή των Αιγυπτίων
17
στην Ερυθρά Θάλασσα και την ωδή του Μωυσή. Και με τη θύμηση αυτή περνούμε ξαφνικά από την τραγική περιγραφή των περιστατικών σε μια βαθιά θρησκευτική γαλήνη, σε έναν ευχαριστήριον ύμνο προς τον Θεό για τη νίκη. Πρόκειται για ένα μέρος γεμάτο πίστη και γαλήνη, ανάλογο με το ευχαριστήριο τραγούδι των χωρικών στο τελευταίο μέρος της Ποιμενικής συμφωνίας του Μπετόβεν. Α! γιατί δεν έχω τώρα τη φωνή του Μωυσή; Μεγαλόφωνα, την ώρα όπου εσβηούντο οι μισητοί, τον Θεόν ευχαριστούσε στου πελάου τη λύσσα εμπρός, και τα λόγια ηχολογούσε αναρίθμητος λαός· ακλουθάει την αρμονία η αδελφή του Ααρών, η προφήτισσα Μαρία, μ’ ένα τύμπανο τερπνόν, και πηδούν όλες οι κόρες με τσ’ αγκάλες ανοικτές, τραγουδώντας, ανθοφόρες, με τα τύμπανα κι εκειές. Σε γνωρίζω από την κόψη του σπαθιού την τρομερή, σε γνωρίζω από την όψη που με βία μετράει τη γη. (118-122)
18
Ως το σημείο αυτό είχαμε, από αισθητική πλευρά, μια διαρκή ανιούσα. Η ίδια ένταση συνέχει όλες τις σκηνές. Το ποίημα στέκεται πάντα στο ίδιο ποιητικό ύψος. Δεν μπορούμε να πούμε το ίδιο και για τις 36 στροφές που ακολουθούν. Ιστορούνται εδώ τα ναυτικά κατορθώματα του Αγώνα (στρ. 123-132), όμως με λιγότερη ποιητική έμπνευση. Ακολουθεί, κάπως χαλαρά συνδεδεμένη, μια σύντομη αναδρομή (στρ. 133-138) στο θλιβερό περιστατικό
του απαγχονισμού του Πατριάρχη Γρηγόριου. Και η εξιστόρηση παύει απότομα με την παρουσία της Θεάς (της Ελευθερίας): Πλην τι βλέπω; Σοβαρά να σωπάσω με προστάζει με το δάκτυλο η θεά. (139) Όλες οι επόμενες στροφές είναι βαλμένες στο στόμα της θεάς, και τους λόγους της τους χρησιμοποιεί ο ποιητής για να δώσει συμβουλές και να κάμει εκκλήσεις. Συμβουλές προς τα παλικάρια που πολεμούν, να αφήσουν το πατροπαράδοτο κακό της φυλής, τη «θεομίσητη διχόνοια», έκκληση προς τους δυνατούς της Ευρώπης να μην αφήσουν απροστάτευτο έναν λαό που αγωνίζεται για το σταυρό του Χριστού και για την ίδια του τη λευτεριά. Η αλήθεια είναι πως ο συμβουλευτικός αυτός και ρητορικός χαρακτήρας χαλαρώνει τη λυρική ουσία του τραγουδιού. Δεν πρέπει όμως να ξεχνούμε ένα πράμα: ο Σολωμός είχε τη βαθύτατη πεποίθηση πως ως ποιητής εκτελούσε ένα υπούργημα υψηλό και πως είχε υποχρέωση και ανάγκη να κηρύξει ό,τι κηρύττει. Άλλωστε, δεν βάζει τον εαυτό του να κηρύττει, αλλά την Ελευθερία. Και την επίκληση και τη διαμαρτυρία προς τους ξένους ηγεμόνες τη βάζει κι η Ελευθερία ακόμα στο στόμα των ίδιων των αγωνιστών. Το αλλεπάλληλο αυτό πέρασμα από στόμα σε στόμα –πέρασμα που γίνεται απόλυτα πειστικό– έχει κάποια δραματικότητα που μειώνει τα ελαττώματα ενός ρητορισμού που θα ήταν αφόρητος σε πρώτο πρόσωπο. Αλλά τις στροφές αυτές πρέπει να τις δούμε και από μιαν άλλη άποψη. Γιατί, όσο κατώτερες κι αν είναι από την αισθητική πλευρά, είναι εκείνες που έκαμαν, φαίνεται, τη μεγαλύτερη εντύπωση και που έχουν αναφερθεί τις περισσότερες φορές. Στροφές σαν την 147: »Μην ειπούν στο στοχασμό τους τα ξένα έθνη αληθινά: «Εάν μισούνται ανάμεσό τους, δεν τους πρέπει ελευθεριά». Ή την 157 (τη χειρότερη, ασφαλώς, όλου του Ύμνου, με την επίκληση προς τους ξένους βασιλείς): 19
»Τι θα κάμετε; θ΄ αφήστε να αποκτήσωμεν εμείς Λευθεριάν, ή θα την λύστε εξ αιτίας Πολιτικής; Θα τις δούμε αναφερόμενες σε κάθε σχετική περίπτωση – και τέτοιες δεν έλειψαν συχνές εκατόν είκοσι τρία χρόνια τώρα. Ο ποιητής-κήρυκας εθνικός μπορεί να είναι ικανοποιημένος πως το κήρυγμά του ακούστηκε. Αλλά ο Ύμνος, τραγούδι λυρικό, τελειώνει με τη στροφή 122. Ως εκεί υπάρχει μια θαυμαστή ενότητα, ένα αδιάκοπο ανέβασμα και κατέβασμα, μια ένταση που την ακολουθεί χαλάρωση, και πάλι το ίδιο· μια πνοή, η πνοή της μεγάλης τέχνης, τον διαπερνά ολόκληρο. Ό,τι ακολουθεί είναι προσθήκη, προσθήκη ιστορική, πατριωτική, χρήσιμη ίσως, ακόμα και συγκινητική, όμως προσθήκη εξω-ποιητική, εξω-λυρική. Ο Σολωμός δεν είναι ακόμα ο άδολος λυρικός που θα γίνει ύστερα από μερικά χρόνια. Μένουν στην εκτέλεση πολλά υπόλοιπα μη ποιητικά. Σε πολλά νεανικά του ποιήματα η έμπνευση δεν μετουσιώνεται λυρικά παρά μόνο στην πρώτη ή τη δεύτερη στροφή. Εδώ το άλμα είναι τεράστιο· η έμπνευση έχει τόση δύναμη που γεμίζει από λυρική ουσία ολόκληρες τις 122 στροφές. Στον λυρικό δρόμο του Σολωμού, ο Ύμνος είναι ο πρώτος μεγάλος σταθμός. Αναδημοσίευση αποσπασμάτων του κειμένου (χωρίς τις πολυσέλιδες σημειώσεις που το συνοδεύουν) από την έκδοση Λίνου Πολίτη Γύρω στον Σολωμό: Μελέτες και άρθρα (1938-1982), ΜΙΕΤ, Αθήνα 2009 (ανατύπωση), σελ. 383-397. Ευχαριστούμε θερμά το Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης για την άδεια αναδημοσίευσης.
20
Νικολάου Γύζη Η Δόξα των Ψαρών, 38 x 24 εκ., παστέλ σε χαρτί, 1898 (δωρεά Ε. Σημαντήρα)
21
Το ανδρικό φωνητικό σύνολο ΜΕΙΖΟΝ δημιουργήθηκε το 2018 από μια μικρή ομάδα φίλων με κοινό ενδιαφέρον για το ακαπέλα χορωδιακό τραγούδι. Το Σύνολο έχει πραγματοποιήσει συναυλίες στην Εναλλακτική Σκηνή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής στο Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος (Ιούνιος 2018), στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών (Μάρτιος 2020), στις εκδηλώσεις «Όλη η Ελλάδα ένας πολιτισμός» στο θέατρο αρχαίας Μεσσήνης, στον αρχαιολογικό χώρο του Μυστρά και στο Ιερό του Ποσειδώνα στο Σούνιο (Αύγουστος 2020), ενώ πρόσφατα παρουσιάστηκε στο διαδικτυακό Πρωτοχρονιάτικο γκαλά της Εθνικής Λυρικής Σκηνής. Στόχοι του φωνητικού συνόλου ΜΕΙΖΟΝ είναι η ακαπέλα συναυλιακή παρουσίαση και δισκογραφία χορωδιακών έργων από το παγκόσμιο ρεπερτόριο του είδους αυτού, αλλά και η ανάδειξη ελληνικών χορωδιακών συνθέσεων.
22
Τενόροι 1 ΓΙΑΝΝΗΣ ΧΡΙΣΤΟΠΟΥΛΟΣ ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΑΛΥΒΑΣ ΜΙΧΑΛΗΣ ΠΛΑΤΑΝΙΑΣ ΚΩΣΤΑΣ ΖΑΜΠΟΥΝΗΣ ΜΑΝΟΣ ΚΟΚΚΟΝΗΣ
Βαρύτονοι ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΛΑΤΑΝΙΑΣ ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΣΟΥΡΜΠΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΟΝΤΕΛΛΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΛΑΖΑΡΟΥ ΧΡΗΣΤΟΣ ΛΑΖΟΣ
Τενόροι 2 ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΠΡΙΦΤΗΣ ΣΤΑΥΡΟΣ ΖΟΥΛΙΑΤΗΣ ΜΑΝΟΣ ΜΠΟΥΡΙΚΑΣ ΓΙΩΡΓΟΣ ΝΑΚΗΣ ΝΙΚΟΣ ΚΑΤΣΙΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΠΑΝΤΟΥΛΙΑΣ
Μπάσοι ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΑΪΒΑΛΙΩΤΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΛΟΥΤΑΣ ΒΑΣΙΛΗΣ ΔΗΜΑΚΟΠΟΥΛΟΣ ΧΡΗΣΤΟΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ ΣΠΥΡΟΣ ΣΩΚΟΣ Επιμελητής συνόλου ΚΩΣΤΑΣ ΜΑΤΣΙΚΑΣ
23
© Thomas Mamalis
Ο ΑΓΑΘΑΓΓΕΛΟΣ ΓΕΩΡΓΑΚΑΤΟΣ
24
είναι διευθυντής της Χορωδίας της Εθνικής Λυρικής Σκηνής. Σπούδασε στην Ουγγαρία το μουσικοπαιδαγωγικό σύστημα Κόνταλυ και τη διεύθυνση χορωδίας στην τάξη του Πέτερ Έρντεϊ. Δίδαξε για δέκα χρόνια στο Δημοτικό Ωδείο Πατρών (Δ.Ω.Π.), όπου δημιούργησε μια πρότυπη σχολή φωνητικής μουσικής ανάγνωσης ακαπέλα, βασισμένη στη μέθοδο Κόνταλυ. Το 2005 ίδρυσε τη Χορωδία Δωματίου στο Δ.Ω.Π. με την οποία πραγματοποίησε πολλές πρώτες εκτελέσεις έργων ελλήνων συνθετών, καθώς και πρώτες παρουσιάσεις στην Ελλάδα έργων του παγκόσμιου χορωδιακού ρεπερτορίου. Έχει διευθύνει τις χορωδίες: Κεφαλληνιακή, Τραγουδιστές της Στοκχόλμης, Musica Nova, Xoρωδία Δωματίου Δ.Ω.Π., και τη Χορωδία της ΕΡΤ. Το 2012, ύστερα από διεθνή διαγωνισμό, ανέλαβε τη διεύθυνση της Χορωδίας της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, με την οποία εμφανίστηκε στο θέατρο Ολύμπια, στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, στο Ηρώδειο και στο Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος σε πάνω από εξήντα παραγωγές όπερας, μεταξύ άλλων: Μαγικός αυλός, Ο κουρέας της Σεβίλλης, Ιπτάμενος Ολλανδός, Λόενγκριν, Οθέλλος, Ναμπούκο, Τόσκα, Μαντάμα Μπατερφλάι, Μάκβεθ, Λαίδη Μάκβεθ, Σικελικός εσπερινός, Τροβατόρε, Ριγκολέτο, Τραβιάτα, Νόρμα, Σιμόν Μποκκανέγκρα, Δον Κάρλος κ.ά.
Ο ΣΤΑΘΗΣ ΣΟΥΛΗΣ, από τους
ανερχόμενους αρχιμουσικούς της γενιάς του, άρχισε μουσικές σπουδές σε ηλικία τεσσάρων ετών. Σπούδασε στο Τμήμα Μουσικών Σπουδών του Ιονίου Πανεπιστημίου (ειδίκευση: διεύθυνση ορχήστρας με τον Μίλτο Λογιάδη). Έχει συνεργαστεί με πολυάριθμα σύνολα και οργανισμούς: Συμφωνική Δήμου Αθηναίων, Ορχήστρα Ιονίου Πανεπιστημίου, Ορχήστρα Σύγχρονης Μουσικής της ΕΡΤ, Κρατική Ορχήστρα Αθηνών, Εθνική Λυρική Σκηνή, Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, Φεστιβάλ Αθηνών. Εμφανίστηκε ως μαέστρος συνόλων μουσικής δωματίου στο Διεθνές Συνέδριο ICMC/SMC (Στέγη Ιδρύματος Ωνάση), διηύθυνε την Εθνική Συμφωνική Ορχήστρα και Χορωδία της ΕΡΤ την ημέρα επαναλειτουργίας της (2015), έδωσε συναυλίες με την Ορχήστρα Σύγχρονης Μουσικής της ΕΡΤ και τον Δημήτρη Καλαντζή (Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος), και έχει συνεργαστεί με τα σύνολα ARTéfacts ensemble – Ventus ensemble. Από το 2019 συνεργάζεται με την Εθνική Λυρική Σκηνή.
25
ΕΠΙΣΗΜΟΣ ΧΟΡΗΓΟΣ ΑΕΡΟΜΕΤΑΦΟΡΩΝ
ΧΟΡΗΓΟΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ: EΡΤ, COSMOTE TV, ΔΕΥΤΕΡΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ 103.7, ΤΡΙΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ 90.9, KOSMOS 93.6, ΔΙΕΣΗ 101.3, GALAXY 92, ΑΘΗΝΑ 9.84, CULTURENOW.GR, NEWSBEAST.GR, ARTANDPRESS.GR
