‘Als je wilt leven, kun je altijd worden geholpen’ KHALID BOULEHOUAL (44)
2
KANS OKTOBER 2014
KANS NR.3 oktober 2014
COVER Khalid Boulehoual
Hij was vijf jaar lang verslaafd aan cocaïne en drank. Na een traject van negen maanden op De Wending, de ontwenningskliniek van het Leger des Heils, is Khalid Boulehoual (44) clean. Hij wil andere verslaafden gaan helpen. ‘Ik wil laten zien dat ze een keuze hebben. Als je wilt leven, kun je altijd worden geholpen.’ BEELD COVER LINELLE DEUNK TEKST STAN VAN HERPEN
In juli 2013 meldde hij zich bij De Wending. Graatmager, op slippers en met één koffertje. Nogal een contrast met de energieke prater van nu. ‘Ik heb leren praten over mijn verslaving, en over mezelf. De geest van een verslaafde is verlamd, je gevoelens zitten verstopt. Ik heb zoveel gehuild op De Wending. Ik was altijd al een gevoelig mens, die kant van mij is nu weer terug.’
hij moet zijn huis uit en bivakkeert op straat. ‘Zonder hulp was het uiteindelijk het graf geworden. Of op z’n minst de cel.’ Hoewel, de cel. Khalid bezweert dat hij nooit heeft gestolen om de coke te kunnen betalen. Een groot deel van die donkere jaren blijft hij gewoon werken. ‘Stelen, dat wilde ik niet, dat was een soort natuurlijke grens voor me. En eerlijk gezegd: ik durfde het ook niet.’
Ziekte van meer Het gaat mis als zijn relatie stukloopt. Khalid woonde met zijn vriendin in Enschede, maar na de scheiding keert hij terug naar zijn thuisstad Amsterdam. Daar ligt de verdoving voor zijn gebarsten hart voor het oprapen. Het begint met drank, later komt daar cocaïne bij. ‘Ik hou van een lach, wil het leven vieren. Maar ik schoot door, ik kreeg de ziekte van meer.’
Niet meer bang Als we hem spreken, begin juli, is hij enkele maanden clean. Over een week krijgt hij zijn eigen huis. Midden in Ede, tussen de cafés en coffeeshops. ‘Ik ben niet meer bang om de confrontatie aan te gaan.’ Hij wandelt als vrijwilliger met oude Alzheimerpatiënten en werkt één dag per week bij een opvang in Utrecht. Een terugval heeft hij nog niet gehad. ‘Ik ben optimistisch, maar honderd procent zekerheid heb je nooit. Vandaag is vandaag, morgen is morgen, ik draai met de wereld mee.’
Hij verliest de controle, lijf en geest raken chronisch verdoofd. Er komen schulden,
4
Majoor Bosshardtburgh: pleisterplaats voor zieke dak- en thuislozen.
8
Ex-cliënte Michelle Mulder kijkt terug op haar heftige jaren als junkie op Hoog Catharijne.
11
Driegangenmenuutje als sociale smeerolie.
14
Zorgen over de participatie samenleving: Leger des Heils vreest sociale uitsluiting.
16
Heilssoldaat Jan Corsius: hoe een zware crimineel uiteindelijk zichzelf vergaf en leerde huilen.
20
Het Leger des Heils helpt, ook in Oekraïne.
KANS OKTOBER 2014
4
16
8
11
Verder:
14
20
P10 Leger des Heils start muziekschool: schenk een instrument! P23 Kerstfeest op de Dam met Willeke Alberti P24 Aleyna: ‘De eerste keer was ik nog verlegen, nu ken ik bijna iedereen.’
3
Pleisterplaats voor zieke dak- en thuislozen
Prinses Beatrix opende begin oktober de Majoor Bosshardtburgh, een nieuw onderkomen voor hulpbehoevende dak- en thuislozen. Midden op de Amsterdamse Wallen, op de plek waar majoor Bosshardt ruim zestig jaar geleden haar werk begon. TEKST STAN VAN HERPEN BEELD RINK HOF
insdagochtend, Oudezijds Arm steeg, hartje ruig Amsterdam. In dit zijstraatje van de befaamde Warmoes straat trekken de geuren van schraal bier en wiet nooit helemaal weg. Maar aanstaande vrijdag, 3 oktober, komt prinses Beatrix langs, dan zal het voor één keer echt schoon zijn. Reden van het bezoek van de Prinses der Nederlanden: de opening van de Majoor Bosshardtburgh. Bewoner Mitchell (24) is nu al zenuwachtig, hij mag haar vrijdag zijn kamer laten zien. Of wij zijn onderkomen ook even mogen bekijken? Met gespeelde paniek: ‘Ik heb het nog niet opge ruimd! Maar ben niet bang, dat ga ik zeker nog doen hoor, voor de prinses.’ Hij opent de deur van zijn kamer. Bed, kast met bureautje, stoel en een indrukwekkend rijtje sneakers. Maar het is bovenal de geur van goedkope aftershave die de achttien vierkante meter vult. Mitchell lacht vanonder zijn cap. ‘Dit is zoveel beter dan de oude Gastenburgh, waar we met vijf of zes man op een kamer sliepen. Hier slaap ik tenminste in mijn eigen geur, en niet in de drank en stank van anderen.’ Mitchell heeft het zichtbaar naar zijn zin. Pas 24, maar al jaren vaste gast in de gevangenis en bij verschillende opvanglocaties. Hier, bij het team van de Bosshardtburgh, heeft hij zijn rust gevonden. Tegen teamlei der Jannetta Holleman: ‘Jullie oorde len niet, het boeit jou niet wat ik in het verleden allemaal heb uitgevreten.
Dat is erg belangrijk, dan heb je het gevoel dat je verder kunt, dat er nog een toekomst is.’
Bonte verzameling De Bosshardtburgh is een van de meest bijzondere opvanglocaties van het Leger des Heils in de Amsterdamse binnenstad. Het cliëntèle-bestand is een bonte verzameling van dak- en thuislozen, die meestal ziek zijn, verslaafd, vaak een verstandelijke handicap hebben en kampen met gedragsproblemen. Velen van hen zijn al op leeftijd. Het aantal oudere daken thuislozen met fysieke problemen groeit gestaag in Amsterdam, is de stellige indruk van Jannetta Holleman. ‘Doordat ze tegenwoordig minder vaak spuiten en aids redelijk goed te behan delen is, leven verslaafden gemiddeld langer dan vroeger.’ De groep dak- en thuislozen groeit sowieso, is haar in druk. ‘Ik vermoed door de economische crisis; ik zie met enige regelmaat hoog opgeleiden langskomen die inkomen, huis en relatie zijn verloren.’
Brandjes blussen De Bosshardtburgh heeft van buiten en van binnen nog het meeste weg van een keurig lowbudget-hotel. Een oase van rust, ruimte en moderne facilitei ten, zeker in vergelijking met de vorige locatie, de roemruchte “wijkzieken boeg” Gastenburgh, om de hoek aan de Oudezijds Voorburgwal. Dat pand viel bijna van ellende uit elkaar. ‘Bij een bui regende het binnen harder dan buiten.’ Teamleider Jannetta Holleman koes tert niet eens meer nostalgische gevoe lens voor de Gastenburgh. ‘Rolstoelen
KANS OKTOBER 2014
5
Martin Visser
6
KANS OKTOBER 2014
konden we er niet hebben, en brancards pasten niet in de lift. Als iemand naar het ziekenhuis moest, kon de brandweer uitrukken.’ In de Gastenburgh deelden cliënten met vijf of zes man een kamer, hier hebben ze hun eigen plek, met toilet en badkamer. Het lijkt het Hilton wel, riep één van de cliënten gekscherend toen hij zijn intrek nam op de nieuwe locatie. ‘Het valt wel mee met de luxe hoor’, benadrukt Holleman. ‘Vergeleken met een matje onder de brug is het alternatief al snel luxe natuurlijk.’ Pijke Schipper (29) coör dineert de hulptrajecten van de cliënten. ‘We hebben hier een veel beter overzicht en contact met de cliënten. We merkten het meteen, er zijn veel minder conflic ten. Waardoor we niet steeds brandjes hoeven te blussen en veel intensiever met de mensen aan de slag kunnen. We wer ken doelmatiger en effectiever, waardoor de uiteindelijke baten hoger zijn.’
Wondertje De gemeenschappelijke ruimte ziet er strak en keurig uit, een gemiddeld ziekenhuis zou tevreden zijn met zo’n wachtruimte. Open keuken, vetplantjes op tafel en een klein aquarium met goud vissen op de bar. Stralend middelpunt, zoals zo vaak bij dit soort opvanglocaties: de televisie. Cliënt Pieter – kort grijs haar en baartje, rond brilletje – tuurt min stens een uur vrijwel roerloos naar het scherm. Af en toe roert hij in zijn plastic bekertje met koffie. Op het grote beeld scherm aan de muur Discovery Channel. Eerst met een survivalprogramma, dan volgt een serie over Amerikaanse droom huizen. Jannetta Holleman: ‘Ze kijken graag televisie omdat het hen helpt te verdwijnen in een wereld die totaal niet raakt aan hun eigen leven.’ Buiten is een klein binnenplaatsje, con tinu bevolkt door een paar rokers, met in het midden een eenzaam boompje.
De Majoor Bosshardtburgh is een zorgvoorziening voor hulpbehoevende dak- en thuislozen. Tweede doelgroep zijn de dak- en thuislozen uit de Amsterdamse top 600 van veelplegers. Het gaat vaak om oudere cliënten, veelal verslaafd en kampend met gedragsproblemen, psychiatrische aandoeningen en/of een verstandelijke beperking. Veel voorkomende fysieke problemen: longproblemen door overmatig roken en cocaïnegebruik, suikerziekte, nier- en leverproblemen, harten vaatziekten en wonden aan de voeten door slechte hygiëne en het vele lopen. De Bosshardtburgh biedt plaats aan 36 mensen. Maximale verblijfsduur is zes maanden. In die tijd worden mensen zoveel mogelijk fysiek opgelapt. Daarnaast worden psychosociale problemen in kaart gebracht, schulden geïnventariseerd en de bewindvoering geregeld. Uiteindelijk wordt gekeken of ze op zichzelf kunnen gaan wonen of elders een plek kunnen krijgen.
‘Ons Bosshardtboompje’, grapt Martin (60) vanonder zijn nicotinebruine snor, terwijl hij zijn zoveelste zware Kornet rolt. Zijn helblauwe ogen kijken je voortdurend doordringend aan. ‘Weet je, ik bid elke dag. Zonder dat zou ik niet verder kunnen, bidden biedt me troost en bescherming.’ Hij zit nu zo’n negen maanden bij het Leger des Heils, daarvoor sliep hij jaren buiten. Martins jeugd was er een van weeshui zen, gewelddadige pleegvaders en wrede nonnen, die hem ’s nachts opsloten in de klerenkast omdat hij huilde om zijn ouders. ‘Ik ben een groot deel van mijn leven erg in de war geweest van al die dingen.’ Maar een half jaartje geleden, in de Gastenburgh, gebeurde er een wondertje, zoals hij het zelf noemt. Zonder therapie en zonder medicijnen ging opeens het licht een beetje schij nen. ‘Ik had blijkbaar genoeg gehad.’ Hij kijkt peinzend voor zich uit. ‘Ik kan wel zeggen dat het Gods hand is geweest, maar dat geloven mensen toch niet.’
Boos zijn Het zijn volgens Jannetta niet alleen de faciliteiten die de Bosshardtburgh anders maken dan veel andere opvang faciliteiten. Het is ook de werkwijze en mentaliteit van haar team. ‘Dit is vaak de enige voorziening waar mensen nog te handhaven zijn die vrijwel overal zijn uitgekotst. We stellen duidelijke grenzen, maar tegelijkertijd betuttelen we zo min mogelijk. We geven mensen de ruimte. Hier mag je boos zijn als je boos bent.’ Vraag aan de bewoners wat ze vinden van de nieuwe locatie, en ze beginnen allemaal eerst over hun eigen kamer. Pijke Schipper snapt dat heel goed. ‘Stel je voor dat je een half jaar lang met vijf andere mensen op een kamer moet zit ten, tussen hun gezeur en hun rotzooi. Je bent al niet gelukkig, dan word je het
KANS OKTOBER 2014
7
Willem Visser
daar al helemaal niet. Mensen willen soevereiniteit, een eigen plek, dat is hun grootste droom. Soevereiniteit is cruciaal voor je eigenwaarde. Doordat ze hier hun eigen plek hebben, kun je mensen ook makkelijker aanspreken op hun eigen verantwoordelijkheden.’
Trots Martin moppert, over mensen die niet te vertrouwen zijn, en het slechte eten. Er volgt een hoestbui van een paar mi nuten. Als-ie weer adem heeft, vertelt Martin dat hij door zijn longemfyseem
nog maar een paar jaar te leven heeft. Maar hij heeft er vrede mee. Als hij maar zijn eigen plekkie heeft. ‘In de Gastenburgh ben ik bestolen, bedreigd, geslagen en afgeperst. Dat is hier nog niet gebeurd. Een beetje privacy is zo belangrijk. Hier heb je met je eigen kamertje tenminste weer iets om trots op te zijn.’ Hij gaat weer lezen, heeft hij zich voorgenomen. Dat kan hier. Goede literatuur, Lentebeken van Toergenjev bijvoorbeeld. ‘Onder de brug lees je niet zo snel een Russische klassieker.’
8
KANS OKTOBER 2014
BEELD JURGEN HUISKES TEKST STAN VAN HERPEN
KANS OKTOBER 2014
9
Oud-cliënte Michelle Mulder (63) Het gebeurt niet vaak dat we bij het Leger des Heils een brief krijgen van een oud-cliënt. Michelle Mulder bivakkeerde als junk veertig jaar geleden op Hoog Catharijne, en kreeg daar vaak hulp van het Leger des Heils. Nu, veertig jaar later, schreef ze een brief. Om het Leger te bedanken, en te laten weten dat het goed met haar gaat. Maar wie gaat er schuil achter die brief? Kans ging op zoek. p de brief vinden we niet meer dan haar naam en woonplaats, Waddinxveen. We zoeken op internet, en vinden uiteindelijk maar één concreet aanknopingspunt. In een digitale nieuwsbrief van kinderboerderij Dierendal in Waddinxveen maken ze melding van een vrijwilliger: Michelle Mulder, oorspronkelijk uit Utrecht. We sturen de kinderboerderij op goed geluk een mailtje en na een paar dagen krijgen we antwoord. De mensen van Dierendal weten het zeker: dat moet hún Michelle zijn. DUIVELTJE VERDWIJNT NOOIT Enkele weken later zitten we samen met Michelle en haar dochter Mascha (43) aan de keukentafel in haar flat. Steeds weer die gulle lach, ze gooit haar armen opzij en roept stralend: ‘Mijn paleisje!’ Het gaat goed met Mies (zoals ze het liefst wordt genoemd), dat schreef ze ook al in de brief. Ze is nu zo’n negen jaar bevrijd van de alcohol, drugs gebruikt ze al langer niet meer. Oprecht en nadrukkelijk: ‘Ik ben nog steeds een alcoholist. Ik drink niet meer, maar het duiveltje verdwijnt nooit helemaal.’ Aan de muur een zwart-witfoto van een jeugdige Mies. Een knappe, atletische vrouw, die fanatiek aan waterpolo doet en het zelfs tot aan de nationale selectie schopt. Kind uit een groot en gelukkig gezin, haar vader is fietsenmaker in Utrecht. Niks aan de hand. Maar terug in Nederland, na
een jaartje als au pair in Engeland, leert ze John kennen, de vader van haar drie kinderen. ‘Je bent nieuwsgierig, komt bepaalde mensen tegen en probeert eens wat uit.’ Ze is 19, raakt aan de speed, en wordt al snel zwanger van Mascha. Later komen daar de heroïne en de drank bij. Naar het antwoord op de vraag waarom ze ooit met drugs begon, moet ze nog steeds zoeken. ‘Ik heb altijd al de neiging gehad om grenzen op te zoeken.’
ONVEILIGE JEUGD Na Mascha krijgt Mies nog twee kinderen. Van haar zoon Marco doet ze afstand bij de geboorte, Mascha en haar zus Fleur belanden uiteindelijk bij een pleeggezin. Een groot deel van de jaren bij hun ouders hebben Mascha en Fleur een dak boven hun hoofd, maar John en Mies kiezen ’s avonds vaak voor de straat. Hun kinderen blijven
alleen achter. Mascha: ‘Een veilige jeugd was het niet. En er liepen nogal wat vage figuren bij ons rond.’ Hoe ze overleefde? ‘Je zorgt als kind – hoe jong ook – gewoon voor jezelf als het moet.’ Natuurlijk, toen ze volwassen was, liep ze nog lang met gevoelens van boosheid en onbegrip rond. ‘Nu zie ik dat zo’n jeugd ook voordelen heeft. Ik ben erdoor gesterkt.’ MOMENT VAN LIEFDE Mies moet regelmatig diep graven om de feiten van toen naar boven te halen; de drank heeft zijn gaten geslagen. Maar de zondagen zal ze nooit vergeten, als ze met John en hun twee dochters door Hoog Catharijne struinde. Het “winkelhart van Nederland” was in de jaren tachtig een beruchte verzamelplek voor junks. ‘Het Leger des Heils stond er altijd. Onderaan de trap, met broodjes en soep in de winter. Die mevrouw, die herinner ik me nog goed, die was altijd zo ontzettend aardig. Ze veroordeelde ons niet, dat was misschien nog wel het belangrijkst. We werden al door zoveel mensen met de nek aangekeken.’ Ze waren een opvallend stel natuurlijk, zoveel verslaafden met kinderen liepen er niet rond op Hoog Catharijne. Mascha: ‘Het ging niet zozeer om die soep, maar om de positieve aandacht. Even een moment van liefde. Zulke kleine gebaren, die waren ontzettend belangrijk.’
10
KANS OKTOBER 2014
Geef uw muziekinstrument
een tweede leven
M
uziek hoort bij het Leger des Heils. Samen muziek maken brengt mensen bij elkaar. Maar door bezui足 nigingen hebben veel muziekscholen in Neder足land het moeilijk of zijn zelfs opge足 heven. Tegelijkertijd zijn muziekonderwijs en het bespelen van een instru足ment voor veel mensen een luxe geworden die niet meer past in het budget. Het Leger des Heils wil daar wat aan doen. En start daarom op een aantal
DONEER UW MUZIEKINSTRUMENT VIA DE ANTWOORDKAART IN HET HART VAN DIT BLAD.
plaatsen met muziekscholen in de buurt. Voor dat muziekonderwijs hebben we veel muziekinstrumenten nodig. Heeft u nog een piano, gitaar, trompet, saxofoon of ander instrument in de schuur of op zolder staan waar u toch niks meer mee doet? Laat het ons weten! Zolang het instrument nog functioneert, kunnen wij er mensen blij mee maken. Want iedereen verdient een kans om muziek te kunnen maken!
WILT U ZELF GRAAG MUZIEK MAKEN? MELD U AAN VOOR EEN MUZIEKSCHOOL BIJ U IN DE BUURT MET DE ANTWOORDKAART.
Een menuutje in Delfzijl voor alleenstaanden met een smalle beurs: dankzij de collecte
Eenzaamheid is een serieus probleem in ons land. Het Leger des Heils probeert die eenzame mensen op verschillende manieren te helpen. Zoals in Delfzijl, waar alleenstaanden met een smalle beurs voor drie euro aan kunnen schuiven voor een driegangendiner. Korpsofficier Peter Berkenbosch en zijn vrouw Bineke konden dankzij collectegeld een nieuwe keuken aanschaffen voor het maaltijdproject. Kans schuift aan.
Collecteer mee en steun het sociaalmaatschappelijk werk van het Leger des Heils. Meld u aan met de antwoordkaart of geef aan een collectant. TEKST STEFAN KLEIN KOERKAMP BEELD REYER BOXEM
12
KANS OKTOBER 2014
In de keuken erwijl kok Qmars vijf schnitzels in een grote koekenpan legt, vraagt Bineke hem om een keer wat authentieke Iraanse gerechten te bereiden voor de gasten. Onder de indrukwekkende borstelsnor van Qmars verschijnt een brede glimlach. ‘Liever Nederlands eten, hoor. Als het eten in Iran zo goed was ge weest, was ik niet gevlucht.’ Vrijwilligster Nell: ‘Ik dacht dat je om ons hier naartoe was gekomen.’ Nu schiet ook Bineke in de lach. Het is een uitje voor de vrijwilligers, dit maaltijdproject. Sinds vorig jaar september duikt het drietal, aangevuld met voorganger Peter (die in vaste dienst van het Leger des Heils is), om de week een zaterdagochtend de keuken in om een driegangenmaaltijd te bereiden voor ongeveer vijftien alleenstaanden in Delfzijl.
Bineke: ‘Mensen met een kleine portemonnee, die er alleen voor staan. Weduwen, mensen in het be geleid wonen-project hier om de hoek; ze komen bij ons via onze kerkdiensten of de Voedselbank. Wij bieden ze een moment onder de mensen; een maaltijd voor drie euro, die ze nu eens niet in hun eentje hoeven te nuttigen. Uitgebreid en voed zaam ook, dankzij de nieuwe keuken. Niet langer eenpansgerechten, nu kunnen we onze gasten een echte maaltijd voorzetten.’ Tijdens de maaltijden schuiven Peter en Bineke aan om het gesprek aan te gaan en mensen waar nodig met elkaar in contact te brengen. De maaltijd als sociaal bind middel, dat is het idee. Zoals Jezus ook deed met de broden en de vissen, merkt Qmars op. ‘Ik zorg voor de maag, zij voor de boodschap.’
Gang 1: Verse lenteuiensoep met kaasstengels Haricots verts in spek Peter heeft net de glazen op tafel volgeschonken met Dubbelfris als Bineke en Nell de soep uit serveren. Het ruikt heerlijk, moet Christa (67) concluderen. De weduwe woont twee straten verderop in een rijtjeshuis. ‘Veel te groot eigenlijk, met de kinderen uitgevlogen.’ In de flat tegenover
haar woont Marietje (71) en de twee komen bijna dagelijks bij het Leger des Heils. Samen op de scootmobiel, voor koffie of een kopje thee. Bij de maaltijden zijn ze altijd aanwezig, vertelt Marietje. ‘Gezellig. En thuis maak je toch niet zo snel in je eentje zo’n maaltijd klaar.’
Gang 2: Varkensschnitzels in slagroomsaus met ananas Röstirondjes en aardappelpuree Warme groenten Komkommersalade ‘Alleen is ook maar alleen.’ Petra (54) kijkt de tafel rond. De vier dames, allen alleenstaand, knikken instemmend. Petra vertelt verder, over de spierreuma die haar aan huis kluistert. ‘Ik moet naar mijn lichaam luisteren. Mijn schou ders en nek doen zo’n pijn soms. Dan is bonen punten al te zwaar.’ Werken doet ze niet meer, door de reuma is ze volledig afgekeurd. Geld voor een restaurant heeft ze niet. Hetzelfde geldt voor Anneke (53) en Maria (57). De buurvrou wen kennen elkaar van de Voedselbank, waar ze regelmatig hun boodschappen halen. Daar
hoorden ze van het maaltijdproject, waar ze niet meer weg te denken zijn. Anneke (53), zo glimlacht Boukje (76), is het feestnummer van de groep. ‘Dit is uitgaan voor ons. Lekker eten, veel variatie; dat sla je niet over. En wat overblijft gaat mee in de buutse.’ De jongste aan tafel is Marinde (38). Ze knikt, af en toe haakt ze aan bij het gesprek. Een enorme vooruitgang, vertelt ze. ‘Ik was erg verlegen, maar nu durf ik eindelijk al leen te komen. Het is gezellig, ik maak vrienden. Vanmiddag komen de dames bij mij thuis nog een kop koffie drinken.’
KANS OKTOBER 2014
13
Peter Berkenbosch
Gang 3: Appelflap met vanille-ijs en slagroom Koffie of thee Na conflicten met zijn ouders woont Patrick (24) nu begeleid. Via zijn kameraad Johan (67) kwam hij in aanraking met het maaltijdproject. ‘Lekker der dan een vijfsterren restaurant.’ Johan zit tegen over hem. Patrick: ‘Hij is veertig jaar ouder ja, maar dat maakt mij niet uit. We helpen elkaar als dat nodig is, ook financieel. Daar draait vriend schap toch om?’ Hendrik (50) beaamt dat. Hij haalde als administratief medewerker diverse di ploma’s, maar komt nergens aan de bak. Hendrik begon acht jaar geleden met het onderhouden
van websites voor christelijke singles. Communi ties van gelijkgestemden, waarvoor hij ook uitjes organiseert. Hij vertelt over zijn plannen om zulke sites ook in Duitsland op te zetten. ‘Misschien word je wel miljonair’, grapt Patrick. Hendrik fronst lachend zijn wenkbrauwen. ‘Ha. Dat zou mooi zijn! Maar dan zou ik nog elke keer hierheen gaan. Deze mensen, deze gezelligheid, ik zou het niet willen missen.’ Marinde(38)
14
KANS OKTOBER 2014
Samen-leving of recht van de sterkste?
Vanaf 1 januari zijn gemeenten verantwoor delijk voor de jeugdzorg en voor een belangrijk deel voor de zorg aan huis voor ouderen, gehandicapten en mensen met psychische problemen. Tegelijkertijd wordt er flink bezuinigd. Het Leger des Heils is bang dat veel mensen hier de dupe van worden. Vier voorbeelden van “zorgenkindjes”.
H
TEKST STAN VAN HERPEN ILLUSTRATIE MONIQUE WIJBRANDS
et dossier van de drie zogehe ten ‘decentralisaties’ is tamelijk complex en valt moeilijk in een paar zinnen uit te leggen. Niet in de laatste plaats omdat gemeenten in belangrijke mate zelf mogen bepalen hoe ze de wetten gaan uitvoeren. De werkelijkheid is dus overal anders. Daarnaast valt moeilijk te voorspellen hoe de maatregelen in de praktijk gaan uitpakken. Veel gemeenten kiezen voor een integrale aanpak en stellen teams in wijken samen, die zich zowel met zorg en jeugdzorg gaan bemoeien, als met passend werk voor mensen met afstand tot de arbeidsmarkt. Het Leger des Heils is op al deze terreinen actief.
We zijn niet tegen de decentralisaties, zegt Harm van Teijlingen, directeur van de stichting Leger des Heils Welzijns- en Gezondheidszorg. ‘Maar we maken ons wel zorgen over de mogelijke sociale uitsluiting van bepaalde groepen. Mensen die niet het vermogen of het netwerk hebben om mee te doen met de gewenste participatie samenleving. Denk aan (ex-)daklozen en ex-gedetineerden bijvoorbeeld. En als ze wel recht hebben op zorg, dan ben ik bang dat ze daar door de conse quenties van de decentralisaties in de praktijk niet altijd een beroep op kunnen doen.’
Meer weten over de veranderingen in de welzijnszorg?
KANS OKTOBER 2014
van 1 Opvang ex-verslaafden
Als je als verslaafde afkickt bij De Wending, de ontwenningskliniek van het Leger des Heils op de Veluwe, wordt dat waarschijnlijk vergoed door de zorgverzekeraar. Als je dan na enkele maanden clean bent, begint de uit daging pas. Na jaren ellende sta je er vaak alleen voor, en is het een grote stap naar een regulier leven met een eigen huis en baan. Daarom begeleidt het Leger des Heils ex-verslaafden nog een tijdje intensief bij hun woonen werksituatie. Om te voorkomen dat ze vervallen in oude gewoonten. Het is echter maar de vraag of die zorg straks nog door de gemeente wordt vergoed.
2 Zwerfjongeren
Voorzieningen zoals beschermde woonvormen voor zwerfjongeren met psychische stoornissen of verslavingsproblemen, vallen nu nog onder de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten (AWBZ). Vanaf 1 januari valt dergelijke opvang echter onder de jeugdzorg, waarvoor de gemeenten ook verantwoordelijk worden. Op de jeugdzorg wordt echter flink bezuinigd. De vraag is of er straks nog wel geld is voor opvangvoorzieningen voor zwerfjongeren.
voor mensen die moeilijk meekomen 3 Zorg met de participatiesamenleving
Achterliggend idee van de maatregelen van het huidige kabinet, is dat mensen elkáár meer moeten gaan bijstaan, in plaats van een beroep te doen op steun van de overheid. Maar veel cliënten van het Leger des Heils hebben nauwelijks tot geen sociaal netwerk. Denk aan ex-gedetineerden, (ex-)dak- en thuislozen of (ex-)verslaafden. Als gevolg van de decentralisaties, kopen gemeenten de zorg en begeleiding in én bepalen zij wie er een beroep op kunnen doen. De vrees is dat gemeenten onderling gaan schuiven met ge noemde groepen mensen. De kans is groot dat daardoor veel mensen tussen de wal en het schip terechtkomen en uiteindelijk op straat belanden.
4 Opvang van kinderen
Het Leger des Heils kent een aantal locaties voor crisisopvang voor kinderen die niet meer thuis kunnen blijven wonen. Omdat de thuissituatie een bedreiging voor ze vormt of soms ook omdat ze zelf niet meer te handhaven zijn. Tot nu toe betaalde de provincie deze vorm van jeugdzorg. Nu moet iedere gemeente voor zich beslissen of ze deze zorg nog willen inkopen. Veel gemeenten schatten in dat deze zorg niet (meer) nodig is, of denken hiervoor een alterna tief te hebben. Als onvoldoende gemeenten willen bijdragen in de kosten van gespecialiseerde opvang van kinderen, zal dit soort crisisvoorzieningen verdwijnen.
Kijk op www.hoeverandertmijnzorg.nl.
15
16
KANS OKTOBER 2014
'Mild zijn, dat is levenskunst'’ Ex-crimineel en souteneur Jan Corsius bekeerde zich
Hij zette zijn vriendin achter het raam, verdiende miljoenen met hasjhandel en zware criminaliteit en slikte, spoot en snoof alles wat voorhanden was. Tot Jan Corsius (57) de bijbel opensloeg. De ‘grote jongen’ werd klein, leerde huilen en vergaf zichzelf. TEKST GALIËNE GERRITSEN BEELD MILAN VERMEULEN
aar staat hij dan, naast de auto. Bijna Den Haag uit, lekke band. Prompt stopt er een motoragent. ‘Zal ik even helpen? Hier, een krikkie, hou vast. Hup, band eraf. Zo. Thuiskomertje erop, hup. Moer tjes aandraaien. Een, twee, drie, vier. Rijden maar. Fijne dag nog!’ Jan: ‘Dat is raar voor mij hoor, zo’n ervaring. Heel raar. Jarenlang zit de politie je op de hielen en moet je maken dat je wegkomt zodra je iets in die kleuren ziet. Nu staat er eentje naast je, helpt je en wenst je nog het beste toe ook. Ik ben op de stoep gaan zitten en heb eerst even God bedankt.’
Trillende vork
Geef Jan Corsius een zetje en hij houdt niet meer op met praten. In plat Haags, met brede armgebaren en een schaterende lach, brengt hij beelden tot leven die doen denken aan een spannend jongensboek. Maar zo romantisch was zijn leven niet. Hij groeide op in Transvaal, de ‘slechte wijk’ van Den Haag in de jaren ’60. Zijn vader alcoholist, zijn naaste familie prostituee of pooier in de Doubletstraat om de hoek. Geld was er altijd. Hij poetste de Mercedes van z’n neef voor 25 gulden. ‘Een vermogen voor een jochie van 12. Maar
voor mij de normaalste zaak van de wereld.’ Ook geweld was gewoon. ‘Tijdens het eten werd m’n vader nog wel eens kwaad. Meer dan eens had ik een vork trillend naast mijn bord in de houten tafel staan.’ Rode lampjes hoorden bij de straatverlichting. Hij ging mee naar de peeskamertjes en bleef op de gang wachten tot het klaar was. Maar tegelijkertijd was hij een kind zoals de anderen, dat op kerstbomenjacht ging om met oudjaar te helpen het grootste vuur te maken. Of hij door had wat er aan de hand was? Hij denkt van niet. ‘Ik verstopte me voor die indrukken, ik zag het niet.’
Verraad
Op z’n zestiende trad hij in de voetsporen van z’n neven. Hij ging als slager werken in Duitsland, maakte muziek in kroegjes en versierde meisjes. Z’n derde vriendin, Petra, was de eerste die hij verkocht. Aan vrienden. ‘Ik had een kijkgaatje in de deur gemaakt om de boel een beetje in de gaten te kunnen houden.’ Met Petra kwam ook de hasj op tafel. Later kwamen daar heroïne bij, LSD, cocaïne, opium. Hij introduceerde de Hasjtaxi in Nederland: klanten konden van een soort menukaart kiezen uit twaalf soorten hasj en wiet, waarna hij de bestelling leverde. Een lucratieve business waarmee hij
KANS OKTOBER 2014
17
'Hier ben ik, gebruik me maar'
18
KANS OKTOBER 2014
goed geld verdiende. Maar daar bleef het niet bij. Hij handelde in van alles, pleegde overvallen, zette kraken. Alles wat hij pakken kon, ging mee. Steeds meer, met steeds zwaardere crimine len. ‘Als ik een tip kreeg dat er ergens kilo’s hasj lagen of een hoop geld, pakte ik m’n wapen en ging erop af. Ik was voor niemand bang.’ Een junk verlegt voortdurend zijn grenzen, hij maalde nergens meer om. ‘Uiteindelijk heb ik zelfs mijn eigen moeder verraden.’ Na een overval verkocht Jan een deel van de buit gemaakte briljanten aan zijn moeder. Toen de politie hem te pakken kreeg voor een ander akkefietje, ‘hielp’ hij ze de overvalkwestie op te lossen, in ruil voor z’n vrijlating. ‘Ik ben laag gegaan.’ Op een donderdag werd hij wakker in de laadruimte van een vrachtauto. Hij kon zich alleen nog herinneren dat hij drie dagen daarvoor een shot heroïne en cocaïne tegelijk had geno men. ‘Daar bedacht ik: wat is mijn leven nutteloos, wat stelt het voor?’
Aftroeven
Ed Dijkhuizen, een oude vriend met losse handjes en een carrière in de cri minaliteit, hing aan de gewichten in de sportschool terwijl hij vertelde hoe hij gelovig was geworden. Jan: ‘Hij hield er maar niet over op, telkens kwam hij weer met bijbelteksten op de proppen. Ik werd er gek van. Ik zeg: ‘Ed, als je nu je kop nie hou over die Jezus, doe ik je wat’.’ Thuis bedacht Jan een ander plan: hij zou die bijbel ook eens gaan lezen, kijken of hij zijn vriend kon aftroeven met kennis over de teksten. Dat pakte anders uit. ‘Ik moest blijven lezen, dag en nacht door. Ik vond het zo mooi wat er stond, zo aansprekend en verzachtend.’ De Bijbel liet hem niet meer los, en zelfs van Eddie’s verhalen kon hij geen genoeg krijgen.
Er brak iets. ‘Een crimineel duwt emoties weg, agressie overwoekert elk gevoel. Geduld, vergevingsgezindheid, voor mij bestond dat niet.’ Door de bijbelverhalen en de gesprekken met Eddie leerde hij iets voelen bij de liefde van God, bij het onderscheid tussen goed en kwaad. Hij zag in dat erkenning van fouten het begin van vergeving
KANS OKTOBER 2014
19
'Ik zag mezelf door Gods ogen, en kon alleen maar janken'
inluidt. ‘Ik zag mezelf door Gods ogen, wat ik deed, wat ik anderen had aangedaan, wat anderen mij hadden geflikt. En kon alleen maar janken.’
ik hen graag helpen. Ondertussen maken we muziek. Uit mezelf begin ik nooit over mijn bekering. Maar als we wat spelen en zingen, beginnen zij vaak over God. Dat vind ik mooi.’
Kapitein Jan
Op zondag bezoekt Jan nog wel eens een Haagse Volle Evangelie-gemeente waar hij geregeld het podium beklimt om publiekelijk aan God zijn schuld te belijden. Op z’n Jans: ‘Goeiemorgen Vader. Hoe gaat het? Ik wil u vertellen dat…’ Jan: ‘Zo ben ik, op een andere manier gaat het niet. Er zijn mensen die daar vragen over stellen of me naderhand aanstoten: ‘Moet dat nou?’ Maar laatst zei een van de heilssoldaten die ik bij het Leger sprak: ‘Als er iemand in de zaal zit die God niet kent, is het met jouw getuigenis alsof God naast diegene op de bank gaat zitten. Dichterbij kun je niet komen.’ Moest ik om huilen natuurlijk, ik vond het een mooi compliment.’ Henoch, dat is zijn bijbelvoorbeeld. Een voorvader van Noach, diepgelovig en trouw. Volgens de overleverin gen iemand die door zijn nauwe omgang met God niet stierf, maar op een dag werd opgenomen in de wolken. ‘Henoch wandelde met God. Zo zou ik het ook wel willen’, zegt Jan. Hij denkt even na, vervolgt dan: ‘Misschien ben ik Henoch al wel. Ik durfde het eerst niet te zeggen, maar als mensen me naar m’n geloof vragen, zeg ik: ‘Ik wandel gewoon met God’. En schate rend: ‘Ik ben alleen nog niet opgenomen.’
Tranen zijn een goed medicijn, zegt Jan nu. Ze maken hem milder. En vergevingsgezind. ‘Mild zijn, dat is levenskunst. Ik moet het bijna elke keer opnieuw leren.’ Hij moet ook zichzelf vergeven, anders komt hij niet los van de wroeging, denkt hij. Want natuurlijk voelt hij die. Spijt? ‘Zonder deze ervaring zou ik nu niet doen wat ik doe bij het Leger des Heils. Dus nee, dat niet. Maar ik hoef het leven van toen niet meer terug.’ Soms krijgt hij nog ‘een zaakje’ aangeboden, hij heeft nog steeds contact met oude vrienden. Ze noemen hem Kapitein Jan, samen kijken ze voetbal. ‘Maar ik laat me niet meer verleiden tot hun zaken. Ik wil niet meewerken aan verslavin gen, ik weet hoe erg dat is.’ Kort na zijn bekering liet hij zich dopen. Hij kickte af van de drugs en brak met zijn oude leven. Hij meldde zich bij het Leger des Heils met de woor den: ‘Hier ben ik, gebruik me maar’. Sindsdien schenkt hij soep en koffie aan verslaafden in de dagopvang. Zo liep hij vorig jaar Aadje tegen het lijf, bassist en ex-dakloze. Ze speelden wat samen, Aadje gitaar, Jan piano, en kwamen op het idee een studio in te richten waar daklozen met elkaar muziek kunnen maken. Zo ontstond het project Plug & Play, een plaats waar iedereen die een instrument speelt, kan musiceren. Muziek ontspant, weet Jan. Het geeft mensen een gevoel van zelfrespect. En het brengt je op andere gedachten. ‘Doordat ik zelf een junk was, weet ik wat ze doormaken. In gesprekken daarover wil
Huilen
SCHOOL VOOR KUNST Het muziekproject Plug & Play is een gelegenheid waar daklozen, verslaafden en andere cliënten van het Leger des Heils in Den Haag een aantal keren in de week samen muziek kunnen maken. Incidenteel geven ze optredens. De instrumenten die de muzikanten bespelen, zijn geschonken door connecties van het Leger des Heils. Als het aan
Jan ligt, groeit het project uit tot een kunstenaarscollectief. Een school waar ook dakloze beeldhouwers, schilders en andere creatieve mensen terecht kunnen om samen kunst te maken. Wilt u meer weten over dit project? Stuur een e-mail aan; jan.corsius@legerdesheils.nl
20
KANS OKTOBER 2014
OOK DE VLUCHTELINGEN IN OEKRAÏNE
Bewoners van Donetsk in het oosten van Oekraïne schuilen voor de beschietingen in hun stad in de kelder van een gebouw.
KANS OKTOBER 2014
21
De noodhulp van het Leger des Heils steunen? Maak gebruik van de antwoordkaart.
Het Leger des Heils helpt ook bij natuurrampen en in conflictgebieden. We dragen bij aan de wederopbouw en bieden noodhulp. Zoals in Oekraïne, waar als gevolg van de burgeroorlog steeds meer mensen op de vlucht zijn. Tienduizenden mensen zijn gevlucht uit de Donbass-regio in het oosten naar veiligere oorden in het noorden en
BEELD HOLLANDSE HOOGTE
Hulp families en kinderen Het Leger des Heils richt zich met de hulp in Oekraïne momenteel op kwetsbare groepen, en dan met name op families en kinderen. Het gaat dan vooral om basisvoorzieningen, zoals luiers, schoonmaakdoekjes en babyvoeding voor de allerkleinsten. Daarnaast richt het Leger des Heils zich op faciliteiten voor schoon drinkwater, eten en schoolpakketten voor de kinderen.
westen van het land. Het Leger des Heils ondersteunt – samen met andere organi saties als Unicef en het Rode Kruis – de vluchtelingen met eten, drinkwater, luiers en babyvoeding.
Hulpposten De plaatselijke korpsen van het Leger des Heils, ondersteund door officieren uit andere landen, zijn dag en nacht bezig met de hulp aan de vluchtelingen. Het Leger des Heils heeft het afgelopen half jaar op verschillende plekken hulpposten opgezet, van waaruit de medewerkers contact leggen met de vluchtelingen en hulpgoederen uitdelen. Ook het Leger des Heils in Nederland is al enkele jaren nauw betrokken bij de activiteiten van de lokale korpsen in Oekraïne. Een deel van de opbrengsten van Reshare – de kledinginzamelaar van het Leger des Heils – gaat naar de activiteiten in Oekraïne.
Activiteiten voor kinderen De korpsen organiseren ook allerlei activiteiten, specifiek gericht op kinderen van gevluchte en arme gezinnen. Zoals jeugddagen en kinderkampen. Daarnaast kent het Leger des Heils op een aantal locaties naschoolse activiteiten. De activiteiten moeten de prestaties van de kinderen op school bevorderen, hen even losmaken van de vaak stressvolle situaties thuis en ze een veilige omgeving bieden met gezond eten.
COLOFON Kans is een uitgave van Stichting Leger des Heils Fondsenwerving, bestemd voor donateurs en andere betrokken gevers. Onze activiteiten worden voor circa 90 procent bekostigd via overheidsregelingen. De gelden kunnen alleen worden besteed aan doelen die de overheid aanwijst. Verder betaalt een aantal cliënten een eigen bijdrage. Er zijn echter nog steeds mensen die buiten de boot vallen. Het Leger des Heils blijft daarom zoeken naar nieuwe vormen van hulpverlening, in aanvulling op het Nederlandse zorgstelsel. Omdat deze projecten (nog) niet binnen de subsidieregels vallen, zijn wij afhankelijk van donaties, giften en nalatenschappen. Dit magazine geeft donateurs en relaties die de organisatie steunen een gevarieerd, maatschappelijk relevant, hedendaags en zinvol beeld van het Leger des Heils. Het blad wil een kennisbron zijn over maatschappelijke issues waarmee het Leger zich bezig houdt. Het laat ook zien dat het Leger zijn beloften inlost: er onvoorwaardelijk zijn voor mensen zonder vangnet, geïnspireerd door het christelijk geloof.
TERRITORIAAL COMMANDANT Hans van Vliet
HOOFDREDACTIE Will van Heugten
COÖRDINATIE /EINDREDACTIE
3KORTx
Geef aan de collectant
Kerstfeest op de Dam Het unieke, jaarlijkse concert met de kerst, dit jaar o.a. met Willeke Alberti en Jamai. Voor het optreden bezoeken de artiesten elk een project van het Leger des Heils en vertellen ze tijdens het concert wat zij meemaakten. De kerstklassiekers en moderne kerstliedjes maken het concert compleet, waarbij de artiesten o.a. ondersteuning krijgen van twee koren. Kom ook naar de Dam! Maandag 22 dec om 19.30 uur. Uitzending: woensdag 24 dec, 20.30 uur
Irene Belkum
REDACTIE John den Hollander, Margreet Kramer-Schutte, Chantal Maas, Harm van Teijlingen
CONCEPT/EINDREDACTIE Maters & Hermsen, Galiëne Gerritsen, Stan van Herpen, Jelle Hoogendam, Kaisa Pohjola
TEKST/VORMGEVING Maters & Hermsen Journalistiek en Vormgeving
LITHOGRAFIE/DRUK Mark Boon, Senefelder Misset Doetinchem
REAGEREN? Leger des Heils, t.a.v. redactie Kans postbus 3006, 1300 EH, Almere. kans@legerdesheils.nl www.legerdesheils.nl
GEEF OOK! Wilt u ons helpen? Stort uw gift op bankrekening 70.70.70.171 of word donateur. Kijk daarvoor op www.legerdesheils.nl onder het kopje ik wil helpen. Of bel: 036 53 98 134
Periodieke gift” Een periodieke gift is sinds 1 januari dit jaar fiscaal aftrekbaar zonder notariële akte. Wilt u periodiek schenken aan het Leger des Heils? Met een schenkingsovereenkomst is een periodieke schenking geheel aftrekbaar zonder drempel. De minimale looptijd is vijf jaar. Download de schenkingsovereenkomst via: donateursportal.legerdesheils.nl/ notarieel-schenken
Van 23 tot 29 november is het weer zover, de jaarlijkse, landelijke collecteweek van het Leger des Heils. U kunt zich ook nog opgeven als collectant. Zie de antwoordkaart in deze Kans.
Digitale nieuwsbrief Wilt u op de hoogte blijven van alle wetenswaardigheden rond het Leger des Heils en duurt de verschijning van de volgende Kans u te lang? Meld u dan aan voor de digitale nieuwsbrief. donateursportal.legerdesheils.nl/ nieuwsbrief
Dagoverdenkingen
Uitgelicht
KANS OKTOBER 2014
23
VERVOLG ACHTERPAGINA
BEELD WENDY BOS
V
Prinses Beatrix opent nieuwe opvanglocatie in Amsterdam Prinses Beatrix opende vrijdag 3 oktober in Amsterdam een nieuwe opvanglocatie van het Leger des Heils, de Majoor Bosshardtburgh. In de nieuwe voorziening, aan de Oudezijds Armsteeg in het Amsterdamse centrum, wonen 36 voormalig dak- en thuislozen, met een vaak slechte lichamelijke gezondheid. Zie ook de reportage elders in deze Kans.
Het vertrouwde boekje met dagoverdenkingen Dag in dag uit behoort al ruim negentig jaar tot de meest geliefde en gebruikte Bijbelse dagboeken. In de uitgave van Ark Media en het Leger des Heils wordt aan de hand van een rooster per dag een Bijbeltekst
aangevuld met een korte overdenking. De teksten zijn geschreven door diverse auteurs uit de breedte van kerkelijk Nederland. De korte overdenkingen zijn laagdrempelig en daardoor ook geschikt voor beginnende bijbellezers of jonge christenen. De dag-
overdenkingen zijn ook uitgegeven als kalender, bestaande uit een schild met dagblok. Prijs boekje: € 5,75 (excl. verzendkosten) Prijs kalender: € 9,95 (excl. verzendkosten) webwinkel. legerdesheils.nl
eel van de kinderen die naar het buurthuis komen, wonen in de flats er tegenover. Aleyna kwam er in 2010 wonen en kende toen nog helemaal niemand in de wijk. De kindermiddag bij Bij Bosshardt was één van de eerste plekken waar ze buurtge nootjes ontmoette en zorgde ervoor dat Aleyna zich thuis gingen voelen in de wijk. Medewerkster Eline Kraaijveld: ‘De kindermiddagen zorgen ook voor meer aanloop van volwassen uit de wijk. Vaak blijven moeders hangen voor een praatje en een kopje koffie. Precies wat we willen: ons buurthuis is een plek voor jong en oud.’
Zomer vol emoties Aleyna is één van de oudste kinderen hier, ze begon dit schooljaar in de brugklas – vmbo theoretische leer weg. Het was een zomer vol emoties. Afscheid nemen van groep acht, haar vriendinnen – ‘We houden contact via WhatsApp’ – en meester Ricardo. Ze koestert de mooie herinneringen. Zoals de keer dat ze met de klas naar het televisieprogramma Zapplive gingen en de spelshow wonnen. ‘Gelukkig, want anders had meester Ricardo al lemaal vieze groene drab over zich heen gekregen.’
Hulp bij huiswerk De kindermiddag is straks verleden tijd. ‘Ik heb soms huiswerk en straks misschien les op woensdagmiddag. Dan zal ik hier niet meer zo vaak zijn denk ik.’ Nou ja, misschien ook wel. ‘Ik hoorde net dat ik ook hulp kan krij gen bij mijn huiswerk, dus misschien zit ik hier straks vaker dan vroeger!’ Helemaal als haar wensen voor het buurtcentrum worden ingewilligd: een feestavond met muziek en een echte dj. Het is al een echte brugklasser.
ALEYNA FOTOGRAFIE LINELLE DEUNK TEKST FIEKE WALGREEN
De flat van de Turkse Aleyna (12), haar zusje Demla (8) en moeder Ilknur (33) wordt regelmatig opgefleurd door de meest uiteenlopende kunstwerkjes. Poppetjes van wc-rollen, bloemen van papier of mooie tekeningen. Aleyna maakt ze met veel liefde tijdens de wekelijkse kindermiddag op woensdag in buurtsteunpunt Bij Bosshardt in Papendrecht. ‘Je kunt ook thuis alleen aan de keukentafel knutselen, maar dat is niet zo gezellig. Hier klets en lach ik veel met andere kinderen. En het is maar twee minuten lopen van onze flat. De eerste keer dat ik meeging met een vriendinnetje was ik nog verlegen, nu ken ik bijna iedereen.’
LEES HAAR VERHAAL VERDER OP PAGINA 23