Lịch sử 10 by lactrithuquan

(Tái (T¸i bản b¶n lần lÇn thứ thø hai) b¶y)

nhµ xuÊt b¶n gi¸o dôc viÖt nam

ChÞu tr¸ch nhiÖm xuÊt b¶n : Chñ tÞch Héi ®ång Thµnh viªn kiªm Tæng Gi¸m ®èc NGðT NG¤ TRÇN ¸I Phã Tæng Gi¸m ®èc kiªm Tæng biªn tËp GS.TS vò v¨n hïng

Biªn tËp lÇn ®Çu : Lðu hoa s¬n -lª hång s¬n Biªn tËp t¸i b¶n : n«ng thÞ huÖ

Biªn vÏ lðîc ®å : cï ®øc nghÜa

Tr×nh bµy b×a : lðu chÝ ®ång

ThiÕt kÕ, tr×nh bµy s¸ch : lª hoµng h¶i Söa b¶n in : n«ng thÞ huÖ

ChÕ b¶n : C«ng ty cæ phÇn mÜ thuËt vµ truyÒn th«ng S¸ch cã sö dông mét sè h×nh ¶nh tð liÖu tõ : History of the world XX century, volume I (1900 _ 1945) ; An introductory history ; LÞch sö thÕ giíi 1917 _ 1951 cña Xin-ga-po ; ViÖt Nam mét cuéc chiÕn 1858 _ 1975 ; §¹i cð¬ng lÞch sö ViÖt Nam _ TËp II... vµ mét sè trang web nðíc ngoµi.

B¶n quyÒn thuéc Nhµ xuÊt b¶n Gi¸o dôc ViÖt Nam -Bé Gi¸o dôc vµ §µo t¹o.

LÞch sö 11 M· sè : CH115T4

Sè ®¨ng kÝ KHXB : 01-2014/CXB/480-1062/GD In ......... cuèn, khæ 17 x 24 cm, t¹i ...................................... In xong vµ nép lðu chiÓu th¸ng ...... n¨m 2014.

Mét phÇn

LÞch sö thÕ giíi cËn ®¹i (TiÕp theo)

Chð¬ng I

C¸c nðíc ch©u ¸, ch©u phi vμ khu vùc mÜ Latinh (ThÕ kØ xix - ®Çu thÕ kØ xx)

Bµi 1 nhËt b¶n Cuéc Duy t©n Minh TrÞ n¨m 1868 cã ý nghÜa nhð mét cuéc c¸ch m¹ng tð s¶n, ®· ®ða NhËt B¶n ph¸t triÓn theo con ®ðêng cña c¸c nðíc phð¬ng T©y vμ trë thμnh mét nðíc ®Õ quèc duy nhÊt ë ch©u ¸.

1 NhËt B¶n tõ ®Çu thÕ kØ XIX ®Õn trðíc n¨m 1868 §Õn gi÷a thÕ kØ XIX, sau h¬n 200 n¨m thèng trÞ, chÕ ®é M¹c phñ T«-ku-ga-oa ë NhËt B¶n, ®øng ®Çu lμ S«gun (Tðíng qu©n), ®· l©m vμo t×nh tr¹ng khñng ho¶ng, suy yÕu nghiªm träng. §©y lμ thêi k× trong lßng x· héi phong kiÕn NhËt B¶n chøa ®ùng nhiÒu m©u thuÉn ë tÊt c¶ çc lÜnh vùc kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi. VÒ kinh tÕ, nÒn n«ng nghiÖp vÉn dùa trªn quan hÖ s¶n xuÊt phong kiÕn l¹c hËu. §Þa chñ bãc lét n«ng d©n rÊt nÆng nÒ. Møc t« trung b×nh chiÕm tíi 50% sè thu hoa lîi. T×nh tr¹ng mÊt mïa, ®ãi kÐm liªn tiÕp x¶y ra. Trong khi ®ã, ë çc thμnh thÞ, h¶i c¶ng, kinh tÕ hμng ho¸ ph¸t triÓn, c«ng trðêng thñ c«ng xuÊt hiÖn ngμy cμng nhiÒu. Nh÷ng mÇm mèng kinh tÕ tð b¶n chñ nghÜa ph¸t triÓn nhanh chãng. VÒ x héi, ChÝnh phñ S«gun vÉn duy tr× chÕ ®é ®¼ng cÊp. TÇng líp §aimy« lμ nh÷ng quý téc phong kiÕn lín, qu¶n lÝ çc vïng l·nh ®Þa trong nðíc, cã quyÒn lùc tuyÖt ®èi trong l·nh ®Þa cña hä. TÇng líp Samurai (vâ sÜ) thuéc giíi quý téc h¹ng trung vμ nhá, kh«ng cã ruéng ®Êt, chØ phôc vô çc ®aimy« b»ng viÖc huÊn luyÖn vμ chØ huy çc ®éi vò trang ®Ó hðëng bæng léc. Do mét thêi gian dμi kh«ng cã chiÕn tranh, ®Þa vÞ cña Samurai bÞ suy gi¶m, lð¬ng bæng thÊt thðêng, ®êi sèng khã kh¨n, nhiÒu ngðêi rêi khái l·nh ®Þa, tham gia ho¹t ®éng thð¬ng nghiÖp, më xðëng thñ c«ng... dÇn dÇn tð s¶n ho¸, trë thμnh lùc lðîng ®Êu tranh chèng chÕ ®é phong kiÕn lçi thêi.

TÇng líp tð s¶n c«ng thð¬ng nghiÖp ngµy cµng giµu cã, song c¸c nhµ tð s¶n c«ng thð¬ng l¹i kh«ng cã quyÒn lùc vÒ chÝnh trÞ. N«ng d©n lµ ®èi tðîng bãc lét chñ yÕu cña giai cÊp phong kiÕn, cßn thÞ d©n th× kh«ng chØ bÞ phong kiÕn khèng chÕ mµ cßn bÞ c¸c nhµ bu«n vµ nh÷ng ngðêi cho vay l·i bãc lét. VÒ chÝnh trÞ, ®Õn gi÷a thÕ kØ XIX, NhËt B¶n vÉn lµ mét quèc gia phong kiÕn. Thiªn hoµng cã vÞ trÝ tèi cao, nhðng quyÒn hµnh thùc tÕ thuéc vÒ S«gun dßng hä T«-ku-ga-oa ë phñ Chóa (M¹c phñ).

Gi÷a lóc m©u thuÉn giai cÊp trong nðíc ngµy cµng gay g¾t, chÕ ®é M¹c phñ khñng ho¶ng nghiªm träng th× c¸c nðíc tð b¶n phð¬ng T©y, trðíc tiªn lµ MÜ, dïng ¸p lùc qu©n sù ®ßi NhËt B¶n ph¶i “më cöa”. N¨m 1854, M¹c phñ buéc ph¶i kÝ víi MÜ hiÖp ðíc, theo ®ã, NhËt B¶n më 2 cöa biÓn Si-m«-®a vµ Ha-k«-®a-tª cho ngðêi MÜ ra vµo bu«n b¸n. C¸c nðíc Anh, Ph¸p, Nga, §øc thÊy vËy còng ®ua nhau Ðp NhËt B¶n kÝ nh÷ng hiÖp ðíc bÊt b×nh ®¼ng víi nh÷ng ®iÒu kiÖn nÆng nÒ.

Nhð vËy, ®Õn gi÷a thÕ kØ XIX, NhËt B¶n ® l©m vµo mét cuéc khñng ho¶ng trÇm träng, ®øng trðíc sù lùa chän : hoÆc tiÕp tôc duy tr× chÕ ®é phong kiÕn tr× trÖ, b¶o thñ ®Ó bÞ c¸c nðíc ®Õ quèc x©u xÐ hoÆc tiÕn hµnh duy t©n, ®ða NhËt B¶n ph¸t triÓn theo con ®ðêng cña c¸c nðíc tð b¶n phð¬ng T©y. ?

T×nh h×nh NhËt B¶n tõ ®Çu thÕ kØ XIX ®Õn trðíc n¨m 1868 cã nh÷ng ®iÓm g× næi bËt ?

2 Cuéc Duy t©n Minh TrÞ

Nh÷ng hiÖp ðíc bÊt b×nh ®¼ng mµ M¹c phñ kÝ víi

nðíc ngoµi lµm cho c¸c tÇng líp trong x héi ph¶n øng

m¹nh mÏ. Phong trµo ®Êu tranh chèng S«gun ph¸t triÓn

m¹nh vµo nh÷ng n¨m 60 cña thÕ kØ XIX ® lµm sôp ®æ

chÕ ®é M¹c phñ. Th¸ng 1 - 1868, sau khi lªn ng«i, Thiªn hoµng Minh TrÞ ® thùc hiÖn mét lo¹t c¶i c¸ch

tiÕn bé nh»m ®ða NhËt B¶n tho¸t khái t×nh tr¹ng mét

nðíc phong kiÕn l¹c hËu. §ã lµ cuéc Duy t©n Minh TrÞ,

®ðîc tiÕn hµnh trªn tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc : chÝnh trÞ, kinh tÕ, qu©n sù, v¨n ho¸ -gi¸o dôc...

H×nh 1. Thiªn hoµng Minh TrÞ (1852 - 1912)

VÒ chÝnh trÞ : NhËt hoµng tuyªn bè thñ tiªu chÕ ®é M¹c phñ, thµnh lËp chÝnh phñ míi, trong ®ã ®¹i biÓu cña tÇng líp quý téc tð s¶n ho¸ ®ãng vai trß quan träng, thùc hiÖn quyÒn b×nh ®¼ng gi÷a c¸c c«ng d©n. N¨m 1889, HiÕn ph¸p míi ®ðîc ban hµnh, chÕ ®é qu©n chñ lËp hiÕn ®ðîc thiÕt lËp. VÒ kinh tÕ : ChÝnh phñ ® thi hµnh c¸c chÝnh s¸ch thèng nhÊt tiÒn tÖ, thèng nhÊt thÞ trðêng, cho phÐp mua b¸n ruéng ®Êt, t¨ng cðêng ph¸t triÓn kinh tÕ tð b¶n chñ nghÜa ë n«ng th«n, x©y dùng c¬ së h¹ tÇng, ®ðêng s¸, cÇu cèng... VÒ qu©n sù : Qu©n ®éi ®ðîc tæ chøc vµ huÊn luyÖn theo kiÓu phð¬ng T©y, chÕ ®é nghÜa vô qu©n sù thay cho chÕ ®é trðng binh. C«ng nghiÖp ®ãng tµu chiÕn ®ðîc chó träng ph¸t triÓn, tiÕn hµnh s¶n xuÊt vò khÝ, ®¹n dðîc vµ mêi chuyªn gia qu©n sù nðíc ngoµi... VÒ gi¸o dôc : ChÝnh phñ thi hµnh chÝnh s¸ch gi¸o dôc b¾t buéc, chó träng néi dung khoa häc - kÜ thuËt trong chð¬ng tr×nh gi¶ng d¹y, cö nh÷ng häc sinh giái ®i du häc ë phð¬ng T©y... ?

-Tr×nh bµy néi dung c¬ b¶n cña cuéc Duy t©n Minh TrÞ. -ý nghÜa næi bËt cña cuéc Duy t©n Minh TrÞ lµ g× ?

3 NhËt B¶n chuyÓn sang giai ®o¹n ®Õ quèc chñ nghÜa

Trong 30 n¨m cuèi thÕ kØ XIX, ®Æc biÖt tõ sau cuéc ChiÕn tranh Trung - NhËt (1894 - 1895), chñ nghÜa tð b¶n ph¸t triÓn nhanh chãng ë NhËt B¶n. C«ng nghiÖp (nhÊt lµ c«ng nghiÖp nÆng), ngµnh ®ðêng s¾t, ngo¹i thð¬ng, hµng h¶i cã nh÷ng chuyÓn biÕn quan träng. ViÖc ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp ho¸ kÐo theo sù tËp trung trong c«ng nghiÖp, thð¬ng nghiÖp vµ ng©n hµng. NhiÒu c«ng ti ®éc quyÒn xuÊt hiÖn nhð MÝt-xði, MÝt-su-bi-si... C¸c c«ng ti nµy lµm chñ nhiÒu ng©n hµng, hÇm má, xÝ nghiÖp, ®ðêng s¾t, tµu biÓn... vµ cã kh¶ n¨ng chi phèi, lòng ®o¹n c¶ kinh tÕ lÉn chÝnh trÞ ë NhËt B¶n.

H×nh 2. LÔ kh¸nh thµnh mét ®oµn tµu ë NhËt B¶n

Sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña nÒn kinh tÕ NhËt B¶n cuèi thÕ kØ XIX -®Çu thÕ kØ XX ® t¹o søc m¹nh kinh tÕ, qu©n sù vµ chÝnh trÞ cho giíi cÇm quyÒn thi hµnh chÝnh s¸ch x©m lðîc vµ bµnh trðíng. NhËt B¶n chuyÓn sang giai ®o¹n ®Õ quèc chñ nghÜa g¾n liÒn víi c¸c cuéc chiÕn tranh x©m lðîc :ChiÕn tranh §µi Loan (1874), ChiÕn tranh Trung - NhËt (1894 -1895) vµ chiÕn tranh ®Õ quèc :ChiÕn tranh Nga -NhËt (1904 -1905). Th¾ng lîi trong c¸c cuéc chiÕn tranh nµy ® ®em ®Õn cho NhËt B¶n nhiÒu hiÖp ðíc cã lîi vÒ ®Êt ®ai vµ tµi chÝnh, thóc ®Èy nhanh h¬n tèc ®é ph¸t triÓn kinh tÕ. MÆc dï tiÕn lªn chñ nghÜa tð b¶n, song NhËt B¶n vÉn duy tr× quyÒn së h÷u ruéng ®Êt phong kiÕn. TÇng líp quý téc, ®Æc biÖt lµ giíi vâ sÜ Samurai, vÉn cã ðu thÕ chÝnh trÞ rÊt lín. Hä chñ trð¬ng x©y dùng NhËt B¶n b»ng søc m¹nh qu©n sù. T×nh h×nh ®ã lµm cho ®Õ quèc NhËt cã ®Æc ®iÓm lµ chñ nghÜa ®Õ quèc phong kiÕn qu©n phiÖt.

Cïng víi sù ph¸t triÓn cña chñ nghÜa tð b¶n lµ sù bÇn cïng ho¸ cña quÇn chóng nh©n d©n lao ®éng. C«ng nh©n NhËt B¶n ph¶i lµm viÖc mçi ngµy tõ 12 ®Õn 14 giê, trong nh÷ng ®iÒu kiÖn rÊt tåi tÖ mµ tiÒn lð¬ng l¹i thÊp h¬n rÊt nhiÒu so víi ë c¸c nðíc ch©u ¢u vµ MÜ. Sù bãc lét nÆng nÒ cña giíi chñ ® dÉn tíi nhiÒu cuéc ®Êu tranh cña c«ng nh©n ®ßi t¨ng lð¬ng, c¶i thiÖn ®êi sèng, ®ßi quyÒn tù do, d©n chñ. Sù ph¸t triÓn cña phong trµo c«ng nh©n lµ c¬ së cho viÖc thµnh lËp c¸c tæ chøc nghiÖp ®oµn.

H×nh 3. Lðîc ®å vÒ sù bµnh trðíng cña ®Õ quèc NhËt B¶n cuèi thÕ kØ XIX - ®Çu thÕ kØ XX

N¨m 1901, §¶ng X héi d©n chñ NhËt B¶n ®ðîc thµnh lËp, dðíi sù l nh ®¹o cña Ca-tai-a-ma Xen.

Ca-tai-a-ma Xen xuÊt th©n trong mét gia ®×nh n«ng d©n nghÌo. N¨m 23 tuæi, «ng lµm c«ng nh©n in ë T«-ki-«, tham gia ho¹t ®éng tÝch cùc trong phong trµo c«ng nh©n. N¨m 1898, «ng l·nh ®¹o c«ng nh©n ®ðêng s¾t b·i c«ng giµnh th¾ng lîi sau hµng th¸ng ®Êu tranh. ¤ng lµ mét l·nh tô næi tiÕng cña phong trµo c«ng nh©n NhËt B¶n ; sau nµy lµ b¹n cña NguyÔn ¸i Quèc trong Quèc tÕ Céng s¶n.

Nh÷ng sù kiÖn nµo chøng tá vµo cuèi thÕ kØ XIX, NhËt B¶n ®· chuyÓn sang giai ®o¹n ®Õ quèc chñ nghÜa ?

0 !& & *

1. T¹i sao nãi cuéc Duy t©n Minh TrÞ cã ý nghÜa nhð mét cuéc c¸ch m¹ng tð s¶n ? 2. Dùa vµo lðîc ®å (h×nh 3), tr×nh bµy nh÷ng nÐt chÝnh vÒ sù bµnh trðíng cña ®Õ quèc NhËt B¶n cuèi thÕ kØ XIX - ®Çu thÕ kØ XX.

Bµi 2 Ên ®é

Tõ gi÷a thÕ kØ XIX, m©u thuÉn gi÷a ®«ng ®¶o nh©n d©n Ên §é víi thùc d©n Anh ngµy cµng trë nªn s©u s¾c. C¸c cuéc ®Êu tranh giµnh ®éc lËp d©n téc diÔn ra quyÕt liÖt dðíi nhiÒu h×nh thøc, l«i cuèn ®«ng ®¶o c¸c tÇng líp nh©n d©n tham gia. §iÓn h×nh lµ cuéc khëi nghÜa Xipay (1857 - 1859), phong trµo ®Êu tranh cña giai cÊp tð s¶n víi sù ra ®êi cña §¶ng Quèc ®¹i, cuéc b i c«ng cña c«ng nh©n Bom-bay n¨m 1908...

1 T×nh h×nh kinh tÕ, xn héi Ên §é nöa sau thÕ kØ XIX

Tõ ®Çu thÕ kØ XVII, cuéc tranh giµnh quyÒn lùc gi÷a c¸c chóa phong kiÕn trong nðíc lµm cho Ên §é suy yÕu. Lîi dông c¬ héi nµy, c¸c nðíc tð b¶n phð¬ng T©y, chñ yÕu lµ Anh vµ Ph¸p, tranh nhau x©m lðîc Ên §é. §Õn gi÷a thÕ kØ XIX, thùc d©n Anh ® hoµn thµnh viÖc x©m lðîc vµ ®Æt ¸ch cai trÞ ë Ên §é.

VÒ kinh tÕ, thùc d©n Anh më réng c«ng cuéc khai th¸c Ên §é mét c¸ch quy m«, ra søc v¬ vÐt lð¬ng thùc, c¸c nguån nguyªn liÖu vµ bãc lét nh©n c«ng ®Ó thu lîi nhuËn. Ên §é trë thµnh thuéc ®Þa quan träng nhÊt cña thùc d©n Anh, ph¶i cung cÊp ngµy cµng nhiÒu lð¬ng thùc, nguyªn liÖu cho chÝnh quèc. 8

Trong kho¶ng 25 n¨m cuèi thÕ kØ XIX, nh÷ng n¹n ®ãi liªn tiÕp x¶y ra lµm

gÇn 26 triÖu ngðêi chÕt. Trong khi ®ã, lð¬ng thùc cña Ên §é bÞ v¬ vÐt ®ða

vÒ nðíc Anh ngµy cµng nhiÒu ; ®êi sèng nh©n d©n Ên §é ngµy cµng

khã kh¨n.

VÒ chÝnh trÞ - xx héi, ChÝnh phñ Anh n¾m quyÒn cai trÞ trùc tiÕp Ên §é. Ngµy 1 -1 -1877, N÷ hoµng Anh tuyªn bè ®ång thêi lµ N÷ hoµng Ên §é. §Ó t¹o chç dùa v÷ng ch¾c cho nÒn thèng trÞ cña m×nh, thùc d©n Anh ® thùc hiÖn chÝnh s¸ch chia ®Ó trÞ, mua chuéc tÇng líp cã thÕ lùc trong giai cÊp phong kiÕn b¶n xø, t×m c¸ch kh¬i s©u sù c¸ch biÖt vÒ chñng téc, t«n gi¸o vµ ®¼ng cÊp trong x héi. ?

H·y nªu nh÷ng nÐt lín trong chÝnh s¸ch thèng trÞ cña thùc d©n Anh ë Ên §é.

2 Cuéc khëi nghÜa Xipay (1857 - 1859)

M©u thuÉn gi÷a c¸c tÇng líp nh©n d©n Ên §é víi thùc d©n Anh ngµy cµng s©u s¾c, lµm bïng næ nhiÒu cuéc khëi nghÜa chèng Anh. Tiªu biÓu cho phong trµo ®Êu tranh gi¶i phãng d©n téc cña Ên §é vµo nöa sau thÕ kØ XIX lµ cuéc khëi nghÜa cña qu©n Xipay vµ nh©n d©n ë Mi-rót.

Xipay lµ tªn gäi nh÷ng ®¬n vÞ binh lÝnh ngðêi Ên §é trong qu©n ®éi cña thùc d©n Anh. MÆc dï lµ mét trong nh÷ng c«ng cô x©m lðîc vµ thèng trÞ cña thùc d©n, binh lÝnh ngðêi Ên vÉn bÞ sÜ quan ngðêi Anh ®èi xö tµn tÖ. Tinh thÇn d©n téc vµ tÝn ngðìng cña hä lu«n bÞ xóc ph¹m nghiªm träng. Hä rÊt bÊt m·n khi ph¶i dïng ®¹n ph¸o cã bäc giÊy tÈm mì bß, mì lîn. Muèn b¾n lo¹i ®¹n nµy, ngðêi lÝnh thðêng ph¶i dïng r¨ng ®Ó xÐ c¸c lo¹i giÊy ®ã, trong khi nh÷ng ngðêi lÝnh Xipay theo ®¹o Hin®u th× kiªng thÞt bß vµ theo ®¹o Håi th× kiªng thÞt lîn. V× thÕ hä ®· chèng lÖnh cña sÜ quan Anh vµ næi dËy khëi nghÜa.

R¹ng s¸ng 10 -5 -1857, ë Mi-rót (gÇn §ª-li), khi thùc d©n Anh s¾p ¸p gi¶i 85 binh lÝnh Xipay tr¸i lÖnh th× 3 trung ®oµn Xipay næi dËy khëi nghÜa, v©y b¾t bän chØ huy Anh. N«ng d©n c¸c vïng phô cËn còng gia nhËp nghÜa qu©n. Thõa th¾ng, nghÜa qu©n tiÕn vÒ §ª-li. Cuéc khëi nghÜa nhanh chãng lan ra nhiÒu ®Þa phð¬ng thuéc miÒn B¾c vµ miÒn Trung Ên §é. NghÜa qu©n ® lËp ®ðîc chÝnh quyÒn, gi¶i phãng mét sè thµnh phè lín. Cuéc khëi nghÜa duy tr× ®ðîc kho¶ng 2 n¨m th× bÞ 9

thùc d©n Anh dèc toµn lùc ®µn ¸p rÊt d man. NhiÒu nghÜa qu©n bÞ trãi vµo miÖng nßng ®¹i b¸c råi b¾n cho tan x¸c. MÆc dï thÊt b¹i, cuéc khëi nghÜa Xipay cã ý nghÜa lÞch sö to lín, tiªu biÓu cho tinh thÇn ®Êu tranh bÊt khuÊt cña nh©n d©n Ên §é chèng chñ nghÜa thùc d©n, gi¶i phãng d©n téc. ?

H·y nªu nguyªn nh©n, diÔn biÕn vµ ý nghÜa cña cuéc khëi nghÜa Xipay.

3 §¶ng Quèc ®¹i vµ phong trµo d©n téc (1885 - 1908)

Tõ gi÷a thÕ kØ XIX, giai cÊp tð s¶n vµ tÇng líp trÝ thøc Ên §é ® dÇn dÇn ®ãng vai trß quan träng trong ®êi sèng x héi. Hä më nhiÒu xÝ nghiÖp dÖt ë çc thµnh phè lín hoÆc lµm ®¹i lÝ cho çc h ng bu«n cña Anh. Tð s¶n Ên §é muèn tù do ph¸t triÓn kinh tÕ vµ ®ßi hái ®ðîc tham gia chÝnh quyÒn, nhðng bÞ thùc d©n Anh k×m h m b»ng mäi çch.

Cuèi n¨m 1885, §¶ng Quèc d©n ®¹i héi (gäi t¾t lµ §¶ng Quèc ®¹i), chÝnh ®¶ng ®Çu tiªn cña giai cÊp tð s¶n Ên §é, ®ðîc thµnh lËp, ®¸nh dÊu mét giai ®o¹n míi giai ®o¹n giai cÊp tð s¶n Ên §é bðíc lªn vò ®µi chÝnh trÞ.

Trong 20 n¨m ®Çu (1885 -1905), §¶ng Quèc ®¹i chñ trð¬ng dïng phð¬ng ph¸p «n hoµ ®Ó ®ßi chÝnh phñ thùc d©n tiÕn hµnh c¶i çch vµ ph¶n ®èi phð¬ng ph¸p ®Êu tranh b»ng b¹o lùc. Giai cÊp tð s¶n Ên §é chØ yªu cÇu thùc d©n Anh níi réng çc ®iÒu kiÖn ®Ó hä ®ðîc tham gia çc héi ®ång tù trÞ, gióp ®ì hä ph¸t triÓn kÜ nghÖ, thùc hiÖn mét sè c¶i çch vÒ mÆt gi¸o dôc, x héi. Tuy vËy, thùc d©n Anh vÉn t×m çch h¹n chÕ ho¹t ®éng cña §¶ng Quèc ®¹i.

ThÊt väng trðíc th¸i ®é tho¶ hiÖp cña mét sè ngðêi l nh ®¹o §¶ng Quèc ®¹i vµ chÝnh s¸ch hai mÆt cña chÝnh quyÒn Anh, trong néi bé §¶ng h×nh thµnh mét ph¸i d©n chñ cÊp tiÕn do Ti-l¾c ®øng ®Çu, thðêng ®ðîc gäi lµ ph¸i “cùc ®oan”. Ph¸i nµy ph¶n ®èi th¸i ®é tho¶ hiÖp cña ph¸i “«n hoµ” vµ ®ßi hái ph¶i cã th¸i ®é kiªn quyÕt chèng Anh. Ban Gan-®a-kha Ti-l¾c lµ nhµ ng«n ng÷, nhµ sö häc, ®· tËp hîp nh÷ng

trÝ thøc tiÕn bé cã tinh thÇn chèng thùc d©n Anh ®Ó tuyªn truyÒn ý thøc

d©n téc, kh¬i dËy lßng yªu nðíc trong nh©n d©n, ®Æc biÖt lµ tÇng líp

thanh niªn. ¤ng chñ trð¬ng ph¸t ®éng nh©n d©n lËt ®æ ¸ch thèng trÞ cña thùc d©n Anh, x©y dùng mét quèc gia ®éc lËp d©n chñ.

Nh»m h¹n chÕ phong trµo ®Êu tranh cña nh©n d©n Ên §é, thùc d©n Anh t¨ng cðêng thùc hiÖn chÝnh s¸ch chia ®Ó trÞ. Th¸ng 7 -1905, chóng ban hµnh ®¹o luËt chia ®«i xø Ben-gan : miÒn §«ng cña c¸c tÝn ®å theo ®¹o Håi vµ miÒn T©y cña nh÷ng ngðêi theo ®¹o Hin®u. §iÒu ®ã lµm bïng lªn phong trµo ®Êu tranh chèng thùc d©n Anh, ®Æc biÖt ë Bom-bay vµ Can-cót-ta. Ngµy 16 -10 -1905, ®¹o luËt chia c¾t Ben-gan b¾t ®Çu cã hiÖu lùc ; nh©n d©n coi ®ã lµ ngµy quèc tang. H¬n 10 v¹n ngðêi kÐo ®Õn bê s«ng H»ng, dßng s«ng linh thiªng cña ngðêi Ên, lµm lÔ tuyªn thÖ vµ h¸t vang bµi KÝnh chµo Ngðêi - MÑ hiÒn Tæ quèc ®Ó tá ý chÝ ®oµn kÕt, thèng nhÊt. Kh¾p n¬i vang lªn khÈu hiÖu : “Ên §é cña ngðêi Ên §é”.

H×nh 5. Lðîc ®å phong trµo c¸ch m¹ng ë Ên §é cuèi thÕ kØ XIX -®Çu thÕ kØ XX

H×nh 4. B. Ti-l¾c (1856 - 1920)

Th¸ng 6 - 1908, thùc d©n Anh b¾t Ti-l¾c vµ kÕt ¸n «ng 6 n¨m tï. Vô ¸n Ti-l¾c thæi bïng lªn mét ®ît ®Êu tranh míi. Hµng v¹n c«ng nh©n ë Bom-bay tiÕn hµnh tæng b i c«ng trong 6 ngµy (®Ó ph¶n ®èi b¶n ¸n 6 n¨m tï cña Ti-l¾c), x©y dùng chiÕn luü, thµnh lËp c¸c ®¬n vÞ chiÕn ®Êu chèng l¹i qu©n Anh. Nh©n d©n c¸c thµnh phè kh¸c còng hðëng øng. Cuéc ®Êu tranh lªn ®Õn ®Ønh cao, buéc thùc d©n Anh ph¶i thu håi ®¹o luËt chia c¾t Ben-gan.

Cao trµo 1905 - 1908 thÓ hiÖn tinh thÇn ®Êu tranh bÊt khuÊt cña nh©n d©n Ên §é chèng chñ nghÜa thùc d©n Anh. Cao trµo nµy do mét bé phËn giai cÊp tð s¶n 11

l nh ®¹o, mang ®Ëm ý thøc d©n téc, thùc hiÖn môc tiªu ®Êu tranh v× mét nðíc Ên §é ®éc lËp vµ d©n chñ. §©y lµ nÐt kh¸c biÖt so víi nh÷ng phong trµo ®Êu tranh trðíc ®ã, ®¸nh dÊu sù thøc tØnh cña nh©n d©n Ên §é, hoµ chung vµo trµo lðu d©n téc d©n chñ cña nhiÒu nðíc ch©u ¸ trong nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kØ XX. LÇn ®Çu tiªn, c«ng nh©n Ên §é tham gia phong trµo d©n téc. Tuy vËy, chÝnh s¸ch chia rÏ cña thùc d©n Anh vµ sù ph©n ho¸ trong §¶ng Quèc ®¹i ® lµm cho phong trµo t¹m ngõng. ?

H·y tr×nh bµy sù thµnh lËp vµ ph©n ho¸ trong §¶ng Quèc ®¹i.

0 !& & *

1. §¶ng Quèc ®¹i cã vai trß nhð thÕ nµo trong phong trµo ®Êu tranh cña nh©n d©n Ên §é ? 2. Nªu tÝnh chÊt vµ ý nghÜa cña cao trµo ®Êu tranh 1905 -1908 cña nh©n d©n Ên §é.

Bµi 3 Trung Quèc Sau cuéc ChiÕn tranh thuèc phiÖn (1840 - 1842), lÞch sö Trung Quèc chuyÓn sang mét thêi k× míi. §ã lµ thêi k× Trung Quèc bÞ çc nðíc ®Õ quèc ¢u - MÜ ®ua nhau x©m lðîc vµ chia xÎ ; còng lµ thêi k× nh©n d©n Trung Quèc ®Êu tranh anh dòng, liªn tôc vµ réng kh¾p chèng x©m lðîc, chèng phong kiÕn M n Thanh mµ ®Ønh cao lµ cuéc Çch m¹ng T©n Hîi (1911). 1 Trung Quèc bÞ çc nðíc ®Õ quèc x©m lðîc

Tõ thÕ kØ XVIII vµ nhÊt lµ sang thÕ kØ XIX, c¸c nðíc tð b¶n phð¬ng T©y t¨ng cðêng x©m chiÕm thÞ trðêng thÕ giíi. Trung Quèc lµ mét nðíc lín, ®«ng d©n nhÊt ch©u ¸, còng ®øng trðíc nguy c¬ trë thµnh “miÕng måi” cho c¸c nðíc ®Õ quèc ph©n chia, x©u xÐ. 12

§Ó x©m chiÕm Trung Quèc, çc nðíc tð b¶n phð¬ng T©y, trðíc tiªn lµ Anh, t×m mäi çch ®ßi chÝnh quyÒn M n Thanh ph¶i “më cöa”, ®ßi tù do bu«n b¸n thuèc phiÖn - mãn hµng mang l¹i lîi nhuËn lín cho giíi tð b¶n. ViÖn cí chÝnh quyÒn M n Thanh tÞch thu vµ ®èt thuèc phiÖn cña çc tµu bu«n Anh, thùc d©n Anh ® tiÕn hµnh cuéc chiÕn tranh x©m lðîc Trung Quèc, ®ðîc gäi lµ ChiÕn tranh thuèc phiÖn, b¾t ®Çu tõ th¸ng 6 -1840 vµ kÕt thóc vµo th¸ng 8 -1842. ChÝnh quyÒn M n Thanh ph¶i kÝ HiÖp ðíc Nam Kinh, chÊp nhËn çc ®iÒu kho¶n theo yªu cÇu cña thùc d©n Anh nhð : båi thðêng chiÕn phÝ, nhðîng l¹i Hång C«ng vµ më cöa 5 cöa biÓn cho tµu cña Anh ®ðîc ra vµo bu«n b¸n. §©y lµ mèc më ®Çu qu¸ tr×nh biÕn Trung Quèc tõ mét nðíc phong kiÕn ®éc lËp trë thµnh nðíc nöa thuéc ®Þa, nöa phong kiÕn.

H×nh 6. C¸c nðíc ®Õ quèc x©u xÐ “c¸i b¸nh ngät” Trung Quèc

Sau ChiÕn tranh thuèc phiÖn, c¸c nðíc ®Õ quèc tõng bðíc x©u xÐ Trung Quèc. §Õn cuèi thÕ kØ XIX, §øc ® chiÕm vïng S¬n §«ng ; Anh chiÕm vïng ch©u thæ s«ng Dð¬ng Tö (Trðêng Giang) ; Ph¸p chiÕm vïng V©n Nam, Qu¶ng T©y, Qu¶ng §«ng ; Nga, NhËt B¶n chiÕm ®ãng vïng §«ng B¾c... ?

X¸c ®Þnh trªn b¶n ®å Trung Quèc (treo tðêng) nh÷ng vïng bÞ c¸c nðíc ®Õ quèc chiÕm ®ãng.

2 Phong trµo ®Êu tranh cña nh©n d©n Trung Quèc tõ gi÷a thÕ kØ XIX ®Õn ®Çu thÕ kØ XX

Trðíc sù x©m lðîc cña c¸c nðíc ®Õ quèc vµ th¸i ®é tho¶ hiÖp cña triÒu ®×nh M n Thanh, tõ gi÷a thÕ kØ XIX nh©n d©n Trung Quèc liªn tôc næi dËy ®Êu tranh chèng thùc d©n, phong kiÕn. 13

Më ®Çu lµ cuéc khëi nghÜa Th¸i b×nh Thiªn quèc dðíi sù l nh ®¹o cña Hång Tó Toµn, næ ra ngµy 1 - 1 - 1851 ë Kim §iÒn (Qu¶ng T©y), sau ®ã lan réng ra nhiÒu ®Þa phð¬ng kh¸c. §©y lµ phong trµo n«ng d©n lín nhÊt trong lÞch sö Trung Quèc. Cuéc khëi nghÜa kÐo dµi suèt 14 n¨m (tõ 1851 ®Õn 1864). NghÜa qu©n ® x©y dùng ®ðîc chÝnh quyÒn Trung ð¬ng ë Thiªn Kinh (tøc Nam Kinh) vµ thi hµnh nhiÒu chÝnh s¸ch tiÕn bé. LÇn ®Çu tiªn trong lÞch sö Trung Quèc, chÝnh s¸ch b×nh qu©n ruéng ®Êt, quyÒn b×nh ®¼ng nam n÷... ®ðîc ®Ò ra. Ngµy 19 - 7 - 1864, ®ðîc sù gióp ®ì cña c¸c nðíc ®Õ quèc, chÝnh quyÒn M n Thanh ® tÊn c«ng Thiªn Kinh, ®µn ¸p phong trµo. Cuéc khëi nghÜa thÊt b¹i.

Cuèi thÕ kØ XIX, trong bèi c¶nh çc nðíc ®Õ quèc t¨ng cðêng x©u xÐ Trung Quèc, mét sè nh©n vËt tiÕn bé thuéc giíi sÜ phu Trung Quèc chñ trð¬ng tiÕn hµnh c¶i çch ®Ó cøu v n t×nh thÕ. §ã lµ cuéc vËn ®éng Duy t©n n¨m MËu TuÊt (1898) do hai nhµ nho yªu nðíc Khang H÷u Vi vµ Lð¬ng Kh¶i Siªu l nh ®¹o, víi sù ®ång t×nh vµ ñng hé cña vua Quang Tù. Phong trµo ph¸t triÓn chñ yÕu trong çc tÇng líp quan l¹i, sÜ phu cã ý thøc tiÕp thu tð tðëng tiªn tiÕn mµ kh«ng dùa vµo lùc lðîng nh©n d©n. V× vËy, cuéc vËn ®éng Duy t©n ® nhanh chãng thÊt b¹i khi vÊp ph¶i sù chèng ®èi m¹nh mÏ cña ph¸i thñ cùu trong giai cÊp phong kiÕn do Th¸i hËu Tõ Hi cÇm ®Çu.

Ngµy 21 -9 -1898, khi phong trµo Duy t©n míi diÔn ra h¬n 100 ngµy, Th¸i hËu Tõ Hi lµm cuéc chÝnh biÕn, ra lÖnh b¾t vua Quang Tù, tÞch thu Ên tÝn, b¾t vµ xö tö nh÷ng ngðêi l nh ®¹o ph¸i Duy t©n ; Khang H÷u Vi vµ Lð¬ng Kh¶i Siªu ph¶i l¸nh ra nðíc ngoµi.

GÇn nhð ®ång thêi víi phong trµo Duy t©n, mét cuéc khëi nghÜa vò trang cña n«ng d©n chèng ®Õ quèc ® diÔn ra ë miÒn B¾c Trung Quèc -phong trµo NghÜa Hoµ ®oµn. Bïng næ ë S¬n §«ng, phong trµo nhanh chãng lan réng ra Trùc LÖ, S¬n T©y. NghÜa qu©n tÊn c«ng c¸c sø qu¸n nðíc ngoµi ë B¾c Kinh. Ngay sau ®ã, liªn qu©n 8 nðíc (Anh, NhËt B¶n, §øc, MÜ, Nga, Ph¸p, ¸o -Hung, I-ta-li-a) tiÕn vµo B¾c Kinh, ®µn ¸p phong trµo. NghÜa Hoµ ®oµn ® chiÕn ®Êu chèng x©m l¨ng, nhðng cuèi cïng bÞ ®¸nh b¹i v× thiÕu sù l nh ®¹o thèng nhÊt, thiÕu vò khÝ. Nhµ M n Thanh l¹i mét lÇn n÷a ®Çu hµng ®Õ quèc, kÝ §iÒu ðíc T©n Söu (1901), theo ®ã Trung Quèc ph¶i tr¶ mét kho¶n tiÒn lín ®Ó båi thðêng chiÕn tranh vµ buéc ph¶i ®Ó cho c¸c nðíc ®Õ quèc ®ðîc quyÒn ®ãng qu©n ë B¾c Kinh. Víi §iÒu ðíc T©n Söu, Trung Quèc ® thùc sù trë thµnh nðíc nöa thuéc ®Þa, nöa phong kiÕn. ? 14

Nªu diÔn biÕn chÝnh cña c¸c phong trµo yªu nðíc cña nh©n d©n Trung Quèc tõ gi÷a thÕ kØ XIX ®Õn ®Çu thÕ kØ XX.

3 T«n Trung S¬n vµ C¸ch m¹ng T©n Hîi (1911)

Giai cÊp tð s¶n Trung Quèc ra ®êi tõ cuèi thÕ kØ XIX vµ ® lín m¹nh lªn rÊt nhiÒu vµo ®Çu thÕ kØ XX. Hä bÞ tð b¶n nðíc ngoµi vµ triÒu ®×nh phong kiÕn M n Thanh chÌn Ðp, k×m h m. Dùa vµo çc cuéc ®Êu tranh bÒn bØ cña quÇn chóng nh©n d©n, giai cÊp tð s¶n Trung Quèc b¾t ®Çu thµnh lËp çc tæ chøc chÝnh trÞ cña m×nh. T«n Trung S¬n lµ ®¹i diÖn ðu tó vµ lµ l nh tô cña phong trµo çch m¹ng theo khuynh hðíng d©n chñ tð s¶n ë Trung Quèc. T«n Trung S¬n sinh n¨m 1866 ë tØnh Qu¶ng §«ng, trong mét gia ®×nh n«ng d©n. N¨m 13 tuæi, «ng ®Õn häc ë H«-n«-lu-lu (Ha-oai) v× cã ngðêi anh bu«n b¸n ë ®Êy. Sau ®ã, «ng tiÕp tôc häc ë Hång C«ng, råi häc y khoa ë Qu¶ng Ch©u. ¤ng ®· ®i nhiÒu nðíc trªn thÕ giíi, cã ®iÒu kiÖn tiÕp xóc víi tð tðëng d©n chñ ¢u - MÜ mét çch cã hÖ thèng. §øng trðíc nguy c¬ ®Êt nðíc bÞ x©m lðîc ngµy cµng nghiªm träng, «ng nh×n thÊy râ sù thèi n¸t cña chÝnh quyÒn M·n Thanh nªn sím n¶y në tð tðëng çch m¹ng lËt ®æ triÒu Thanh, x©y dùng mét x· héi míi.

H×nh 7. T«n Trung S¬n (1866 -1925)

§Çu n¨m 1905, phong trµo ®Êu tranh chèng ®Õ quèc, chèng phong kiÕn cña nh©n d©n Trung Quèc ® lan réng kh¾p çc tØnh. Hoa kiÒu ë nðíc ngoµi còng nhiÖt liÖt hðëng øng phong trµo. Trðíc t×nh h×nh ®ã, T«n Trung S¬n tõ ch©u ¢u vÒ NhËt B¶n, héi bµn víi nh÷ng ngðêi ®øng ®Çu çc tæ chøc çch m¹ng trong nðíc ®Ó thèng nhÊt lùc lðîng thµnh mét chÝnh ®¶ng. Th¸ng 8 -1905, Trung Quèc §ång minh héi -chÝnh ®¶ng cña giai cÊp tð s¶n Trung Quèc ra ®êi.

Tham gia tæ chøc nµy cã trÝ thøc tð s¶n, tiÓu tð s¶n, ®Þa chñ, th©n sÜ bÊt b×nh víi nhµ Thanh, cïng mét sè Ýt ®¹i biÓu c«ng n«ng. Cð¬ng lÜnh chÝnh trÞ cña §ång minh héi, dùa trªn häc thuyÕt Tam d©n cña T«n Trung S¬n, nªu râ : “D©n téc ®éc lËp, d©n quyÒn tù do, d©n sinh h¹nh phóc”. Môc tiªu cña Héi lµ ®¸nh ®æ M n Thanh, kh«i phôc Trung Hoa, thµnh lËp D©n quèc, thùc hiÖn quyÒn b×nh ®¼ng vÒ ruéng ®Êt cho d©n cµy. 15

Dðíi sù l nh ®¹o cña §ång minh héi, phong trµo c¸ch m¹ng Trung Quèc ph¸t triÓn theo con ®ðêng d©n chñ tð s¶n. T«n Trung S¬n vµ nhiÒu nhµ c¸ch m¹ng kh¸c ® tÝch cùc chuÈn bÞ mäi mÆt cho mét cuéc khëi nghÜa vò trang.

Ngµy 9 - 5 - 1911, chÝnh quyÒn M n Thanh ra s¾c lÖnh “Quèc h÷u ho¸ ®ðêng s¾t”, thùc chÊt lµ trao quyÒn kinh doanh ®ðêng s¾t cho c¸c nðíc ®Õ quèc, b¸n rÎ quyÒn lîi d©n téc. Sù kiÖn nµy ® g©y nªn mét lµn sãng c¨m phÉn c«ng khai trong quÇn chóng nh©n d©n vµ trong tÇng líp tð s¶n, ch©m ngßi cho mét cuéc c¸ch m¹ng.

Ngµy 10 -10 -1911, §ång minh héi ph¸t ®éng khëi nghÜa ë Vò Xð¬ng. Cuéc khëi nghÜa th¾ng lîi nhanh chãng vµ lan réng ra tÊt c¶ çc tØnh miÒn Nam vµ miÒn Trung Trung Quèc. Ngµy 29 -12 -1911, Quèc d©n ®¹i héi (gåm ®¹i biÓu çc tØnh næ ra çch m¹ng) häp ë Nam Kinh, tuyªn bè thµnh lËp Trung Hoa D©n quèc, bÇu T«n Trung S¬n lµm §¹i Tæng thèng, ®øng ®Çu ChÝnh phñ l©m thêi. T¹i ®¹i héi nµy, HiÕn ph¸p l©m thêi ®ðîc th«ng qua, c«ng nhËn quyÒn b×nh ®¼ng vµ quyÒn tù do d©n chñ cña mäi c«ng d©n, nhðng kh«ng ®Ò cËp ®Õn vÊn ®Ò ruéng ®Êt cña n«ng d©n nhð ® ®ðîc ghi trong Cð¬ng lÜnh cña §ång minh héi.

H×nh 8. Lðîc ®å C¸ch m¹ng T©n Hîi

Trðíc th¾ng lîi bðíc ®Çu cña c¸ch m¹ng, mét sè ngðêi l nh ®¹o §ång minh héi chñ trð¬ng thð¬ng lðîng víi Viªn ThÕ Kh¶i _ mét ®¹i thÇn cña triÒu ®×nh 16

M n Thanh. Theo tho¶ thuËn, sau khi ® Ðp buéc vua Thanh tho¸i vÞ, T«n Trung S¬n buéc ph¶i tõ chøc (2 _ 1912), ngµy 6 _ 3 _ 1912 Viªn ThÕ Kh¶i tuyªn thÖ nhËm chøc §¹i Tæng thèng Trung Hoa D©n quèc. Trªn thùc tÕ, çch m¹ng ®Õn ®©y chÊm døt. Çc thÕ lùc phong kiÕn qu©n phiÖt lªn n¾m chÝnh quyÒn. Çch m¹ng T©n Hîi lµ cuéc çch m¹ng d©n chñ tð s¶n, ® lËt ®æ triÒu ®¹i M n Thanh, chÊm døt chÕ ®é qu©n chñ chuyªn chÕ tån t¹i l©u ®êi ë Trung Quèc, më ®ðêng cho chñ nghÜa tð b¶n ph¸t triÓn vµ cã ¶nh hðëng nhÊt ®Þnh ®Õn cuéc ®Êu tranh gi¶i phãng d©n téc ë mét sè nðíc ch©u ¸. Çch m¹ng T©n Hîi tuy thµnh lËp “D©n quèc” nhðng ® kh«ng thñ tiªu thùc sù giai cÊp phong kiÕn, kh«ng ®ông ch¹m ®Õn çc nðíc ®Õ quèc x©m lðîc vµ kh«ng gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ruéng ®Êt cho n«ng d©n. ?

Dùa trªn lðîc ®å (h×nh 8), tr×nh bµy diÔn biÕn chÝnh cña C¸ch m¹ng T©n Hîi.

0 !& & *

1. Nªu kÕt qu¶ cña Çch m¹ng T©n Hîi. V× sao gäi cuéc çch m¹ng nµy lµ cuéc çch m¹ng tð s¶n kh«ng triÖt ®Ó ? 2. NhËn xÐt vÒ phong trµo ®Êu tranh cña nh©n d©n Trung Quèc tõ gi÷a thÕ kØ XIX ®Õn ®Çu thÕ kØ XX.

Bµi 4 C¸c nðíc §«ng Nam ¸ (Cuèi thÕ kØ XIX - ®Çu thÕ kØ XX)

§«ng Nam ¸ lµ mét khu vùc kh¸ réng, bao gåm nhiÒu quèc gia trªn lôc ®Þa vµ h¶i ®¶o, sím trë thµnh môc tiªu x©m lðîc cña çc nðíc thùc d©n phð¬ng T©y. Tõ nöa sau thÕ kØ XIX, çc nðíc ë §«ng Nam ¸ ®Òu trë thµnh thuéc ®Þa, trõ Xiªm(1) lµ gi÷ ®ðîc ®éc lËp nhðng bÞ lÖ thuéc nðíc ngoµi vÒ nhiÒu mÆt. Sù x©m lðîc vµ ®« hé cña çc nðíc ®Õ quèc thùc d©n ® g©y nªn nh÷ng chuyÓn biÕn lín trong x héi, ®ða ®Õn nh÷ng phong trµo ®Êu tranh m¹nh mÏ v× ®éc lËp d©n téc vµ tiÕn bé x héi ë çc nðíc §«ng Nam ¸. (1) Tõ n¨m 1939, nðíc Xiªm ®æi tªn thµnh Th¸i Lan.

1 Qu¸ tr×nh x©m lðîc cña chñ nghÜa thùc d©n vµo c¸c nðíc §«ng Nam ¸

Tõ gi÷a thÕ kØ XIX, khi çc nðíc ch©u ¢u vµ B¾c MÜ c¨n b¶n ® hoµn thµnh çch m¹ng tð s¶n, ®ua nhau bµnh trðíng thÕ lùc, x©m chiÕm thuéc ®Þa th× ë hÇu hÕt çc nðíc khu vùc §«ng Nam ¸, chÕ ®é phong kiÕn vÉn gi÷ ®Þa vÞ thèng trÞ vµ ®Òu l©m vµo cuéc khñng ho¶ng triÒn miªn vÒ chÝnh trÞ, kinh tÕ, x héi. Nh©n c¬ héi nµy, çc nðíc thùc d©n phð¬ng T©y më réng vµ tõng bðíc hoµn thµnh viÖc x©m lðîc çc nðíc §«ng Nam ¸, trõ Xiªm. ë In-®«-nª-xi-a, ngay tõ thÕ kØ XV, XVI thùc d©n T©y Ban Nha, Bå §µo Nha, Hµ Lan ®· cã mÆt vµ tõng bðíc chiÕm lÜnh thÞ trðêng. §Õn gi÷a thÕ kØ XIX, Hµ Lan hoµn thµnh viÖc x©m chiÕm vµ thiÕt lËp nÒn thèng trÞ thùc d©n trªn ®Êt nðíc nµy.

ỆT

NA M)

Phi-lÝp-pin còng bÞ thùc d©n T©y Ban Nha thèng trÞ tõ gi÷a thÕ kØ XVI. Sau khi giµnh th¾ng lîi trong cuéc chiÕn tranh víi T©y Ban Nha n¨m 1898, ®Õ quèc MÜ liÒn tiÕn hµnh cuéc chiÕn tranh x©m lðîc Phi-lÝp-pin (1899 - 1902) vµ biÕn quÇn ®¶o nµy thµnh thuéc ®Þa cña m×nh.

ỆT

NA M)

I (V

H×nh 9. Lðîc ®å §«ng Nam ¸ cuèi thÕ kØ XIX - ®Çu thÕ kØ XX

ë MiÕn §iÖn (nay lµ Mi-an-ma), tõ n¨m 1824 ®Õn n¨m 1885, thùc d©n Anh ®· tiÕn hµnh 3 cuéc chiÕn tranh x©m lðîc. N¨m 1885, Anh th«n tÝnh MiÕn §iÖn råi s¸p nhËp nðíc nµy vµo thµnh mét tØnh cña Ên §é thuéc Anh. M· Lai (nay thuéc Ma-lai-xi-a vµ Xin-ga-po) sím bÞ c¸c nðíc tð b¶n nhßm ngã, can thiÖp. §Õn ®Çu thÕ kØ XX, M· Lai hoµn toµn trë thµnh thuéc ®Þa cña Anh. Ba nðíc ViÖt Nam, Lµo, Cam-pu-chia lµ ®èi tðîng x©m lðîc cña thùc d©n Ph¸p. §Õn cuèi thÕ kØ XIX, Ph¸p ®· hoµn thµnh viÖc x©m lðîc vµ b¾t ®Çu thi hµnh chÝnh s¸ch bãc lét, khai th¸c thuéc ®Þa.

Xiªm trong nöa sau thÕ kØ XIX trë thµnh “vïng ®Öm” cña ®Õ quèc Anh vµ Ph¸p. Víi chÝnh s¸ch ngo¹i giao mÒm dÎo, kh«n khÐo cña vua Ra-ma V, Xiªm lµ nðíc duy nhÊt ë §«ng Nam ¸ gi÷ ®ðîc nÒn ®éc lËp tð¬ng ®èi vÒ chÝnh trÞ.

Dùa vµo lðîc ®å (H×nh 9), tr×nh bµy nh÷ng nÐt chÝnh vÒ qu¸ tr×nh x©m lðîc cña c¸c nðíc ®Õ quèc ë §«ng Nam ¸.

2 Phong trµo chèng thùc d©n Hµ Lan cña nh©n d©n In-®«-nª-xi-a

ë In-®«-nª-xi-a, sau thÊt b¹i cña cuéc khëi nghÜa do §i-p«-nª-g«-r« l nh ®¹o trong nh÷ng n¨m 1825 - 1830, nh©n d©n A-chª ® anh dòng chiÕn ®Êu chèng l¹i 3 000 qu©n Hµ Lan ®æ bé lªn vïng nµy vµo th¸ng 10 - 1873. §Ó chèng l¹i qu©n x©m lðîc, nh©n d©n In-®«-nª-xi-a ®· tiÕn hµnh cuéc chiÕn tranh du kÝch. Qu©n Hµ Lan tuy chiÕm ®ðîc hoµng cung nhðng vÉn kh«ng chinh phôc ®ðîc A-chª. TiÕp ®ã lµ c¸c cuéc khëi nghÜa ë T©y Xu-ma-t¬-ra (1873 - 1909), Ba T¾c (1878 - 1907), Ca-li-man-tan (1884 - 1886).

Phong trµo ®Êu tranh cña n«ng d©n næ ra m¹nh mÏ. §iÓn h×nh lµ cuéc khëi nghÜa n«ng d©n n¨m 1890 do Sa-min l nh ®¹o.

Sa-min kh«ng thõa nhËn nÒn thèng trÞ cña Hµ Lan nªn ®· vËn ®éng nh©n d©n, chñ yÕu lµ n«ng d©n, chèng l¹i nh÷ng thø thuÕ v« lÝ cña bän thùc d©n. ¤ng chñ trð¬ng x©y dùng mét ®Êt nðíc mµ mäi ngðêi ®Òu cã viÖc lµm vµ ®ðîc hðëng h¹nh phóc. ¤ng ®· tuyªn truyÒn, ®éng viªn, tæ chøc quÇn chóng nh©n d©n chèng l¹i ¸ch ¸p bøc, bãc lét, bÊt c«ng.

Phong trµo c«ng nh©n còng sím h×nh thµnh víi sù ra ®êi cña c¸c tæ chøc : HiÖp héi c«ng nh©n ®ðêng s¾t (1905), HiÖp héi c«ng nh©n xe löa (1908)... Th¸ng 12 -1914, Liªn minh x héi d©n chñ In-®«-nª-xi-a ra ®êi, nh»m tuyªn truyÒn chñ nghÜa M¸c trong c«ng nh©n, ®Æt c¬ së cho sù thµnh lËp §¶ng Céng s¶n (5 - 1920). Giai cÊp 19

tð s¶n d©n téc, tÇng líp trÝ thøc tiÕp thu tð tðëng d©n chñ tð s¶n ch©u ¢u ®ãng vai trß nhÊt ®Þnh trong phong trµo yªu nðíc ë In-®«-nª-xi-a ®Çu thÕ kØ XX. ?

H·y nªu nh÷ng nÐt lín trong phong trµo ®Êu tranh chèng thùc d©n Hµ Lan cña nh©n d©n

In-®«-nª-xi-a cuèi thÕ kØ XIX -®Çu thÕ kØ XX.

3 Phong trµo chèng thùc d©n ë Phi-lÝp-pin

Tõ gi÷a thÕ kØ XVI, Phi-lÝp-pin ® trë thµnh thuéc ®Þa cña T©y Ban Nha. Trong h¬n 300 n¨m ®« hé, thùc d©n T©y Ban Nha ® ra søc khai th¸c çc ®ån ®iÒn, hÇm má... ë Phi-lÝp-pin phôc vô cho chÝnh quèc. §øng ®Çu bé m¸y hµnh chÝnh lµ viªn Toµn quyÒn ngðêi T©y Ban Nha. ViÖc cai trÞ çc tØnh còng n»m trong tay çc tæng ®èc ngðêi T©y Ban Nha. HÇu hÕt cð d©n ë ®©y theo ®¹o Thiªn Chóa do ngðêi T©y Ban Nha truyÒn ®Õn. ChØ cã mét sè cð d©n ë phÝa nam (®¶o Min-®a-nao) theo ®¹o Håi, nhðng l¹i bÞ ph©n biÖt ®èi xö rÊt tåi tÖ. Nh÷ng ®iÒu ®ã lµm cho m©u thuÉn gi÷a nh©n d©n Phi-lÝp-pin víi thùc d©n T©y Ban Nha ngµy cµng trë nªn gay g¾t.

N¨m 1872, nh©n d©n thµnh phè Ca-vi-t« næi dËy khëi nghÜa, h« vang khÈu hiÖu “§¶ ®¶o bän T©y Ban Nha !”, tÊn c«ng vµo c¸c ®ån tró cña qu©n ®éi T©y Ban Nha, lµm chñ Ca-vi-t« trong 3 ngµy. Cuèi cïng, cuéc khëi nghÜa thÊt b¹i, nh÷ng ngðêi l nh ®¹o bÞ b¾t vµ bÞ xö tö. Vµo nh÷ng n¨m 90 cña thÕ kØ XIX, ë Phi-lÝp-pin xuÊt hiÖn hai xu hðíng chÝnh trong phong trµo gi¶i phãng d©n téc. Thø nhÊt lµ xu hðíng c¶i c¸ch cña H«-xª Ri-dan. N¨m 1892, H«-xª Ri-dan thµnh lËp “Liªn minh Phi-lÝp-pin”, thu n¹p nhiÒu trÝ thøc yªu nðíc, ®Þa chñ vµ tð s¶n tiÕn bé cïng mét sè d©n nghÌo. Liªn minh chñ trð¬ng tuyªn truyÒn, kh¬i dËy ý thøc d©n téc, ®Êu tranh ®ßi quyÒn b×nh ®¼ng cho ngðêi Phi-lÝp-pin.

H×nh 10. H«-xª Ri-dan (1861 -1896)

Thø hai lµ xu hðíng b¹o ®éng cña B«-ni-pha-xi-«. Kh«ng t¸n thµnh ®ðêng lèi c¶i c¸ch «n hoµ, th¸ng 7 - 1892, B«-ni-pha-xi-« t¸ch khái Liªn minh Phi-lÝp-pin, thµnh lËp “Liªn hiÖp nh÷ng ngðêi con yªu quý cña nh©n d©n” -viÕt t¾t lµ KATIPUNAN.

Ngµy 28 - 8 - 1896, B«-ni-pha-xi-« ph¸t lÖnh khëi nghÜa víi khÈu hiÖu “ChiÕn th¾ng hay lµ chÕt !”, ®ðîc nh©n d©n hðëng øng nhiÖt liÖt. Phong trµo kh¸ng chiÕn chèng thùc d©n lan réng toµn quÇn ®¶o. T¹i nhiÒu vïng gi¶i phãng, chÝnh quyÒn nh©n d©n do KATIPUNAN l nh ®¹o ® ®ðîc thiÕt lËp, tiÕn hµnh chia ruéng ®Êt cho n«ng d©n, tiÕn tíi thµnh lËp nÒn céng hoµ. Sau ®ã, B«-ni-pha-xi-« bÞ s¸t h¹i, KATIPUNAN tan r (1897).

Vµo lóc nµy, ®Õ quèc MÜ ®ang t×m c¸ch bµnh H×nh 11. B«-ni-pha-xi-« (1863 -1897) trðíng sang bê T©y Th¸i B×nh Dð¬ng nªn ® kh«ng bá lì c¬ héi. Th¸ng 4 -1898, MÜ g©y chiÕn víi T©y Ban Nha dðíi danh nghÜa ñng hé cuéc ®Êu tranh chèng thùc d©n cña nh©n d©n Phi-lÝp-pin. Th¸ng 6 - 1898, MÜ dùng A-ghi-nan-®« lªn lµm Tæng thèng nðíc Céng hoµ Phi-lÝp-pin. Sau khi T©y Ban Nha thua trËn, qu©n MÜ ®æ bé chiÕm Ma-nila vµ nhiÒu n¬i trªn quÇn ®¶o. NghÜa qu©n Phi-lÝp-pin chuyÓn sang ®Êu tranh chèng MÜ x©m lðîc. Cuéc kh¸ng chiÕn cña nh©n d©n Phi-lÝp-pin chèng MÜ diÔn ra trong t×nh tr¹ng kh«ng c©n søc, kÐo dµi ®Õn n¨m 1902 th× bÞ dËp t¾t. Tõ ®©y, Phi-lÝp-pin trë thµnh thuéc ®Þa cña MÜ. Cuéc khëi nghÜa n¨m 1896 ë Phi-lÝp-pin ®ðîc coi lµ cuéc c¸ch m¹ng mang tÝnh chÊt tð s¶n, chèng ®Õ quèc ®Çu tiªn ë §«ng Nam ¸, ®¸nh dÊu sù thøc tØnh cña nh©n d©n Phi-lÝp-pin trong cuéc ®Êu tranh giµnh ®éc lËp cho Tæ quèc.

- So s¸nh nh÷ng ®iÓm gièng vµ kh¸c nhau gi÷a 2 xu hðíng ®Êu tranh ë Phi-lÝp-pin. -C¸ch m¹ng n¨m 1896 ë Phi-lÝp-pin diÔn ra nhð thÕ nµo ?

-¢m mðu vµ thñ ®o¹n cña MÜ ®èi víi Phi-lÝp-pin nhð thÕ nµo ?

4 Phong trµo ®Êu tranh chèng thùc d©n Ph¸p cña nh©n d©n Cam-pu-chia

Vµo nöa sau thÕ kØ XIX, trong qu¸ tr×nh tiÕn hµnh chiÕn tranh x©m lðîc ViÖt Nam, thùc d©n Ph¸p ® tõng bðíc x©m chiÕm Cam-pu-chia vµ Lµo.

N¨m 1863, Ph¸p g©y ¸p lùc buéc vua Cam-pu-chia lµ N«-r«-®«m ph¶i chÊp nhËn quyÒn b¶o hé cña chóng. Sau khi g¹t bá ¶nh hðëng cña Xiªm ®èi víi triÒu ®×nh Phn«m Pªnh, Ph¸p buéc vua N«-r«-®«m kÝ HiÖp ðíc 1884, biÕn Cam-pu-chia thµnh thuéc ®Þa cña Ph¸p.

¸ch thèng trÞ cña thùc d©n Ph¸p ® g©y nªn nçi bÊt b×nh trong hoµng téc vµ c¸c tÇng líp nh©n d©n. NhiÒu cuéc khëi nghÜa chèng thùc d©n Ph¸p diÔn ra s«i næi trong c¶ nðíc. Më ®Çu lµ cuéc khëi nghÜa lín cña Hoµng th©n Si-v«-tha, kÐo dµi h¬n 30 n¨m (1861 - 1892). Si-v«-tha lµ em cïng cha kh¸c mÑ víi N«-r«-®«m. BÊt b×nh vÒ th¸i ®é nhu

nhðîc cña triÒu ®×nh ®èi víi qu©n Xiªm vµ qu©n Ph¸p, «ng ®· tËp hîp ®«ng ®¶o quÇn chóng nh©n d©n næi dËy khëi nghÜa, tÊn c«ng th¼ng vµo

qu©n Ph¸p ë cè ®« U-®«ng vµ Phn«m Pªnh, më réng ®Þa bµn ho¹t ®éng. §Õn th¸ng 10 -1892, «ng qua ®êi v× bÖnh nÆng ; sau ®ã phong trµo suy yÕu dÇn vµ tan r·.

Cuéc khëi nghÜa cña A-cha Xoa (1863 - 1866) diÔn ra ë c¸c tØnh gi¸p víi biªn giíi ViÖt Nam, ® g©y cho thùc d©n Ph¸p nhiÒu tæn thÊt to lín. Ban ®Çu, A-cha Xoa tham gia phong trµo cña Si-v«-tha. Do phong trµo nµy

bÞ ®µn ¸p, «ng vµ nhiÒu nghÜa qu©n ph¶i l¸nh sang ViÖt Nam - ë vïng

Ch©u §èc, TÞnh Biªn. Nh©n d©n ViÖt Nam s½n sµng gióp ®ì A-cha Xoa

chèng Ph¸p.

Tõ vïng nói ThÊt S¬n, A-cha Xoa lÊy Ch©u §èc, Hµ Tiªn lµm bµn ®¹p tÊn c«ng qu©n Ph¸p ë Cam-pu-chia. N¨m 1864, cã lÇn nghÜa qu©n ®· chiÕm ®ðîc

tØnh Cam-pèt vµ ¸p s¸t Phn«m Pªnh. Ho¹t ®éng cña nghÜa qu©n trong c¸c

n¨m 1864 - 1865 cµng m¹nh mÏ. Biªn giíi ViÖt Nam - Cam-pu-chia trë

thµnh vïng c¨n cø cho cuéc khëi nghÜa cña A-cha Xoa. Ngµy 19 -3 -1866, do bÞ thð¬ng nÆng, A-cha Xoa bÞ Ph¸p b¾t.

Cuéc khëi nghÜa cña Pu-c«m-b« (1866 -1867) kh«ng chØ thÓ hiÖn tinh thÇn anh dòng, bÊt khuÊt cña nh©n d©n Cam-pu-chia mµ cßn lµ biÓu tðîng vÒ liªn minh chiÕn ®Êu cña nh©n d©n hai nðíc ViÖt Nam vµ Cam-pu-chia trong cuéc ®Êu tranh chèng thùc d©n Ph¸p x©m lðîc.

Pu-c«m-b« lµ nhµ sð cã uy tÝn trong nh©n d©n, tõng l¸nh n¹n ë Nam Lµo trong 17 n¨m. N¨m 1866, «ng ph¸t ®éng cuéc khëi nghÜa chèng Ph¸p vµ

lËp c¨n cø ë T©y Ninh. NghÜa qu©n gåm ngðêi Kh¬-me, ngðêi Ch¨m, ngðêi Xtiªng, ngðêi Kinh. Trð¬ng QuyÒn (con Trð¬ng §Þnh) vµ Vâ Duy

Dð¬ng (Thiªn hé Dð¬ng) ®· liªn kÕt víi nghÜa qu©n Pu-c«m-b« ®¸nh Ph¸p. Khi lùc lðîng lín m¹nh, Pu-c«m-b« tiÕn qu©n vÒ nðíc, kiÓm so¸t Pa-man, tÊn c«ng U-®«ng (17 - 12 - 1866). Nh©n d©n ViÖt Nam ë ba tØnh

miÒn T©y Nam K× thðêng xuyªn cung cÊp lð¬ng thùc, vò khÝ cho nghÜa

qu©n. Ngµy 3 - 12 - 1867, Pu-c«m-b« hi sinh trong chiÕn ®Êu.

- Tr×nh bµy diÔn biÕn chÝnh c¸c cuéc khëi nghÜa chèng thùc d©n Ph¸p cña nh©n d©n Cam-pu-chia. -Nh©n d©n hai nðíc ViÖt Nam vµ Cam-pu-chia ®· ®oµn kÕt chiÕn ®Êu nhð thÕ nµo trong c¸c cuéc khëi nghÜa cña A-cha Xoa vµ Pu-c«m-b« ?

5 Phong trµo ®Êu tranh chèng thùc d©n Ph¸p cña nh©n d©n Lµo ®Çu thÕ kØ XX

Khi tiÕn hµnh x©m lðîc ViÖt Nam vµ Cam-pu-chia, thùc d©n Ph¸p ® tÝnh ®Õn viÖc th«n tÝnh Lµo. N¨m 1865, nhiÒu ®oµn th¸m hiÓm ngðêi Ph¸p ®i ngðîc s«ng Mª C«ng lªn thðîng nguån ®Ó th¨m dß kh¶ n¨ng x©m nhËp Lµo, g©y søc Ðp buéc triÒu ®×nh Lu«ng Pha-bang ph¶i c«ng nhËn nÒn thèng trÞ cña Ph¸p. TiÕn hµnh ®µm ph¸n víi Xiªm, Ph¸p ®¹t ®ðîc HiÖp ðíc 1893, theo ®ã ChÝnh phñ Xiªm thõa nhËn quyÒn cai trÞ cña Ph¸p ë Lµo. Nhð vËy, Lµo thùc sù biÕn thµnh thuéc ®Þa cña Ph¸p tõ n¨m 1893. Ngay tõ ®Çu thÕ kØ XX, nh©n d©n Lµo ® tiÕn hµnh nhiÒu cuéc ®Êu tranh bÊt khuÊt trªn toµn l nh thæ ®Ó chèng l¹i ¸ch n« dÞch tµn b¹o cña thùc d©n Ph¸p. Më ®Çu lµ cuéc khëi nghÜa cña nh©n d©n Lµo (1901 - 1903) dðíi sù chØ huy cña Pha-ca-®uèc. Phong trµo ® ph¸t triÓn nhanh chãng, gi¶i phãng Xa-van-na-khÐt, më réng ho¹t ®éng sang c¶ vïng biªn giíi Lµo - ViÖt. 23

Cuéc khëi nghÜa trªn cao nguyªn B«-l«-ven, do Ong KÑo, Com-ma-®am chØ huy, næ ra n¨m 1901 vµ kÐo dµi ®Õn n¨m 1937.

C¸c cuéc khëi nghÜa chèng thùc d©n Ph¸p cña nh©n d©n ba nðíc §«ng Dð¬ng cuèi thÕ kØ XIX - ®Çu thÕ kØ XX mÆc dï diÔn ra rÊt s«i næi, quyÕt liÖt, thÓ hiÖn tinh thÇn ®Êu tranh bÊt khuÊt v× ®éc lËp tù do cña mçi d©n téc, song ®Òu thÊt b¹i. Nguyªn nh©n lµ do c¸c phong trµo nµy ®Òu mang tÝnh tù ph¸t, thiÕu ®ðêng lèi ®óng vµ thiÕu tæ chøc m¹nh. Nh÷ng cuéc khëi nghÜa ®ã ® thÓ hiÖn tinh thÇn yªu nðíc vµ t×nh ®oµn kÕt cña nh©n d©n ba nðíc §«ng Dð¬ng trong cuéc ®Êu tranh chèng thùc d©n Ph¸p. ?

Nªu nh÷ng cuéc khëi nghÜa tiªu biÓu trong phong trµo chèng Ph¸p cña nh©n d©n Lµo ®Çu thÕ kØ XX.

6 Xiªm gi÷a thÕ kØ XIX - ®Çu thÕ kØ XX

Vµo gi÷a thÕ kØ XIX, còng nhð c¸c nðíc ë §«ng Nam ¸, Vð¬ng quèc Xiªm ®øng trðíc sù ®e do¹ x©m nhËp cña thùc d©n phð¬ng T©y, nhÊt lµ Anh vµ Ph¸p. TriÒu ®¹i Ra-ma, ®ðîc thiÕt lËp n¨m 1752, theo ®uæi chÝnh s¸ch ®ãng cöa, ng¨n c¶n thð¬ng nh©n vµ gi¸o sÜ phð¬ng T©y vµo Xiªm. §Õn thêi vua M«ng-kót (Ra-ma IV, trÞ v× tõ n¨m 1851 ®Õn n¨m 1868) chñ trð¬ng më cöa bu«n b¸n víi bªn ngoµi, lîi dông sù kiÒm chÕ lÉn nhau gi÷a c¸c nðíc tð b¶n ®Ó b¶o vÖ nÒn ®éc lËp cña ®Êt nðíc.

Ra-ma IV lµ vua Xiªm ®Çu tiªn giái tiÕng Anh, tiÕng Latinh, nghiªn cøu vµ tiÕp thu nÒn v¨n minh phð¬ng T©y, tiÕp xóc víi c¸c nhµ truyÒn gi¸o

¢u - MÜ vµ ®Æc biÖt chó ý ®Õn ®ðêng lèi ®èi ngo¹i cña Vð¬ng quèc.

N¨m 1868, Chu-la-long-con lªn ng«i (Ra-ma V, trÞ v× tõ n¨m 1868 ®Õn n¨m 1910). Lµ ngðêi uyªn b¸c, hÊp thô v¨n ho¸ phð¬ng T©y, tiÕp nèi chÝnh s¸ch c¶i c¸ch cña vua cha, «ng ra lÖnh xo¸ bá hoµn toµn chÕ ®é n« lÖ v× nî, gi¶i phãng ngðêi lao ®éng ®Ó hä ®ðîc tù do lµm ¨n sinh sèng ; ®ång thêi, xo¸ bá cho n«ng d©n nghÜa vô lao dÞch 3 th¸ng trªn c¸c c«ng trðêng nhµ nðíc, gi¶m nhÑ thuÕ ruéng. Nh÷ng biÖn ph¸p trªn ® cã t¸c dông tÝch cùc ®èi víi s¶n xuÊt n«ng nghiÖp : n©ng cao n¨ng suÊt lóa, t¨ng nhanh lðîng g¹o xuÊt khÈu ; viÖc xuÊt khÈu gç tÕch còng ®ðîc ®Èy m¹nh. 24

Lðîng g¹o xuÊt khÈu n¨m 1885 lµ 22,5 v¹n tÊn, n¨m 1890 lµ 48 v¹n tÊn,

n¨m 1895 lµ 46,5 v¹n tÊn, n¨m 1900 lµ 50 v¹n tÊn. Lðîng gç xuÊt khÈu

trong 10 n¨m (1885 - 1895) t¨ng gÊp 4 lÇn, tõ 15,2 ngh×n tÊn lªn 61,3 ngh×n tÊn.

Nhµ nðíc khuyÕn khÝch tð nh©n bá vèn kinh doanh c«ng thð¬ng nghiÖp, x©y dùng nhµ m¸y xay x¸t lóa g¹o, nhµ m¸y cða, më hiÖu bu«n b¸n vµ ng©n hµng. N¨m 1890, ë B¨ng Cèc cã 25 nhµ m¸y xay x¸t, 4 nhµ m¸y cða, ®ðêng xe

®iÖn ®ðîc x©y dùng sím nhÊt §«ng Nam ¸ (1887).

N¨m 1892, Ra-ma V ® tiÕn hµnh hµng lo¹t c¶i çch theo khu«n mÉu çc nðíc phð¬ng T©y vÒ hµnh chÝnh, tµi chÝnh, qu©n sù, gi¸o dôc..., t¹o cho nðíc Xiªm mét bé mÆt míi, ph¸t triÓn theo hðíng tð b¶n chñ nghÜa. Víi chÝnh s¸ch c¶i çch hµnh chÝnh, vua vÉn lµ ngðêi cã quyÒn lùc tèi cao,

song bªn c¹nh vua cã Héi ®ång Nhµ nðíc, ®ãng vai trß lµ c¬ quan tð vÊn, khëi th¶o luËt ph¸p, ho¹t ®éng gÇn nhð mét nghÞ viÖn. Bé m¸y hµnh ph¸p

cña triÒu ®×nh ®ðîc thay b»ng Héi ®ång ChÝnh phñ, gåm 12 bé trðëng, do

c¸c hoµng th©n du häc ë phð¬ng T©y vÒ ®¶m nhiÖm. HÖ thèng toµ ¸n,

trðêng häc ®Òu ®ðîc tæ chøc l¹i theo kiÓu ch©u ¢u. Qu©n ®éi ®ðîc trang bÞ

vµ huÊn luyÖn theo phð¬ng ph¸p hiÖn ®¹i. Tð b¶n nðíc ngoµi ®ðîc phÐp

®Çu tð kinh doanh ë Xiªm...

Ra-ma V ®Æc biÖt quan t©m ®Õn ho¹t ®éng ngo¹i giao. Nhê chÝnh s¸ch ngo¹i giao mÒm dÎo, nðíc Xiªm võa lîi dông vÞ trÝ nðíc “®Öm” gi÷a hai thÕ lùc ®Õ quèc Anh - Ph¸p, võa c¾t nhðîng mét sè vïng ®Êt phô thuéc (vèn lµ l nh thæ cña Cam-pu-chia, Lµo vµ M Lai) ®Ó gi÷ g×n chñ quyÒn cña ®Êt nðíc. Nhê vËy, Xiªm kh«ng bÞ biÕn thµnh thuéc ®Þa nhð c¸c nðíc trong khu vùc, mµ vÉn gi÷ ®ðîc ®éc lËp, mÆc dï chÞu nhiÒu lÖ thuéc vÒ chÝnh trÞ, kinh tÕ vµo Anh vµ Ph¸p.

- Tr×nh bµy c¸c biÖn ph¸p c¶i c¸ch cña Ra-ma V.

- Nh÷ng c¶i c¸ch cña Ra-ma V cã ý nghÜa nhð thÕ nµo ®èi víi sù ph¸t triÓn cña Xiªm ?

0 !& & *

1. Nªu nh÷ng nÐt chÝnh vÒ t×nh h×nh c¸c nðíc §«ng Nam ¸ vµo cuèi thÕ kØ XIX - ®Çu thÕ kØ XX. 2. Em cã nhËn xÐt g× vÒ h×nh thøc ®Êu tranh gi¶i phãng d©n téc ë §«ng Nam ¸ cuèi thÕ kØ XIX - ®Çu thÕ kØ XX ? 3. V× sao Xiªm lµ nðíc duy nhÊt trong khu vùc §«ng Nam ¸ kh«ng trë thµnh thuéc ®Þa cña c¸c nðíc phð¬ng T©y ?

Bµi 5 Ch©u phi vµ khu vùc MÜ latinh (ThÕ kØ XIX - ®Çu thÕ kØ XX)

NÕu trong thÕ kØ XVIII, thÕ giíi chøng kiÕn sù th¾ng thÕ cña chñ nghÜa tð b¶n ®èi víi chÕ ®é phong kiÕn th× thÕ kØ XIX lµ thÕ kØ ®Èy m¹nh x©m chiÕm thuéc ®Þa cña çc nðíc tð b¶n ¢u -MÜ. Còng nhð ch©u ¸, çc nðíc ch©u Phi vµ khu vùc MÜ Latinh kh«ng tho¸t khái c¬n lèc x©m lðîc ®ã. Nh©n d©n çc d©n téc ë ®©y ® liªn tôc næi dËy ®Êu tranh chèng chñ nghÜa thùc d©n, gi¶i phãng d©n téc, tiªu biÓu lµ phong trµo ë An-giª-ri, Ai CËp, Xu-®¨ng, £-ti-«-pi-a... (ch©u Phi) ; ë Ha-i-ti, Mª-hi-c«, ¸c-hen-ti-na... (khu vùc MÜ Latinh). 1 Ch©u Phi

Ch©u Phi lµ mét lôc ®Þa lín, giµu tµi nguyªn thiªn nhiªn, lµ mét trong nh÷ng c¸i n«i cña v¨n minh nh©n lo¹i. Trðíc khi thùc d©n ch©u ¢u x©m chiÕm vµ ph©n chia ch©u Phi, phÇn lín nh©n d©n ë ®©y ® biÕt dïng ®å s¾t. NghÒ dÖt vµ nghÒ gèm ph¸t triÓn, nghÒ ch¨n nu«i vµ trång trät phæ biÕn. Nhðng b¾t ®Çu tõ gi÷a thÕ kØ XIX, cuéc sèng yªn æn, tµi nguyªn phong phó vµ nÒn v¨n ho¸ l©u ®êi cña hä ® bÞ thùc d©n ch©u ¢u x©m ph¹m, ph¸ ho¹i, cðíp bãc. §Æc biÖt vµo nh÷ng n¨m 70, 80 cña thÕ kØ XIX, sau khi hoµn thµnh kªnh ®µo Xuy-ª, c¸c nðíc tð b¶n phð¬ng T©y ®ua nhau x©u xÐ ch©u Phi. 26

N¨m 1882, sau cuéc c¹nh tranh quyÕt liÖt víi Ph¸p, Anh ®éc chiÕm Ai CËp, kiÓm so¸t kªnh ®µo Xuy-ª. TiÕp ®ã, Anh chiÕm Nam Phi, T©y Ni-giª-ri-a, Bê BiÓn Vµng, Gam-bi-a (T©y Phi), Kª-ni-a, U-gan-®a, X«-ma-li, §«ng Xu-®¨ng, mét phÇn §«ng Phi... Ph¸p ®øng thø hai trong viÖc x©m chiÕm thuéc ®Þa ch©u Phi (sau Anh), gåm mét phÇn T©y Phi, miÒn XÝch ®¹o ch©u Phi, Ma-®a-ga-xca, mét phÇn X«-ma-li, An-giª-ri, Tuy-ni-di, Xa-ha-ra.

§øc chiÕm Ca-m¬-run, T«-g«, T©y Nam Phi, Tan-da-ni-a.

BØ lµm chñ phÇn lín C«ng-g«.

Bå §µo Nha giµnh ®ðîc M«-d¨m-bÝch, ¡ng-g«-la vµ mét phÇn Ghi-nª.

§Õn ®Çu thÕ kØ XX, viÖc ph©n chia thuéc ®Þa gi÷a c¸c ®Õ quèc ë ch©u Phi c¨n b¶n ® hoµn thµnh.

ChÕ ®é cai trÞ hµ kh¾c cña chñ nghÜa thùc d©n ® lµm bïng lªn ngän löa ®Êu tranh giµnh ®éc lËp cña nh©n d©n ch©u Phi.

H×nh 12. Lðîc ®å thuéc ®Þa cña c¸c nðíc ®Õ quèc ë ch©u Phi ®Çu thÕ kØ XX

ë An-giª-ri, cuéc khëi nghÜa cña ¸p-®en Ca-®e kÐo dµi tõ n¨m 1830 ®Õn n¨m 1847, thu hót ®«ng ®¶o nh©n d©n tham gia ®Êu tranh. Thùc d©n Ph¸p ph¶i mÊt hµng chôc n¨m míi chinh phôc ®ðîc nðíc nµy.

ë Ai CËp, n¨m 1879 mét sè trÝ thøc vµ sÜ quan yªu nðíc ® thµnh lËp tæ chøc chÝnh trÞ bÝ mËt “Ai CËp trÎ”, ®Ò ra nh÷ng c¶i çch mang tÝnh chÊt tð s¶n, do §¹i t¸ ¸t-mÐt A-ra-bi l nh ®¹o. Çc nðíc ®Õ quèc ph¶i can thiÖp m¹nh míi ng¨n chÆn ®ðîc cuéc ®Êu tranh yªu nðíc cña nh©n d©n Ai CËp (1882). ë Xu-®¨ng, ngay tõ n¨m 1882 thùc d©n Anh ® vÊp ph¶i sù kh¸ng cù m¹nh mÏ cña nh©n d©n dðíi sù l nh ®¹o cña nhµ truyÒn gi¸o trÎ Mu-ha-mÐt ¸t-mÐt. N¨m 1898, thùc d©n Anh ®ðîc çc nðíc ®Õ quèc kh¸c gióp ®ì, bao v©y Xu-®¨ng, g©y ra mét cuéc th¶m s¸t ®Ém m¸u ; phong trµo ®Êu tranh ë ®©y thÊt b¹i.

Næi bËt trong cuéc ®Êu tranh cña nh©n d©n ch©u Phi chèng thùc d©n phð¬ng T©y lµ cuéc kh¸ng chiÕn chèng ngo¹i x©m cña nh©n d©n £-ti-«-pi-a. N¨m 1889, thùc d©n I-ta-li-a tiÕn s©u vµo néi ®Þa, ®¸nh chiÕm mét sè vïng ë £-ti-«-pi-a, nhðng chóng ® vÊp ph¶i sù kh¸ng cù quyÕt liÖt cña nh©n d©n. Ngµy 1 -3 -1896, qu©n Ita-li-a th¶m b¹i ë A-dua. Qu©n ®éi £-ti-«-pi-a mÆc dï bÞ tæn thÊt nÆng, song ® b¶o vÖ ®ðîc nÒn ®éc lËp cña Tæ quèc. Cïng víi £-ti-«-pi-a, Li-bª-ri-a lµ nðíc gi÷ ®ðîc ®éc lËp ë ch©u lôc nµy trðíc sù x©m chiÕm cña c¸c nðíc thùc d©n phð¬ng T©y håi cuèi thÕ kØ XIX - ®Çu thÕ kØ XX.

Nh×n chung, phong trµo ®Êu tranh chèng thùc d©n cña nh©n d©n ch©u Phi tuy diÔn ra s«i næi, thÓ hiÖn tinh thÇn yªu nðíc, nhðng do tr×nh ®é tæ chøc thÊp, lùc lðîng chªnh lÖch, nªn bÞ thùc d©n phð¬ng T©y ®µn ¸p. Cuéc ®Êu tranh gi¶i phãng d©n téc ë ch©u Phi vÉn tiÕp tôc ph¸t triÓn trong thÕ kØ XX. ?

H·y tr×nh bµy nh÷ng cuéc ®Êu tranh tiªu biÓu chèng thùc d©n cña nh©n d©n ch©u Phi.

2 Khu vùc MÜ Latinh

Khu vùc MÜ Latinh lµ mét bé phËn l nh thæ réng lín cña ch©u MÜ, gåm mét phÇn B¾c MÜ, toµn bé Trung MÜ, Nam MÜ vµ nh÷ng quÇn ®¶o thuéc vïng biÓn Ca-ri-bª.

Tõ thÕ kØ XVI, XVII, ®a sè c¸c nðíc MÜ Latinh lÇn lðît biÕn thµnh thuéc ®Þa cña T©y Ban Nha vµ Bå §µo Nha. Chñ nghÜa thùc d©n thiÕt lËp ë ®©y chÕ ®é thèng trÞ rÊt ph¶n ®éng, g©y ra nhiÒu téi ¸c d man, tµn khèc. V× vËy, cuéc ®Êu tranh gi¶i phãng d©n téc cña nh©n d©n MÜ Latinh diÔn ra quyÕt liÖt vµ nhiÒu nðíc giµnh ®ðîc ®éc lËp ngay tõ ®Çu thÕ kØ XIX. 28

N¨m 1791, ë Ha-i-ti bïng næ cuéc ®Êu tranh lín cña ngðêi da ®en dðíi sù l nh ®¹o cña Tót-xanh Lu-vÐc-tuy-a. N¨m 1804, cuéc ®Êu tranh giµnh ®ðîc th¾ng lîi. Ha-i-ti trë thµnh nðíc céng hoµ da ®en ®Çu tiªn ë MÜ Latinh. Tuy nhiªn, nÒn ®éc lËp cña Ha-i-ti x¸c lËp chða ®ðîc bao l©u th× qu©n Ph¸p trë l¹i ®µn ¸p cuéc khëi nghÜa, b¾t gi÷ Lu-vÐc-tuy-a, phôc håi nÒn thèng trÞ thùc d©n. MÆc dï thÊt b¹i, cuéc khëi nghÜa ë Ha-i-ti ® cã tiÕng vang lín, cæ vò m¹nh mÏ phong trµo gi¶i phãng d©n téc ë MÜ Latinh. Nèi tiÕp Ha-i-ti, nhiÒu cuéc ®Êu tranh giµnh ®éc lËp kh¸c ® næ ra ; nÒn céng hoµ ra ®êi ë mét lo¹t nðíc trong khu vùc : ¸c-hen-ti-na n¨m 1816, Mª-hi-c« vµ Pª-ru n¨m 1821... Nhð vËy, qua 2 thËp niªn ®Çu thÕ kØ XIX ®Êu tranh quyÕt liÖt, c¸c quèc gia ®éc lËp ë MÜ Latinh lÇn lðît h×nh thµnh. ChØ cßn mét vµi vïng ®Êt nhá nhð Guy-a-na, ®¶o Cu-ba, ®¶o Pu-Ðc-t« Ri-c«, quÇn ®¶o ¡ng-ti... vÉn cßn trong t×nh tr¹ng thuéc ®Þa. §©y lµ th¾ng lîi to lín cña nh©n d©n MÜ Latinh trong cuéc ®Êu tranh chèng chñ nghÜa thùc d©n ch©u ¢u.

H×nh 13. Lðîc ®å khu vùc MÜ Latinh ®Çu thÕ kØ XIX

Sau khi giµnh ®ðîc ®éc lËp, nhiÒu nðíc MÜ Latinh ® cã nh÷ng bðíc tiÕn bé vÒ kinh tÕ, x héi. Tuy nhiªn, nh©n d©n khu vùc MÜ Latinh cßn ph¶i tiÕp tôc ®Êu tranh chèng l¹i chÝnh s¸ch bµnh trðíng cña MÜ ®èi víi khu vùc nµy. N¨m 1823, v× muèn ®éc chiÕm vïng l nh thæ giµu cã nµy, MÜ ® ®ða ra häc thuyÕt M¬n-r« : “Ch©u MÜ cña ngðêi ch©u MÜ”. §Õn n¨m 1889, tæ chøc “Liªn minh d©n téc çc nðíc céng hoµ ch©u MÜ” ®ðîc thµnh lËp, gäi t¾t lµ Liªn MÜ, dðíi sù chØ huy cña chÝnh quyÒn Oa-sinh-t¬n. N¨m 1898, MÜ g©y chiÕn víi T©y Ban Nha ®Ó sau ®ã chiÕm Phi-lÝp-pin, Cu-ba, Pu-Ðc-t« Ri-c«... Tõ ®Çu thÕ kØ XX, MÜ ¸p dông chÝnh s¸ch “Çi gËy lín” vµ “Ngo¹i giao ®ång ®«la” ®Ó chiÕm Pa-na-ma (1903), §«-mi-ni-ca-na, Ni-ca-ra-goa, kiÓm so¸t H«n-®u-r¸t (1911), chiÕm Ha-i-ti (1914 - 1915) vµ 2 lÇn ®em qu©n ®¸nh Mª-hi-c« (1914 vµ 1916). Dðíi danh nghÜa ®oµn kÕt víi çc nðíc ch©u MÜ, chÝnh quyÒn Oa-sinh-t¬n ® khèng chÕ, biÕn khu vùc MÜ Latinh thµnh “s©n sau” cña ®Õ quèc MÜ. ?

Dùa vµo lðîc ®å (h×nh 13), h·y nªu kÕt qu¶ cña cuéc ®Êu tranh giµnh ®éc lËp ë khu vùc MÜ Latinh ®Çu thÕ kØ XIX.

0 !& & *

1. H y tr×nh bµy nh÷ng nÐt lín cña lÞch sö ch©u Phi thÕ kØ XIX - ®Çu thÕ kØ XX. 2. LËp niªn biÓu cuéc ®Êu tranh giµnh ®éc lËp cña nh©n d©n MÜ Latinh ®Çu thÕ kØ XIX theo thø tù : thêi gian, tªn nðíc, n¨m giµnh ®éc lËp. 3. ChÝnh s¸ch bµnh trðíng cña MÜ ®èi víi khu vùc MÜ Latinh biÓu hiÖn nhð thÕ nµo ?

Chð¬ng II

chiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt (1914 − 1918)

Bµi 6 ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt (1914 − 1918) Tõ n¨m 1914 ®Õn n¨m 1918, nh©n lo¹i ®· ph¶i tr¶i qua mét cuéc chiÕn tranh thÕ giíi tμn khèc, l«i cuèn vμo vßng chiÕn hμng chôc nðíc, chñ yÕu lμ ë ch©u ¢u, ®· g©y nªn nh÷ng thiÖt h¹i to lín vÒ ngðêi vμ cña. I − nguyªn nh©n cña chiÕn tranh Sù ph¸t triÓn kh«ng ®Òu vÒ kinh tÕ vμ chÝnh trÞ cña chñ nghÜa tð b¶n cuèi thÕ kØ XIX − ®Çu thÕ kØ XX ®· lμm thay ®æi s©u s¾c so s¸nh lùc lðîng gi÷a çc nðíc ®Õ quèc. Bªn c¹nh çc ®Õ quèc “giμ” (Anh, Ph¸p) víi hÖ thèng thuéc ®Þa réng lín lμ çc ®Õ quèc “trÎ” (MÜ, §øc, NhËt B¶n) ®ang vð¬n lªn m¹nh mÏ vÒ kinh tÕ, nhðng l¹i cã qu¸ Ýt thuéc ®Þa. M©u thuÉn gi÷a çc nðíc ®Õ quèc vÒ vÊn ®Ò thuéc ®Þa lμ kh«ng tr¸nh khái vμ ngμy cμng trë nªn gay g¾t. Giíi cÇm quyÒn §øc ®· v¹ch kÕ ho¹ch tiÕn hμnh cuéc chiÕn tranh nh»m giμnh giËt thuéc ®Þa, chia l¹i thÞ trðêng. NhËt vμ MÜ còng r¸o riÕt ho¹ch ®Þnh chiÕn lðîc bμnh trðíng cña m×nh. V× vËy, ngay tõ cuèi thÕ kØ XIX − ®Çu thÕ kØ XX, çc cuéc chiÕn tranh giμnh thuéc ®Þa ®· næ ra ë nhiÒu n¬i. Sau ChiÕn tranh Trung − NhËt (1894 − 1895), NhËt B¶n th«n tÝnh TriÒu Tiªn, M·n Ch©u, §μi Loan, Bμnh Hå. Sau ChiÕn tranh MÜ − T©y Ban Nha (1898), MÜ chiÕm Phi-lÝp-pin, Cu-ba, Pu-Ðc-t« Ri-c«... Sau ChiÕn tranh Anh − B«-¬(1) (1899 − 1902), Anh chiÕm vïng ®Êt Nam Phi. Sau ChiÕn tranh Nga − NhËt (1904 − 1905), NhËt B¶n g¹t Nga ®Ó kh¼ng ®Þnh quyÒn thèng trÞ cña m×nh trªn b¸n ®¶o TriÒu Tiªn, M·n Ch©u vμ nam ®¶o Xa-kha-lin. (1) Ngðêi B«-¬ gåm nhiÒu thÕ hÖ ngðêi gèc Hμ Lan di cð ®Õn vμ sinh sèng ë cùc Nam ch©u Phi, ®· lËp ra 2 quèc gia cña hä lμ ¤-r¨ng-gi¬ vμ T¬-r¨ng-xvan.

Trong cuéc ®ua giµnh giËt thuéc ®Þa, ®Õ quèc §øc lµ kÎ hung h¨ng nhÊt, v× cã tiÒm lùc kinh tÕ vµ qu©n sù nhðng l¹i Ýt thuéc ®Þa. Th¸i ®é cña §øc ® lµm quan hÖ quèc tÕ ë ch©u ¢u ngµy cµng c¨ng th¼ng, ®Æc biÖt lµ quan hÖ gi÷a c¸c nðíc ®Õ quèc víi nhau. Tõ nh÷ng n¨m 80 cña thÕ kØ XIX, giíi cÇm quyÒn §øc ®· v¹ch ra kÕ ho¹ch chiÕn tranh nh»m chiÕm hÇu hÕt l·nh thæ ch©u ¢u, vð¬n ra c¸c thuéc ®Þa cña Anh vµ Ph¸p ë ch©u Phi vµ ch©u ¸. N¨m 1882, §øc cïng ¸o-Hung vµ I-ta-li-a thµnh lËp liªn minh tay ba, ®ðîc gäi lµ phe Liªn minh. Sau nµy, I-ta-li-a rêi khái Liªn minh (1915), chèng l¹i §øc.

§èi phã víi ©m mðu cña §øc, Anh còng chuÈn bÞ kÕ ho¹ch chiÕn tranh. Anh, Ph¸p, Nga tuy cã tranh chÊp vÒ thuéc ®Þa, nhðng ph¶i nh©n nhðîng lÉn nhau, kÝ nh÷ng b¶n hiÖp ðíc tay ®«i : Ph¸p - Nga (1890), Anh - Ph¸p (1904), Anh - Nga (1907), h×nh thµnh phe HiÖp ðíc(1).

Nhð vËy, ®Õn ®Çu thÕ kØ XX, ë ch©u ¢u ® h×nh thµnh hai khèi qu©n sù ®èi ®Çu nhau. C¶ hai khèi ®Òu «m méng x©m lðîc, cðíp ®o¹t l nh thæ vµ thuéc ®Þa cña nhau, t¨ng cðêng ch¹y ®ua vò trang. ChÝnh m©u thuÉn gi÷a c¸c nðíc ®Õ quèc vÒ vÊn ®Ò thuéc ®Þa, mµ trðíc tiªn lµ gi÷a ®Õ quèc Anh víi ®Õ quèc §øc, lµ nguyªn nh©n c¬ b¶n dÉn ®Õn chiÕn tranh.

T×nh h×nh c¨ng th¼ng ë Ban-c¨ng tõ n¨m 1912 ®Õn n¨m 1913 ® t¹o c¬ héi cho chiÕn tranh bïng næ. Ngµy 28 _ 6 _ 1914, Th¸i tö ¸o _ Hung bÞ mét ngðêi XÐc-bi ¸m s¸t t¹i B«-xni-a. Giíi qu©n phiÖt §øc, ¸o chíp lÊy c¬ héi ®ã ®Ó g©y chiÕn tranh. ?

H×nh 14. Lðîc ®å hai khèi qu©n sù trong ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt

Nguyªn nh©n s©u xa vµ duyªn cí trùc tiÕp cña ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt lµ g× ?

(1) Sau nµy, phe Liªn minh cã thªm Thæ NhÜ K× (10 -1914) vµ Bun-ga-ri (10 -1914). Phe HiÖp

ðíc cã thªm NhËt B¶n (8 -1914), I-ta-li-a (5 -1915), Ru-ma-ni (8 -1916), MÜ (4 -1917).

II - diÔn biÕn cña chiÕn tranh 1 Giai ®o¹n thø nhÊt (1914 -1916)

Ngµy 28 -7 -1914, ¸o -Hung tuyªn chiÕn víi XÐc-bi. Ngµy 1 -8, §øc tuyªn chiÕn víi Nga, ngµy 3 - 8 tuyªn chiÕn víi Ph¸p. Ngµy 4 - 8, Anh tuyªn chiÕn víi §øc. ChiÕn tranh ®Õ quèc ® bïng næ vµ nhanh chãng lan réng thµnh chiÕn tranh thÕ giíi.

Më ®Çu cuéc chiÕn, §øc dù ®Þnh ®¸nh b¹i Ph¸p mét c¸ch chíp nho¸ng, sau ®ã quay sang ®¸nh Nga. V× vËy, §øc tËp trung phÇn lín binh lùc ë MÆt trËn phÝa T©y, vµ ngay trong ®ªm 3 -8 -1914 ® trµn vµo BØ -mét nðíc trung lËp -råi ®¸nh thäc sang Ph¸p. §øc chÆn c¶ con ®ðêng ra biÓn kh«ng cho qu©n Anh sang tiÕp viÖn. Pa-ri bÞ uy hiÕp, qu©n Ph¸p cã nguy c¬ bÞ tiªu diÖt.

Gi÷a lóc ®ã, ë MÆt trËn phÝa §«ng, qu©n Nga tÊn c«ng vµo §«ng Phæ, buéc §øc ph¶i ®iÒu bít qu©n tõ MÆt trËn phÝa T©y vÒ chèng l¹i qu©n Nga. Pa-ri ®ðîc cøu tho¸t. Lîi dông thêi c¬, ®Çu th¸ng 9 _ 1914, Ph¸p ph¶n c«ng vµ giµnh th¾ng lîi trªn s«ng M¸c-n¬. Qu©n Anh còng ®æ bé lªn lôc ®Þa ch©u ¢u. KÕ ho¹ch “®¸nh nhanh th¾ng nhanh” cña §øc ® thÊt b¹i. Qu©n cña hai bªn rót xuèng chiÕn hµo cÇm cù nhau dai d¼ng trªn mét chiÕn tuyÕn dµi 780 km, tõ BiÓn B¾c tíi biªn giíi Thuþ SÜ.

N¨m 1915, §øc dån binh lùc sang MÆt trËn phÝa §«ng cïng qu©n ¸o - Hung tÊn c«ng Nga quyÕt liÖt, ®Þnh ®Ì bÑp Nga. ChÕ ®é Nga hoµng ®ang khñng ho¶ng nghiªm träng, nhðng §øc kh«ng ®¹t ®ðîc môc ®Ých lo¹i Nga ra khái chiÕn tranh. Cuèi n¨m, hai bªn ®Òu ë trong thÕ cÇm cù trªn mét mÆt trËn dµi 1 200 km, tõ s«ng §¬-nhi-Ðp ®Õn vÞnh Ri-ga.

Trong n¨m thø hai cña cuéc chiÕn tranh (1915), c¶ hai bªn ®Òu ®ða ra nh÷ng phð¬ng tiÖn chiÕn tranh míi nhð xe t¨ng, sö dông m¸y bay ®Ó trinh s¸t vµ nÐm bom, thËm chÝ dïng c¶ h¬i ®éc... V× thÕ, hai bªn ®Òu bÞ thiÖt h¹i kh¸ nÆng nÒ, nÒn kinh tÕ bÞ ¶nh hðëng nghiªm träng.

N¨m 1916, kh«ng tiªu diÖt ®ðîc qu©n Nga, §øc l¹i chuyÓn träng t©m ho¹t ®éng vÒ MÆt trËn phÝa T©y, më chiÕn dÞch tÊn c«ng VÐc-®oong, hßng tiªu diÖt qu©n chñ lùc cña Ph¸p. ChiÕn sù ë ®©y diÔn ra hÕt søc quyÕt liÖt, kÐo dµi tõ th¸ng 2 ®Õn th¸ng 12 – 1916, lµm gÇn 70 v¹n ngðêi chÕt vµ bÞ thð¬ng. Qu©n §øc vÉn kh«ng h¹ næi thµnh VÐc-®oong, buéc ph¶i rót lui. 33

ChiÕn cuéc n¨m 1916 kh«ng ®em l¹i ðu thÕ cho bªn nµo mµ vÉn duy tr× thÕ cÇm cù. Tõ cuèi n¨m 1916 trë ®i, §øc, ¸o - Hung tõ thÕ chñ ®éng chuyÓn sang phßng ngù trªn c¶ hai mÆt trËn.

Trong giai ®o¹n thø nhÊt cña chiÕn tranh, t×nh tr¹ng khèn cïng cña nh©n d©n lao ®éng ngµy mét thªm trÇm träng ; ®ãi rÐt, bÖnh tËt vµ nh÷ng tai ho¹ do chiÕn tranh g©y ra ngµy cµng nhiÒu. Trong khi ®ã, bän trïm c«ng nghiÖp chiÕn tranh ® giµu lªn nhanh chãng nhê bu«n b¸n vò khÝ. M©u thuÉn x héi trong c¸c nðíc tham chiÕn trë nªn v« cïng gay g¾t. ChØ h¬n 2 n¨m chiÕn tranh, ® cã gÇn 6 triÖu ngðêi chÕt vµ h¬n 10 triÖu ngðêi bÞ thð¬ng. Phong trµo c«ng nh©n, phong trµo quÇn chóng ph¶n ®èi chiÕn tranh ph¸t triÓn nhanh chãng. §Õn cuèi n¨m 1916, t×nh thÕ c¸ch m¹ng ® xuÊt hiÖn ë nhiÒu nðíc ch©u ¢u. ?

Tr×nh bµy diÔn biÕn chÝnh trong giai ®o¹n ®Çu cña cuéc ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt.

2 Giai ®o¹n thø hai (1917 - 1918)

Th¸ng 2 - 1917, nh©n d©n Nga dðíi sù l nh ®¹o cña giai cÊp v« s¶n, víi khÈu hiÖu “§¶ ®¶o chiÕn tranh”, “§¶ ®¶o Nga hoµng”, “BiÕn chiÕn tranh ®Õ quèc thµnh néi chiÕn c¸ch m¹ng”, ® tiÕn hµnh cuéc c¸ch m¹ng d©n chñ tð s¶n thµnh c«ng. ChÕ ®é Nga hoµng bÞ lËt ®æ. ChÝnh phñ l©m thêi tð s¶n ®ðîc thµnh lËp vµ tiÕp tôc theo ®uæi chiÕn tranh. Lóc nµy, §øc muèn c¾t ®øt ®ðêng tiÕp tÕ trªn biÓn cña phe HiÖp ðíc liÒn sö dông phð¬ng tiÖn chiÕn tranh míi lµ tµu ngÇm. Cuéc “chiÕn tranh tµu ngÇm” g©y cho Anh nhiÒu thiÖt h¹i.

Lóc ®Çu, MÜ gi÷ th¸i ®é “trung lËp” trong chiÕn tranh. Thùc ra, MÜ muèn lîi dông chiÕn tranh ®Ó b¸n vò khÝ cho c¶ hai phe vµ khi chiÕn tranh kÕt thóc, dï th¾ng hay b¹i, çc nðíc tham chiÕn ®Òu bÞ suy yÕu, cßn MÜ sÏ kh¼ng ®Þnh ðu thÕ cña m×nh. Nhðng ®Õn n¨m 1917, phong trµo çch m¹ng ë çc nðíc d©ng cao, MÜ thÊy cÇn ph¶i kÕt thóc chiÕn tranh vµ ®øng vÒ phe HiÖp ðíc.

ViÖn cí tµu ngÇm §øc vi ph¹m quyÒn tù do thð¬ng m¹i trªn biÓn, tÊn c«ng c¶ tµu bu«n cËp bÕn c¸c nðíc thuéc phe “HiÖp ðíc”, ngµy 2 -4 -1917 MÜ tuyªn chiÕn víi §øc. Sù tham chiÕn cña MÜ cã lîi h¬n cho phe Anh, Ph¸p, Nga. 34

Trong n¨m 1917, nh÷ng cuéc ph¶n c«ng cña phe HiÖp ðíc ®Òu kh«ng thµnh c«ng. Ph¸p vµ Anh cè ph¸ vì phßng tuyÕn cña §øc vµ gi¶i to¶ vßng v©y bê biÓn, nhðng thÊt b¹i. Nh÷ng cuéc tÊn c«ng cña Nga còng kh«ng thµnh. ¸o-Hung tá ra nao nóng muèn cÇu hoµ, nhðng Nga vµ I-ta-li-a cßn nhiÒu tham väng, kh«ng chÊp nhËn thð¬ng thuyÕt. §øc l¹i dån lùc lðîng ®¸nh Nga vµ lo¹i I-ta-li-a ra khái vßng chiÕn.

Th¸ng 11 - 1917, dðíi sù l nh ®¹o cña Lª-nin vµ §¶ng B«nsªvÝch, nh©n d©n Nga ®øng lªn lµm cuéc çch m¹ng x héi chñ nghÜa -®ðîc gäi lµ Çch m¹ng th¸ng Mðêi (theo lÞch Nga). Nhµ nðíc X« viÕt ra ®êi, th«ng qua S¾c lÖnh hoµ b×nh, kªu gäi chÝnh phñ çc nðíc tham chiÕn chÊm døt chiÕn tranh. Lêi kªu gäi hoµ b×nh cña ChÝnh phñ X« viÕt kh«ng ®ðîc çc nðíc trong phe HiÖp ðíc hðëng øng v× Anh, Ph¸p, MÜ muèn kÕt thóc chiÕn tranh trªn thÕ th¾ng. Trðíc t×nh thÕ ®ã, ®Ó b¶o vÖ chÝnh quyÒn non trÎ, Nhµ nðíc X« viÕt buéc ph¶i kÝ riªng víi §øc Hoµ ðíc Bret Litèp (3 - 3 - 1918). Nðíc Nga ra khái chiÕn tranh ®Õ quèc. §Çu n¨m 1918, lîi dông khi qu©n MÜ chða sang ®Õn ch©u ¢u, qu©n §øc më liªn tiÕp 4 ®ît tÊn c«ng víi quy m« lín trªn mÆt trËn Ph¸p. Mét lÇn n÷a, ChÝnh phñ Ph¸p chuÈn bÞ rêi khái Pa-ri. Th¸ng 7 - 1918, 65 v¹n qu©n MÜ ®æ bé vµo ch©u ¢u cïng nhiÒu vò khÝ, ®¹n dðîc. MÜ trùc tiÕp tham chiÕn khi c¶ hai phe bÞ thiÖt h¹i qu¸ nhiÒu, hÕt søc mái mÖt, nªn trë thµnh nðíc ®øng ®Çu phe HiÖp ðíc thay Anh. Nhê ®ã, qu©n Ph¸p vµ Anh quay l¹i ph¶n c«ng m¹nh mÏ qu©n §øc trªn çc mÆt trËn. Ngµy 18 - 7 - 1918, qu©n Ph¸p víi 600 xe t¨ng ph¸ vì phßng tuyÕn s«ng M¸c-n¬ cña §øc, b¾t 3 v¹n tï binh. Ngµy 8 -8, liªn qu©n Anh -Ph¸p víi 400 xe t¨ng ®· ®Ëp tan phßng tuyÕn s«ng Xen, tiªu diÖt 16 sð ®oµn qu©n §øc. Ngµy 12 -9, liªn qu©n Ph¸p -MÜ ®¸nh Xanh Mi-hi-en, mét phßng tuyÕn quan träng cña §øc.

Tõ cuèi th¸ng 9 -1918, qu©n §øc liªn tiÕp thÊt b¹i, ph¶i bá ch¹y khái l nh thæ Ph¸p vµ BØ. C¸c nðíc ®ång minh cña §øc còng bÞ tÊn c«ng liªn tiÕp, buéc ph¶i ®Çu hµng : Bun-ga-ri (29 - 9), Thæ NhÜ K× (30 - 10), ¸o -Hung (2 - 11).

Trðíc nguy c¬ thÊt b¹i, chÝnh phñ míi ®ðîc thµnh lËp ë §øc (3 -10 -1918) ®Ò nghÞ thð¬ng lðîng víi MÜ, nhðng kh«ng ®ðîc chÊp nhËn, v× MÜ muèn ®¸nh ®Õn cïng ®Ó buéc §øc ph¶i ®Çu hµng kh«ng ®iÒu kiÖn. Trong t×nh h×nh Êy, ngµy 9 -11 -1918, c¸ch m¹ng bïng næ ë §øc, Hoµng ®Õ Vin-hem II ph¶i ch¹y sang Hµ Lan. Ngµy 11 - 11 - 1918, §øc ph¶i kÝ hiÖp ®Þnh ®Çu hµng kh«ng ®iÒu kiÖn. ChiÕn tranh kÕt thóc víi sù thÊt b¹i hoµn toµn cña phe §øc, ¸o -Hung. 35

H×nh 15. §øc kÝ hiÖp ®Þnh ®Çu hµng, kÕt thóc ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt

NÐt næi bËt trong giai ®o¹n thø hai cña cuéc chiÕn tranh lµ g× ? V× sao MÜ tham gia

chiÕn tranh muén ?

III - kÕt côc cña cuéc chiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt (1914 - 1918) ® g©y ra nh÷ng th¶m ho¹ hÕt søc nÆng nÒ ®èi víi nh©n lo¹i : kho¶ng 1,5 tØ ngðêi bÞ l«i cuèn vµo vßng khãi löa, 10 triÖu ngðêi chÕt, trªn 20 triÖu ngðêi bÞ thð¬ng, nÒn kinh tÕ ch©u ¢u bÞ kiÖt quÖ.

NhiÒu thµnh phè, lµng m¹c, ®ðêng s¸, cÇu cèng, nhµ m¸y bÞ ph¸ huû. Chi phÝ cho chiÕn tranh lªn tíi 85 tØ ®«la. C¸c nðíc ch©u ¢u ®Òu trë thµnh con nî cña MÜ. Riªng nðíc MÜ ®ðîc hðëng lîi trong chiÕn tranh nhê b¸n vò khÝ, ®Êt nðíc kh«ng bÞ bom ®¹n tµn ph¸, thu nhËp quèc d©n t¨ng gÊp ®«i, vèn ®Çu tð ra nðíc ngoµi t¨ng 4 lÇn. NhËt B¶n chiÕm l¹i mét sè ®¶o cña §øc, n©ng cao vÞ thÕ ë khu vùc §«ng ¸ vµ Th¸i B×nh Dð¬ng.

Trong qu¸ tr×nh chiÕn tranh, th¾ng lîi cña C¸ch m¹ng th¸ng Mðêi Nga vµ viÖc thµnh lËp Nhµ nðíc X« viÕt ®¸nh dÊu bðíc chuyÓn lín trong côc diÖn chÝnh trÞ thÕ giíi. ?

ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt ®Ó l¹i nh÷ng hËu qu¶ g× ?

0 !& & *

1. H y ph©n tÝch tÝnh chÊt cña ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt. 2. LËp niªn biÓu vÒ nh÷ng sù kiÖn lín cña ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt. 36

Chð¬ng III

nh÷ng thμnh tùu v¨n ho¸ thêi cËn ®¹i

Bµi 7 nh÷ng thμnh tùu v¨n ho¸ thêi cËn ®¹i

Nh÷ng biÕn ®éng lÞch sö tõ ®Çu thêi cËn ®¹i ®Õn cuèi thÕ kØ XIX − ®Çu thÕ kØ XX t¸c ®éng m¹nh mÏ ®Õn t×nh h×nh v¨n ho¸. NhiÒu thμnh tùu ®· ®¹t ®ðîc trong çc lÜnh vùc v¨n häc − nghÖ thuËt, tð tðëng. 1 Sù ph¸t triÓn cña v¨n ho¸ trong buæi ®Çu thêi cËn ®¹i Vμo buæi ®Çu thêi cËn ®¹i, v¨n häc, nghÖ thuËt, tð tðëng cã vai trß quan träng trong viÖc tÊn c«ng vμo thμnh tr× cña chÕ ®é phong kiÕn vμ h×nh thμnh quan ®iÓm, tð tðëng cña con ngðêi tð s¶n. VÒ v¨n häc, ®©y lμ thêi k× xuÊt hiÖn nhiÒu nhμ v¨n, nhμ th¬ lín. ë phð¬ng T©y, tiªu biÓu lμ ë Ph¸p, trong thÕ kØ XVII ®· xuÊt hiÖn çc nhμ v¨n, nhμ th¬ lín. Coãc-n©y (1606 − 1684) lμ ®¹i biÓu xuÊt s¾c cho nÒn bi kÞch cæ ®iÓn Ph¸p. La Ph«ng-ten (1621 − 1695) lμ nhμ ngô ng«n vμ nhμ v¨n cæ ®iÓn Ph¸p ; çc t¸c phÈm cña «ng cã t¸c dông gi¸o dôc ®èi víi mäi løa tuæi, mäi thêi ®¹i. M«-li-e (1622 − 1673) lμ t¸c gia næi tiÕng cña nÒn hμi kÞch cæ ®iÓn Ph¸p ; çc t¸c phÈm cña «ng thÓ hiÖn kh¸t väng c«ng b»ng, cuéc sèng tèt ®Ñp cña loμi ngðêi. VÒ ©m nh¹c cã BÐt-t«-ven − nhμ so¹n nh¹c thiªn tμi ngðêi §øc. S¸ng t¸c cña «ng thÊm ®ðîm tinh thÇn d©n chñ, çch m¹ng, trong ®ã næi tiÕng lμ nh÷ng b¶n giao hðëng sè 3, sè 5, sè 9. Ngoμi ra, cßn cã M«-da (1756 − 1791) − nhμ so¹n nh¹c vÜ ®¹i ngðêi ¸o − ngðêi cã nh÷ng cèng hiÕn to lín cho nghÖ thuËt hîp xðíng. 37

H×nh 16. BÐt-t«-ven (1770 - 1827)

VÒ héi ho¹, Rem-bran (1606 -1669) lµ ho¹ sÜ, nhµ ®å ho¹ Hµ Lan næi tiÕng thÕ kØ XVII vÒ tranh ch©n dung, tranh phong c¶nh víi nhiÒu chÊt liÖu - s¬n dÇu, kh¾c kim lo¹i...

VÒ tð tðëng, trµo lðu TriÕt häc ¸nh s¸ng thÕ kØ XVII -XVIII ® s¶n sinh ra nhiÒu nhµ tð tðëng lín _ c¸c nhµ Khai s¸ng, cã vai trß quan träng trong sù th¾ng lîi cña C¸ch m¹ng tð s¶n Ph¸p cuèi thÕ kØ XVIII vµ sù ph¸t triÓn tð tðëng cña ch©u ¢u. §ã lµ M«ng-te-xki-¬ (1689 - 1755), V«n-te (1694 - 1778), Rót-x« (1712 - 1778), nhµ tð tðëng cÊp tiÕn Mª-li-ª (1644 - 1729) vµ nhãm B¸ch khoa toµn thð do §i-®¬-r« (1713 -1784) ®øng ®Çu.

C¸c nhµ Khai s¸ng thÕ kØ XVII - XVIII ®ðîc xem nhð “nh÷ng ngðêi ®i trðíc dän ®ðêng cho C¸ch m¹ng Ph¸p 1789 th¾ng lîi”. ?

LËp b¶ng hÖ thèng vÒ c¸c t¸c gi¶, t¸c phÈm næi tiÕng thuéc c¸c lÜnh vùc v¨n häc, nghÖ thuËt vµo buæi ®Çu thêi cËn ®¹i.

2 Thµnh tùu cña v¨n häc, nghÖ thuËt tõ ®Çu thÕ kØ XIX ®Õn ®Çu thÕ kØ XX a) VÒ v¨n häc

Thêi k× tõ gi÷a thÕ kØ XIX ®Õn ®Çu thÕ kØ XX ®¸nh dÊu sù th¾ng lîi hoµn toµn cña chñ nghÜa tð b¶n ®èi víi chÕ ®é phong kiÕn trªn ph¹m vi thÕ giíi vµ chñ nghÜa tð b¶n chuyÓn sang giai ®o¹n ®Õ quèc chñ nghÜa. 38

ë phð¬ng T©y, khi giai cÊp tð s¶n n¾m quyÒn thèng trÞ vµ më réng viÖc x©m chiÕm, ®« hé c¸c nðíc thuéc ®Þa th× ®êi sèng cña nh©n d©n lao ®éng bÞ ¸p bøc ngµy cµng khèn khæ. NhiÒu nhµ v¨n, nhµ th¬, nh÷ng ngðêi ho¹t ®éng trªn lÜnh vùc nghÖ thuËt ® ph¶n ¸nh kh¸ ®Çy ®ñ, toµn diÖn hiÖn thùc x héi trong t¸c phÈm cña m×nh.

VÝch-to Huy-g« (1802 - 1885) lµ nhµ th¬, nhµ tiÓu thuyÕt, nhµ viÕt kÞch Ph¸p. Çc t¸c phÈm cña «ng, ®Æc biÖt xuÊt s¾c lµ tiÓu thuyÕt Nh÷ng ngðêi khèn khæ, thÓ hiÖn lßng yªu thð¬ng v« h¹n ®èi víi nh÷ng con ngðêi ®au khæ, mong t×m nh÷ng gi¶i ph¸p ®em l¹i h¹nh phóc cho hä. LÐp T«n-xt«i (1828 -1910), nhµ v¨n Nga, næi tiÕng víi çc t¸c phÈm : ChiÕn tranh vµ Hoµ b×nh, An-na Ka-rª-ni-na, Phôc sinh. Víi chñ nghÜa hiÖn thùc phª ph¸n, qua çc t¸c phÈm cña m×nh, T«n-xt«i ® chèng l¹i trËt tù x héi phong kiÕn Nga hoµng, ca ngîi phÈm chÊt cña ngðêi d©n Nga trong c«ng cuéc x©y dùng vµ b¶o vÖ Tæ quèc. Lª-nin ® ®¸nh gi¸ çc t¸c phÈm cña T«n-xt«i nhð “tÊm gð¬ng ph¶n chiÕu çch m¹ng Nga”.

M¸c Tuªn (1835 - 1910) lµ nhµ v¨n lín cña MÜ vµo thÕ kØ XIX - ®Çu thÕ kØ XX, víi c¸c t¸c phÈm næi tiÕng nhð : Nh÷ng ngðêi I-n«-x¨ng ®i du lÞch, Nh÷ng cuéc phiªu lðu cña T«m Xoay-¬. B»ng ngßi bót trµo phóng, hµi hðíc, mang tinh thÇn phª ph¸n s©u s¾c, M¸c Tuªn ® miªu t¶ ch©n thùc cuéc sèng x héi MÜ lóc bÊy giê, thÓ hiÖn lßng yªu thð¬ng víi con ngðêi, trðíc hÕt lµ nh©n d©n lao ®éng nghÌo khæ. Ngoµi ra, cßn cã nhiÒu nhµ v¨n, nhµ th¬ næi tiÕng kh¸c, nhð Pu-skin (Nga,

1799 - 1837), Ban-d¾c (Ph¸p, 1799 - 1850), An-®Ðc-xen (§an M¹ch, 1805 - 1875) ; cßn cã thÓ kÓ ®Õn M«-p¸t-x¨ng (Ph¸p, 1850 - 1893), Sª-khèp (Nga, 1860 - 1904),

Gi¾c L¬n-®¬n (MÜ, 1876 -1916), BÐc-t¬n BrÕch (§øc, 1898 -1956),... C¸c t¸c phÈm

cña hä ® ph¶n ¸nh kh¸ râ nÐt ®êi sèng nh©n d©n ®ð¬ng thêi, ®Æc biÖt lµ cña nh÷ng

ngðêi lao ®éng nghÌo khæ.

ë c¸c nðíc phð¬ng §«ng, v¨n häc còng cã nh÷ng bðíc tiÕn bé râ rÖt, ph¶n ¸nh cuéc sèng cña nh©n d©n dðíi ¸ch thùc d©n phong kiÕn, lßng kh¸t khao vµ ý chÝ anh hïng, quËt khëi trong ®Êu tranh cho ®éc lËp, tù do.

Ra-bin-®ra-n¸t Ta-go lµ nhµ v¨n ho¸ lín cña Ên §é. ¤ng ®Ó l¹i 52 tËp th¬, 42 vë kÞch, 12 cuèn tiÓu thuyÕt, nhiÒu truyÖn ng¾n, luËn v¨n, bót kÝ, ca khóc vµ tranh vÏ, tiªu biÓu lµ tËp Th¬ D©ng (®o¹t gi¶i N«ben n¨m 1913). C¸c s¸ng t¸c cña «ng thÓ hiÖn râ lßng yªu nðíc, yªu hoµ b×nh vµ tinh thÇn nh©n ®¹o s©u s¾c. 39

Lç TÊn (1881 -1936) lµ nhµ v¨n çch m¹ng næi tiÕng cña Trung Quèc, víi çc t¸c phÈm lín nhð : NhËt kÝ ngðêi ®iªn, AQ chÝnh truyÖn... H«-xª Ri-dan, nhµ v¨n, nhµ th¬ lín cña Phi-lÝp-pin, víi t¸c phÈm tiªu biÓu nhð §õng ®éng vµo t«i, ® tè ço téi ¸c cña kÎ thï x©m lðîc vµ miªu t¶ cuéc kh¸ng chiÕn giµnh ®éc lËp cña nh©n d©n Phi-lÝp-pin.

H«-xª M¸c-ti, nhµ v¨n Cu-ba, tiªu biÓu cho tinh thÇn ®Êu tranh, niÒm tin vµo th¾ng lîi cña cuéc ®Êu tranh cho ®éc lËp d©n téc vµ tiÕn bé x héi cña nh©n d©n Cu-ba còng nhð khu vùc MÜ Latinh.

H×nh 17. Ta-go (1861 - 1941)

H×nh 18. H«-xª M¸c-ti (1823 - 1893)

b) VÒ nghÖ thuËt

Thêi cËn ®¹i, ®Æc biÖt vµo cuèi thÕ kØ XIX - ®Çu thÕ kØ XX, c¸c lÜnh vùc nghÖ thuËt nhð kiÕn tróc, ©m nh¹c, ®iªu kh¾c... còng rÊt ph¸t triÓn. Cung ®iÖn VÐcxai (Ph¸p) ®ðîc hoµn thµnh vµo n¨m 1708, tiÕp tôc ®ðîc hoµn chØnh vµ trë thµnh mét c«ng tr×nh nghÖ thuËt kiÕn tróc ®Æc s¾c. NhiÒu t¸c phÈm mÜ thuËt næi tiÕng trong lÞch sö nh©n lo¹i ®ðîc trðng bµy trong c¸c b¶o tµng lín ra ®êi vµo thêi cËn ®¹i.

Cuèi thÕ kØ XIX - ®Çu thÕ kØ XX, ë Pa-ri (Ph¸p) ® tô hîp nhiÒu nhµ v¨n ho¸ lín, trong ®ã cã c¸c ho¹ sÜ danh tiÕng nhð Van Gèc (Hµ Lan), Phu-gi-ta (NhËt B¶n), Pi-c¸t-x« (T©y Ban Nha), Lª-vi-tan (Nga)...

VÒ ©m nh¹c, næi bËt lµ Trai-cèp-xki (1840 -1893) -mét trong nh÷ng ®iÓn h×nh cña nÒn ©m nh¹c hiÖn thùc thÕ giíi thêi bÊy giê. T¸c phÈm næi tiÕng cña «ng cã vë «pªra Con ®Çm pÝch, c¸c vë balª Hå thiªn nga, Ngðêi ®Ñp ngñ trong rõng...

H×nh 19. Bøc tranh “Th¸ng Ba” cña Lª-vi-tan

LËp b¶ng hÖ thèng kiÕn thøc vÒ c¸c nhµ v¨n ho¸ tõ ®Çu thÕ kØ XIX ®Õn ®Çu thÕ kØ XX : tªn t¸c gi¶, n¨m sinh -n¨m mÊt, t¸c phÈm tiªu biÓu.

3 Trµo lðu tð tðëng tiÕn bé vµ sù ra ®êi, ph¸t triÓn cña chñ nghÜa xn héi khoa häc tõ gi÷a thÕ kØ XIX ®Õn ®Çu thÕ kØ XX

Sù ph¸t triÓn cña chñ nghÜa tð b¶n tõ gi÷a thÕ kØ XIX g©y ra nhiÒu ®au khæ cho

nh©n d©n lao ®éng. Trong hoµn c¶nh Êy, mét sè nhµ tð tðëng tiÕn bé ®ð¬ng thêi ® nghÜ

®Õn viÖc x©y dùng mét x héi míi, kh«ng cã chÕ ®é tð h÷u, kh«ng cã bãc lét, nh©n d©n lµm chñ c¸c phð¬ng tiÖn s¶n xuÊt cña m×nh. Næi tiÕng nhÊt lµ c¸c nhµ tð tðëng Xanh Xi-m«ng (1760 -1825), Phu-ri-ª (1772 -1837) ë Ph¸p vµ ¤-oen (1771 -1858)

ë Anh. §ã lµ nh÷ng nhµ x héi kh«ng tðëng, v× tð tðëng cña hä kh«ng thÓ thùc hiÖn ®ðîc trong ®iÒu kiÖn chñ nghÜa tð b¶n vÉn ®ðîc duy tr× vµ ph¸t triÓn.

Hª-ghen vµ Phoi-¬-b¸ch lµ nh÷ng nhµ triÕt häc næi tiÕng cña §øc. Hª-ghen lµ nhµ triÕt häc duy t©m kh¸ch quan, cßn Phoi-¬-b¸ch tuy ®øng trªn lËp trðêng chñ nghÜa duy vËt, nhðng siªu h×nh khi xem nh÷ng thêi k× lÞch sö x héi loµi ngðêi kh«ng hÒ ph¸t triÓn mµ chØ cã sù kh¸c nhau do sù thay ®æi vÒ t«n gi¸o.

H×nh 20. Hª-ghen (1770 - 1831)

H×nh 21. Phoi-¬-b¸ch (1804 - 1872)

Häc thuyÕt kinh tÕ chÝnh trÞ tð s¶n cæ ®iÓn ph¸t sinh ë Anh víi c¸c ®¹i biÓu næi tiÕng lµ XmÝt vµ Ri-c¸c-®« (1772 - 1823). Tuy cã c«ng trong viÖc më ®Çu “lÝ luËn vÒ gi¸ trÞ lao ®éng”, nhðng hai «ng chØ nh×n thÊy mèi quan hÖ gi÷a vËt vµ vËt (hµng ho¸ nµy ®æi lÊy hµng ho¸ kh¸c) chø chða nh×n thÊy mèi quan hÖ gi÷a ngðêi víi ngðêi ®»ng sau sù trao ®æi hµng ho¸.

Cïng víi sù ph¸t sinh vµ ph¸t triÓn cña giai cÊp v« s¶n, phong trµo c«ng nh©n, häc thuyÕt chñ H×nh 22. A-®am XmÝt (1723 - 1790) nghÜa x héi khoa häc ra ®êi, do M¸c vµ ¡ng-ghen s¸ng lËp, ®ðîc Lª-nin ph¸t triÓn trong ®iÒu kiÖn chñ nghÜa tð b¶n chuyÓn sang giai ®o¹n ®Õ quèc chñ nghÜa vµ phong trµo ®Êu tranh cña c«ng nh©n ph¸t triÓn m¹nh mÏ.

Häc thuyÕt chñ nghÜa x héi khoa häc lµ sù kÕ thõa cã chän läc vµ ph¸t triÓn nh÷ng thµnh tùu khoa häc tù nhiªn vµ khoa häc x héi mµ loµi ngðêi ® ®¹t ®ðîc, chñ yÕu tõ ®Çu thÕ kØ XIX. Trong nh÷ng thµnh tùu Êy, næi bËt lµ ®Þnh luËt b¶o toµn 42

vµ chuyÓn ho¸ n¨ng lðîng, thuyÕt tÕ bµo, thuyÕt tiÕn ho¸ cña çc gièng loµi, çc trµo lðu triÕt häc cæ ®iÓn §øc, häc thuyÕt kinh tÕ chÝnh trÞ tð s¶n cæ ®iÓn Anh vµ lÝ luËn vÒ chñ nghÜa x héi kh«ng tðëng Ph¸p. Çc t¸c gia kinh ®iÓn cña chñ nghÜa x héi khoa häc x©y dùng häc thuyÕt cña m×nh trªn quan ®iÓm, lËp trðêng cña giai cÊp c«ng nh©n, thùc tiÔn ®Êu tranh cña phong trµo çch m¹ng v« s¶n thÕ giíi, tõ ®ã h×nh thµnh hÖ thèng lÝ luËn míi, võa çch m¹ng võa khoa häc. Häc thuyÕt cña çc «ng bao gåm 3 bé phËn chÝnh : triÕt häc, kinh tÕ chÝnh trÞ häc vµ chñ nghÜa x héi khoa häc. Chñ nghÜa M¸c -Lªnin lµ cð¬ng lÜnh çch m¹ng cho cuéc ®Êu tranh chèng chñ nghÜa tð b¶n, x©y dùng chñ nghÜa céng s¶n vµ më ra mét kØ nguyªn míi cho sù ph¸t triÓn cña khoa häc (c¶ khoa häc tù nhiªn vµ khoa häc x héi _ nh©n v¨n).

- Tr×nh bµy nh÷ng hiÓu biÕt cña em vÒ chñ nghÜa x· héi kh«ng tðëng.

-Häc thuyÕt chñ nghÜa x· héi khoa häc ra ®êi trong ®iÒu kiÖn lÞch sö nµo vµ cã vai trß nhð thÕ nµo ®èi víi sù ph¸t triÓn cña x· héi ?

0 !& & *

1. Sðu tÇm tµi liÖu, tranh ¶nh vÒ c¸c nhµ v¨n, nhµ th¬, nhµ so¹n nh¹c, ho¹ sÜ næi tiÕng thêi cËn ®¹i. 2. LËp b¶ng hÖ thèng kiÕn thøc vÒ c¸c nhµ v¨n ho¸ thêi cËn ®¹i : t¸c gi¶, n¨m sinh _ n¨m mÊt, t¸c phÈm, nhËn xÐt vÒ nh÷ng ®ãng gãp vµ h¹n chÕ. 3. DÉn mét t¸c phÈm v¨n häc, nghÖ thuËt (tù chän), nªu ®«i nÐt vÒ sù ph¶n ¸nh ®êi sèng x héi ®ð¬ng thêi cña t¸c phÈm ®ã.

Bµi 8 «n tËp

lÞch sö thÕ giíi cËn ®¹i

PhÇn lÞch sö thÕ giíi cËn ®¹i, tõ Çch m¹ng Hµ Lan ®Õn Çch m¹ng th¸ng Mðêi Nga gåm mét sè vÊn ®Ò c¬ b¶n sau ®©y : -Sù th¾ng lîi cña çch m¹ng tð s¶n ; sù x¸c lËp vµ ph¸t triÓn cña chñ nghÜa tð b¶n. -Sù ra ®êi vµ ph¸t triÓn cña phong trµo c«ng nh©n quèc tÕ. -Sù x©m lðîc thuéc ®Þa cña chñ nghÜa tð b¶n vµ phong trµo ®Êu tranh cña çc d©n téc chèng chñ nghÜa thùc d©n. -M©u thuÉn gi÷a çc nðíc tð b¶n chñ nghÜa dÉn tíi chiÕn tranh thÕ giíi. 1 Nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n

Sù kiÖn lÞch sö cña thêi k× nµy rÊt nhiÒu, v× vËy cÇn ghi nhí mét sè sù kiÖn c¬ b¶n theo c¸c nhãm :

-KiÕn thøc c¬ b¶n cña mét bµi víi mét sè sù kiÖn chñ yÕu. VÝ dô : “Nh÷ng sù kiÖn c¬ b¶n cña cuéc Çch m¹ng tð s¶n Ph¸p cuèi thÕ kØ XVIII” (nªu râ sù ph¸t triÓn ®i lªn cña çch m¹ng, sù thÓ hiÖn vai trß cña quÇn chóng nh©n d©n vµ ý nghÜa cña cuéc çch m¹ng).

-KiÕn thøc c¬ b¶n vÒ mét vÊn ®Ò lÞch sö mµ néi dung ®ðîc tr×nh bµy qua mét sè bµi. VÝ dô : “Çc cuéc çch m¹ng tð s¶n thÕ kØ XVI - thÕ kØ XIX” (nªu râ : nguyªn nh©n bïng næ, ®éng lùc, l nh ®¹o, h×nh thøc, diÔn biÕn, kÕt qu¶, ý nghÜa lÞch sö, h¹n chÕ). LËp b¶ng hÖ thèng vÒ çc sù kiÖn chÝnh cña lÞch sö thÕ giíi cËn ®¹i (theo mÉu gîi ý) : Thêi gian

Sù kiÖn -néi dung c¬ b¶n

KÕt qu¶, ý nghÜa

2 NhËn thøc ®óng nh÷ng vÊn ®Ò chñ yÕu

Häc tËp lÞch sö thÕ giíi cËn ®¹i kh«ng chØ n¾m çc sù kiÖn c¬ b¶n mµ ph¶i nhËn thøc ®óng nh÷ng vÊn ®Ò chñ yÕu. Thø nhÊt, cÇn hiÓu râ vÒ b¶n chÊt çc cuéc çch m¹ng tð s¶n. Dï h×nh thøc, diÔn biÕn vµ kÕt qu¶ ®¹t ®ðîc kh¸c nhau, song ®Òu cã nguyªn nh©n s©u xa vµ c¬ b¶n gièng nhau, cïng nh»m mét môc tiªu chung (gi¶i quyÕt m©u thuÉn gi÷a quan

hÖ phong kiÕn lçi thêi víi lùc lðîng s¶n xuÊt míi -tð b¶n chñ nghÜa). Th¾ng lîi cña c¸ch m¹ng tð s¶n ë nh÷ng møc ®é kh¸c nhau ®Òu t¹o ®iÒu kiÖn cho chñ nghÜa tð b¶n ph¸t triÓn.

Thø hai, nh÷ng n¨m cuèi thÕ kØ XIX - ®Çu thÕ kØ XX lµ thêi k× ph¸t triÓn nhanh chãng vµ m¹nh mÏ cña chñ nghÜa tð b¶n. §©y lµ thêi k× chñ nghÜa tð b¶n tõ giai ®o¹n tù do c¹nh tranh chuyÓn dÇn sang giai ®o¹n ®éc quyÒn, tøc chñ nghÜa ®Õ quèc. Chñ nghÜa ®Õ quèc cã nh÷ng ®Æc trðng riªng, song kh«ng thay ®æi b¶n chÊt cña chñ nghÜa tð b¶n mµ chØ lµm cho c¸c m©u thuÉn vèn cã vµ míi n¶y sinh thªm trÇm träng.

Thø ba, m©u thuÉn gi÷a giai cÊp v« s¶n vµ tð s¶n - hai giai cÊp c¬ b¶n cña x héi tð b¶n chñ nghÜa _ ngµy cµng s©u s¾c, dÉn ®Õn cuéc ®Êu tranh cña v« s¶n chèng tð s¶n ngµy cµng m¹nh mÏ. Phong trµo ®Êu tranh nµy ph¸t triÓn tõ “tù ph¸t” ®Õn “tù gi¸c” vµ lµ c¬ së cho sù ra ®êi cña häc thuyÕt chñ nghÜa x héi khoa häc, mµ C¸c M¸c vµ Phri-®rÝch ¡ng-ghen lµ nh÷ng ngðêi s¸ng lËp. Chñ nghÜa M¸c ® ®ða phong trµo ®Êu tranh cña c«ng nh©n tõng bðíc ®i ®Õn th¾ng lîi, dï ph¶i tr¶i qua nh÷ng bðíc th¨ng trÇm, nh÷ng thÊt b¹i.

Thø tð, chñ nghÜa tð b¶n ph¸t triÓn g¾n liÒn víi cuéc x©m chiÕm çc nðíc nhá yÕu ë ch©u ¸, ch©u Phi vµ khu vùc MÜ Latinh... lµm thuéc ®Þa. ViÖc chiÕm h÷u thuéc ®Þa cña çc nðíc tð b¶n thùc d©n dÉn tíi m©u thuÉn gi÷a çc nðíc ®Õ quèc, ®ßi chia l¹i thuéc ®Þa vµ lµ nguyªn nh©n chñ yÕu g©y ra ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt. Ngay tõ ®Çu, nh©n d©n çc nðíc bÞ x©m lðîc ® ®Êu tranh m¹nh mÏ chèng chñ

nghÜa thùc d©n, ®Õ quèc vµ sau ®ã chèng thÕ lùc phong kiÕn tay sai.

3 Bµi tËp thùc hµnh

Trong qu¸ tr×nh häc tËp, ®Æc biÖt khi «n tËp, cÇn tiÕn hµnh nh÷ng bµi tËp tr¾c nghiÖm kh¸ch quan, bµi tËp tù luËn, bµi tËp thùc hµnh nh»m cñng cè, kh¾c s©u kiÕn thøc c¬ b¶n ® häc.

0 !& & *

1. Néi dung c¬ b¶n cña lÞch sö thÕ giíi cËn ®¹i bao gåm nh÷ng vÊn ®Ò nµo ? 2. Nªu nh÷ng ®iÓm chung vµ riªng cña Çch m¹ng tð s¶n Anh thÕ kØ XVII, ChiÕn tranh giµnh ®éc lËp cña çc thuéc ®Þa Anh ë B¾c MÜ vµ Çch m¹ng tð s¶n Ph¸p cuèi thÕ kØ XVIII (cã thÓ lËp b¶ng so s¸nh, hÖ thèng kiÕn thøc...). 3. Nªu mét sè luËn ®iÓm c¬ b¶n trong tð tðëng cña M¸c, ¡ng-ghen vµ Lª-nin vÒ sø mÖnh lÞch sö cña giai cÊp c«ng nh©n. 4. LËp b¶ng thèng kª nh÷ng diÔn biÕn chÝnh cña ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt. 5. Tr×nh bµy diÔn biÕn chÝnh cña phong trµo ®Êu tranh gi¶i phãng d©n téc ë çc nðíc ch©u ¸.

Hai phÇn

LÞch sö thÕ giíi hiÖn ®¹i (PhÇn tõ n¨m 1917 ®Õn n¨m 1945)

Chð¬ng I

C¸ch m¹ng th¸ng Mðêi Nga n¨m 1917 vμ c«ng cuéc x©y dùng chñ nghÜa x· héi ë Liªn X« (1921 − 1941)

Çch m¹ng th¸ng Mðêi Nga n¨m 1917 Bµi 9 vμ cuéc ®Êu tranh b¶o vÖ çch m¹ng (1917 - 1921) Çch m¹ng th¸ng Mðêi n¨m 1917 bïng næ vμ th¾ng lîi ë Nga, nhμ nðíc x· héi chñ nghÜa ®Çu tiªn ra ®êi, më ra mét thêi k× míi trong lÞch sö thÕ giíi. Gi÷a vßng v©y cña çc thÕ lùc ph¶n çch m¹ng trong nðíc vμ çc nðíc ®Õ quèc bªn ngoμi, nh©n d©n X« viÕt, ®ðîc sù ñng hé cña nh©n d©n thÕ giíi, ®· kiªn cðêng chiÕn ®Êu, x©y dùng vμ b¶o vÖ thμnh c«ng nh÷ng thμnh qu¶ cña Çch m¹ng th¸ng Mðêi.

I − Çch m¹ng th¸ng Mðêi Nga n¨m 1917 1 T×nh h×nh nðíc Nga trðíc çch m¹ng Sau Çch m¹ng 1905 − 1907, Nga vÉn lμ mét nðíc qu©n chñ chuyªn chÕ, ®øng ®Çu lμ Nga hoμng Ni-c«-lai II. Sù tån t¹i cña chÕ ®é qu©n chñ vμ nh÷ng tμn tÝch phong kiÕn kh«ng chØ lμm cho ®êi sèng nh©n d©n Nga ngμy cμng khã kh¨n mμ cßn k×m h·m nÆng nÒ sù ph¸t triÓn cña chñ nghÜa tð b¶n ë nðíc nμy. N¨m 1914, Nga hoμng tham gia cuéc chiÕn tranh ®Õ quèc, g©y nªn nh÷ng hËu qu¶ nghiªm träng cho ®Êt nðíc : kinh tÕ suy sôp, n¹n ®ãi x¶y ra ë nhiÒu n¬i... Qu©n ®éi liªn tiÕp thua trËn. Mäi nçi khæ ®Ì nÆng lªn çc tÇng líp nh©n d©n, ®Æc biÖt lμ n«ng d©n, c«ng nh©n Nga vμ h¬n 100 d©n téc kh¸c trong ®Õ quèc Nga. Phong trμo ph¶n ®èi chiÕn tranh, ®ßi lËt ®æ chÕ ®é Nga hoμng lan réng kh¾p trong nðíc. ChÝnh phñ Nga hoμng ngμy cμng tá ra bÊt lùc, kh«ng cßn kh¶ n¨ng tiÕp tôc thèng trÞ nhð cò ®ðîc n÷a. Nðíc Nga ®· tiÕn s¸t tíi mét cuéc çch m¹ng. 48

H×nh 23. Nh÷ng ngðêi lÝnh Nga ngoµi mÆt trËn, th¸ng 1 - 1917

Em cã nhËn xÐt g× vÒ t×nh h×nh nðíc Nga trðíc c¸ch m¹ng ?

2 Tõ C¸ch m¹ng th¸ng Hai ®Õn C¸ch m¹ng th¸ng Mðêi

H×nh 24. “Tù do cho nðíc Nga” (tranh vÏ n¨m 1917 vÒ C¸ch m¹ng th¸ng Hai)

Th¸ng 2 - 1917 (theo lÞch Nga)(1), cuéc c¸ch m¹ng d©n chñ tð s¶n bïng næ ë Nga. Sù kiÖn më ®Çu lµ cuéc biÓu t×nh cña 9 v¹n n÷ c«ng nh©n ë Thñ ®«

(1) ë Nga, trðíc th¸ng 3 – 1918 dïng lÞch Nga, so víi dð¬ng lÞch chËm 13 ngµy. SGK ghi nh÷ng sù kiÖn trðíc th¸ng 3 – 1918 theo lÞch Nga, cã ghi chó phÇn tÝnh theo dð¬ng lÞch trong ngoÆc ®¬n.

Pª-t¬-r«-gr¸t (nay lµ Xanh Pª-tÐc-bua)(1). Phong trµo nhanh chãng lan réng toµn thµnh phè vµ chuyÓn tõ tæng b i c«ng chÝnh trÞ sang khëi nghÜa vò trang. Qu©n khëi nghÜa chiÕm çc c«ng së, b¾t giam çc bé trðëng vµ tðíng t¸ cña Nga hoµng. ChÕ ®é qu©n chñ chuyªn chÕ sôp ®æ. Tin th¾ng lîi cña cuéc khëi nghÜa ë Thñ ®« ® lan nhanh kh¾p trong nðíc. ChØ trong vßng 8 ngµy, trªn ph¹m vi c¶ nðíc, quÇn chóng nh©n d©n ® vïng dËy lËt ®æ chÕ ®é cò, bÇu ra çc x« viÕt ®¹i biÓu c«ng nh©n, n«ng d©n vµ binh lÝnh. Giai cÊp tð s¶n thµnh lËp ChÝnh phñ l©m thêi. Nðíc Nga trë thµnh nðíc Céng hoµ.

Çch m¹ng d©n chñ tð s¶n th¸ng Hai th¾ng lîi. Tuy nhiªn, mét t×nh h×nh chÝnh trÞ phøc t¹p chða tõng cã ® diÔn ra ë nðíc Nga. §ã lµ t×nh tr¹ng hai chÝnh quyÒn song song tån t¹i : ChÝnh phñ tð s¶n l©m thêi vµ X« viÕt ®¹i biÓu c«ng nh©n, n«ng d©n vµ binh lÝnh. Hai chÝnh quyÒn nµy ®¹i diÖn cho lîi Ých cña çc giai cÊp kh¸c nhau nªn kh«ng thÓ cïng tån t¹i l©u dµi. Trðíc t×nh h×nh ®ã, Lª-nin vµ §¶ng B«nsªvÝch ® chuÈn bÞ kÕ ho¹ch tiÕp tôc lµm çch m¹ng, lËt ®æ ChÝnh phñ tð s¶n l©m thêi.

Th¸ng 4 _ 1917, Lª-nin cã b¶n b¸o ço quan träng trðíc Trung ð¬ng §¶ng B«nsªvÝch (sau nµy ® ®i vµo lÞch sö víi tªn gäi LuËn cð¬ng th¸ng tð), chØ ra môc tiªu vµ ®ðêng lèi chuyÓn tõ çch m¹ng d©n chñ tð s¶n sang çch m¹ng x héi chñ nghÜa.

Tr¶i qua 8 th¸ng ®Êu tranh, tõ ®Êu tranh hoµ b×nh nh»m tËp hîp lùc lðîng quÇn chóng ®«ng ®¶o ®Ó ®ñ søc lËt ®æ giai cÊp tð s¶n, §¶ng B«nsªvÝch ®· chuyÓn sang khëi nghÜa vò trang giµnh chÝnh quyÒn. §Çu th¸ng 10 - 1917, kh«ng khÝ çch m¹ng bao trïm kh¾p nðíc Nga. Ngµy 7 -10 (20 -10), Lª-nin bÝ mËt rêi PhÇn Lan vÒ Pª-t¬-r«-gr¸t, trùc tiÕp chØ ®¹o çch m¹ng. Çc ®éi CËn vÖ ®á ra ®êi. Trung t©m Qu©n sù çch m¹ng ®ðîc thµnh lËp ®Ó l·nh ®¹o cuéc khëi nghÜa trong c¶ nðíc.

Cuéc khëi nghÜa b¾t ®Çu ®ªm 24 - 10 (6 - 11). Çc ®éi CËn vÖ ®á ® nhanh chãng chiÕm ®ðîc nh÷ng vÞ trÝ then chèt ë Thñ ®«. §ªm 25 -10 (7 -11), qu©n khëi nghÜa chiÕm Cung ®iÖn Mïa §«ng. Toµn bé ChÝnh phñ tð s¶n l©m thêi (trõ Thñ tðíng Kª-ren-xki) bÞ b¾t. Ngµy 25 - 10 (7 - 11) trë thµnh ngµy th¾ng lîi cña cuéc Çch m¹ng x héi chñ nghÜa th¸ng Mðêi. TiÕp theo, khëi nghÜa th¾ng lîi ë M¸t-xc¬-va ; ®Çu n¨m 1918, çch m¹ng giµnh ®ðîc th¾ng lîi hoµn toµn trªn ®Êt nðíc Nga réng lín. ? 50

- C¸ch m¹ng th¸ng Hai n¨m 1917 ®· thùc hiÖn ®ðîc nh÷ng nhiÖm vô g× ?

-C¸ch m¹ng th¸ng Mðêi diÔn ra nhð thÕ nµo ?

(1) Tõ th¸ng 3 – 1918, M¸t-xc¬-va trë thµnh Thñ ®« cña nðíc Nga.

II - Cuéc ®Êu tranh x©y dùng vµ b¶o vÖ chÝnh quyÒn X« ViÕt 1 X©y dùng ChÝnh quyÒn X« viÕt

Ngay trong ®ªm 25 - 10 - 1917 (7 - 11 - 1917), §¹i héi X« viÕt toµn Nga lÇn thø hai khai m¹c ë §iÖn Xm«-nði, tuyªn bè thµnh lËp ChÝnh quyÒn X« viÕt do Lª-nin ®øng ®Çu. NhiÖm vô hµng ®Çu cña ChÝnh quyÒn X« viÕt lµ ®Ëp tan bé m¸y nhµ nðíc cò cña giai cÊp tð s¶n vµ ®Þa chñ, khÈn trð¬ng x©y dùng bé m¸y nhµ nðíc míi cña nh÷ng ngðêi lao ®éng.

Çc s¾c lÖnh ®Çu tiªn cña ChÝnh quyÒn X« viÕt ® ®ðîc th«ng qua : S¾c lÖnh hoµ b×nh vµ S¾c lÖnh ruéng ®Êt. ChÝnh quyÒn X« viÕt nhanh chãng thùc hiÖn çc biÖn ph¸p nh»m thñ tiªu nh÷ng tµn tÝch cña chÕ ®é phong kiÕn, xo¸ bá sù ph©n biÖt ®¼ng cÊp, nh÷ng ®Æc quyÒn cña Gi¸o héi, thùc hiÖn nam n÷ b×nh quyÒn, çc d©n téc b×nh ®¼ng vµ cã quyÒn tù quyÕt. Çc c¬ quan trung ð¬ng vµ X« viÕt çc ®Þa phð¬ng ®ðîc thµnh lËp, thay thÕ hoµn toµn chÝnh quyÒn tð s¶n. Hång qu©n c«ng n«ng ®ðîc thµnh lËp ®Ó b¶o vÖ chÝnh quyÒn míi...

Nhµ nðíc tiÕn hµnh quèc h÷u ho¸ c¸c nhµ m¸y, xÝ nghiÖp cña giai cÊp tð s¶n, thµnh lËp Héi ®ång Kinh tÕ quèc d©n tèi cao ®Ó x©y dùng nÒn kinh tÕ x héi chñ nghÜa. ?

ChÝnh quyÒn X« viÕt ®· lµm nh÷ng viÖc g× vµ ®em l¹i lîi Ých cho ai ?

2 B¶o vÖ ChÝnh quyÒn X« viÕt

Cuèi n¨m 1918, qu©n ®éi 14 nðíc ®Õ quèc c©u kÕt víi lùc lðîng ph¶n c¸ch m¹ng trong nðíc më cuéc tÊn c«ng vò trang nh»m tiªu diÖt nðíc Nga X« viÕt non trÎ. Trong suèt 3 n¨m (1918 - 1920), nh©n d©n Nga ® tËp trung toµn bé søc lùc tiÕn hµnh cuéc chiÕn ®Êu chèng thï trong, giÆc ngoµi trong nh÷ng ®iÒu kiÖn v« cïng khã kh¨n ®Ó gi÷ v÷ng ChÝnh quyÒn X« viÕt.

H×nh 25. ¸p phÝch n¨m 1920 "B¹n ®x ghi tªn t×nh nguyÖn chða ?" - kªu gäi thanh niªn nhËp ngò b¶o vÖ ®Êt nðíc

Trong hoµn c¶nh ®Êt nðíc bÞ bao v©y, tõ n¨m 1919 ChÝnh quyÒn X« viÕt thùc hiÖn ChÝnh s¸ch céng s¶n thêi chiÕn. Nhµ nðíc kiÓm so¸t toµn bé nÒn c«ng nghiÖp, trðng thu lð¬ng thùc thõa cña n«ng d©n, thi hµnh chÕ ®é lao ®éng cðìng bøc ®èi víi toµn d©n (tõ 16 ®Õn 50 tuæi)... nh»m huy ®éng tèi ®a mäi nguån cña c¶i, nh©n lùc cña ®Êt nðíc phôc vô cho cuéc chiÕn ®Êu chèng thï trong, giÆc ngoµi.

Võa chiÕn ®Êu, võa x©y dùng, Hång qu©n vµ nh©n d©n X« viÕt ® tõng bðíc ®Èy lïi c¸c cuéc tÊn c«ng cña lùc lðîng ph¶n c¸ch m¹ng trong vµ ngoµi nðíc. Cuèi n¨m 1920, chiÕn sù chÊm døt, Nhµ nðíc X« viÕt ®ðîc b¶o vÖ vµ gi÷ v÷ng. ?

ChÝnh s¸ch céng s¶n thêi chiÕn cã nh÷ng néi dung g× vµ ý nghÜa lÞch sö nhð thÕ nµo ?

III _ ý nghÜa lÞch sö cña C¸ch m¹ng th¸ng M êi nga

Çch m¹ng th¸ng Mðêi ® lµm thay ®æi hoµn toµn t×nh h×nh ®Êt nðíc vµ sè phËn cña hµng triÖu con ngðêi ë Nga. Mét kØ nguyªn míi ® më ra trong lÞch sö nðíc Nga : giai cÊp c«ng nh©n, nh©n d©n lao ®éng vµ çc d©n téc ®ðîc gi¶i phãng khái mäi ¸ch ¸p bøc, bãc lét, ®øng lªn lµm chñ ®Êt nðíc vµ vËn mÖnh cña m×nh. Th¾ng lîi cña Çch m¹ng th¸ng Mðêi ® lµm thay ®æi côc diÖn thÕ giíi, cæ vò m¹nh mÏ vµ ®Ó l¹i nhiÒu bµi häc quý b¸u cho phong trµo çch m¹ng cña giai cÊp c«ng nh©n, nh©n d©n lao ®éng vµ çc d©n téc bÞ ¸p bøc trªn toµn thÕ giíi. ?

Nªu ý nghÜa lÞch sö cña C¸ch m¹ng th¸ng Mðêi Nga.

0 !& & *

1. V× sao n¨m 1917 ë nðíc Nga ® diÔn ra hai cuéc c¸ch m¹ng ? 2. ViÖc x©y dùng vµ b¶o vÖ ChÝnh quyÒn X« viÕt diÔn ra nhð thÕ nµo ngay sau khi C¸ch m¹ng th¸ng Mðêi thµnh c«ng ?

Bµi 10

Liªn X« x©y dùng chñ nghÜa x· héi (1921 -1941) §Ó kh«i phôc ®Êt nðíc sau chiÕn tranh, nh©n d©n X« viÕt ® thùc hiÖn thµnh c«ng ChÝnh s¸ch kinh tÕ míi (1921 - 1925) vµ triÓn khai c«ng cuéc x©y dùng chñ nghÜa x héi. Tr¶i qua hai kÕ ho¹ch 5 n¨m ®Çu tiªn, Liªn X« ® ®¹t ®ðîc nh÷ng thµnh tùu to lín vÒ mäi mÆt vµ trë thµnh mét cðêng quèc c«ng nghiÖp x héi chñ nghÜa.

I -ChÝnh s¸ch kinh tÕ míi vµ c«ng cuéc kh«i phôc kinh tÕ (1921 - 1925) 1 ChÝnh s¸ch kinh tÕ míi

N¨m 1921, nðíc Nga X« viÕt bðíc vµo thêi k× hoµ b×nh x©y dùng ®Êt nðíc trong hoµn c¶nh cùc k× khã kh¨n. NÒn kinh tÕ quèc d©n bÞ tµn ph¸ nghiªm träng, t×nh h×nh chÝnh trÞ kh«ng æn ®Þnh, c¸c lùc lðîng ph¶n c¸ch m¹ng ®iªn cuång chèng ph¸, g©y b¹o lo¹n ë nhiÒu n¬i.

Trong bèi c¶nh ®ã, th¸ng 3 - 1921, §¶ng B«nsªvÝch Nga quyÕt ®Þnh thùc hiÖn ChÝnh s¸ch kinh tÕ míi (NEP) do V.I. Lª-nin ®Ò xðíng, bao gåm c¸c chÝnh s¸ch chñ yÕu vÒ n«ng nghiÖp, c«ng nghiÖp, thð¬ng nghiÖp vµ tiÒn tÖ.

Trong n«ng nghiÖp, Nhµ nðíc thay thÕ chÕ ®é trðng thu lð¬ng thùc thõa b»ng thu thuÕ lð¬ng thùc. ThuÕ lð¬ng thùc nép b»ng hiÖn vËt. Sau khi nép ®ñ thuÕ ®· quy ®Þnh tõ trðíc mïa gieo h¹t, n«ng d©n toµn quyÒn sö dông sè lð¬ng thùc dð thõa vµ ®ðîc tù do b¸n ra thÞ trðêng.

Trong c«ng nghiÖp, Nhµ nðíc tËp trung kh«i phôc c«ng nghiÖp nÆng, cho phÐp tð nh©n ®ðîc thuª hoÆc x©y dùng nh÷ng xÝ nghiÖp lo¹i nhá (dðíi 20 c«ng nh©n) cã sù kiÓm so¸t cña Nhµ nðíc ; khuyÕn khÝch tð b¶n nðíc ngoµi ®Çu tð, kinh doanh ë Nga. Nhµ nðíc n¾m c¸c ngµnh kinh tÕ chñ chèt nhð c«ng nghiÖp, giao th«ng vËn t¶i, ng©n hµng, ngo¹i thð¬ng. Nhµ nðíc chÊn chØnh viÖc tæ chøc, qu¶n lÝ s¶n xuÊt c«ng nghiÖp. PhÇn lín c¸c xÝ nghiÖp chuyÓn sang chÕ ®é tù h¹ch to¸n kinh tÕ, c¶i tiÕn chÕ ®é tiÒn lð¬ng nh»m n©ng cao n¨ng suÊt lao ®éng.

Trong lÜnh vùc thð¬ng nghiÖp vµ tiÒn tÖ, tð nh©n ®ðîc tù do bu«n b¸n, trao ®æi, më l¹i c¸c chî, kh«i phôc vµ ®Èy m¹nh mèi liªn hÖ gi÷a thµnh thÞ vµ n«ng th«n. N¨m 1924, Nhµ nðíc ph¸t hµnh ®ång róp míi thay cho c¸c lo¹i tiÒn cò.

B»ng viÖc thùc hiÖn ChÝnh s¸ch kinh tÕ míi, chØ sau mét thêi gian ng¾n, nÒn kinh tÕ quèc d©n cña nðíc Nga X« viÕt ® cã nh÷ng chuyÓn biÕn râ rÖt. B¶ng thèng kª s¶n lðîng mét sè s¶n phÈm kinh tÕ cña nðíc Nga (1921 - 1923) # '

)

Ngò cèc (triÖu tÊn) Gang (triÖu tÊn) ThÐp (triÖu tÊn)

V¶i sîi (triÖu mÐt) §iÖn (triÖu kW/h )

37,6

56,6

0,2

0,7

0,1

105,0

0,55

H×nh 26. C«ng nh©n lµm viÖc trong xÝ nghiÖp ë Nga thêi k× ChÝnh s¸ch kinh tÕ míi

0,3

691,0

1,1

ChÝnh s¸ch kinh tÕ míi lµ sù chuyÓn ®æi kÞp thêi tõ nÒn kinh tÕ do Nhµ nðíc n¾m ®éc quyÒn vÒ mäi mÆt sang nÒn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn, nhðng vÉn ®Æt dðíi sù kiÓm so¸t cña Nhµ nðíc. Víi chÝnh s¸ch nµy, nh©n d©n X« viÕt ® vðît qua ®ðîc nh÷ng khã kh¨n to lín, phÊn khëi s¶n xuÊt vµ hoµn thµnh c«ng cuéc kh«i phôc kinh tÕ. Cho ®Õn nay, ChÝnh s¸ch kinh tÕ míi cßn ®Ó l¹i nhiÒu kinh nghiÖm ®èi víi c«ng cuéc x©y dùng chñ nghÜa x héi ë mét sè nðíc trªn thÕ giíi. 54

ChÝnh s¸ch kinh tÕ míi t¸c ®éng ®Õn nÒn kinh tÕ nðíc Nga nhð thÕ nµo ? (xem b¶ng thèng kª)

2 Sù thµnh lËp Liªn bang Céng hoµ xn héi chñ nghÜa X« viÕt

C«ng cuéc x©y dùng vµ b¶o vÖ ®Êt nðíc ®ßi hái çc d©n téc trªn l nh thæ X« viÕt ph¶i liªn minh chÆt chÏ víi nhau nh»m t¨ng cðêng søc m¹nh vÒ mäi mÆt. Dðíi sù chØ ®¹o trùc tiÕp cña Lª-nin, §¹i héi lÇn thø nhÊt çc x« viÕt toµn Liªn bang, diÔn ra cuèi th¸ng 12 - 1922, ® tuyªn bè thµnh lËp Liªn bang Céng hoµ xx héi chñ nghÜa X« viÕt (gäi t¾t lµ Liªn X«), gåm 4 nðíc Céng hoµ X« viÕt ®Çu tiªn lµ Nga, U-crai-na, Bª-l«-rót-xi-a vµ Ngo¹i Çp-ca-d¬(1). MÆc dï cã sù chªnh lÖch vÒ tr×nh ®é ph¸t triÓn kinh tÕ, vÒ d©n sè vµ diÖn tÝch gi÷a çc nðíc céng hoµ, nhðng tð tðëng chØ ®¹o c¬ b¶n cña Lª-nin trong viÖc thµnh lËp Liªn X« lµ sù b×nh ®¼ng vÒ mäi mÆt vµ quyÒn tù quyÕt cña çc d©n téc, sù gióp ®ì lÉn nhau v× môc tiªu chung lµ x©y dùng thµnh c«ng chñ nghÜa x· héi.

Ngµy 21 - 1 - 1924, Lª-nin, l nh tô vÜ ®¹i cña giai cÊp v« s¶n, ngðêi ®øng ®Çu §¶ng vµ Nhµ nðíc X« viÕt qua ®êi. §ã lµ mét tæn thÊt to lín ®èi víi nh©n d©n Liªn X«, giai cÊp c«ng nh©n quèc tÕ vµ c¸c d©n téc bÞ ¸p bøc trªn toµn thÕ giíi. Sau khi Lª-nin mÊt, Xta-lin lªn thay, tiÕp tôc l nh ®¹o c«ng cuéc x©y dùng vµ b¶o vÖ ®Êt nðíc Liªn X« trong nh÷ng n¨m 1924 – 1953. ?

ViÖc thµnh lËp Liªn bang X« viÕt cã ý nghÜa nhð thÕ nµo ?

II -C«ng cuéc x©y dùng Chñ nghÜa xd héi ë Liªn X« (1925 -1941) 1 Nh÷ng kÕ ho¹ch 5 n¨m ®Çu tiªn

Sau khi hoµn thµnh c«ng cuéc kh«i phôc kinh tÕ, nh©n d©n Liªn X« bðíc vµo thêi k× x©y dùng chñ nghÜa x héi víi nhiÖm vô träng t©m lµ c«ng nghiÖp ho¸ xx héi chñ nghÜa. (1) §Õn n¨m 1940, Liªn X« gåm 15 nðíc céng hoµ.

H×nh 27. Lðîc ®å Liªn X« n¨m 1940 Liªn X« thùc hiÖn nhiÖm vô c«ng nghiÖp ho¸ theo ®ðêng lèi ðu tiªn ph¸t triÓn c«ng nghiÖp nÆng : c«ng nghiÖp chÕ t¹o m¸y mãc vµ n«ng cô, c«ng nghiÖp n¨ng lðîng (®iÖn, than, dÇu má...), c«ng nghiÖp khai kho¸ng, c«ng nghiÖp quèc phßng... Trong 2 n¨m ®Çu (1926 -1927), Liªn X« ®· tõng bðíc gi¶i quyÕt thµnh c«ng c¸c vÊn ®Ò vÒ vèn ®Çu tð, ®µo t¹o c¸n bé kÜ thuËt, c«ng nh©n lµnh nghÒ...

C«ng cuéc c«ng nghiÖp ho¸ ngµy cµng më réng ®ßi hái ph¶i cã nh÷ng kÕ ho¹ch dµi h¹n víi nh÷ng môc tiªu cô thÓ cho tõng thêi k×. §ã lµ nh÷ng kÕ ho¹ch 5 n¨m ph¸t triÓn kinh tÕ - x héi. KÕ ho¹ch 5 n¨m lÇn thø nhÊt (1928 - 1932) vµ kÕ ho¹ch 5 n¨m lÇn thø hai (1933 - 1937) ®Òu ®ðîc hoµn thµnh trðíc thêi h¹n. Qua hai kÕ ho¹ch 5 n¨m, c«ng cuéc x©y dùng chñ nghÜa x héi ® ®¹t ®ðîc nhiÒu thµnh tùu to lín, ®ða Liªn X« tõ mét nðíc n«ng nghiÖp l¹c hËu trë thµnh mét cðêng quèc c«ng nghiÖp x héi chñ nghÜa. N¨m 1937, s¶n lðîng c«ng nghiÖp chiÕm 77,4% tæng s¶n phÈm quèc d©n. 56

H×nh 28. Nhµ m¸y liªn hîp luyÖn kim Ma-nhi-t«-goãc-xc¬ ®ðîc x©y dùng trong nh÷ng n¨m 1929 - 1934 B¶ng thèng kª s¶n lðîng mét sè s¶n phÈm c«ng nghiÖp cña Liªn X« (1929 - 1938) (§¬n vÞ : triÖu tÊn)

# '

)

Than

40,1

132,9

ThÐp

4,9

18,0

Gang

8,0

26,3

Trong n«ng nghiÖp, 93% sè n«ng hé víi trªn 90% diÖn tÝch canh t¸c ® ®ðîc ®ða vµo nÒn n«ng nghiÖp tËp thÓ ho¸, cã quy m« s¶n xuÊt lín vµ c¬ së vËt chÊt kÜ thuËt ®ðîc c¬ giíi ho¸. VÒ v¨n ho¸ -gi¸o dôc, Liªn X« ® thanh to¸n n¹n mï ch÷, x©y dùng hÖ thèng gi¸o dôc thèng nhÊt, hoµn thµnh phæ cËp gi¸o dôc tiÓu häc trong c¶ nðíc vµ thùc hiÖn phæ cËp gi¸o dôc trung häc c¬ së ë c¸c thµnh phè.

Cïng víi nh÷ng biÕn ®æi vÒ kinh tÕ, c¬ cÊu giai cÊp trong x héi còng thay ®æi. C¸c giai cÊp bãc lét bÞ xo¸ bá, chØ cßn l¹i hai giai cÊp lao ®éng lµ c«ng nh©n vµ n«ng d©n tËp thÓ cïng tÇng líp trÝ thøc x héi chñ nghÜa. Tõ n¨m 1937, nh©n d©n Liªn X« tiÕp tôc thùc hiÖn kÕ ho¹ch 5 n¨m lÇn thø ba, nhðng c«ng cuéc x©y dùng chñ nghÜa x héi t¹m thêi bÞ gi¸n ®o¹n bëi cuéc chiÕn tranh x©m lðîc cña ph¸t xÝt §øc. Tuy cã mét sè sai lÇm, ¶nh hðëng ®Õn sù ph¸t triÓn 57

cña ®Êt nðíc (kh«ng thùc hiÖn tèt nguyªn t¾c tù nguyÖn trong tËp thÓ ho¸ n«ng nghiÖp, chða chó träng ®óng møc ®Õn viÖc n©ng cao ®êi sèng nh©n d©n...), c«ng cuéc x©y dùng chñ nghÜa x héi ë Liªn X« trong nh÷ng n¨m 1925 -1941 vÉn ®¹t ®ðîc nh÷ng thµnh tùu to lín, t¹o nªn nh÷ng biÕn ®æi vÒ nhiÒu mÆt, cã lîi cho nh©n d©n, x©y dùng lùc lðîng vò trang hïng m¹nh ®Ó b¶o vÖ Tæ quèc. ?

- Qua b¶ng thèng kª trªn, h·y nªu nhËn xÐt vÒ thµnh tùu cña Liªn X« trong lÜnh vùc c«ng nghiÖp.

-Nªu nh÷ng thµnh tùu cña Liªn X« qua hai kÕ ho¹ch 5 n¨m ®Çu tiªn.

2 Quan hÖ ngo¹i giao cña Liªn X«

Sau Çch m¹ng th¸ng Mðêi, ChÝnh quyÒn X« viÕt ® tõng bðíc thiÕt lËp quan hÖ ngo¹i giao víi mét sè nðíc l¸ng giÒng ë ch©u ¸ vµ ch©u ¢u. Tån t¹i gi÷a vßng v©y thï ®Þch cña chñ nghÜa tð b¶n thÕ giíi, Liªn X« ® kiªn tr× vµ bÒn bØ ®Êu tranh trong quan hÖ quèc tÕ, tõng bðíc ph¸ vì chÝnh s¸ch bao v©y, c« lËp vÒ kinh tÕ vµ ngo¹i giao cña çc nðíc ®Õ quèc. Trong vßng 4 n¨m (1922 -1925), çc cðêng quèc tð b¶n : §øc, Anh, I-ta-li-a, Ph¸p, NhËt B¶n lÇn lðît c«ng nhËn vµ thiÕt lËp quan hÖ ngo¹i giao víi Liªn X«. §Çu n¨m 1925, Liªn X« ®· thiÕt lËp quan hÖ ngo¹i giao chÝnh thøc víi trªn 20 quèc gia. N¨m 1933, MÜ -cðêng quèc tð b¶n ®øng ®Çu thÕ giíi - ®· c«ng nhËn vµ thiÕt lËp quan hÖ ngo¹i giao víi Liªn X«. §ã lµ th¾ng lîi to lín cña nÒn ngo¹i giao X« viÕt, kh¼ng ®Þnh uy tÝn ngµy cµng cao cña Liªn X« trªn trðêng quèc tÕ.

Liªn X« ®· ®¹t ®ðîc nh÷ng thµnh tùu g× trong quan hÖ ngo¹i giao vµo nh÷ng n¨m 1922 - 1933 ?

0 !& & *

1. Nªu nh÷ng néi dung c¬ b¶n cña ChÝnh s¸ch kinh tÕ míi. 2. Tr×nh bµy nh÷ng biÕn ®æi vÒ mäi mÆt cña Liªn X« sau hai kÕ ho¹ch 5 n¨m ®Çu tiªn. 3. Qua lðîc ®å Liªn X« n¨m 1940, h y x¸c ®Þnh vÞ trÝ, tªn gäi c¸c nðíc céng hoµ trong Liªn bang X« viÕt. 58

Chð¬ng II

c¸c nðíc tð b¶n chñ nghÜa gi÷a hai cuéc chiÕn tranh thÕ giíi (1918 − 1939)

Bµi 11

t×nh h×nh çc nðíc tð b¶n gi÷a hai cuéc chiÕn tranh thÕ giíi (1918 − 1939) Sau ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt, trong sù ph¸t triÓn chung cña çc cðêng quèc, çc nðíc tð b¶n MÜ, Anh, Ph¸p, §øc, I-ta-li-a vμ NhËt B¶n ®· tr¶i qua mét qu¸ tr×nh ph¸t triÓn víi nhiÒu biÕn ®éng to lín, dÉn tíi ChiÕn tranh thÕ giíi thø hai.

1 ThiÕt lËp trËt tù thÕ giíi míi theo hÖ thèng VÐcxai − Oasinht¬n ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt kÕt thóc, çc nðíc tð b¶n ®· tæ chøc Héi nghÞ hoμ b×nh ë VÐcxai (1919 − 1920) vμ Oa-sinh-t¬n (1921 − 1922) ®Ó kÝ kÕt hoμ ðíc vμ çc hiÖp ðíc ph©n chia quyÒn lîi. Mét trËt tù thÕ giíi míi ®ðîc thiÕt lËp th«ng qua çc v¨n kiÖn ®ðîc kÝ ë VÐcxai vμ Oa-sinh-t¬n, thðêng ®ðîc gäi lμ hÖ thèng VÐcxai − Oasinht¬n. Víi hÖ thèng VÐcxai − Oasinht¬n, mét trËt tù thÕ giíi míi ®· ®ðîc thiÕt lËp, ph¶n ¸nh tð¬ng quan lùc lðîng míi gi÷a çc nðíc tð b¶n. Çc nðíc th¾ng trËn, trðíc hÕt lμ Anh, Ph¸p, MÜ, NhËt B¶n, giμnh ®ðîc nhiÒu quyÒn lîi vÒ kinh tÕ vμ x¸c lËp sù ¸p ®Æt, n« dÞch ®èi víi çc nðíc b¹i trËn, ®Æc biÖt lμ çc d©n téc thuéc ®Þa vμ phô thuéc. §ång thêi, ngay gi÷a çc nðíc tð b¶n th¾ng trËn còng n¶y sinh nh÷ng bÊt ®ång do m©u thuÉn vÒ quyÒn lîi. ChÝnh v× thÕ, quan hÖ hoμ b×nh gi÷a çc nðíc tð b¶n trong thêi gian nμy chØ lμ t¹m thêi vμ máng manh.

Nh»m duy tr× trËt tù thÕ giíi míi, Héi Quèc liªn - mét tæ chøc chÝnh trÞ mang tÝnh quèc tÕ ®Çu tiªn _ ®ðîc thµnh lËp víi sù tham gia cña 44 nðíc thµnh viªn.

H×nh 29. Sù thay ®æi b¶n ®å chÝnh trÞ ch©u ¢u theo hÖ thèng VÐcxai - Oasinht¬n

Dùa vµo lðîc ®å trªn, h·y so s¸nh sù thay ®æi l·nh thæ c¸c nðíc ch©u ¢u n¨m 1923 víi n¨m 1914.

2 Cao trµo c¸ch m¹ng 1918 - 1923 ë c¸c nðíc tð b¶n. Quèc tÕ Céng s¶n

Do hËu qu¶ cña ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt vµ th¾ng lîi cña Çch m¹ng th¸ng Mðêi Nga n¨m 1917, mét cao trµo çch m¹ng ® bïng næ ë hÇu kh¾p çc nðíc tð b¶n ch©u ¢u trong nh÷ng n¨m 1918 -1923. §Ønh cao cña phong trµo lµ sù thµnh lËp çc nðíc Céng hoµ X« viÕt ë Hung-ga-ri (3 -1919), ë Ba-vi-e (§øc, 4 -1919), thÓ hiÖn kh¸t väng cña quÇn chóng lao ®éng vÒ mét x héi c«ng b»ng, d©n chñ. Phong trµo ®Êu tranh kh«ng chØ dõng l¹i ë nh÷ng yªu s¸ch kinh tÕ mµ cßn nh»m ñng hé nðíc Nga X« viÕt. Tuy kh«ng giµnh ®ðîc th¾ng lîi nhðng phong trµo ® ®Ó l¹i nh÷ng bµi häc kinh nghiÖm quý b¸u cho cuéc ®Êu tranh cña giai cÊp c«ng nh©n. Trong cao trµo çch m¹ng (1918 -1923), çc ®¶ng céng s¶n ® ®ðîc thµnh lËp ë nhiÒu nðíc, nhð ë §øc, ¸o, Hung-ga-ri, Ba Lan, PhÇn Lan, ¸c-hen-ti-na...

Sù ph¸t triÓn cña phong trµo c¸ch m¹ng thÕ giíi ®ßi hái ph¶i cã mét tæ chøc quèc tÕ ®Ó tËp hîp lùc lðîng vµ chØ ®¹o theo mét ®ðêng lèi ®óng ®¾n. Th¾ng lîi cña C¸ch m¹ng th¸ng Mðêi Nga vµ sù tån t¹i cña Nhµ nðíc X« viÕt lµ ®iÒu kiÖn thuËn lîi ®Ó thùc hiÖn yªu cÇu ®ã.

Víi nh÷ng nç lùc cña Lª-nin vµ mét sè nhµ ho¹t ®éng çch m¹ng quèc tÕ, §¹i héi thµnh lËp Quèc tÕ Céng s¶n (cßn gäi lµ Quèc tÕ thø ba) ®ðîc tiÕn hµnh t¹i M¸t-xc¬-va th¸ng 3 - 1919. Trong thêi gian tån t¹i, tõ n¨m 1919 ®Õn n¨m 1943, Quèc tÕ Céng s¶n ® tiÕn hµnh 7 ®¹i héi, ®Ò ra ®ðêng lèi çch m¹ng phï hîp víi tõng thêi k× ph¸t triÓn cña çch m¹ng thÕ giíi. §¹i héi II (1920) gi÷ mét vÞ trÝ næi bËt trong lÞch sö ho¹t ®éng cña Quèc tÕ Céng s¶n víi LuËn cð¬ng vÒ vai trß cña §¶ng Céng s¶n, LuËn cð¬ng vÒ vÊn ®Ò d©n téc vµ vÊn ®Ò thuéc ®Þa do Lª-nin khëi th¶o.

T¹i §¹i héi VII (1935), Quèc tÕ Céng s¶n ®· chØ râ nguy c¬ cña chñ nghÜa ph¸t xÝt vµ kªu gäi çc ®¶ng céng s¶n tÝch cùc ®Êu tranh thµnh lËp çc mÆt trËn nh©n d©n nh»m thèng nhÊt çc lùc lðîng v× môc tiªu chèng ph¸t xÝt, chèng chiÕn tranh.

N¨m 1943, trðíc nh÷ng thay ®æi cña t×nh h×nh thÕ giíi, Quèc tÕ Céng s¶n tuyªn bè tù gi¶i t¸n. Quèc tÕ Céng s¶n ® cã nh÷ng ®ãng gãp to lín trong phong trµo çch m¹ng thÕ giíi. ? -Nªu nh÷ng nÐt næi bËt cña cao trµo çch m¹ng 1918 -1923 ë çc nðíc tð b¶n ch©u ¢u.

-Qua c¸c néi dung ho¹t ®éng cña §¹i héi II vµ §¹i héi VII, h·y nhËn xÐt vÒ vai trß cña Quèc tÕ Céng s¶n ®èi víi phong trµo c¸ch m¹ng thÕ giíi.

3 Cuéc khñng ho¶ng kinh tÕ 1929 - 1933 vµ hËu qu¶ cña nã

Th¸ng 10 -1929, khñng ho¶ng kinh tÕ bïng næ ë MÜ, sau ®ã lan ra toµn bé thÕ giíi tð b¶n, chÊm døt thêi k× æn ®Þnh vµ t¨ng trðëng cña chñ nghÜa tð b¶n. Cuéc khñng ho¶ng kÐo dµi gÇn 4 n¨m, trÇm träng nhÊt lµ n¨m 1932, ch¼ng nh÷ng tµn ph¸ nÆng nÒ nÒn kinh tÕ c¸c nðíc tð b¶n chñ nghÜa mµ cßn g©y ra nh÷ng hËu qu¶ nghiªm träng vÒ chÝnh trÞ, x héi. Hµng chôc triÖu c«ng nh©n thÊt nghiÖp, n«ng d©n mÊt ruéng ®Êt, sèng trong c¶nh nghÌo ®ãi, tóng quÉn. NhiÒu cuéc ®Êu tranh, biÓu t×nh, tuÇn hµnh cña nh÷ng ngðêi thÊt nghiÖp diÔn ra ë kh¾p c¸c nðíc.

Khñng ho¶ng kinh tÕ ® ®e do¹ nghiªm träng sù tån t¹i cña chñ nghÜa tð b¶n. §Ó cøu v n t×nh thÕ, c¸c nðíc tð b¶n buéc ph¶i xem xÐt l¹i con ®ðêng ph¸t triÓn cña 61

m×nh. Trong khi çc nðíc MÜ, Anh, Ph¸p tiÕn hµnh nh÷ng c¶i çch kinh tÕ - x héi ®Ó kh¾c phôc hËu qu¶ cña cuéc khñng ho¶ng vµ ®æi míi qu¸ tr×nh qu¶n lÝ, tæ chøc s¶n xuÊt th× çc nðíc §øc, I-ta-li-a, NhËt B¶n l¹i t×m kiÕm lèi tho¸t b»ng nh÷ng h×nh thøc thèng trÞ míi. §ã lµ viÖc thiÕt lËp çc chÕ ®é ®éc tµi ph¸t xÝt -nÒn chuyªn chÝnh khñng bè c«ng khai cña nh÷ng thÕ lùc ph¶n ®éng nhÊt, hiÕu chiÕn nhÊt.

H×nh 30. Mét cuéc ®i bé cña c«ng nh©n Anh tõ Gia-r©u ®Õn Lu©n §«n ®Ó ®ßi viÖc lµm

§øc, I-ta-li-a, NhËt B¶n lµ nh÷ng nðíc kh«ng cã hoÆc cã Ýt thuéc ®Þa, ngµy cµng thiÕu vèn, thiÕu nguyªn liÖu vµ thÞ trðêng, ® ®i theo con ®ðêng ph¸t xÝt ho¸ chÕ ®é chÝnh trÞ ®Ó cøu v n t×nh tr¹ng khñng ho¶ng nghiªm träng cña m×nh. Quan hÖ gi÷a c¸c cðêng quèc tð b¶n chuyÓn biÕn ngµy cµng phøc t¹p. Sù h×nh thµnh hai khèi ®Õ quèc ®èi lËp : mét bªn lµ MÜ, Anh, Ph¸p víi mét bªn lµ §øc, I-ta-li-a, NhËt B¶n vµ cuéc ch¹y ®ua vò trang r¸o riÕt ® b¸o hiÖu nguy c¬ cña mét cuéc chiÕn tranh thÕ giíi míi.

- Cuéc khñng ho¶ng kinh tÕ 1929 - 1933 ®· g©y ra nh÷ng hËu qu¶ g× ?

-T¹i sao cuéc khñng ho¶ng kinh tÕ 1929 - 1933 l¹i dÉn tíi nguy c¬ mét cuéc chiÕn tranh thÕ giíi míi ?

4 Phong trµo MÆt trËn Nh©n d©n chèng ph¸t xÝt vµ nguy c¬ chiÕn tranh

Ngay tõ ®Çu nh÷ng n¨m 30 cña thÕ kØ XX, dðíi sù chØ ®¹o cña Quèc tÕ Céng s¶n vµ çc ®¶ng céng s¶n, phong trµo ®Êu tranh chèng ph¸t xÝt, chèng chiÕn tranh lan réng ë nhiÒu nðíc. Nh÷ng ngðêi céng s¶n ® thiÕt lËp ®ðîc sù thèng nhÊt hµnh ®éng víi çc ®¶ng x héi d©n chñ, çc lùc lðîng yªu nðíc, thµnh lËp MÆt trËn Nh©n d©n chèng chñ nghÜa ph¸t xÝt ë Ph¸p, I-ta-li-a, TiÖp Kh¾c, Hi L¹p, T©y Ban Nha vµ nhiÒu nðíc kh¸c. Th¾ng lîi cña MÆt trËn Nh©n d©n Ph¸p trong nh÷ng n¨m 1936 -1939 lµ sù kiÖn næi bËt trong cuéc ®Êu tranh chèng chñ nghÜa ph¸t xÝt. Trong cuéc tæng tuyÓn cö 62

th¸ng 5 -1936, MÆt trËn Nh©n d©n Ph¸p giµnh ®ðîc th¾ng lîi vµ thµnh lËp chÝnh phñ do Lª-«ng B¬-lum ®øng ®Çu. Phong trµo MÆt trËn Nh©n d©n ® b¶o vÖ ®ðîc nÒn d©n chñ, ®ða nðíc Ph¸p vðît qua hiÓm ho¹ cña chñ nghÜa ph¸t xÝt.

ë T©y Ban Nha, MÆt trËn Nh©n d©n còng giµnh ®ðîc th¾ng lîi trong cuéc tæng tuyÓn cö vµo th¸ng 2 - 1936 vµ ChÝnh phñ MÆt trËn Nh©n d©n ®ðîc thµnh lËp. Tuy nhiªn, trðíc ¶nh hðëng ngµy cµng lín cña nh÷ng ngðêi céng s¶n trong ChÝnh phñ vµ çc biÖn ph¸p c¶i çch tiÕn bé, çc nðíc ®Õ quèc ® t¨ng cðêng gióp ®ì thÕ lùc ph¸t xÝt do Phran-c« cÇm ®Çu g©y néi chiÕn nh»m thñ tiªu nÒn céng hoµ.

H×nh 31. Lª-«ng B¬-lum (bªn ph¶i) - ngðêi ®øng ®Çu ChÝnh phñ MÆt trËn Nh©n d©n Ph¸p n¨m 1936

Cuéc chiÕn tranh chèng ph¸t xÝt cña nh©n d©n T©y Ban Nha (1936 -1939) nhËn ®ðîc sù ñng hé to lín cña phong trµo çch m¹ng thÕ giíi. 35 000 chiÕn sÜ tõ 53 quèc gia trªn thÕ giíi ® t×nh nguyÖn chiÕn ®Êu b¶o vÖ nðíc Céng hoµ T©y Ban Nha. Tuy nhiªn, do so s¸nh lùc lðîng gi÷a çch m¹ng vµ ph¶n çch m¹ng qu¸ chªnh lÖch, do sù can thiÖp cña ph¸t xÝt §øc, I-ta-li-a vµ sù nhðîng bé cña çc nðíc tð b¶n, cuéc chiÕn tranh chèng ph¸t xÝt cña nh©n d©n T©y Ban Nha cuèi cïng bÞ thÊt b¹i.

MÆt trËn Nh©n d©n Ph¸p ®· giµnh ®ðîc th¾ng lîi nhð thÕ nµo ?

0 !& & *

1. Tr×nh bµy c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn cña chñ nghÜa tð b¶n gi÷a hai cuéc chiÕn tranh thÕ giíi (1918 -1939). 2. Nªu nh÷ng hËu qu¶ vÒ chÝnh trÞ, x héi cña cuéc khñng ho¶ng kinh tÕ (1929 -1933) ®èi víi c¸c nðíc tð b¶n. 3. Phong trµo MÆt trËn Nh©n d©n chèng ph¸t xÝt vµ nguy c¬ chiÕn tranh diÔn ra nhð thÕ nµo ? 63

Bµi 12

Nðíc §øc gi÷a hai cuéc chiÕn tranh thÕ giíi (1918 -1939) Trong kho¶ng 10 n¨m ®Çu sau chiÕn tranh (1918 -1929), nðíc §øc ® kh¾c phôc ®ðîc t×nh tr¹ng khñng ho¶ng vÒ kinh tÕ vµ chÝnh trÞ, bðíc vµo thêi k× æn ®Þnh ng¾n ngñi (1924 - 1929). Trong 10 n¨m sau ®ã (1929 1939), cuéc khñng ho¶ng kinh tÕ thÕ giíi ® dÉn tíi viÖc nh÷ng ngðêi theo chñ nghÜa ph¸t xÝt lªn n¾m quyÒn, më ra mét thêi k× ®en tèi trong lÞch sö nðíc §øc.

I - N íc §øc trong nh÷ng n¨m 1918 - 1929

1 Nðíc §øc vµ cao trµo c¸ch m¹ng 1918 - 1923

Sau ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt, nðíc §øc b¹i trËn hoµn toµn bÞ suy sôp vÒ kinh tÕ, chÝnh trÞ vµ qu©n sù. M©u thuÉn x héi ngµy cµng gay g¾t dÉn tíi sù bïng næ cuéc C¸ch m¹ng d©n chñ tð s¶n th¸ng 11 - 1918. ChØ trong vßng mét tuÇn lÔ, c¸ch m¹ng lan réng trªn ph¹m vi toµn quèc, quÇn chóng ® lËt ®æ nÒn qu©n chñ. Mïa hÌ n¨m 1919, Quèc héi lËp hiÕn häp t¹i thµnh phè Vai-ma, th«ng qua HiÕn ph¸p vµ thiÕt lËp chÕ ®é céng hoµ tð s¶n -thðêng ®ðîc gäi lµ nÒn Céng hoµ Vaima.

Th¸ng 6 - 1919, ChÝnh phñ §øc ph¶i kÝ kÕt Hoµ ðíc VÐcxai víi c¸c nðíc th¾ng trËn vµ ph¶i chÞu nh÷ng ®iÒu kiÖn hÕt søc nÆng nÒ. ViÖc thùc hiÖn nh÷ng ®iÒu kho¶n cña Hoµ ðíc lµm cho ®Êt nðíc vèn ® kiÖt quÖ sau 4 n¨m chiÕn tranh cµng trë nªn rèi lo¹n h¬n.

Theo Hoµ ðíc VÐcxai, nðíc §øc mÊt ®i 1/8 diÖn tÝch ®Êt ®ai, 1/12 d©n sè, 1/3 má s¾t, 1/3 má than, 2/5 s¶n lðîng gang, 1/3 s¶n lðîng thÐp vµ mét kho¶n båi thðêng chiÕn phÝ khæng lå... Toµn bé g¸nh nÆng cña Hoµ ðíc ®Ì lªn vai quÇn chóng lao ®éng. Nðíc §øc l©m vµo cuéc khñng ho¶ng kinh tÕ,

H×nh 32. L¹m ph¸t ë §øc - TrÎ em lµm diÒu b»ng nh÷ng ®ång m¸c mÊt gi¸ vµo ®Çu n¨m 1920

tµi chÝnh tåi tÖ chða tõng thÊy. §ång m¸c sôt gi¸ nghiªm träng (n¨m 1914 : 1 ®«la MÜ tð¬ng ®ð¬ng 4,2 m¸c ; th¸ng 9 - 1923 : 1 ®«la MÜ tð¬ng ®ð¬ng 98 860 000 m¸c).

Trong bèi c¶nh ®ã, phong trµo c¸ch m¹ng tiÕp tôc d©ng cao trong nh÷ng n¨m 1919 -1923. §¶ng Céng s¶n §øc (thµnh lËp th¸ng 12 -1918) ® trùc tiÕp l nh ®¹o phong trµo. §Ønh cao cña phong trµo lµ cuéc næi dËy cña c«ng nh©n vïng Ba-vi-e th¸ng 4 - 1919, dÉn ®Õn sù thµnh lËp nðíc Céng hoµ X« viÕt Ba-vi-e. Cuéc khëi nghÜa vò trang cña c«ng nh©n H¨m-buèc th¸ng 10 - 1923 lµ ©m hðëng cuèi cïng cña c¬n b o t¸p c¸ch m¹ng v« s¶n ë §øc. ? - T×nh h×nh nðíc §øc trong nh÷ng n¨m 1918 -1923 cã nh÷ng ®iÓm nµo næi bËt ? -H×nh 32 nãi lªn ®iÒu g× ?

2 Nh÷ng n¨m æn ®Þnh t¹m thêi (1924 - 1929)

Cuèi n¨m 1923, nðíc §øc ® vðît qua ®ðîc thêi k× khñng ho¶ng kinh tÕ vµ chÝnh trÞ sau chiÕn tranh. ChÝnh quyÒn tð s¶n ® ®Èy lïi phong trµo c¸ch m¹ng cña quÇn chóng, tõng bðíc kh¾c phôc t×nh tr¹ng hçn lo¹n vÒ tµi chÝnh, t¹o ®µ cho nÒn kinh tÕ kh«i phôc vµ ph¸t triÓn. Tõ n¨m 1925, s¶n xuÊt c«ng nghiÖp §øc ph¸t triÓn m¹nh, vµ ®Õn n¨m 1929 ®· vðît qua Anh, Ph¸p, ®øng ®Çu ch©u ¢u. Qu¸ tr×nh tËp trung s¶n xuÊt diÔn ra m¹nh mÏ, c¸c tËp ®oµn tð b¶n ®éc quyÒn lín xuÊt hiÖn, th©u tãm nh÷ng ngµnh kinh tÕ chÝnh cña nðíc §øc.

VÒ chÝnh trÞ, chÕ ®é Céng hoµ Vaima ®ðîc cñng cè, quyÒn lùc cña giíi tð b¶n ®éc quyÒn ®ðîc t¨ng cðêng. ChÝnh phñ tð s¶n thi hµnh chÝnh s¸ch ®µn ¸p phong trµo ®Êu tranh cña c«ng nh©n. C¸c ®¶ng tð s¶n c«ng khai tuyªn truyÒn tð tðëng phôc thï cho nðíc §øc. VÒ ®èi ngo¹i, ®Þa vÞ quèc tÕ cña nðíc §øc dÇn dÇn ®ðîc phôc håi víi viÖc nðíc nµy tham gia Héi Quèc liªn, kÝ kÕt mét sè hiÖp ðíc víi c¸c nðíc tð b¶n ch©u ¢u vµ Liªn X«. ?

T×nh h×nh nðíc §øc trong nh÷ng n¨m 1924 - 1929 nhð thÕ nµo ?

II - N íc §øc trong nh÷ng n¨m 1929 - 1939 1 Khñng ho¶ng kinh tÕ vµ qu¸ tr×nh §¶ng Quèc xn lªn cÇm quyÒn

Cuéc khñng ho¶ng kinh tÕ thÕ giíi cuèi n¨m 1929 ® gi¸ng ®ßn nÆng nÒ vµo nÒn kinh tÕ §øc. N¨m 1932, s¶n xuÊt c«ng nghiÖp gi¶m 47% so víi nh÷ng n¨m trðíc khñng ho¶ng. Hµng ngh×n nhµ m¸y, xÝ nghiÖp ph¶i ®ãng cöa. Sè ngðêi thÊt nghiÖp lªn tíi h¬n 5 triÖu ngðêi. M©u thuÉn x héi vµ cuéc ®Êu tranh cña quÇn chóng lao ®éng ® dÉn tíi cuéc khñng ho¶ng chÝnh trÞ trÇm träng. Giai cÊp tð s¶n cÇm quyÒn kh«ng ®ñ søc m¹nh ®Ó duy tr× chÕ ®é céng hoµ tð s¶n, ®ða ®Êt nðíc vðît qua cuéc khñng ho¶ng ®ã.

Trong bèi c¶nh Êy, c¸c thÕ lùc ph¶n ®éng, hiÕu chiÕn, ®Æc biÖt lµ §¶ng C«ng nh©n quèc gia x héi (gäi t¾t lµ §¶ng Quèc x ), ngµy cµng më réng ¶nh hðëng trong quÇn chóng. §øng ®Çu §¶ng Quèc x lµ HÝt-le, ra søc tuyªn truyÒn, kÝch ®éng chñ nghÜa phôc thï, chèng céng s¶n vµ ph©n biÖt chñng téc, chñ trð¬ng ph¸t xÝt ho¸ bé m¸y nhµ nðíc, thiÕt lËp chÕ ®é ®éc tµi khñng bè c«ng khai.

Trong khi giíi ®¹i tð b¶n ngµy cµng ñng hé lùc lðîng ph¸t xÝt, §¶ng Céng s¶n §øc ® kªu gäi quÇn chóng ®Êu tranh ®Ó thµnh lËp MÆt trËn thèng nhÊt chèng chñ nghÜa ph¸t xÝt. Tuy nhiªn, §¶ng X héi d©n chñ - ®¶ng cã ¶nh hðëng trong quÇn chóng nh©n d©n lao ®éng - ® tõ chèi hîp t¸c víi nh÷ng ngðêi céng s¶n. §iÒu ®ã ® t¹o ®iÒu kiÖn H×nh 33. Tæng thèng Hin-®en-bua trao quyÒn cho c¸c thÕ lùc ph¸t xÝt lªn cÇm Thñ tðíng cho HÝt-le ngµy 30 - 1 - 1933 quyÒn ë §øc. Ngµy 30 - 1 - 1933, Tæng thèng Hin-®en-bua chØ ®Þnh HÝt-le lµm Thñ tðíng vµ thµnh lËp chÝnh phñ míi, më ra mét thêi k× ®en tèi trong lÞch sö nðíc §øc. ?

V× sao chñ nghÜa ph¸t xÝt th¾ng thÕ ë §øc ?

2 Nðíc §øc trong nh÷ng n¨m 1933 - 1939

VÒ chÝnh trÞ : Tõ n¨m 1933, ChÝnh phñ HÝt-le r¸o riÕt thiÕt lËp nÒn chuyªn chÝnh ®éc tµi, c«ng khai khñng bè c¸c ®¶ng ph¸i d©n chñ tiÕn bé, trðíc hÕt lµ §¶ng Céng s¶n §øc. Th¸ng 3 - 1933, chÝnh quyÒn ph¸t xÝt vu c¸o nh÷ng ngðêi céng s¶n ®èt ch¸y nhµ Quèc héi, ®Æt §¶ng Céng s¶n ra ngoµi vßng ph¸p luËt vµ b¾t giam 10 v¹n ®¶ng viªn céng s¶n.

N¨m 1934, Tæng thèng Hin-®en-bua qua ®êi, HÝt-le tuyªn bè huû bá HiÕn ph¸p Vaima, tù xðng lµ Quèc trðëng suèt ®êi. NÒn Céng hoµ Vaima hoµn toµn sôp ®æ.

VÒ kinh tÕ, chÝnh quyÒn ph¸t xÝt tiÕn hµnh tæ chøc nÒn kinh tÕ theo hðíng tËp trung, mÖnh lÖnh, phôc vô nhu cÇu qu©n sù. Th¸ng 7 -1933, HÝt-le thµnh lËp Tæng héi ®ång kinh tÕ ®Ó ®iÒu hµnh ho¹t ®éng cña çc ngµnh kinh tÕ. Çc ngµnh c«ng nghiÖp dÇn dÇn ®ðîc phôc håi vµ ho¹t ®éng hÕt søc khÈn trð¬ng, ®Æc biÖt lµ c«ng nghiÖp qu©n sù. Çc ngµnh giao th«ng vËn t¶i, x©y dùng ®ðêng s¸ ®ðîc t¨ng cðêng ®Ó gi¶i quyÕt n¹n thÊt nghiÖp vµ phôc vô nhu cÇu qu©n sù. NÒn kinh tÕ §øc ® tho¸t khái khñng ho¶ng. N¨m 1938, tæng s¶n lðîng c«ng nghiÖp cña §øc t¨ng 28% so víi giai ®o¹n trðíc khñng ho¶ng vµ vðît qua mét sè nðíc tð b¶n ch©u ¢u. B¶ng thèng kª s¶n lðîng mét sè s¶n phÈm c«ng nghiÖp cña Anh, Ph¸p, I-ta-li-a, §øc n¨m 1937 32 ( '

) Than (triÖu tÊn)

244,3

45,5

1,6

239,9

§iÖn (tØ kW/h)

33,1

20,0

15,4

49,0

S¾t (triÖu tÊn)

4,3

11,5

0,5

2,8

13,2

7,9

2,1

19,8

493,0

200,0

78,0

351,0

ThÐp (triÖu tÊn) ¤ t« (ngh×n chiÕc)

H×nh 34. Cuéc duyÖt binh kØ niÖm 5 n¨m ngµy HÝt-le lªn cÇm quyÒn (BÐc-lin, th¸ng 1 - 1938)

VÒ ®èi ngo¹i, chÝnh quyÒn HÝt-le t¨ng cðêng çc ho¹t ®éng chuÈn bÞ chiÕn tranh. Th¸ng 10 - 1933, nðíc §øc tuyªn bè rót khái Héi Quèc liªn ®Ó ®ðîc tù do hµnh ®éng. N¨m 1935, HÝt-le ban hµnh lÖnh tæng ®éng viªn, tuyªn bè thµnh lËp ®éi qu©n thðêng trùc vµ b¾t ®Çu triÓn khai çc ho¹t ®éng qu©n sù ë ch©u ¢u. §Õn n¨m 1938, víi ®éi qu©n 1 500 000 ngðêi cïng 30 000 xe t¨ng vµ kho¶ng 4 000 m¸y bay, nðíc §øc ® trë thµnh mét tr¹i lÝnh khæng lå, chuÈn bÞ tiÕn hµnh çc kÕ ho¹ch g©y chiÕn tranh x©m lðîc. ?

Qua b¶ng thèng kª nªu trªn, h·y nhËn xÐt vÒ t×nh h×nh kinh tÕ nðíc §øc so víi mét sè nðíc ch©u ¢u.

0 !& & *

1. Tr×nh bµy ng¾n gän c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn cña nðíc §øc gi÷a hai cuéc chiÕn tranh thÕ giíi. 2. Trong nh÷ng n¨m 1933 - 1939, ChÝnh phñ HÝt-le ® thùc hiÖn chÝnh s¸ch kinh tÕ, chÝnh trÞ vµ ®èi ngo¹i nhð thÕ nµo ? 68

Bµi 13

Nðíc MÜ gi÷a hai cuéc chiÕn tranh thÕ giíi (1918 -1939) Trong nh÷ng n¨m 1918 - 1939, nðíc MÜ ® tr¶i qua nh÷ng bðíc th¨ng trÇm ®Çy kÞch tÝnh : tõ sù phån vinh cña nÒn kinh tÕ trong thËp niªn 20 ®Õn cuéc khñng ho¶ng vµ suy tho¸i nÆng nÒ chða tõng thÊy trong lÞch sö nðíc MÜ nh÷ng n¨m 1929 - 1933. ChÝnh s¸ch míi cña Tæng thèng Ru-d¬-ven ® ®ða nðíc MÜ tho¸t ra khái khñng ho¶ng vµ duy tr× ®ðîc sù ph¸t triÓn cña chñ nghÜa tð b¶n.

I - N íc MÜ trong nh÷ng n¨m 1918 - 1929 1 T×nh h×nh kinh tÕ

ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt ® ®em l¹i “nh÷ng c¬ héi vµng” cho nðíc MÜ. Víi nÒn kinh tÕ ®¹t møc t¨ng trðëng cao trong suèt nh÷ng n¨m trong vµ sau chiÕn tranh, MÜ trë thµnh nðíc tð b¶n giµu m¹nh nhÊt. Cïng víi lîi thÕ ®ã, viÖc c¶i tiÕn kÜ thuËt, thùc hiÖn phð¬ng ph¸p s¶n xuÊt d©y chuyÒn vµ më réng quy m« s¶n xuÊt ® ®ða nÒn kinh tÕ MÜ bðíc vµo thêi k× phån vinh trong thËp niªn 20 cña thÕ kØ XX. Sù phån vinh cña kinh tÕ MÜ ®ðîc thÓ hiÖn ë møc t¨ng trðëng cao cña c¸c ngµnh kinh tÕ. ChØ trong vßng 6 n¨m (1923 -1929), s¶n lðîng c«ng nghiÖp t¨ng 69%. N¨m 1929, MÜ chiÕm 48% s¶n lðîng c«ng nghiÖp thÕ giíi, vðît qua s¶n lðîng c«ng nghiÖp cña 5 cðêng quèc c«ng nghiÖp lµ Anh, Ph¸p, §øc, I-ta-li-a vµ NhËt B¶n céng l¹i. MÜ ®øng ®Çu thÕ giíi vÒ c¸c ngµnh c«ng nghiÖp s¶n xuÊt « t«, thÐp, dÇu má... §Æc biÖt, sù bïng næ cña ngµnh s¶n

xuÊt « t« ®· t¸c ®éng m¹nh ®Õn c¸c ngµnh c«ng nghiÖp kh¸c. N¨m 1919, nðíc MÜ s¶n xuÊt ®ðîc 7 triÖu « t«, ®Õn n¨m 1924 ®¹t 24 triÖu chiÕc. VÒ tµi chÝnh, tõ chç ph¶i vay nî ch©u ¢u 6 tØ ®«la trðíc chiÕn tranh, MÜ ®· trë thµnh chñ nî cña thÕ giíi (riªng Anh vµ Ph¸p nî MÜ 10 tØ ®«la). N¨m 1929, MÜ n¾m 60% sè vµng dù tr÷ cña thÕ giíi.

MÆc dï ®¹t møc t¨ng trðëng cao, nhðng ngay c¶ trong thêi k× phån vinh nµy, nhiÒu ngµnh c«ng nghiÖp cña MÜ chØ sö dông 60 -80% c«ng suÊt. Sù ph¸t triÓn kinh tÕ ch¹y theo lîi nhuËn, theo chñ nghÜa tù do th¸i qu¸ ® ®ða ®Õn sù ph¸t triÓn kh«ng 69

®ång bé gi÷a c¸c ngµnh c«ng nghiÖp, gi÷a c«ng nghiÖp víi n«ng nghiÖp, vµ kh«ng cã kÕ ho¹ch dµi h¹n cho sù c©n ®èi gi÷a s¶n xuÊt vµ tiªu dïng. ?

NÒn kinh tÕ MÜ trong thËp niªn 20 cña thÕ kØ XX ®· ph¸t triÓn nhð thÕ nµo ?

2 T×nh h×nh chÝnh trÞ, xn héi

Giai ®o¹n t¨ng trðëng cao cña kinh tÕ MÜ trong thËp niªn 20 g¾n liÒn víi sù cÇm quyÒn cña c¸c tæng thèng thuéc §¶ng Céng hoµ. ChÝnh phñ cña §¶ng Céng hoµ mét mÆt ®Ò cao sù phån vinh cña nÒn kinh tÕ, mÆt kh¸c thi hµnh chÝnh s¸ch ng¨n chÆn c«ng nh©n ®Êu tranh, ®µn ¸p nh÷ng ngðêi cã tð tðëng tiÕn bé trong phong trµo c«ng nh©n. Sù giµu cã cña nðíc MÜ kh«ng c¶i thiÖn ®êi sèng cho tÊt c¶ mäi ngðêi trong nðíc. Nh÷ng ngðêi lao ®éng thðêng xuyªn ph¶i ®èi mÆt víi n¹n thÊt nghiÖp, bÊt c«ng x· héi vµ n¹n ph©n biÖt chñng téc ®èi víi ngðêi da ®en. §Æc biÖt, cuéc sèng cña d©n tr¹i (n«ng d©n MÜ) rÊt khã kh¨n do gi¸ n«ng s¶n h¹ rÊt thÊp vµ Õ thõa. §êi sèng ngðêi lao ®éng ngµy cµng gi¶m sót, ®iÒu ®ã ®· thóc ®Èy phong trµo ®Êu tranh cña hä.

Phong trµo ®Êu tranh cña c«ng nh©n diÔn ra s«i næi trong c¸c ngµnh c«ng nghiÖp than, luyÖn thÐp, vËn t¶i ®ðêng s¾t… Th¸ng 5 - 1921, §¶ng Céng s¶n MÜ ®ðîc thµnh lËp trªn c¬ së hîp nhÊt §¶ng Céng s¶n c«ng nh©n MÜ vµ §¶ng Céng s¶n MÜ ra ®êi trðíc ®ã (1919), ®¸nh dÊu bðíc ph¸t triÓn cña phong trµo c«ng nh©n MÜ. ?

V× sao phong trµo c«ng nh©n MÜ diÔn ra s«i næi ngay c¶ trong thêi k× phån vinh cña kinh tÕ MÜ ?

II - N íc MÜ trong nh÷ng n¨m 1929 - 1939

1 Cuéc khñng ho¶ng kinh tÕ (1929 - 1933) ë MÜ

Trong khi giai cÊp tð s¶n MÜ ®ang hÕt lêi ca ngîi sù phån vinh cña nÒn kinh tÕ th× cuéc khñng ho¶ng kinh tÕ chða tõng thÊy bÊt ngê bïng næ vµo th¸ng 10 -1929, chÊm døt thêi k× hoµng kim cña kinh tÕ MÜ.

Cuéc khñng ho¶ng b¾t ®Çu trong lÜnh vùc tµi chÝnh ng©n hµng. Ngµy 29 - 10 1929 lµ ngµy ho¶ng lo¹n chða tõng cã trong lÞch sö thÞ trðêng chøng kho¸n Niu Oãc. Gi¸ mét lo¹i cæ phiÕu ®ðîc coi lµ ®¶m b¶o nhÊt sôt xuèng 80%. 70

Hµng triÖu ngðêi ® mÊt s¹ch sè tiÒn mµ hä ® tiÕt kiÖm c¶ ®êi. Vßng xo¸y cña khñng ho¶ng tiÕp diÔn kh«ng g× ng¨n c¶n næi, ph¸ huû nghiªm träng c¸c ngµnh s¶n xuÊt c«ng nghiÖp, n«ng nghiÖp vµ thð¬ng nghiÖp cña nðíc MÜ.

N¨m 1932, khñng ho¶ng kinh tÕ diÔn ra trÇm träng nhÊt : s¶n lðîng c«ng nghiÖp chØ cßn 53,8% (so víi n¨m 1929), 11,5 v¹n c«ng ti thð¬ng nghiÖp, 58 c«ng ti ®ðêng s¾t bÞ ph¸ s¶n, 10 v¹n ng©n hµng (chiÕm 40% tæng sè ng©n hµng) ph¶i ®ãng cöa, 75% d©n tr¹i bÞ ph¸ s¶n... Sè ngðêi thÊt nghiÖp lªn tíi hµng chôc triÖu. Phong trµo ®Êu tranh cña c¸c tÇng líp nh©n d©n lan réng toµn nðíc MÜ.

H×nh 35. BiÓu ®å vÒ tØ lÖ thÊt nghiÖp ë MÜ (1920 -1946)

H·y gi¶i thÝch v× sao sè ngðêi thÊt nghiÖp ë MÜ lªn tíi møc cao nhÊt vµo nh÷ng n¨m 1932 - 1933.

ChÝnh s¸ch míi cña Tæng thèng MÜ Ru-d¬-ven

§Ó ®ða nðíc MÜ tho¸t ra khái cuéc khñng ho¶ng, Tæng thèng Ru-d¬-ven ® thùc hiÖn mét hÖ thèng c¸c chÝnh s¸ch, biÖn ph¸p cña Nhµ nðíc trªn c¸c lÜnh vùc kinh tÕ - tµi chÝnh vµ chÝnh trÞ - x héi, ®ðîc gäi chung lµ ChÝnh s¸ch míi. B»ng sù can thiÖp tÝch cùc cña Nhµ nðíc vµo ®êi sèng kinh tÕ, ChÝnh

phñ Ru-d¬-ven ®· thùc hiÖn c¸c

biÖn ph¸p gi¶i quyÕt n¹n thÊt

nghiÖp, phôc håi sù ph¸t triÓn kinh tÕ th«ng qua c¸c ®¹o luËt vÒ ng©n

hµng, phôc hðng c«ng nghiÖp, ®iÒu chØnh n«ng nghiÖp. Trong c¸c ®¹o

luËt ®ã, §¹o luËt Phôc hðng c«ng nghiÖp lµ quan träng nhÊt. §¹o

luËt nµy quy ®Þnh viÖc tæ chøc l¹i s¶n xuÊt c«ng nghiÖp theo nh÷ng

hîp ®ång chÆt chÏ vÒ s¶n phÈm vµ thÞ trðêng tiªu thô.

H×nh 36. Tæng thèng MÜ Ru-d¬-ven c«ng bè ChÝnh s¸ch míi qua ®µi ph¸t thanh

ChÝnh s¸ch míi ® gi¶i quyÕt ®ðîc mét sè vÊn ®Ò c¬ b¶n cña nðíc MÜ trong c¬n khñng ho¶ng nguy kÞch. Nhµ nðíc ® t¨ng cðêng vai trß cña m×nh trong viÖc cøu trî ngðêi thÊt nghiÖp, t¹o thªm nhiÒu viÖc lµm míi, kh«i phôc s¶n xuÊt, xoa dÞu m©u thuÉn giai cÊp vµ gãp phÇn lµm cho nðíc MÜ duy tr× ®ðîc chÕ ®é d©n chñ tð s¶n. ChÝnh v× thÕ, Ru-d¬-ven lµ ngðêi duy nhÊt trong lÞch sö nðíc MÜ tróng cö Tæng thèng 4 nhiÖm k× liªn tiÕp.

H×nh 37. BiÓu ®å thu nhËp quèc d©n cña MÜ (1929 -1941)

VÒ ®èi ngo¹i, ChÝnh phñ Ru-d¬-ven ®Ò ra ChÝnh s¸ch l¸ng giÒng th©n thiÖn nh»m c¶i thiÖn quan hÖ víi çc nðíc MÜ Latinh, vèn ®ðîc MÜ coi lµ “s©n sau” cña m×nh vµ thiÕt lËp quan hÖ ngo¹i giao víi Liªn X«. Tõ n¨m 1934, ChÝnh phñ Ru-d¬-ven ®· tuyªn bè ChÝnh s¸ch l¸ng giÒng th©n thiÖn ®èi víi çc nðíc MÜ Latinh, chÊm døt çc cuéc can thiÖp vò trang, tiÕn hµnh thð¬ng lðîng vµ høa hÑn trao tr¶ ®éc lËp, nh»m xoa dÞu cuéc ®Êu tranh chèng MÜ vµ cñng cè vÞ trÝ cña MÜ ë khu vùc nµy.

Sau 16 n¨m theo ®uæi lËp trðêng chèng Liªn X«, th¸ng 11 - 1933, ChÝnh phñ Ru-d¬-ven ®· chÝnh thøc c«ng nhËn vµ thiÕt lËp quan hÖ ngo¹i giao víi Liªn X«. ViÖc lµm nµy xuÊt ph¸t tõ nh÷ng lîi Ých cña MÜ. Trªn thùc tÕ, chÝnh quyÒn Ru-d¬-ven vÉn kh«ng tõ bá lËp trðêng chèng céng s¶n.

§èi víi c¸c vÊn ®Ò quèc tÕ, trðíc nguy c¬ cña chñ nghÜa ph¸t xÝt vµ chiÕn tranh bao trïm toµn thÕ giíi, Quèc héi MÜ ® th«ng qua hµng lo¹t ®¹o luËt ®Ó gi÷ vai trß trung lËp trðíc c¸c cuéc xung ®ét qu©n sù bªn ngoµi nðíc MÜ. ChÝnh s¸ch ®ã ® gãp phÇn khuyÕn khÝch chñ nghÜa ph¸t xÝt tù do hµnh ®éng, g©y ra cuéc ChiÕn tranh thÕ giíi thø hai. ?

V× sao thu nhËp quèc d©n cña MÜ l¹i phôc håi vµ ph¸t triÓn tõ n¨m 1934 ?

0 !& & *

1. V× sao kinh tÕ MÜ ph¸t triÓn m¹nh trong thËp niªn 20 cña thÕ kØ XX ? 2. Cuéc khñng ho¶ng kinh tÕ thÕ giíi (1929 -1933) ®Ó l¹i hËu qu¶ nhð thÕ nµo ®èi víi nðíc MÜ ? 3. Em h y nªu nh÷ng ®iÓm c¬ b¶n trong ChÝnh s¸ch míi cña Tæng thèng Ru-d¬-ven.

2 73

Bµi 14

NhËt b¶n gi÷a hai cuéc chiÕn tranh thÕ giíi (1918 -1939) NhËt B¶n lµ nðíc duy nhÊt ë ch©u ¸ ®ðîc xÕp vµo hµng ngò c¸c cðêng quèc tð b¶n. Tr¶i qua nh÷ng n¨m æn ®Þnh ng¾n ngñi sau ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt, NhËt B¶n l©m vµo cuéc khñng ho¶ng kinh tÕ (1929 1933). §Ó t×m lèi tho¸t ra khái khñng ho¶ng, giíi cÇm quyÒn NhËt B¶n tiÕn hµnh qu©n phiÖt ho¸ bé m¸y nhµ nðíc, biÕn NhËt B¶n thµnh mét lß löa chiÕn tranh ë ch©u ¸ vµ trªn thÕ giíi.

I - NhËt b¶n trong nh÷ng n¨m 1918 - 1929

1 NhËt B¶n trong nh÷ng n¨m ®Çu sau chiÕn tranh (1918 -1923)

NhËt B¶n lµ nðíc thø hai sau MÜ thu ®ðîc nhiÒu lîi trong ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt. Lîi dông sù suy gi¶m kh¶ n¨ng kinh tÕ cña c¸c nðíc tð b¶n ch©u ¢u trong chiÕn tranh, NhËt B¶n ® t¨ng cðêng s¶n xuÊt hµng ho¸ vµ xuÊt khÈu. Nhê nh÷ng ®¬n ®Æt hµng qu©n sù, s¶n xuÊt c«ng nghiÖp cña NhËt B¶n t¨ng trðëng rÊt nhanh.

ChØ trong vßng 6 n¨m (1914 -1919), nÒn kinh tÕ NhËt B¶n ph¸t triÓn vðît bËc : s¶n lðîng c«ng nghiÖp t¨ng 5 lÇn, tæng gi¸ trÞ xuÊt khÈu t¨ng gÊp 4 lÇn, dù tr÷ vµng vµ ngo¹i tÖ t¨ng gÊp 6 lÇn ; nhðng sau ®ã l¹i l©m vµo khñng ho¶ng.

VÒ n«ng nghiÖp, nh÷ng tµn dð phong kiÕn cßn tån t¹i nÆng nÒ ë n«ng th«n ® k×m h m sù ph¸t triÓn cña kinh tÕ n«ng nghiÖp. Gi¸ lð¬ng thùc, thùc phÈm, nhÊt lµ gi¸ g¹o, v« cïng ®¾t ®á. §êi sèng ngðêi lao ®éng kh«ng ®ðîc c¶i thiÖn. Phong trµo ®Êu tranh cña c«ng nh©n vµ n«ng d©n bïng lªn m¹nh mÏ trong nh÷ng n¨m sau chiÕn tranh. Mïa thu n¨m 1918, quÇn chóng nh©n d©n næi dËy ®¸nh ph¸ c¸c kho thãc, më ®Çu cuéc “B¹o ®éng lóa g¹o” lan réng kh¾p c¶ nðíc, l«i cuèn 10 triÖu ngðêi tham gia. §ång thêi, nh÷ng cuéc b i c«ng cña c«ng nh©n còng lan réng ë c¸c trung t©m c«ng nghiÖp lín nhð C«-bª, Na-g«i-a, ¤-xa-ca… ChØ riªng n¨m 1919 ® cã 2 388 cuéc b i c«ng cña c«ng nh©n. Trªn c¬ së sù ph¸t triÓn cña phong trµo c«ng nh©n, th¸ng 7 - 1922 §¶ng Céng s¶n NhËt B¶n ®ðîc thµnh lËp.

T×nh h×nh NhËt B¶n trong nh÷ng n¨m ®Çu sau ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt cã nh÷ng ®iÓm g× ®¸ng chó ý ?

2 NhËt B¶n trong nh÷ng n¨m æn ®Þnh (1924 - 1929)

Kh¸c víi c¸c nðíc tð b¶n T©y ¢u vµ MÜ, sù æn ®Þnh cña NhËt B¶n chØ tån t¹i trong mét thêi gian ng¾n. N¨m 1926, s¶n lðîng c«ng nghiÖp míi phôc håi trë l¹i vµ vðît møc trðíc chiÕn tranh. Nhðng chða ®Çy mét n¨m sau, mïa xu©n n¨m 1927, cuéc khñng ho¶ng tµi chÝnh l¹i bïng næ ë Thñ ®« T«-ki-« lµm 30 ng©n hµng ph¸ s¶n. NÒn c«ng nghiÖp chñ yÕu dùa vµo xuÊt khÈu cña NhËt B¶n ngµy cµng gÆp khã kh¨n trong viÖc c¹nh tranh víi MÜ vµ c¸c nðíc T©y ¢u. Tõ mét nðíc cã søc s¶n xuÊt vµ møc xuÊt khÈu t¨ng rÊt nhanh trong chiÕn tranh, bðíc vµo thËp niªn 20, NhËt B¶n ph¶i nhËp khÈu qu¸ møc do khan hiÕm nguyªn liÖu vµ nhiªn liÖu. S¶n xuÊt trong nðíc bÞ suy gi¶m, phÇn lín

c¸c xÝ nghiÖp c«ng nghiÖp chØ sö dông tõ 20% ®Õn 25% c«ng suÊt. Sè ngðêi

thÊt nghiÖp t¨ng nhanh, n«ng d©n bÞ bÇn cïng ho¸, søc mua cña ngðêi d©n

suy gi¶m lµm cho thÞ trðêng trong nðíc ngµy cµng thu hÑp.

VÒ chÝnh trÞ, trong nh÷ng n¨m ®Çu thËp niªn 20 cña thÕ kØ XX, ChÝnh phñ NhËt B¶n ® thi hµnh mét sè c¶i c¸ch chÝnh trÞ (nhð ban hµnh luËt bÇu cö phæ th«ng cho nam giíi, c¾t gi¶m ng©n s¸ch quèc phßng…) vµ gi¶m bít c¨ng th¼ng trong quan hÖ víi c¸c cðêng quèc kh¸c. §Õn cuèi thËp niªn 20, ChÝnh phñ cña tðíng Ta-na-ca -mét phÇn tö qu©n phiÖt -® thùc hiÖn chÝnh s¸ch ®èi néi vµ ®èi ngo¹i hiÕu chiÕn. ChÝnh phñ Ta-na-ca chñ trð¬ng dïng vò lùc ®Ó bµnh trðíng ra bªn ngoµi nh»m gi¶i quyÕt khã kh¨n trong nðíc. Cïng víi viÖc qu©n sù ho¸ ®Êt nðíc, n¨m 1927 Ta-na-ca v¹ch kÕ ho¹ch chiÕn tranh toµn cÇu dðíi h×nh thøc mét b¶n TÊu thØnh ®Ö tr×nh lªn Thiªn hoµng. ChÝnh phñ Ta-na-ca ®· 2 lÇn ®ða qu©n x©m lðîc S¬n §«ng (Trung Quèc), nhðng ®Òu bÞ thÊt b¹i.

T×nh h×nh NhËt B¶n trong nh÷ng n¨m 1918 - 1929 cã nh÷ng ®iÓm g× næi bËt ?

II - Khñng ho¶ng kinh tÕ (1929 - 1933) vµ qu¸ tr×nh qu©n phiÖt ho¸ bé m¸y nhµ n íc ë NhËt b¶n 1 Khñng ho¶ng kinh tÕ ë NhËt B¶n

N¨m 1929, sù sôp ®æ cña thÞ trðêng chøng kho¸n MÜ dÉn ®Õn cuéc ®¹i suy tho¸i cña chñ nghÜa tð b¶n nãi chung, ® lµm cho nÒn kinh tÕ NhËt B¶n gi¶m sót trÇm träng. S¶n xuÊt c«ng nghiÖp ®×nh ®èn. Khñng ho¶ng x¶y ra nghiªm träng nhÊt lµ trong n«ng nghiÖp, do sù lÖ thuéc vµo thÞ trðêng bªn ngoµi cña ngµnh nµy. So víi n¨m 1929, s¶n lðîng c«ng nghiÖp n¨m 1931 gi¶m 32,5%, n«ng phÈm gi¶m 1,7 tØ yªn, ngo¹i thð¬ng gi¶m 80%. §ång yªn sôt gi¸ nghiªm träng.

Khñng ho¶ng ®¹t ®Õn ®Ønh ®iÓm vµo n¨m 1931, g©y nªn nh÷ng hËu qu¶ x héi tai h¹i : n«ng d©n bÞ ph¸ s¶n, mÊt mïa vµ ®ãi kÐm, sè c«ng nh©n thÊt nghiÖp lªn tíi 3 triÖu ngðêi. M©u thuÉn x héi vµ cuéc ®Êu tranh cña nh÷ng ngðêi lao ®éng diÔn ra quyÕt liÖt. ?

Cuéc khñng ho¶ng kinh tÕ thÕ giíi 1929 -1933 ®· t¸c ®éng ®Õn nðíc NhËt nhð thÕ nµo ?

2 Qu¸ tr×nh qu©n phiÖt ho¸ bé m¸y nhµ nðíc

Nh»m kh¾c phôc nh÷ng hËu qu¶ cña cuéc khñng ho¶ng vµ gi¶i quyÕt khã kh¨n do thiÕu nguån nguyªn liÖu vµ thÞ trðêng tiªu thô hµng ho¸, giíi cÇm quyÒn NhËt B¶n chñ trð¬ng qu©n phiÖt ho¸ bé m¸y nhµ nðíc, g©y chiÕn tranh x©m lðîc, bµnh trðíng ra bªn ngoµi. Kh¸c víi §øc, qu¸ tr×nh ph¸t xÝt ho¸ diÔn ra th«ng qua sù chuyÓn ®æi tõ chÕ ®é d©n chñ tð s¶n ®¹i nghÞ sang chÕ ®é chuyªn chÕ ®éc tµi ph¸t xÝt, ë NhËt B¶n, do ®· cã s½n chÕ ®é chuyªn chÕ Thiªn hoµng, qu¸ tr×nh nµy diÔn ra th«ng qua viÖc qu©n phiÖt ho¸ bé m¸y nhµ nðíc vµ tiÕn hµnh chiÕn tranh x©m lðîc thuéc ®Þa. Do cã nh÷ng bÊt ®ång trong néi bé giíi cÇm quyÒn NhËt B¶n vÒ c¸ch thøc tiÕn hµnh chiÕn tranh x©m lðîc, qu¸ tr×nh qu©n phiÖt ho¸ kÐo dµi trong suèt thËp niªn 30. Tõ n¨m 1937, cuéc ®Êu tranh trong néi bé ®· chÊm døt, giíi cÇm quyÒn NhËt B¶n tËp trung vµo viÖc qu©n phiÖt ho¸ bé m¸y nhµ nðíc.

Cïng víi viÖc qu©n phiÖt ho¸ bé m¸y nhµ nðíc, t¨ng cðêng ch¹y ®ua vò trang, giíi cÇm quyÒn NhËt B¶n ®Èy m¹nh cuéc chiÕn tranh x©m lðîc Trung Quèc.

ThÞ trðêng Trung Quèc réng lín, n¬i tËp trung 82% tæng sè vèn ®Çu tð nðíc ngoµi cña NhËt B¶n, lu«n lu«n lµ ®èi tðîng mµ nðíc NhËt muèn ®éc chiÕm tõ l©u. Th¸ng 9 - 1931, NhËt B¶n ®¸nh chiÕm vïng §«ng B¾c Trung Quèc vµ biÕn toµn bé vïng ®Êt giµu cã nµy thµnh thuéc ®Þa.

N¨m 1933, NhËt B¶n dùng lªn chÝnh phñ bï nh×n, ®ða Phæ Nghi - vÞ hoµng ®Õ cuèi cïng cña Trung Quèc - lªn ®øng ®Çu c¸i gäi lµ “M n Ch©u quèc”. MiÒn §«ng B¾c Trung Quèc trë thµnh bµn ®¹p cña nh÷ng cuéc phiªu lðu qu©n sù míi cña qu©n ®éi NhËt B¶n. Nðíc NhËt trë thµnh mét lß löa chiÕn tranh ë ch©u ¸ vµ trªn thÕ giíi.

H×nh 38. Qu©n ®éi NhËt chiÕm Mxn Ch©u (9 - 1931)

V× sao NhËt B¶n ®¸nh chiÕm Trung Quèc ?

3 Cuéc ®Êu tranh chèng chñ nghÜa qu©n phiÖt cña nh©n d©n NhËt B¶n

Trong nh÷ng n¨m 30 cña thÕ kØ XX, cuéc ®Êu tranh chèng chñ nghÜa qu©n phiÖt cña nh©n d©n NhËt B¶n, mµ h¹t nh©n l nh ®¹o lµ §¶ng Céng s¶n, diÔn ra s«i næi, dðíi nhiÒu h×nh thøc. Tõ nh÷ng cuéc biÓu t×nh ph¶n ®èi chÝnh s¸ch x©m lðîc cña giíi cÇm quyÒn ® dÉn ®Õn phong trµo thµnh lËp MÆt trËn Nh©n d©n, tËp hîp ®«ng ®¶o c¸c tÇng líp x héi. Cuéc ®Êu tranh cña nh©n d©n NhËt B¶n ® gãp phÇn lµm chËm qu¸ tr×nh qu©n phiÖt ho¸ bé m¸y nhµ nðíc ë nðíc nµy. Phong trµo lan réng, l«i cuèn ®«ng ®¶o binh lÝnh vµ sÜ quan NhËt tham gia. ChØ trong n¨m 1939, ® diÔn ra trªn 40 cuéc ®Êu tranh chèng chiÕn tranh cña binh sÜ trong qu©n ®éi NhËt B¶n. ?

Sù ph¸t triÓn cña cuéc ®Êu tranh chèng chñ nghÜa qu©n phiÖt cña nh©n d©n NhËt B¶n thÓ hiÖn ë nh÷ng ®iÓm nµo ?

0 !& & *

1. Nªu ng¾n gän c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn chÝnh cña nðíc NhËt trong nh÷ng n¨m 1918 - 1939. 2. Qu¸ tr×nh qu©n phiÖt ho¸ ë NhËt B¶n diÔn ra nhð thÕ nµo ?

Chð¬ng III

C¸c nðíc ch©u ¸ gi÷a hai cuéc chiÕn tranh thÕ giíi (1918 − 1939)

Bµi 15

Phong trμo çch m¹ng ë Trung Quèc vμ Ên §é (1918 − 1939) Phong trμo çch m¹ng ë Trung Quèc vμ Ên §é ®· vðît qua nhiÒu thö th¸ch vμ ®¹t ®ðîc nh÷ng bðíc tiÕn míi trong vßng 20 n¨m gi÷a hai cuéc chiÕn tranh thÕ giíi. ë Trung Quèc, phong trμo Ngò tø ®· më ®Çu thêi k× çch m¹ng d©n chñ míi. ë Ên §é, §¶ng Quèc ®¹i, ®øng ®Çu lμ Ma-h¸t-ma Gan-®i, ®· l·nh ®¹o phong trμo gi¶i phãng d©n téc theo ®ðêng lèi bÊt b¹o ®éng, bÊt hîp t¸c.

I − Phong trμo çch m¹ng ë Trung Quèc (1919 − 1939) 1 Phong trμo Ngò tø vμ sù thμnh lËp §¶ng Céng s¶n Trung Quèc Phong trμo Ngò tø bïng næ ngμy 4 − 5 − 1919, nh»m ph¶n ®èi ©m mðu x©u xÐ Trung Quèc cña çc nðíc ®Õ quèc. Më ®Çu phong trμo lμ cuéc biÓu t×nh cña 3 000 häc sinh, sinh viªn yªu nðíc B¾c Kinh t¹i Qu¶ng trðêng Thiªn An M«n, ®ßi trõng trÞ nh÷ng phÇn tö b¸n nðíc trong chÝnh phñ. Phong trμo nhanh chãng lan réng kh¾p 22 tØnh vμ 150 thμnh phè trong c¶ nðíc, l«i cuèn ®«ng ®¶o çc tÇng líp x· héi tham gia, ®Æc biÖt lμ giai cÊp c«ng nh©n. Phong trμo Ngò tø ®· më ®Çu cao trμo çch m¹ng chèng ®Õ quèc vμ chèng phong kiÕn ë Trung Quèc. LÇn ®Çu tiªn giai cÊp c«ng nh©n Trung Quèc xuÊt hiÖn trªn vò ®μi chÝnh trÞ nhð mét lùc lðîng çch m¹ng ®éc lËp. Phong trμo Ngò tø ®¸nh dÊu bðíc chuyÓn cña çch m¹ng Trung Quèc tõ çch m¹ng d©n chñ tð s¶n kiÓu cò sang çch m¹ng d©n chñ tð s¶n kiÓu míi. 79

Tõ sau phong trµo Ngò tø, viÖc truyÒn b¸ chñ nghÜa M¸c -Lªnin vµo Trung Quèc ph¸t triÓn nhanh chãng, s©u réng. Víi sù gióp ®ì cña Quèc tÕ Céng s¶n, n¨m 1920, mét sè nhãm céng s¶n ® ra ®êi. Trªn c¬ së çc nhãm nµy, th¸ng 7 - 1921 §¶ng Céng s¶n Trung Quèc ®ðîc thµnh lËp, ®¸nh dÊu bðíc ngoÆt quan träng cña çch m¹ng Trung Quèc. Tõ ®©y, giai cÊp v« s¶n Trung Quèc ® cã chÝnh ®¶ng cña m×nh ®Ó tõng bðíc n¾m ngän cê l nh ®¹o çch m¹ng. ?

Phong trµo Ngò tø cã ý nghÜa nhð thÕ nµo ®èi víi c¸ch m¹ng Trung Quèc ?

2 ChiÕn tranh B¾c ph¹t (1926 -1927) vµ Néi chiÕn Quèc -Céng (1927 - 1937)

Trong nh÷ng n¨m 1926 - 1927, §¶ng Céng s¶n hîp t¸c víi Quèc d©n ®¶ng ®Ó tiÕn hµnh cuéc chiÕn tranh çch m¹ng nh»m ®¸nh ®æ çc tËp ®oµn qu©n phiÖt B¾c Dð¬ng ®ang chia nhau thèng trÞ nh÷ng vïng kh¸c nhau ë miÒn B¾c Trung Quèc (thðêng gäi lµ ChiÕn tranh B¾c ph¹t). Nhðng sau mét thêi gian ng¾n, Quèc d©n ®¶ng l¹i chèng l¹i phong trµo çch m¹ng. Ngµy 12 - 4 - 1927, Tðëng Giíi Th¹ch tiÕn hµnh cuéc chÝnh biÕn ë Thðîng H¶i, tµn s¸t, khñng bè ®Ém m¸u nh÷ng ngðêi céng s¶n vµ c«ng khai chèng ph¸ çch m¹ng ë nhiÒu ®Þa phð¬ng kh¸c. Mét tuÇn lÔ sau, Tðëng Giíi Th¹ch thµnh lËp chÝnh phñ t¹i Nam Kinh, ®¹i diÖn cho quyÒn lîi cña ®¹i ®Þa chñ, ®¹i tð s¶n ë Trung Quèc. §Õn th¸ng 7 - 1927, chÝnh quyÒn hoµn toµn r¬i vµo tay Tðëng Giíi Th¹ch. Cuéc ChiÕn tranh B¾c ph¹t ®Õn ®©y chÊm døt.

Sau ChiÕn tranh B¾c ph¹t, quÇn chóng çch m¹ng dðíi sù l nh ®¹o cña §¶ng Céng s¶n Trung Quèc ® tiÕn hµnh cuéc chiÕn ®Êu chèng ChÝnh phñ Quèc d©n ®¶ng, ®ðîc gäi lµ Néi chiÕn Quèc - Céng, diÔn ra trong nh÷ng n¨m 1927 - 1937. Qu©n ®éi Tðëng Giíi Th¹ch ®· tæ chøc 4 lÇn v©y quÐt lín nh»m tiªu diÖt c¨n cø ®Þa çch m¹ng cña §¶ng Céng s¶n, nhðng ®Òu bÞ thÊt b¹i. Trong cuéc v©y quÐt lÇn thø n¨m (1933 -1934), lùc lðîng çch m¹ng bÞ thiÖt h¹i nÆng.

§Ó b¶o toµn lùc lðîng, th¸ng 10 _ 1934 Hång qu©n c«ng n«ng ph¶i tiÕn hµnh cuéc ph¸ v©y, rót khái c¨n cø ®Þa c¸ch m¹ng, tiÕn lªn phÝa b¾c, trong lÞch sö gäi lµ cuéc V¹n lÝ trðêng chinh. Trªn ®ðêng trðêng chinh, t¹i Héi nghÞ Tu©n NghÜa (tØnh Quý Ch©u) th¸ng 1 _ 1935, Mao Tr¹ch §«ng trë thµnh ngðêi l nh ®¹o §¶ng Céng s¶n Trung Quèc. 80

H×nh 39. Mao Tr¹ch §«ng trªn ®ðêng V¹n lÝ trðêng chinh

Th¸ng 7 - 1937, giíi qu©n phiÖt NhËt ph¸t ®éng cuéc chiÕn tranh x©m lðîc, nh»m th«n tÝnh Trung Quèc. Trðíc ¸p lùc ®Êu tranh cña quÇn chóng, Quèc d©n ®¶ng buéc ph¶i ®×nh chiÕn, hîp t¸c víi §¶ng Céng s¶n, thµnh lËp MÆt trËn d©n téc thèng nhÊt chèng NhËt. C¸ch m¹ng Trung Quèc chuyÓn sang thêi k× kh¸ng chiÕn chèng ph¸t xÝt NhËt. ?

Néi chiÕn Quèc - Céng (1927 - 1937) diÔn ra nhð thÕ nµo ?

II - Phong trµo ®éc lËp d©n téc ë Ên §é (1918 - 1939)

1 Phong trµo ®éc lËp d©n téc trong nh÷ng n¨m 1918 - 1929

ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt ® ®Èy nh©n d©n Ên §é vµo c¶nh sèng cïng cùc, v× toµn bé g¸nh nÆng chi phÝ chiÕn tranh cña thùc d©n Anh ®Ì nÆng lªn vai c¸c thuéc ®Þa. Sau chiÕn tranh, viÖc chÝnh quyÒn thùc d©n t¨ng cðêng bãc lét thuéc ®Þa, ban hµnh nh÷ng ®¹o luËt ph¶n ®éng nh»m cñng cè bé m¸y thèng trÞ, lµm cho nh÷ng m©u thuÉn x héi ngµy cµng c¨ng th¼ng. Mét lµn sãng ®Êu tranh chèng thùc d©n Anh d©ng cao kh¾p Ên §é trong nh÷ng n¨m 1918 - 1922. 81

Phong trµo ®Êu tranh diÔn ra dðíi nhiÒu h×nh thøc phong phó, l«i cuèn ®«ng ®¶o çc tÇng líp n«ng d©n, c«ng nh©n vµ thÞ d©n tham gia. Gi÷ vai trß l nh ®¹o phong trµo lµ §¶ng Quèc ®¹i, ®øng ®Çu lµ M. Gan-®i, mét l nh tô cã uy tÝn lín vµ cã ¶nh hðëng s©u réng ®èi víi nh©n d©n Ên §é. ¤ng kªu gäi ®Êu tranh chèng chñ nghÜa thùc d©n b»ng çc biÖn ph¸p hoµ b×nh, kh«ng sö dông b¹o lùc (nhð biÓu t×nh hoµ b×nh, b i c«ng ë çc nhµ m¸y, c«ng së, b i kho¸ ë çc trðêng häc, tÈy chay hµng ho¸ Anh, kh«ng nép thuÕ...). Phong trµo bÊt b¹o ®éng, bÊt hîp t¸c, do Gan-®i vµ §¶ng Quèc ®¹i l nh ®¹o, ®ðîc çc tÇng líp nh©n d©n Ên §é hðëng øng.

H×nh 40. M. Gan-®i (1869 - 1948)

Sù ph¸t triÓn cña phong trµo c«ng nh©n dÉn tíi sù thµnh lËp §¶ng Céng s¶n Ên §é th¸ng 12 - 1925. Sù kiÖn nµy gãp phÇn thóc ®Èy lµn sãng ®Êu tranh chèng thùc d©n Anh cña nh©n d©n Ên §é. ?

Nªu nh÷ng nÐt chÝnh cña phong trµo ®éc lËp d©n téc ë Ên §é trong nh÷ng n¨m 1918 -1929.

2 Phong trµo ®éc lËp d©n téc trong nh÷ng n¨m 1929 - 1939

Nh÷ng hËu qu¶ nÆng nÒ cña cuéc khñng ho¶ng kinh tÕ thÕ giíi (1929 - 1933) ® lµm bïng lªn lµn sãng ®Êu tranh míi cña nh©n d©n Ên §é. Phong trµo kÐo dµi trong suèt nh÷ng n¨m 30 th«ng qua çc chiÕn dÞch bÊt hîp t¸c víi thùc d©n Anh, do Gan-®i vµ §¶ng Quèc ®¹i khëi xðíng. §Çu n¨m 1930, chiÕn dÞch bÊt hîp t¸c bïng næ víi viÖc Gan-®i thùc hiÖn mét cuéc hµnh tr×nh lÞch sö dµi 300 km ®Ó ph¶n ®èi chÝnh s¸ch ®éc quyÒn muèi cña thùc d©n Anh. Th¸ng 12 -1931, «ng l¹i ph¸t ®éng chiÕn dÞch bÊt hîp t¸c míi. Thùc d©n Anh t¨ng cðêng khñng bè, ®µn ¸p, ®ång thêi thùc hiÖn çc biÖn ph¸p mua chuéc nh»m chia rÏ hµng ngò çch m¹ng. BÊt chÊp çc thñ ®o¹n hai mÆt cña chÝnh quyÒn thùc d©n, phong trµo ®Êu tranh cña nh©n d©n Ên §é diÔn ra s«i ®éng vµ lan réng trong c¶ nðíc, liªn kÕt ®ðîc tÊt c¶ çc lùc lðîng chÝnh trÞ thµnh mét MÆt trËn thèng nhÊt trªn thùc tÕ.

Th¸ng 9 - 1939, ChiÕn tranh thÕ giíi thø hai bïng næ. ChÝnh quyÒn Anh tuyªn chiÕn ë ch©u ¢u vµ tuyªn bè Ên §é lµ mét bªn tham chiÕn. Phong trµo c¸ch m¹ng ë Ên §é chuyÓn sang mét thêi k× míi. ?

Nªu nh÷ng nÐt næi bËt cña phong trµo ®éc lËp d©n téc ë Ên §é trong nh÷ng n¨m 1929 - 1939.

0 !& & *

1. LËp b¶ng thèng kª çc sù kiÖn tiªu biÓu cña çch m¹ng Trung Quèc trong nh÷ng n¨m 1919 - 1939. 2. H y nhËn xÐt vÒ giai cÊp l nh ®¹o vµ con ®ðêng ®Êu tranh cña çch m¹ng Ên §é trong nh÷ng n¨m 1918 - 1939. 3. T×m hiÓu nh÷ng nÐt lín vÒ cuéc ®êi vµ ho¹t ®éng cña Mao Tr¹ch §«ng vµ M. Gan-®i.

Bµi 16

C¸c nðíc §«ng Nam ¸ gi÷a hai cuéc chiÕn tranh thÕ giíi (1918 - 1939)

Trong nh÷ng thËp niªn ®Çu thÕ kØ XX, ë çc nðíc §«ng Nam ¸ ® diÔn ra nh÷ng chuyÓn biÕn quan träng vÒ kinh tÕ, chÝnh trÞ, x héi. Phong trµo ®Êu tranh giµnh ®éc lËp d©n téc ph¸t triÓn m¹nh mÏ ë hÇu kh¾p çc nðíc trong khu vùc. Hðíng tíi môc tiªu ®éc lËp d©n téc, cïng víi phong trµo ®Êu tranh cña giai cÊp tð s¶n d©n téc ® xuÊt hiÖn phong trµo ®Êu tranh cña mét lùc lðîng míi - giai cÊp v« s¶n. Giai cÊp v« s¶n trÎ tuæi b¾t ®Çu bðíc lªn vò ®µi chÝnh trÞ, më ra triÓn väng míi cho phong trµo gi¶i phãng d©n téc ë §«ng Nam ¸. I -T×nh h×nh çc n íc §«ng Nam ¸ sau chiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt 1 T×nh h×nh kinh tÕ, chÝnh trÞ, xn héi

Sau ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt, chÝnh s¸ch khai th¸c vµ bãc lét thuéc ®Þa cña thùc d©n phð¬ng T©y ® t¸c ®éng m¹nh mÏ ®Õn t×nh h×nh c¸c nðíc §«ng Nam ¸. Nh÷ng chuyÓn biÕn quan träng vÒ kinh tÕ, chÝnh trÞ, x héi ® diÔn ra ë hÇu kh¾p c¸c nðíc trong khu vùc. 83

VÒ kinh tÕ, §«ng Nam ¸ tuy ®ðîc ®ða vµo hÖ thèng kinh tÕ cña chñ nghÜa tð b¶n, nhðng chØ lµ thÞ trðêng tiªu thô hµng ho¸ vµ n¬i cung cÊp nguyªn liÖu cho c¸c nðíc chÝnh quèc.

VÒ chÝnh trÞ, mÆc dï thÓ chÕ ë c¸c nðíc kh¸c nhau, nhðng ®Òu cã ®iÓm chung lµ do chÝnh quyÒn thùc d©n khèng chÕ. Toµn bé quyÒn hµnh ®Òu tËp trung trong tay mét ®¹i diÖn cña chÝnh quyÒn thuéc ®Þa hay chÞu ¶nh hðëng cña c¸c nðíc tð b¶n, thùc d©n.

VÒ xx héi, sù ph©n ho¸ giai cÊp diÔn ra ngµy cµng s©u s¾c. Giai cÊp tð s¶n d©n téc lín m¹nh dÇn cïng víi sù ph¸t triÓn cña kinh tÕ c«ng thð¬ng nghiÖp. Giai cÊp c«ng nh©n ngµy cµng trðëng thµnh vÒ sè lðîng vµ ý thøc c¸ch m¹ng.

Cïng víi nh÷ng chuyÓn biÕn trong nðíc, th¾ng lîi cña C¸ch m¹ng th¸ng Mðêi Nga n¨m 1917 vµ cao trµo c¸ch m¹ng thÕ giíi ® t¸c ®éng m¹nh mÏ ®Õn phong trµo ®éc lËp d©n téc ë §«ng Nam ¸. ?

T×nh h×nh c¸c nðíc §«ng Nam ¸ sau ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt cã nh÷ng chuyÓn biÕn quan träng nµo vÒ c¸c mÆt kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi ?

2 Kh¸i qu¸t vÒ phong trµo ®éc lËp d©n téc ë §«ng Nam ¸

Sau ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt, phong trµo ®éc lËp d©n téc ph¸t triÓn ë hÇu kh¾p c¸c nðíc §«ng Nam ¸. So víi nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kØ XX, phong trµo d©n téc tð s¶n cã nh÷ng bðíc tiÕn râ rÖt cïng víi sù lín m¹nh cña giai cÊp tð s¶n d©n téc. Giai cÊp tð s¶n d©n téc ®Ò ra môc tiªu ®Êu tranh ®ßi quyÒn tù do kinh doanh, tù chñ vÒ chÝnh trÞ, ®ßi quyÒn dïng tiÕng mÑ ®Î trong nhµ trðêng. Mét sè chÝnh ®¶ng tð s¶n ®ðîc thµnh lËp vµ cã ¶nh hðëng x· héi réng r·i nhð §¶ng D©n téc ë In-®«-nª-xi-a, phong trµo Thakin ë MiÕn §iÖn, §¹i héi toµn M· Lai...

§ång thêi, tõ thËp niªn 20 giai cÊp v« s¶n trÎ tuæi ë §«ng Nam ¸ còng b¾t ®Çu trðëng thµnh. Mét sè ®¶ng céng s¶n ®ðîc thµnh lËp, ®Çu tiªn lµ §¶ng Céng s¶n In-®«-nª-xi-a (5 - 1920) tiÕp theo, trong n¨m 1930, c¸c ®¶ng céng s¶n ra ®êi ë ViÖt Nam, M Lai, Xiªm vµ Phi-lÝp-pin.

Dðíi sù l·nh ®¹o cña §¶ng Céng s¶n, phong trµo ®éc lËp d©n téc diÔn ra s«i næi, quyÕt liÖt, næi bËt lµ cuéc khëi nghÜa vò trang ë In-®«-nª-xi-a (1926 - 1927)

vµ phong trµo c¸ch m¹ng 1930 - 1931 ë ViÖt Nam, mµ ®Ønh cao lµ X« viÕt NghÖ -TÜnh. Riªng ë ViÖt Nam, tõ th¸ng 2 -1930 quyÒn l·nh ®¹o c¸ch m¹ng thuéc vÒ chÝnh ®¶ng cña giai cÊp v« s¶n.

NÐt míi trong phong trµo ®éc lËp d©n téc ë §«ng Nam ¸ gi÷a hai cuéc chiÕn tranh thÕ giíi (1918 - 1939) lµ g× ?

II - Phong trµo ®éc lËp d©n téc ë In-®«-nª-xi-a 1 Phong trµo ®éc lËp d©n téc trong thËp niªn 20 cña thÕ kØ XX

Sau ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt, cïng víi phong trµo ®éc lËp d©n téc, sù ph¸t triÓn cña phong trµo c«ng nh©n vµ viÖc truyÒn b¸ chñ nghÜa M¸c - Lªnin vµo In-®«-nª-xi-a ® dÉn tíi viÖc thµnh lËp §¶ng Céng s¶n In-®«-nª-xi-a (5 - 1920). §¶ng Céng s¶n nhanh chãng trðëng thµnh, tËp hîp lùc lðîng quÇn chóng vµ l nh ®¹o phong trµo c¸ch m¹ng trong thËp niªn 20 cña thÕ kØ XX. Phong trµo c¸ch m¹ng lan réng trong c¶ nðíc. §¶ng Céng s¶n ® l nh ®¹o cuéc khëi nghÜa vò trang ë Gia-va vµ Xu-ma-t¬-ra trong nh÷ng n¨m 1926 - 1927. Cuéc khëi nghÜa thÊt b¹i nhðng ® lµm rung chuyÓn nÒn thèng trÞ cña thùc d©n Hµ Lan ë In-®«-nª-xi-a.

Tõ n¨m 1927, sau thÊt b¹i cña §¶ng Céng s¶n, quyÒn l nh ®¹o phong trµo çch m¹ng chuyÓn vµo tay §¶ng D©n téc cña giai cÊp tð s¶n, ®øng ®Çu lµ ¸c-mÐt Xu-çc-n«. Víi chñ trð¬ng ®oµn kÕt çc lùc lðîng d©n téc, chèng ®Õ quèc, ®Êu tranh b»ng con ®ðêng hoµ b×nh vµ b»ng phong trµo bÊt hîp t¸c víi chÝnh quyÒn thùc d©n, §¶ng D©n téc ® nhanh chãng trë thµnh lùc lðîng dÉn d¾t phong trµo gi¶i phãng d©n téc ë In-®«-nª-xi-a.

H×nh 41. A. Xu-c¸c-n« (1901 - 1970)

A. Xu-c¸c-n« lµ l·nh tô phong trµo ®éc lËp d©n téc In-®«-nª-xi-a, ngðêi s¸ng lËp §¶ng D©n téc In-®«-nª-xi-a. Víi tð c¸ch lµ Chñ tÞch §¶ng D©n téc,

Xu-c¸c-n« kiªn quyÕt ®Êu tranh ®ßi thùc d©n Hµ Lan trao tr¶ ®éc lËp cho In-®«-nª-xi-a. ¤ng trë thµnh Tæng thèng ®Çu tiªn cña nðíc Céng hoµ In-®«-nª-xi-a (1945 -1965).

Nªu nh÷ng diÔn biÕn chÝnh cña phong trµo ®éc lËp d©n téc ë In-®«-nª-xi-a trong thËp niªn 20 cña thÕ kØ XX.

2 Phong trµo ®éc lËp d©n téc trong thËp niªn 30 cña thÕ kØ XX

§Çu thËp niªn 30, phong trµo ®Êu tranh chèng thùc d©n Hµ Lan tiÕp tôc lan réng kh¾p çc ®¶o thuéc In-®«-nª-xi-a, tiªu biÓu lµ cuéc khëi nghÜa cña çc thuû binh ë c¶ng Su-ra-bay-a vµo n¨m 1933. Sau khi khñng bè tµn khèc nh÷ng ngðêi khëi nghÜa, chÝnh quyÒn thùc d©n t¨ng cðêng ®µn ¸p, b¾t gi÷ çc l nh tô cña §¶ng D©n téc (tõ n¨m 1929 lµ §¶ng In-®«-nª-xi-a) vµ ®Æt §¶ng ra ngoµi vßng ph¸p luËt. Cuèi thËp niªn 30, trðíc nguy c¬ cña chñ nghÜa ph¸t xÝt, nh÷ng ngðêi céng s¶n ® kÕt hîp víi §¶ng In-®«-nª-xi-a, thµnh lËp mÆt trËn thèng nhÊt chèng ph¸t xÝt víi tªn gäi Liªn minh chÝnh trÞ In-®«-nª-xi-a.

Th¸ng 12 - 1939, Liªn minh chÝnh trÞ In-®«-nª-xi-a, ®øng ®Çu lµ Xu-c¸c-n«, ®· triÖu tËp §¹i héi ®¹i biÓu nh©n d©n, bao gåm 90 ®¶ng ph¸i vµ c¸c tæ chøc chÝnh trÞ, biÓu thÞ sù thèng nhÊt d©n téc trong cuéc ®Êu tranh giµnh ®éc lËp.

§¹i héi ®· th«ng qua NghÞ quyÕt vÒ ng«n ng÷ (Bahasa In®«nªxia), Quèc k× (cê mµu ®á vµ tr¾ng), Quèc ca (bµi In®«nªxia Raya). Th¸ng 9 - 1941, Héi ®ång nh©n d©n In-®«-nª-xi-a ®ðîc thµnh lËp vµ bµy tá nguyÖn väng muèn hîp t¸c víi chÝnh quyÒn thùc d©n chèng ph¸t xÝt NhËt. Nhðng thùc d©n Hµ Lan ®· tõ chèi nh÷ng yªu cÇu chÝnh ®¸ng cña phong trµo d©n téc In-®«-nª-xi-a.

LËp niªn biÓu vÒ phong trµo ®éc lËp d©n téc ë In-®«-nª-xi-a trong thËp niªn 30 cña thÕ kØ XX.

III - Phong trµo ®Êu tranh chèng thùc d©n Ph¸p ë Lµo vµ Cam-pu-chia

Sau ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt, thùc d©n Ph¸p t¨ng cðêng chÝnh s¸ch khai th¸c thuéc ®Þa, nhÊt lµ ë c¸c nðíc §«ng Dð¬ng, vèn ®ðîc coi lµ quan träng vµ giµu cã nhÊt trong hÖ thèng thuéc ®Þa cña Ph¸p. ChÝnh s¸ch khai th¸c tµn b¹o vµ chÕ ®é thuÕ kho¸, lao dÞch nÆng nÒ ® lµm bïng næ phong trµo ®Êu tranh chèng Ph¸p ë c¸c nðíc §«ng Dð¬ng. ë Lµo, cuéc khëi nghÜa cña Ong KÑo vµ Com-ma-®am næ ra tõ n¨m 1901, tiÕp diÔn trong h¬n 30 n¨m ®Çu thÕ kØ XX. Th¸ng 9 -1936, sau khi Com-ma-®am hi sinh, 3 ngðêi con cña «ng vÉn tiÕp tôc duy tr× cuéc khëi nghÜa cho ®Õn khi bÞ b¾t vµo th¸ng 7 -1937. Cuéc khëi nghÜa cña ngðêi MÌo do ChËu Pa-chay l·nh ®¹o kÐo dµi trong nh÷ng n¨m 1918 -1922 ë B¾c Lµo vµ T©y B¾c ViÖt Nam.

ë Cam-pu-chia, phong trµo chèng thuÕ, chèng b¾t phu bïng lªn m¹nh mÏ trong nh÷ng n¨m 1925 - 1926 ë c¸c tØnh Pr©y-veng, C«ng-p«ng Chµm, C«ng-p«ng Ch¬-n¨ng... Tiªu biÓu lµ cuéc næi dËy cña n«ng d©n thuéc huyÖn R«-lª-phan ë C«ng-p«ng Ch¬-n¨ng, tõ ®Êu tranh chèng thuÕ, chèng b¾t phu, phong trµo chuyÓn sang ®Êu tranh vò trang chèng thùc d©n Ph¸p. ChÝnh quyÒn thùc d©n ®µn ¸p ®Ém m¸u, h¬n 400 ngðêi bÞ tra tÊn ®Õn chÕt.

§Çu n¨m 1930, sù ra ®êi cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam (tõ th¸ng 10 - 1930 lµ §¶ng Céng s¶n §«ng Dð¬ng) ® më ra thêi k× míi cña phong trµo çch m¹ng ë §«ng Dð¬ng. Nh÷ng c¬ së bÝ mËt ®Çu tiªn cña §¶ng ® ®ðîc thµnh lËp ë Lµo vµ Cam-pu-chia. Tuy nhiªn, thùc d©n Ph¸p sau khi ®µn ¸p ®ðîc phong trµo çch m¹ng 1930 - 1931 ë ViÖt Nam ® tËp trung lùc lðîng, ®µn ¸p d man nh÷ng ngðêi céng s¶n, ph¸ vì çc c¬ së çch m¹ng ë hai nðíc nµy.

Trong nh÷ng n¨m 1936 - 1939, phong trµo MÆt trËn D©n chñ §«ng Dð¬ng ® tËp hîp ®«ng ®¶o çc tÇng líp nh©n d©n tham gia vµo cuéc ®Êu tranh chèng bän ph¶n ®éng thuéc ®Þa, chèng ph¸t xÝt vµ chèng chiÕn tranh. Trong ®iÒu kiÖn ®ã, mét sè c¬ së çch m¹ng cña §¶ng Céng s¶n §«ng Dð¬ng ® ®ðîc x©y dùng vµ cñng cè ë çc thµnh phè lín nhð Viªng Ch¨n, Phn«m Pªnh... Cuéc vËn ®éng d©n chñ ® kÝch thÝch sù ph¸t triÓn cña phong trµo ®Êu tranh d©n chñ ë Lµo vµ Cam-pu-chia cho ®Õn khi ChiÕn tranh thÕ giíi thø hai bïng næ. ?

Liªn minh chiÕn ®Êu chèng Ph¸p cña nh©n d©n ba nðíc §«ng Dð¬ng ®ðîc thÓ hiÖn ë nh÷ng sù kiÖn nµo ?

IV - Cuéc ®Êu tranh chèng thùc d©n Anh ë Md Lai vµ MiÕn §iÖn

ë Mx Lai, tõ ®Çu thÕ kØ XX phong trµo ®Êu tranh chèng thùc d©n Anh ® lan réng trªn kh¾p b¸n ®¶o M Lai. ¸ch ¸p bøc bãc lét nÆng nÒ cña chñ nghÜa thùc d©n, g¸nh nÆng nî nÇn chång chÊt ® lµm bïng næ nh÷ng cuéc ®Êu tranh cña n«ng d©n ngðêi M Lai b¶n ®Þa vµ ngðêi M Lai gèc Hoa, gèc Ên. Giai cÊp tð s¶n d©n téc th«ng qua tæ chøc §¹i héi toµn M Lai ® lªn tiÕng ®Êu tranh ®ßi dïng tiÕng M Lai trong nhµ trðêng, ®ßi thùc hiÖn tù do d©n chñ trong kinh doanh. NhiÒu cuéc b i c«ng lín cña c«ng nh©n bïng næ ®ßi t¨ng lð¬ng, c¶i thiÖn ®iÒu kiÖn lµm viÖc. Th¸ng 4 - 1930, §¶ng Céng s¶n M Lai ®ðîc thµnh lËp. Sù kiÖn nµy ® t¸c ®éng ®Õn sù ph¸t triÓn cña phong trµo c«ng nh©n. Trong nh÷ng n¨m 1934 - 1936, c¸c cuéc tæng b i c«ng cña c«ng nh©n liªn tiÕp diÔn ra, buéc chÝnh quyÒn thùc d©n ph¶i ®i ®Õn tho¶ thuËn t¨ng lð¬ng cho c«ng nh©n.

ë MiÕn §iÖn, vµo ®Çu thËp niªn 20, çc nhµ sð trÎ do èt-ta-ma ®øng ®Çu ® khëi xðíng phong trµo bÊt hîp t¸c, kh«ng ®ãng thuÕ vµ tÈy chay hµng ho¸ Anh. Phong trµo l«i cuèn ®«ng ®¶o çc tÇng líp nh©n d©n tham gia. Trong thËp niªn 30, häc sinh, sinh viªn MiÕn §iÖn ® ph¸t ®éng phong trµo Thakin (phong trµo cña nh÷ng ngðêi lµm chñ ®Êt nðíc) ®ßi c¶i çch quy chÕ ®¹i häc, thµnh lËp trðêng ®¹i häc riªng cho MiÕn §iÖn, ®ßi t¸ch MiÕn §iÖn ra khái Ên §é vµ ®ðîc quyÒn tù trÞ. Trðíc ¸p lùc ®Êu tranh m¹nh mÏ cña quÇn chóng, n¨m 1937 MiÕn §iÖn ®ðîc t¸ch khái Ên §é, chÊm døt h¬n nöa thÕ kØ lµ mét tØnh cña Ên §é thuéc Anh. ?

Nªu nh÷ng nÐt chÝnh cña phong trµo gi¶i phãng d©n téc ë M· Lai vµ MiÕn §iÖn.

V - Cuéc c¸ch m¹ng n¨m 1932 ë Xiªm

MÆc dï lµ nðíc duy nhÊt ë §«ng Nam ¸ kh«ng bÞ r¬i vµo t×nh tr¹ng thuéc ®Þa, nhðng trªn thùc tÕ nðíc Xiªm còng kh«ng gi÷ ®ðîc trän vÑn nÒn ®éc lËp cña m×nh vµ ph¶i phô thuéc vÒ nhiÒu mÆt vµo thùc d©n Anh vµ Ph¸p. Sù bÊt m n cña c¸c tÇng líp trong x héi ®èi víi chÕ ®é qu©n chñ Ra-ma VII ngµy mét t¨ng lªn.

Mïa hÌ n¨m 1932, mét cuéc c¸ch m¹ng ® næ ra ë Thñ ®« B¨ng Cèc dðíi sù l nh ®¹o cña giai cÊp tð s¶n, ®øng ®Çu lµ Pri-®i Pha-n«-mi-«ng. 88

Pri-®i Pha-n«-mi-«ng lµ thñ lÜnh §¶ng Nh©n d©n, linh hån cña cuéc Çch m¹ng n¨m 1932. ¤ng chñ trð¬ng thùc hiÖn çc c¶i çch tð s¶n vÒ kinh tÕ - x· héi. Tuy nhiªn, «ng kh«ng ®i tíi mét nÒn d©n chñ triÖt ®Ó, mµ chñ trð¬ng duy tr× ng«i vua cïng víi sù thiÕt lËp nghÞ viÖn, x©y dùng chÕ ®é qu©n chñ lËp hiÕn.

Çch m¹ng n¨m 1932 ® thay thÕ chÕ ®é qu©n chñ chuyªn chÕ b»ng chÕ ®é qu©n chñ lËp hiÕn, t¹o ®iÒu kiÖn cho viÖc tiÕn hµnh çc c¶i çch theo hðíng tð s¶n, më ra mét thêi k× ph¸t triÓn míi cña Xiªm. ?

H×nh 42. Pri-®i Pha-n«-mi-«ng (1900 -1983)

Cuéc C¸ch m¹ng n¨m 1932 ë Xiªm cã ý nghÜa nhð thÕ nµo ?

0 !& & *

1. Nªu mét sè nÐt kh¸i qu¸t vÒ phong trµo ®éc lËp d©n téc ë §«ng Nam ¸ gi÷a hai cuéc chiÕn tranh thÕ giíi. 2. Phong trµo chèng Ph¸p cña nh©n d©n Lµo vµ Cam-pu-chia gi÷a hai cuéc chiÕn tranh thÕ giíi diÔn ra nhð thÕ nµo ?

Chð¬ng IV

ChiÕn tranh thÕ giíi thø hai (1939 − 1945)

Bµi 17 ChiÕn tranh thÕ giíi thø hai (1939 − 1945) ChiÕn tranh thÕ giíi thø hai (1939 − 1945) lμ cuéc chiÕn tranh g©y nªn nh÷ng tæn thÊt lín vÒ ngðêi vμ cña trong lÞch sö nh©n lo¹i. KÐo dμi trong 6 n¨m, chiÕn tranh ®· bao trïm gÇn nhð toμn bé c¸c ch©u lôc vμ diÔn ra trªn nhiÒu mÆt trËn. ChiÕn tranh thÕ giíi thø hai kÕt thóc víi sù thÊt b¹i hoμn toμn cña phe ph¸t xÝt, dÉn ®Õn nh÷ng biÕn ®æi c¨n b¶n trong t×nh h×nh thÕ giíi.

I − Con ®ðêng dÉn ®Õn chiÕn tranh 1 Çc nðíc ph¸t xÝt ®Èy m¹nh x©m lðîc (1931 − 1937) Trong nh÷ng n¨m 30 cña thÕ kØ XX, çc nðíc ph¸t xÝt §øc, I-ta-li-a vμ NhËt B¶n ®· liªn kÕt víi nhau thμnh liªn minh ph¸t xÝt, cßn ®ðîc gäi lμ Trôc BÐc-lin − R«-ma − T«-ki-« hay phe Trôc. Khèi nμy t¨ng cðêng çc ho¹t ®éng qu©n sù vμ g©y chiÕn tranh x©m lðîc ë nhiÒu khu vùc kh¸c nhau trªn thÕ giíi. Sau khi chiÕm vïng §«ng B¾c Trung Quèc (1931), tõ n¨m 1937 NhËt B¶n më réng chiÕn tranh x©m lðîc trªn toμn l·nh thæ Trung Quèc. Ph¸t xÝt I-ta-li-a tiÕn hμnh x©m lðîc £-ti-«-pi-a (1935), cïng víi §øc tham chiÕn ë T©y Ban Nha nh»m hç trî lùc lðîng ph¸t xÝt Phran-c« ®¸nh b¹i ChÝnh phñ Céng hoμ (1936 − 1939). Sau khi xÐ bá Hoμ ðíc VÐcxai, nðíc §øc ph¸t xÝt hðíng tíi môc tiªu thμnh lËp mét nðíc “§¹i §øc” bao gåm tÊt c¶ çc l·nh thæ cã d©n §øc sinh sèng ë ch©u ¢u.

Trong bèi c¶nh ®ã, Liªn X« coi chñ nghÜa ph¸t xÝt lµ kÎ thï nguy hiÓm nhÊt nªn ® chñ trð¬ng liªn kÕt víi c¸c nðíc tð b¶n Anh, Ph¸p ®Ó chèng ph¸t xÝt vµ nguy c¬ chiÕn tranh. Liªn X« kiªn quyÕt ®øng vÒ phÝa c¸c nðíc £-ti-«-pi-a, Céng hoµ T©y Ban Nha vµ Trung Quèc chèng x©m lðîc.

ChÝnh phñ çc nðíc Anh, Ph¸p, MÜ ®Òu cã chung mét môc ®Ých lµ gi÷ nguyªn trËt tù thÕ giíi cã lîi cho m×nh. Hä lo sî sù bµnh trðíng cña chñ nghÜa ph¸t xÝt, nhðng vÉn thï ghÐt chñ nghÜa céng s¶n. V× thÕ, giíi cÇm quyÒn çc nðíc Anh, Ph¸p ® kh«ng liªn kÕt chÆt chÏ víi Liªn X« ®Ó cïng chèng ph¸t xÝt. Tr¸i l¹i, hä thùc hiÖn chÝnh s¸ch nhðîng bé ph¸t xÝt, hßng ®Èy chiÕn tranh vÒ phÝa Liªn X«. Víi §¹o luËt trung lËp (8 - 1935), giíi cÇm quyÒn MÜ thùc hiÖn chÝnh s¸ch kh«ng can thiÖp vµo çc sù kiÖn x¶y ra bªn ngoµi ch©u MÜ.

ChÝnh quyÒn c¸c nðíc ph¸t xÝt ® lîi dông t×nh h×nh ®ã ®Ó thùc hiÖn môc tiªu g©y chiÕn tranh x©m lðîc. ?

C¸c nðíc ph¸t xÝt trong giai ®o¹n 1931 -1937 ®· cã nh÷ng ho¹t ®éng x©m lðîc nµo ?

2 Tõ Héi nghÞ Muy-nÝch ®Õn chiÕn tranh thÕ giíi

Sau khi s¸p nhËp nðíc ¸o vµo l nh thæ §øc (3 - 1938), HÝt-le g©y ra vô Xuy-®Ðt ®Ó th«n tÝnh TiÖp Kh¾c.

B»ng çch xói giôc çc cð d©n gèc §øc sinh sèng ë vïng Xuy-®Ðt cña TiÖp Kh¾c næi dËy ®ßi li khai, HÝt-le tr¾ng trîn yªu cÇu ChÝnh phñ TiÖp Kh¾c trao quyÒn tù trÞ cho Xuy-®Ðt. Trðíc t×nh thÕ cÊp b¸ch ®ã, Liªn X« tuyªn bè s½n sµng gióp TiÖp Kh¾c chèng x©m lðîc, nÕu çc nðíc phð¬ng T©y cïng chung hµnh ®éng. Nhðng çc nðíc Anh, Ph¸p vÉn tiÕp tôc chÝnh s¸ch tho¶ hiÖp, yªu cÇu ChÝnh phñ TiÖp Kh¾c nhðîng bé §øc.

Ngµy 29 - 9 - 1938, Héi nghÞ Muy-nÝch ®ðîc triÖu tËp víi sù tham gia cña ngðêi ®øng ®Çu c¸c chÝnh phñ Anh, Ph¸p, §øc vµ I-ta-li-a. Mét hiÖp ®Þnh ® ®ðîc kÝ kÕt, theo ®ã Anh, Ph¸p trao vïng Xuy-®Ðt cña TiÖp Kh¾c cho §øc ®Ó ®æi lÊy sù cam kÕt cña HÝt-le vÒ viÖc chÊm døt mäi cuéc th«n tÝnh ë ch©u ¢u. §¹i biÓu TiÖp Kh¾c ®ðîc mêi ®Õn Muy-nÝch chØ ®Ó tiÕp nhËn vµ thi hµnh hiÖp ®Þnh. Sau khi chiÕm Xuy-®Ðt, HÝt-le th«n tÝnh toµn bé TiÖp Kh¾c (3 - 1939). Kh«ng dõng l¹i ë ®ã, HÝt-le b¾t ®Çu g©y hÊn vµ r¸o riÕt chuÈn bÞ tiÕn hµnh chiÕn tranh víi Ba Lan. 91

Trðíc khi khai chiÕn, §øc ®· ®Ò nghÞ ®µm ph¸n víi Liªn X« ®Ó phßng khi chiÕn tranh bïng næ ph¶i chèng l¹i ba cðêng quèc trªn c¶ hai mÆt trËn (Anh - Ph¸p ë phÝa t©y vµ Liªn X« ë phÝa ®«ng). Liªn X« chñ trð¬ng ®µm ph¸n víi §øc, v× ®©y lµ gi¶i ph¸p tèt nhÊt ®Ó tr¸nh mét cuéc chiÕn tranh vµ b¶o vÖ quyÒn lîi quèc gia trong t×nh thÕ bÞ c« lËp lóc bÊy giê. B¶n HiÖp ðíc X« -§øc kh«ng x©m lðîc nhau ®· ®ðîc kÝ kÕt ngµy 23 -8 -1939.

H×nh 43. Lðîc ®å §øc - I-ta-li-a g©y chiÕn vµ bµnh trðíng (tõ th¸ng 10 - 1935 ®Õn th¸ng 8 - 1939)

Theo em, sù kiÖn Muy-nÝch cßn ®ðîc nh×n nhËn, ®¸nh gi¸ nhð thÕ nµo ?

II - ChiÕn tranh thÕ giíi thø hai bïng næ vµ lan réng ë ch©u ¢u (tõ th¸ng 9 - 1939 ®Õn th¸ng 6 - 1941) 1 Ph¸t xÝt §øc tÊn c«ng Ba Lan vµ x©m chiÕm ch©u ¢u (tõ th¸ng 9 - 1939 ®Õn th¸ng 9 - 1940)

R¹ng s¸ng 1 - 9 - 1939, qu©n ®éi §øc tÊn c«ng Ba Lan. Hai ngµy sau, Anh vµ Ph¸p buéc ph¶i tuyªn chiÕn víi §øc. ChiÕn tranh thÕ giíi thø hai bïng næ. Víi ðu thÕ tuyÖt ®èi vÒ søc m¹nh qu©n sù, qu©n §øc ¸p dông chiÕn lðîc “ChiÕn tranh chíp nho¸ng” vµ chiÕm ®ðîc Ba Lan sau gÇn 1 th¸ng. Trong khi ®ã, liªn qu©n Anh -Ph¸p dµn trËn ë biªn giíi phÝa t©y nðíc §øc, nhðng kh«ng tÊn c«ng §øc vµ kh«ng cã hµnh ®éng qu©n sù nµo chi viÖn cho Ba Lan.

Th¸ng 4 -1940, qu©n §øc chuyÓn hðíng tÊn c«ng tõ phÝa ®«ng sang phÝa t©y, chiÕm hÇu hÕt c¸c nðíc tð b¶n ch©u ¢u nhð §an M¹ch, Na Uy, BØ, Hµ Lan, Lóc-x¨m-bua vµ ®¸nh th¼ng vµo nðíc Ph¸p.

Ngµy 10 -6 -1940, ChÝnh phñ Ph¸p rêi Pa-ri ch¹y vÒ Tua. Qu©n §øc trµn vµo nðíc Ph¸p. Nðíc Ph¸p b¹i trËn sau 6 tuÇn chiÕn ®Êu vµ ph¶i kÝ HiÖp ®Þnh ®×nh chiÕn ngµy 22 - 6 - 1940. Theo ®ã, §øc chiÕm ®ãng 3/4 l·nh thæ Ph¸p (bao gåm c¶ Thñ ®« Pa-ri). T¹i vïng phÝa nam nðíc Ph¸p kh«ng bÞ chiÕm ®ãng, ChÝnh phñ Ph¸p, do Pª-tanh lµm Quèc trðëng, n¾m quyÒn tù trÞ vµ lµm tay sai cho §øc.

H×nh 44. Qu©n §øc tiÕn vµo Pa-ri (6 -1940)

Th¸ng 7 - 1940, qu©n §øc thùc hiÖn kÕ ho¹ch tiÕn ®¸nh nðíc Anh. Tuy nhiªn, do ðu thÕ vÒ kh«ng qu©n vµ h¶i qu©n cña Anh, ®ång thêi do sù viÖn trî cña MÜ dµnh cho Anh b¾t ®Çu tõ th¸ng 9 - 1940, kÕ ho¹ch ®æ bé lªn nðíc Anh cña §øc kh«ng thùc hiÖn ®ðîc. ?

Sö dông lðîc ®å (h×nh 43) ®Ó tr×nh bµy viÖc ph¸t xÝt §øc më ®Çu viÖc x©m chiÕm ch©u ¢u nhð thÕ nµo.

2 Phe ph¸t xÝt bµnh trðíng ë §«ng vµ Nam ¢u (tõ th¸ng 9 -1940 ®Õn th¸ng 6 - 1941)

Th¸ng 9 - 1940, nh»m cñng cè khèi liªn minh ph¸t xÝt, HiÖp ðíc Tam cðêng §øc -I-ta-li-a -NhËt B¶n ®ðîc kÝ kÕt t¹i BÐc-lin. HiÖp ðíc quy ®Þnh, nÕu mét trong ba nðíc bÞ ®èi phð¬ng tÊn c«ng th× hai nðíc kia ph¶i lËp tøc trî gióp nðíc ®ã vÒ mäi mÆt ; c«ng khai vÒ viÖc ph©n chia thÕ giíi : §øc, I-ta-li-a ë ch©u ¢u, NhËt B¶n ë ViÔn §«ng.

Tõ th¸ng 10 -1940, HÝt-le chuyÓn sang th«n tÝnh c¸c nðíc §«ng vµ Nam ch©u ¢u. C¸c nðíc Ru-ma-ni, Hung-ga-ri, Bun-ga-ri trë thµnh chð hÇu cña §øc vµ bÞ qu©n §øc chiÕm ®ãng. B»ng vò lùc, qu©n §øc th«n tÝnh Nam Tð vµ Hi L¹p. §Õn mïa hÌ n¨m 1941, phe ph¸t xÝt ® thèng trÞ phÇn lín ch©u ¢u. Ph¸t xÝt §øc ® chuÈn bÞ xong mäi ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt ®Ó tÊn c«ng Liªn X«. ? - Nguyªn nh©n nµo dÉn ®Õn ChiÕn tranh thÕ giíi thø hai ?

- LËp niªn biÓu vÒ qu¸ tr×nh x©m chiÕm ch©u ¢u cña ph¸t xÝt §øc (tõ th¸ng 9 - 1939 ®Õn th¸ng 6 - 1941).

III - ChiÕn tranh lan réng kh¾p thÕ giíi (tõ th¸ng 6 - 1941 ®Õn th¸ng 11 - 1942) 1 Ph¸t xÝt §øc tÊn c«ng Liªn X«. ChiÕn sù ë B¾c Phi

Ngay tõ th¸ng 12 - 1940, HÝt-le ® th«ng qua kÕ ho¹ch tÊn c«ng Liªn X« víi chiÕn lðîc “chiÕn tranh chíp nho¸ng”, ®¸nh nhanh th¾ng nhanh, tËn dông ðu thÕ vÒ trang thiÕt bÞ kÜ thuËt vµ yÕu tè bÊt ngê. 94

R¹ng s¸ng 22 - 6 - 1941, ph¸t xÝt §øc tÊn c«ng Liªn X«.

Ba ®¹o qu©n §øc gåm 5,5 triÖu ngðêi ®ång lo¹t tÊn c«ng trªn suèt däc tuyÕn biªn giíi phÝa t©y Liªn X«. Trong nh÷ng th¸ng ®Çu tiªn cña cuéc chiÕn tranh, nhê ðu thÕ vÒ vò khÝ vµ kinh nghiÖm t¸c chiÕn, qu©n §øc tiÕn s©u vµo l·nh thæ Liªn X«. §¹o qu©n phÝa b¾c bao v©y Lª-nin-gr¸t (tøc Xanh Pª-tÐc-bua), ®¹o qu©n trung t©m tiÕn tíi ngo¹i vi Thñ ®« M¸t-xc¬-va, ®¹o qu©n phÝa nam chiÕm Ki-Ðp vµ phÇn lín U-crai-na.

Qu©n ®éi vµ nh©n d©n Liªn X« kiªn quyÕt chiÕn ®Êu b¶o vÖ Tæ quèc. Th¸ng 12 - 1941, Hång qu©n Liªn X« do tðíng Giu-cèp chØ huy ® ph¶n c«ng quyÕt liÖt, ®Èy lïi qu©n §øc ra khái cöa ngâ Thñ ®«. ChiÕn th¾ng M¸t-xc¬-va ® lµm ph¸ s¶n chiÕn lðîc “chiÕn tranh chíp nho¸ng” cña HÝt-le.

Sau thÊt b¹i ë M¸t-xc¬-va, qu©n §øc chuyÓn mòi nhän tÊn c«ng xuèng phÝa nam nh»m chiÕm vïng lð¬ng thùc vµ dÇu má quan träng nhÊt cña Liªn X«. Môc tiªu chñ yÕu cña qu©n §øc lµ nh»m ®¸nh chiÕm Xta-lin-gr¸t (nay lµ Von-ga-gr¸t), thµnh phè ®ðîc mÖnh danh lµ “nót sèng” cña Liªn X«. Cuéc chiÕn ®Êu kÐo dµi h¬n 2 th¸ng, nhðng qu©n §øc kh«ng thÓ chiÕm ®ðîc thµnh phè nµy.

ë MÆt trËn B¾c Phi, ngay tõ th¸ng 9 - 1940 qu©n ®éi I-ta-li-a ® tÊn c«ng Ai CËp. Cuéc chiÕn ë ®©y diÔn ra trong thÕ gi»ng co, kh«ng ph©n th¾ng b¹i gi÷a liªn qu©n §øc - I-ta-li-a víi liªn qu©n Anh - MÜ. Th¸ng 10 - 1942, liªn qu©n Anh - MÜ giµnh th¾ng lîi trong trËn En A-la-men (Ai CËp), giµnh l¹i ðu thÕ ë B¾c Phi vµ chuyÓn sang ph¶n c«ng trªn toµn mÆt trËn. ?

Cuéc tÊn c«ng cña ph¸t xÝt §øc vµo l·nh thæ Liªn X« diÔn ra nhð thÕ nµo ?

2 ChiÕn tranh Th¸i B×nh Dð¬ng bïng næ

Trong khi chiÕn tranh thÕ giíi diÔn ra ë ch©u ¢u th× ë ch©u ¸, NhËt B¶n ® r¸o riÕt chuÈn bÞ nh¶y vµo cuéc chiÕn. Th¸ng 9 - 1940, khi qu©n NhËt kÐo vµo §«ng Dð¬ng, MÜ ® kiªn quyÕt ph¶n ®èi hµnh ®éng nµy cña NhËt. Quan hÖ NhËt - MÜ ngµy cµng c¨ng th¼ng, khiÕn NhËt B¶n quyÕt ®Þnh tiÕn hµnh chiÕn tranh víi MÜ.

Ngµy 7 -12 -1941, qu©n NhËt bÊt ngê tÊn c«ng Tr©n Ch©u c¶ng -c¨n cø h¶i qu©n chñ yÕu cña MÜ ë Th¸i B×nh Dð¬ng. H¹m ®éi MÜ bÞ thiÖt h¹i nÆng nÒ. MÜ tuyªn chiÕn víi NhËt B¶n vµ sau ®ã lµ víi §øc vµ I-ta-li-a. ChiÕn tranh lan réng ra toµn thÕ giíi. 95

H×nh 45. TrËn Tr©n Ch©u c¶ng (12 -1941)

(VIỆT NAM)

H×nh 46. Lðîc ®å chiÕn trðêng ch©u ¸ -Th¸i B×nh Dð¬ng (1941 -1945)

Sau trËn tËp kÝch th¾ng lîi vµo Tr©n Ch©u c¶ng, NhËt B¶n më mét lo¹t cuéc tÊn c«ng vµo c¸c nðíc ë §«ng Nam ¸ vµ bµnh trðíng ë khu vùc Th¸i B×nh Dð¬ng. ChØ trong vßng 6 th¸ng (tõ th¸ng 12 -1941 ®Õn th¸ng 5 -1942), qu©n NhËt ®· chiÕm ®ðîc mét vïng réng lín, bao gåm Th¸i Lan, M· Lai, Xin-ga-po, Phi-lÝp-pin, MiÕn §iÖn, In-®«-nª-xi-a vµ nhiÒu ®¶o ë Th¸i B×nh Dð¬ng. §Õn n¨m 1942, qu©n phiÖt NhËt ®· thèng trÞ kho¶ng 8 triÖu km2 ®Êt ®ai víi 500 triÖu d©n ë §«ng ¸, §«ng Nam ¸ vµ Th¸i B×nh Dð¬ng.

ChiÕn tranh Th¸i B×nh Dð¬ng bïng næ nhð thÕ nµo ? (tr×nh bµy theo lðîc ®å h×nh 46)

3 Khèi §ång minh chèng ph¸t xÝt h×nh thµnh

Hµnh ®éng x©m lðîc cña phe ph¸t xÝt ® thóc ®Èy çc quèc gia trªn thÕ giíi cïng phèi hîp víi nhau trong mét liªn minh chèng ph¸t xÝt. §ång thêi, viÖc Liªn X« tham chiÕn ® lµm thay ®æi c¨n b¶n côc diÖn chÝnh trÞ vµ qu©n sù cña cuéc chiÕn. Cuéc chiÕn tranh gi÷ nðíc vÜ ®¹i cña nh©n d©n Liªn X« ® cæ vò m¹nh mÏ phong trµo kh¸ng chiÕn cña nh©n d©n çc nðíc bÞ ph¸t xÝt chiÕm ®ãng. Çc chÝnh phñ Anh, MÜ ® ph¶i dÇn dÇn thay ®æi th¸i ®é, b¾t tay víi Liªn X« trong cuéc chiÕn chèng chñ nghÜa ph¸t xÝt, kh«i phôc chñ quyÒn cña çc d©n téc bÞ ph¸t xÝt n« dÞch. Khèi §ång minh chèng ph¸t xÝt ®ðîc h×nh thµnh.

Ngµy 1 -1 -1942, t¹i Oa-sinh-t¬n, 26 quèc gia (®øng ®Çu lµ ba cðêng quèc Liªn X«, MÜ, Anh) ® ra mét b¶n tuyªn bè chung gäi lµ Tuyªn ng«n Liªn hîp quèc. C¸c nðíc tham gia Tuyªn ng«n cam kÕt cïng nhau tiÕn hµnh cuéc chiÕn ®Êu chèng ph¸t xÝt víi toµn bé lùc lðîng cña m×nh. ?

Khèi §ång minh chèng ph¸t xÝt ®ðîc h×nh thµnh nhð thÕ nµo ?

IV - Qu©n §ång minh chuyÓn sang ph¶n c«ng. chiÕn tranh thÕ giíi thø hai kÕt thóc (tõ th¸ng 11 - 1942 ®Õn th¸ng 8 - 1945) 1 Qu©n §ång minh ph¶n c«ng (tõ th¸ng 11 - 1942 ®Õn th¸ng 6 - 1944)

ë MÆt trËn X« - §øc, trËn ph¶n c«ng t¹i Xta-lin-gr¸t (tõ th¸ng11 - 1942 ®Õn th¸ng 2 - 1943) cña qu©n ®éi Liªn X« ® t¹o nªn bðíc ngoÆt cña cuéc chiÕn tranh 97

thÕ giíi. Trong trËn ®¸nh vÜ ®¹i nµy, Hång qu©n Liªn X« ® tÊn c«ng, bao v©y, chia c¾t ®Ó tiªu diÖt vµ b¾t sèng toµn bé ®éi qu©n tinh nhuÖ cña §øc gåm 33 v¹n ngðêi do Thèng chÕ Ph«n Pao-lót chØ huy. B¾t ®Çu tõ ®©y, Liªn X« vµ phe §ång minh chuyÓn sang tÊn c«ng ®ång lo¹t trªn c¸c mÆt trËn.

H×nh 47. ChiÕn ®Êu trong thµnh phè Xta-lin-gr¸t

TiÕp ®ã, Hång qu©n ® nhanh chãng bÎ g y cuéc ph¶n c«ng cña qu©n §øc t¹i vßng cung Cuèc-xc¬ (tõ ngµy 5 - 7 ®Õn ngµy 23 - 8 - 1943), ®¸nh tan 30 sð ®oµn ®Þch, lo¹i khái vßng chiÕn ®Êu 50 v¹n qu©n cña chóng. Hång qu©n liªn tôc tÊn c«ng, cho ®Õn th¸ng 6 - 1944 ® gi¶i phãng phÇn lín l nh thæ Liªn X«. ë MÆt trËn B¾c Phi, qu©n Anh (tõ phÝa ®«ng) vµ qu©n MÜ (tõ phÝa t©y) phèi hîp ph¶n c«ng (tõ th¸ng 3 ®Õn th¸ng 5 -1943), quÐt s¹ch liªn qu©n §øc -I-ta-li-a khái lôc ®Þa ch©u Phi. 98

ë I-ta-li-a, qu©n §ång minh ®æ bé ®¸nh chiÕm ®¶o Xi-xi-li-a (7 - 1943). T¹i R«-ma, Mót-x«-li-ni bÞ tèng giam, chÝnh phñ míi ®ðîc thµnh lËp, ®Çu hµng §ång minh. Ph¸t xÝt I-ta-li-a sôp ®æ. Nhðng qu©n §øc ® ®èi phã kÞch liÖt, gi¶i tho¸t cho Mót-x«-li-ni vµ lËp l¹i chÝnh phñ ph¸t xÝt ë miÒn B¾c I-ta-li-a. H¬n 30 sð ®oµn qu©n §øc ®ðîc ®iÒu sang I-ta-li-a, chèng cù kÐo dµi h¬n 2 n¨m, m i tíi th¸ng 5 -1945 míi chÞu khuÊt phôc.

ë Th¸i B×nh Dð¬ng, viÖc qu©n ®éi MÜ ®¸nh b¹i qu©n NhËt trong trËn Gu-a-®an-ca-nan (tõ th¸ng 8 - 1942 ®Õn th¸ng 1 - 1943) ® t¹o ra bðíc ngoÆt trªn toµn mÆt trËn nµy. MÜ chuyÓn sang ph¶n c«ng vµ lÇn lðît ®¸nh chiÕm c¸c ®¶o ë Th¸i B×nh Dð¬ng. ?

-Nªu nh÷ng sù kiÖn chÝnh vÒ cuéc ph¶n c«ng cña qu©n §ång minh trªn c¸c mÆt trËn (tõ th¸ng 11 - 1942 ®Õn th¸ng 6 - 1944).

-TrËn ph¶n c«ng t¹i Xta-lin-gr¸t : diÔn biÕn vµ ý nghÜa.

2 Ph¸t xÝt §øc bÞ tiªu diÖt. NhËt B¶n ®Çu hµng. ChiÕn tranh kÕt thóc

§Çu n¨m 1944, cuéc tæng ph¶n c«ng cña Hång qu©n Liªn X« diÔn ra víi 10 chiÕn dÞch lín nèi tiÕp nhau trªn toµn mÆt trËn nh»m quÐt s¹ch qu©n x©m lðîc ra khái l nh thæ nðíc m×nh. TiÕp ®ã, Liªn X« tiÕn qu©n vµo gi¶i phãng c¸c nðíc ë §«ng ¢u. Cuéc tæng tÊn c«ng ®¹i th¾ng ® ®ða Hång qu©n tiÕn s¸t biªn giíi nðíc §øc.

Mïa hÌ n¨m 1944, MÜ -Anh vµ qu©n §ång minh më MÆt trËn thø hai ë T©y ¢u b»ng cuéc ®æ bé t¹i Noãc-m¨ng-®i (miÒn B¾c Ph¸p). Phong trµo khëi nghÜa vò trang cña nh©n d©n Ph¸p næi lªn kh¾p n¬i, gi¶i phãng nhiÒu vïng réng lín, lµm chñ Pa-ri. ChÝnh phñ l©m thêi cña nðíc Céng hoµ Ph¸p ®ðîc thµnh lËp. Nðíc Ph¸p ®ðîc gi¶i phãng khái ¸ch ph¸t xÝt. TiÕp sau, qu©n §ång minh tiÕn vµo gi¶i phãng c¸c nðíc BØ, Hµ Lan, Lóc-x¨m-bua vµ chuÈn bÞ tÊn c«ng nðíc §øc. Tõ th¸ng 1 -1945, Hång qu©n Liªn X« còng b¾t ®Çu cuéc tÊn c«ng nðíc §øc ë MÆt trËn phÝa §«ng. Trðíc khi kÕt thóc chiÕn tranh víi §øc, Héi nghÞ gi÷a nguyªn thñ cña ba nðíc Liªn X«, MÜ, Anh ®ðîc tæ chøc t¹i I-an-ta (Liªn X«) th¸ng 2 -1945. Héi nghÞ ®· ph©n chia khu vùc chiÕm ®ãng nðíc §øc vµ ch©u ¢u, ®Ò ra ®ðêng lèi tæ chøc l¹i thÕ giíi sau chiÕn tranh... Liªn X« cam kÕt sÏ tham gia chiÕn tranh chèng NhËt sau khi nðíc §øc ®Çu hµng.

Cuéc tÊn c«ng qu©n §øc ë MÆt trËn phÝa T©y cña qu©n §ång minh b¾t ®Çu tõ th¸ng 2 - 1945. Hång qu©n Liªn X« b¾t ®Çu më cuéc tÊn c«ng BÐc-lin tõ gi÷a th¸ng 4 -1945 vµ ®Ëp tan sù kh¸ng cù cña h¬n 1 triÖu qu©n §øc. Qu©n ®éi Anh, MÜ ® gÆp Hång qu©n Liªn X« ë Toãc-g©u (bªn bê s«ng En-b¬). Ngµy 30 -4, l¸ cê ®á bóa liÒm cña Liªn X« ®ðîc c¾m trªn nãc toµ nhµ Quèc héi §øc. HÝt-le tù s¸t dðíi hÇm chØ huy. Ngµy 9 - 5 - 1945, nðíc §øc kÝ v¨n b¶n ®Çu hµng kh«ng ®iÒu kiÖn, chiÕn tranh chÊm døt ë ch©u ¢u.

H×nh 48. Hång qu©n Liªn X« c¾m cê chiÕn th¾ng trªn nãc toµ nhµ Quèc héi §øc

ë MÆt trËn Th¸i B×nh Dð¬ng, tõ n¨m 1944, liªn qu©n MÜ - Anh ® triÓn khai c¸c cuéc tÊn c«ng ®¸nh chiÕm MiÕn §iÖn vµ quÇn ®¶o Phi-lÝp-pin. Qu©n MÜ t¨ng cðêng uy hiÕp, ®¸nh ph¸ c¸c thµnh phè lín cña NhËt B¶n b»ng kh«ng qu©n. Cuèi th¸ng 7 _ 1945, nguyªn thñ ba cðêng quèc Liªn X«, MÜ, Anh häp t¹i Pèt-x®am

®Ó gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò sau chiÕn tranh ë ch©u ¢u vµ viÖc tiªu diÖt hoµn

toµn ph¸t xÝt NhËt.

100

Ngµy 6 - 8 - 1945, MÜ nÐm qu¶ bom nguyªn tö ®Çu tiªn xuèng thµnh phè Hi-r«-si-ma lµm 8 v¹n ngðêi chÕt. Ngµy 8 - 8, Liªn X« tuyªn chiÕn víi NhËt B¶n vµ tÊn c«ng ®¹o qu©n Quan §«ng gåm 70 v¹n qu©n NhËt ë M n Ch©u. Ngµy 9 -8, MÜ nÐm tiÕp qu¶ bom nguyªn tö thø hai huû diÖt thµnh phè Na-ga-xa-ki, giÕt h¹i 2 v¹n ngðêi. Ngµy 15 - 8, NhËt B¶n chÊp nhËn ®Çu hµng kh«ng ®iÒu kiÖn. ChiÕn tranh thÕ giíi thø hai kÕt thóc. ?

Qu©n ®éi NhËt bÞ ®¸nh b¹i nhð thÕ nµo ?

V - KÕt côc cña ChiÕn tranh thÕ giíi thø hai

ChiÕn tranh thÕ giíi thø hai kÕt thóc víi sù sôp ®æ hoµn toµn cña c¸c nðíc ph¸t xÝt §øc, I-ta-li-a vµ NhËt B¶n. Th¾ng lîi vÜ ®¹i thuéc vÒ c¸c d©n téc trªn thÕ giíi ® kiªn cðêng chiÕn ®Êu chèng chñ nghÜa ph¸t xÝt. Trong cuéc chiÕn ®Êu Êy, ba cðêng quèc Liªn X«, MÜ, Anh lµ lùc lðîng trô cét, gi÷ vai trß quyÕt ®Þnh trong viÖc tiªu diÖt chñ nghÜa ph¸t xÝt. HËu qu¶ cña chiÕn tranh lµ v« cïng nÆng nÒ ®èi víi nh©n lo¹i. H¬n 70 quèc gia víi 1 700 triÖu ngðêi ® bÞ l«i cuèn vµo vßng chiÕn, kho¶ng 60 triÖu ngðêi chÕt, 90 triÖu ngðêi bÞ tµn phÕ. NhiÒu thµnh phè, lµng m¹c vµ nhiÒu c¬ së kinh tÕ bÞ tµn ph¸. ChiÕn tranh kÕt thóc ® dÉn ®Õn nh÷ng thay ®æi c¨n b¶n trong t×nh h×nh thÕ giíi. ?

ChiÕn tranh thÕ giíi thø hai kÕt thóc nhð thÕ nµo ?

0 !& & *

1. Ph¸t xÝt §øc ® bÞ tiªu diÖt nhð thÕ nµo ? 2. Trong viÖc tiªu diÖt chñ nghÜa ph¸t xÝt, Liªn X« ® cã vai trß nhð thÕ nµo ? 3. Tõ cuéc ChiÕn tranh thÕ giíi thø hai, h y rót ra bµi häc cho cuéc ®Êu tranh b¶o vÖ hoµ b×nh thÕ giíi hiÖn nay.

101

Bµi 18 «n tËp lÞch sö thÕ giíi hiÖn ®¹i (PhÇn tõ n¨m 1917 ®Õn n¨m 1945)

I -Nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ lÞch sö thÕ giíi hiÖn ®¹i (1917 - 1945)

Trong gÇn 30 n¨m (1917 -1945), nhiÒu sù kiÖn lÞch sö ® diÔn ra trªn toµn thÕ giíi. Trong sè ®ã, cã nh÷ng sù kiÖn t¸c ®éng, ¶nh hðëng to lín ®Õn lÞch sö thÕ giíi. Chóng ta cïng nhau «n tËp c¸c sù kiÖn lÞch sö c¬ b¶n theo b¶ng hÖ thèng kiÕn thøc dðíi ®©y : 1

' 6

nðíc nga - liªn x«

2 -1917

C¸ch m¹ng d©n chñ tð s¶n

-Tæng b·i c«ng chÝnh trÞ ë -LËt ®æ chÕ ®é Pª-t¬-r«-gr¸t Nga hoµng

-Khëi nghÜa vò trang

-Nga hoµng bÞ lËt ®æ

10 -1917

-Hai chÝnh quyÒn song song tån t¹i

-C¸ch m¹ng d©n chñ tð s¶n kiÓu míi

........................................ ........................................ ........................................ C¸c nðíc tð b¶n chñ nghÜa

............................ ........................................ ........................................ ........................................ C¸c nðíc ch©u ¸

............................ ........................................ ........................................ ........................................ ............................ ........................................ ........................................ ........................................

102

II - Nh÷ng néi dung chÝnh cña lÞch sö thÕ giíi hiÖn ®¹i (1917 _ 1945)

Trong gÇn 30 n¨m (1917 -1945), néi dung lÞch sö thÕ giíi hiÖn ®¹i næi bËt víi nh÷ng vÊn ®Ò chÝnh sau ®©y :

1 Trong thêi k× nµy ® diÔn ra nh÷ng chuyÓn biÕn quan träng trong s¶n xuÊt vËt chÊt cña nh©n lo¹i. Nh÷ng tiÕn bé vÒ khoa häc -kÜ thuËt ® thóc ®Èy kinh tÕ thÕ giíi ph¸t triÓn víi mét tèc ®é cao. Sù t¨ng trðëng cña kinh tÕ thÕ giíi ® lµm thay ®æi ®êi sèng chÝnh trÞ -x héi, v¨n ho¸ cña c¸c quèc gia, d©n téc vµ toµn thÕ giíi.

2 Chñ nghÜa xx héi ®ðîc x¸c lËp ë mét nðíc ®Çu tiªn trªn thÕ giíi, n»m gi÷a vßng v©y cña chñ nghÜa tð b¶n. B o t¸p çch m¹ng bïng næ ë nðíc Nga víi hai cuéc çch m¹ng diÔn ra trong n¨m 1917 : Çch m¹ng d©n chñ tð s¶n th¸ng Hai lËt ®æ chÕ ®é qu©n chñ chuyªn chÕ Nga hoµng ; Çch m¹ng x héi chñ nghÜa th¸ng Mðêi ®¸nh ®æ chÝnh phñ tð s¶n, thµnh lËp nhµ nðíc v« s¶n ®Çu tiªn trªn thÕ giíi. Tr¶i qua nh÷ng chÆng ®ðêng khã kh¨n, gian khæ víi biÕt bao tæn thÊt, hi sinh, Nhµ nðíc X« viÕt ® ®ðîc b¶o vÖ vµ tõng bðíc ®i lªn. ChØ trong thêi gian ng¾n, tõ mét nðíc n«ng nghiÖp l¹c hËu, Liªn X« ® vð¬n lªn trë thµnh mét cðêng quèc c«ng nghiÖp trªn thÕ giíi, cã nÒn v¨n ho¸, khoa häc - kÜ thuËt tiªn tiÕn vµ vÞ thÕ quan träng trªn trðêng quèc tÕ. 3 Phong trµo çch m¹ng thÕ giíi bðíc sang mét thêi k× ph¸t triÓn míi tõ sau th¾ng lîi cña Çch m¹ng th¸ng Mðêi Nga vµ sù kÕt thóc cuéc ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt. ë çc nðíc tð b¶n ch©u ¢u, mét cao trµo çch m¹ng ® bïng næ trong nh÷ng n¨m 1918 - 1923. Cuéc ®Êu tranh gi¶i phãng d©n téc lan réng ë çc nðíc thuéc ®Þa vµ phô thuéc. ë nhiÒu nðíc, çc ®¶ng céng s¶n ra ®êi vµ n¾m vai trß l nh ®¹o çch m¹ng. Nh»m thèng nhÊt hµnh ®éng vµ tËp hîp lùc lðîng çch m¹ng, Quèc tÕ Céng s¶n thµnh lËp vµ ho¹t ®éng trong nh÷ng n¨m 1919 -1943. Phong trµo çch m¹ng thÕ giíi tr¶i qua nh÷ng bðíc ph¸t triÓn chÝnh sau ®©y :

-Cao trµo c¸ch m¹ng trong nh÷ng n¨m 1918 -1923 ; Quèc tÕ Céng s¶n ra ®êi. -Phong trµo c¸ch m¹ng nh÷ng n¨m khñng ho¶ng kinh tÕ (1929 - 1933).

-Phong trµo MÆt trËn Nh©n d©n chèng ph¸t xÝt, chèng chiÕn tranh (1936 -1939).

-Cuéc chiÕn ®Êu chèng ph¸t xÝt trong ChiÕn tranh thÕ giíi thø hai (1939 -1945).

103

4 Chñ nghÜa tð b¶n kh«ng cßn lµ hÖ thèng duy nhÊt trªn thÕ giíi vµ tr¶i qua nh÷ng bðíc th¨ng trÇm ®Çy biÕn ®éng. NÕu nhð trong h¬n 10 n¨m ®Çu sau ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt (1918 -1929), çc nðíc tð b¶n tõng bðíc æn ®Þnh vµ ®¹t møc t¨ng trðëng cao vÒ kinh tÕ, th× trong 10 n¨m sau (1929 - 1939) ® l©m vµo cuéc khñng ho¶ng kinh tÕ trÇm träng chða tõng cã. §Ó tho¸t khái t×nh tr¹ng khñng ho¶ng, çc nðíc tð b¶n Anh, Ph¸p vµ ®iÓn h×nh lµ MÜ ® thùc hiÖn nh÷ng c¶i çch kinh tÕ -x héi ®Ó duy tr× sù ph¸t triÓn cña chñ nghÜa tð b¶n. Trong khi ®ã, çc nðíc §øc, I-ta-li-a, NhËt B¶n ® tiÕn hµnh viÖc ph¸t xÝt ho¸ bé m¸y nhµ nðíc vµ g©y chiÕn tranh x©m lðîc, dÉn tíi sù bïng næ cuéc ChiÕn tranh thÕ giíi thø hai.

5 ChiÕn tranh thÕ giíi thø hai (1939 - 1945) lµ cuéc chiÕn tranh lín nhÊt, khèc liÖt nhÊt vµ tµn ph¸ nÆng nÒ nhÊt trong lÞch sö nh©n lo¹i. §øng trðíc th¶m ho¹ cña chiÕn tranh, c¸c quèc gia víi chÕ ®é chÝnh trÞ kh¸c nhau ® cïng phèi hîp trong khèi §ång minh chèng ph¸t xÝt. Nh©n d©n thÕ giíi ® kiªn tr× chiÕn ®Êu chèng tr¶ bän ph¸t xÝt x©m lðîc. Trong ®ã, cuéc chiÕn tranh gi÷ nðíc vÜ ®¹i cña nh©n d©n Liªn X« ®ãng vai trß ®Æc biÖt quan träng trong viÖc tiªu diÖt chñ nghÜa ph¸t xÝt. ChiÕn tranh kÕt thóc ® më ra mét thêi k× ph¸t triÓn míi cña lÞch sö thÕ giíi.

0 !& & *

1. LËp niªn biÓu vÒ nh÷ng sù kiÖn chÝnh cña lÞch sö thÕ giíi hiÖn ®¹i (phÇn tõ n¨m 1917 ®Õn n¨m 1945). 2. Nªu mét vÝ dô vÒ mèi liªn hÖ gi÷a lÞch sö thÕ giíi vµ lÞch sö ViÖt Nam trong thêi k× 1917 - 1945. 3. Sðu tÇm mét sè tµi liÖu, v¨n kiÖn §¶ng... liªn quan ®Õn nh÷ng sù kiÖn lÞch sö thÕ giíi hiÖn ®¹i (phÇn tõ n¨m 1917 ®Õn n¨m 1945).

104

Ba phÇn

LÞch sö viÖt nam (1858 - 1918)

105

Chð¬ng I

viÖt nam tõ n¨m 1858 ®Õn cuèi thÕ kØ XIX

Bµi 19

nh©n d©n viÖt nam kh¸ng chiÕn chèng ph¸p x©m lðîc (Tõ n¨m 1858 ®Õn trðíc n¨m 1873) ¢m mðu x©m lðîc ViÖt Nam cña thùc d©n Ph¸p ®· cã tõ l©u vμ ®ðîc xóc tiÕn m¹nh mÏ tõ gi÷a thÕ kØ XIX. Th¸ng 9 − 1858, qu©n Ph¸p næ sóng, chÝnh thøc më mμn cuéc chiÕn tranh x©m lðîc ViÖt Nam. Ngay tõ ®Çu, qu©n d©n ta ®· anh dòng chiÕn ®Êu b¶o vÖ Tæ quèc. Sau khi chiÕm ®ðîc thμnh Gia §Þnh, Ph¸p lÇn lðît ®¸nh chiÕm ba tØnh miÒn §«ng (1862), råi ba tØnh miÒn T©y Nam K× (1867). §i ®Õn ®©u chóng còng vÊp ph¶i sù kh¸ng cù quyÕt liÖt cña nh©n d©n ta.

I − liªn qu©n ph¸p − t©y ban nha x©m lðîc viÖt nam. chiÕn sù ë ®μ n½ng n¨m 1858 1 T×nh h×nh ViÖt Nam ®Õn gi÷a thÕ kØ XIX (trðíc khi thùc d©n Ph¸p x©m lðîc) Vμo gi÷a thÕ kØ XIX, trðíc khi bÞ thùc d©n Ph¸p x©m lðîc, ViÖt Nam lμ mét quèc gia ®éc lËp, cã chñ quyÒn, ®¹t ®ðîc nh÷ng tiÕn bé nhÊt ®Þnh vÒ kinh tÕ, v¨n ho¸. Tuy nhiªn, ë giai ®o¹n nμy, chÕ ®é phong kiÕn ViÖt Nam ®ang cã nh÷ng biÓu hiÖn khñng ho¶ng, suy yÕu nghiªm träng. N«ng nghiÖp sa sót. NhiÒu cuéc khÈn hoang ®ðîc tæ chøc kh¸ quy m«, nhðng cuèi cïng ®Êt ®ai khai khÈn ®ðîc l¹i r¬i vμo tay ®Þa chñ, cðêng hμo. HiÖn tðîng d©n lðu t¸n trë nªn phæ biÕn. §ª ®iÒu kh«ng ®ðîc ch¨m sãc. N¹n mÊt mïa, ®ãi kÐm x¶y ra liªn miªn. 106

C«ng thð¬ng nghiÖp bÞ ®×nh ®èn ; xu hðíng ®éc quyÒn c«ng thð¬ng cña Nhµ nðíc ® h¹n chÕ sù ph¸t triÓn cña s¶n xuÊt vµ thð¬ng m¹i. ChÝnh s¸ch “bÕ quan to¶ c¶ng” cña nhµ NguyÔn khiÕn cho nðíc ta bÞ c« lËp víi thÕ giíi bªn ngoµi.

Qu©n sù l¹c hËu, chÝnh s¸ch ®èi ngo¹i cã nh÷ng sai lÇm, nhÊt lµ viÖc “cÊm ®¹o”, ®uæi gi¸o sÜ phð¬ng T©y, ® g©y ra nh÷ng m©u thuÉn, lµm r¹n nøt khèi ®oµn kÕt d©n téc, g©y bÊt lîi cho sù nghiÖp kh¸ng chiÕn sau nµy.

NhiÒu cuéc khëi nghÜa chèng triÒu ®×nh ® næ ra nhð : khëi nghÜa Phan B¸ Vµnh ë Nam §Þnh, Th¸i B×nh (1821), cña Lª Duy Lð¬ng ë Ninh B×nh (1833), Lª V¨n Kh«i ë Gia §Þnh (1833), cña N«ng V¨n V©n ë Tuyªn Quang, Cao B»ng (1833 _ 1835)... ?

Nªu t×nh h×nh ViÖt Nam gi÷a thÕ kØ XIX, trðíc cuéc x©m lðîc cña thùc d©n Ph¸p.

2 Thùc d©n Ph¸p r¸o riÕt chuÈn bÞ x©m lðîc ViÖt Nam

Ngðêi phð¬ng T©y, ®Çu tiªn lµ c¸c l¸i bu«n T©y Ban Nha, Bå §µo Nha, ® biÕt ®Õn ViÖt Nam tõ thÕ kØ XVI. §Õn thÕ kØ XVII, ngðêi Anh ® ®Þnh chiÕm ®¶o C«n L«n(1) cña ViÖt Nam, nhðng kh«ng thµnh.

Trong cuéc ch¹y ®ua th«n tÝnh phð¬ng §«ng, tð b¶n Ph¸p ® lîi dông viÖc truyÒn ®¹o Thiªn Chóa ®Ó chuÈn bÞ tiÕn hµnh cuéc x©m lðîc. ThÕ kØ XVII, c¸c gi¸o sÜ Ph¸p ®· tíi ViÖt Nam truyÒn ®¹o ; mét sè gi¸o sÜ kÕt hîp truyÒn gi¸o víi viÖc dß xÐt t×nh h×nh, vÏ b¶n ®å, chuÈn bÞ cho cuéc x©m nhËp cña tð b¶n Ph¸p.

Cuèi thÕ kØ XVIII, khi phong trµo n«ng d©n T©y S¬n næ ra, NguyÔn ¸nh cÇu cøu c¸c thÕ lùc nðíc ngoµi ®Ó kh«i phôc l¹i quyÒn lùc. Gi¸m môc B¸ §a Léc (Pi-nh« ®ê Bª-hen) ® n¾m c¬ héi ®ã, t¹o ®iÒu kiÖn cho tð b¶n Ph¸p can thiÖp vµo ViÖt Nam. Nhê sù m«i giíi cña B¸ §a Léc, HiÖp ðíc VÐcxai (1787) ®ðîc kÝ kÕt. Ph¸p høa sÏ ®em qu©n sang gióp NguyÔn ¸nh ®¸nh b¹i T©y S¬n ; cßn NguyÔn ¸nh nhðîng cho Ph¸p c¶ng Héi An, ®¶o C«n L«n vµ ®ðîc ®éc quyÒn bu«n b¸n ë ViÖt Nam. Nhðng v× nhiÒu lÝ do, b¶n HiÖp ðíc nµy ®· kh«ng thùc hiÖn ®ðîc.

(1) Nay thuéc huyÖn C«n §¶o (Bµ RÞa -Vòng Tµu).

107

§Õn gi÷a thÕ kØ XIX, nðíc Ph¸p ph¸t triÓn nhanh trªn con ®ðêng tð b¶n chñ nghÜa, cµng r¸o riÕt t×m c¸ch ®¸nh chiÕm ViÖt Nam ®Ó tranh giµnh ¶nh hðëng víi Anh ë khu vùc ch©u ¸. N¨m 1857, Na-p«-lª-«ng III lËp ra Héi ®ång Nam K× ®Ó bµn c¸ch can thiÖp vµo nðíc ta ; tiÕp ®ã cho sø thÇn tíi HuÕ ®ßi ®ðîc “tù do bu«n b¸n vµ truyÒn ®¹o”. Cïng lóc, Bé trðëng Bé H¶i qu©n vµ Thuéc ®Þa Ph¸p t¨ng viÖn cho h¹m ®éi Ph¸p ë Th¸i B×nh Dð¬ng ®Ó cïng Anh - MÜ x©m lðîc Trung Quèc vµ lÖnh cho Phã §« ®èc Ri-g«n ®¬ Gi¬-nui-y chØ huy h¹m ®éi Ph¸p ®¸nh ViÖt Nam ngay sau khi chiÕm ®ðîc Qu¶ng Ch©u (Trung Quèc).

Nh÷ng hµnh ®éng nµo chøng tá thùc d©n Ph¸p r¸o riÕt chuÈn bÞ x©m lðîc ViÖt Nam ?

3 ChiÕn sù ë §µ N½ng n¨m 1858

Sau nhiÒu lÇn ®ða qu©n tíi khiªu khÝch, chiÒu 31 - 8 - 1858 liªn qu©n Ph¸p T©y Ban Nha(1) víi kho¶ng 3 000 binh lÝnh vµ sÜ quan, bè trÝ trªn 14 chiÕn thuyÒn, kÐo tíi dµn trËn trðíc cöa biÓn §µ N½ng. ¢m mðu cña Ph¸p lµ chiÕm §µ N½ng lµm c¨n cø, råi tÊn c«ng ra HuÕ, nhanh chãng buéc triÒu ®×nh nhµ NguyÔn ®Çu hµng.

S¸ng 1 _ 9 _ 1858, ®Þch göi tèi hËu thð, ®ßi TrÊn thñ thµnh §µ N½ng tr¶ lêi trong vßng 2 giê. Nhðng kh«ng ®îi hÕt h¹n, liªn qu©n Ph¸p _ T©y Ban Nha ® næ sóng råi ®æ bé lªn b¸n ®¶o S¬n Trµ.

H×nh 49. Liªn qu©n Ph¸p - T©y Ban Nha tÊn c«ng §µ N½ng n¨m 1858 (1) T©y Ban Nha liªn minh víi Ph¸p v× cã mét sè gi¸o sÜ T©y Ban Nha bÞ triÒu ®×nh nhµ NguyÔn giam gi÷, giÕt h¹i.

108

Qu©n d©n ta anh dòng chèng tr¶ qu©n x©m lðîc, ®Èy lïi nhiÒu ®ît tÊn c«ng cña chóng, sau ®ã l¹i tÝch cùc thùc hiÖn “vðên kh«ng nhµ trèng” g©y cho qu©n Ph¸p nhiÒu khã kh¨n. Liªn qu©n Ph¸p - T©y Ban Nha bÞ cÇm ch©n suèt 5 th¸ng (tõ cuèi th¸ng 8 - 1858 ®Õn ®Çu th¸ng 2 - 1859) trªn b¸n ®¶o S¬n Trµ. VÒ sau, qu©n T©y Ban Nha rót khái cuéc x©m lðîc. KhÝ thÕ kh¸ng chiÕn sôc s«i trong nh©n d©n c¶ nðíc.

T¹i §µ N½ng, nh©n d©n tæ chøc thµnh ®éi ngò, chñ ®éng t×m ®Þch mµ ®¸nh. Thùc d©n Ph¸p ®· ph¶i thõa nhËn “d©n qu©n gåm tÊt c¶ nh÷ng ai kh«ng ®au èm vµ kh«ng tµn tËt”.

Tõ Nam §Þnh, §èc häc Ph¹m V¨n NghÞ tù chiªu mé 300 ngðêi, chñ yÕu lµ häc trß cña «ng, lËp thµnh c¬ ngò, lªn ®ðêng vµo Nam xin vua ®ðîc ra chiÕn trðêng.

Cuéc kh¸ng chiÕn cña qu©n d©n ta ® bðíc ®Çu lµm thÊt b¹i ©m mðu “®¸nh nhanh th¾ng nhanh” cña Ph¸p. ?

- T¹i sao thùc d©n Ph¸p chän §µ N½ng lµm môc tiªu tÊn c«ng ®Çu tiªn ?

-Em cã nhËn xÐt g× vÒ cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p cña nh©n d©n ta vµo n¨m 1858 ?

II - cuéc kh¸ng chiÕn chèng ph¸p ë gia ®Þnh vµ c¸c tØnh miÒn ®«ng nam k× tõ n¨m 1859 ®Õn n¨m 1862 1 Kh¸ng chiÕn ë Gia §Þnh

ThÊy kh«ng thÓ chiÕm ®ðîc §µ N½ng, Ph¸p quyÕt ®Þnh ®ða qu©n vµo Gia §Þnh.

Gia §Þnh vµ Nam K× lµ vùa lóa cña ViÖt Nam, cã vÞ trÝ chiÕn lðîc quan träng. HÖ thèng giao th«ng ®ðêng thuû ë ®©y rÊt thuËn lîi. Tõ Gia §Þnh cã thÓ sang Cam-pu-chia mét c¸ch dÔ dµng. ChiÕm ®ðîc Nam K×, qu©n Ph¸p sÏ c¾t ®øt con ®ðêng tiÕp tÕ lð¬ng thùc cña triÒu ®×nh nhµ NguyÔn, ®ång thêi t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho viÖc lµm chñ lðu vùc s«ng Mª C«ng cña Ph¸p.

Ngµy 9 - 2 - 1859, h¹m ®éi Ph¸p tíi Vòng Tµu råi theo s«ng CÇn Giê lªn Sµi Gßn. Do vÊp ph¶i søc chèng cù quyÕt liÖt cña qu©n d©n ta nªn m i tíi ngµy 16 -2 -1859 qu©n Ph¸p míi ®Õn ®ðîc Gia §Þnh. Ngµy 17 -2, chóng næ sóng ®¸nh thµnh. Qu©n ®éi triÒu ®×nh tan r nhanh chãng. Tr¸i l¹i, c¸c ®éi d©n binh chiÕn ®Êu 109

rÊt dòng c¶m, ngµy ®ªm b¸m s¸t ®Þch ®Ó quÊy rèi vµ tiªu diÖt chóng. Cuèi cïng, qu©n Ph¸p ph¶i dïng thuèc næ ph¸ thµnh, ®èt trôi mäi kho tµng vµ rót qu©n xuèng c¸c tµu chiÕn. KÕ ho¹ch “®¸nh nhanh th¾ng nhanh” bÞ thÊt b¹i, buéc ®Þch ph¶i chuyÓn sang kÕ ho¹ch “chinh phôc tõng gãi nhá”.

Tõ ®Çu n¨m 1860, côc diÖn chiÕn trðêng Nam K× cã sù thay ®æi. Nðíc Ph¸p ®ang sa lÇy trong cuéc chiÕn tranh ë Trung Quèc vµ I-ta-li-a, ph¶i cho rót toµn bé sè qu©n ë §µ N½ng vµo Gia §Þnh (23 - 3 - 1860). V× ph¶i chia xÎ lùc lðîng cho c¸c chiÕn trðêng kh¸c, sè qu©n cßn l¹i ë Gia §Þnh chØ cã kho¶ng 1 000 tªn, l¹i ph¶i r¶i ra trªn mét chiÕn tuyÕn dµi tíi 10 km. Trong khi ®ã, qu©n triÒu ®×nh vÉn ®ãng trong phßng tuyÕn ChÝ Hoµ míi ®ðîc x©y dùng, trong tð thÕ “thñ hiÓm”. H×nh 50. Qu©n Ph¸p ®¸nh chiÕm thµnh Gia §Þnh

Tõ th¸ng 3 - 1860, NguyÔn Tri Phð¬ng ®ðîc lÖnh tõ §µ N½ng vµo Gia §Þnh. ¤ng ®· huy ®éng hµng v¹n qu©n vµ d©n binh x©y dùng §¹i ®ån ChÝ Hoµ, võa ®å sé võa v÷ng ch¾c, nhðng v× kh«ng chñ ®éng tÊn c«ng nªn gÇn 1 000 qu©n Ph¸p vÉn yªn æn ngay bªn c¹nh phßng tuyÕn cña qu©n ta víi mét lùc lðîng tõ 10 000 ®Õn 12 000 ngðêi.

Kh«ng bÞ ®éng ®èi phã nhð qu©n ®éi triÒu ®×nh, hµng ngh×n nghÜa dòng do Dð¬ng B×nh T©m chØ huy ® xung phong ®¸nh ®ån Chî RÉy, vÞ trÝ quan träng nhÊt trªn phßng tuyÕn cña ®Þch (7 - 1860).

Ph¸p bÞ sa lÇy ë c¶ hai n¬i (§µ N½ng vµ Gia §Þnh), r¬i vµo t×nh thÕ tiÕn tho¸i lðìng nan. Lóc nµy trong triÒu ®×nh nhµ NguyÔn cã sù ph©n ho¸, tð tðëng chñ hoµ lan ra lµm lßng ngðêi li t¸n. ?

110

¢m mðu cña thùc d©n Ph¸p khi tÊn c«ng Gia §Þnh lµ g× ?

2 Kh¸ng chiÕn lan réng ra c¸c tØnh miÒn §«ng Nam K×. HiÖp ðíc 5 - 6 - 1862

Sau khi kÕt thóc th¾ng lîi cuéc chiÕn ë Trung Quèc víi §iÒu ðíc B¾c Kinh (25 - 10 - 1860), qu©n Ph¸p liÒn kÐo vÒ Gia §Þnh, tiÕp tôc më réng viÖc ®¸nh chiÕm nðíc ta.

Ngµy 23 - 2 - 1861, qu©n Ph¸p më cuéc tÊn c«ng vµo §¹i ®ån ChÝ Hoµ. Qu©n ta kh¸ng cù quyÕt liÖt, cuèi cïng trðíc ho¶ lùc m¹nh cña ®Þch, §¹i ®ån ChÝ Hoµ ® r¬i vµo tay giÆc. Thõa th¾ng, qu©n Ph¸p chiÕm lu«n §Þnh Tðêng (12 - 4 - 1861), Biªn Hoµ (18 - 12 - 1861), VÜnh Long (23 - 3 - 1862).

Khi giÆc Ph¸p tõ Gia §Þnh ®¸nh lan ra, cuéc kh¸ng chiÕn cña nh©n d©n ta cµng ph¸t triÓn m¹nh h¬n. C¸c to¸n nghÜa qu©n cña Trð¬ng §Þnh, TrÇn ThiÖn ChÝnh, Lª Huy... chiÕn ®Êu rÊt anh dòng, lËp nhiÒu chiÕn c«ng. Ngµy 10 - 12 - 1861, ®éi qu©n cña NguyÔn Trung Trùc ® ®¸nh ch×m tµu chiÕn Ðt-pª-r¨ng (Hi väng) cña ®Þch trªn s«ng Vµm Cá §«ng (®o¹n ch¶y qua th«n NhËt T¶o), lµm nøc lßng qu©n d©n ta. Gi÷a lóc phong trµo kh¸ng chiÕn cña nh©n d©n ®ang ngµy mét d©ng cao, khiÕn qu©n giÆc v« cïng bèi rèi th× triÒu ®×nh HuÕ kÝ víi Ph¸p HiÖp ðíc Nh©m TuÊt (5 - 6 - 1862).

HiÖp ðíc cã 12 ®iÒu kho¶n, trong ®ã cã nh÷ng kho¶n chÝnh nhð : triÒu ®×nh nhðîng h¼n cho Ph¸p ba tØnh miÒn §«ng Nam K× (Gia §Þnh, §Þnh Tðêng, Biªn Hoµ) vµ ®¶o C«n L«n ; båi thðêng 20 triÖu quan (ðíc tÝnh b»ng 280 v¹n l¹ng b¹c) ; triÒu ®×nh ph¶i më ba cöa biÓn : §µ N½ng, Ba L¹t(1), Qu¶ng Yªn cho thð¬ng nh©n Ph¸p vµ T©y Ban Nha vµo tù do bu«n b¸n ; thµnh VÜnh Long sÏ ®ðîc tr¶ l¹i cho triÒu ®×nh HuÕ khi nµo triÒu ®×nh chÊm døt ®ðîc c¸c ho¹t ®éng chèng Ph¸p ë ba tØnh miÒn §«ng.

- HiÖp ðíc Nh©m TuÊt gi÷a Ph¸p vµ triÒu ®×nh HuÕ (5 - 6 - 1862) ®ðîc kÝ kÕt trong hoµn c¶nh nµo ?

-Nªu néi dung c¬ b¶n cña HiÖp ðíc Nh©m TuÊt.

(1) Ba L¹t : cöa s«ng Hång ®æ ra BiÓn §«ng, ë gi÷a ®Þa phËn hai tØnh Th¸i B×nh vµ Nam §Þnh.

111

III - cuéc kh¸ng chiÕn cña nh©n d©n nam k× sau hiÖp íc 1862 1 Nh©n d©n ba tØnh miÒn §«ng tiÕp tôc kh¸ng chiÕn sau HiÖp ðíc 1862

Thùc hiÖn nh÷ng ®iÒu ® cam kÕt víi Ph¸p trong HiÖp ðíc 1862, triÒu ®×nh HuÕ ra lÖnh gi¶i t¸n nghÜa binh chèng Ph¸p ë c¸c tØnh Gia §Þnh, §Þnh Tðêng, Biªn Hoµ.

MÆc dï vËy, phong trµo chèng Ph¸p cña nh©n d©n ba tØnh miÒn §«ng vÉn tiÕp diÔn. Çc sÜ phu yªu nðíc vÉn b¸m ®Êt, b¸m d©n, cæ vò nghÜa binh ®¸nh Ph¸p vµ chèng phong kiÕn ®Çu hµng. Phong trµo “tÞ ®Þa”(1) diÔn ra rÊt s«i næi, khiÕn cho Ph¸p gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n trong viÖc tæ chøc, qu¶n lÝ nh÷ng vïng ®Êt chóng míi chiÕm ®ðîc. Çc ®éi nghÜa qu©n vÉn kh«ng chÞu h¹ vò khÝ mµ ho¹t ®éng ngµy cµng m¹nh mÏ. Cuéc khëi nghÜa Trð¬ng §Þnh tiÕp tôc giµnh ®ðîc th¾ng lîi, g©y cho Ph¸p nhiÒu khã kh¨n. Trð¬ng §Þnh lµ con cña L·nh binh Trð¬ng CÇm, quª ë Qu¶ng Ng·i. ¤ng theo cha vµo Nam tõ håi nhá. N¨m 1850, «ng cïng NguyÔn Tri Phð¬ng mé phu ®ån ®iÒn, khai khÈn nhiÒu ®Êt ®ai, ®ðîc triÒu ®×nh phong chøc Phã Qu¶n c¬. N¨m 1859, khi Ph¸p ®¸nh Gia §Þnh, Trð¬ng §Þnh ®· ®ða ®éi qu©n ®ån ®iÒn cña «ng vÒ s¸t çnh cïng qu©n triÒu ®×nh chiÕn ®Êu. Th¸ng 3 - 1860, khi NguyÔn Tri Phð¬ng H×nh 51. Trð¬ng §Þnh nhËn phong so¸i ®ðîc ®iÒu vµo Gia §Þnh, «ng l¹i chñ ®éng ®em qu©n phèi hîp ®¸nh ®Þch. Th¸ng 2 -1861, chiÕn tuyÕn ChÝ Hoµ bÞ vì, «ng ®ða qu©n vÒ ho¹t ®éng ë T©n Hoµ (Gß C«ng), quyÕt t©m chiÕn ®Êu l©u dµi.

Sau HiÖp ðíc 1862, triÒu ®×nh h¹ lÖnh cho Trð¬ng §Þnh ph¶i b i binh, mÆt kh¸c ®iÒu «ng ®i nhËn chøc L nh binh ë An Giang, råi Phó Yªn. Nhðng ®ðîc sù ñng hé cña nh©n d©n, «ng ® chèng lÖnh triÒu ®×nh, quyÕt t©m ë l¹i kh¸ng chiÕn. PhÊt cao (1) Bá ®i n¬i kh¸c sèng, kh«ng chÞu céng t¸c víi Ph¸p.

112

l¸ cê “B×nh T©y §¹i nguyªn so¸i”, ho¹t ®éng cña nghÜa qu©n ® cñng cè niÒm tin cña d©n chóng, khiÕn bän cðíp nðíc vµ b¸n nðíc ph¶i run sî.

NghÜa qu©n tranh thñ thêi gian ra søc x©y dùng c«ng sù, rÌn ®óc vò khÝ, liªn kÕt lùc lðîng, ®Èy m¹nh ®¸nh ®Þch ë nhiÒu n¬i.

H×nh 52. Lðîc ®å cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p ë Nam K×

BiÕt ®ðîc c¨n cø trung t©m cña phong trµo lµ T©n Hoµ, ngµy 28 -2 -1863 giÆc Ph¸p më cuéc tÊn c«ng quy m« vµo c¨n cø nµy. NghÜa qu©n anh dòng chiÕn ®Êu suèt 3 ngµy ®ªm, sau ®ã rót lui ®Ó b¶o toµn lùc lðîng, x©y dùng c¨n cø míi ë T©n Phðíc. Ngµy 20 -8 -1864, nhê cã tay sai dÉn ®ðêng, thùc d©n Ph¸p ® t×m ra n¬i ë cña Trð¬ng §Þnh. Chóng më cuéc tËp kÝch bÊt ngê vµo c¨n cø T©n Phðíc. NghÜa qu©n chèng tr¶ quyÕt liÖt. Trð¬ng §Þnh tróng ®¹n vµ bÞ thð¬ng nÆng. ¤ng ® rót gð¬m tù s¸t ®Ó b¶o toµn khÝ tiÕt. N¨m ®ã «ng 44 tuæi. ?

Em cã suy nghÜ g× vÒ hµnh ®éng cña Trð¬ng §Þnh sau HiÖp ðíc 1862 ?

2 Thùc d©n Ph¸p chiÕm ba tØnh miÒn T©y Nam K×

Sau khi chiÕm ba tØnh miÒn §«ng Nam K×, thùc d©n Ph¸p b¾t tay ngay vµo viÖc tæ chøc bé m¸y cai trÞ vµ chuÈn bÞ më réng ph¹m vi chiÕm ®ãng.

N¨m 1863, thùc d©n Ph¸p dïng vò lùc ¸p ®Æt nÒn b¶o hé lªn ®Êt Cam-pu-chia. Sau ®ã, chóng vu c¸o triÒu ®×nh HuÕ vi ph¹m c¸c ®iÒu ® cam kÕt trong HiÖp ðíc 1862, 113

yªu cÇu triÒu ®×nh giao nèt cho chóng quyÒn kiÓm so¸t c¶ ba tØnh miÒn T©y Nam K×. Trðíc yªu cÇu nµy, triÒu ®×nh v« cïng lóng tóng.

Lîi dông sù b¹c nhðîc cña triÒu ®×nh HuÕ, ngµy 20 - 6 - 1867, qu©n Ph¸p kÐo ®Õn trðíc thµnh VÜnh Long, Ðp Phan Thanh Gi¶n (lóc ®ã ®ang gi÷ chøc Kinh lðîc sø cña triÒu ®×nh) ph¶i nép thµnh kh«ng ®iÒu kiÖn. Chóng cßn khuyªn «ng viÕt thð cho quan qu©n hai tØnh An Giang vµ Hµ Tiªn h¹ vò khÝ nép thµnh.

Trong vßng 5 ngµy (tõ 20 ®Õn 24 -6 -1867), thùc d©n Ph¸p ® chiÕm gän ba tØnh miÒn T©y Nam K× (VÜnh Long, An Giang, Hµ Tiªn) mµ kh«ng tèn mét viªn ®¹n. ?

Ba tØnh miÒn T©y Nam K× ®· r¬i vµo tay Ph¸p nhð thÕ nµo ?

3 Nh©n d©n ba tØnh miÒn T©y chèng Ph¸p

Sau khi ba tØnh miÒn T©y Nam K× r¬i vµo tay Ph¸p, phong trµo kh¸ng chiÕn trong nh©n d©n vÉn tiÕp tôc d©ng cao. Mét sè v¨n th©n, sÜ phu yªu nðíc bÊt hîp t¸c víi giÆc, t×m c¸ch vðît biÓn ra vïng B×nh ThuËn (Nam Trung K×) nh»m mðu cuéc kh¸ng chiÕn l©u dµi. Mét sè kh¸c ë l¹i b¸m ®Êt, b¸m d©n, tiÕp tôc tiÕn hµnh cuéc vò trang chèng Ph¸p. Con trai Trð¬ng §Þnh lµ Trð¬ng QuyÒn ®ða mét bé phËn nghÜa binh lªn T©y Ninh lËp c¨n cø míi. ¤ng cßn liªn l¹c víi Pu-c«m-b« (ngðêi Cam-pu-chia) ®Ó tæ chøc chèng Ph¸p.

N¨m 1867, t¹i vïng däc theo s«ng Cöu Long cã c¨n cø Ba Tri (BÕn Tre) do hai anh em Phan T«n, Phan Liªm (con cña Phan Thanh Gi¶n) l·nh ®¹o. NguyÔn Trung Trùc lËp c¨n cø ë Hßn Ch«ng (R¹ch Gi¸). Khi bÞ giÆc b¾t ®em ®i hµnh h×nh, «ng ®· kh¶ng kh¸i nãi : H×nh 53. NguyÔn H÷u Hu©n (1813 - 1875) “Bao giê ngðêi T©y nhæ hÕt cá nðíc Nam th× míi hÕt ngðêi Nam ®¸nh T©y”. NguyÔn H÷u Hu©n bÞ ®i ®µy ngoµi h¶i ®¶o, khi ®ðîc tha vÒ l¹i tiÕp tôc chèng Ph¸p ë T©n An, MÜ Tho ®Õn n¨m 1875.

Nh÷ng to¸n qu©n cña Th©n V¨n NhÝp ë MÜ Tho ; anh em §ç Thõa Long, §ç Thõa Tù ë T©n An ; Phan Tßng ë Ba Tri ; Lª C«ng Thµnh, Phan V¨n §¹t, Ph¹m V¨n §ång, ¢u Dð¬ng L©n ë VÜnh Long, Long Xuyªn, CÇn Th¬ ho¹t ®éng m¹nh mÏ.

114

Trong ®iÒu kiÖn khã kh¨n h¬n nhiÒu so víi thêi k× thùc d©n Ph¸p míi x©m chiÕm Nam K×, phong trµo kh¸ng chiÕn ë ba tØnh miÒn T©y vÉn diÔn ra s«i næi, bÒn bØ. Tuy nhiªn, do tð¬ng quan lùc lðîng ngµy mét chªnh lÖch kh«ng cã lîi cho ta, vò khÝ th× th« s¬, cuèi cïng phong trµo ®Òu bÞ ®µn ¸p vµ thÊt b¹i.

Cuéc kh¸ng chiÕn cña nh©n d©n Nam K× nãi chung, cña nh©n d©n ba tØnh miÒn T©y nãi riªng, lµ nh÷ng biÓu hiÖn cô thÓ, sinh ®éng lßng yªu nðíc nång nµn, ý chÝ bÊt khuÊt chèng ngo¹i x©m cña nh©n d©n ta. ?

Nªu nh÷ng ®Æc ®iÓm cña cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p ë ba tØnh miÒn T©y Nam K× sau n¨m 1867.

0 !& & *

1. Quan s¸t lðîc ®å (h×nh 52), x¸c ®Þnh ®Þa bµn ho¹t ®éng cña nghÜa qu©n Trð¬ng §Þnh vµ tðêng thuËt ng¾n gän diÔn biÕn cña cuéc khëi nghÜa nµy. 2. Th«ng qua bµi häc, h y nªu nhËn xÐt vÒ tinh thÇn chèng Ph¸p cña vua quan triÒu ®×nh nhµ NguyÔn.

Bµi 20

chiÕn sù lan réng ra c¶ nðíc. cuéc kh¸ng chiÕn cña nh©n d©n ta tõ n¨m 1873 ®Õn n¨m 1884. nhµ nguyÔn ®Çu hµng Tõ sau n¨m 1867, thùc d©n Ph¸p tõng bðíc më réng viÖc ®¸nh chiÕm toµn bé ViÖt Nam. N¨m 1873, chóng ®em qu©n ®¸nh chiÕm thµnh Hµ Néi vµ mét sè tØnh thµnh ë B¾c K× lÇn thø nhÊt, triÒu ®×nh nhµ NguyÔn tiÕp tôc lón s©u vµo con ®ðêng tho¶ hiÖp, kÝ HiÖp ðíc Gi¸p TuÊt n¨m 1874. N¨m 1882, Ph¸p l¹i ®ða qu©n ®¸nh chiÕm Hµ Néi lÇn thø hai, sau ®ã quyÕt ®Þnh ®¸nh th¼ng vµo HuÕ. Hai b¶n hiÖp ðíc 1883 vµ 1884 ®¸nh dÊu sù ®Çu hµng hoµn toµn cña triÒu ®×nh phong kiÕn ViÖt Nam vµ x¸c lËp nÒn b¶o hé cña Ph¸p trªn toµn bé ®Êt nðíc ta. 115

I - thùc d©n ph¸p tiÕn ®¸nh b¾c k× lÇn thø nhÊt (1873). kh¸ng chiÕn lan réng ra b¾c k× 1 T×nh h×nh ViÖt Nam trðíc khi Ph¸p ®¸nh B¾c K× lÇn thø nhÊt

Tõ n¨m 1867, sau khi c¶ s¸u tØnh Nam K× r¬i vµo tay Ph¸p, tð tðëng ®Çu hµng ® chi phèi c¸c quan l¹i cao cÊp trong triÒu ®×nh HuÕ. Nhµ NguyÔn vÉn tiÕp tôc chÝnh s¸ch “bÕ quan to¶ c¶ng”, tuy ® b¾t ®Çu cö ngðêi sang phð¬ng T©y häc kÜ thuËt hoÆc vµo Nam häc tiÕng Ph¸p.

§èi víi s¸u tØnh Nam K×, dðêng nhð triÒu ®×nh HuÕ ® mÆc nhiªn thõa nhËn ®ã lµ vïng ®Êt cña Ph¸p, kh«ng nghÜ g× ®Õn viÖc giµnh l¹i.

NÒn kinh tÕ cña ®Êt nðíc ngµy cµng bÞ kiÖt quÖ v× triÒu ®×nh v¬ vÐt tiÒn b¹c ®Ó tr¶ chiÕn phÝ cho Ph¸p.

§êi sèng ngµy mét khã kh¨n, m©u thuÉn x héi ngµy cµng gay g¾t, nh©n d©n bÊt b×nh ®øng lªn chèng triÒu ®×nh ngµy mét nhiÒu. Däc theo biªn giíi hai nðíc ViÖt -Lµo, ®ång bµo Mðêng ngoµi B¾c vµ ®ång bµo Thðîng ë Nam Trung K× næi dËy. Lîi dông t×nh thÕ ®ã, bän thæ phØ, h¶i phØ (tõ Trung Quèc trµn sang) còng næi lªn cðíp ph¸ ë nhiÒu n¬i. §Ó ®èi phã, nhµ NguyÔn ® ®µn ¸p ®Ém m¸u c¸c cuéc khëi nghÜa n«ng d©n, ®ång thêi cÇu cøu nhµ Thanh ph¸i qu©n sang ®¸nh dÑp c¸c to¸n phØ. Trong khi ®ã, ë Nam K× thùc d©n Ph¸p r¸o riÕt chuÈn bÞ cho viÖc th«n tÝnh c¶ nðíc ta.

§øng trðíc vËn nðíc nguy nan, mét sè quan chøc, sÜ phu cã häc vÊn cao, cã dÞp ®i nðíc ngoµi, tÇm m¾t réng më nhð : NguyÔn HiÖp, Ph¹m Phó Thø, §Æng Huy Trø, §inh V¨n §iÒn, ... vµ nhÊt lµ NguyÔn Trðêng Té, ® m¹nh d¹n d©ng lªn triÒu ®×nh nh÷ng b¶n ®iÒu trÇn, bµy tá ý kiÕn c¶i çch duy t©n. Nhðng phÇn lín çc ®Ò nghÞ c¶i çch ® kh«ng ®ðîc thùc hiÖn. ?

116

T×nh h×nh nðíc ta sau n¨m 1867 cã g× ®¸ng chó ý ?

Sau khi chiÕm ®ðîc c¸c tØnh Nam K×, thùc d©n Ph¸p tõng bðíc thiÕt lËp bé m¸y cai trÞ, biÕn n¬i ®©y thµnh bµn ®¹p chuÈn bÞ më réng cuéc chiÕn tranh ra c¶ nðíc. Chóng ph¸i gi¸n ®iÖp ra B¾c, ®iÒu tra t×nh h×nh bè phßng cña ta, b¾t liªn l¹c víi Gi¨ng §uy-puy, mét l¸i bu«n ®ang ho¹t ®éng ë vïng biÓn Trung Quèc -ViÖt Nam. Ngoµi ra, Ph¸p cßn l«i kÐo mét sè tÝn ®å C«ng gi¸o lÇm l¹c, kÝch ®éng hä næi lªn chèng triÒu ®×nh, h×nh thµnh ®¹o qu©n néi øng cho cuéc x©m lðîc s¾p ®Õn.

Th¸ng 11 - 1872, û thÕ nhµ Thanh, §uy-puy tù tiÖn cho tµu theo s«ng Hång lªn V©n Nam bu«n b¸n, dï chða ®ðîc phÐp cña triÒu ®×nh HuÕ. H¾n cßn ngang ngðîc ®ßi ®ðîc ®ãng qu©n trªn bê s«ng Hång, cã nhðîng ®Þa ë Hµ Néi, ®ðîc cÊp than ®¸ ®Ó ®ða sang V©n Nam. LÝnh Ph¸p vµ thæ phØ dðíi trðíng §uy-puy cßn cðíp thuyÒn g¹o cña triÒu ®×nh, b¾t quan, lÝnh vµ d©n ta ®em xuèng tµu ; khðíc tõ lêi mêi tíi thð¬ng thuyÕt cña Tæng ®èc Hµ Néi NguyÔn Tri Phð¬ng...

Chíp c¬ héi triÒu NguyÔn nhê gi¶i quyÕt “vô §uy-puy” ®ang g©y rèi ë Hµ Néi, thùc d©n Ph¸p ë Sµi Gßn ph¸i §¹i uý G¸c-ni-ª ®ða qu©n ra B¾c. Ngµy 5 - 11 - 1873, ®éi tµu chiÕn cña G¸c-ni-ª ®Õn Hµ Néi. Sau khi héi qu©n víi §uy-puy, qu©n Ph¸p liÒn gië trß khiªu khÝch.

Ngµy 16 - 11 - 1873, sau khi cã thªm viÖn binh, G¸c-ni-ª liÒn tuyªn bè më cöa s«ng Hång, ¸p dông biÓu thuÕ quan míi. S¸ng 19 -11, h¾n göi tèi hËu thð cho NguyÔn Tri Phð¬ng yªu cÇu gi¶i t¸n qu©n ®éi, nép khÝ giíi... Kh«ng ®îi tr¶ lêi, mê s¸ng 20 11 - 1873, qu©n Ph¸p næ sóng chiÕm thµnh Hµ Néi. Nh÷ng ngµy sau ®ã, chóng ®ða qu©n ®i chiÕm c¸c tØnh thµnh ë ®ång b»ng B¾c K× : Hðng Yªn (23 - 11), Phñ LÝ (26 -11), H¶i Dð¬ng (3 -12), Ninh B×nh (5 -12) vµ Nam §Þnh (12 -12). ?

H·y thuËt l¹i “vô §uy-puy” vµ nªu kÕt côc cña nã.

3 Phong trµo kh¸ng chiÕn ë B¾c K× trong nh÷ng n¨m 1873 - 1874

Hµnh ®éng x©m lðîc cña qu©n Ph¸p khiÕn cho nh©n d©n ta v« cïng c¨m phÉn. Ngay khi G¸c-ni-ª ra ®Õn Hµ Néi, qu©n d©n ta ®· bÊt hîp t¸c víi Ph¸p. C¸c giÕng nðíc ¨n bÞ bá thuèc ®éc. Kho thuèc sóng ë bê s«ng cña Ph¸p nhiÒu lÇn bÞ ®èt ch¸y.

117

Khi ®Þch næ sóng ®¸nh thµnh Hµ Néi, kho¶ng 100 binh sÜ triÒu ®×nh dðíi sù chØ huy cña mét viªn Chðëng c¬ ® chiÕn ®Êu vµ hi sinh tíi ngðêi cuèi cïng t¹i cöa ¤ Thanh Hµ (sau ®ðîc ®æi tªn thµnh ¤ Quan Chðëng). Trong thµnh, Tæng ®èc NguyÔn Tri Phð¬ng ® ®èc thóc qu©n sÜ chiÕn ®Êu dòng H×nh 54. Cöa ¤ Quan Chðëng (Hµ Néi) c¶m. Khi bÞ träng thð¬ng, bÞ giÆc b¾t, «ng ® khðíc tõ sù ch÷a ch¹y cña Ph¸p, nhÞn ¨n cho ®Õn chÕt. Con trai «ng lµ NguyÔn L©m còng hi sinh trong chiÕn ®Êu.

Thµnh Hµ Néi bÞ giÆc chiÕm, qu©n triÒu ®×nh tan r nhanh chãng, nhðng nh©n d©n Hµ Néi vÉn tiÕp tôc chiÕn ®Êu. C¸c sÜ phu, v¨n th©n yªu nðíc ® lËp NghÜa héi, bÝ mËt tæ chøc chèng Ph¸p. T¹i c¸c tØnh Hðng Yªn, Phñ LÝ, H¶i Dð¬ng, Ninh B×nh, Nam §Þnh..., qu©n Ph¸p còng vÊp ph¶i søc kh¸ng cù quyÕt liÖt cña qu©n d©n ta.

H×nh 55. NguyÔn Tri Phð¬ng (1800 - 1873)

Thõa lóc G¸c-ni-ª ®em qu©n xuèng ®¸nh Nam §Þnh, viÖc canh phßng Hµ Néi s¬ hë, qu©n ta do Hoµng T¸ Viªm chØ huy (cã sù phèi hîp víi ®éi qu©n Cê ®en cña Lðu VÜnh Phóc) tõ S¬n T©y kÐo vÒ Hµ Néi, h×nh thµnh trËn tuyÕn bao v©y qu©n ®Þch. Nghe tin ®ã, G¸c-ni-ª ph¶i tøc tèc ®ða qu©n tõ Nam §Þnh trë vÒ. Ngµy 21 -12 -1873, Lðu VÜnh Phóc kÐo qu©n vµo s¸t thµnh Hµ Néi khiªu chiÕn. G¸c-ni-ª ®em qu©n ®uæi theo. R¬i vµo æ phôc kÝch cña qu©n ta t¹i khu vùc CÇu GiÊy, to¸n qu©n Ph¸p, trong ®ã cã c¶ G¸c-ni-ª, ®· bÞ tiªu diÖt.

ChiÕn th¾ng CÇu GiÊy lÇn thø nhÊt khiÕn cho nh©n d©n ta v« cïng phÊn khëi ; ngðîc l¹i, lµm cho thùc d©n Ph¸p hoang mang, lo sî vµ t×m c¸ch thð¬ng lðîng. 118

TriÒu ®×nh HuÕ l¹i kÝ kÕt HiÖp ðíc n¨m 1874 (HiÖp ðíc Gi¸p TuÊt), theo ®ã qu©n Ph¸p rót khái Hµ Néi vµ c¸c tØnh ®ång b»ng B¾c K×, nhðng vÉn cã ®iÒu kiÖn tiÕp tôc x©y dùng c¬ së ®Ó thùc hiÖn c¸c bðíc x©m lðîc vÒ sau.

HiÖp ðíc 1874 gåm 22 ®iÒu kho¶n. Víi HiÖp ðíc nµy, triÒu ®×nh nhµ NguyÔn chÝnh thøc thõa nhËn s¸u tØnh Nam K× lµ ®Êt thuéc Ph¸p, c«ng nhËn quyÒn ®i l¹i, bu«n b¸n, kiÓm so¸t vµ ®iÒu tra t×nh h×nh ë ViÖt Nam cña chóng...

HiÖp ðíc 1874 g©y bÊt b×nh lín trong nh©n d©n vµ sÜ phu yªu nðíc. Phong trµo ®Êu tranh ph¶n ®èi HiÖp ðíc d©ng cao trong c¶ nðíc, ®¸ng chó ý nhÊt lµ cuéc næi dËy ë NghÖ An, Hµ TÜnh do TrÇn TÊn, §Æng Nhð Mai, NguyÔn Huy §iÓn l nh ®¹o. ?

- Cuéc kh¸ng chiÕn ë B¾c K× lÇn thø nhÊt cã ®iÓm g× ®¸ng chó ý ?

- TrËn CÇu GiÊy ngµy 21 - 12 - 1873 ¶nh hðëng ®Õn côc diÖn chiÕn tranh nhð thÕ nµo ?

II - thùc d©n ph¸p tiÕn ®¸nh b¾c k× lÇn thø hai. cuéc kh¸ng chiÕn ë b¾c k× vµ trung k× trong nh÷ng n¨m 1882 - 1884 1 Qu©n Ph¸p ®¸nh chiÕm Hµ Néi vµ c¸c tØnh B¾c K× lÇn thø hai (1882 - 1883)

Tõ nh÷ng n¨m 70 cña thÕ kØ XIX, nðíc Ph¸p chuyÓn sang giai ®o¹n ®Õ quèc chñ nghÜa. Yªu cÇu vÒ thÞ trðêng, nguyªn liÖu, nh©n c«ng vµ lîi nhuËn ®ðîc ®Æt ra ngµy cµng cÊp thiÕt. Thùc d©n Ph¸p r¸o riÕt xóc tiÕn ©m mðu x©m lðîc toµn bé ViÖt Nam.

§Ó dän ®ðêng, qu©n Ph¸p lîi dông c¸c ®iÒu kho¶n cña HiÖp ðíc 1874 ®Ó ph¸i ngðêi ®i ®iÒu tra t×nh h×nh mäi mÆt ë B¾c K×. N¨m 1882, chóng l¹i vu c¸o triÒu ®×nh HuÕ vi ph¹m HiÖp ðíc 1874 ®Ó lÊy cí kÐo qu©n ra B¾c.

Ngµy 3 -4 -1882, qu©n Ph¸p do §¹i t¸ h¶i qu©n Ri-vi-e chØ huy bÊt ngê ®æ bé lªn Hµ Néi. Ngµy 25 - 4, sau khi ®ðîc t¨ng thªm viÖn binh, chóng göi tèi hËu thð cho Tæng ®èc Hoµng DiÖu, yªu cÇu qu©n ®éi triÒu ®×nh h¹ vò khÝ, giao thµnh trong vßng 3 giê ®ång hå.

119

Chða hÕt thêi h¹n, ®Þch ® næ sóng chiÕm thµnh.

Qu©n Ph¸p cðíp nhiÒu vµng b¹c ch©u b¸u, ph¸ huû c¸c cæng thµnh, c¸c khÈu ®¹i b¸c, vøt thuèc ®¹n xuèng hµo nðíc, lÊy hµnh cung lµm ®¹i b¶n doanh, cho cñng cè khu nhðîng ®Þa ë bê s«ng Hång, chiÕm Së Thð¬ng chÝnh, dùng lªn chÝnh quyÒn tay sai ®Ó t¹m thêi cai qu¶n thµnh Hµ Néi...

Nh©n lóc triÒu ®×nh HuÕ cßn ®ang hoang mang, l¬ lµ, mÊt c¶nh gi¸c, Ri-vi-e ® cho qu©n chiÕm vïng má than Hßn Gai, Qu¶ng Yªn vµ tØnh thµnh Nam §Þnh (3 - 1883). ?

Ngay tõ ®Çu, qu©n Ph¸p ® vÊp ph¶i tinh thÇn quyÕt chiÕn cña qu©n d©n Hµ Néi. Hä tù tay ®èt c¸c d y phè, t¹o thµnh hµng rµo löa c¶n giÆc. Trða 25 - 4, khi qu©n Ph¸p më cuéc tÊn c«ng vµo thµnh, Hoµng DiÖu ® lªn mÆt thµnh chØ huy qu©n sÜ kiªn quyÕt chèng cù, nhðng vÉn kh«ng gi÷ ®ðîc thµnh. §Ó b¶o toµn khÝ tiÕt, sau khi th¶o tê di biÓu göi triÒu ®×nh, Hoµng DiÖu ® tù vÉn trong vðên Vâ MiÕu (dðíi ch©n Cét cê Hµ Néi ngµy nay) ®Ó khái r¬i vµo tay giÆc. 120

H×nh 57. Hoµng DiÖu (1829 - 1882)

Thµnh Hµ Néi r¬i vµo tay giÆc, nhðng nhiÒu sÜ phu, v¨n th©n vÉn tiÕp tôc tæ chøc kh¸ng chiÕn. Hoµng T¸ Viªm, Trð¬ng Quang §¶n ®em qu©n chèt gi÷ S¬n T©y, B¾c Ninh, h×nh thµnh hai gäng k×m ¸p s¸t Hµ Néi. Nh©n d©n kh«ng b¸n lð¬ng thùc cho Ph¸p. NhiÒu ®éi nghÜa dòng ®ðîc thµnh lËp ë c¸c tØnh, tù ®éng rµo lµng, ®¾p c¶n. Khi Ph¸p ®¸nh Nam §Þnh, nh©n d©n ®èt hÕt c¸c d·y phè däc s«ng VÞ Hoµng phÝa ngoµi thµnh, t¹o nªn bøc tðêng löa ng¨n qu©n giÆc. NguyÔn H÷u B¶n, con cña NguyÔn MËu KiÕn, nèi tiÕp chÝ cha, mé qu©n ®¸nh Ph¸p vµ ®· hi sinh trong chiÕn ®Êu.

Vßng v©y cña qu©n d©n ta xung quanh Hµ Néi ngµy cµng siÕt chÆt ® buéc Ri-vi-e ph¶i ®ða qu©n tõ Nam §Þnh vÒ øng cøu. Ngµy 19 -5 -1883, mét to¸n qu©n Ph¸p do Ri-vi-e ®Ých th©n chØ huy tiÕn ra ngoµi Hµ Néi theo ®ðêng ®i S¬n T©y, nhðng ®Õn CÇu GiÊy bÞ ®éi qu©n thiÖn chiÕn cña Hoµng T¸ Viªm vµ Lðu VÜnh Phóc ®æ ra ®¸nh. Hµng chôc tªn giÆc bÞ tiªu diÖt, trong ®ã cã c¶ Tæng chØ huy qu©n Ph¸p ë B¾c K× lµ Ri-vi-e.

ChiÕn th¾ng CÇu GiÊy lÇn thø hai thÓ hiÖn râ quyÕt t©m tiªu diÖt giÆc cña nh©n d©n ta. Tuy nhiªn, triÒu ®×nh HuÕ vÉn nu«i ¶o tðëng thu håi Hµ Néi b»ng con ®ðêng thð¬ng thuyÕt. ?

TrËn CÇu GiÊy lÇn thø hai (19 - 5 - 1883) diÔn ra nhð thÕ nµo ?

121

Sau thÊt b¹i trong trËn CÇu GiÊy lÇn thø hai (19 -5 -1883), kh¸c víi lÇn trðíc, thùc d©n Ph¸p cµng cñng cè d t©m x©m chiÕm toµn bé ViÖt Nam. Nh©n c¸i chÕt cña Ri-vi-e, tð b¶n Ph¸p lín tiÕng kªu gäi “tr¶ thï”. Mét kÕ ho¹ch vÒ tµi chÝnh vµ qu©n sù nhanh chãng ®ðîc th«ng qua.

Nh©n lóc triÒu ®×nh bËn rén v× vua Tù §øc míi qua ®êi (17 -7 -1883), thùc d©n Ph¸p ® quyÕt ®Þnh ®¸nh th¼ng vµo HuÕ, buéc triÒu ®×nh nhµ NguyÔn ph¶i ®Çu hµng.

S¸ng 18 - 8 - 1883, h¹m ®éi cña Ph¸p do §« ®èc Cuèc-bª chØ huy tiÕn vµo ThuËn An, “cöa häng” cña Kinh thµnh HuÕ. Cuèc-bª ®ða tèi hËu thð ®ßi triÒu ®×nh giao toµn bé c¸c ph¸o ®µi. Tõ 4 giê chiÒu h«m ®ã, qu©n Ph¸p b¾t ®Çu næ sóng vµ c«ng ph¸ trong suèt 2 ngµy liÒn. Ngµy 20 -8 -1883, chóng ®æ bé lªn bê. Qu©n d©n ta anh dòng chèng tr¶. C¸c quan trÊn thñ Lª SÜ, Lª ChuÈn, L©m Hoµnh, NguyÔn Trung vµ nhiÒu binh sÜ ® hi sinh trong chiÕn ®Êu. §Õn chiÒu tèi, toµn bé cöa ThuËn An lät vµo tay giÆc. ?

2 Hai b¶n hiÖp ðíc 1883 vµ 1884. Nhµ nðíc phong kiÕn NguyÔn ®Çu hµng §ðîc tin Ph¸p më cuéc tÊn c«ng, triÒu ®×nh HuÕ v« cïng bèi rèi, xin ®×nh chiÕn.

Ngµy 25 -8 -1883, triÒu ®×nh HuÕ kÝ víi Ph¸p mét b¶n hiÖp ðíc do Ph¸p th¶o s½n (thðêng gäi lµ HiÖp ðíc H¸cm¨ng). HiÖp ðíc H¸cm¨ng cã nh÷ng néi dung chñ yÕu sau ®©y :

ViÖt Nam ®Æt dðíi sù “b¶o hé” cña Ph¸p. Nam K× lµ xø thuéc ®Þa tõ n¨m 1874 nay ®ðîc më réng ra ®Õn hÕt tØnh B×nh ThuËn. B¾c K× (gåm c¶ Thanh - NghÖ - TÜnh) lµ ®Êt b¶o hé. Trung K× (phÇn ®Êt cßn l¹i) giao cho triÒu ®×nh qu¶n lÝ. §¹i diÖn cña Ph¸p ë HuÕ trùc tiÕp ®iÒu khiÓn c¸c c«ng viÖc ë Trung K×.

Mäi viÖc giao thiÖp cña ViÖt Nam víi nðíc ngoµi (kÓ c¶ víi Trung Quèc) ®Òu do Ph¸p n¾m gi÷.

122

VÒ qu©n sù : triÒu ®×nh ph¶i nhËn c¸c huÊn luyÖn viªn vµ sÜ quan chØ huy cña Ph¸p, ph¶i triÖt håi binh lÝnh tõ B¾c K× vÒ kinh ®« (HuÕ). Ph¸p ®ðîc

VÒ kinh tÕ : Ph¸p n¾m vµ kiÓm so¸t toµn bé c¸c nguån lîi trong nðíc.

MÆc dï triÒu ®×nh ® kÝ HiÖp ðíc H¸cm¨ng, ra lÖnh gi¶i t¸n phong trµo kh¸ng chiÕn cña nh©n d©n, nhðng çc ho¹t ®éng chèng Ph¸p ë çc tØnh B¾c K× vÉn kh«ng chÊm døt. NhiÒu trung t©m kh¸ng chiÕn tiÕp tôc h×nh thµnh. Nh÷ng to¸n nghÜa binh dðíi sù chØ huy cña çc quan l¹i chñ chiÕn nhð NguyÔn ThiÖn ThuËt, T¹ HiÖn, Phan Vô MÉn, Hoµng §×nh Kinh... ® phèi hîp víi lùc lðîng qu©n Thanh (kÐo sang tõ mïa thu n¨m 1882) liªn tiÕp tiÕn c«ng qu©n Ph¸p, g©y cho chóng nhiÒu thiÖt h¹i. §Ó chÊm døt chiÕn sù, tõ th¸ng 12 - 1883 qu©n Ph¸p tiÕn hµnh çc cuéc hµnh binh nh»m tiªu diÖt çc æ ®Ò kh¸ng cßn sãt l¹i. Chóng ®ða qu©n lªn chiÕm S¬n T©y, B¾c Ninh, Tuyªn Quang vµ tiÕn hµnh thð¬ng lðîng ®Ó lo¹i trõ sù can thiÖp cña triÒu ®×nh M n Thanh b»ng b¶n Quy ðíc Thiªn T©n (11 - 5 - 1884). TiÕp ®ã, ChÝnh phñ Ph¸p cö Pa-t¬-nèt sang ViÖt Nam vµ kÝ víi triÒu ®×nh HuÕ b¶n HiÖp ðíc míi vµo ngµy 6 - 6 - 1884.

B¶n HiÖp ðíc 6 -6 -1884 (HiÖp ðíc Pat¬nèt) gåm 19 ®iÒu kho¶n, c¨n b¶n dùa trªn HiÖp ðíc H¸cm¨ng (25 - 8 - 1883), nhðng ®ðîc söa ch÷a mét sè ®iÒu nh»m xoa dÞu dð luËn vµ mua chuéc thªm nh÷ng phÇn tö phong kiÕn ®Çu hµng. ?

H·y nªu néi dung c¬ b¶n cña HiÖp ðíc 1883.

0 !& & *

1. Dùa vµo néi dung bµi häc, lËp b¶ng hÖ thèng kiÕn thøc (theo mÉu) vÒ phong trµo kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p cña nh©n d©n ta tõ n¨m 1858 ®Õn n¨m 1884. Giai ®o¹n

1858 - 1862

DiÔn biÕn chÝnh

1863 - trðíc 1873 1873 - 1884

2. Nh÷ng nguyªn nh©n nµo khiÕn cho cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p x©m lðîc cña qu©n d©n ta tõ n¨m 1858 ®Õn n¨m 1884 thÊt b¹i ? 123

Bµi 21

Phong trµo yªu nðíc chèng Ph¸p cña nh©n d©n ViÖt Nam trong nh÷ng n¨m cuèi thÕ kØ XIX Sau cuéc ph¶n c«ng qu©n Ph¸p t¹i Kinh thµnh HuÕ thÊt b¹i, mét phong trµo khëi nghÜa vò trang míi dðíi danh nghÜa CÇn vð¬ng (gióp vua cøu nðíc) ® diÔn ra s«i næi, kÐo dµi ®Õn n¨m 1896. Bªn c¹nh ®ã, cßn cã nh÷ng cuéc ®Êu tranh tù vÖ cña n«ng d©n vµ nh©n d©n c¸c d©n téc thiÓu sè vïng nói, tiªu biÓu nhÊt lµ cuéc khëi nghÜa Yªn ThÕ.

I - Phong trµo cÇn v ¬ng bïng næ 1 Cuéc ph¶n c«ng qu©n Ph¸p cña ph¸i chñ chiÕn t¹i Kinh thµnh HuÕ vµ sù bïng næ phong trµo CÇn vð¬ng

Víi çc hiÖp ðíc H¸cm¨ng vµ Pat¬nèt, thùc d©n Ph¸p ® hoµn thµnh vÒ c¬ b¶n cuéc x©m lðîc ViÖt Nam. Chóng b¾t ®Çu xóc tiÕn viÖc thiÕt lËp chÕ ®é b¶o hé vµ bé m¸y chÝnh quyÒn thùc d©n trªn phÇn l nh thæ B¾c K× vµ Trung K×. Nhðng chóng ® vÊp ph¶i sù kh¸ng cù cña mét sè quan l¹i, v¨n th©n, sÜ phu yªu nðíc vµ nh©n d©n çc ®Þa phð¬ng, c¶ trong Nam, ngoµi B¾c. Phong trµo ph¶n ®èi hai hiÖp ðíc 1883 vµ 1884 diÔn ra rÊt s«i næi. NhiÒu to¸n nghÜa qu©n ho¹t ®éng m¹nh ë çc vïng xung quanh Hµ Néi nhð B¾c Ninh, S¬n T©y, H¶i Dð¬ng..., khiÕn cho qu©n Ph¸p ¨n kh«ng ngon, ngñ kh«ng yªn.

Dùa vµo phong trµo kh¸ng chiÕn cña nh©n d©n, ph¸i chñ chiÕn trong triÒu ®×nh HuÕ, ®¹i diÖn lµ T«n ThÊt ThuyÕt (Thðîng thð Bé Binh), m¹nh tay hµnh ®éng. Hä phÕ bá nh÷ng «ng vua cã biÓu hiÖn th©n Ph¸p, ®ða ¦ng LÞch cßn nhá tuæi lªn ng«i (hiÖu lµ Hµm Nghi), trõ khö nh÷ng ngðêi kh«ng cïng chÝnh kiÕn, bæ sung thªm lùc lðîng qu©n sù, bÝ mËt liªn kÕt víi sÜ phu, v¨n th©n c¸c n¬i, x©y dùng hÖ thèng s¬n phßng vµ tuyÕn ®ðêng thðîng ®¹o, ra søc tÝch tr÷ lð¬ng th¶o vµ vò khÝ ®Ó chuÈn bÞ chiÕn ®Êu...

Trðíc t×nh h×nh ®ã, thùc d©n Ph¸p ph¶i t¨ng thªm lùc lðîng qu©n sù, siÕt chÆt bé m¸y k×m kÑp vµ t×m mäi c¸ch ®Ó lo¹i ph¸i chñ chiÕn ra khái triÒu ®×nh. BiÕt ®ðîc 124

Trong khi viªn Toµn quyÒn vÒ chÝnh trÞ vµ qu©n sù Ph¸p t¹i ViÖt Nam lµ §ê Cuèc-xi ®ang tæ chøc yÕn tiÖc t¹i toµ Kh©m sø Ph¸p ë HuÕ, T«n ThÊt ThuyÕt ® h¹ lÖnh cho c¸c ®¹o qu©n cña m×nh tÊn c«ng qu©n Ph¸p ë ®ån Mang C¸ vµ toµ Kh©m sø. Cuéc chiÕn ®Êu diÔn ra v« cïng ¸c liÖt, song do chuÈn bÞ véi v , thiÕu chu ®¸o nªn søc chiÕn ®Êu cña qu©n ta nhanh chãng gi¶m sót. R¹ng s¸ng 5 - 7, qu©n Ph¸p ph¶n c«ng. Chóng cðíp bãc vµ tµn s¸t nh©n d©n ta v« cïng man rî.

T«n ThÊt ThuyÕt ph¶i ®ða vua Hµm Nghi ra khái Hoµng thµnh, råi ch¹y ra s¬n phßng T©n Së (Qu¶ng TrÞ). Ngµy 13 -7 -1885, T«n ThÊt ThuyÕt lÊy danh vua Hµm Nghi xuèng chiÕu CÇn vð¬ng, kªu gäi v¨n th©n, sÜ phu vµ nh©n d©n c¶ nðíc ®øng lªn v× vua mµ kh¸ng chiÕn.

H×nh 59. Vua Hµm Nghi (1872 - 1943)

H×nh 60. T«n ThÊt ThuyÕt (1835 - 1913)

ChiÕu CÇn vð¬ng ® nhanh chãng thæi bïng ngän löa yªu nðíc trong nh©n d©n, t¹o thµnh mét phong trµo vò trang chèng Ph¸p s«i næi, liªn tôc kÐo dµi h¬n 10 n¨m míi chÊm døt. ?

Phong trµo CÇn vð¬ng bïng næ trong hoµn c¶nh nµo ?

125

2 C¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn cña phong trµo CÇn vð¬ng Phong trµo CÇn vð¬ng ph¸t triÓn qua 2 giai ®o¹n : a) Tõ n¨m 1885 ®Õn n¨m 1888

Thêi gian nµy, phong trµo ®ðîc ®Æt dðíi sù chØ huy cña Hµm Nghi vµ T«n ThÊt ThuyÕt, víi hµng tr¨m cuéc khëi nghÜa lín nhá næ ra trªn ph¹m vi réng lín, nhÊt lµ ë B¾c K× vµ Trung K×. Tiªu biÓu lµ cuéc khëi nghÜa cña Mai Xu©n Thðëng ë B×nh §Þnh, cïng næi dËy cã Bïi §iÒn, NguyÔn §øc NhuËn, §µo Do·n §Þch, NguyÔn Duy Cung... ; TrÇn V¨n Dù, NguyÔn Duy HiÖu, Phan Thanh PhiÕn næi dËy ë Qu¶ng Nam ; Lª Trung §×nh, NguyÔn Tù T©n næi dËy ë Qu¶ng Ng·i ; Trð¬ng §×nh Héi, NguyÔn Tù Nhð ë Qu¶ng TrÞ ; Lª Trùc, NguyÔn Ph¹m Tu©n ë Qu¶ng B×nh ; Lª Ninh, Phan §×nh Phïng, Cao Th¾ng ë Hµ TÜnh ; NguyÔn Xu©n ¤n, Lª Do·n Nh¹ ë NghÖ An. T¹i Thanh Ho¸ cã c¸c ®éi nghÜa qu©n cña Ph¹m Bµnh, §inh C«ng Tr¸ng, Tèng Duy T©n, Cao §iÓn... Vïng ®ång b»ng B¾c K× cã khëi nghÜa cña T¹ HiÖn (Th¸i B×nh), NguyÔn ThiÖn ThuËt (Hðng Yªn). T¹i vïng L¹ng S¬n, B¾c Giang cã khëi nghÜa cña Hoµng §×nh Kinh (Cai Kinh) ; vïng T©y B¾c cã c¸c phong trµo cña NguyÔn Quang BÝch, NguyÔn V¨n Gi¸p, §Ò KiÒu, §èc Ng÷, §Ìo V¨n Thanh, CÇm V¨n Toa...

Lóc nµy, ®i theo Hµm Nghi vµ T«n ThÊt ThuyÕt cã nhiÒu v¨n th©n, sÜ phu vµ tðíng lÜnh kh¸c nhð : TrÇn Xu©n So¹n, T«n ThÊt §µm, T«n ThÊt ThiÖp (2 con cña T«n ThÊt ThuyÕt), Ph¹m Tðêng, TrÇn V¨n §Þnh... Bé chØ huy cña phong trµo ®ãng t¹i vïng rõng nói phÝa t©y hai tØnh Qu¶ng B×nh vµ Hµ TÜnh.

Cuèi n¨m 1888, do cã sù chØ ®iÓm cña Trð¬ng Quang Ngäc, vua Hµm Nghi r¬i vµo tay giÆc. Nhµ vua ® cù tuyÖt mäi sù dô dç cña Ph¸p, chÞu ¸n lðu ®µy sang An-giª-ri (B¾c Phi). b) Tõ n¨m 1888 ®Õn n¨m 1896

ë giai ®o¹n nµy, kh«ng cßn sù chØ ®¹o cña triÒu ®×nh, nhðng phong trµo vÉn tiÕp tôc ph¸t triÓn, quy tô dÇn thµnh c¸c trung t©m lín vµ ngµy cµng lan réng.

Trðíc nh÷ng cuéc hµnh qu©n cµn quÐt d÷ déi cña thùc d©n Ph¸p, phong trµo ë vïng ®ång b»ng ngµy cµng bÞ thu hÑp vµ chuyÓn lªn ho¹t ®éng ë vïng trung du vµ miÒn nói. Tiªu biÓu lµ cuéc khëi nghÜa Hïng LÜnh do Tèng Duy T©n vµ Cao §iÓn 126

àn N A g Sa M)

o .H QĐ I Ệ T (V

Pl©yku

Sa ng ) ườ M . Tr N A Đ Q ỆT (V I

H×nh 61. Lðîc ®å nh÷ng ®Þa ®iÓm diÔn ra c¸c cuéc khëi nghÜa trong phong trµo CÇn vð¬ng (1885 - 1896)

127

chØ huy ë vïng rõng nói phÝa t©y tØnh Thanh Ho¸ ; khëi nghÜa Hð¬ng Khª do Phan §×nh Phïng vµ Cao Th¾ng l nh ®¹o ë vïng rõng nói phÝa t©y tØnh Hµ TÜnh.

Khi tiÕng sóng kh¸ng chiÕn ® lÆng im trªn nói Vô Quang (Hð¬ng Khª - Hµ TÜnh) vµo cuèi n¨m 1895 -®Çu n¨m 1896, phong trµo CÇn vð¬ng coi nhð chÊm døt. ?

Tãm lðîc diÔn biÕn 2 giai ®o¹n cña phong trµo CÇn vð¬ng chèng Ph¸p cuèi thÕ kØ XIX vµ rót ra ®Æc ®iÓm cña mçi giai ®o¹n.

II - Mét sè cuéc khëi nghÜa tiªu biÓu trong phong trµo CÇn V ¬ng vµ phong trµo ®Êu tranh tù vÖ cuèi thÕ kØ XIX 1 Khëi nghÜa Bni SËy (1883 - 1892)

B i SËy lµ vïng lau sËy rËm r¹p thuéc c¸c huyÖn V¨n L©m, V¨n Giang, Kho¸i Ch©u, Yªn MÜ cña tØnh Hðng Yªn. Trong nh÷ng n¨m 1883 - 1885, t¹i ®©y cã phong trµo kh¸ng Ph¸p do §inh Gia QuÕ l nh ®¹o. §Þa bµn ho¹t ®éng cña nghÜa qu©n chØ h¹n chÕ trong vïng B i SËy. Tõ n¨m 1885, vai trß l nh ®¹o thuéc vÒ NguyÔn ThiÖn ThuËt. 128

Dùa vµo vïng ®Çm, hå, lau l¸ch ë khu B i SËy, nghÜa qu©n ®µo hµo, ®¾p luü, ®Æt nhiÒu hÇm ch«ng, c¹m bÉy. Tõ ®©y, nghÜa qu©n to¶ ra ho¹t ®éng ë vïng ®ång b»ng, khèng chÕ c¸c tuyÕn giao th«ng ®ðêng bé Hµ Néi -H¶i Phßng, Hµ Néi -Nam §Þnh, Hµ Néi -B¾c Ninh vµ ®ðêng thuû trªn s«ng Th¸i B×nh, s«ng Hång, s«ng §uèng... Ngoµi c¨n cø B i SËy, nghÜa qu©n cßn x©y dùng c¨n cø Hai S«ng ë Kinh M«n (H¶i Dð¬ng) do §èc TÝt (NguyÔn §øc HiÖu) phô tr¸ch.

NghÜa qu©n B i SËy kh«ng tæ chøc thµnh nh÷ng ®éi qu©n lín mµ phiªn chÕ thµnh nh÷ng ph©n ®éi nhá kho¶ng tõ 20 ®Õn 25 ngðêi, tù trang bÞ vò khÝ vµ trµ trén vµo d©n ®Ó ho¹t ®éng.

Tõ n¨m 1885 ®Õn cuèi n¨m 1887, nghÜa qu©n ®Èy lui nhiÒu cuéc cµn quÐt cña Ph¸p ë c¶ vïng V¨n Giang, Kho¸i Ch©u vµ vïng c¨n cø Hai S«ng. NhiÒu trËn ®¸nh ¸c liÖt diÔn ra trªn ®Þa bµn c¸c tØnh Hðng Yªn, H¶i Dð¬ng, B¾c Ninh, Th¸i B×nh, Qu¶ng Yªn. Cã trËn, qu©n ta tiªu diÖt tíi 40 tªn ®Þch, b¾t sèng chØ huy.

Tõ n¨m 1888, nghÜa qu©n bðíc vµo giai ®o¹n chiÕn ®Êu quyÕt liÖt. Thùc d©n Ph¸p t¨ng cðêng binh lùc, cho x©y dùng hÖ thèng ®ån bèt dµy ®Æc vµ thùc hiÖn chÝnh s¸ch “dïng ngðêi ViÖt trÞ ngðêi ViÖt” ®Ó c« lËp nghÜa qu©n ë c¨n cø B i SËy. NghÜa qu©n chiÕn ®Êu rÊt dòng c¶m, nhðng lùc lðîng ngµy cµng gi¶m sót vµ r¬i dÇn vµo thÕ bÞ bao v©y, c« lËp. Cuèi cïng, NguyÔn ThiÖn ThuËt ph¶i l¸nh sang Trung Quèc (7 - 1889) vµ mÊt t¹i ®ã vµo n¨m 1926.

Cuèi th¸ng 7 - 1889, c¨n cø Hai S«ng còng bÞ Ph¸p bao v©y. §èc TÝt chØ huy nghÜa qu©n chèng tr¶ quyÕt liÖt, nhðng bÞ ®¸nh bËt khái ®¹i b¶n doanh Tr¹i S¬n. Trong thÕ cïng, «ng ph¶i ra hµng giÆc (12 - 8 - 1889), sau bÞ chóng ®µy sang An-giª-ri.

H×nh 63. NguyÔn ThiÖn ThuËt (1844 -1926)

Nh÷ng tðíng lÜnh cßn l¹i cè duy tr× cuéc khëi nghÜa thªm mét thêi gian. §Õn n¨m 1892, hä vÒ víi nghÜa qu©n §Ò Th¸m ë Yªn ThÕ. ?

Tr×nh bµy diÔn biÕn chÝnh cña khëi nghÜa B·i SËy.

129

2 Khëi nghÜa Ba §×nh (1886 - 1887)

Cø ®iÓm Ba §×nh ®ðîc x©y dùng ë ba lµng MËu ThÞnh, Thðîng Thä, MÜ Khª (thuéc huyÖn Nga S¬n, tØnh Thanh Ho¸), do Ph¹m Bµnh vµ §inh C«ng Tr¸ng chØ huy.

T¹i ®©y, nghÜa qu©n ®· x©y dùng mét c¨n cø chèng Ph¸p v÷ng ch¾c. Bao bäc xung quanh c¨n cø lµ luü tre dµy ®Æc vµ mét hÖ thèng hµo réng, råi ®Õn líp thµnh ®Êt cao ®Õn 3 mÐt, ch©n thµnh réng tõ 8 mÐt ®Õn 10 mÐt, trªn thµnh cã çc lç ch©u mai. PhÝa trong thµnh cã hÖ thèng giao th«ng hµo dïng ®Ó vËn ®éng vµ tiÕp tÕ khi chiÕn ®Êu. ë nh÷ng n¬i xung yÕu ®Òu cã c«ng sù v÷ng ch¾c. Çc ng«i ®×nh cña ba lµng ®ðîc biÕn thµnh çc chèt ®ãng qu©n, nèi víi nhau b»ng hÖ thèng giao th«ng hµo, cã thÓ hç trî cho nhau.

§ðîc sù ñng hé cña nh©n d©n ®Þa phð¬ng, cø ®iÓm Ba §×nh ®ðîc x©y dùng vµ hoµn thµnh chØ trong 1 th¸ng. Ngoµi Ba §×nh lµ c¨n cø chÝnh, cßn cã mét sè c¨n cø hç trî ë ngo¹i vi nhð Phi Lai, Qu¶ng Ho¸, M· Cao... do Cao §iÓn, TrÇn Xu©n So¹n, Hµ V¨n Mao ®øng ®Çu ; trong ®ã c¨n cø M· Cao cã tÇm quan träng ®Æc biÖt, lµ n¬i nghÜa qu©n rót vÒ ®ãng gi÷ khi c¨n cø Ba §×nh bÞ ph¸ vì.

NghÜa qu©n Ba §×nh cã kho¶ng 300 ngðêi, bao gåm c¶ ngðêi Kinh, ngðêi Th¸i, ngðêi Mðêng. Hä tù trang bÞ çc lo¹i vò khÝ th«ng thðêng nhð : sóng ho¶ mai, gð¬m, gi¸o, cung, ná. §«ng ®¶o nh©n d©n ®Þa phð¬ng tham gia vµo çc ®éi vËn chuyÓn lð¬ng thùc, nu«i qu©n, t¶i thð¬ng... Ho¹t ®éng chñ yÕu cña nghÜa qu©n lµ chÆn ®¸nh çc ®oµn xe vËn t¶i cña ®Þch vµ tËp kÝch çc to¸n lÝnh trªn ®ðêng hµnh qu©n.

H×nh 64. Lðîc ®å c¨n cø Ba §×nh

§Ó ®èi phã l¹i, th¸ng 12 - 1886, thùc d©n Ph¸p tËp trung 500 qu©n, më cuéc tÊn c«ng vµo c¨n cø Ba §×nh, nhðng thÊt b¹i. Ngµy 6 - 1 - 1887, Ph¸p l¹i huy ®éng kho¶ng 2 500 qu©n, dðíi sù chØ huy cña §¹i t¸ BrÝt-x«, cã ph¸o binh yÓm trî, bao v©y c¨n cø, råi lÊn dÇn tõng bðíc. 130

Cuéc chiÕn ®Êu diÔn ra ¸c liÖt. C¶ hai bªn ®Òu bÞ thð¬ng vong rÊt nhiÒu. Qu©n Ph¸p dïng vßi rång phun dÇu ®èt ch¸y c¸c luü tre, cïng lóc tËp trung ®¹i b¸c b¾n dån dËp vµo c¨n cø. Trðíc søc m¹nh ¸p ®¶o cña giÆc, lùc lðîng nghÜa qu©n bÞ tiªu hao rÊt nhiÒu. §ªm 20 - 1 - 1887, hä ph¶i më ®ðêng m¸u rót lªn M Cao. S¸ng 21 -1, chiÕm ®ðîc c¨n cø, thùc d©n Ph¸p ®iªn cuång ®èt ph¸ vµ sau ®ã ra lÖnh xo¸ tªn ba lµng Thðîng Thä, MËu ThÞnh, MÜ Khª trªn b¶n ®å hµnh chÝnh. NghÜa qu©n rót vÒ M· Cao, cÇm cù ®ðîc mét thêi gian, råi bÞ ®Èy lªn miÒn T©y Thanh Ho¸ vµ s¸p nhËp víi ®éi nghÜa qu©n cña CÇm B¸ Thðíc.

Trong cuéc chiÕn ®Êu nµy, nhiÒu thñ lÜnh nghÜa qu©n ® hi sinh nhð NguyÔn KhÕ, Hoµng BËt §¹t ; ngðêi ph¶i ch¹y sang Trung Quèc nhð TrÇn Xu©n So¹n ; ngðêi ph¶i tù s¸t nhð Ph¹m Bµnh, Hµ V¨n Mao. §inh C«ng Tr¸ng tho¸t khái tay giÆc vµ tiÕp tôc g©y dùng l¹i phong trµo. Nhðng ®Õn mïa hÌ n¨m 1887, «ng còng bÞ giÆc Ph¸p b¾t vµ giÕt h¹i. §Õn ®©y, khëi nghÜa Ba §×nh hoµn toµn tan r . ?

- M« t¶ cÊu tróc cña c¨n cø Ba §×nh. -Tr×nh bµy diÔn biÕn cña khëi nghÜa Ba §×nh.

3 Khëi nghÜa Hð¬ng Khª (1885 - 1896)

Hð¬ng Khª lµ mét huyÖn miÒn nói phÝa t©y tØnh Hµ TÜnh, n¬i ®©y cã ®¹i b¶n doanh cña mét cuéc khëi nghÜa lín, quy m« lan réng c¶ 4 tØnh B¾c Trung K×, kÐo dµi tõ n¨m 1885 ®Õn n¨m 1896. L nh tô cuéc khëi nghÜa lµ Phan §×nh Phïng.

Phan §×nh Phïng sinh n¨m 1847, quª ë lµng

§«ng Th¸i (nay thuéc x· Tïng ¶nh), §øc

Thä, Hµ TÜnh. N¨m 1877, «ng thi ®ç §×nh

nguyªn TiÕn sÜ, tõng lµm quan Ngù sö trong

triÒu ®×nh. Víi b¶n tÝnh cð¬ng trùc, «ng ph¶n

®èi viÖc T«n ThÊt ThuyÕt phÕ bá Dôc §øc, lËp HiÖp Hoµ lµm vua, v× vËy ®· bÞ c¸ch chøc

®uæi vÒ quª. Tuy vËy, khi T«n ThÊt ThuyÕt ®ða vua Hµm Nghi ra vïng Hµ TÜnh, «ng vÉn ®Õn yÕt kiÕn vµ ®ðîc giao träng tr¸ch tæ chøc

phong trµo chèng Ph¸p ngay t¹i quª nhµ.

H×nh 65. Phan §×nh Phïng (1847 - 1895)

131

Tõ n¨m 1885 ®Õn n¨m 1888 lµ giai ®o¹n chuÈn bÞ lùc lðîng, x©y dùng c¬ së chiÕn ®Êu cña nghÜa qu©n. §ðîc Phan §×nh Phïng giao nhiÖm vô, Cao Th¾ng ® tÝch cùc chiªu tËp binh sÜ, trang bÞ, huÊn luyÖn vµ x©y dùng c¨n cø thuéc vïng rõng nói c¸c tØnh Thanh Ho¸, NghÖ An, Hµ TÜnh, Qu¶ng B×nh. ¤ng ® cïng c¸c thî rÌn lµng Trung Lð¬ng vµ V©n Chµng (§øc Thä) nghiªn cøu chÕ t¹o thµnh c«ng sóng trðêng theo mÉu cña Ph¸p. Tõ n¨m 1888 ®Õn n¨m 1896, nghÜa qu©n bðíc vµo giai ®o¹n chiÕn ®Êu quyÕt liÖt.

Sau mét thêi gian ra B¾c, t×m c¸ch liªn l¹c víi c¸c sÜ phu, v¨n th©n, Phan §×nh Phïng trë vÒ Hµ TÜnh, cïng Cao Th¾ng trùc tiÕp l nh ®¹o cuéc khëi nghÜa.

H×nh 66. Lðîc ®å khëi nghÜa Hð¬ng Khª NghÜa qu©n Hð¬ng Khª ®ðîc phiªn chÕ thµnh 15 qu©n thø, ®Æt dðíi sù chØ huy cña nh÷ng tðíng lÜnh tµi ba. §¹i b¶n doanh cuéc khëi nghÜa ®Æt t¹i

nói Vô Quang.

Tõ ®Çu n¨m 1889, nghÜa qu©n ®Èy m¹nh ho¹t ®éng vµ liªn tôc më c¸c cuéc tËp kÝch, ®Èy lui nhiÒu cuéc hµnh qu©n cµn quÐt cña ®Þch. 132

NhiÒu trËn ®¸nh næi tiÕng ® diÔn ra, nhð trËn tÊn c«ng ®ån Trðêng Lðu (5 - 1890), trËn tËp kÝch thÞ x Hµ TÜnh (8 - 1892) gi¶i phãng 700 tï chÝnh trÞ... Nhðng trong trËn tÊn c«ng ®ån Nu (Thanh Chð¬ng) trªn ®ðêng tiÕn qu©n vÒ tØnh lÞ NghÖ An, Cao Th¾ng ® bÞ tróng ®¹n vµ hi sinh n¨m 29 tuæi. §©y lµ mét tæn thÊt lín cña nghÜa qu©n. Trðíc søc m¹nh ¸p ®¶o cña giÆc, nghÜa qu©n vÉn kiªn tr× chiÕn ®Êu. Ngµy 17 -10 -1894, hä giµnh ®ðîc th¾ng lîi lín trong trËn phôc kÝch ®Þch ë nói Vô Quang, hµng chôc tªn giÆc ® bÞ tiªu diÖt.

Sau trËn ®¸nh nµy, ®éi qu©n tay sai cña Ph¸p do NguyÔn Th©n chØ huy tiÕp tôc tæ chøc cuéc v©y h m nói Vô Quang. NghÜa qu©n bÞ triÖt ®ðêng tiÕp tÕ, qu©n sè gi¶m sót nhiÒu. Trong mét trËn ¸c chiÕn, Phan §×nh Phïng bÞ thð¬ng nÆng vµ hi sinh ngµy 28 -12 -1895. N¨m 1896, nh÷ng thñ lÜnh cuèi cïng cña cuéc khëi nghÜa lÇn lðît r¬i vµo tay Ph¸p.

Cuéc khëi nghÜa Hð¬ng Khª sau h¬n 10 n¨m tån t¹i ®Õn ®©y kÕt thóc. §©y lµ cuéc khëi nghÜa tiªu biÓu nhÊt trong phong trµo CÇn vð¬ng chèng Ph¸p cuèi thÕ kØ XIX. Cuéc khëi nghÜa bÞ thÊt b¹i bëi nhiÒu nguyªn nh©n, trong ®ã cã nh÷ng h¹n chÕ vÒ ®ðêng lèi, phð¬ng ph¸p tæ chøc vµ l nh ®¹o. ?

- Tãm lðîc c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn cña khëi nghÜa Hð¬ng Khª.

-T¹i sao khëi nghÜa Hð¬ng Khª ®ðîc coi lµ cuéc khëi nghÜa tiªu biÓu nhÊt trong phong trµo CÇn vð¬ng ?

4 Khëi nghÜa Yªn ThÕ (1884 - 1913)

Ngoµi c¸c cuéc khëi nghÜa næ ra dðíi ngän cê CÇn vð¬ng, vµo nh÷ng n¨m cuèi thÕ kØ XIX cßn xuÊt hiÖn nhiÒu cuéc khëi nghÜa cña n«ng d©n vµ nh©n d©n c¸c d©n téc ë miÒn nói chèng chÝnh s¸ch cðíp bãc vµ b×nh ®Þnh qu©n sù cña thùc d©n Ph¸p. Tiªu biÓu lµ cuéc khëi nghÜa Yªn ThÕ. Yªn ThÕ lµ vïng b¸n s¬n ®Þa ë phÝa t©y b¾c tØnh B¾c Giang. Vµo gi÷a thÕ

thµnh nh÷ng xãm lµng cña n«ng d©n nghÌo tõ c¸c n¬i tô häp vÒ. Hä nð¬ng tùa vµo nhau ®Ó sinh sèng vµ chèng l¹i c¸c thÕ lùc tõ bªn ngoµi ®e do¹.

Khi thùc d©n Ph¸p chiÕm B¾c K×, chóng ®ða qu©n lªn b×nh ®Þnh c¶ vïng Yªn ThÕ. §Ó b¶o vÖ cuéc sèng cña m×nh, n«ng d©n ë ®©y ®· ®øng lªn tù vÖ.

133

T¹i vïng Yªn ThÕ cã hµng chôc to¸n qu©n chèng Ph¸p ho¹t ®éng riªng lÎ, ®Æt dðíi sù chØ huy cña c¸c thñ lÜnh kh¸c nhau. Thñ lÜnh cã uy tÝn nhÊt lóc ®ã lµ §Ò N¾m ® l nh ®¹o nghÜa qu©n ®Èy lui nhiÒu trËn cµn quÐt cña qu©n Ph¸p vµo khu vùc Cao Thðîng, Hè Chuèi. §Õn n¨m 1891, nghÜa qu©n lµm chñ mét vïng réng lín vµ më réng ho¹t ®éng sang Phñ L¹ng Thð¬ng (vïng thµnh phè B¾c Giang ngµy nay).

Trðíc nh÷ng ®ît tÊn c«ng, cµn quÐt míi cña giÆc, nghÜa qu©n ph¶i rót dÇn lªn vïng B¾c Yªn ThÕ x©y dùng, cñng cè hÖ thèng c«ng sù phßng thñ.

Th¸ng 3 -1892, Ph¸p huy ®éng kho¶ng 2 200 qu©n, gåm nhiÒu binh chñng å ¹t tÊn c«ng vµo c¨n cø cña nghÜa qu©n. Lùc lðîng nghÜa qu©n bÞ tæn thÊt nÆng, nhiÒu ngðêi bÞ ®Þch b¾t vµ giÕt h¹i, mét sè ph¶i ra hµng. §Ò N¾m bÞ s¸t h¹i vµo th¸ng 4 -1892. Giai ®o¹n tõ n¨m 1893 ®Õn n¨m 1897

Lóc nµy, §Ò Th¸m (Hoµng Hoa Th¸m) trë thµnh thñ lÜnh tèi cao cña cuéc khëi nghÜa. Hoµng Hoa Th¸m tªn thËt lµ Trð¬ng V¨n Th¸m, quª ë Tiªn L÷ (Hðng Yªn), theo gia ®×nh lªn lµm ¨n ë S¬n T©y, sau sang Yªn ThÕ (B¾c Giang) sinh sèng.

Sau khi §Ò N¾m hi sinh, «ng tËp hîp nh÷ng to¸n nghÜa binh cßn sãt l¹i, më réng ®Þa bµn ho¹t ®éng.

H×nh 67. Lðîc ®å khëi nghÜa Yªn ThÕ

134

Trong bèi c¶nh phong trµo kh¸ng chiÕn c¶ nðíc bÞ ®µn ¸p d÷ déi, nhiÒu cuéc khëi nghÜa ® thÊt b¹i, §Ò Th¸m ph¶i t×m c¸ch gi¶ng hoµ víi Ph¸p ®Ó cã thêi gian cñng cè lùc lðîng. Th¸ng 10 - 1894, theo tho¶ thuËn gi÷a hai bªn, qu©n Ph¸p ph¶i rót khái Yªn ThÕ, §Ò Th¸m ®ðîc cai qu¶n bèn tæng : Yªn LÔ, Môc S¬n, Nh Nam, H÷u Thðîng. Nhðng cuéc hoµ ho n kÐo dµi chða ®ðîc bao l©u th× Ph¸p ® béi ðíc, l¹i tæ chøc tÊn c«ng (11 - 1895). NghÜa qu©n ph¶i chia nhá thµnh tõng to¸n, trµ trén vµo d©n ®Ó ho¹t ®éng.

H×nh 68. Hoµng Hoa Th¸m (1858 - 1913)

Nh»m b¶o toµn lùc lðîng, l¹i biÕt ®ðîc ý ®å cña Ph¸p ®ang muèn chÊm døt xung ®ét ®Ó tiÕn hµnh khai th¸c thuéc ®Þa, §Ò Th¸m xin gi¶ng hoµ lÇn thø hai (12 – 1897). §Ó ®ðîc hoµ ho n lÇn nµy, §Ò Th¸m ph¶i tu©n thñ nh÷ng ®iÒu kiÖn ngÆt nghÌo do Ph¸p ®Æt ra, nhð nép khÝ giíi, thðêng xuyªn tr×nh diÖn chÝnh quyÒn thùc d©n. BÒ ngoµi, §Ò Th¸m tá ra phôc tïng, nhðng bªn trong th× ngÊm ngÇm chuÈn bÞ lùc lðîng chèng Ph¸p. Giai ®o¹n tõ n¨m 1898 ®Õn n¨m 1908

Tranh thñ thêi gian hoµ ho n kÐo dµi, §Ò Th¸m cho nghÜa qu©n võa s¶n xuÊt, võa tÝch cùc luyÖn tËp qu©n sù t¹i ®ån ®iÒn Phån Xð¬ng. §éi qu©n cña «ng tuy kh«ng ®«ng (kho¶ng 200 ngðêi) nhðng rÊt tinh nhuÖ, thiÖn chiÕn. C¨n cø Yªn ThÕ trë thµnh n¬i tô héi cña nh÷ng nghÜa sÜ yªu nðíc tõ kh¾p n¬i kÐo vÒ (tõ Hµ TÜnh, NghÖ An, Thanh Ho¸, Hðng Yªn, H¶i Dð¬ng...). Giai ®o¹n tõ n¨m 1909 ®Õn n¨m 1913

Sau vô ®Çu ®éc lÝnh Ph¸p ë Hµ Néi n¨m 1908, thùc d©n Ph¸p quyÕt ®Þnh më cuéc tÊn c«ng nh»m tiªu diÖt b»ng ®ðîc phong trµo n«ng d©n Yªn ThÕ. NghÜa qu©n tr¶i qua nh÷ng th¸ng ngµy gian khæ, ph¶i di chuyÓn liªn tôc tõ n¬i nµy sang n¬i kh¸c. NhiÒu thñ lÜnh ® hi sinh, mét sè ph¶i ra hµng. §Õn th¸ng 2 - 1913, khi §Ò Th¸m bÞ s¸t h¹i, phong trµo tan r . ?

Tãm lðîc c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn cña cuéc khëi nghÜa Yªn ThÕ tõ n¨m 1884 ®Õn n¨m 1913.

135

0 !& & *

2. LËp b¶ng hÖ thèng kiÕn thøc vÒ c¸c cuéc khëi nghÜa tiªu biÓu trong phong trµo CÇn vð¬ng theo mÉu sau : STT

Tªn cuéc khëi nghÜa, thêi gian, ngðêi l·nh ®¹o Khëi nghÜa Ba §×nh (1886 - 1887)

Ph¹m Bµnh, §inh C«ng Tr¸ng...

Ho¹t ®éng næi bËt

ý nghÜa vµ bµi häc kinh nghiÖm

X©y dùng c«ng sù kiªn cè, cã Tiªu hao sinh lùc ®Þch, lµm cÊu tróc ®éc ®¸o. chËm qu¸ tr×nh b×nh ®Þnh TrËn ®¸nh næi tiÕng nhÊt diÔn vïng B¾c Trung K× cña thùc d©n Ph¸p. ra vµo th¸ng 1 - 1887. §Ó l¹i nhiÒu bµi häc kinh nghiÖm vÒ tæ chøc nghÜa qu©n vµ x©y dùng c¨n cø ®Þa kh¸ng chiÕn.

..................................... ..................................... .....................................

3. Khëi nghÜa Yªn ThÕ cã nh÷ng ®Æc ®iÓm nµo kh¸c so víi c¸c cuéc khëi nghÜa trong phong trµo CÇn vð¬ng chèng Ph¸p ?

136

Chð¬ng II

viÖt nam tõ ®Çu thÕ kØ XX ®Õn hÕt chiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt (1918)

Bµi 22

x· héi ViÖt nam trong cuéc khai th¸c lÇn thø nhÊt cña thùc d©n ph¸p Sau khi ®· c¬ b¶n b×nh ®Þnh ®ðîc ViÖt Nam b»ng qu©n sù, thùc d©n Ph¸p b¾t ®Çu tiÕn hμnh khai th¸c trªn ®Êt nðíc ta. Dðíi t¸c ®éng cña cuéc khai th¸c, x· héi ViÖt Nam cã nh÷ng biÕn ®éng ®¸ng kÓ, tõ x· héi phong kiÕn chuyÓn thμnh x· héi thuéc ®Þa nöa phong kiÕn.

1 Nh÷ng chuyÓn biÕn vÒ kinh tÕ N¨m 1897, ChÝnh phñ Ph¸p cö P«n §u-me sang lμm Toμn quyÒn §«ng Dð¬ng ®Ó hoμn thiÖn bé m¸y thèng trÞ vμ tiÕn hμnh cuéc khai th¸c thuéc ®Þa lÇn thø nhÊt. Næi bËt lμ chÝnh s¸ch cðíp ®o¹t ruéng ®Êt. N¨m 1897, thùc d©n Ph¸p Ðp triÒu ®×nh nhμ NguyÔn “nhðîng” quyÒn “khai khÈn ®Êt hoang” cho chóng. Ban ®Çu, tð b¶n Ph¸p tËp trung vμo viÖc khai th¸c má (than ®¸, thiÕc, kÏm...) ë Hßn Gai, Th¸i Nguyªn, Tuyªn Quang, Qu¶ng Nam... Bªn c¹nh ®ã, nh÷ng c¬ së c«ng nghiÖp, phôc vô ®êi sèng nhð ®iÖn, nðíc, bðu ®iÖn... còng lÇn lðît ra ®êi. ChÝnh quyÒn thuéc ®Þa chó ý ®Õn viÖc x©y dùng hÖ thèng giao th«ng, võa phôc vô c«ng cuéc khai th¸c l©u dμi, võa phôc vô môc ®Ých qu©n sù. Nh÷ng ®o¹n ®ðêng s¾t quan träng ë B¾c K× vμ Trung K× dÇn dÇn ®ðîc x©y dùng. TÝnh ®Õn n¨m 1912, tæng chiÒu dμi ®ðêng s¾t ®· lμm xong ë ViÖt Nam lμ 2 059 km. §ðêng bé ®ðîc më réng ®Õn nh÷ng khu vùc hÇm má, ®ån ®iÒn, bÕn c¶ng vμ c¸c vïng biªn giíi träng yÕu. NhiÒu c©y cÇu lín ®ðîc x©y dùng nhð : cÇu Long Biªn (Hμ Néi), cÇu Trμng TiÒn (HuÕ), cÇu B×nh Lîi (Sμi Gßn)... Mét sè c¶ng biÓn, c¶ng s«ng còng ®ðîc më 137

mang vµo thêi gian nµy nhð : c¶ng Sµi Gßn, H¶i Phßng, §µ N½ng. C¸c tuyÕn ®ðêng biÓn ® vð¬n ra nhiÒu nðíc trªn thÕ giíi.

H×nh 69. Ga Hµ Néi n¨m 1900

Víi cuéc khai th¸c thuéc ®Þa lÇn thø nhÊt, phð¬ng thøc s¶n xuÊt tð b¶n chñ nghÜa tõng bðíc du nhËp vµo ViÖt Nam. Tuy vËy, khi tiÕn hµnh khai th¸c, thùc d©n Ph¸p vÉn duy tr× phð¬ng thøc bãc lét phong kiÕn trong mäi lÜnh vùc kinh tÕ vµ ®êi sèng x héi. ?

Dðíi t¸c ®éng cña cuéc khai th¸c thuéc ®Þa lÇn thø nhÊt cña thùc d©n Ph¸p, nÒn kinh tÕ ViÖt Nam cã nh÷ng chuyÓn biÕn nhð thÕ nµo ?

2 Nh÷ng chuyÓn biÕn vÒ xn héi

Nh÷ng biÕn ®æi trong c¬ cÊu kinh tÕ ViÖt Nam dðíi t¸c ®éng cña cuéc khai th¸c thuéc ®Þa lÇn thø nhÊt cña Ph¸p ® kÐo theo sù biÕn ®æi vÒ mÆt x héi.

Mét bé phËn nhá trong giai cÊp ®Þa chñ phong kiÕn trë nªn rÊt giµu cã. Dùa vµo thùc d©n Ph¸p, hä ra søc chiÕm ®o¹t ruéng ®Êt cña lµng x , cña n«ng d©n. Tuy vËy, mét sè ®Þa chñ võa vµ nhá bÞ ®Õ quèc chÌn Ðp, Ýt nhiÒu cã tinh thÇn chèng Ph¸p.

N«ng d©n ViÖt Nam vèn ® khèn khæ bëi n¹n thuÕ kho¸, ®Þa t«, phu phen, t¹p dÞch..., l¹i cµng khæ thªm v× n¹n cðíp ®Êt lËp ®ån ®iÒn, dùng nhµ m¸y cña thùc d©n Ph¸p. B×nh qu©n ruéng ®Êt vèn ® thÊp nay cµng thÊp h¬n. ë B¾c K×, cã x tíi 80% sè hé kh«ng cã ruéng. MÊt ®Êt, ngðêi n«ng d©n ph¶i t×m ®ðêng ra c¸c thµnh phè,

138

®Õn c¸c c«ng trðêng, hÇm má vµ ®ån ®iÒn, nhðng chØ cã mét sè Ýt kiÕm ®ðîc viÖc lµm.

N«ng d©n ViÖt Nam lµ mét lùc lðîng to lín trong phong trµo chèng Ph¸p, nhðng do thiÕu sù l nh ®¹o ®óng ®¾n nªn hä chða ph¸t huy ®ðîc ®Çy ®ñ søc m¹nh cña m×nh.

H×nh 70. N«ng d©n ViÖt Nam Cuéc khai th¸c thuéc ®Þa cña thùc trong thêi k× Ph¸p thuéc d©n Ph¸p kh«ng chØ lµm ph©n ho¸ nh÷ng giai cÊp cò trong x héi mµ cßn lµm xuÊt hiÖn nh÷ng lùc lðîng x héi míi.

Trðíc hÕt, nÒn c«ng nghiÖp thuéc ®Þa míi h×nh thµnh lµ c¬ së cho sù ra ®êi ®éi ngò c«ng nh©n ViÖt Nam. Hä lµm viÖc trong çc hÇm má, ®ån ®iÒn, çc xÝ nghiÖp c«ng nghiÖp, c«ng trðêng, çc ngµnh giao th«ng... Nhµ m¸y xi m¨ng H¶i Phßng ®· cã 1 800 c«ng nh©n, çc nhµ m¸y xay x¸t g¹o ë Sµi Gßn còng cã tíi 3 000 c«ng nh©n. Riªng ngµnh than, n¨m 1904 míi cã 4 000 c«ng nh©n, ®Õn n¨m 1914 ®· cã 15 000 c«ng nh©n ; xðëng ®ãng tµu Ba Son (Sµi Gßn), nhµ m¸y xe löa Trðêng Thi (Vinh) còng cã ®Õn 1 000 c«ng nh©n cã tay nghÒ.

Lùc lðîng c«ng nh©n ViÖt Nam ®Çu thÕ kØ XX cßn non trÎ. Môc tiªu ®Êu tranh chñ yÕu cña hä lµ v× quyÒn lîi kinh tÕ (®ßi t¨ng lð¬ng, gi¶m giê lµm, c¶i thiÖn ®êi sèng vµ ®iÒu kiÖn lµm viÖc). Ngoµi ra, hä cßn hðëng øng c¸c phong trµo chèng Ph¸p do c¸c tÇng líp kh¸c l nh ®¹o.

Trong qu¸ tr×nh khai th¸c thuéc ®Þa, thùc d©n Ph¸p cÇn cã nh÷ng ngðêi lµm trung gian, ®¹i lÝ tiªu thô hoÆc thu mua hµng ho¸, cung øng nguyªn vËt liÖu. Nhê bu«n b¸n hä trë nªn giµu cã. Ngoµi ra, mét sè sÜ phu yªu nðíc, chÞu ¶nh hðëng cña tð tðëng tð s¶n tõ Trung Quèc, NhËt B¶n, ® ®øng ra lËp c¸c hiÖu bu«n, c¬ së s¶n xuÊt. §ã chÝnh lµ nh÷ng líp ngðêi ®Çu tiªn cña tð s¶n ViÖt Nam.

Còng trong thêi k× nµy ® xuÊt hiÖn tÇng líp tiÓu tð s¶n thµnh thÞ. Thµnh phÇn cña hä kh¸ phøc t¹p, gåm nh÷ng tiÓu thð¬ng, tiÓu chñ s¶n xuÊt vµ bu«n b¸n hµng thñ c«ng. Sè viªn chøc lµm viÖc trong c¸c c«ng së hoÆc c¬ së tð nh©n nhð nhµ b¸o, nhµ gi¸o, häc sinh, sinh viªn... còng lµ mét lùc lðîng quan träng thuéc tÇng líp nµy. 139

Nhð vËy, cuéc khai th¸c thuéc ®Þa cña thùc d©n Ph¸p ® lµm n¶y sinh nh÷ng lùc lðîng x héi míi. Sù biÕn ®æi nµy ® t¹o ra nh÷ng ®iÒu kiÖn bªn trong cho cuéc vËn ®éng gi¶i phãng d©n téc theo xu hðíng míi ë ®Çu thÕ kØ XX. ?

Nªu nh÷ng chuyÓn biÕn cña x· héi ViÖt Nam ®Çu thÕ kØ XX.

0 !& & *

1. Nh÷ng chuyÓn biÕn vÒ c¬ cÊu kinh tÕ vµ x héi ViÖt Nam dðíi t¸c ®éng cña cuéc khai th¸c thuéc ®Þa lÇn thø nhÊt cña thùc d©n Ph¸p cã g× ®¸ng chó ý ? 2. Sù chuyÓn biÕn vÒ kinh tÕ vµ sù chuyÓn biÕn vÒ x héi ë ViÖt Nam ®Çu thÕ kØ XX cã mèi quan hÖ nhð thÕ nµo ?

Bµi 23

Phong trµo yªu nðíc vµ çch m¹ng ë ViÖt Nam tõ ®Çu thÕ kØ XX ®Õn chiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt (1914) Vµo ®Çu thÕ kØ XX, cïng víi sù xuÊt hiÖn tÇng líp tð s¶n vµ tiÓu tð s¶n, nhiÒu T©n thð, T©n b¸o cña Trung Hoa cæ ®éng cho tð tðëng d©n chñ tð s¶n ®ðîc ®ða vµo nðíc ta. Çc sÜ phu yªu nðíc thøc thêi ® tiÕp nhËn tð tðëng ®ã mét çch nång nhiÖt. Nh÷ng ®æi míi cña NhËt B¶n sau cuéc Duy t©n Minh TrÞ (1868) cµng cñng cè niÒm tin cña hä vµo con ®ðêng çch m¹ng tð s¶n. §©y chÝnh lµ nh÷ng ®iÒu kiÖn x héi vµ t©m lÝ lµm n¶y sinh, thóc ®Èy phong trµo yªu nðíc theo khuynh hðíng míi, trong ®ã, Phan Béi Ch©u, Phan Ch©u Trinh lµ nh÷ng nh©n vËt tiªu biÓu.

Phan Béi Ch©u quª ë huyÖn Nam §µn, tØnh NghÖ An. ¤ng lµ ngðêi chñ trð¬ng dïng b¹o lùc ®Ó giµnh ®éc lËp. N¨m 1902, «ng lªn ®ðêng vµo Nam, råi ra B¾c, t×m c¸ch liªn kÕt nh÷ng ngðêi cã cïng chÝ hðíng. Th¸ng 5 - 1904, t¹i Qu¶ng Nam, 140

Phan Béi Ch©u cïng c¸c ®ång chÝ cña «ng thµnh lËp Héi Duy t©n, chñ trð¬ng ®¸nh ®uæi giÆc Ph¸p, giµnh ®éc lËp, thiÕt lËp mét chÝnh thÓ qu©n chñ lËp hiÕn ë ViÖt Nam. §Ó chuÈn bÞ, Héi Duy t©n tæ chøc phong trµo §«ng du, ®ða thanh niªn sang häc tËp t¹i c¸c trðêng cña NhËt B¶n. Th¸ng 8 - 1908, ChÝnh phñ NhËt B¶n c©u kÕt víi thùc d©n Ph¸p ë §«ng Dð¬ng, trôc xuÊt sè lðu häc sinh ViÖt Nam, kÓ c¶ thñ lÜnh Phan Béi Ch©u. Phong trµo §«ng du tan r . Phan Béi Ch©u vÒ Trung Quèc, råi sang Th¸i Lan nð¬ng n¸u chê thêi.

Cuéc C¸ch m¹ng T©n Hîi (1911) ë Trung Quèc næ ra, triÒu ®×nh M n Thanh bÞ lËt ®æ, ChÝnh phñ D©n quèc ®ðîc thµnh lËp, thi hµnh hµng lo¹t chÝnh s¸ch d©n chñ tiÕn bé. Phan Béi Ch©u tõ Th¸i Lan quay trë l¹i Trung Quèc.

Th¸ng 6 _ 1912, t¹i Qu¶ng Ch©u (Trung Quèc), «ng tËp hîp nh÷ng ngðêi cïng chÝ hðíng cßn ë H×nh 71. Phan Béi Ch©u nðíc ngoµi vµ mét sè míi tõ trong nðíc sang (1867 - 1940) (kho¶ng h¬n 100 ngðêi), tuyªn bè gi¶i t¸n Duy t©n héi, thµnh lËp ViÖt Nam quang phôc héi. Héi kh¼ng ®Þnh t«n chØ duy nhÊt lµ : “§¸nh ®uæi giÆc Ph¸p, kh«i phôc nðíc ViÖt Nam, thµnh lËp nðíc Céng hoµ D©n quèc ViÖt Nam”.

§Ó g©y tiÕng vang trong nðíc, thøc tØnh ®ång bµo, Héi ® cö ngðêi bÝ mËt vÒ nðíc ®Ó trõ khö nh÷ng tªn thùc d©n ®Çu sá, kÓ c¶ Toµn quyÒn An-be Xa-r« vµ nh÷ng tay sai ®¾c lùc cña chóng. Ho¹t ®éng cña ViÖt Nam Quang phôc héi trong buæi ®Çu ® ®¹t ®ðîc mét sè kÕt qu¶ nhÊt ®Þnh, khuÊy ®éng ®ðîc dð luËn trong vµ ngoµi nðíc. Nhðng thùc d©n Ph¸p nh©n ®ã cµng t¨ng cðêng khñng bè, nhiÒu ngðêi bÞ b¾t vµ bÞ giÕt. Ngµy 24 - 12 - 1913, Phan Béi Ch©u bÞ giíi qu©n phiÖt Trung Quèc b¾t giam ë nhµ tï Qu¶ng §«ng. C¸ch m¹ng ViÖt Nam tr¶i qua nh÷ng ngµy khã kh¨n. ?

Nªu nh÷ng sù kiÖn chøng minh Phan Béi Ch©u chñ trð¬ng gi¶i phãng d©n téc theo khuynh hðíng tð s¶n b»ng phð¬ng ph¸p b¹o ®éng.

141

Phan Ch©u Trinh quª ë phñ Tam K×, tØnh Qu¶ng Nam. ¤ng lµ ngðêi sím tiÕp thu nh÷ng tð tðëng tiÕn bé, chñ trð¬ng cøu nðíc b»ng biÖn ph¸p c¶i c¸ch nhð n©ng cao d©n trÝ, d©n quyÒn, dùa vµo Ph¸p ®Ó ®¸nh ®æ ng«i vua vµ bän phong kiÕn hñ b¹i, xem ®ã nhð lµ ®iÒu kiÖn tiªn quyÕt ®Ó giµnh ®éc lËp.

Tõ n¨m 1906, Phan Ch©u Trinh vµ nhãm sÜ phu tiÕn bé ë Qu¶ng Nam nhð Huúnh Thóc Kh¸ng, TrÇn Quý C¸p, Ng« §øc KÕ më cuéc vËn ®éng Duy t©n ë Trung K×. Trªn lÜnh vùc kinh tÕ, c¸c «ng chó ý ®Õn viÖc cæ ®éng chÊn hðng thùc nghiÖp, lËp héi kinh doanh.

T¹i Qu¶ng Nam ®· xuÊt hiÖn Qu¶ng Nam hiÖp thð¬ng c«ng ti. T¹i Hµ Néi, NguyÔn QuyÒn vµ Hoµng T¨ng BÝ më c«ng ti §«ng Thµnh Xð¬ng. ë NghÖ An, Ng« §øc KÕ lËp ra Triªu Dð¬ng thð¬ng qu¸n. ë Phan ThiÕt cã c«ng ti Liªn Thµnh.

Ngoµi viÖc lËp héi bu«n, c¸c sÜ phu c¶i c¸ch cßn chó ý ph¸t triÓn nghÒ lµm vðên, nghÒ thñ c«ng. Ngay t¹i quª nhµ, Phan Ch©u Trinh ® thµnh lËp “n«ng héi”, chuyªn viÖc san ®åi trång quÕ, hå tiªu..., më lß rÌn, xðëng méc... ViÖc më trðêng d¹y häc theo lèi míi còng ®ðîc quan t©m.

C¸c trðêng nµy ®ðîc thµnh lËp ë nhiÒu n¬i, d¹y ch÷ Quèc ng÷, d¹y c¸c

m«n häc míi, thay thÕ cho Tø thð, Ngò kinh cña Nho häc. Riªng ë Qu¶ng Nam, cã 4 trðêng lín lµ Diªn Phong, Phðíc B×nh, Phó L©m vµ

Qu¶ng Phðíc, mçi trðêng trung b×nh cã tõ 70 ®Õn 80 häc sinh, trðêng ®«ng nhÊt cã tíi 200 häc sinh.

Mét ho¹t ®éng ®éc ®¸o kh¸c lµ cuéc vËn ®éng c¶i c¸ch trang phôc vµ lèi sèng.

Phan Ch©u Trinh cïng c¸c céng sù cña m×nh vËn ®éng nh©n d©n c¾t tãc ng¾n, mÆc ¸o ng¾n víi c¸c kiÓu quÇn ¸o “¢u ho¸”, may b»ng v¶i néi. Nh÷ng hñ tôc phong kiÕn bÞ lªn ¸n m¹nh mÏ.

Tð tðëng Duy t©n khi ®i vµo quÇn chóng ® vðît qua khu«n khæ «n hoµ, biÕn thµnh cuéc ®Êu tranh quyÕt liÖt, ®iÓn h×nh lµ phong trµo chèng thuÕ n¨m 1908 ë Trung K×. 142

Phong trµo Duy t©n lµ mét cuéc vËn ®éng yªu nðíc cã néi dung chñ yÕu lµ c¶i c¸ch vÒ v¨n ho¸ - x héi, g¾n liÒn víi viÖc gi¸o dôc lßng yªu nðíc, ®Êu tranh cho d©n téc tho¸t khái ¸ch thèng trÞ ngo¹i x©m. Phong trµo ®ang ph¸t triÓn s©u réng th× bÞ thùc d©n Ph¸p ®µn ¸p d÷ déi. N¨m 1908, Phan Ch©u Trinh bÞ b¾t vµ chÞu møc ¸n tï 3 n¨m ë C«n §¶o. N¨m 1911, chÝnh quyÒn thùc d©n ®ða «ng sang Ph¸p. Suèt nh÷ng n¨m sèng ë Pa-ri, Phan Ch©u Trinh vÉn theo ®ðêng lèi c¶i c¸ch, kªu gäi thùc hiÖn d©n quyÒn, c¶i thiÖn d©n sinh. ?

Nªu nh÷ng sù kiÖn chøng minh Phan Ch©u Trinh chñ trð¬ng cøu nðíc theo khuynh hðíng d©n chñ tð s¶n b»ng phð¬ng ph¸p c¶i c¸ch.

Trong khi Phan Béi Ch©u ®ang ®Èy m¹nh cuéc vËn ®éng vò trang gi¶i phãng d©n téc vµ çc tØnh Trung K× ®ang s«i sôc víi cuéc vËn ®éng Duy t©n, ë Hµ Néi çc sÜ phu tiÕn bé nhð Lð¬ng V¨n Can, NguyÔn QuyÒn... cïng nhau më mét trðêng häc tð, lÊy tªn lµ §«ng Kinh nghÜa thôc. Trðêng b¾t ®Çu ho¹t ®éng tõ th¸ng 3 - 1907. §©y lµ mét kiÓu trðêng häc ®ðîc x©y dùng theo m« h×nh cña NhËt B¶n, xuÊt hiÖn tõ thêi Duy t©n Minh TrÞ. Néi dung häc bao gåm çc m«n LÞch sö, §Þa lÝ, Çch trÝ, VÖ sinh... Trðêng cßn tæ chøc biªn so¹n, dÞch thuËt mét sè s¸ch b¸o thÊm ®ðîm tinh thÇn duy t©n vµ yªu nðíc. Ngoµi viÖc gi¶ng d¹y chÝnh thøc, nhµ trðêng cßn tæ chøc nh÷ng buæi diÔn thuyÕt, b×nh v¨n ®Ó cæ ®éng häc ch÷ Quèc ng÷, h« hµo më héi kinh doanh c«ng thð¬ng, kÞch liÖt lªn ¸n bän quan l¹i hñ b¹i, chèng viÖc häc vµ thi cö theo lèi cò, bµi trõ mª tÝn, hñ tôc... Çc buæi b×nh v¨n cßn lµ c¬ héi giíi thiÖu c«ng khai th¬ v¨n yªu nðíc, kªu gäi ®oµn kÕt ®Êu tranh.

Kh«ng bã hÑp trong ph¹m vi mét trðêng häc, nh÷ng ho¹t ®éng cña §«ng Kinh nghÜa thôc ® vð¬n ra ngoµi x héi, lµm cho nhµ trðêng nhanh chãng trë thµnh mét trung t©m cña phong trµo Duy t©n ë B¾c K×. Ho¹t ®éng cña §«ng Kinh nghÜa thôc khiÕn thùc d©n Ph¸p lo ng¹i. Th¸ng 11 -1907, chóng ra lÖnh ®ãng cöa trðêng. HÇu hÕt gi¸o viªn §«ng Kinh nghÜa thôc bÞ b¾t, s¸ch b¸o bÞ cÊm hoÆc bÞ tÞch thu, c¸c tæ chøc cã liªn quan víi nhµ trðêng ®Òu bÞ gi¶i t¸n. 143

H×nh 73. Trô së §«ng Kinh nghÜa thôc (phè Hµng §µo, Hµ Néi)

MÆc dï §«ng Kinh nghÜa thôc míi ho¹t ®éng ®ðîc 9 th¸ng (tõ th¸ng 3 ®Õn th¸ng 11 - 1907), nhðng ® cã nh÷ng ®ãng gãp lín trong cuéc vËn ®éng v¨n ho¸ ®Çu thÕ kØ XX. Bªn c¹nh cuéc vËn ®éng yªu nðíc do c¸c sÜ phu tiÕn bé khëi xðíng, vµo thêi gian nµy cßn cã phong trµo ®Êu tranh cña binh lÝnh ngðêi ViÖt trong qu©n ®éi Ph¸p vµ sù tiÕp diÔn cña khëi nghÜa Yªn ThÕ. Më ®Çu lµ vô ®Çu ®éc lÝnh Ph¸p ë Hµ Néi n¨m 1908. Vô ®Çu ®éc nµy n»m trong kÕ ho¹ch khëi nghÜa cña binh lÝnh ngðêi ViÖt ë Hµ Néi kÕt hîp víi nghÜa qu©n Yªn ThÕ. Sau nhiÒu lÇn kÕ ho¹ch ®¸nh óp thµnh Hµ Néi bÞ ho·n l¹i, nh÷ng ngðêi cÇm ®Çu quyÕt ®Þnh khëi sù vµo ®ªm 27 -6 -1908, më ®Çu b»ng viÖc tæ chøc ®Çu ®éc binh lÝnh Ph¸p ®ãng trong thµnh. H¬n 200 binh sÜ Ph¸p bÞ tróng ®éc. Sù viÖc bÞ ph¸t gi¸c, thùc d©n Ph¸p mét mÆt cho thÇy thuèc cøu ch÷a nh÷ng binh sÜ bÞ tróng ®éc, mÆt kh¸c tðíc hÕt khÝ giíi vµ giam binh lÝnh ngðêi ViÖt trong tr¹i. Trong khi ®ã, c¸c to¸n nghÜa qu©n ë vßng ngoµi chê m·i kh«ng thÊy ¸m hiÖu tÊn c«ng nªn ®· rót lui ®Ó khái sa vµo tay giÆc.

Tuy thÊt b¹i, vô “Hµ thµnh ®Çu ®éc” ® ®¸nh dÊu cuéc næi dËy ®Çu tiªn cña binh lÝnh ngðêi ViÖt trong qu©n ®éi Ph¸p. §iÒu nµy chøng tá hä lµ mét lùc lðîng cÇn ®ðîc tËp hîp trong cuéc ®Êu tranh chèng ®Õ quèc. Trong qu¸ tr×nh ®iÒu tra vô ®Çu ®éc binh lÝnh Ph¸p ë Hµ Néi, thùc d©n Ph¸p ®· ph¸t hiÖn ®ðîc nhiÒu chøng cø chøng tá §Ò Th¸m tham gia tÝch cùc vµo vô nµy. Chóng më cuéc tÊn c«ng quy m« vµo th¸ng 1 -1909, nh»m tiªu diÖt c¨n cø Yªn ThÕ.

Cuèi th¸ng 1 -1909, qu©n Ph¸p gåm 15 000 lÝnh ¢u -Phi, lÝnh khè xanh, khè ®á víi ®ñ c¸c binh chñng ph¸o binh, c«ng binh, kÞ binh..., dðíi sù chØ huy cña Ba-tay, tÊn c«ng vµo c¨n cø Phån Xð¬ng. 144

§Ó tr¸nh søc m¹nh qu©n sù cña ®Þch, nghÜa qu©n thùc hiÖn chiÕn dÞch di chuyÓn, ®¸nh mét sè trËn khi cã ®iÒu kiÖn thuËn lîi vµ ®· giµnh ®ðîc mét sè th¾ng lîi nhð c¸c trËn chî Gå, S¬n Qu¶, rõng Phe (th¸ng 2 - 1909 ë B¾c Giang), ®Æc biÖt lµ trËn nói S¸ng (LËp Th¹ch, VÜnh Phóc ngµy 5 -10 -1909), tiªu diÖt trªn 50 sÜ quan vµ lÝnh Ph¸p.

Nh÷ng cuéc chiÕn ®Êu quyÕt liÖt vµ kÐo dµi ® lµm suy kiÖt lùc lðîng nghÜa qu©n. §Çu th¸ng 11 _ 1909, lùc lðîng cña §Ò Th¸m chØ cßn vµi chôc ngðêi. NhiÒu chØ huy tµi giái nhð C¶ Träng, C¶ Huúnh, Ba BiÒu... ® tö trËn, mét sè ngðêi kh¸c buéc ph¶i ra hµng nhð C¶ Dinh, Cai S¬n...

Cuèi cïng, §Ò Th¸m quyÕt ®Þnh trë l¹i khu vùc Yªn ThÕ. T¹i ®©y, ®ðîc sù che chë cña nh©n d©n, «ng vÉn tiÕp tôc chiÕn ®Êu. Th¸ng 2 - 1913, «ng bÞ tay sai cña Ph¸p giÕt h¹i t¹i mét khu rõng gÇn chî Gå (Yªn ThÕ).

NghÜa qu©n Yªn ThÕ ® duy tr× cuéc chiÕn ®Êu ngãt 30 n¨m, ghi mét dÊu son trong lÞch sö chèng Ph¸p cña d©n téc ta thêi cËn ®¹i. ?

- V× sao nãi §«ng Kinh nghÜa thôc cã nh÷ng ®ãng gãp lín trong cuéc vËn ®éng v¨n ho¸ ®Çu thÕ kØ XX ?

0 !& & *

1. Khuynh hðíng míi trong phong trµo vËn ®éng gi¶i phãng d©n téc ®Çu thÕ kØ XX n¶y sinh trong bèi c¶nh nµo ? 2. Ph©n tÝch sù gièng vµ kh¸c nhau gi÷a hai xu hðíng b¹o ®éng vµ c¶i c¸ch ®Çu thÕ kØ XX (vÒ chñ trð¬ng vµ phð¬ng ph¸p). 145

ViÖt Nam trong nh÷ng n¨m chiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt (1914 -1918) Trong ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt, chÝnh quyÒn thùc d©n t¨ng cðêng bãc lét søc ngðêi, søc cña ë §«ng Dð¬ng. C¸c chÝnh s¸ch ®ã ® lµm cho c¸c tÇng líp, giai cÊp míi trong x héi t¨ng nhanh vÒ sè lðîng, ®ång thêi n¶y sinh mét lo¹t cuéc khëi nghÜa vò trang cña mäi tÇng líp nh©n d©n, ®Æc biÖt lµ cña binh sÜ ngðêi ViÖt. I - T×nh h×nh kinh tÕ - xd héi

1 Nh÷ng biÕn ®éng vÒ kinh tÕ

Khi cuéc chiÕn tranh thÕ giíi bïng næ, toµn quyÒn §«ng Dð¬ng tuyªn bè : “NhiÖm vô chñ yÕu cña §«ng Dð¬ng lµ ph¶i cung cÊp cho chÝnh quèc ®Õn møc tèi ®a nh©n lùc, vËt lùc vµ tµi lùc...”(1).

Nh©n d©n ViÖt Nam ph¶i ®ãng nhiÒu thø thuÕ, mua c«ng tr¸i... Trong 4 n¨m chiÕn tranh, chÝnh quyÒn thuéc ®Þa ® thu ®ðîc trªn 184 triÖu phr¨ng tiÒn c«ng tr¸i vµ gÇn 14 triÖu phr¨ng tiÒn quyªn gãp ; ngoµi ra, hµng tr¨m tÊn lð¬ng thùc vµ n«ng l©m s¶n c¸c lo¹i, hµng v¹n tÊn kim lo¹i cÇn thiÕt cho chÕ t¹o vò khÝ ®ðîc ®ða sang Ph¸p. Sù cðíp bãc r¸o riÕt cña thùc d©n Ph¸p ® t¸c ®éng m¹nh mÏ ®Õn t×nh h×nh kinh tÕ, x héi ViÖt Nam. C«ng nghiÖp thuéc ®Þa ph¶i g¸nh ®ì nh÷ng tæn thÊt, thiÕu hôt cña chÝnh quèc trong thêi gian chiÕn tranh. Nh÷ng má ®ang khai th¸c nay ®ðîc bá vèn thªm ; mét sè c«ng ti than míi xuÊt hiÖn nhð c¸c c«ng ti than Tuyªn Quang (1915), §«ng TriÒu (1916)...

ChiÕn tranh lµm cho hµng ho¸ nhËp khÈu tõ Ph¸p sang §«ng Dð¬ng gi¶m h¼n xuèng, tõ 107 triÖu phr¨ng n¨m 1913 xuèng cßn 33 triÖu phr¨ng n¨m 1918. §Ó gi¶i quyÕt khã kh¨n trªn, tð b¶n Ph¸p ph¶i níi láng ®éc quyÒn, cho tð b¶n ngðêi ViÖt ®ðîc kinh doanh tð¬ng ®èi tù do, khiÕn cho c«ng thð¬ng nghiÖp vµ giao th«ng vËn t¶i ë ViÖt Nam cã ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn. C¸c xÝ nghiÖp cña ngðêi ViÖt cã tõ trðíc chiÕn tranh ®Òu ®ðîc më réng thªm ph¹m vi vµ quy m« s¶n xuÊt, ®ång thêi xuÊt hiÖn thªm nhiÒu xÝ nghiÖp míi.

146

(1) B¸o Dð luËn, sè th¸ng 8 -1914.

NguyÔn H÷u Thu -vèn chØ lµ chñ mét h·ng xe kÐo nhá ë H¶i Phßng, trong chiÕn tranh ®· cã gÇn 10 tµu chë kh¸ch ch¹y ë B¾c K×, Trung K× vµ ch¹y ®ðêng H¶i Phßng – Hð¬ng C¶ng, träng t¶i tæng céng h¬n 1 000 tÊn. C«ng ti B¹ch Th¸i Bðëi (H¶i Phßng) tõ 3 tµu chë kh¸ch, lªn ®Õn 25 tµu víi träng t¶i 4 042 tÊn. Ph¹m V¨n Phi (Vinh) trong nh÷ng n¨m chiÕn tranh lËp ra c«ng ti xe h¬i, tíi n¨m 1918 ®· cã xe ch¹y kh¾p B¾c K×, Trung K×. ë çc ngµnh kh¸c, còng xuÊt hiÖn nhiÒu c¬ së kinh doanh cña ngðêi ViÖt nhð : xðëng thuû tinh Chð¬ng MÜ ë Hµ §«ng ; c«ng ti xµ phßng Qu¶ng Hðng Long ë Hµ Néi ; çc nhµ m¸y xay ë MÜ Tho, R¹ch Gi¸, Gß C«ng ; nhµ m¸y rðîu ë B¹c Liªu ; nhµ in Lª V¨n Phóc ë Hµ Néi... Ngoµi ra, nhiÒu xðëng thñ c«ng ®ðîc dÞp ra ®êi, kinh doanh hÇu hÕt çc ngµnh thñ c«ng d©n dông nhð da giµy, chiÕu cãi, ®å kh¶m...

N«ng nghiÖp tõ chç ®éc canh c©y lóa ® chuyÓn mét phÇn sang trång çc lo¹i c©y c«ng nghiÖp phôc vô chiÕn tranh nhð thÇu dÇu, ®Ëu, l¹c... ë çc tØnh trung du B¾c K×, cã tíi 251 ha ®Êt trång lóa chuyÓn sang trång ®Ëu t©y. Trong 4 n¨m chiÕn tranh, n«ng nghiÖp trång lóa gÆp nhiÒu khã kh¨n. §Çu n¨m 1915, çc tØnh S¬n T©y, B¾c Ninh, Hoµ B×nh... bÞ h¹n, ®Õn møc mïa mµng gÇn nhð mÊt tr¾ng. Gi÷a n¨m nµy, ®ª vì ë hÇu hÕt çc s«ng lín thuéc B¾c K×, lµm ngËp tíi 22 000 ha. ?

ChÝnh s¸ch cña Ph¸p vµ nh÷ng biÕn ®éng vÒ kinh tÕ ë ViÖt Nam trong 4 n¨m chiÕn tranh ® t¸c ®éng m¹nh ®Õn t×nh h×nh x héi ViÖt Nam.

Trðíc hÕt lµ n¹n b¾t lÝnh mµ ®èi tðîng chÝnh lµ n«ng d©n : gÇn 10 v¹n thanh niªn ® bÞ ®ða sang chiÕn trðêng ch©u ¢u lµm lÝnh chiÕn hay lÝnh thî.

“... ChÕ ®é lÝnh t×nh nguyÖn Êy ®ðîc tiÕn hµnh nhð thÕ nµy : vÞ “chóa tØnh” – mçi viªn c«ng sø ë §«ng Dð¬ng qu¶ lµ mét vÞ “chóa tØnh” – ra lÖnh cho bän quan l¹i dðíi quyÒn «ng, trong mét thêi h¹n nhÊt ®Þnh ph¶i nép cho ®ñ sè ngðêi nhÊt ®Þnh. B»ng çch nµo, ®iÒu ®ã kh«ng quan träng. Çc quan cø liÖu mµ xoay xë... Tho¹t tiªn, chóng tãm nh÷ng ngðêi khoÎ m¹nh, nghÌo khæ... Sau ®ã chóng míi ®ßi ®Õn con çi nhµ giµu. Nh÷ng ai cøng cæ, th× chóng t×m ngay ra dÞp ®Ó sinh chuyÖn víi hä hoÆc gia ®×nh hä, vµ nÕu cÇn, th× giam cæ hä l¹i cho ®Õn khi hä ph¶i døt kho¸t chän lÊy mét trong hai con ®ðêng : ®i lÝnh t×nh nguyÖn, hoÆc x× tiÒn ra”(1).

(1) Hå ChÝ Minh, Toµn tËp, TËp 2, NXB ChÝnh trÞ quèc gia, H., 1996, tr. 24 -25.

147

T×nh h×nh ®ã lµm cho søc s¶n xuÊt ë n«ng th«n gi¶m sót nghiªm träng. Thªm vµo ®ã lµ n¹n chiÕm ®o¹t ruéng ®Êt ngµy cµng gia t¨ng trong chiÕn tranh, sðu thuÕ ngµy cµng nÆng ; thiªn tai, lôt b o, h¹n h¸n liªn tiÕp x¶y ra lµm cho ®êi sèng cña n«ng d©n ngµy cµng bÇn cïng.

Giai cÊp c«ng nh©n ® t¨ng lªn vÒ sè lðîng. Riªng c«ng nh©n má, tõ 12 000 ngðêi n¨m 1913 lªn tíi 17 000 ngðêi n¨m 1916. C«ng nh©n cao su t¨ng lªn gÊp 5 lÇn. Ngoµi ra, çc ngµnh c«ng thð¬ng nghiÖp kh¸c cña tð b¶n Ph¸p còng thu nhËn c«ng nh©n ®«ng h¬n. C«ng nh©n trong çc xÝ nghiÖp, c«ng ti cña tð s¶n ViÖt Nam còng t¨ng lªn. Trðíc chiÕn tranh, çc c¬ së kinh doanh cña B¹ch Th¸i Bðëi míi cã vµi tr¨m c«ng nh©n, trong chiÕn tranh ® lªn tíi trªn 1 000 ngðêi.

Tð s¶n ViÖt Nam trong mét sè ngµnh ® tho¸t khái sù kiÒm chÕ cña tð b¶n Ph¸p. B¹ch Th¸i Bðëi lµ mét trðêng hîp tiªu biÓu.

TÇng líp tiÓu tð s¶n thµnh thÞ còng cã bðíc ph¸t triÓn râ rÖt vÒ sè lðîng. Nhðng cho tíi cuèi chiÕn tranh, hai giai cÊp tð s¶n vµ tiÓu tð s¶n vÉn chða thùc sù h×nh thµnh. Giµnh ®ðîc vai trß nhÊt ®Þnh trong kinh tÕ, tð s¶n ViÖt Nam còng muèn cã ®Þa vÞ chÝnh trÞ nhÊt ®Þnh. Hä lËp c¬ quan ng«n luËn riªng nhð c¸c b¸o DiÔn ®µn b¶n xø, §¹i ViÖt… nh»m bªnh vùc quyÒn lîi vÒ chÝnh trÞ vµ kinh tÕ cho ngðêi trong nðíc. Song lùc lðîng chñ chèt cña phong trµo d©n téc thêi k× nµy vÉn lµ c«ng nh©n vµ n«ng d©n. ?

Nh÷ng chÝnh s¸ch khai th¸c thuéc ®Þa cña Ph¸p trong chiÕn tranh ®· t¸c ®éng nhð thÕ nµo ®Õn c¸c tÇng líp x· héi ViÖt Nam ?

II - Phong trµo ®Êu tranh vò trang trong chiÕn tranh 1 Ho¹t ®éng cña ViÖt Nam Quang phôc héi Sau nh÷ng ho¹t ®éng kh«ng thµnh c«ng trong n¨m 1913, ViÖt Nam Quang phôc héi gÇn nhð n»m im. Khi chiÕn tranh bïng næ, do t×nh h×nh thay ®æi, Héi ® tæ chøc nhiÒu cuéc b¹o ®éng. Th¸ng 9 -1914, héi viªn §ç Ch©n ThiÕt ®øng ra lËp chi héi ë V©n Nam víi phÇn ®«ng lµ c«ng nh©n, viªn chøc ho¶ xa trªn tuyÕn ®ðêng s¾t H¶i Phßng – V©n Nam. Hä s¶n xuÊt bom ë Hµ Néi vµ dù ®Þnh vËn ®éng binh lÝnh ®¸nh óp Hµ Néi. ViÖc bÞ b¹i lé, §ç Ch©n ThiÕt cïng h¬n 50 ngðêi bÞ b¾t.

Trong suèt 2 n¨m ®Çu cuéc chiÕn, Héi ®· tiÕn hµnh mét sè cuéc b¹o ®éng nhð tÊn c«ng vµo c¸c ®ån binh cña Ph¸p ë Cao B»ng, Phó Thä, Nho Quan, Mãng C¸i... ë Trung K×, ho¹t ®éng ®¸ng kÓ cña Héi lµ tæ chøc ph¸ ngôc

148

Lao B¶o (Qu¶ng TrÞ) ngµy 28 – 9 – 1915. T¹i ®©y, mét sè héi viªn ®· vËn ®éng tï nh©n cðíp sóng, ph¸ nhµ lao, råi rót vµo rõng chiÕn ®Êu. Nhðng do bÞ giam cÇm l©u ngµy nªn søc khoÎ suy kiÖt, l¹i bÞ c« lËp, cuèi cïng nghÜa qu©n ®· thÊt b¹i.

Trong nh÷ng n¨m ®Çu chiÕn tranh, ViÖt Nam Quang phôc héi ® vËn ®éng ®ðîc nhiÒu tÇng líp tham gia mét sè cuéc b¹o ®éng. Nhðng c¸c ho¹t ®éng ®ã ®Òu lÇn lðît thÊt b¹i. Cuèi cïng, ViÖt Nam Quang phôc héi tan r sau ®ît khñng bè lín cña thùc d©n Ph¸p vµ tay sai vµo n¨m 1916. ?

Trong thêi gian ®Çu chiÕn tranh, ViÖt Nam Quang phôc héi ®· ho¹t ®éng víi nh÷ng

h×nh thøc nµo ?

TrÇn Cao V©n ® bÞ tï v× tham gia phong trµo chèng thuÕ ë Trung K× n¨m 1908. M n h¹n, «ng bÝ mËt liªn hÖ víi Th¸i Phiªn, mét thµnh viªn cña ViÖt Nam Quang phôc héi ®Ó xóc tiÕn khëi nghÜa. Hai «ng ® mêi vua Duy T©n tham gia víi tð c¸ch lµ ngðêi l nh ®¹o tèi cao cuéc khëi nghÜa.

Nh©n d©n Trung K×, ®Æc biÖt lµ sè binh lÝnh ngðêi ViÖt tËp trung ë HuÕ chê ngµy xuèng tµu sang chiÕn trðêng ch©u ¢u, ® nhiÖt liÖt hðëng øng lêi kªu gäi cña Th¸i Phiªn vµ TrÇn Cao V©n, r¸o riÕt chuÈn bÞ ngµy khëi sù.

Khëi nghÜa dù ®Þnh vµo gi÷a th¸ng 5 - 1916, nhðng kÕ ho¹ch bÞ lé. ë HuÕ, Qu¶ng Nam, Qu¶ng Ng i, thùc d©n Ph¸p ra lÖnh ®ãng cöa tr¹i lÝnh, tðíc vò khÝ cña binh lÝnh ngðêi ViÖt, lïng b¾t nh÷ng ngðêi yªu nðíc. Th¸i Phiªn vµ TrÇn Cao V©n ®ða ®ðîc vua Duy T©n ra ngoµi Hoµng thµnh, nhðng mÊy h«m sau c¶ 3 ngðêi ®Òu bÞ giÆc b¾t. NghÜa binh ë Thõa Thiªn, Qu¶ng Nam, Qu¶ng Ng i næi dËy, nhðng thiÕu ngðêi l nh ®¹o nªn tan r nhanh chãng. ?

3 Khëi nghÜa cña binh lÝnh Th¸i Nguyªn (1917)

ë Th¸i Nguyªn, ¸ch thèng trÞ cña thùc d©n Ph¸p cùc k× tµn b¹o. C«ng sø §¸c-l¬ vµ Gi¸m binh N«-en khÐt tiÕng tµn ¸c. Th¸i Nguyªn l¹i lµ n¬i ®µy ¶i nh÷ng ngðêi yªu nðíc bÞ b¾t trong c¸c phong trµo §«ng du, §«ng Kinh nghÜa thôc, khëi nghÜa Yªn ThÕ... Gi÷a nh÷ng ngðêi tï chÝnh trÞ víi sè binh lÝnh yªu nðíc lµm viÖc trong nhµ tï dÇn dÇn cã sù gÆp gì, tiÕp xóc bÝ mËt. Mét kÕ ho¹ch khëi nghÜa ®ðîc v¹ch ra. 149

Nh÷ng ngðêi l nh ®¹o cuéc b¹o ®éng lµ TrÞnh V¨n CÊn (§éi CÊn) -mét binh sÜ yªu nðíc vµ Lð¬ng Ngäc QuyÕn -héi viªn cña ViÖt Nam Quang phôc héi bÞ giam ë nhµ tï Th¸i Nguyªn. Cuéc khëi nghÜa næ ra ®ªm 30 r¹ng s¸ng 31 - 8 1917. Gi¸m binh N«-en bÞ giÕt. Qu©n khëi nghÜa chiÕm c¸c c«ng së, ph¸ nhµ tï, gi¶i phãng tÊt c¶ tï nh©n, lµm chñ toµn bé thÞ x , trõ tr¹i lÝnh Ph¸p. Ngän cê khëi nghÜa “Nam binh phôc quèc” bay cao trªn bÇu trêi tØnh lÞ Th¸i Nguyªn. L nh ®¹o nghÜa qu©n ph¸t hÞch tuyªn bè Th¸i Nguyªn ®éc lËp, ®Æt quèc hiÖu lµ §¹i Hïng, v¹ch téi ¸c cña giÆc Ph¸p, kªu gäi ®ång bµo vïng lªn kh«i phôc nÒn ®éc lËp cña ®Êt nðíc.

H×nh 75. TrÞnh V¨n CÊn (? -1918)

Thùc d©n Ph¸p quyÕt ®Þnh ®ða 2 000 qu©n lªn Th¸i Nguyªn tiÕp viÖn. Cuéc chiÕn ®Êu diÔn ra ¸c liÖt. Sau mét tuÇn lÔ lµm chñ tØnh lÞ, cuèi cïng ®Ó tho¸t khái thÕ bao v©y cña qu©n thï, nghÜa qu©n ph¶i rót ra ngoµi vµ kÐo dµi cuéc chiÕn ®Êu ®ðîc 6 th¸ng th× tan r . ?

ViÖc binh lÝnh ngðêi ViÖt tham gia phong trµo yªu nðíc trong nh÷ng n¨m ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt cã ý nghÜa g× ?

T¹i T©y B¾c, vµo ®Çu th¸ng 11-1914 ® bïng næ cuéc khëi nghÜa cña ngðêi Th¸i. NghÜa qu©n ®¸nh chiÕm nhiÒu ®ån giÆc däc biªn giíi ViÖt - Lµo vµ ®Õn cuèi n¨m 1915 ® lµm chñ c¶ vïng T©y B¾c. Qu©n Ph¸p ph¶i huy ®éng 3 000 qu©n ®èi phã. M i ®Õn th¸ng 3 - 1916, vïng T©y B¾c míi t¹m yªn.

N¨m 1918, ®ång bµo M«ng vïng Lai Ch©u khëi nghÜa dðíi sù l nh ®¹o cña Giµng T¶ Chay. Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, cuéc khëi nghÜa ® thu hót hÇu hÕt nh©n d©n çc d©n téc thiÓu sè ë T©y B¾c. NghÜa qu©n ho¹t ®éng trªn mét ®Þa bµn réng 4 v¹n km2. NhiÒu trËn chiÕn ®Êu ¸c liÖt ® diÔn ra, cã trËn sè qu©n ®Þch bÞ thð¬ng vµ bÞ chÕt lªn tíi hµng tr¨m tªn. Cuéc khëi nghÜa kÐo dµi trong 4 n¨m, buéc chÝnh quyÒn thùc d©n ph¶i níi réng ¸ch k×m kÑp, ¸p bøc ®èi víi çc d©n téc thiÓu sè ë T©y B¾c. ë vïng §«ng B¾c, binh lÝnh ®ån B×nh Liªu næi dËy (11 -1918), l«i cuèn ®«ng ®¶o ®ång bµo çc d©n téc H¸n, Nïng, Dao ë ®Þa phð¬ng tham gia, ho¹t ®éng trªn mét ®Þa bµn rÊt réng, tõ s«ng Tiªn Yªn ra ®Õn biÓn ; uy hiÕp c¶ vïng má Qu¶ng Yªn, lan sang çc h¶i ®¶o tõ Mãng Çi ®Õn H¶i Phßng. §Õn gi÷a n¨m 1919, giÆc Ph¸p míi dÑp yªn ®ðîc cuéc khëi nghÜa nµy. 150

Còng trong thêi gian ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt, ®ång bµo c¸c d©n téc thiÓu sè ë T©y Nguyªn ® nhiÒu lÇn næi dËy chèng thùc d©n Ph¸p. Cuéc khëi nghÜa cã ¶nh hðëng lín nhÊt lµ cuéc khëi nghÜa cña ®ång bµo Mn«ng do N’ Trang L¬ng chØ huy. NghÜa qu©n th¾ng nhiÒu trËn lín, buéc thùc d©n Ph¸p ph¶i bá c¶ mét vïng cao nguyªn réng lín. Tõ n¨m 1916, thùc d©n Ph¸p tæ chøc bao v©y chÆt vïng nghÜa qu©n kiÓm so¸t, triÖt ®ðêng tiÕp tÕ muèi. MÆc dï vËy, cuéc khëi nghÜa vÉn kÐo dµi ®Õn nhiÒu n¨m sau chiÕn tranh, tíi n¨m 1935 míi chÊm døt. ?

-Trong nh÷ng n¨m ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt, ë ViÖt Nam ®· cã nh÷ng cuéc khëi nghÜa lín nµo cña ®ång bµo c¸c d©n téc thiÓu sè ?

5 Phong trµo Héi kÝn ë Nam K×

Phong trµo yªu nðíc cña nh©n d©n Nam K× tån t¹i trong c¸c tæ chøc héi kÝn nhð Thiªn ®Þa héi, NghÜa hoµ héi, Phôc hðng héi... C¸c héi kÝn thðêng nóp dðíi h×nh thøc t«n gi¸o, mª tÝn ®Ó dÔ tuyªn truyÒn vËn ®éng vµ ho¹t ®éng trong quÇn chóng, chñ yÕu lµ n«ng d©n.

Trong nh©n d©n håi ®ã lan truyÒn r»ng Phan XÝch Long lµ dßng dâi nhµ trêi, sai xuèng lµm vua nðíc Nam. Ngay trðíc chiÕn tranh, vµo n¨m 1913 ®· cã 600 n«ng d©n c¸c tØnh Gia §Þnh, T©n An, VÜnh Long... mÆc ¸o bµ ba tr¾ng, ®eo bïa chó, kÐo vµo Sµi Gßn ®Þnh ®¸nh chiÕm c«ng së, råi ®ða Phan XÝch Long lªn ng«i. §oµn ngðêi bÞ ®µn ¸p. Phan XÝch Long bÞ giam gi÷ trong Kh¸m lín Sµi Gßn.

Trong nh÷ng n¨m chiÕn tranh, phong trµo Héi kÝn ph¸t triÓn rÇm ré ë tÊt c¶ çc tØnh Nam K×. §¸ng chó ý nhÊt lµ vô ®ét nhËp vµo Sµi Gßn, mðu ph¸ Kh¸m lín ®Ó cøu Phan XÝch Long. §ªm 14 -2 -1916, mÊy tr¨m ngðêi ¨n mÆc gièng nhau (¸o çnh ®en, quÇn tr¾ng, kh¨n tr¾ng quÊn cæ), mçi ngðêi ®Òu cã gð¬m hoÆc gi¸o vµ bïa hé mÖnh, chia lµm nhiÒu ng¶ tiÕn vµo Sµi Gßn. Qu©n ®Þch ®· ph¶n c«ng quyÕt liÖt, nghÜa qu©n buéc ph¶i rót lui. Trong khi ®ã, lùc lðîng nghÜa qu©n cña çc héi kÝn ë Gia §Þnh, Thñ DÇu Mét, Biªn Hoµ, Chî Lín ®· tËp hîp xung quanh Sµi Gßn chê phèi hîp, nhðng kh«ng nhËn ®ðîc hiÖu lÖnh nhð ®· ®Þnh nªn buéc ph¶i rót lui.

Phong trµo Héi kÝn ë Nam K× thùc chÊt lµ phong trµo ®Êu tranh cña n«ng d©n nh÷ng ngðêi bÞ ®Ì nÐn ®Õn cïng cùc ® vïng lªn quyÕt liÖt, nhðng v× thiÕu sù l nh ®¹o cña giai cÊp tiªn tiÕn nªn ® nhanh chãng thÊt b¹i. ?

T¹i sao c¸c héi kÝn dïng h×nh thøc t«n gi¸o vµ sö dông bïa chó trong tæ chøc vµ ho¹t ®éng ?

151

Trong nh÷ng n¨m ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt, c«ng nh©n ® kÕt hîp ®Êu tranh ®ßi quyÒn lîi kinh tÕ víi b¹o ®éng vò trang. Ngµy 22 -2 -1916, n÷ c«ng nh©n nhµ m¸y sµng KÕ Bµo (Qu¶ng Ninh) nghØ viÖc 7 ngµy chèng cóp ph¹t lð¬ng. Còng trong n¨m nµy, gÇn 100 c«ng nh©n má than Hµ Tu ® ®¸nh tr¶ bän lÝnh khè xanh khi chóng ®Õn cðíp bãc hµng ho¸, trªu ghÑo phô n÷.

Trong c¸c th¸ng 6 vµ 7 - 1917, 22 c«ng nh©n má b«xÝt Cao B»ng bá trèn ; 47 c«ng nh©n Th¸i B×nh míi ®Õn còng chèng l¹i bän cai thÇu. Ngµy 31 -8 -1917, nhiÒu c«ng nh©n ë c¸c má than PhÊn MÔ vµ Na Dð¬ng tham gia khëi nghÜa Th¸i Nguyªn. Còng n¨m ®ã, c«ng nh©n má than Hµ Tu biÓu t×nh trðíc v¨n phßng chñ má ®ßi th¶ mét sè c«ng nh©n bÞ b¾t v× tham gia ®Êu tranh. N¨m 1918, kho¶ng 700 c«ng nh©n má than Hµ Tu ®èt nhµ mét tªn cai thÇu ngðîc ® i c«ng nh©n. Nhð vËy, tiÕp nèi phong trµo c«ng nh©n håi ®Çu thÕ kØ, phong trµo c«ng nh©n trong 4 n¨m chiÕn tranh ® mang nh÷ng nÐt riªng, thÓ hiÖn râ tinh thÇn ®oµn kÕt, ý thøc kØ luËt cña giai cÊp c«ng nh©n. Tuy nhiªn, phong trµo cßn mang tÝnh tù ph¸t. 2 Buæi ®Çu ho¹t ®éng cøu nðíc cña NguyÔn TÊt Thµnh (1911 - 1918)

NguyÔn TÊt Thµnh, håi nhá tªn lµ NguyÔn Sinh Cung, sinh ngµy 19 -5 -1890 t¹i x Kim Liªn, huyÖn Nam §µn, tØnh NghÖ An. Cha cña Ngðêi lµ NguyÔn Sinh S¾c. MÑ cña Ngðêi lµ Hoµng ThÞ Loan. Sinh ra trong mét gia ®×nh trÝ thøc yªu nðíc, lín lªn ë mét miÒn quª cã truyÒn thèng ®Êu tranh quËt khëi, tõ rÊt sím NguyÔn TÊt Thµnh ® cã chÝ ®¸nh ®uæi thùc d©n Ph¸p, gi¶i phãng ®ång bµo. Ngðêi rÊt kh©m phôc tinh thÇn yªu nðíc cña c¸c chÝ sÜ nhð Phan §×nh Phïng, Phan Béi Ch©u, Phan Ch©u Trinh, nhðng kh«ng t¸n thµnh con ®ðêng cøu nðíc cña hä nªn quyÕt ®Þnh t×m con ®ðêng cøu nðíc míi cho d©n téc.

Ngµy 5 - 6 - 1911, NguyÔn TÊt Thµnh rêi bÕn c¶ng Nhµ Rång (Sµi Gßn) ra ®i t×m ®ðêng cøu nðíc. Kh¸c víi thÕ hÖ cha anh hðíng vÒ Trung Quèc vµ NhËt B¶n, Ngðêi quyÕt ®Þnh sang phð¬ng T©y, ®Õn nðíc Ph¸p ®Ó t×m hiÓu xem nðíc Ph¸p vµ c¸c nðíc kh¸c lµm thÕ nµo, råi trë vÒ gióp ®ång bµo m×nh. Trong nhiÒu n¨m sau ®ã, Ngðêi ® ®i qua nhiÒu nðíc, nhiÒu ch©u lôc kh¸c nhau. Ngðêi nhËn thÊy r»ng ë ®©u bän ®Õ quèc, thùc d©n còng tµn b¹o, ®éc ¸c ; ë ®©u nh÷ng ngðêi lao ®éng còng bÞ ¸p bøc vµ bãc lét d man. 152

H×nh 76. Tµu §« ®èc La-tu-s¬ T¬-rª-vin

Kho¶ng cuèi n¨m 1917, NguyÔn TÊt Thµnh tõ Anh trë l¹i Ph¸p. T¹i ®©y, Ngðêi ® lµm rÊt nhiÒu nghÒ, häc tËp, rÌn luyÖn trong cuéc ®Êu tranh cña quÇn chóng lao ®éng vµ giai cÊp c«ng nh©n Ph¸p. Tham gia ho¹t ®éng trong Héi nh÷ng ngðêi ViÖt Nam yªu nðíc, Ngðêi tham gia nh÷ng buæi diÔn thuyÕt ngoµi trêi cña c¸c nhµ chÝnh trÞ, triÕt häc. Ngðêi cßn tham gia ®Êu tranh ®ßi cho binh lÝnh vµ thî thuyÒn ViÖt Nam sím ®ðîc håi hð¬ng. Sèng vµ lµm viÖc trong phong trµo c«ng nh©n Ph¸p, tiÕp nhËn ¶nh hðëng cña C¸ch m¹ng th¸ng Mðêi Nga, tð tðëng cña Ngðêi cã nh÷ng biÕn chuyÓn m¹nh mÏ.

Nh÷ng ho¹t ®éng yªu nðíc cña NguyÔn TÊt Thµnh tuy míi chØ bðíc ®Çu, nhðng lµ c¬ së quan träng ®Ó Ngðêi x¸c ®Þnh con ®ðêng cøu nðíc ®óng ®¾n cho d©n téc ViÖt Nam. ?

-Nh÷ng ho¹t ®éng cña NguyÔn TÊt Thµnh trong nh÷ng n¨m 1911 -1918 nh»m môc

®Ých g× ?

0 !& & *

1. Nªu nh÷ng biÕn ®éng vÒ mÆt kinh tÕ, x héi ë ViÖt Nam trong nh÷ng n¨m ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt. 2. §iÓm l¹i c¸c phong trµo yªu nðíc tiªu biÓu trong thêi k× chiÕn tranh. 3. T¹i sao nãi ®©y lµ thêi k× phong trµo c¸ch m¹ng ViÖt Nam khñng ho¶ng vÒ ®ðêng lèi vµ giai cÊp l nh ®¹o ? 153

Tõ thÕ kØ XVIII ®Õn gi÷a thÕ kØ XIX, chÕ ®é phong kiÕn ViÖt Nam ® bðíc vµo giai ®o¹n khñng ho¶ng. Nh÷ng m©u thuÉn x héi n¶y sinh, biÓu hiÖn b»ng nh÷ng cuéc b¹o lo¹n vµ khëi nghÜa n«ng d©n bïng ph¸t trªn ph¹m vi c¶ nðíc. NÒn kinh tÕ tiÓu n«ng cÇn ®ðîc ph¸t triÓn ® gÆp ph¶i trë lùc lín lµ chÕ ®é chiÕm h÷u vµ bãc lét phong kiÕn lçi thêi. Yªu cÇu lÞch sö lóc nµy lµ thèng nhÊt ®Êt nðíc, t¹o ®iÒu kiÖn cho nÒn kinh tÕ hµng ho¸ vµ thÞ trðêng d©n téc ph¸t triÓn, gi¶i phãng søc s¶n xuÊt vµ c¶i thiÖn ®êi sèng nh©n d©n.

Gi÷a lóc ®ã, c¸c nðíc phð¬ng T©y trªn con ®ðêng ph¸t triÓn tð b¶n chñ nghÜa r¸o riÕt bµnh trðíng thÕ lùc sang phð¬ng §«ng.

Sau mét thêi gian dµi ®iÒu tra, t×m hiÓu, tð b¶n Ph¸p ® t×m c¸ch thùc hiÖn ©m mðu x©m lðîc ViÖt Nam, th«ng qua ho¹t ®éng cña mét sè gi¸o sÜ trong Héi truyÒn gi¸o nðíc ngoµi cña Ph¸p. B»ng nhiÒu thñ ®o¹n, chóng ® thiÕt lËp nh÷ng c¬ së chÝnh trÞ, x héi ®Çu tiªn trªn ®Êt nðíc ta, dän ®ðêng cho cuéc chiÕn tranh x©m lðîc s¾p tíi. 2 Thùc d©n Ph¸p næ sóng x©m lðîc ViÖt Nam vµ cuéc kh¸ng chiÕn cña nh©n d©n ta

Gi÷a thÕ kØ XIX, Ph¸p míi cã ®iÒu kiÖn tËp trung lùc lðîng, tæ chøc cuéc tÊn c«ng ®¸nh chiÕm ViÖt Nam. Ngµy 1 - 9 - 1858, liªn qu©n Ph¸p -T©y Ban Nha næ sóng ®¸nh vµo cöa biÓn §µ N½ng, më ®Çu cuéc chiÕn tranh x©m lðîc. Do thiÕu ®ðêng lèi chØ ®¹o ®óng ®¾n vµ quyÕt t©m kh¸ng chiÕn cña triÒu ®×nh nhµ NguyÔn, cuèi cïng ViÖt Nam ® r¬i vµo tay thùc d©n Ph¸p. HiÖp ðíc ngµy 6 -6 -1884 (HiÖp ðíc Pat¬nèt) lµ hiÖp ðíc cuèi cïng, ®¸nh dÊu sù ®Çu hµng hoµn toµn cña triÒu ®×nh phong kiÕn nðíc ta trðíc thÕ lùc x©m l¨ng, kÕt thóc giai ®o¹n tån t¹i cña Nhµ nðíc phong kiÕn ViÖt Nam ®éc lËp.

Tr¸i ngðîc víi th¸i ®é cña triÒu ®×nh HuÕ, ngay tõ ®Çu nh©n d©n ViÖt Nam ® ®øng dËy chiÕn ®Êu chèng Ph¸p. Cuéc chiÕn tranh nh©n d©n bÒn bØ, dÎo dai, ®Òu kh¾p, víi tinh thÇn dòng c¶m v« song... ® khiÕn thùc d©n Ph¸p ph¶i chÞu nhiÒu tæn thÊt, ph¶i mÊt h¬n 26 n¨m chóng míi hoµn thµnh cuéc chiÕn tranh x©m lðîc vµ cßn

154

ph¶i mÊt thªm 11 n¨m n÷a ®Ó tiÕn hµnh cuéc b×nh ®Þnh qu©n sù míi t¹m thêi thiÕt lËp ®ðîc nÒn thèng trÞ trªn toµn câi ViÖt Nam.

Trong nh÷ng n¨m cuèi thÕ kØ XIX, cuéc ®Êu tranh vò trang chèng Ph¸p cña nh©n d©n ta tiÕp tôc næ ra. Th¸ng 7 - 1885, phong trµo CÇn vð¬ng ®ðîc ph¸t ®éng, kÐo dµi ®Õn n¨m 1896 míi chÊm døt.

Cïng lóc víi phong trµo CÇn vð¬ng, phong trµo ®Êu tranh tù vÖ ë c¸c ®Þa phð¬ng, tiªu biÓu lµ cuéc khëi nghÜa n«ng d©n Yªn ThÕ, lµ biÓu hiÖn cô thÓ, sinh ®éng tinh thÇn quËt khëi, bÊt khuÊt cña nh©n d©n ta.

MÆc dï thÊt b¹i, do nh÷ng nguyªn nh©n kh¸ch quan vµ chñ quan, trong ®ã chñ yÕu lµ thiÕu mét lùc lðîng x héi tiªn tiÕn, cã ®ñ n¨ng lùc l nh ®¹o, phong trµo yªu nðíc cuèi thÕ kØ XIX ® ®¸nh mét mèc son trong trang sö chèng ngo¹i x©m cña d©n téc ta vµ ®Ó l¹i nhiÒu bµi häc kinh nghiÖm quý b¸u. 3 Nh÷ng biÕn ®æi trong ®êi sèng kinh tÕ - xn héi ViÖt Nam ®Çu thÕ kØ XX

Tõ n¨m 1897, sau khi ®µn ¸p cuéc khëi nghÜa cuèi cïng trong phong trµo CÇn vð¬ng lµ khëi nghÜa Hð¬ng Khª vµ tiÕn hµnh gi¶ng hoµ víi Hoµng Hoa Th¸m ë Yªn ThÕ, thùc d©n Ph¸p b¾t tay vµo c«ng cuéc khai th¸c thuéc ®Þa quy m«, cã hÖ thèng trªn toµn câi §«ng Dð¬ng.

ViÖt Nam dÇn dÇn trë thµnh mét nðíc thuéc ®Þa nöa phong kiÕn vµ bÞ biÕn thµnh n¬i cung cÊp søc ngðêi, søc cña rÎ m¹t cho Ph¸p. §Ó ®¶m b¶o lîi nhuËn tèi ®a, thùc d©n Ph¸p ®Æt thªm nhiÒu thø thuÕ míi, nÆng h¬n c¸c thø thuÕ cña triÒu ®×nh HuÕ trðíc kia. Chóng ra søc k×m h m sù ph¸t triÓn cña ViÖt Nam, cét chÆt nÒn kinh tÕ ViÖt Nam vµo kinh tÕ chÝnh quèc.

Tuy nhiªn, c«ng cuéc khai th¸c thuéc ®Þa cña Ph¸p còng lµm n¶y sinh nh÷ng nh©n tè míi, ngoµi ý muèn cña chóng. Vµo ®Çu thÕ kØ XX, ë ViÖt Nam ® xuÊt hiÖn nh÷ng thµnh phÇn kinh tÕ tð b¶n chñ nghÜa, dï cßn non yÕu. Thµnh thÞ mäc lªn. Mét sè c¬ së c«ng nghiÖp ra ®êi. C¬ cÊu x héi biÕn ®éng, mét sè tÇng líp míi xuÊt hiÖn. Giai cÊp c«ng nh©n ViÖt Nam thêi k× nµy vÉn ®ang trong giai ®o¹n tù ph¸t. Tð s¶n vµ tiÓu tð s¶n thµnh thÞ lín lªn cïng víi sù n¶y sinh c¸c nh©n tè míi, song vÉn chða trë thµnh giai cÊp thùc thô. MÆc dï vËy, c¸c tÇng líp x héi nµy, ®Æc biÖt lµ bé phËn sÜ phu ®ang trªn con ®ðêng tð s¶n ho¸, ® ®ãng mét vai trß kh¸ quan träng trong viÖc tiÕp thu nh÷ng luång tð tðëng míi ®Ó dÊy lªn mét cuéc vËn ®éng yªu nðíc tiÕn bé, mang mµu s¾c d©n chñ tð s¶n ë nðíc ta håi ®Çu thÕ kØ XX. 155

4 Phong trµo yªu nðíc vµ c¸ch m¹ng

Cuèi thÕ kØ XIX, ngän cê phong kiÕn ® tá ra lçi thêi. Gi÷a lóc ®ã, trµo lðu tð tðëng d©n chñ tð s¶n b¾t ®Çu déi vµo ViÖt Nam qua NhËt B¶n, Trung Quèc vµ Ph¸p. §ang trong lóc bÕ t¾c vÒ tð tðëng, c¸c sÜ phu yªu nðíc ViÖt Nam thêi ®ã ® hå hëi ®ãn nhËn nh÷ng ¶nh hðëng cña trµo lðu tð tðëng míi. Hä cæ suý cho “v¨n minh t©n häc” vµ më cuéc vËn ®éng ®æi míi trªn nhiÒu lÜnh vùc : kinh tÕ, chÝnh trÞ, tð tðëng, v¨n ho¸.

Tuy nhiªn, do tÇm nh×n h¹n chÕ vµ cã nh÷ng trë lùc kh«ng thÓ vðît qua, cuèi cïng cuéc vËn ®éng yªu nðíc cña c¸c sÜ phu ®Çu thÕ kØ XX ® thÊt b¹i. Nh÷ng cè g¾ng ®¸ng kh©m phôc cña hä chØ míi t¹o ra ®ðîc mét cuéc vËn ®éng theo khuynh hðíng d©n chñ tð s¶n chø chða cã kh¶ n¨ng lµm bïng næ mét cuéc c¸ch m¹ng tð s¶n thùc sù ë nðíc ta.

Bªn c¹nh cuéc vËn ®éng yªu nðíc theo khuynh hðíng d©n chñ tð s¶n nhð §«ng du, §«ng Kinh nghÜa thôc, Duy t©n..., trong h¬n 10 n¨m ®Çu thÕ kØ XX vÉn tiÕp tôc bïng næ phong trµo ®Êu tranh cña n«ng d©n, ®iÓn h×nh lµ khëi nghÜa Yªn ThÕ vµ c¸c cuéc næi dËy cña ®ång bµo c¸c d©n téc thiÓu sè.

Trong nh÷ng n¨m ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt, phong trµo c¸ch m¹ng ViÖt Nam r¬i vµo t×nh tr¹ng khñng ho¶ng s©u s¾c vÒ ®ðêng lèi vµ giai cÊp l nh ®¹o. NhiÒu cuéc ®Êu tranh, nhÊt lµ c¸c cuéc ®Êu tranh cña n«ng d©n vµ binh lÝnh, bÞ mÊt phð¬ng hðíng, bÞ ®µn ¸p ®Ém m¸u vµ thÊt b¹i nhanh chãng.

ChÝnh trong bèi c¶nh lÞch sö ®ã, NguyÔn TÊt Thµnh ® ra ®i t×m con ®ðêng cøu nðíc míi. Nh÷ng ho¹t ®éng cña Ngðêi trong thêi k× nµy lµ c¬ së quan träng ®Ó Ngðêi x¸c ®Þnh con ®ðêng cøu nðíc ®óng ®¾n cho c¸ch m¹ng ViÖt Nam. $

0 !& & *

1. H y nªu nh÷ng ®Æc ®iÓm cña phong trµo yªu nðíc vµ gi¶i phãng d©n téc ViÖt Nam tõ gi÷a thÕ kØ XIX ®Õn hÕt ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt. 2. LËp niªn biÓu vÒ nh÷ng sù kiÖn chñ yÕu trong phong trµo CÇn vð¬ng. 3. Sðu tÇm tµi liÖu vµ tr×nh bµy vÒ thêi niªn thiÕu cña Hå ChÝ Minh.

156

Môc lôc

PhÇn mét LÞch sö thÕ giíi cËn ®¹i (TiÕp theo)

Bµi 1. Bµi 2. Bµi 3. Bµi 4.

NhËt B¶n Ên §é Trung Quèc C¸c nðíc §«ng Nam ¸ (Cuèi thÕ kØ XIX - ®Çu thÕ kØ XX) Bµi 5. Ch©u Phi vµ khu vùc MÜ Latinh (ThÕ kØ XIX - ®Çu thÕ kØ XX)

4 8 12

17 26

Chð¬ng II ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt (1914 -1918)

Bµi 6. ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt (1914 – 1918)

Bµi 7. Nh÷ng thµnh tùu v¨n ho¸ thêi cËn ®¹i Bµi 8. ¤n tËp lÞch sö thÕ giíi cËn ®¹i

37 44

Chð¬ng III Nh÷ng thµnh tùu v¨n ho¸ thêi cËn ®¹i

PhÇn hai LÞch sö thÕ giíi hiÖn ®¹i (PhÇn tõ n¨m 1917 ®Õn n¨m 1945)

Bµi 9. Çch m¹ng th¸ng Mðêi Nga n¨m 1917 vµ cuéc ®Êu tranh b¶o vÖ çch m¹ng (1917 - 1921) 48 Bµi 10. Liªn X« x©y dùng chñ nghÜa x héi (1921 - 1941) 53 Chð¬ng II Çc nðíc tð b¶n chñ nghÜa gi÷a hai cuéc chiÕn tranh thÕ giíi (1918 -1939)

Bµi 11. T×nh h×nh c¸c nðíc tð b¶n gi÷a hai cuéc chiÕn tranh thÕ giíi (1918 - 1939) Bµi 12. Nðíc §øc gi÷a hai cuéc chiÕn tranh thÕ giíi (1918 – 1939) Bµi 13. Nðíc MÜ gi÷a hai cuéc chiÕn tranh thÕ giíi (1918 – 1939)

59 64 69

Bµi 14. NhËt B¶n gi÷a hai cuéc chiÕn tranh thÕ giíi (1918 – 1939)

Bµi 15. Phong trµo c¸ch m¹ng ë Trung Quèc vµ Ên §é (1918 - 1939) Bµi 16. C¸c nðíc §«ng Nam ¸ gi÷a hai cuéc chiÕn tranh thÕ giíi (1918 - 1939)

Chð¬ng IV ChiÕn tranh thÕ giíi thø hai (1939 – 1945)

Bµi 17. ChiÕn tranh thÕ giíi thø hai (1939 - 1945) Bµi 18. ¤n tËp lÞch sö thÕ giíi hiÖn ®¹i (PhÇn tõ n¨m 1917 ®Õn n¨m 1945)

PhÇn ba LÞch sö ViÖt Nam (1858 - 1918)

90 102

Chð¬ng I ViÖt Nam tõ n¨m 1858 ®Õn cuèi thÕ kØ XIX

Bµi 19. Nh©n d©n ViÖt Nam kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p x©m lðîc (Tõ n¨m 1858 ®Õn trðíc n¨m 1873) 106 Bµi 20. ChiÕn sù lan réng ra c¶ nðíc. Cuéc kh¸ng chiÕn cña nh©n d©n ta tõ n¨m 1873 ®Õn n¨m 1884. Nhµ NguyÔn ®Çu hµng 115 Bµi 21. Phong trµo yªu nðíc chèng Ph¸p cña nh©n d©n ViÖt Nam trong nh÷ng n¨m cuèi thÕ kØ XIX 124 Chð¬ng II ViÖt Nam tõ ®Çu thÕ kØ XX ®Õn hÕt ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt (1918)

Bµi 22. X héi ViÖt Nam trong cuéc khai th¸c lÇn thø nhÊt cña thùc d©n Ph¸p 137 Bµi 23. Phong trµo yªu nðíc vµ c¸ch m¹ng ë ViÖt Nam tõ ®Çu thÕ kØ XX ®Õn ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt (1914) 140 Bµi 24. ViÖt Nam trong nh÷ng n¨m ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt (1914 - 1918) 146 S¬ kÕt lÞch sö ViÖt Nam (1858 - 1918)

154