Iga merkske hoofdrapport 2008 by Merkske

Integrale gebiedsanalyse Het Merkske Hoofdrapport

Definitief

Opdrachtgever: Waterschap Brabantse Delta

Grontmij Nederland bv Eindhoven, 15 mei 2008

206254.ehv.221, Revisie 04

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 2 van 68

Verantwoording

Titel

Integrale gebiedsanalyse Het Merkske

Projectnummer

206254

Referentienummer

206254.ehv.221

Revisie

Datum

15 mei 2008

Auteur(s)

E-mail adres

ir. E.J. Melisie, ir. T.A. Wendt, Msc R. van Schijndel, drs. M.A.A. de la Haye ernstjan.melisie @grontmij.nl

Gecontroleerd door

ir. H.J.M. Broers

Paraaf gecontroleerd

Goedgekeurd door

Paraaf goedgekeurd

Contact

Drs. R.R. Jonker

Zernikestraat 17 5612 HZ Eindhoven Postbus 1265 5602 BG Eindhoven T +31 40 265 12 11 F +31 40 244 37 97 zuid@grontmij.nl www.grontmij.nl

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 3 van 68

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 4 van 68

Inhoudsopgave

Samenvatting................................................................................................................................. 7 1 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6

Inleiding...................................................................................................................... 15 Aanleiding................................................................................................................... 15 Doelstelling................................................................................................................. 15 Aanpak........................................................................................................................ 15 Status........................................................................................................................... 16 Gevoerd proces ........................................................................................................... 16 Leeswijzer................................................................................................................... 16

2 2.1 2.2 2.3 2.3.1 2.3.2 2.3.3 2.3.4 2.4 2.5 2.6 2.6.1 2.6.2

Kennismaking met het gebied..................................................................................... 19 Stroomgebied Merkske in vogelvlucht ....................................................................... 19 Landschap, cultuurhistorie en archeologie ................................................................. 22 Beschrijving bodem- en watersysteem ....................................................................... 23 Bodem en Geomorfologie........................................................................................... 23 Grondwatersysteem .................................................................................................... 23 Waterhuishouding....................................................................................................... 24 Waterkwaliteit en ecologie ......................................................................................... 24 Natuurwaarden............................................................................................................ 26 Recreatie ..................................................................................................................... 27 Lopende plannen en ontwikkelingen .......................................................................... 27 Projecten ..................................................................................................................... 27 Ontwikkelingen........................................................................................................... 28

3 3.1 3.2 3.2.1 3.2.2 3.2.3 3.2.4 3.2.5 3.3 3.4 3.4.1 3.4.2 3.4.3 3.4.4 3.4.5 3.4.6

Streefbeeld (OGOR) en beleidsdoelen ....................................................................... 29 Inleiding...................................................................................................................... 29 Beleidsopgave per thema ............................................................................................ 29 Wateroverlast en -berging........................................................................................... 29 Gewenst Grond en oppervlaktewaterregime............................................................... 29 Ecologische verbindingszone ..................................................................................... 30 Waternatuur en viswater ............................................................................................. 30 Waterkwaliteit............................................................................................................. 30 Streefbeeld stroomgebied Het Merkske...................................................................... 33 Doelen per functie....................................................................................................... 34 Landbouw ................................................................................................................... 34 Stedelijk gebied .......................................................................................................... 35 Terrestrische natuur .................................................................................................... 36 Ecologische verbindingszones.................................................................................... 37 Waternatuur en viswater ............................................................................................. 38 Waterkwaliteit............................................................................................................. 39

4 4.1 4.1.1 4.1.2 4.2 4.2.1

Huidige situatie: analyse en aandachtspunten (AGOR).............................................. 41 Aandachtspunten stroomgebied het Merkske ............................................................. 41 Waterkwaliteit en ecologie ......................................................................................... 41 Waterkwantiteit........................................................................................................... 42 Aandachtspunten per functie ...................................................................................... 42 landbouw..................................................................................................................... 42 206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 5 van 68

4.2.2 4.2.3 4.2.4 4.2.5 4.2.6 4.3

Stedelijk gebied .......................................................................................................... 44 Terrestrische natuur .................................................................................................... 45 Waternatuur en viswater ............................................................................................. 47 Ecologische verbindingszone ..................................................................................... 49 Waterkwaliteit............................................................................................................. 49 Samenvatting .............................................................................................................. 51

5 5.1 5.2

Verkenning oplossingsrichtingen ............................................................................... 53 Inleiding...................................................................................................................... 53 Verkennende oplossingsrichtingen ............................................................................. 53

6 6.1 6.2 6.3 6.3.1 6.3.2 6.3.3 6.3.4

Maatregelen (GGOR) ................................................................................................. 57 Autonome ontwikkelingen.......................................................................................... 57 Toelichting mogelijke maatregelen ............................................................................ 57 Effecten maatregelen .................................................................................................. 60 Algemeen.................................................................................................................... 60 CastelrĂŠ (west) ............................................................................................................ 62 Kromme Hoek (midden)............................................................................................. 64 Stroomgebied Marksken (oost)................................................................................... 66

7 7.1 7.2 7.2.1 7.2.2 7.2.3 7.2.4

Conclusies en aanbevelingen ...................................................................................... 69 Conclusies................................................................................................................... 69 Aanbevelingen ............................................................................................................ 72 Aanbevelingen voor vervolgonderzoek ...................................................................... 72 Aanbevelingen voor uitvoering .................................................................................. 72 Beheer en onderhoud .................................................................................................. 72 Hoofdlijnen monitoringsplan...................................................................................... 72

Literatuur .................................................................................................................... 75

Bijlage 1 Beleidslijnen Bijlage 2 Kaartbijlagen: Kaart 1: Functies Kaart 2: Streefbeelden Kaart 3: Natuurdoeltypen Kaart 4: AGOR; GHG Kaart 5: AGOR; GVG Kaart 6: GGOR; GLG Kaart 7: GGOR; kwel en infiltratie Kaart 8: Natschade landbouw Kaart 9: Droogschade landbouw Kaart 10: Doelrealisatie landbouw Kaart 11: Doelrealisatie natuur Kaart 12: Knelpunten stedelijk Kaart 13: NBW toetsing Kaart 14: Aandachtspunten bestaande situatie Kaart 15: Maatregelen Kaart 16: Veranderingen GVG Kaart 17: Veranderingen kwel Kaart 18: Doelrealisatie landbouw na maatregelen Kaart 19: Doelrealisatie natuur na maatregelen Kaart 20: NBW toetsing na maatregelen Bijlage 3 Streefbeelden en doelstellingen Bijlage 4 Huidige situatie en enkele aandachtspunten beken

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 6 van 68

Samenvatting

Waarom een IGA? Het waterschap streeft naar een robuust en leefbaar watersysteem. Om een duidelijk beeld te krijgen van de maatregelen die hiervoor nodig zijn, is een Integrale Gebiedsanalyse (IGA) opgesteld voor het stroomgebied van het Merkske opgesteld. Binnen deze gebiedsvisie krijgen alle waterthema’s een plaats: waterberging; uitwerking van het Gewenste Grond- en Oppervlaktewaterregime (GGOR) voor landbouw, stedelijk gebied en natuur; realisatie van de functie waternatuur en viswater; de realisatie van Ecologische Verbindingszones (EVZ’s) en waterkwaliteit. Een volledig beeld van de kansen en knelpunten van alle waterthema’s in het stroomgebied van het Merkske was nog niet aanwezig. Daarom is voorliggende Integrale Gebiedsanalyse opgesteld, waarin een stroomgebiedsbenadering voorop staat en de waterthema’s integraal met elkaar in verband worden gebracht. Het hele plangebied ligt binnen de ruilverkaveling Baarle-Nassau. Het ruilverkavelingsplan voorziet in een optimale inrichting van het gebied (voor zowel landbouw als natuur). In het kader van de IGA wordt enerzijds bekeken wat de effecten van de in de ruilverkaveling genoemde (hydrologische) maatregelen zijn op het watersysteem, anderzijds worden aanvullende maatregelen, die in deze IGA benoemd worden, in de ruilverkaveling meegenomen.

Doelstelling Het doel van deze Integrale Gebiedsanalyse is te komen tot een gebiedsbrede, hydrologisch onderbouwde en integrale visie op de inrichting van het watersysteem. De visie is gericht op een watersysteem dat optimaal is afgestemd op de verschillende (grondgebruik)functies die aan het gebied zijn toegekend. Op basis van een integrale analyse wordt voor alle waterthema’s inzicht gegeven in de te behalen doelen, de maatregelen die hiertoe uitgevoerd moeten worden en de effecten. Tevens wordt het maatregelenpakket beschreven dat hiervoor nodig is. De maatregelen moeten haalbaar en betaalbaar zijn. Hierbij wordt een onderscheid gemaakt tussen maatregelen voor de korte tot middellange termijn (2009 tot 2015) en voor de langere termijn (2030). De maatregelen worden zover uitgewerkt dat op basis hiervan eenvoudig een inrichtingsplan op lokale schaal opgesteld kan worden. Met de integrale gebiedsanalyse wordt invulling gegeven aan de regionale uitwerking van het gewenste gronden oppervlaktewaterregime (GGOR).

Status Dit rapport dient als bouwsteen voor de inrichtingsplannen en het toekomstig beleid. Het rapport bevat slechts ambtelijke keuzes en geen bestuurlijke keuzes. De bestuurlijke keuzes zullen gemaakt worden in de inrichtingsplannen (o.a. de ruilverkaveling), waarop inspraak mogelijk is en bij de bestuurlijke vaststelling van de relevante beleidsproducten.

Gevoerde proces Om te komen tot de gebiedsvisie voor Het Merkske zijn drie fasen doorlopen, te weten de (1) huidige situatie en knelpunten in beeld brengen, (2) inventariseren en verkennen van mogelijke maatregelen en vervolgens het (3) uitwerken van afgewogen maatregelenpakketten en een uitvoeringsstrategie.

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 7 van 68

Samenvatting De drie fasen zijn doorlopen in een proces van het Waterschap (projectgroep) met de belanghebbenden in het gebied: provincie Noord-Brabant, Vlaamse Landmaatschappij, provincie Antwerpen, ZLTO, Staatsbosbeheer, Dienst Landelijk Gebied en Landinrichtingscommissie ruilverkaveling Baarle-Nassau. Deze waren vertegenwoordigd in een klankbordgroep. Met de klankbordgroep zijn de streefbeelden, gesignaleerde knelpunten, kansrijke maatregelen en consequenties van maatregelen uitgebreid bediscussieerd.

Streefbeelden stroomgebied het Merkske Het Merkske zelf is als natuurlijk beeksysteem nadrukkelijk aanwezig in het beekdal, waarin spontane morfologische processen optreden: Het Merkske kronkelt. De waterdiepte en het beekprofiel varieert door de aanwezigheid van stroomkuilen in de buitenbochten. Er is een grote variatie in habitats binnen het beeksysteem aanwezig en het substraat in de beek varieert van zandig tot slibrijk.

Natuurgebieden liggen als grote aaneengesloten elementen in het beekdal, met afwisselend poelen, ruigten, houtsingels, struwelen en kleine bosjes, waardoor diergroepen zoals dagvlinders, zoogdieren, bos- en struweelvogels, amfibieën en reptielen zich moeiteloos kunnen verplaatsen. De afvoer is gelijkmatig, maar varieert wel gedurende de seizoenen. Sterke piekafvoeren treden alleen onder extreme neerslagsituaties op. De stroomsnelheid is minimaal zo’n 20 cm/sec in de stroomdraad en tijdens droge zomers kunnen zijtakken droogvallen. Het onderhoud is extensief en gedifferentieerd. De visstand is divers (zowel voor stagnant als stromend water) en er is voldoende keuze aan vis voor de otter en de ijsvogel. In het beekdal en in de broekgebieden liggen enkele poelen die bewoond worden door een soortenrijke amfibieënpopulatie. In het gebied van de Manke Gooren woont de grootste populatie Boomkikkers van Nederland. Het beekdal zelf is permanent nat en venig, met in de brongebieden een moerasachtig karakter, zichtbaar gevoed door oranje gekleurd ijzerhoudend grondwater. Het beekdal overstroomt regelmatig met (voedselarm, schoon) beekwater. Er komen aaneengesloten arealen van vochtig schraalland, Kleine Zeggenmoeras, Elzenbroekbossen en dotterbloem-hooigraslandjes en bloemrijke graslanden voor, waardoor deze kwelafhankelijke vegetatie de aaneengesloten velden in het beekdal kleuren. Op de hogere gronden komt op verscheidene plaatsen, onder andere op de Castelreesche Heide en de Kromme Hoek, bos in combinatie met heide voor. In dit bosheidelandschap liggen ook verscheidene voedselarme vennen. Naast dit bosheidelandschap vormen ook de overige hooggelegen bossen aan de oostflank van het stroomgebied het inzijggebied voor het regionale grondwater. De natuurlijke gradiëntsituaties zijn hersteld. Daartussen opereert landbouw milieuvriendelijk doch winstgevend. De waterhuishouding is aan de landbouw aangepast zonder de natuur te benadelen. Dit agrarische cultuurlandschap is kleinschalig van aard met besloten akkercomplexen omgeven door hagen en houtwallen. Op de flanken met de natuurgebieden zijn de percelen omheind door soortenrijke perceelrand begroeiingen als houtsingels en bramenwallen.

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 8 van 68

Samenvatting

Huidige situatie Waterkwaliteit en ecologie Een belangrijk aandachtspunt is de waterkwaliteit. In vrijwel alle beken voldoet de waterkwaliteit niet aan de gestelde normen. Zowel de stikstof- als fosfaatconcentraties zijn hoog en overschrijden in bijna alle beken en zijwatergangen de MTR-norm. Met betrekking tot zware metalen geldt dat koper, nikkel en zink de norm overschrijden. Nikkel is het meest opvallend, dit overschrijdt overal ruimschoots (factor 2 tot 5) de norm. Belangrijke oorzaak hiervan wordt gevonden in de intensieve landbouw die vrijwel altijd bovenstrooms van de natuurwaarden is gesitueerd. Uit een landelijk model voor het bepalen van de herkomst van stoffen blijkt namelijk dat de te hoge gehalten voedingsstoffen (N en P) in het Nederlandse deel van het stroomgebied voor het grootste deel afkomstig zijn vanuit uitspoeling van de landbouwen natuurgronden (uitspoeling: 91%) en het bemesten van sloten (7%). De zware metalen zink, nikkel en koper zijn dus vooral afkomstig van uitspoeling uit de landbouw. Het stroomgebied van het Merkske ligt voor de helft op Vlaams grondgebied. Dit heeft tot gevolg dat ingrepen in het waterbeheer aan Belgische zijde invloed hebben op zowel de kwantiteit (in de zin van afvoerdynamiek) als de kwaliteit (o.a. vrachten nutriënten) van het water aan de Nederlandse zijde. Zo is een aanzienlijk deel van de vrachten aan voedingstoffen (35-40%) afkomstig uit het Belgische deel van het stroomgebied. Een splitsing in bijdragen per bron is in België niet bekend. Het effluent van de RWZI Zondereigen in de Noordermark heeft echter een behoorlijk aandeel in de nutriëntenvracht. Ook komen in het Belgische deel van het stroomgebied overstorten en ongezuiverde lozingen voor, die naar verwachting een aanzienlijke bijdrage vormen op de nutriëntenbelasting en zware metalen. Voor het totale stroomgebied geldt dat uitspoeling van landbouwgronden als belangrijkste oorzaak voor het overschrijden van de MTR normen gelden. Echter de ongezuiverde lozingen in België en de KRWZ in Zondereigen leveren waarschijnlijk ook een significante bijdrage. Kijkende naar het streefbeeld van de verschillende beken is de vispopulatie redelijk. Het aantalspercentage is aan de lage kant, hetgeen te wijten is aan het ontbreken van specifieke habitats (stroomkuilen) en de kwaliteit van habitats (bodemsubstraat en beekfauna). De aanwezige onnatuurlijk hoge afvoerpieken, als gevolg van de snelle ontwatering van het gebied, zorgen ervoor dat het bodemsubstraat en de beekfauna wegspoelen. Ook de zogenaamde "recetmomenten", zuurstofschommelingen beneden de 5 mg/l vanwege incidentele lozingen, oppervlakkige afspoelingen en zuurstofconsumerende slibafzettingen, leiden jaarlijks tot een hoog percentage van afsterving van viseieren, larven en juveniele vis. Waterkwantiteit

Het aanwezige ontwateringsysteem voor de landbouw levert aandachtspunten op. Zo wordt de afvoerdynamiek en de karakteristieken van de beek ongunstig beïnvloed: piekafvoeren zijn toegenomen en gemiddelde dagafvoer is afgenomen. Daarnaast zorgen de diepe sloten ervoor dat veel minder inzijging plaatsvindt dan wenselijk. Dit komt de kweldruk in het beekdal navenant niet ten goede. De weinige kwel in het beekdal wordt ook nog eens door de diepe ontwateringslootjes, greppels en de beken zelf afgevangen en komt dus niet in de wortelzone terecht. Zodoende komt ook de wenselijke kwelafhankelijke natuur niet tot ontwikkeling. De grondwaterstanden zijn hierdoor in het beekdal van het Merkske zowel in de zomer als in het voorjaar te laag, hetgeen verdroogde natuur oplevert. Op de hogere gebieden heeft het diepe slotenstelsel weinig effect op de (droge) natuurwaarden aldaar: geen verdroogde natuur bovenstrooms. De grondwaterstanden in het stroomgebied van Het Merkske worden eveneens beïnvloed door een aantal middelgrote Belgische grondwaterwinningen. De stijghoogte is daardoor rondom de Halsche Beemden met 40-60 cm gedaald. Ook de grondwaterwinningen voor beregening in droge perioden zorgen voor een tijdelijke daling van de stijghoogte. Deze onttrekkingen uit het

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 9 van 68

Samenvatting diep watervoerende pakket vindt circa 30-40 dagen per jaar plaats kunnen een reductie van de kwel in het beekdal tot gevolg hebben. Door de aanwezigheid van het ontwateringsysteem is de situatie voor de landbouw over het algemeen goed in het gebied. Lokaal komen te hoge grondwaterstanden voor, maar dan met name in de GHS landbouw. Het algemene beeld ten aanzien van de waterhuishouding voor de landbouw is dat de aandachtspunten verspreidt over het gebied liggen. Hoog gelegen delen zijn net iets te droog, laag gelegen delen zijn net iets te nat. De inundaties in het gebied manifesteren zich met name in het beekdal. Dit deel van het beekdal wordt als natuurgebied ingericht. Inundaties in natuurgebieden leveren over het algemeen weinig problemen op mits het water een bepaalde (goede) waterkwaliteit heeft. Zoals eerder is aangegeven is de waterkwaliteit een aandachtspunt, waardoor ook de inundaties in het beekdal een aandachtspunt blijven. De andere inundaties liggen bij de Manke Gooren en in de buurt van enkele loopjes (o.a. de Tommelsche loop en de Schaluinse loop).

Maatregelenpakket De maatregelen zijn ingegeven door de aanwezige knelpunten in het gebied. Algemeen kan worden gezegd dat de elementen in de problematiek van het beekdal voornamelijk de waterkwaliteit, de afvoerdynamiek, de (te) lage grondwaterstanden en te weinig kwel in de natte natuurparel zijn. De visie en uitwerking van mogelijke maatregelen beschrijven wat er moet gebeuren aan het watersysteem om de knelpunten in het gebied aan te pakken en het watersysteem op orde te brengen voor de periode 2015 met een doorkijk naar 2030. De voorgestelde mogelijke maatregelen zijn hieronder opgesomd en weergegeven op de maatregelenkaart (15) in bijlage 2. 1. Beekbodem Merkske, Marksken en de Noordermark (NL) verhogen; 2. Dempen van sloten in natuurparel ; 3. Verwijderen drainage (waar deze voorkomt) in natte natuurparel; 4. Aanleg accoladeprofielen in zijwaterlopen in de natte natuurparel; 5. Verwijderen detailontwatering natuurgebieden; 6. Water vasthouden in infiltratiegebieden; 7. Marksken en Schouwloop meer laten meanderen; 8. Herstellen stroomkuilen in het Merkske; 9. Natuurvriendelijker beheer en onderhoud (oa omgevallen bomen laten liggen); 10. Verondiepen alle beken; 11. Laten staan van de opkomende begroeiing langs de waterkant; 12. Bovenstrooms water vasthouden (afvoerdynamiek temperen); 13. Graven geul nabij het Marksken; 14. Aanleggen natuurvriendelijke oevers van 10 m breed; 15. Vanuit het project Inrichtings- en beheerplanecologische verbindingszones en landschapselementen in het landinrichtingsproject â&#x20AC;&#x2DC;Baarle-Nassauâ&#x20AC;&#x2122; zijn verscheidene poelen en drassige situaties gepland; 16. Faunapassages voor duikers en wegen; 17. Actief randenbeheer (=droge bufferstroken); 18. Natte bufferzones landbouwgebieden; 19. Verschralen, afgraven grond om nalevering tegen te gaan (alleen in natuurgebieden).

Effecten en conclusies De mogelijke maatregelen grijpen in op een groot aantal aspecten en kenmerken in het gebied. Zo wordt de afvoer vanuit het stroomgebied getemperd, worden hogere grondwaterstanden bereikt, wordt een impuls gegeven aan de waterkwaliteit en voldoen de beken meer aan hun streefbeeld. Kortom, met het maatregelenpakket wordt veel bereikt, maar wordt het streefbeeld niet volledig gehaald.

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 10 van 68

Samenvatting Hieronder zijn per functie de conclusies op een rijtje gezet. De mate van realisatie van het streefbeeld is weergegeven in onderstaande tabel. Functie

Landbouw

Streefbeeld

Realisatie streefbeeld Bestaande

situatie

maatregelen

Doelrealisatie landbouwopbrengst >=90%

Oppervlaktewaterkwaliteit voldoet aan MTR

Oppervlaktewater voldoet aan STOWA basisniveau klasse 3

Geen wateroverlast door inundatie

Geen grondwateroverlast

Geen wateroverlast door inundatie

Voldoende kwel aanwezig

Eventueel inundatiewater is niet vervuild noch geëutrofieerd

Oppervlaktewaterkwaliteit voldoet aan MTR

Waterbodemkwaliteit voldoet aan MTR

(watersysteem voldoet aan werknormen NBW) Stedelijk gebied (watersysteem voldoet aan werknormen NBW) Terrestrische natuur

Waternatuur, viswater en

Voorjaarsgrondwaterstand nat natuurgebied ligt aan maaiveld (doelrealisatie natte natuur >=70%)

waterkwaliteit

Geen migratiebarrières

Ecologisch streefbeeld (zie bijlage 3)

Gezonde, evenwichtige visstand

Geen migratiebarrières

EVZ

Toelichting realisatie streefbeeld:

1 Nauwelijks

2 Gering

3 Matig

4 Goed

5 Zeer goed

Landbouw Voor het gehele stroomgebied geldt na uitvoering van de maatregelen, die erop gericht zijn het natuurgebied natter te krijgen, nauwelijks een verslechtering in de (grondwatergerelateerde) randvoorwaarden voor de landbouw (het gaat hier om landbouwgronden buiten de begrenzing van de EHS). Alleen direct langs de beken en hoofdwaterlopen wordt de situatie marginaal slechter, maar voldoet het watersysteem aan de gestelde eisen. De inundatie bij extreme neerslag-afvoer gebeurtenissen neemt in de landbouwgebieden als gevolg van de hogere beekbodem (minder afvoercapaciteit) en vooral de knijpconstructies ten behoeve van de afvlakking van de piekafvoer toe. Na de uitvoering van het lokale maatwerk / detailuitwerking kan de omvang van de inundatie aanzienlijk worden teruggebracht. De inundatie komt voornamelijk voor in de lager gelegen gronden die door hun natuurlijke ligging langs waterlopen van oudsher met enige regelmaat onder water lopen. Deze gronden maken onderdeel uit van de natuurlijke bergingscapaciteit van het oppervlaktewater. Bovendien komen dergelijke extreme neerslaggebeurtenissen over het algemeen alleen voor in het winterseizoen waardoor schade aan landbouwgewassen als gevolg van inundatie beperkt zal blijven. Omdat gestreefd wordt naar de ontwikkeling van een robuust watersysteem met ruimte voor natuurlijke waterstromen, wordt binnen het kader van deze studie de inundatie in het landbouwgebied niet als aandachtspunt opgenomen. Stedelijk gebied Een mogelijke toename van de omvang van de inundatie als gevolg van de maatregelen, zal geen wateroverlast veroorzaken voor bebouwde gebieden. Deze toename zal beperkt blijven tot de natuurgebieden binnen de begrenzing van de natte natuurparel. De bebouwde percelen in het buitengebied liggen namelijk niet of nauwelijks in de gebieden waar als gevolg van de

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 11 van 68

Samenvatting maatregelen vernatting optreedt, waardoor ook hier voor het stedelijk gebied de score hetzelfde is gebleven. Terrestrische natuur Ten aanzien van de natte natuur wordt een grote verbetering bereikt. Het kwelgebied is toegenomen en de grondwaterstanden zijn in de natte natuurgebieden toegenomen. Toch geldt dat voor veel gebieden een nuance moet worden aangebracht. Het is bijvoorbeeld nog maar de vraag of de kweltoename en de kwaliteit van het grondwater voldoende is zijn om ook de beoogde vegetaties terug te krijgen. Bovendien kunnen ook aspecten als bodemsamenstelling, lokale kwelstromen, lokale verschillen in de hoogteligging van het maaiveld en het beheer van invloed zijn op de haalbaarheid van gewenste natuurdoelen. Monitoring zal hier uitsluitsel moeten geven en daar waar mogelijk zal in de toekomst nog verder maatwerk moeten worden geleverd. Daarnaast zijn er ook nog veel gebieden waar de kwel en grondwaterstanden nog niet aan de doelstellingen voldoen. Voor al deze gebieden geldt dat nader onderzoek uitsluitsel moet geven of het beoogde natuurdoeltype op de langere termijn wel daar haalbaar is en wat eventueel aanvullende maatregelen kunnen zijn. Mocht uiteindelijk blijken dat de beoogde natuurdoelen ook op de langere termijn niet haalbaar zijn, dan kan een wijziging van de vastgestelde natuurdoeltypen worden voorgesteld. Als dit alles niet helpt, zal het natuurdoeltype moeten worden aangepast. Als gevolg van de maatregelen in de hogere delen van het stroomgebied, zal de piekafvoer in de beeklopen afnemen. Dit betekent echter niet dat ook de omvang van de inundatie in de beekdalen afneemt. Als gevolg van de herinrichtingsmaatregelen in de beeklopen zullen naar verwachting tijdens pieksituaties eerder hogere beekpeilen optreden dan lagere. De overstroming van beekdalgronden met oppervlaktewater kan een negatief effect hebben op de ontwikkelingsmogelijkheden van bepaalde natuurdoelen. De kwaliteit van het beekwater en dus het inundatiewater in de natuurgebieden zal in de toekomst als gevolg van alle maatregelen in BelgiĂŤ en ook in Nederland iets verbeteren, maar het zal niet voldoende zijn om een de vermesting van de natuurgebieden tegen te gaan. Waternatuur, viswateren waterkwaliteit De aanplant van meer beekbegeleidende begroeiing als bomen langs de beken zorgt voor een aanzienlijke verbetering van landschap en vegetatie. Daarnaast zorgt de verondieping van de beken ervoor dat aan het streefbeeld voor de waterdiepte (was te diep) en insnijding wordt voldaan. Het herstellen van de stroomkuilen in het Merkske en de Noordermark geven een zeer goede impuls voor de variatie in substraat en bodem. Hierdoor krijgen processen als sedimentatie en erosie meer kans. De maatregelen gericht op water vasthouden en conserveren in de hogere delen van het stroomgebied en de afvoervertraging door herinrichting van de beeklopen, hebben een positief effect op de vermindering van de beekdynamiek. De waterkwaliteit zal als gevolg van de maatregelen verbeteren, maar het streefbeeld van de fysisch chemische waterkwaliteit zal naar verwachting niet worden gehaald. Veel van de stoffen zijn direct afkomstig vanuit de landbouw en in deze visie is er vanuit gegaan dat deze veelal blijft gehandhaafd en dat de â&#x20AC;&#x2DC;opgeladenâ&#x20AC;&#x2122; bodem de komende 30 jaren nog veel zal naleveren. Deze kleine verbetering in het streefbeeld voor de waterkwaliteit maakt dat de score van nauwelijks naar gering is gegaan. Het is raadzaam om na de aanleg van de bufferstroken in een substroomgebiedje, van bijvoorbeeld de olgaloop, benedenstrooms intensiever te monitoren en zodoende meer informatie boven water te krijgen over de effectiviteit van de bufferstroken. Ecologische Verbindingszones Door de aanleg van ecologische verbindingszones met natuurvriendelijke oevers is habitat van vooral oeverplanten en daarvan afhankelijke fauna vergroot. Ondiepe, gevarieerde oeverzones bieden paaien opgroeigelegenheid voor vis en rust- en schuilgelegenheid voor diverse andere

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 12 van 68

Samenvatting diersoorten. Hierdoor zijn alle migratiebarrières opgelost en voldoet het gebied aan zijn streefbeeld. Overig Een belangrijke doelstelling van de De IGA is te komen tot een pakket van mogelijke maatregelen waarmee heeft als uitgangspunt het systeem zodanig in te richten dat de natuurdoeltypen gerealiseerd kunnen worden; daarbij kan herstellen van het oorspronkelijke systeem een uitkomt zijn (maar is geen doel op zich). Het maatregelpakket van de IGA beoogt dat en daarvoor zijn ook alle mogelijke maatregelen genomen. Toch zijn er enkele facetten die niet in het maatregelpakket zijn opgenomen en een nog verdere terugkeer naar het oorspronkelijke systeem zouden kunnen bewerkstelligen. Dit zijn: • Het Merkske stroomgebied wordt beïnvloed door een aantal middelgrote Belgische grondwaterwinningen. Deze pompen samen circa 21 miljoen m3 grondwater per jaar uit het diepe watervoerende pakket op. De stijghoogte is daardoor, rondom de Halsche Beemden, met 40-60 cm gedaald. De Belgische winningen zullen op de korte termijn niet uit worden gezet, wellicht ook niet in het beoogde tijdsbestek van de visie van de IGA. • Ook de grondwaterwinningen voor beregening in droge perioden wordt geschat op 1 miljoen m3 per jaar. Deze onttrekkingen uit het diep watervoerende pakket vindt circa 30-40 dagen per jaar plaats met als gevolg een tijdelijke sterke daling van de stijghoogte. • Het, in het verleden verwijderde, veen zal niet meer terugkomen. De oorspronkelijke natuur zal aldaar niet meer voor kunnen komen. • Uitplaatsing van de landbouw (AHS en GHS-landbouw). Als de kans zich voordoet is het een aanbeveling om deze facetten alsnog aan te pakken.

Globale fasering Met de fasering voor de uitvoering van de maatregelen wordt aangesloten op de tijdsplanning van de ruilverkaveling en de Kaderrichtlijn water. In hoofdstuk 6 is de fasering per maatregel aangegeven.

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 13 van 68

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 14 van 68

Inleiding

1.1

Aanleiding

Waterschap Brabantse Delta streeft naar een robuust en duurzaam ingericht watersysteem. Het waterschap heeft daarom voor de komende jaren een uitgebreid en ambitieus bestuursprogramma opgesteld. Om een duidelijk beeld te krijgen van de maatregelen die mogelijk zijn om dat robuuste en leefbare watersysteem te realiseren, worden Integrale Gebiedsanalyses opgesteld voor alle (deel)stroomgebieden binnen het beheersgebied. Eén van de gebieden waarvoor Waterschap Brabantse Delta behoefte heeft aan een integrale hydrologische gebiedsanalyse is het stroomgebied van Het Merkske. Belangrijke waterthema’s binnen dit stroomgebied zijn: uitwerking van het Gewenste Grond- en Oppervlaktewaterregime (GGOR), waterberging, aanpak van de natte natuurparels, beekherstel en verbetering van de waterkwaliteit. Momenteel bestaat er geen allesomvattend totaalbeeld van de kansen en knelpunten en de waterhuishoudkundige gevolgen van mogelijke maatregelen. Daarom is voorliggende Integrale Gebiedsanalyse opgesteld, waarin een stroomgebiedsbenadering voorop staat. Bij deze benadering worden de waterthema’s integraal met elkaar in verband gebracht, van boven- naar benedenstrooms zodat afwenteling wordt voorkomen. 1.2

Doelstelling

Het doel van deze Integrale Gebiedsanalyse is te komen tot een gebiedsbrede, hydrologisch onderbouwde en integrale visie op de inrichting van het watersysteem. De visie is gericht op een watersysteem dat optimaal is afgestemd op de verschillende (grondgebruik)functies die aan het gebied zijn toegekend. Op basis van een integrale analyse wordt voor alle waterthema’s inzicht gegeven in de te behalen doelen, de maatregelen die hiertoe uitgevoerd kunnen worden en de effecten. In de visie wordt een pakket van mogelijke maatregelen beschreven dat hiervoor nodig is. De maatregelen moeten haalbaar en betaalbaar zijn. Hierbij wordt een onderscheid gemaakt tussen maatregelen voor de korte tot middellange termijn (2009 tot 2015) en voor de langere termijn (2030). De maatregelen worden zover uitgewerkt dat op basis hiervan eenvoudig een inrichtingsplan op lokale schaal opgesteld kan worden. Met de integrale gebiedsanalyse wordt invulling gegeven aan de regionale uitwerking van het gewenste gronden oppervlaktewaterregime (GGOR). 1.3

Aanpak

De Integrale Gebiedsanalyse richt zich hoofdzakelijk op het Nederlandse deel van het stroomgebied van het Merkske. Wanneer er sprake is van een duidelijk effect van de toestand van het Vlaamse deel van het stroomgebied op het functioneren van het Nederlandse deel, wordt dit globaal meegenomen bij de analyse van de huidige situatie en de oorzaak van knelpunten voor het Nederlands deel van het stroomgebied. Daarnaast wordt het effect van maatregelen in Nederland op het watersysteem in Vlaanderen globaal inzichtelijk gemaakt. Bij de verdere uitwerking van maatregelen gericht op de realisatie van een robuust en duurzaam ingericht watersysteem zullen grensoverschrijdende oplossingsrichtingen nader in beschouwing worden genomen. De uitwerking van de KRW door Waterschap Brabantse Delta gebeurt in een apart traject. Wel is binnen de Integrale Gebiedsanalyse zoveel mogelijk aangesloten bij de KRW-systematiek.

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 15 van 68

Inleiding Op deze wijze kan de interactie tussen beide projecten gewaarborgd worden. Producten uit het KRW-proces zijn verwerkt in de Integrale Gebiedsanalyse en de resultaten van de Integrale Gebiedsanalyse worden ingebracht bij de uitwerking van de KRW. Bij de uitwerking van de ecologische en chemische waterkwaliteitsdoelstellingen wordt indien mogelijk aangesloten bij de KRW-doelstellingen. Als desondanks verschillen ontstaan wanneer vanuit het KRW-proces hogere ambities aan watersystemen worden toegekend, zal in een vervolgstudie bepaald worden welke (aanvullende) maatregelen nodig zijn voor het behalen van de KRW-doelstellingen. De Integrale Gebiedsanalyse vormt de uitwerking van de Provinciale kaders voor het uitwerken van het Gewenste Grond- en Oppervlaktewaterregime (GGOR). 1.4

Status

Dit rapport omvat een technische gebiedsanalyse die als bouwsteen dient voor inrichtingsplannen en toekomstig beleid. Het rapport bevat geen bestuurlijke keuzen. Deze zullen gemaakt worden in het inrichtingsplan waarop inspraak mogelijk is. 1.5

Gevoerd proces

Voorliggende analyse en het pakket van mogelijke maatregelen beschrijven wat er moet gebeuren aan het watersysteem om de knelpunten in het gebied aan te pakken en het watersysteem op orde te brengen voor de periode 2015 met een doorkijk naar 2030. Als basis voor het maatregelenpakket geldt de analyse voor de lange termijn (periode 2030). Op basis van een analyse van de toestand van het huidige watersysteem en een confrontatie van de huidige situatie aan de vanuit het beleid gestelde doelen, zijn kansen en knelpunten benoemd. Om inzicht te verkrijgen in de gevoeligheid van het watersysteem voor waterhuishoudkundige ingrepen zijn vervolgens mogelijke oplossingsrichtingen in beschouwing genomen. Deze oplossingsrichtingen hebben het vertrekpunt gevormd voor het samenstellen van een pakket van mogelijke maatregelen. Met een analyse van het effect van mogelijke maatregelen zijn ten slotte de mogelijkheden voor de aanpak van de kansen en knelpunten inzichtelijk gemaakt. Deze drie fasen zijn doorlopen in een proces van het Waterschap (projectgroep) met de belanghebbende partijen in het gebied. Deze belanghebbende partijen (Provincie NoordBrabant, Vlaamse Landmaatschappij, Provincie Antwerpen, ZLTO, Staatsbosbeheer, Dienst Landelijk Gebied en Landinrichtingscommissie ruilverkaveling Baarle-Nassau) waren vertegenwoordigd in een Klankbordgroep. Tijdens drie bijeenkomsten van de Klankbordgroep zijn de streefbeelden, gesignaleerde knelpunten, kansrijke maatregelen en consequenties van mogelijke maatregelen besproken. 1.6

Leeswijzer

Dit rapport maakt onderdeel uit van een tweetal eindrapporten waarin de resultaten van de uitwerking van de integrale gebiedsanalyse voor het projectgebied Het Merkske zijn vastgelegd. In het hoofdrapport wordt het karakter van het toekomstige watersysteem geschetst en wordt het pakket van mogelijke maatregelen toegelicht dat noodzakelijk wordt geacht om dit toekomstige watersysteem te kunnen realiseren. Deze rapportage is gericht op algemeen belanghebbenden. In het technische achtergrondrapport wordt de onderbouwing, van de keuzes die geleid hebben tot het uiteindelijke maatregelenpakket, nader uitgewerkt. Hoofdstuk 2 bevat een beknopte introductie op het gebied, waarin het studiegebied wordt afgebakend en de belangrijkste lopende ontwikkelingen en kenmerken van bodem, gronden oppervlaktewater en natuur worden besproken. Hoofdstuk 3 bevat een samenvatting van het beleid dat relevant is voor deze gebiedsanalyse. Uit dit beleid volgen streefbeelden voor het gebied. Deze streefbeelden worden in hoofdstuk 3 per thema (landbouw, bebouwing, herstel natte natuur etc.) concreet gemaakt. Knelpunten treden op waar de huidige situatie niet gelijk is aan de streefbeelden. In hoofdstuk 4 worden de kansen en knelpunten voor alle relevante themaâ&#x20AC;&#x2122;s benoemd en gekwantificeerd. In

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 16 van 68

Inleiding hoofdstuk 5 worden vervolgens enkele verkennende oplossingrichtingen beschrevenen en geanalyseerd op effecten. Vervolgens zijn in hoofdstuk 6 de meest kansrijke maatregelen uitgewerkt en worden de effecten van deze maatregelen beschreven. In hoofdstuk 7 worden ten slotte de bevindingen die resulteren uit de Integrale Gebiedsanalyse samengevat en wordt een doorkijk gegeven op de aspecten die van belang zijn bij het proces van analyse naar uitvoering.

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 17 van 68

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 18 van 68

Kennismaking met het gebied

2.1

Stroomgebied Merkske in vogelvlucht

Het beekdallandschap van het Merkske is gelegen in het grensgebied tussen Baarle-Nassau en het Vlaamse Hoogstraten; meer dan de helft van het stroomgebied vindt zijn oorsprong in België. Het wordt al sinds het begin van de zeventiger jaren van de vorige eeuw (h)erkend als een bijzonder waardevol agrarisch cultuurlandschap. Waardevol vanwege relatief gaaf gebleven geomorfologische en historisch-geografische kenmerken van het landschap, maar vooral ook wegens de zeldzame plantengroei en karakteristieke fauna. Het Merkske zelf is te typeren als cultuurhistorische laaglandbeek; doordat het Merkske een grensbeek is bezit het als één van de weinige Brabantse beken nog zijn oorspronkelijke karakteristieke meanderende loop!

Het beekdallandschap van het Merkske ontleent zijn waarde aan het kleinschalige agrarische cultuurlandschap met de daarbij behorende halfnatuurlijke vegetaties. Ondanks dat het natuurlijke grondwatersysteem door de mens behoorlijk is aangetast, komt er nog een aantal zeldzame grondwaterafhankelijke plantensoorten voor. De kweldruk behoort tot één van de hoogste van Brabant. Het beekdallandschap van het Merkske vormde van oudsher één van de rijkste leefgebieden van amfibieën in Nederland en behoort voor dagvlinders tot de soortenrijkste gebieden in het zuidelijk deel van Nederland. Ongeveer de helft van de totale broedvogelsoorten van Nederland komt in dit gebied voor. Door de relatieve rust en beslotenheid, extensief grondgebruik en hoge dichtheid aan landschapselementen is het beekdallandschap van het Merkske aantrekkelijk voor zoogdieren.

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 19 van 68

Kennismaking met het gebied Het beheer en eigendom: natuurgebieden zijn veelal in handen van Bond Beter Leefmilieu, Staatsbosbeheer en Rijkslandbouwbedrijven, maar ook van enkele particulieren. Agrarische gronden zijn voornamelijk particulier, of van Bureau Beheer Landbouwgronden. De bebouwing en verharding: In de huidige situatie kenmerkt het gebied zich door een sterke afwisseling van bebouwing, bos- en natuurgebieden en agrarische gronden. De bebouwing bestaat uit kleine kernen (Castelré, Gorpeind, Eikelenbosch en Hoogeind), lintbebouwing en lokaal losstaande bebouwing. Grote bebouwingskernen zijn in het plangebied afwezig. De infrastructuur bestaat uit diverse verharde hoofdwegen, die de dorpen en gehuchten met elkaar verbinden. Daarbuiten komen voornamelijk halfverharde en onverharde paden voor. Dit is heel bijzonder en kenmerkend voor een ‘vergeten’ grensgebied. Het Merkske vormt een van de belangrijkste bovenlopen van de Mark. De beek stroomt nu in een door haar zelf sterk ingesneden dal met hoogteverschillen van wel 3-4 meter (o.a. bij de Kromme Hoek). De maaiveldhoogte varieert in het gebied van ca. 29 m+NAP in het oosten tot ca. 11 m +NAP in het westen. Over een lengte van circa 15 kilometer daalt het maaiveld dus bijna 20 meter. Het gebied ten zuidoosten van Baarle-Nassau ligt dan ook op een rug. Vanaf deze rug daalt het maaiveld relatief snel in westelijke en zuidwestelijke richting. Vervolgens wordt het gebied, vanaf de Broskens, vlakker. Het maaiveld blijft globaal in westelijke richting dalen en binnen dit patroon is het beekdal van het Merkske duidelijk te herkennen aan de diepe insnijding. Opvallend zijn de smalle stroomdalen van de natuurlijke waterlopen die hoogteverschillen van 3 tot 4 meter per 100 meter tot gevolg kunnen hebben.

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 20 van 68

Kennismaking met het gebied

Figuur 2.1: Grondgebruik, kernen (namen zijn omkaderd) en gebieden in het stroomgebied (Nederlandse deel van) het Merkske.

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 21 van 68

Kennismaking met het gebied 2.2

Landschap, cultuurhistorie en archeologie

Historische ontwikkeling Oorspronkelijk was het gebied een groot bos. Vanaf de middeleeuwen verandert het landschap echter, doordat mensen zich in het gebied vestigen. Op de hoger gelegen beekdalranden ontstonden nederzettingen en werden gronden ontgonnen voor bouwland. De beekdalgronden werden gebruikt als hooiland en weiden. De drogere bosgebieden werden omgevormd tot heide, waar schapen werden gehouden. De mest die deze schapen produceerden werd vervolgens gebruikt voor de bemesting van akkers (potstalsysteem). Deze akkers zijn op de bodemkaart nog terug vinden als zwarte enkeerdgronden. Deze ontginningsstructuur bleef tot in de 19e eeuw gehandhaafd. Daarna werd door diverse ontwikkelingen, zoals de uitvinding van kunstmest, toenemende ontwatering en meer recent de bio-industrie en ruilverkavelingen de oude ontginningsstructuur veranderd. De omvang van landbouwgronden nam fors toe. De oorspronkelijke heide gebieden werden ook in gebruik genomen als landbouwgebied. Het gebruik van de beekdalgronden kon door toenemende ontwatering worden geïntensiveerd en lokaal omgevormd naar akkerbouw. De omvang van bos, heide en zeer extensief gebruikte natte graslanden is hierdoor sterk afgenomen. Huidige cultuurhistorische en landschappelijke waarden Het beekdallandschap van het Merkske ontleent zijn waarde aan het kleinschalige agrarische cultuurlandschap met de daarbij behorende halfnatuurlijke vegetaties, in het bijzonder de schrale hooilanden in de veenzone langs de beek. Ook de zichtbare èn onzichtbare relaties tussen het beekdal en de hogere gronden vormen daarbij sinds lange tijd belangrijke waarden. De ontginningsgeschiedenis met oude occupatiepatronen en grondgebruik is nog herkenbaar in het landschap aanwezig. Hierdoor zijn de cultuurhistorische waarden van het beekdallandschap hoog (rond Castelré en Kromme Hoek) tot middelhoog (rest beekdal). De historischgeografische waarde van het landschap wordt qua structuur, aard van de percelering en grondgebruik zelfs als zeer hoog (beekdal) tot hoog (hogere gronden) omschreven. In het achtergrondrapport is een figuur opgenomen waarin de cultuurhistorische en archeologische waarden staan aangegeven. In Castelré en omgeving zijn cultuurhistorische waardevolle gebouwen gelegen. Daarnaast worden verspreid over het hele onderzoeksgebied historische groenelementen / stroken aangetroffen. Archeologische waarden Er zijn in het beekdal weinig archeologische vindplaatsen (waarschijnlijk door een beperkte onderzoeksintensteit). Gezien de ontginningsgeschiedenis zijn de omgeving van Castelré en Baarle potentieel rijk aan archeologische relicten. Met name uit de periode van de jagersverzamelaars (steentijd) zijn vrij veel vindplaatsen gekarteerd. Het bosje van Staatsbosbeheer langs de Hoogstratense Baan is voor die prehistorische periode als archeologisch monument (AMK-terrein) aangeduid (zie de figuur in bijlage 4 van het achtergrondrapport). De volgende archeologische relicten zijn in het plangebied aangetroffen: • Een vuursteenplaats uit de steentijd op de Castelreesche Heide; • Een vermoedelijke Bronstijdgrafheuvel nabij Vogelenzang; • Diverse vondsten uit de ijzertijd in het Markdal westelijk van Castelré en nabij de Witte Bergen; • Laat-Middeleeuws aardewerk op het grote akkercomplex nabij Castelré.

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 22 van 68

Kennismaking met het gebied

2.3

Beschrijving bodem- en watersysteem

2.3.1

Bodem en Geomorfologie

Geomorfologie Het gebied bestaat voor het grootste deel uit terrasafzettingenswelvingen. In de terrasafzettingen zijn door het Merkske, het Marksken, de Noordermark en diverse zijtakken beekdalen en dalvormige laagten gevormd. Verspreid over het dalgebied komen daarnaast locale, uitgeblazen laagten en dekzandruggen/voormalige stuifduinen voor. De grootste dekzandrug/stuifduin is de heuvel bij de Singelheide (Witte Bergen). Bodem Het meest voorkomende bodemtype is voedselarme zandgronden. In de westelijke helft van het onderzoeksgebied betreffen het vooral de in nattere omstandigheden gevormde veldpodzolgronden. Naar het oosten toe wordt het meer een afwisseling van veldpodzolgronden met haarpodzolgronden. Op de beekdalen van het Merkske komen veengronden en moerige eerdgronden voor. Langs de randen van het beekdal van het Merkske en in de dalen van de Mark en zijbeken worden vooral beekeerdgronden aangetroffen. Hoger gelegen (omgeving Castelré en Eikelenbosch, Hoogeind etc.) komen de zwarte eerdgronden voor. 2.3.2

Grondwatersysteem

Door de relatief lage ligging van het beekdal kwelt het grondwater van het diepe watervoerende pakket hier op. Dit kwelwater wordt veelal afgevangen door de sloten, maar op enkele plekken treedt het kwelwater ook uit in het maaiveld, te weten de Halsche Beemden, de Kromme hoek en de Broskens. [9] Op de hoger gelegen delen in het stroomgebied vindt infiltratie plaats. Het geïnfiltreerde water vindt zijn weg via het diepe watervoerende pakket naar het beekdal.

Figuur 2.3 regionaal grondwatersysteem in het stroomgebied van het Merkske [9]

In het verleden zijn ‘ter verbetering van de waterhuishouding’ de meeste van de ruim 150 vennen ontwaterd. De ontwatering gebeurde door de vennen met elkaar te verbinden en voor

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 23 van 68

Kennismaking met het gebied afwatering te verbinden met enkele natuurlijke Merkske-bovenlopen of rechtstreeks op het Merkske af te wateren. Van ongeveer 400 ha venoppervlak is nog 8 ha over. De hydrologische situatie is door de drooglegging sterk veranderd: de afvoerdynamiek is sterk toegenomen en stijghoogtes zijn duidelijk verlaagd. [9] In de technische rapportage wordt het grondwatersysteem in detail beschreven. 2.3.3

Waterhuishouding

Het stroomgebied van het Merkske is ca. 5960 ha groot, waarvan 3175 ha in Vlaanderen en 2860 ha in Nederland ligt. Het is een vrij afwaterend gebied dat gekenmerkt wordt door relatief grote hoogteverschillen en diep ingesneden beekdalen. De waterhuishouding is over het algemeen ingericht op de intensieve ontwatering van landbouwgronden. Hiertoe is drainage aangelegd en zijn op uitgebreide schaal greppels en sloten gegraven die het overtollige water snel afvoeren naar de beeklopen. Naast de grote invloed op het grondwatersysteem, heeft het ontwateringstelsel ook veel invloed op de afvoer van het Merkske zelf. Het regenwater vindt sneller een weg naar de beek waardoor piekafvoeren zijn toegenomen en de gemiddelde dagafvoer is afgenomen. Daarnaast is de beek verdiept, verbreed en wordt regelmatig geschoond en oevers gemaaid waardoor de afvoersnelheid is toegenomen en de waterdiepte (met name in het zomerseizoen) is afgenomen. Ondanks de sterke ontwatering in het gebied zijn er ook nog veel kwelgebieden aanwezig. De kwelgebieden liggen in het beekdal van het Merkske, het Marksken en de Noordermark (BelgiĂŤ). Rondom het gebied van de Manke Goren (nabij Broskens) en het Moer (BelgiĂŤ) is een groot laaggelegen gebied aanwezig waar ook diep grondwater opkwelt. Dit zijn de brongebieden van het Merkske. 2.3.4

Waterkwaliteit en ecologie

Op basis van wateren waterbodemonderzoek zoals dat sinds jaar en dag wordt uitgevoerd door het waterschap blijkt dat vooral de voedingsstoffen (fosfaat en stikstof) een probleem vormen. Ook een aantal zware metalen (koper, nikkel en zink) zijn in verhoogde mate aanwezig. Het zuurstofgehalte is regelmatig te laag, met name ook voor vissen. Waterbodemonderzoek is zeer beperkt uitgevoerd, maar dit geeft geen aanleiding voor ongerustheid. Ecologische onderzoek op basis van macrofauna geeft aan dat in eerste instantie de habitatvariatie momenteel een beperking vormt voor verdere ontwikkeling van het ecosysteem.

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 24 van 68

Kennismaking met het gebied

Figuur 2.4: Belangrijkste waterlopen en vennen in het gebied

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 25 van 68

Kennismaking met het gebied 2.4

Natuurwaarden

De bestaande natuurwaarden binnen de Ecologische Hoofdstructuur en de wateren met de functie waternatuur worden beschreven. Vegetatie Er zijn relatief weinig kwelafhankelijke vegetaties in het beekdal. Het huidige areaal bestaat voornamelijk uit dotterbloemhooilanden. Daarnaast zijn lokaal kleine oppervlakten zeggenmoeras en kwelafhankelijke broekbossen aanwezig. In de sloten binnen de percelen komen vaak nog wel kwelafhankelijke soorten voor. Dit komt omdat de kwel vaak niet meer de wortelzone bereikt, maar nog wel de lager gelegen slootbodem. De kwelafhankelijke vegetaties beslaan binnen de kartering van 1991 maar 4% van het gekarteerde areaal, terwijl dit naar schatting in potentie wel 40% kan zijn [9]. Naast het ontbreken van kwel is eutrofiering een sturende factor. Schraallanden die nog overstroomd worden met beekwater, zijn van slechte kwaliteit. De gebieden die regelmatig overstromen worden namelijk telkens voorzien van een relatief voedselrijk laagje slib. Dat dit vooral optreedt in de midden- en benedenloop van het Merkske vanaf Vorterschoor, is af te lezen van de verspreiding van Liesgras. Watervegetaties komen vrij weinig voor en langs de oevers staat vaak eenzijdige begroeiingen van riet en brandnetel [9]. In de zomer kennen delen van de beek die geen beekbegeleidende beplanting hebben een hoge abundantie met submerse waterplanten. Aquatische waarden Kijkende naar de macrofaunasamenstelling blijkt dat veel stroomminnende soorten voorkomen. Het kan echter nog beter, want door de te grote fluctuaties in de stroomsnelheid (tijdens pieksituaties) worden soorten afgevoerd. Het grootste knelpunt voor de macrofauna is echter dat het substraataanbod niet voldoende gevarieerd is. Daarnaast is er niet voldoende variatie in voedselaanbod, hierdoor ontbreekt de groep â&#x20AC;&#x2DC;knippersâ&#x20AC;&#x2122;. Opvallend zijn wel de waarnemingen van zowel volwassen exemplaren als ook larven van de Weidebeekjuffer en de Bosbeekjuffer, een rode lijst soort. Voor deze laatste geldt dat de meest recente waarnemingen in het Merkske (Baarlebrug) en Noordermark dateren van resp. 1994 en 1995. De weidebeekjuffer komt veelvuldig voor met waarnemingen vanaf 1992/1993 tot en met heden. Beide soorten hebben hun habitat in stromende bosbeken met een goede waterkwaliteit. Voor 1960 was de visgemeenschap van het Merkske in overeenstemming met het referentiebeeld voor laaglandbeken: veel stroomminnende soorten, diverse soorten van verschillende substraattypen en soorten van grotere wateren, die het gebied gebruiken als paaien opgroeigebied. Tijdens een visonderzoek in 1994 bleek dat nog steeds de helft van de vangst uit stroomminnende soorten bestond, maar de situatie is wel achteruitgegaan. Het vrijwel ontbreken van watervegetaties zorgt ervoor dat de paai-, foerageer- en schuilplaatsen van beekvissen minimaal zijn geworden [9]. Dit geldt ook voor de Mark en de Noordermark. In 2006 is opnieuw visstandonderzoek uitgevoerd in het Merkske, zie [14]. De visstand bestaat uit 10 soorten en bestaat voor 69% uit stroomminnende soorten en voor 23% uit eurytope soorten. De score voor het Merkske op de KRW-maatlat is berekend op 0,50. Deze score geeft aan dat het water in een matige ecologische toestand verkeert uitgaande van de natuurlijke referentie voor vis (type R4). Opvallend zijn de waarnemingen van de bedreigde vissoorten Bermpje (Noemacheilus barbatulus) en Kleine modderkruiper (Cobitis taenia); de meest recente waarneming van deze laatste soort in de Noordermark dateert van 2001. Het Bermpje is hier nog in 2006 waargenomen. Met het voorkomen van deze soorten dient bij de planvorming rekening gehouden te worden. In het Merkske ligt een stuw, namelijk bij de Steenenbrug. Deze stuw is enkele jaren terug voorzien van een vispassage, zodat de vissen op kunnen trekken en de aan het Merkske gekoppelde functie viswater niet in het gedrang komt.

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 26 van 68

Kennismaking met het gebied

Fauna De faunistische waarde van het beekdal mag als hoog worden aangemerkt. De dagvlinder- en libellenfauna is soortenrijk en er komen diverse karakteristieke beekdalsoorten voor, kenmerkend voor pleistocene beekdalen, waarmee dit stroomgebied behoort tot de soortenrijkste gebieden in het zuidelijk deel van Nederland. De broedvogelbevolking van het beekdallandschap van het Merkske is soortenrijk en voor een deel ook karakteristiek voor een kleinschalig mozaïek van beemden en beekdalbosjes tezamen met aangrenzend hogere gronden waarop akkerbouw wordt bedreven. De gemiddelde totale soortenrijkdom aan broedvogels bedraagt door de jaren heen ongeveer 80 soorten, hetgeen ongeveer de helft is van de gemiddeld jaarlijkse broedvogelbevolking in Nederland. Door de relatieve rust en beslotenheid, de grote oppervlakte extensief grondgebruik en de hoge dichtheid aan landschapselementen is het beekdallandschap van het Merkske aantrekkelijk voor zoogdieren. Door de relatief kleinschalige landschapsstructuur met hoge dichtheid aan sloten, greppels, kwelmoerasjes, bramenwalletjes, houtsingels en geriefbosjes voorziet het gebied in zeer veel verschillende biotopen voor amfibieën en is het gebied van oudsher een van de rijkste leefgebieden in Nederland voor amfibieën. In de afgelopen 25 jaar hebben intensivering van het grondgebruik en verdroging geleid tot verdwijning of kwaliteitsafname van verschillende landschapselementen, zoals poelen. Vooral amfibieën hebben hiervan te lijden gehad. De heikikker, boomkikker en rugstreeppad verdwenen uit het gebied, terwijl Kleine watersalamander, Kamsalamander en Vinpootsalamander zeldzaam of sterk bedreigd zijn. Voor de Vinpoot- en Alpenwatersalamander vormt het stroomgebied van de Bovenmark van oudsher het belangrijkste verspreidingsgebied in de regio. Sinds 1992 is een groot aantal poelen in het Merkskedal aangelegd en ingericht. Dit lijkt succesvol te zijn [9]. De kamsalamander is weer gesignaleerd, en wellicht wordt binnenkort de laatste actie van het poelenproject, de herintroductie van de boomkikker uitgevoerd. 2.5

Recreatie

De recreatie in het gebied is hoofdzakelijk kleinschalig en extensief van karakter. Er lopen door het gebied enkele lokale, middellange afstands- en lange afstandswandel- en fietsroutes, waaronder een laarzenpad. Rond Baarle-nassau / Baarle-Hertog liggen enkele campings en bungalowparken, waaronder: • Camping de Heimden (ten westen van Baarle-Nassau, gelegen in het plangebied); • Bungalowpark L’Air Pur (ten zuiden van Baarle-Nassau, deels gelegen in het plangebied) • Camping/ Caravanpark De Kieviet (ten zuidoosten van Baarle-Nassau, gelegen 1,5 km ten oosten van het plangebied); In het plangebied zelf nabij Castelré ligt Paalcamping De Castelhoeve. 2.6

Lopende plannen en ontwikkelingen

2.6.1

Projecten

Ruilverkaveling Baarle-Nassau Het hele plangebied ligt binnen de ruilverkaveling Baarle-Nassau. Dit ruilverkavelingsplan voorziet in een optimale inrichting van het gebied. Enerzijds worden maatregelen genomen ten behoeve van de landbouw en anderzijds wordt ca 70% van het areaal GHS-natuur toebedeeld aan natuurbeschermingsorganisaties. Ook zijn diverse (hydrologische) maatregelen benoemd voor het verbeteren van het watersysteem en gebiedsinrichting. Voor het westelijk deel van het ruilverkavelingsgebied (het gebied ten zuidwesten van het Merkske) is het ruilverkavelingsplan al uitgewerkt. Ook het plan van toedeling is gereed. Het grootste deel van de GHS-natuur is in dit plan toebedeeld aan natuurbeschermingsorganisaties. Ook is een aantal hydrologische en inrichtingsmaatregelen gedefinieerd, waaronder het dempen en aanleggen van sloten en het dempen en aanleggen van drainage. De uitvoering van de maatregelen start medio 2007.

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 27 van 68

Kennismaking met het gebied

De planvorming voor het oostelijk deel is nog niet zover gevorderd. Het plan van toedeling is nog in ontwikkeling. Er zijn voor de gebieden Kromme Hoek en de Manke Goren/Brokskens enkele maatregelen benoemd, zoals het aanleggen van knijpduikers in de waterlopen en de waterlopen herinrichten met accoladeprofiel. De verwachting is dat in 2008 of 2009 ook voor dit deel met de uitvoering gestart kan worden. In het kader van de IGA wordt enerzijds bekeken wat de effecten van de in de ruilverkaveling genoemde (hydrologische) maatregelen zijn op het watersysteem, anderzijds worden aanvullende maatregelen, die in deze IGA benoemd worden, in de Ruilverkaveling meegenomen. Ruilverkaveling Zondereigen In het Belgisch deel van het stroomgebied is voor een groot gebied ook een ruilverkavelingsplan opgesteld. Het ruilverkavelingsplan Zondereigen beslaat bijna het hele stroomgebied van het Merkske en de Noordermark, vanaf de Castelreesche Heide in het Westen tot de Turnhoutseweg in het oosten. De natuur en landbouw zijn in het gebied sterk verweven. Het plan voorziet in natuurinrichting in grote delen van het beekdal van het Merkske / Marksen en de Noordermark. Toch dient bij de optimalisatie van de waterhuishouding ten behoeve van de landbouw en natuur rekening gehouden te worden met onderlinge beïnvloeding. In het ruilverkavelingsplan zijn o.a. de volgende maatregelen benoemd: • Verhogen beekbodem Noordermark • Graven waterlopen • Dempen waterlopen • Waterconservering in landbouwgebied België: afsluitbare knijpstuwen op hoofdwaterlopen • Opvang water hoofdwaterlopen uit landbouwgebied in vallei Merkske in helofytenfilters (op 2 à 3-tal locaties) • Verhoging zelfreinigend vermogen van kleinere waterlopen (Gels Loopke e.a.) en hoofdwaterlopen grachten door middel van aanleg met natuurtechnisch profiel • Opvang water hoofdwaterlopen uit landbouwgebied in vallei Merkske in helofytenfilters (op 2 à 3-tal locaties) • drukriolering vanuit Ginhoven en Gel richting KWZI Zondereigen • Ontwikkeling van enkele kleinschalige RWZI’s Vanwege budgettaire problemen is het project stilgelegd en zal waarschijnlijk pas in 2010 weer met de ruilverkaveling verder worden gegaan. 2.6.2

Ontwikkelingen

Ruimtelijke ontwikkeling, los van de ruilverkaveling, spelen niet in het gebied.

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 28 van 68

Streefbeeld (OGOR) en beleidsdoelen

3.1

Inleiding

De gewenste toekomst voor het stroomgebied van het Merkske is beschreven in verschillende beleidsdocumenten van het Rijk, de provincie, de gemeente en de landinrichtingscommissie. In dit hoofdstuk worden deze beleidswensen beschreven, het streefbeeld uiteengezet en concreet gemaakt in toetsbare elementen. 3.2

Beleidsopgave per thema

In bijlage 1 zijn de verschillende beleidslijnen uiteengezet. In deze paragraaf zijn per thema de beleidsopgaven, die van belang zijn voor de integrale gebiedsanalyse, beschreven. 3.2.1

Wateroverlast en -berging

Gewenst Grond en oppervlaktewaterregime

Het Nationaal Bestuursakkoord Water zegt in artikel 5 dat er een GGOR moet komen. De Provincie Noord-Brabant heeft de kaders (Groene, Agrarische en Ecologische hoofdstructuur en dus de verschillende natuurdoeltypen; zie ook figuur 3.1) in het streekplan opgesteld en deze zonering is een belangrijk uitgangspunt bij de Integrale Zonering in het project ‘Revitalisering van het landelijke gebied’. Het Reconstructieplan is het uiteindelijke uitgangspunt voor het opstellen van het GGOR. Dit onderzoek is zo ingericht dat deze gebiedsvisie dient als GGOR en het technisch achtergrondrapport als onderbouwing daarvan. Het Gewenst Grond- en Oppervlaktewater Regime is die waterhuishoudkundige staat van het gronden oppervlaktewater (kwalitatief en kwantitatief), die het resultaat is van een ruimtelijke, maatschappelijke en waterhuishoudkundige afweging. Per functie wordt de doelrealisatie in % bepaald ter onderbouwing van de afweging. Naast de doelrealisatie worden andere relevante aspecten in beschouwing genomen om tot een afweging te komen. Bijvoorbeeld als onevenredige kosten gemaakt moeten worden, is een doelrealisatie kleiner dan 100% toegestaan. De doelrealisaties in deze studie zijn berekend met het programma Waternood. In de doelrealisatieberekeningen voor natuur wordt geen weegfactor toegepast voor het belang van elk afzonderlijk natuurdoeltype. Daarom wordt elk type, waardevol of minder waardevol even zwaar gewogen. Hier dient rekening mee gehouden te worden bij de beoordeling van de resultaten. Bij de doelrealisatieberekening van de landbouw wordt alleen gekeken naar de waterhuishoudkundige condities en niet naar bedrijfsvoering. Daarnaast zijn de gepresenteerde doelrealisaties gebiedsgemiddelden. De doelrealisaties hebben daarom alleen een indicerende functie.

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 29 van 68

Streefbeeld (OGOR) en beleidsdoelen

3.2.3

Ecologische verbindingszone

Ecologische verbindingszones (EVZ’s) vormen groene schakels die Brabantse natuurgebieden met elkaar verbinden. De EVZ’s zijn ingetekend op de kaarten uit het Streekplan en het Waterhuishoudingsplan. De locaties van de lijnen op de kaart zijn indicatief voor welke gebieden verbonden dienen te worden. De exacte locatie kan door de betrokken partijen op lokaal niveau worden vastgesteld. Een verbindingszone moet ongeveer 2 tot 2,5 hectare per strekkende kilometer beslaan, in de vorm van corridors en stapstenen. De laatste actualisering van de EVZ’s is gemaakt in reconstructieplan “de Baronie”. In het reconstructieplan is het gebied rondom de natte natuurparel het Merkske aangeduid als “agrarisch gebied waarbinnen bufferstroken naast waterlopen effectief zijn.”. In het stroomgebied van het Merkske zijn dus vooral natte EVZ’s langs waterlopen ingetekend. Deze verbindingszones verbinden het beekdal van het Merkske met overige delen van de Ecologische Hoofdstuctuur (EHS). In het plangebied liggen drie natte EVZ’s; te weten: • EVZ Olgaloop; die het beekdal van het Merkske, via de EVZ langs de Pools Heining verbindt met de Hollandse bossen en Reuthse heide. • EVZ Tommelse Loop; die de Broskens verbindt met de Tommelse Heide • EVZ Schouwloop; die het natuurgebied in het beekdal verbindt met de Retsche Heide. 3.2.4

Waternatuur en viswater

Aan het Merkske (boven- en benedenloop), de Schouwloop en de Noordermark is vanuit het Provinciaal Waterhuishoudingsplan 2003-2006 een deelfunctie waternatuur toegekend. De doelstelling van de beken met de deelfunctie waternatuur richten zich op het behoud en het scheppen van randvoorwaarden voor ecologische ontwikkeling en een natuurlijk functioneren. Alleen aan het Merkske is eveneens de functie viswater toegekend. In een dergelijk water wordt gestreefd naar een voor de waterloop natuurlijke visstand door de aanwezigheid van voldoende en bereikbare paaien opgroeigebieden. Vanuit het Reconstructieplan de Baronie zijn eveneens de beken Merkske, het Marksken, de Schouwloop en de Noordermark aangewezen voor beekherstel. Dit betekent dat gestreefd wordt naar een inrichting die staat vermeld in het rapport ‘Streefbeelden voor beken en kreken in Noord-Brabant’. Binnen de KRW zijn Het Merkske, Marksken/Schouwloop, Tommelse loop en Olgaloop zijn aangewezen als R4-waterlichamen. Dit betekent dat in KRW-kader in deze waterlichamen vispasseerbaarheid wordt nagestreefd. 3.2.5

Waterkwaliteit

Zoals in bijlage 1 is aangegeven is het verbeteren van de waterkwaliteit ook één van de vijf kernthema’s van het Waterhuishoudingsplan 2003 – 2006. Daarnaast streeft ook de Europese Kaderrichtlijn Water ernaar om vanuit een stroomgebiedbenadering te komen tot een duurzaam en kwalitatief goed watersysteem. Meer concreet betekent dit voor het oppervlaktewater en grondwater: • Aquatische en terrestrische ecosystemen voor verdere achteruitgang te behoeden (standstill); • Duurzaam gebruik van water te bevorderen; • De gevolgen van wateroverlast en watertekort te beperken. Het Merkske, Marksken/Schouwloop, Tommelse loop en Olgaloop zijn benoemd als R4waterlichamen.

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 30 van 68

Streefbeeld (OGOR) en beleidsdoelen Echter, zolang de KRW-normen voor fysische en chemische parameters nog niet gedetailleerd uitgewerkt zijn en deze niet bekend zijn, moeten alle wateren binnen het studiegebied ten minste voldoen aan het Maximaal Toelaatbare Risico (MTR) uit de 4e Nota Waterhuishouding (NW4). De STOWA- en overige doelstellingen worden bepaald door de functie van het water. Voor wateren met de functie waternatuur moet worden voldaan aan STOWA niveau 4, hetgeen de ecologische doelstellingen van het waterhuishoudingsplan aanscherpt. Ook de waterbodemkwaliteit moet voldoen aan de MTR-kwaliteitseisen uit de vierde Nota Waterhuishouding (NW-4) en de kwalificatie â&#x20AC;&#x2DC;schoonâ&#x20AC;&#x2122; (klasse 0,1 of 2) hebben. Daarnaast kunnen aspecten als nalevering, zuurstofverbruik of samenstelling van de waterbodem (slappe specie) een rol spelen bij het niet voldoen aan de gewenste waterkwaliteit en/of ecologie. Landelijk beleid op het gebied van meststoffen (o.a. nieuwe meststoffenwet 2006, en landelijke Maatregelen Lozingen besluit Open Teelt en Veehouderij) zullen er toe bijdragen dat de concentraties stikstof, fosfaat en zware metalen in het gronden oppervlaktewater (op termijn) worden teruggedrongen.

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 31 van 68

Streefbeeld (OGOR) en beleidsdoelen

Figuur 3.1 Functies en streefbeelden op basis van het provinciale streekplan en waterhuishoudingsplan

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 32 van 68

Streefbeeld (OGOR) en beleidsdoelen 3.3

Streefbeeld stroomgebied Het Merkske

De afvoer is gelijkmatig, maar varieert wel gedurende de seizoenen en sterke piekafvoeren treden alleen onder extreme neerslagsituaties op. De stroomsnelheid is minimaal zo’n 20 cm/sec in de stroomdraad en tijdens droge zomers kunnen zijtakken droogvallen. Het onderhoud is extensief en gedifferentieerd. De visstand is divers (zowel voor stagnant als stromend water) en er is voldoende keuze aan vis voor de otter en de ijsvogel. In het beekdal en in de broekgebieden liggen enkele poelen die bewoond worden door een soortenrijke amfibieënpopulatie. In het gebied van de Manke Gooren woont de grootste populatie Boomkikkers van Nederland. Het beekdal zelf is permanent nat en venig, met in de brongebieden een moerasachtig karakter, zichtbaar gevoed door oranje gekleurd ijzerhoudend grondwater. Het beekdal overstroomt regelmatig met (voedselarm, schoon) beekwater. Er komen aaneengesloten arealen van vochtig schraalland, Kleine Zeggenmoeras, Elzenbroekbossen en dotterbloem-hooigraslandjes en bloemrijke graslanden voor, waardoor deze kwelafhankelijke vegetatie de aaneengesloten velden in het beekdal kleuren. Op de hogere gronden komt op verscheidene plaatsen, onder andere op de Castelreesche Heide en de Kromme Hoek, bos in combinatie met heide voor. In dit bosheidelandschap liggen ook verscheidene voedselarme vennen. Naast dit bosheidelandschap vormen ook de overige hooggelegen bossen aan de oostflank van het stroomgebied het inzijggebied voor het regionale grondwater. De natuurlijke gradiëntsituaties zijn hersteld. Daartussen opereert landbouw milieuvriendelijk doch winstgevend. De waterhuishouding is aan de landbouw aangepast zonder de natuur te benadelen. Dit agrarische cultuurlandschap is

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 33 van 68

Streefbeeld (OGOR) en beleidsdoelen kleinschalig van aard met besloten akkercomplexen omgeven door hagen en houtwallen. Op de flanken met de natuurgebieden zijn de percelen omheind door soortenrijke perceelrand begroeiingen als houtsingels en bramenwallen. Het stroomgebied heeft het ambitieniveau om uit te groeien tot het eerste grensoverschrijdende internationale natuurpark! 3.4

Doelen per functie

Voor elke functie in het stroomgebied is een streefbeeld opgesteld. Per functie wordt eerst het streefbeeld beschreven en vervolgens is aangegeven hoe dit toetsbaar is gemaakt onder het kopje ‘dit betekent’. Er zijn streefbeelden opgesteld voor landbouw, stedelijk gebied, terrestrische natuur, waternatuur en viswater, ecologische verbindingszones en waterkwaliteit. Op kaart 1 en 2 in bijlage 2 is weergegeven welke functies en streefbeelden waar liggen. 3.4.1

Landbouw

Streefbeeld

De landbouw in het stroomgebied van het Merkske is kleinschalig van aard. Dit cultuurlandschap bevat besloten akkercomplexen omgeven door hagen en houtwallen. Op de flanken met de natuurgebieden zijn de percelen omheind door soortenrijke perceelrandbegroeiingen als houtsingels en bramenwallen. De agrariërs kunnen hun professie uitoefenen zonder teveel overlast van water in de winter en met voldoende water in de zomer. Daarin vormt een incidentele overstroming in de wintermaanden geen problemen. Door waterconservering in het landbouwgebied wordt in de hogere delen van het stroomgebied zoveel mogelijk water vastgehouden. Hierdoor worden tijdens zware neerslaggebeurtenissen stroomafwaarts problemen zoveel mogelijk voorkomen en wordt het oorspronkelijke grondwatersysteem versterkt. Dit betekent

Het streefbeeld wordt toetsbaar gemaakt door de formulering van het Optimale Grond- en Oppervlaktewater regime (OGOR). Dit OGOR voor landbouw bestaat uit drie delen: • Het type landbouwgebied dat is toegekend op basis van het streekplan. • Optimale waarden voor de gemiddeld hoogste grondwaterstand (GHG) en gemiddeld laagste grondwaterstand (GLG). • Een norm voor inundaties vanuit oppervlaktewater. Type landbouwgebied In het onderzoeksgebied zijn de zones GHS-landbouw en AHS-Landbouw toegekend. In figuur 3.1 is weergegeven waar deze gebieden liggen. In GHS- en AHS-landbouwgebieden wordt gestreefd naar het beperken van droog- én natschade en naar een doelrealisatie groter dan 90%. Dat is de optimale situatie. Lokaal mogen doelrealisaties tussen de 70% en 90% voorkomen. In dat geval ‘voldoet’ de situatie van de waterhuishouding voor de landbouw. • Een doelrealisatie hoger dan 70 % wordt als voldoende beschouwd. In peilbeheerst gebied is het streven dat per peilvak 25 % van het oppervlak een doelrealisatie groter dan 70% heeft. Hierbij mag 10% van het areaal een doelrealisatie onder 70 % hebben door natte omstandigheden en 15 % door droge omstandigheden. Voor hellende gebieden geldt een analoge redenatie per deelstroomgebied. • Gebieden waar de doelrealisatie bij droge omstandigheden kleiner is dan 80 % komen in aanmerking om waterconserveringsmaatregelen toe te passen mits de doelrealisatie bij natte omstandigheden groter is dan 90 %.

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 34 van 68

Streefbeeld (OGOR) en beleidsdoelen Optimale GHG en GLG Voor de landbouw zijn vooral de grondwaterstand aan het eind van de winter (niet te hoog) en de grondwaterstand in de zomer (niet te laag) van belang. Deze grondwaterstanden worden aangeduid met respectievelijk de gemiddeld hoogste grondwaterstand (GHG) en de gemiddeld laagste grondwaterstand (GLG). De optimale waarden voor de GHG en GLG in het landbouwgebied zijn afhankelijk van het landgebruik en het bodemtype. De optimale waarden voor GHG en GLG zijn afgeleid op basis van de landgebruikskaart Nederland (LGN5), de bodemkaart 1:10.000 en de HELP-tabellen. In het technisch achtergrondrapport is het OGOR voor de GHG en GLG weergegeven. De optimale waarde voor de GHG varieert tussen 0,4 en 0,9 m-mv. De optimale waarde voor de GLG varieert tussen 0,7 en 1,5 m-mv. Inundatienorm Voor landbouw geldt als streefbeeld dat het gebied niet vaker mag inunderen vanuit oppervlaktewater dan volgt uit de inundatienormen van het NBW. In tabel 3.1 zijn deze normen weergegeven. Bij deze normen gaat het om herhalingstijden waarin de klimaatontwikkelingen is verwerkt. Tabel 3.1 Inundatienormen voor landbouw

Soort landbouw Grasland Bouwland Hoogwaardige land & tuinbouw 3.4.2

Toegestane herhalingstijd voor inundaties T=10 T=25 T=50

% maaiveld dat mag inunderen 5% 1% 1%

Stedelijk gebied

Streefbeeld

De bebouwing in het stroomgebied ondervindt geen hinder van hoge grondwaterstanden (water in de kruipruimte en ondergelopen kelders) en zelfs bij zeer extreme neerslagsituaties stroomt het water niet vanuit de waterlopen de straat op. Dit betekent

Ook hier wordt het streefbeeld toetsbaar gemaakt door de formulering van het Optimale Gronden Oppervlaktewater regime (OGOR). Dit OGOR voor stedelijk gebied bestaat uit twee delen: • Een optimale waarden voor de gemiddeld hoogste grondwaterstand (GHG) • Een norm voor inundaties vanuit oppervlaktewater Optimale GHG Om grondwateroverlast te voorkomen, wordt gestreefd naar een GHG die niet hoger komt een bepaalde minimale ontwateringsdiepte. Deze waarden zijn per type stedelijk gebied weergegeven in tabel 3.2. Tabel 3.2

Functies en bijbehorende ontwateringsdiepten bebouwd gebied

Functie stedelijk gebied Glastuinbouw Stedelijk bebouwd gebied

Ontwateringsdiepte [m –mv] 0,50 0,70

Bebouwing in buitengebied

0,70

Loofbos en naaldbos in bebouwd gebied

0,50

Bos met dichte bebouwing

0,70

Gras in bebouwd gebied

0,50

Kale grond in bebouwd buitengebied

0,70

Hoofdwegen en spoorwegen

1,00

Bebouwing in agrarisch gebied

0,70

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 35 van 68

Streefbeeld (OGOR) en beleidsdoelen Inundatienorm Voor inundaties vanuit oppervlaktewater geldt als streefbeeld een maximaal toegestane herhalingstijd van T=100, daarbij geldt dat 0% van het stedelijk gebied mag inunderen. 3.4.3

Terrestrische natuur

Streefbeeld

De gronden in het beekdal zijn permanent nat en venig, met in de brongebieden een moerasachtig karakter, zichtbaar gevoed door oranje gekleurd ijzerhoudend grondwater. Het beekdal overstroomt regelmatig met (voedselarm, schoon) beekwater. Door het uitreden van voedselarme (en zonder verontreinigingen) kwel in het maaiveld komen aaneengesloten arealen van vochtig schraalland, Kleine Zeggenmoeras, Elzenbroekbossen en dotterbloem-hooigraslandjes en bloemrijke graslanden voor. Deze kwelafhankelijke vegetatie kleurt de aaneengesloten velden in het beekdal. Op de hogere gronden komt op verscheidene plaatsen, onder andere op de Castelreesche Heide en de Kromme Hoek, bos in combinatie met heide voor. In dit bosheidelandschap liggen ook verscheidene voedselarme vennen. Naast dit bosheidelandschap vormen ook de overige hooggelegen bossen aan de oostflank van het stroomgebied het inzijggebied voor het regionale grondwater. De natuurlijke gradiëntsituaties zijn hersteld. Dit betekent

Het streefbeeld is toetsbaar gemaakt door de formulering van het Optimale Grond- en Oppervlaktewater regime (OGOR). Deze bestaat uit de volgende onderdelen: • Optimale waarden voor de gemiddelde voorjaarsgrondwaterstand (GVG), de gemiddeld laagste grondwaterstand (GLG) en het watertype (kwel, intermediair of infiltratie) • Kwel van goede kwaliteit • Voorwaarden voor inundaties vanuit oppervlaktewater Optimale Grondwaterstanden Aan de groene hoofdstructuur zijn natuurdoeltypen toegekend. Deze zijn weergegeven in kaart 3 in bijlage 2. De ruimtelijke uitwerking van de natuurdoeltypen vormt het feitelijke streefbeeld voor de terrestrische natuur. In het onderzoeksgebied zijn 20 natuurdoeltypen aan 995 hectare grond toegekend. In het technisch achtergrondrapport zijn de hydrologische randvoorwaarden van de natuurdoeltypen weergegeven en zijn de belangrijke natuurdoeltypen voor het gebied beschreven. De koppeling van deze hydrologische randvoorwaarden aan de ruimtelijke uitwerking van de natuurdoeltypen levert het OGOR voor terrestrische natuur. De mate waarin aan de hydrologische randvoorwaarden wordt voldaan wordt gepresenteerd in de doelrealisatie. De te bereiken doelrealisatie voor de natte natuurparel is 70%. Wat er werkelijk speelt komt uit een nadere analyse van gewenste- en verwachte grondwaterstanden aangevuld met andere aspecten. De IGA is erop gericht dat het watersysteem wordt ingericht voor de natte natuurdoeltypen, hetgeen kan betekenen dat de droge natuur na uitvoering van maatregelen wat natter wordt. Dit wordt gezien als een verbetering voor de natuur (hogere natuurwaarden mogelijk) ook al betekent dat een verslechtering van de randvoorwaarden voor het huidige natuurdoeltype. Grondwaterkwaliteit Het grondwater moet voedselarm zijn, een neutrale zuurgraad hebben en mag geen verontreinigingen bevatten. Voorwaarden inundaties Voor terrestrische natuur gelden geen normen als het gaat om het mogen inunderen vanuit oppervlaktewater. Bij een natuurlijk beekdalsysteem horen overstromingen. Echter, om een

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 36 van 68

Streefbeeld (OGOR) en beleidsdoelen gunstige combinatie van overstroming en natuurontwikkeling te garanderen moet wel worden voldaan aan enkele voorwaarden: • Oppervlaktewater is niet vervuild en niet sterk geëurtofieerd (met name door slib); • Voldoende mogelijkheden zijn aanwezig voor de, aan de natuurlijke hydrologie aangepaste, fauna om tijdens overstromingen uit te wijken naar hoger gelegen delen in het beekdal; • Lokalisering en invulling van natuurdoeltypen wordt afgestemd op de natuurlijke gradiënten waarin ook overstroming een rol speelt; • Het overstromingsregime qua tijdstip, duur en herhalingstijd overeenstemt met datgene wat van nature verwacht mag worden. 3.4.4

Ecologische verbindingszones

Streefbeeld

De EVZ’s verbinden de natuurgebieden waardoor grote aaneengesloten natuurgebieden ontstaan die ondanks de aanwezigheid van de landbouw toch met elkaar verbonden zijn. Tussen deze natuurgebieden ligt (langs enkele beken) een natuurlijke strook van droge en natte elementen (onder andere poelen, ruigten, houtsingels, struwelen, kleine bosjes), waarover diergroepen zoals dagvlinders, zoogdieren, bos- en struweelvogels, amfibieën en reptielen zich moeiteloos kunnen verplaatsen. Dit betekent

In het voorbeelden boek “Groene schakels” van de provincie Noord-Brabant wordt een streefbeeld gegeven voor de verbindingszones in het plangebied. In het stroomgebied van het Merkske liggen enkel natte verbindingszones. Deze natte verbindingszones worden getypeerd als “Nat kralensnoer” (zie ook figuur 3.2). Een nat kralensnoer is opgebouwd uit poelen, grasland, moeras, struweel en bos. Dergelijke EVZ’s zijn met name geschikt voor amfibieën, dagvlinders, libellen en diverse soorten zoogdieren. Speciale doelsoorten zijn de Boomkikker en de Bunzing.

Figuur 3.2 Voorbeeld inrichting EVZ als een nat kralensnoer, dwarsprofiel van plasberm met bufferstrook

De drie EVZ’s in het gebied zijn: • Olgaloop • Tommelsche loop • Schouwloop In deze paragraaf zijn per EVZ de doelsoorten en een streefbeeld voor de inrichting beschreven. Daarbij is gebruik gemaakt van de volgende uitgangspunten: De EVZ’s worden ingericht als een nat kralensnoer (zie figuur 3.2). De waterloop en oeverzone hebben een breedte van minimaal 10 m. Daarnaast wordt op een onderlinge afstand van 300 à 400 m een stapsteen aangelegd met een omvang van 0,5 à 1,5 ha. In deze stapsteen wordt een of meerdere poelen aangelegd met een oppervlak van minimaal 500 m2. Gemiddeld heeft de EVZ

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 37 van 68

Streefbeeld (OGOR) en beleidsdoelen een breedte van 25 meter, oftewel een oppervlak van gemiddeld 2,5 ha per strekkende kilometer. Olgaloop Doel: verbinding creëren tussen de Witte Bergen en Het Elshout - Merkskedal voor amfibieën, dagvlinders, libellen, struweelvogels en zoogdieren. Doelsoorten: Boomkikker, Kamsalamander, Alpenwatersalamander, Oranjetipje, libellen, Geelgors, Braamsluiper, Steenuil, Das, Hermelijn, en vleermuizen. Inrichting: Inrichten natuurvriendelijke oevers tenminste aan één zijde van de waterloop. Om de 300 tot maximaal 500 meter wordt een stapsteen ingericht met een poel met een oppervlakte van 1000m2. Het overig deel van de stapsteen wordt ingericht met structuurrijk grasland en (braam)struweel. Op veel plaatsen zijn reeds bomen aanwezig aan één zijde van de waterloop. Deze bomenrij zal worden versterkt door de aanleg van een houtsingel met een breedte van circa 5 meter. Tommelsche loop Doel: verbinding creëren tussen Manke Gooren, Broskens en Trommelsche heide voor amfibieën, dagvlinders, libellen, struweelvogels en zoogdieren. Doelsoorten: Alpenwater- en Vinpootsalamander, libellen, dagvlinders, Kleine karekiet, Patrijs, Roodborsttapuit, Egel, Hermelijn, vleermuizen, Duizendknoopfonteinkruid en Veldrus. Inrichting: Inrichten natuurvriendelijke oevers tenminste aan één zijde van de waterloop. Om de 300 tot maximaal 500 meter wordt een stapsteen ingericht met een poel met een oppervlakte van 1000m2. Het overig deel van de stapsteen wordt ingericht met structuurrijk grasland en struweel. Op veel plaatsen zijn reeds bomen aanwezig aan één zijde van de waterloop. Deze bomenrij zal worden versterkt door de aanleg van een houtsingel met een breedte van circa 5 meter. Schouwloop Doel: Verbinding creëren tussen het Merkskedal en de Rethsche heide voor amfibieën, dagvlinders, libellen, struweelvogels en zoogdieren. Doelsoorten: Alpenwater-, Vinpoot- en Kamsalamander, libellen, dagvlinders, vleermuizen, Hermelijn, Bunzing, Braamsluiper en Grasmus. Inrichting: Inrichten natuurvriendelijke oevers tenminste aan één zijde van de waterloop. Om de 300 tot maximaal 500 meter wordt een stapsteen ingericht met een poel met een oppervlakte van 1000m2. Het overig deel van de stapsteen wordt ingericht met structuurrijk grasland en struweel. Op veel plaatsen zijn reeds bomen aanwezig aan één zijde van de waterloop. Deze bomenrij zal worden versterkt door de aanleg van een houtsingel met een breedte van circa 5 meter. 3.4.5

Waternatuur en viswater

Streefbeeld (waternatuur en viswater)

Het Merkske zelf is een vrij meanderende laaglandbeek met een kenmerkende visstand en merendeels stroomminnende macrofauna. De beekjuffer en haften dansen boven het wateroppervlak en populaties van vissen als rivierprik, Riviergondel, Kopvoorn, Winde en Bermpje komen voor, met daarnaast Tiendoornige stekelbaars en algemene eurytope soorten als Blankvoorn en Snoek. Ook de IJsvogel en Oeverzwaluw broeden in het broedseizoen in de buurt van de beek. De afvoer van de beek en haar zijlopen hebben een natuurlijke dynamiek waardoor erosie- en sedimentatieprocessen plaatsvinden. Doordat de beek natuurlijke kribben als omgevallen bomen bevat, komen stromingsverschillen en sedimenttransport voor en ligt de waterdiepte tussen de 20 en 70 cm. Ook het smalle laagwaterbed en brede hoogwaterbed dragen hieraan bij. Ook zijn tijdelijke overstromingen mogelijk. De beemden langs de beek kunnen tot aan de beekoever worden gemaaid en/of beweid. Dit voorkomt verruiging van de beekoever en het weidend vee

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 38 van 68

Streefbeeld (OGOR) en beleidsdoelen zorgt voor een zandige onbegroeide oeverzone. De aanwezigheid van elzensingels langs de zuidelijke oever remt de vegetatiegroei in de beek en omgevallen bomen laten de beekdynamiek zo natuurlijk mogelijk. Bovenstrooms van het instroompunt van de Noordermark verandert de beek van een constant watervoerende beek naar een bovenloop die in de zomer mogelijk droog mag vallen; een loop met holle oevers en beekkuilen die slingerend door het landschap gaat. In het Marksken liggen, ter hoogte van het gebied de Broskens, enkele nevengeulen. Verder bovenstrooms wordt de beek onderdeel van de Ecologische Verbindingszone (Schouwloop). Dit betekent (waternatuur)

De natuurdoelstellingen cq streefbeelden voor beken met de functie waternatuur zijn uitgewerkt in het rapport ‘Streefbeelden voor beken en kreken in Noord-Brabant’. Hierbij is onderscheid gemaakt in boven, midden en benedenlopen. De beoogde beektypes voor het Merkske, Marksken, Noordermark (NL) en de Schouwloop zijn hieronder weergegeven. Tabel 3.2

Streefbeelden beken/waterlopen

Beek/waterlopen Merkske benedenloop (monding – Kromme Hoekloop) Merkske Bovenloop (Kromme Hoekloop – Noordermark) Marksken Schouwloop

Streefbeeld beektype Middenloop laaglandbeek

Doelrealisatie zeer goed

Bovenloop laaglandbeek

zeer goed

Temporaire bovenloop Temporaire bovenloop

zeer goed zeer goed

Concrete eisen voor de gewenste inrichting van het Merkske, het Marksken en de Schouwloop ten aanzien van de hydrologie, morfologie, waterkwaliteit, ecologie en benodigde ruimte zijn in bijlage 3 opgenomen. Dit betekent (viswater)

Het Merkske heeft de specifieke functietoekenning voor ‘water voor karperachtigen (WHP2+) . In beken met deze functietoekenning worden condities nagestreefd ten behoeve van een natuurlijke visstand, die van nature thuishoort in het desbetreffende watertype. De natuurlijke visstand omvat soorten zoals hiervoor genoemd onder het streefbeeld; dit komt overeen met de soorten die op GEP-niveau voorkomen, zoals genoemd in [lit. 33]. Voor alle permanent watervoerende beekbovenlopen, die hiermee in verbinding staan geldt als streefbeeld: een evenwichtige visstand, waarbij voldoende ontwikkelingsmogelijkheden geboden worden voor de doelsoorten in het Merkske zelf. 3.4.6

Waterkwaliteit

Streefbeeld

De nutriëntenlast en vervuiling in de beeklopen is zo beperkt dat deze geen belemmering opwerpt voor de gewenste soortenrijkdom van het beeksysteem en de aanliggende beemden. Binnen het stroomgebied van het Merkske is geen sprake van afwenteling van water van onvoldoende kwaliteit. Hiermee wordt niet alleen gedoeld op afwenteling op het watersysteem van de Bovenmark, maar op de beinvloeding vanuit de bovenstrooms van de beeklopen gelegen landbouwgebieden en de invloed vanuit het grensoverschrijdende deel van het stroomgebied. Dit betekent

Totdat meer gedetailleerde KRW-normen bekend zijn moeten alle wateren (oppervlaktewater en waterbodem) ten minste voldoen aan de MTR-waarden. Om afwenteling naar het benedenstroomse Markstroomgebied te voorkomen worden de indicatieve MTR-normen voor

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 39 van 68

Streefbeeld (OGOR) en beleidsdoelen voedingsstoffen gehanteerd als streefbeeld voor deze stromende wateren (met voor fosfaattotaal en stikstof-totaal resp. 0,15 mg P/l en 2,2 mg N/l als jaargemiddelden. Voor het bepalen van het streefbeeld voor de biologische waterkwaliteit wordt de EBEOsystematiek gehanteerd. Deze is ontwikkeld door de STOWA en is gebaseerd op biologische parameters, aangevuld met enkele fysische en chemische gegevens. Als ecologisch basisniveau geldt conform het WHP2+ voor alle oppervlaktewateren minimaal STOWA-klasse 3. Ook voor natte natuurparels en wateren met een specifieke viswaterfunctie geldt als gewenst STOWAniveau minimaal klasse 3. Voor wateren met de functie waternatuur moet minimaal worden voldaan aan STOWA niveau 4. In dit gebied liggen geen opgaven in kader van de zwemwaterfunctie. Tabel 3.4: Overzicht functies en waterkwaliteitsdoelstellingen per water Waterloop

Functie(s)

Water voor

MTR

STOWA

karperachtigen Merkske Schouwloop/Marksken Noordermark

waternatuur, viswater waternatuur

Ja Nee

Ja Ja

Niveau 5 Niveau 5 Niveau 5

waternatuur

Nee

Olgaloop

EVZ

Nee

Niveau 3

Tommelse loop

EVZ

Nee

Niveau 3

Nee

Niveau 3

Overige

Water voor Agrarische Hoofdstructuur (AHS)

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 40 van 68

Huidige situatie: analyse en aandachtspunten (AGOR)

4.1

Aandachtspunten stroomgebied het Merkske

Als de huidige situatie van het gebied anno 2007 vergeleken wordt met de streefbeelden zoals beschreven in hoofdstuk 3 komen aandachtspunten naar voren. Op basis van een integrale afweging van de ernst en oorzaken van deze aandachtspunten, wordt vervolgens beoordeeld of deze ook daadwerkelijk een knelpunt vormen. Hieruit komt naar voren dat zowel voor landbouw als voor natuur en bebouwing de toestand van het watersysteem niet optimaal is. Dit is de opgave. In dit hoofdstuk worden deze knelpunten voor alle thema’s benoemd. We starten met een samenvatting van de belangrijkste aandachtspunten, zie ook kaart 14 van bijlage 2. 4.1.1

Waterkwaliteit en ecologie

Een belangrijk aandachtspunt is de waterkwaliteit. In vrijwel alle beken voldoet de waterkwaliteit niet aan de gestelde normen. Zowel de stikstof- als fosfaatconcentraties zijn hoog en overschrijden in bijna alle beken en zijwatergangen de MTR-norm. Het fosfaatgehalte overschrijdt de norm bijna overal met factor 1 tot 2. Ook manifesteert zich dit in zuurstoftekorten en een matige ecologische toestand van het Merkske (een laag niveau volgens het STOWA-beoordelingssysteem voor de karakteristieken ‘Substraat’ en ‘Voedselstrategie’). Met betrekking tot zware metalen geldt dat koper, nikkel en zink de norm overschrijden. Nikkel is het meest opvallend, dit overschrijdt overal ruimschoots (factor 2 tot 5) de norm. Belangrijke oorzaak hiervan wordt gevonden in de intensieve landbouw die vrijwel altijd bovenstrooms van de natuurwaarden is gesitueerd. Uit een landelijk model voor het bepalen van de herkomst van stoffen blijkt namelijk dat de te hoge gehalten voedingsstoffen (N en P) in het Nederlandse deel van het stroomgebied voor het grootste deel afkomstig zijn vanuit uitspoeling van de landbouwen natuurgronden (uitspoeling: 91%) en het meemesten van sloten (7%). De zware metalen zink, nikkel en koper zijn vooral afkomstig van uitspoeling uit de landbouw. Het stroomgebied van het Merkske ligt voor de helft op Vlaams grondgebied. Dit heeft tot gevolg dat ingrepen in het waterbeheer aan Belgische zijde invloed hebben op zowel de kwantiteit (in de zin van afvoerdynamiek) als de kwaliteit (o.a. vrachten nutriënten) van het water aan de Nederlandse zijde. Zo is een aanzienlijk deel van de vrachten aan voedingstoffen (35-40%) afkomstig uit dit deel van het stroomgebied. Een uitsplitsing in bijdragen per bron is in België niet bekend. Echter dat de lozingen van de RWZI Zondereigen in de Noordermark een behoorlijk aandeel in de nutriëntenvracht heeft, is wel bekend. Ook komen in het Belgische deel van het stroomgebied overstorten en ongezuiverde lozingen voor, die naar verwachting een aanzienlijke bijdrage kunnen vormen op de nutriëntenbelasting en zware metalen. Voor het totale stroomgebied geldt uitspoeling van landbouwgronden als belangrijkste oorzaak voor het overschrijden van de MTR normen, maar de ongezuiverde lozingen in België en de KRWZ in Zondereigen leveren waarschijnlijk ook een significante bijdrage. Kijkende naar het streefbeeld van de verschillende beken is de vispopulatie redelijk. Het aantalspercentage is aan de lage kant, hetgeen te wijten is aan het ontbreken van specifieke habitats (stroomkuilen) en de kwaliteit van habitats (bodemsubstraat en beekfauna). De aanwezige onnatuurlijk hoge afvoerpieken, als gevolg van de snelle ontwatering van het gebied, zorgen ervoor dat het bodemsubstraat en de beekfauna wegspoelen. Ook de zogenaamde "recet-

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 41 van 68

Huidige situatie: analyse en aandachtspunten (AGOR) momenten", zuurstofschommelingen beneden de 5 mg/l vanwege incidentele lozingen, oppervlakkige afspoelingen en zuurstofconsumerende slibafzettingen, leiden jaarlijks tot een hoog percentage van afsterving van viseieren, larven en juveniele vis. 4.1.2

Waterkwantiteit

Het aanwezige ontwateringsysteem voor de landbouw levert aandachtspunten op. Zo wordt de afvoerdynamiek en de karakteristieken van de beek ongunstig be誰nvloed: piekafvoeren zijn toegenomen en gemiddelde dagafvoer is afgenomen. Daarnaast zorgen de diepe sloten ervoor dat veel minder inzijging plaatsvindt dan wenselijk, wat de kweldruk in het beekdal navenant verminderd. De weinige kwel in het beekdal wordt ook nog eens door de diepe ontwateringslootjes, greppels en de beken zelf afgevangen en komt niet in de wortelzone terecht. Zodoende komt ook de wenselijke kwelafhankelijke natuur niet tot ontwikkeling. De grondwaterstanden zijn hierdoor in het beekdal van het Merkske zowel in de zomer als in het voorjaar te laag, hetgeen verdroogde natuur oplevert. Op de hogere gebieden heeft het diepe slotenstelsel weinig effect op de (droge) natuurwaarden aldaar: geen verdroogde natuur bovenstrooms. De grondwaterstanden in het Merkske stroomgebied worden eveneens be誰nvloed door een aantal middelgrote Belgische grondwaterwinningen. De stijghoogte is daardoor, rondom de Halsche Beemden, met 40-60 cm gedaald. Ook de grondwaterwinningen voor beregening in droge perioden zorgen voor een tijdelijke daling van de stijghoogte. Deze onttrekkingen uit het diep watervoerende pakket vindt circa 30-40 dagen per jaar plaats. Na het stoppen van de tijdelijke winningen herstelt de stijghoogte zich weer maar dat duurt meestal circa 1 maand. Deze verlagingen in het diepe systeem kan een reductie van de kwel in het beekdal tot gevolg hebben. Door de aanwezigheid van het ontwateringsysteem is de situatie voor de landbouw over het algemeen goed in het gebied. Lokaal komen te hoge grondwaterstanden voor, maar dan met name in de GHS landbouw. Het algemene beeld ten aanzien van de waterhuishouding voor de landbouw is dat de aandachtspunten verspreidt over het gebied liggen. Hoog gelegen delen zijn net iets te droog, laag gelegen delen zijn net iets te nat. De doelrealisatie van de landbouw over het gehele gebied gezien is dan ook 94%. De inundaties in het gebied manifesteren zich met name in het beekdal. Dit deel van het beekdal wordt als natuurgebied ingericht. Inundaties in natuurgebieden leveren over het algemeen weinig problemen op mits het water een bepaalde (goede) waterkwaliteit heeft. Zoals eerder is aangegeven is de waterkwaliteit een aandachtspunt, waardoor ook de inundaties in het beekdal een aandachtspunt blijven. De andere inundaties die volgens de NBW-normen (landbouw en stedelijk gebied) niet mogen voorkomen, liggen bij de Manke Gooren en in de buurt van enkele loopjes (o.a. de Tommelsche loop en de Schaluinse loop). 4.2

Aandachtspunten per functie

4.2.1

landbouw

Voor de toetsing van het landbouwgebied is uitgegaan van het toekomstige landgebruik. Dit betekent dat de landbouwgebieden in de EHS niet terug komen in de toetsing. De overige landbouwgebieden (AHS- en GHS-landbouw, landgebruik ontleent aan LGN5) zijn wel meegenomen in de toetsing. Grondwateroverlast Voor de landbouw is het van belang om (voornamelijk) tijdens het groeien oogstseizoen voldoende drooglegging te hebben. Te weinig drooglegging kan resulteren in natschade en teveel in droogschade. Volgens de grondwaterberekeningen is in het grootste gedeelte van het gebied de actuele gemiddeld laagste grondwaterstand (GLG) lager dan de optimale GLG. Alleen bij het Eikelenbosch en met name in de buurt van verschillende lopen en beken is de

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 42 van 68

Huidige situatie: analyse en aandachtspunten (AGOR) actuele juist hoger dan de optimale GLG. Voor de GHG geldt dat de actuele vaak hoger uitkomt dan de optimale GHG. Alleen in de hoger gelegen delen liggen gebieden waar de actuele lager uitkomt dan de optimale GHG. In het plangebied treedt natschade voornamelijk op direct langs de beken, vooral bij de Mark bij Castelré. De droogschade is het grootst ten zuiden van Castelré, de rug ten zuiden van Baarle-Nassau en de Witte Bergen. Het algemene beeld laat zien dat de aandachtspunten ten aanzien van de waterhuishouding voor de landbouw klein zijn en verspreidt over het gebied liggen. Hoog gelegen delen zijn net iets te droog, laag gelegen delen zijn net iets te nat. De berekende grondwaterstanden en daarbij behorende natschade en droogschade zijn grafisch weergegeven op de kaarten in bijlage 2. Uiteindelijk wordt aan de hand van de nat- en droogschade de doelrealisatie voor landbouw gegeven, zie ook kaart 10 van bijlage 2. Lage doelrealisaties van minder dan 25% komen vooral voor langs de beken op de locaties met natschade. Een samenvatting van de doelrealisatie is weergegeven in tabel 4.1. De totale doelrealisatie van landbouw voor het hele studiegebied bedraagt 94%. Over het hele stroomgebied genomen voldoet de waterhuishouding dus aan de normen voor de landbouw. Tabel 4.1

Doelrealisatie landbouw Natschade

Droogschade

Totaalschade

Doelrealisatie

(%)

grasland

1,7

2,5

4,2

95,8

bouwland

2,3

4,5

6,8

93,2

totaal

2,1

3,7

5,8

94,2

Vanuit de redenatie dat per deelstroomgebied 10% van het areaal een doelrealisatie onder 70 % mag hebben door natte omstandigheden en 15 % door droge omstandigheden, zijn de lokale kleine gebieden met nat- of droogschade geen aandachtspunt voor de IGA. Inundatie Door de snelle afvoer van het regenwater naar het afwateringstelsel komt in het plangebied, ook volgens Waterschap Brabantse Delta, bij hevige neerslagsituaties langs de beken inundatie voor. Met het oppervlaktewatermodel wordt in een situatie van extreme neerslag die gemiddeld circa één keer per 10 jaar voorkomt (oftewel een herhalingstijd van 10 jaar) ook inundatie berekend. Bij een herhalingstijd van 25 jaar worden de inundatievlakken iets groter. Bij deze berekeningen is rekening gehouden met een door het KNMI uitgewerkte toename van extreme neerslag ten gevolge van klimaatveranderingen. Volgens de inundatienormen van het NBW voor grasland mag 5% van het areaal maximaal 1 keer per 10 jaar inunderen. Voor bouwland geldt dat 1% van het areaal maximaal 1 keer per 25 jaar mag inunderen. De meeste inundatie komt voor in het beekdal zelf: in het natuurgebied. Voor de toetsing is gekozen om het stroomgebied op te delen in drie deelgebieden, zie figuur 4.2. De inundaties zijn getoetst aan de NBW-normen en in bijlage 2 zijn de locaties die niet aan de norm voldoen weergegeven op kaart 13. De hectares grasland en bouwland die vaker dan 1 keer per 10 jaar respectievelijk 25 jaar inundeert zijn weergegeven in tabel 4.2.

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 43 van 68

Huidige situatie: analyse en aandachtspunten (AGOR)

Figuur 4.2

deelgebieden

Tabel 4.2

Inundatie landbouwgronden (deelgebieden zie figuur 4.2) grasland

bouwland

grasland

bouwland

(ha)

(% van totaal)

1. Castelré (west)

2. Kromme Hoek (midden)

3. Stroomgebied Marksken (oost)

Uit tabel 4.2 volgt dat in Castelré en het stroomgebied van het Marksken tijdens extreme neerslag een groter areaal landbouwgrond inundeert dan waar volgens de normen naar gestreefd wordt. Dit betreft lager gelegen gronden die door hun natuurlijke ligging langs waterlopen van oudsher met enige regelmaat onder water lopen. Deze gronden maken onderdeel uit van de natuurlijke bergingscapaciteit van het oppervlaktewater. Bovendien komen dergelijke extreme neerslaggebeurtenissen over het algemeen alleen voor in het winterseizoen waardoor schade aan landbouwgewassen als gevolg van inundatie beperkt zal blijven. Omdat gestreefd wordt naar de ontwikkeling van een robuust watersysteem met ruimte voor natuurlijke waterstromen, wordt binnen het kader van deze studie de inundatie in het landbouwgebied niet als aandachtspunt opgenomen. Waterkwaliteit In het landbouwgebied behoort de waterkwaliteit van het water in de sloten ten minste te voldoen aan de MTR. Tekenend voor de waterkwaliteit in de landbouwsloten zijn de meetgegevens in de Kromme Hoekloop en de Olgaloop. In deze lopen met landbouwwater is de norm voor stikstof overschreden met een factor 10. Ook voor alle andere lopen (Tommelsche loop en Schouwloop) wijken de waarden voor stikstof sterk af van de MTR. Overigens geldt voor al deze lopen dat de MTR voor fosfaat bijna gehaald wordt. Met betrekking tot zware metalen geldt dat koper, nikkel en zink de norm overschrijden. Kortom, de waterkwaliteit in het landbouwgebied voldoet niet aan de basiskwaliteit. Samenvatting aandachtspunten Voor de landbouwgebieden zijn de volgende aandachtspunten aanwezig: • Basiswaterkwaliteit voldoet niet aan de norm 4.2.2

Stedelijk gebied

Grondwateroverlast Bij de bepaling van aandachtspunten bij bebouwing is gebruik gemaakt van de berekende grondwaterstanden ten opzichte van maaiveldniveau (resultaat: drooglegging). Van de berekende aandachtslocaties heeft tweederde van de locaties een grondwaterstand die nul tot 20

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 44 van 68

Huidige situatie: analyse en aandachtspunten (AGOR) cm te hoog wordt berekend. In nog geen 5% van de aandachtslocaties is de berekende grondwaterstand 50 cm (of hoger) te hoog. Het is mogelijk dat het gebruikte maaiveldhoogte ter plaatse van gebouwen te laag zijn ingeschat. Gebouwen en wegen liggen namelijk meestal hoger dan het omringende maaiveld. Dit kan betekenen dat de berekende drooglegging eerder te laag is ingeschat dan te hoog. Dit idee wordt gesteund door het feit dat er geen klachten over wateroverlast in dit gebied bekend zijn. De verwachting is dan ook dat de drooglegging (doelrealisatie) in de praktijk beter is en wordt niet als aandachtpunt aangemerkt. Inundatie Inundatie in het stedelijk gebied (bebouwde percelen in het buitengebied) komt eigenlijk niet voor. De berekende inundatie bij een T=100 afvoersituatie geeft nauwelijks problemen ten aanzien van de bebouwing. Slechts bij enkele percelen staat circa 10 centimeter op maaiveld. De verwachting is dat deze percelen waarschijnlijk hoger liggen dan het hoogtebestand aangeeft, want een AHN (Algemeen Hoogte Bestand) kan een afwijking van 10 centimeter hebben, zeker in stedelijk gebied. Dit in ogenschouw nemende is de conclusie dat T=100 situatie (norm NBW) geen aandachtspunt oplevert. Waterkwaliteit Zoals genoemd in paragraaf 3.4.6 geldt ook in stedelijk gebied het (ecologisch) basisniveau en het MTR uit het WHP2+ voor oppervlaktewater en waterbodem. Samenvatting aandachtspunten Voor het stedelijk gebied zijn geen aandachtspunten aanwezig. 4.2.3

Terrestrische natuur

Aan de groene hoofdstructuur in het stroomgebied van het Merkske zijn natuurdoeltypen toegekend. Deze verschillende vegetatie(doel)soorten vereisen een bepaalde grondwaterstand (voornamelijk GVG) en eventueel kwel. Sommige natuurdoeltypen hebben zeer lage eisen (zoals de hoger gelegen droge bossen) ten aanzien van de grondwaterstanden en andere hebben natuurdoeltypen zeer strenge eisen(zoals de kwelafhankelijke vegetaties). Voor het gebied zijn de verschillende grondwaterstanden en de kwelflux berekend. Op die manier wordt duidelijk of de hydrologie van het gebied voldoet aan de eisen die gesteld worden vanuit de gewenste vegetatie. In bijlage 2 zijn de verschillende grondwaterstanden, komende uit de rekenexercitie, gepresenteerd in kaart 4, 5 en 6. Algemeen geldt dat de grondwaterstanden voor de droge natuur in het stroomgebied van het Merkske nagenoeg goed zijn. De IGA is erop gericht het stroomgebied te vernatten en richt zich vooral op de natte natuur. Om die reden zijn op de uiteindelijke (doelrealisatie)kaarten de droge natuurgebieden sowieso groen gekleurd. Wat opvalt is dat de GVG laag is rondom de beken in de natte natuurparel. Dit betekent dat de beken en sloten in die periode te veel draineren voor die vegetatietypen. Deze drainerende werking/diepe insnijding van de beek komt ook naar voren bij de GLG. Overigens is alleen het elzenbroekbos gevoelig voor een lage GLG. De drainerende werking van de beken en sloten is een belangrijk aandachtspunt voor de natte natuurparel. In het lage deel van het beekdal is de kwelintensiteit het hoogst. Doordat in het verleden door de boeren een uitgebreid netwerk van sloten is gegraven aan de rand van het beekdal om de kwel en het zure neerslagwater af te wateren, is de kwel die uittreedt in het maaiveld in intensiteit afgenomen. Dit en de in het verleden verminderde intensiteit van de infiltratie ter hoogte van de natuurgebieden zijn tevens redenen waarom de kwelflux zo laag is.

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 45 van 68

Huidige situatie: analyse en aandachtspunten (AGOR) Het Merkske stroomgebied wordt beïnvloed door een aantal middelgrote Belgische grondwaterwinningen. Deze pompen samen circa 21 miljoen m3 grondwater per jaar uit het diepe watervoerende pakket op. De stijghoogte is daardoor, rondom de Halsche Beemden, met 40-60 cm gedaald. Ook de grondwaterwinningen voor beregening in droge perioden wordt geschat op 1 miljoen m3 per jaar. Deze onttrekkingen uit het diep watervoerende pakket vindt circa 30-40 dagen per jaar plaats met als gevolg een tijdelijke sterke daling van de stijghoogte. Na het stoppen van de winningen herstelt de stijghoogte zich weer maar dat duurt meestal circa 1 maand. Deze verlagingen in het diepe systeem kan een reductie van de kwel in het beekdal tot gevolg hebben [9]. De doelrealisaties voor natuur zijn op kaart 11 in bijlage 2 weergegeven. In de tabellen 4.3 t/m 4.5 is voor zowel de kwelafhankelijke als onafhankelijke natuur de doelrealisatie voor kwel, GVG, GLG, droogtestress en de totale doelrealisatie weergegeven. De totale doelrealisatie is bepaald door de afzonderlijke doelrealisaties met elkaar te vermenigvuldigen. Tabel 4.3

Doelrealisatie natuur Castelré (deelgebieden zie figuur 4.2) Oppervlak

Doelrealisatie

kwel

GVG

GLG

droogtestress

totaal

[ha]

(%)

Kwel afhankelijke natuur

61%

47%

91%

98%

28%

droge natuur

152

100%

94%

100%

78%

72%

Niet kwel afhankelijke natuur

216

100%

63%

99%

83%

53%

Totaal

438

94%

71%

98%

83%

56%

Tabel 4.4

Doelrealisatie natuur Kromme Hoek (deelgebieden zie figuur 4.2) Oppervlak

Doelrealisatie

kwel

GVG

GLG

droogtestress

totaal

[ha]

(%)

Kwel afhankelijke natuur

65%

39%

65%

100%

34%

droge natuur

100%

96%

100%

95%

92%

Niet kwel afhankelijke natuur

100%

39%

98%

86%

33%

Totaal

141

92%

52%

91%

92%

47%

Tabel 4.5

Doelrealisatie natuur Stroomgebied Marksken (deelgebieden zie figuur 4.2) Oppervlak

Doelrealisatie

kwel

GVG

GLG

droogtestress

totaal

[ha]

(%)

Kwel afhankelijke natuur

116

52%

26%

91%

98%

14%

droge natuur

219

100%

98%

100%

94%

92%

Niet kwel afhankelijke natuur

100%

54%

100%

89%

50%

Totaal

428

87%

69%

98%

94%

62%

De droge (multifunctionele) bossen gelegen aan de oostkant van het stroomgebied hebben een zeer hoge doelrealisatie. Daarentegen heeft de natuur gelegen in de natte natuurparel gemiddeld een zeer lage doelrealisatie, veelal te wijten aan de lage grondwaterstanden in het voorjaar en de lage kweldruk voor de kwelafhankelijke natuur. Inundatie en waterkwaliteit Met behulp van het grondwater- en oppervlaktewatermodel zijn extreme neerslag-afvoer situaties berekend. Hieruit blijkt dat in het plangebied, ook volgens het waterschap Brabantse Delta, bij hevige neerslagsituaties langs de beken inundaties voorkomen. Bij een natuurlijk beekdal horen natuurlijk ook overstromingen! Zodoende ook op de natuurgebieden in het beekdal van het Merkske. In een situatie van extreme neerslag die gemiddeld circa vaker dan één keer per 10 jaar voorkomt (oftewel een herhalingstijd van 10 jaar) wordt al veel inundaties

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 46 van 68

Huidige situatie: analyse en aandachtspunten (AGOR) berekend in de natuurgebieden. Zeker 94 hectare natuurgebied (EHS) is in die situatie geïnundeerd. De gemiddelde waterdiepte over die 94 hectare natuurgebied is circa 15 cm (van 10 cm tot zelfs bijna 50 cm waterdiepte) en de gemiddelde inundatieduur is 12 uur. Bijna alle inundatie van de natuurgebieden vindt plaats in de natte natuurparel. In hoofdstuk 3 is vermeld dat inundatie in natuurgebieden op zich geen probleem is als aan de, in paragraaf 3.4.3 gestelde, voorwaarden wordt voldaan. Voor natuurdoeltypen elzenbroekbos, moeras en bloemrijk grasland is de inundatie met nutriëntrijk water en slib geen enkel probleem. Bij onder andere vochtig schraalland is er bij langdurige inundatie wel een risico op verrijking van de bodem. Het blijkt dat vanuit het beekwater zelf (in opgeloste vorm) weinig aanvoer naar de overstroomde gebieden plaatsvindt en dat het achterblijvende sediment op termijn de oorzaak van de toenemende voedselrijkdom is. In het geval van het Merkske is bekend dat veel slib wordt afgezet bij een overstroming [9]. Uit onderzoek blijkt dat, als de gebieden goed worden beheerd en de waterhuishouding intact is (hoge grondwaterstanden en ondiepe kwel), op regelmatig overstroomde gebieden goed ontwikkelde dotterbloemhooilanden en grotezeggenvegetaties voor te komen, vegetatietypen die ook in natuurlijke situaties kenmerkend zijn voor midden- en benedenlopen van laaglandbeken. Echt laagproductieve vegetaties komen alleen voor aan de randen van het overstromingsvlaktes en de hoogproductieve ruigtes beperken zich bij goed beheer tot de oeverzone [24 en 31]. De verrijking van de bodem vanuit inundatie wordt echter nu niet als een aandachtpunt gezien. Het uitgangspunt is dat de waterkwaliteitsoplossingsrichtingen vanuit de IGA in combinatie met alle toekomstige KRW-maatregelen, de waterkwaliteit zodanig verbetert dat inundatie op een schraalland geen aandachtspunt meer is. Grondwaterkwaliteit Ten aanzien van de grondwaterchemie zijn onvoldoende gegevens beschikbaar om na te kunnen gaan of de grondwaterkwaliteit belemmerend is voor de ontwikkeling van de gewenste natuurdoeltypen. Vanuit onderzoek naar grondwaterkwaliteitsaspecten bij vernatting van verdroogde natte natuurparels in Noord Brabant (onderzoekscentrum Beware i.o.v. provincie Noord Brabant (2007)) is wel gebleken dat sulfaatconcentraties binnen de natte natuurparels van het Merkske een aandachtspunt vormen. Samenvatting aandachtspunten Voor de terrestriche natuur zijn de volgende aandachtspunten aanwezig: • Te lage grondwaterstanden, als gevolg van de drainerende werking beken en waterlopen • Sulfaatconcentraties binnen de natte natuurparels van het Merkske vormen een aandachtspunt • Te lage intensiteit van het (in het maaiveld) uittredende kwel, uit te splitsen in verschillende oorzaken: ° Gegraven sloten om het kwel- en zure regenwater af te voeren; ° Intensief ontwateringstelsel voor de landbouw, waardoor infiltratie is verminderd; ° Grondwateronttrekkingen ten behoeve van drinkwaterwinning; ° Grondwateronttrekkingen voor beregening landbouwgronden. 4.2.4

Waternatuur en viswater

De beken het Merkske, het Marksken en de Schouwloop hebben de functie waternatuur. Alleen het Merkske zelf heeft ook de functie viswater toegewezen gekregen. Waternatuur Het toetsen van de beken met de functie waternatuur ten aanzien van de inrichting en het ecologisch functioneren is op twee manieren uitgevoerd. Allereerst is de STOWA beoordelingsmethodiek gebruikt om de huidige toestand van de beken weer te geven en te toetsen. Vervolgens zijn de beken getoetst aan het streefbeeld zoals weergegeven in bijlage 3.

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 47 van 68

Huidige situatie: analyse en aandachtspunten (AGOR) Tabel 4.6

Toetsing aan STOWA-beoordelingssysteem voor stromende wateren Merkske 210.201

Karakteristiek

Merkske 210.202

Noordermark 210.204

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2000 2001 2002 2003 2004 2000 2001 2002 2003 2004

Stroming

III

Substraat

III

Saprobie

III

Trofie

III

Voedselstrategie

III

II II

Opvallend zijn de â&#x20AC;&#x2DC;laagsteâ&#x20AC;&#x2122; niveaus voor met name de karakteristiek substraat en voedselstrategie; dit wil zeggen dat de habitatvariatie in het beeksysteem onvoldoende is. Vooral het aandeel knippers is te gering. De onnatuurlijke beekdynamiek en de hierdoor afwezige erosie- en sedimentatieprocessen kan ook als mogelijke oorzaak van de lage score worden aangemerkt. De doelstelling in het Merkske ligt voor alle karakteristieken echter hoger (hoogste of bijna hoogste niveau). Het Merkske is nabij monsterpunt 210.201 genormaliseerd waardoor substraat en voedselstrategie slecht scoren. Bij monsterpunt 210.202 ontbreekt de nodige begeleidende beplanting en bij 210.204 is het te eutroof en de organische belasting is hoog waardoor het bodemsubstraat bestaat uit zuurstofconsumerend slib. Het beeksysteem is op verschillende plaatsen drastisch aangepast. Zo is deze, ten opzichte van de natuurlijke situatie, op verscheidene plaatsen rechtgetrokken, verdiept, opgevuld of verplaatst. In het Merkske zelf waren diepe stroomkuilen aanwezig die met puin zijn dichtgegooid. Meer aandachtspunten ten aanzien van het streefbeeld zijn opgenomen in bijlage 4. Viswater Uit een toetsing aan de AMvB voor Karperachtigen blijkt dat voor zuurstof de Noordermark in de meest recente jaren niet voldoet. Het zuurstofgehalte zit daar soms net tussen 5 (MTR) en 6 mg/l (viswaternorm). Op basis van maandelijkse gegevens lijkt sprake te zijn van een negatieve trend, niet alleen in de Noordermark, maar ook in het Merkske [15]. Minimumwaarden zijn vooral in de Bovenmark erg laag, in 2004 en 2005 lagen minimumwaarden rond de 3 mg/l, in de jaren daarvoor nog lager. Oorzaken van lage zuurstofconcentraties kunnen worden gevormd door ongezuiverde lozingen en overstorten. In 2006 is opnieuw visstandonderzoek uitgevoerd in het Merkske, zie [14]. De score voor het Merkske op de KRW-maatlat is met behulp van deze studie berekend op 0,50. Deze score geeft aan dat het water in een matige ecologische toestand verkeert uitgaande van de natuurlijke referentie voor vis (type R4). Het niet behalen van de Goede Ecologische Toestand (GET) is deels veroorzaakt door het niet vangen van de beekprik (is uitgestorven in West-Brabant). Het Merkske vormt geen aandachtspunt voor de vismigreerbaarheid. De enige stuw in het Merkske is reeds vispasseerbaar gemaakt en in de Schouwloop zijn stuwen afwezig, waardoor de vissen tot zeer ver kunnen optrekken. Uit een visstandonderzoek uit 1994 blijkt dat de populatie in het Merkske voor de helft uit stromingsminnende soorten als Bermpje, Riviergondel en Kopvoorn bestond. Ook werd het tiendoornig Stekelbaarsje (langzaam stromende of stagnante wateren) in kleine hoeveelheden gevangen. Tevens zijn enkele meldingen van vangsten van de kleine Modderkruiper in het Merkske en zijlopen bekend. Kijkende naar het streefbeeld van de verschillende beken was de vispopulatie toen redelijk. Uit visstand onderzoek uit 2006 blijkt dat behalve de Kleine modderkruiper de in 1994 gevangen stromingsminnende soorten nog voorkomen. Het aantalspercentage is aan de lage kant wat te wijten is aan het ontbreken van specifieke habitats (stroomkuilen) en de kwaliteit van habitats. Ook kunnen zogenaamde "recet-momenten" zuurstofschommelingen beneden de 5 mg/l vanwege incidentele lozingen, oppervlakkige afspoelingen en zuurstofconsumerende slibafzettingen, jaarlijks leiden tot een hoog percentage van afsterving van viseieren, larven en juveniele vis.

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 48 van 68

Huidige situatie: analyse en aandachtspunten (AGOR) Samenvatting aandachtspunten Voor de waternatuur en viswater zijn de volgende aandachtspunten aanwezig: • Habitatvariatie en stromingsvariatie is in het beeksysteem van het Merkske en zeker die van de Schouwloop en het Marksken onvoldoende aanwezig; • Onvoldoende morfodynamiek van alle beken door gebrek aan substraatvariatie. • Het Merkske (beneden en bovenloop) is te diep; • De beekbegeleidende begroeiing is bij alle beken te weinig aanwezig; • Voor alle beken geldt dat de stroomsnelheden bij zomerafvoer te laag zijn en bij piekafvoeren te hoog; • Schouwloop en Marksken vertonen geen meandering; • Het water in de beken is te voedselrijk en de organische belasting is te hoog; • Lage zuurstofconcentraties in het Merkske als gevolg van ongezuiverde lozingen en overstorten. 4.2.5

Ecologische verbindingszone

In de huidige situatie zijn de EVZ’s Schouwloop/Marksken, Olgaloop en Tommelse Loop niet gerealiseerd, en functioneren ook niet als dusdanig. Voor de EVZ’s in het plangebied geldt dat ze langs waterlopen liggen. De gronden die grenzen aan de waterlopen zijn momenteel in gebruik als agrarisch gebied. Het waterschap heeft slechts op enkele plaatsen percelen in eigendom die deel uit kunnen maken van de EVZ’s. Omdat de EVZ’s nog niet gerealiseerd zijn, functioneren ze op dit moment voor de meeste soorten ook niet als dusdanig. De zones die gesitueerd zijn langs waterlopen vervullen op dit moment waarschijnlijk al een functie voor amfibieën, macrofauna, libellen, vlinders en vogels. Voor de meeste soorten geldt echter dat er nog barrières aanwezig zijn zoals wegen en stuwen. Vissen kunnen geen gebruik maken van de EVZ’s, omdat op diverse plaatsen stuwen aanwezig zijn. Dit is alleen maar van belang als de waterloop een redelijk potentie voor vis heeft. Het Merkske en de Schouwloop zijn hiervoor de belangrijkste wateren. Deze dienen vrij optrekbaar te zijn en zijn dat ook (geen stuwen in aanwezig). Ook de Olgaloop en Tommelse Loop moeten vrij optrekbaar zijn, dus de migratie knelpunten moeten daar ook worden opgelost. Op een aantal plaatsen heeft de watergang een begeleidende vegetatie met bomen en struweel, echter op het overgrote deel van de geplande EVZ’s is geen beplanting aanwezig. Hierdoor kunnen deze niet gebruikt worden door soorten die gebruik maken van lijnvormige elementen in het landschap zoals vogels, kleine zoogdieren en vleermuizen. Samenvatting aandachtspunten Voor de ecologische verbindingszones zijn de volgende aandachtspunten aanwezig: • Op verschillende plaatsen ontbreekt begeleidende relevante vegetatie met bomen en struweel en zijn de beekprofielen niet natuurlijk; • Ecologische verbindingszones te droog; • In alle EVZ’s zijn nog barrières aanwezig in de vorm van wegen/duikers en stuwen. 4.2.6

Waterkwaliteit

In het gebied zijn 12 meetpunten voor waterkwaliteit bekend. Van alle punten zijn gegevens bekend, zij het soms beperkt. De gemeten waterkwaliteit is getoetst aan de MTR-toetsing. Ook zijn de waterbodems beoordeeld en is bepaald wat de herkomst is van de stoffen die de kwaliteitsnormen overschrijden. MTR-toetsing Het stroomgebied van het Merkske ligt hoofdzakelijk in landbouwgebied met een vermestingsproblematiek. Zowel stikstof- als fosfaatconcentraties zijn hoog en overschrijden op bijna alle meetpunten de MTR norm. Het fosfaatgehalte overschrijdt de norm bijna overal met factor 1 tot 2. Voor de Staakheuvelse loop en de Bovenmark ligt dit nog iets hoger (resp. factor

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 49 van 68

Huidige situatie: analyse en aandachtspunten (AGOR) 2,6 en 3,3). Het stikstofgehalte overschrijdt de norm in het Merkske, Bovenmark en Noordermark met ongeveer factor 3. In het Marksken en diens aanvoerende takken is dit zelfs factor 5 tot 6, en in de Kromme Hoekse loop en Olgaloop is de overschrijding zelfs groter dan factor 10! Voor deze bovenstroomse wateren geldt dat dit alleen gebaseerd is op het jaar 2000, waarna mogelijk nog een verbetering is opgetreden. Uit een trendanalyse van de jaren19801999 van het meetpunt bij Steenenbrug (210201) bleek een lichte verbetering van de nutriëntenconcentraties in het totale stroomgebied, met uitzondering van het nitraatgehalte. In de Noordermark en ‘t Merkske wordt zo nu en dan nog de norm voor ammonium overschreden [9], maar veel minder vaak dan eind vorige eeuw. Deze trend lijkt in recente jaren door te zetten. Het lijkt misschien raar dat Merkske op het meest stroomafwaarts gelegen punt altijd schoner is dan meer stroomopwaarts. Dit wordt echter verklaard door het optreden van diepe kwel tussen beide punten. De veranderde mestgift (bodem injecties) hebben de bron blijkbaar niet doen afnemen, het overschot komt nu via grond en grondwater in het oppervlaktewater [9]. Met betrekking tot zware metalen geldt dat koper, nikkel en zink de norm overschrijden. Nikkel is het meest opvallend, dit overschrijdt overal ruimschoots (factor 2 tot 5) de norm. Koper is incidenteel gemeten, in alle gevallen net iets boven de norm. En zink is alleen in de Bovenmark gemeten (twee jaren), één keer werd de norm overschreden (<factor 2). Zuurstofgehalte is in de Bovenmark vaak erg laag, in 2004 en 2005 lagen minimumwaarden rond de 3 mg/l, in de jaren daarvoor nog veel lager. In het Merkske zelf zijn juist in de laatste twee jaren de minimumwaarden erg laag. Waterbodem De waterbodemkwaliteit is niet recent bepaald. Er is alleen in 2002 in het Merkske een waterbodemonderzoek uitgevoerd. Uit dit onderzoek blijkt dat de waterbodem in het Merkske niet verontreinigd is en de MTR-normen niet worden overschreden. Herkomst stoffen Nederlandse deel

Uit een landelijk model voor het bepalen van de herkomst van stoffen blijkt dat de te hoge gehalten voedingsstoffen (N en P) in het Nederlandse deel van het stroomgebied voor het grootste deel afkomstig zijn vanuit uitspoeling van de landbouwen natuurgronden (uitspoeling: 91%) en het meemesten van sloten (7%). De zware metalen zink, nikkel en koper zijn vooral afkomstig van uitspoeling uit de landbouw. Een hoge achtergrondbelasting is voor zware metalen niet ongewoon. Voor heel Nederland geldt dat de uitspoeling van koper, nikkel en zink uit het landelijk gebied een belangrijke bijdrage aan de belasting van het oppervlaktewater vormt (30-50%). Voor zink en nikkel is de bijdrage van uitspoeling in het Nederlandse deel van het stroomgebied van het Merkske is echter duidelijk groter (80 – 98%). Er zijn twee overstorten in Nederland, die beide een kleine omvang hebben en voldoen aan de basisinspanning. Van een van beide (nabij Baarle-Nassau, lozend op de Schouwloop) is bekend dat de invloed ervan verwaarloosbaar is ten opzichte van de totale nutriëntenbelasting van de Schouwloop [1]. De interne eutrofiering is niet meegenomen in de herkomst van stoffen. Maar het is bekend dat als gevolg van de lage waterstanden van het Merkske in de zomer er mineralisatie van het veen optreedt, waardoor extra nutriënten beschikbaar komen (interne eutrofiering). Vanuit België

Uit meetgegevens en berekeningen blijkt dat 35 tot 40% van de vrachten aan voedingstoffen in het Merkske dat uitstroomt in de Mark, afkomstig is uit België (via de Noordermark). Een uitsplitsing in bijdragen per bron is in België niet bekend. Echter dat de lozingen van de RWZI Zondereigen in de Noordermark een behoorlijk aandeel in de vracht van ammonium (24%) en fosfaat (42%) heeft, is wel bekend [9]. Ook komen in het Belgische deel van het stroomgebied

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 50 van 68

Huidige situatie: analyse en aandachtspunten (AGOR) overstorten en ongezuiverde lozingen voor, die naar verwachting een aanzienlijke bijdrage kunnen vormen op de nutriëntenbelasting en zware metalen. Voor het totale stroomgebied geldt uitspoeling van landbouwgronden als belangrijkste oorzaak, maar de ongezuiverde lozingen in België en de KRWZ in Zondereigen leveren waarschijnlijk ook een significante bijdrage. Samenvatting aandachtspunten Voor de fysisch chemische waterkwaliteit zijn de volgende aandachtspunten aanwezig: • Eutrofiering en verontreiniging van de sloten en beken door uitspoeling van nutriënten en zware metalen van de landbouwgronden (Nederland en België); • Ongezuiverde lozingen in België en de KRWZ in Zondereigen leveren waarschijnlijk ook een significante bijdrage aan de eutrofiering en de hoge concentraties zware metalen in het oppervlaktewater; • Lage zuurstofconcentraties in het Merkske als gevolg van ongezuiverde lozingen en overstorten. 4.3

Samenvatting

Op basis van de analyse geeft onderstaande tabel een samenvatting van de realisatie van het streefbeeld voor elk van de functies in het beekdal. Functie

Streefbeeld

Landbouw

Realisatie streefbeeld

Doelrealisatie landbouwopbrengst >=90%

Oppervlaktewaterkwaliteit voldoet aan MTR

Oppervlaktewater voldoet aan STOWA basisniveau klasse 3

Geen wateroverlast door inundatie

(watersysteem voldoet aan werknormen NBW) Stedelijk gebied

Geen grondwateroverlast

Geen wateroverlast door inundatie

(watersysteem voldoet aan werknormen NBW) Terrestrische

Voorjaarsgrondwaterstand nat natuurgebied ligt aan maaiveld

natuur

(doelrealisatie natte natuur >=70%) Voldoende kwel aanwezig

Eventueel inundatiewater is niet vervuild noch geëutrofieerd

Oppervlaktewaterkwaliteit voldoet aan MTR

Waterbodemkwaliteit voldoet aan MTR

Waternatuur, viswater, waterkwaliteit

Geen migratiebarrières

Ecologisch streefbeeld (zie bijlage 3)

Gezonde, evenwichtige visstand

Geen migratiebarrières

EVZ

Toelichting realisatie streefbeeld:

1 Nauwelijks

2 Gering

3 Matig

4 Goed

5 Zeer goed

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 51 van 68

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 52 van 68

Verkenning oplossingsrichtingen

5.1

Inleiding

Afgaande op de aandachtspunten die volgen uit de analyse van hoofdstuk 4 zijn de grote elementen in de problematiek van het beekdal voornamelijk de waterkwaliteit, de afvoerdynamiek, de (te) lage grondwaterstanden en te weinig kwel in de natte natuurparel. Voor verbetering van de waterkwaliteit kan aangesloten worden op lopende initiatieven. Het gaat daarbij onder andere om initiatieven vanuit het Belgische ruilverkavelingsproject Zondereigen, waar de kernen Ginhoven en Gel worden aangesloten op de RWZI Zondereingen, ontwikkeling van kleinschalige RWZIâ&#x20AC;&#x2122;s en verscheidene helofytenfilters worden aangelegd. Ook het akkerrandenproject van het waterschap kan op worden aangesloten in combinatie met de aanleg van bufferstroken. Om een beeld te krijgen van de mogelijkheden in het gehele beekdal voor het zoeken naar maatregelen, zijn in dit hoofdstuk enkele oplossingsrichtingen op grote schaal doorgevoerd in modelberekeningen en vervolgens geanalyseerd. Deze oplossingsrichtingen richten zich alleen op de waterkwantiteitsvraagstukken in het beekdal en niet op de waterkwaliteit. 5.2

Verkennende oplossingsrichtingen

Voor de integrale gebiedsanalyse van het Merkske zijn gronden oppervlaktewatermodellen opgesteld. Deze zijn beschreven in de achtergrondrapportage. Met behulp van deze modellen kunnen de effecten van maatregelenpakketten op het gronden oppervlaktewatersysteem en op de doelrealisaties van de functies in het gebied in beeld gebracht worden. De verschillende oplossingsrichtingen zijn op grote schaal in het grondwatermodel ingevoerd en afzonderlijk doorgerekend. In deze paragraaf worden de oplossingrichtingen kort omschreven en wordt in beeld gebracht wat de effecten van de individuele oplossingrichting zijn. Van de volgende verkennende oplossingsrichtingen zijn de hydrologische effecten berekend: 1. Verondiepen van alle sloten in het landbouwgebied met 20 centimeter; 2. Verondiepen van de sloten in het landbouwgebied tot op een afstand van 500 m vanaf de natte natuurparel met 20 centimeter; 3. Verwijderen van alle buisdrainage in het landbouwgebied; 4. Verwijderen van alle detailontwatering uit het natuurgebieden, waarbij voor de afvoer van regenwater, in de natte natuurparel met onderlinge afstand van 10 m een greppel met een diepte van 0,30 m wordt gegraven; 5. Verondiepen van alle zijwatergangen met 50 centimeter; 6. Verhogen bodemniveau waterlopen met functie waternatuur met 50 centimeter. Deze maatregelen zijn fictieve maatregelen. Ze worden alleen voorgesteld als rekenkundige ingrepen in het grondwatermodel om de effecten van ontwatering, afwatering en grondwateronttrekkingen op het hydrologische systeem te bepalen. Uit deze berekeningen kan een aantal conclusies worden getrokken: Ad 1) Het verondiepen van sloten in landbouwgebied leidt lokaal tot een maximale stijging van de grondwaterstanden van eveneens 20 centimeter. In het grootste deel van het gebied waar de sloten verondiept worden, bedraagt de grondwaterstijging minder dan 10

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 53 van 68

Verkenning oplossingsrichtingen

Ad 2)

Ad 3)

Ad 4)

Ad 5)

Ad 6)

centimeter. Echter, door de stijging van de grondwaterstand neemt de kwel in kwelgebieden af. Door het wegdrukken van de kwel in de buurt van de beek, treedt de kwel nu hoger in het profiel uit en vindt op meer locaties kwel plaats en komt hoger in de wortelzone. Door de stijging van de grondwaterstanden in infiltratiegebieden neemt ook de infiltratie toe. De sloten worden over een kleiner gebied verondiept dan in oplossingsrichting 1. Hierdoor treden de effecten ook in een kleiner gebied op. De maximale stijging van de grondwaterstanden bedraagt lokaal nog wel steeds 20 centimeter. Ook de kwel en infiltratie-fluxen veranderen in een kleiner gebied dan bij maatregel 1. De kwelflux in het beekdal is daarentegen vrijwel onveranderd. Het verwijderen van drainage in de huidige landbouwgebieden leidt tot een stijging van de grondwaterstanden in de winter van circa 40 centimeter. De effecten op de grondwaterstanden in de zomer zijn beperkter (drainage heeft met name invloed op de hoge grondwaterstanden). Wederom geldt dat door de stijging van de grondwaterstanden de infiltratie in infiltratiegebieden toeneemt. Echter, door de stijging van de grondwaterstand neemt de kwel in kwelgebieden af. Door het wegdrukken van de kwel in de buurt van de beek, treedt de kwel nu hoger in het profiel uit en vindt op meer locaties kwel plaats en komt hoger in de wortelzone. Door het verwijderen van de detailontwatering uit natuurgebieden stijgen de grondwaterstanden in dat gebied. Het effect bedraagt 40 tot 60 centimeter in de winter en 20 tot 40 centimeter in de zomer. Door het aanleggen van de ondiepe greppels (voor de afvoer van regenwater) treedt nivellering op van de hoogste grondwaterstanden (lagere GHGâ&#x20AC;&#x2122;s). Door de stijging van de grondwaterstand neemt de kwel in kwelgebieden af. Door het wegdrukken van de kwel nabij de beek treedt de kwel nu hoger in het profiel uit en vindt op meer locaties kwel plaats en komt hoger in de wortelzone. Het verondiepen van de zijwatergangen leidt tot lokaal hogere grondwaterstanden. Tot op circa 200 m vanaf de watergangen bedraagt de stijging circa 10 centimeter, daarna is het effect veel minder. Door de stijging van de grondwaterstanden ter plaatse van de zijwatergangen neemt de infiltratie hier toe, maar de kwel in het beekdal neemt iets toe. Grondwaterstanden stijgen als gevolg van het verhogen van het bodemniveau van waterlopen met functie waternatuur (waterlopen in het beekdal). Het effect bedraagt maximaal 10 centimeter op circa 100 ĂĄ 150 m vanaf de waterloop. Ter plaatse van de waterlopen neemt de kwel af, deze kwel komt nu echter terecht in de gronden die aan de waterlopen grenzen (de kwelzone wordt verbreed).

De effecten van de verkennende maatregelen zijn samengevat in tabel 5.1.

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 54 van 68

Verkenning oplossingsrichtingen

Tabel 5.1

Effecten van verkennende oplossingsrichting

Verkennende oplossingsrichting

vernatting natte natuurparel 0

toename kwel

effect op inundaties

effect op natschade

effect op piekafvoer

2. Verondiepen landbouwsloten zone 500 m vanaf natte natuurparel

3. verwijderen drainage landbouw

4. verwijderen detailontwatering natuurgebied

5. verondiepen zijwatergangen

6. verhogen bodemniveau waterlopen met functie waternatuur

1. Verondiepen landbouwsloten

Toelichting: ++ is zeer positief, + is positief, 0 is neutraal, - is negatief en -- is zeer negatief

Algemene conclusies: • Om vernatting in de natuurgebieden te krijgen is intern vernatten en de beekbodems verhogen het meest effectief. • Het grootschalig vernatten van de natuurgebieden en landbouwgebieden leidt niet tot een toename van de kwelflux, maar levert wel meer kwel in de wortelzone. • Alleen het verhogen van het bodemniveau en het dempen van de overige ontwatering in het beekdal heeft als gunstig effect dat de kwel nu hoger in het profiel uittreedt en het kwelgebied groter wordt. • Alle maatregelen leiden tot een afname van de piekafvoer in het beekdal als gevolg van meer inundatie op maaiveld.

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 55 van 68

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 56 van 68

Maatregelen (GGOR)

6.1

Autonome ontwikkelingen

De belangrijkste autonome ontwikkelingen in het gebied zijn de projecten Ruilverkaveling Castelré en Zondereigen (België). Ruilverkaveling Castelré gaat medio 2007 in uitvoering. Het plan van de Ruilverkaveling Zondereigen is uitgekristalliseerd, maar waarschijnlijk zal pas in 2010 een aanvang worden gemaakt met de verdere uitvoering van de ruilverkaveling. Dit betekent dat op termijn de maatregelen worden uitgevoerd. Daardoor zijn alle maatregelen van de autonome ontwikkelingen die invloed hebben op de totale waterhuishouding (gronden oppervlaktewater), meegenomen in de berekeningen van het pakket van mogelijke maatregelen. De maatregelen zijn ook opgenomen in de maatregelenkaart, kaart 15 bijlage 2. 6.2

Toelichting mogelijke maatregelen

In onderstaande tabellen zijn per thema de mogelijke maatregelen benoemd die in het maatregelenpakket kunnen worden opgenomen. Deze maatregelen kunnen ook een advies inhouden. De genoemde termijn is de termijn waarop de maatregel gerealiseerd kan zijn. Op kaart 15 in bijlage 2 zijn de mogelijke maatregelen weergegeven. Voor de uitvoering zijn de mogelijke maatregelen een onderverdeling aangebracht in korte termijn en lange termijn. Deze fasering hangt samen met de fasering van de verschillende relevante beleidslijnen: 2008: concept stroomgebiedbeheersplan Europese Kaderrichtlijn Water (KRW) gereed 2009: definitief stroomgebiedbeheersplan KRW gereed 2015: eerste evaluatie doelen stroomgebiedbeheerplan 2021: tweede evaluatie doelen stroomgebiedbeheerplan 2030: realisatie doelen stroomgebiedbeheerplan. Op basis hiervan is de uitvoering onder te verdelen in de volgende fasen: Korte termijn: 2007 – 2015 Lange termijn: 2015 – 2030 Tabel 6.1

Mogelijke maatregelen voor knelpunten met betrekking tot herstel terrestrische natuur

Aandachtspunt

Maatregel

termijn

nummer Te lage grondwaterstanden en te lage

kwelintensiteit naar wortelzone

beekbodem Merkske, Marksken en de Noordermark (NL) verhogen

2 3

2030

Dempen sloten in natuurparel

2009-2015

verwijderen drainage (waar deze voorkomt) in natte natuurparel

2009-2015

aanleg accoladeprofielen in zijwaterlopen in de natte natuurparel

5 6

2009-2015

verwijderen detailontwatering natuurgebieden

2009-2015

Water vasthouden in infiltratiegebieden

2009-2015

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 57 van 68

Maatregelen (GGOR) Maatregel 1: De beekbodem van het Merkske (het Nederlandse deel van de Noordermark) en het Marksken worden respectievelijk met 0,5 en 0,25 meter verhoogd, waardoor de drainerende werking van de beken in de zomer en het voorjaar minder wordt (drainagebasis omhoog). Maatregel 2: Deze sloten worden dichtgegooid om zodoende de afwatering van het gebied te vertragen. Maatregel 3: Als in de aangegeven gebieden drainage voorkomt, wordt deze verwijderd. Maatregel 4: Alle leggerwaterlopen (behalve de beken) in de natte natuurparel worden aangelegd met een accoladeprofiel om zodoende een natuurlijkere inrichting te creĂŤren. Maatregel 5: Greppels/rabatten worden dichtgegooid om zodoende de afwatering van het gebied te vertragen. Maatregel 6: Door middel van de aanleg van enkele stuwtjes wordt water vastgehouden in de landbouwgebieden. Hierdoor wordt onder andere de snelle runoff niet afgevoerd, maar blijft op het maaiveld liggen. Deze snelle runoff is vaak de veroorzaker van de extreme pieken, waardoor de maatregel de dynamiek van het Merkske zal temperen. De vuistregel die is toegepast is circa 1 knijpconstructie (stuwtje) per 30 ha. Al betreft het hier landbouwgebied, het blijft van belang om juist ook in de haarvaten zoveel mogelijk (vis)migratie mogelijk te houden. Dus bij de vorm van de stuwtjes dient hiermee rekening te worden gehouden. Tabel 6.2

Mogelijke maatregelen met betrekking tot waternatuur en viswater

Aandachtspunt

Maatregel

termijn

nummer Schouwloop en Marksken vertonen geen

Marksken en Schouwloop meer laten

meandering Te weinig habitatvariatie

meanderen Herstellen stroomkuilen in het Merkske

Onvoldoende morfodynamiek

Natuurvriendelijker beheer en onderhoud

Het Merkske (beneden en bovenloop) is te

verondiepen alle beken

Laten staan van de opkomende begroeiing

Bovenstrooms water vasthouden

2030 2009-2015

(oa omgevallen bomen laten liggen)

2009-2015

diep De beekbegeleidende begroeiing is bij alle

2030

beken te weinig aanwezig Voor alle beken geldt dat de

langs de waterkant

stroomsnelheden bij zomerafvoer te laag

2009-2015

(afvoerdynamiek temperen)

zijn en bij piekafvoeren te hoog Te weinig habitatvariatie

2030 13

Graven geul nabij het Marksken

2009-2015

Maatregel 7: Het Marksken en de Schouwloop zijn nu sterk genormaliseerd. Voor een natuurlijker karakter is het verstandig deze twee beken weer te laten meanderen. Maatregel 8: De stroomkuilen in het Merkske zijn in het verleden dichtgegooid. Door deze weer te herstellen wordt de stromingsdiversiteit in de beek vergroot, hetgeen gunstig is voor de habitatvariatie. Maatregel 9 en 11 zijn beheersmatige maatregelen en zijn derhalve niet meegenomen in de berekeningen. Maatregel 10: zie maatregel 1. Maatregel 12: Zie maatregel 6.

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 58 van 68

Maatregelen (GGOR) Maatregel 13: Afgraven van een historische geulen bij het Marksken: Deze nevengeulen zijn historische lopen van het Marksken. Deze geulen zorgen voor een bredere variatie in stroomsnelheden en een uitbreiding van het leefgebied voor vissen. Tabel 6.3

Mogelijke maatregelen met betrekking tot ecologische verbindingszones

Aandachtspunt

Maatregel

termijn

nummer Profielen beek niet natuurlijk

Aanleggen natuurvriendelijke oevers van

Ecologische verbindingszones te droog

10 m breed Vanuit het project Inrichtings- en

2009-2015

beheerplanecologische verbindingszones en landschapselementen in het landinrichtingsproject ‘Baarle-Nassau’ zijn verscheidene poelen en drassige situaties gepland In alle EVZ’s zijn nog barrières aanwezig in

2009-2015

Faunapassages voor duikers en wegen

de vorm van wegen/duikers

2009-2015

Maatregel 14: Indien eenmaal langs de beken grond verworven is voor de EVZ kan hier een natuurvriendelijke oevers (drasbermen, zie figuur 6.2) van gemiddeld 10 m breed worden aangelegd. Het uitbreiden van deze natuurvriendelijke oevers naar een breedte van 25 m breedte heeft in waterhuishoudkundig opzicht weinig effect. In ecologisch opzicht is er wel een duidelijke meerwaarde als de beek kronkelt in een soort zomerbed. Dit beperkt de droogval en maakt het profiel geschikter voor paaiplaatsen. Om enige kronkeling mogelijk te maken moet de EVZ zo breed mogelijk zijn, oftewel zoveel mogelijk 25 m of breder. Maatregel 15: Onder andere tussen De Withagen en het Merkske dient een EVZ te komen bestaande uit een aantal stapstenen van waterlopen, grasland, vijf langgerekte poelen (waarvan drie in het gebied van de Bremer), struweel, houtsingels, moeras, ruigte. De invulling hiervan is al uitgewerkt (Cools, 2003). Hierin worden de benodigde maatregelen benoemd. De GHG bevindt zich hier circa 60 tot 110 cm beneden maaiveld. De GLG bevindt zich circa 130 tot 190 cm beneden maaiveld. Voor moeras (natte plekken) dient minimaal 60 tot 110 cm ontgraven te worden en voor de vijf geplande poelen circa 170 tot 210 cm (Cools 2003). Vanuit dit project wordt ook een poel aangelegd bij het Zigraeck loopje, de Singelheide en twee bij de Tommelsche loop. Maatregel 16: In de drie EVZ’s liggen enkele duikers (circa 20) die de migratie van fauna kunnen belemmeren. In verdere inrichtingsplannen van de drie EVZ’s moet worden onderzocht in hoeverre deze al passeerbaar zijn, hoe ze passeerbaar gemaakt kunnen worden of compleet verwijderd kunnen worden. Tabel 6.4

Mogelijke maatregelen voor knelpunten met betrekking tot de waterkwaliteit

Aandachtspunt

Maatregel

termijn

nummer

•

Basiswaterkwaliteit voldoet niet aan de

Actief randenbeheer (=droge

bufferstroken) natte bufferzones landbouwgebieden

verschralen, afgraven grond om nalevering

norm;

•

Eutrofiering en verontreiniging van de

2009-2015

sloten en beken.

2009-2015 tegen te gaan (alleen in natuurgebieden)

•

Eutrofiering en de hoge concentraties

2030

Alle maatregelen vanuit RVK Zondereigen

zware metalen in het oppervlaktewater;

•

Lage zuurstofconcentraties in het Merkske

•

Organische belasting is te hoog

2030

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 59 van 68

Maatregelen (GGOR)

Maatregel 17: Voorgesteld wordt om op de locaties waar geen natte bufferstrook wordt aangelegd, zoveel mogelijk droge bufferstroken toe te passen via het Actief Randen Beheerproject, dat in 2007 met een nieuwe fase begint. Agrariërs kunnen zich hiervoor inschrijven op basis van vrijwilligheid. Er zijn geen voorwaarden gesteld voor het aanmelden, behalve dat de naastgelegen sloot watervoerend moet zijn. In deze nieuwe fase zullen de stroken 4 m breed worden zowel voor gras- als voor bouwland (med. R. Rijken, WBD). Maatregel 18: Voorgesteld wordt om zoveel mogelijk natte bufferstroken aan te leggen, gekoppeld aan de te realiseren ecologische verbindingszones vanwege het principe ‘werk met werk maken’. Aangezien er ook een wens is om natuurvriendelijke oevers aan te leggen ligt het voor de hand om in het ontwerp deze beide aspecten zoveel mogelijk te combineren. Natte bufferstroken zijn het beste te realiseren via beheersovereenkomsten met aanliggende eigenaren/gebruikers (bij voorkeur op niet gedraineerde gronden). Maatregel 19: Indien enkele gronden in de natuurgebieden te veel voedingstoffen bevat kan ervoor gekozen worden om deze af te graven en zodoende de voedingstoffen af te voeren naar buiten het stroomgebied. Waar dit eventueel moet gebeuren zal nog moeten worden uitgezocht. 6.3

Effecten maatregelen

6.3.1

Algemeen

Het maatregelen grijpen in op een groot aantal aspecten en kenmerken in het gebied. Zo wordt de afvoer vanuit het stroomgebied getemperd (piekreductie en waterberging), worden hogere grondwaterstanden bereikt (terrestrische natuur en landbouw), wordt een impuls gegeven aan de waterkwaliteit en voldoen de beken meer aan hun streefbeeld (waternatuur en viswater). Met het modelinstrumentarium zijn de effecten van de mogelijke maatregelen berekend. De effecten op de GVG, kwel en wegzijging, inundaties en doelrealisaties zijn op kaart 16 t/m 19 weergegeven in bijlage 2. De effecten worden hieronder allereerst algemeen voor het gehele stroomgebied beschouwd. Daarnaast is per deelgebied dieper ingegaan op de effecten op de landbouw en terrestrische natuur. Grondwater natuur, landbouw en stedelijk gebied De verhoging van de beekbodem en het verwijderen van afwateringmiddelen heeft tot gevolg dat de gemiddelde laagste- en voorjaarsgrondwaterstanden hoger komen te liggen en zodoende betere randvoorwaarden zijn gecreëerd voor de terrestrische natuur. Deze verhoging van de grondwaterstanden zorgt ervoor dat de kweldruk in het Merkskedal (vooral in de buurt van de beek) enigszins is afgenomen, maar door het wegdrukken van de kwel nabij de beek treedt de kwel nu hoger in het profiel uit en vindt op meer locaties kwel plaats. Dus het gebied waar kwel voorkomt is als gevolg van de maatregelen toegenomen. Hierdoor ontvangt 82% van het areaal aan kwelafhankelijke natuur ook daadwerkelijk kwel (in de huidige situatie was dit 58%). Dit en het verhogen van de GVG heeft tot gevolg dat de doelrealisatie van de natte natuur met 36% (kwelafhankelijk) en 14% (kwel onafhankelijk) toeneemt. In totaal stijgt de doelrealisatie van 58% naar 70%. Algemeen geldt dat hydrologische randvoorwaarden voor de (hoger liggende) droge natuur in het stroomgebied van het Merkske goed zijn. Doordat bijna alle maatregelen in het stroomgebied erop gericht zijn om het gebied te vernatten, komt het voor dat de randvoorwaarde ten behoeve van dat natuurdoeltype enigszins kan verslechteren. Dit wil echter niet zeggen dat dit een negatief effect is. Sterker nog, vernatting kan zelfs betekenen dat hogere natuurwaarden mogelijk worden. Het wordt dus gezien als een verbetering voor de natuur ook al betekent dat een verslechtering van de randvoorwaarden voor het huidige natuurdoeltype. Om die reden is bij de beschrijving van de effecten alleen de natte natuur behandeld en is de droge natuur sowieso groen gekleurd in de kaarten.

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 60 van 68

Maatregelen (GGOR) Voor het gehele stroomgebied geldt na uitvoering van de maatregelen, die erop gericht zijn het natuurgebied natter te krijgen, nauwelijks een verslechtering in de (grondwatergerelateerde) randvoorwaarden voor de landbouw. Alleen direct langs de beken en hoofdwaterlopen wordt de situatie zeer marginaal slechter. De doelrealisatie van de landbouw is weergegeven op kaart 18. De totale doelrealisatie van landbouw voor het hele studiegebied bedraagt nog steeds 94%. De bebouwde percelen in het buitengebied liggen niet of nauwelijks in de gebieden waar als gevolg van de maatregelen vernatting optreedt, waardoor geen negatief effect of anders gezegd geen aandachtspunt is ontstaan. Oppervlaktewater (Inundatie en piekafvoerreductie) De overstromingen vanuit de beken vinden in de huidige situatie al plaats en nemen door het verhogen van de beekbodems zelfs in omvang en frequentie toe. De beekbodemverhoging verminderde namelijk de afvoercapaciteit van de beken zodat eerder (vaker) water in het beekdal wordt geborgen zodat de omvang van de inundatie toeneemt: de inundatie neemt bij een afvoersituatie van eens per 10 jaar in de natte natuurparel toe met 72%. In die situatie inundeert maarliefst 162 ha natuurgebied. In de natuurgebieden van het Merkske die overstromen komt, na uitvoering van de maatregelen, kwel en komen hogere grondwaterstanden voor. Volgens onderzoek (zie paragraaf 4.2.3) hoeven deze overstromingen niet negatief te zijn voor de ontwikkeling de gewenste natuur. Daarnaast kan, als blijkt dat sommige delen toch teveel worden benadeeld, ervoor gekozen worden deze gebieden te vrijwaren van overstroming middels de aanleg van kaden of andere lokale maatregelen. Ook in de landbouwgebieden neemt de berekende inundatie bij extreme neerslag-afvoer gebeurtenissen als gevolg van de verhoging van beekbodems (minder afvoercapaciteit) en vooral de knijpconstructies ten behoeve van de afvlakking van de piekafvoer toe. Hierbij dient opgemerkt te worden dat met lokaal maatwerk en bijvoorbeeld een seizoensafhankelijk beheersregime, mogelijke negatieve effecten voor een groot deel voorkomen kunnen worden. Lokaal maatwerk kan bijvoorbeeld bestaan uit een nadere detailuitwerking van de dimensionering van de stuwtjes of het verbreden van de dwarsprofielen van waterlopen ter compensatie van de verminderde afvoercapaciteit door bodemverhoging. De toename van de inundatie in de beekdalen en op de hoger gelegen landbouwgronden heeft overigens een positief effect op de afvoer naar de Mark. Door de extra berging en verminderde afvoercapaciteit wordt deze gereduceerd. De piekafvoer vermindert met gemiddeld 9% en de gemiddelde afvoer met gemiddeld 3%. Dit is voor een groot deel het gevolg van de verminderde afvoercapaciteit van de beeklopen en de navenant extra waterberging in de beekdalen, en in mindere mate van het bovenstrooms vasthouden van water in de haarvaten met de knijpconstructies. Fysisch chemische waterkwaliteit Uit de knelpuntenanalyse is naar voren gekomen dat zowel de stikstof- als fosfaatconcentraties hoog zijn en overschrijden op bijna alle meetpunten de MTR norm. Deze stoffen zijn hoofdzakelijk afkomstig vanuit de landbouw. Het landbouwgebied neemt in areaal na inrichting van de EHS af met 630 ha (25% huidige areaal landbouwgrond). Dit betekent een verminderde mestgift naar de bodem en zal in de toekomst een verlaging van de concentratie in de oppervlaktewateren geven. Zover is het nog niet, want de bodem is nu ‘opgeladen’ met vooral fosfaat en deze zal de komende 30 jaren nog veel naleveren. Ditzelfde geldt voor de zware metalen. Ook veel van deze probleemstoffen zijn afkomstig vanuit België. Ook daar worden maatregelen voorgesteld die de vracht van deze stoffen naar Nederland zal doen verminderen: bv. de aanleg helofytenfilters, ongezuiverde lozingen aansluiten op riolering en de ontwikkeling van kleinschalige RWZI’s. Hoe efficiënt deze maatregelen zijn is niet in te schatten, maar een lichte verbetering is zeker te verwachten.

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 61 van 68

Maatregelen (GGOR) De aanleg van bufferstroken zorgt ervoor dat minder nutriënten in het oppervlaktewater terechtkomen. De effectiviteit van bufferstroken is echter van veel factoren afhankelijk. In alle gevallen geldt dat de hoeveelheid nutriënten die door meemesten in de sloot terechtkomt, sterk vermindert. In project Actief Randenbeheer Brabant (ARB) werd een reductie van 50 tot 89% gevonden (Praktijkonderzoek Plant en Omgeving, 2003). De uitspoeling wordt verminderd door bufferstroken, bijv. via opname door planten en denitrificatie, maar algemeen geldende verwijderingspercentages zijn hiervoor nog niet te geven. In het algemeen kan gesteld worden dat in natte bufferstroken veel stikstof verwijderd wordt door denitrificatie (30-95%, Stowa, 1998). De verwijdering van fosfor is in natte bufferstroken veel beperkter. Dit treedt alleen op door opname in en afvoer van vegetatie. Verder zijn langs gedraineerde percelen bufferstroken alleen dan zinvol, wanneer drainwater door een natte bufferstrook wordt geleid. Onderzoek naar andere effectgerichte maatregelen als een zuiveringsmoeras of helofytenfilters leveren niet het gewenste resultaat. Het ruimtegebruik voor deze maatregelen is dermate groot en dat ze vanuit praktisch en financieel oogpunt niet realistisch zijn. [1] De waterkwaliteit zal als gevolg van de maatregelen verbeteren, maar het streefbeeld van de fysisch chemische waterkwaliteit zal naar verwachting niet worden gehaald. Veel van de stoffen zijn direct afkomstig vanuit de landbouw en in deze visie is er vanuit gegaan dat deze veelal blijft gehandhaafd. Zelfs bij een reductie van bijvoorbeeld 50% totaal stikstof (door bijvoorbeeld de aanleg van de bufferstroken) zal in geen enkele beek of zijwatergang de MTR voor totaal stikstof worden gehaald. Het is raadzaam om na de aanleg van de bufferstroken in een substroomgebiedje, van bijvoorbeeld de olgaloop, benedenstrooms intensiever te monitoren en zodoende meer informatie boven water te krijgen over de effectiviteit van de bufferstroken. Waternatuur en viswater Door de aanplant van meer beekbegeleidende begroeiing als bomen langs de beken zorgt voor een aanzienlijke verbetering van landschap en vegetatie. Daarnaast zorgt de verondieping van de beken ervoor dat aan het streefbeeld voor de waterdiepte (was te diep) en insnijding wordt voldaan. Het herstellen van de stroomkuilen in het Merkske en de Noordermark geven een zeer goede impuls voor de variatie in substraat en bodem. Hierdoor krijgen processen als sedimentatie en erosie meer kans. Door de hermeandering van het Marksken en de Schouwloop krijgen deze processen ook in deze trajecten meer de kans. Doordat de beekdynamiek (zie ook piekreductie eerder in deze paragraaf) maar marginaal verbetert, blijven de peilfluctuaties en stroomsnelheid (hoog en laag) in de beek ook na uitvoering van de maatregelen zorgenkinderen. Ecologische verbindingszones Het effect van ecologische verbindingszones met natuurvriendelijke oevers is het vergroten van het habitat van vooral oeverplanten en daarvan afhankelijke fauna. Ondiepe, gevarieerde oeverzones bieden paaien opgroeigelegenheid voor vis en rust- en schuilgelegenheid voor diverse andere diersoorten. 6.3.2

Castelré (west)

Terrestrische natuur Door het verwijderen van de sloten en het verhogen van de slootbodem is de GVG in de natuurgebieden verhoogd en zodoende wordt beter aan de randvoorwaarde voldaan voor de natuurdoeltypen. Deze twee maatregelen drukken de kwelflux in het gebied, maar zorgen er wel voor dat het kwelgebied groter wordt en kwel in de wortelzone terechtkomt. Hierdoor is ook de doelrealisatie voor kwel iets toegenomen (12%). Wat opvalt is de verlaging van de doelrealisatie voor de droge natuur met 2%. Hiervoor geldt dat enkele natuurgebieden natter zijn dan nodig waardoor de doelrealisatie van de GVG lager uitvalt, 89% in plaats van 94%. Dit wordt echter niet als knelpunt ervaren.

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 62 van 68

Maatregelen (GGOR) Tabel 6.5

Doelrealisatie natuur Castelré na uitvoering maatregelen Oppervlak

Doelrealisatie

kwel

GVG

GLG

droogtestress

totaal

[ha]

(%)

Kwel afhankelijke natuur

72%

92%

99%

50%

droge natuur

152

100%

89%

100%

78%

70%

Niet kwel afhankelijke natuur

216

100%

72%

99%

88%

63%

Totaal

438

96%

78%

98%

86%

63%

6 7 8

Figuur 6.1

overzicht aandachtsgebieden terrestrische natuur Castelré

In figuur 6.1 is een aantal gebieden omcirkeld waar enige nuance moet worden aangebracht bij de resultaten van de berekeningen of wordt een verklaring gegeven van de resultaten. Dit betekent dat de doelrealisatie van de natuur iets hoger kan komen te liggen. Verklaring resultaten aandachtsgebieden in figuur 6.1: 1. De GVG van dit perceel is 50 cm te droog. De oorzaak hiervan is dat het waarschijnlijk in het verleden is opgehoogd (bezand perceel). Zonder het afgraven van de zandlaag worden de randvoorwaarden voor het beoogde natuurdoeltype niet gehaald. Dus de zandlaag moet worden afgegraven mits een bodemonderzoek het vermoeden bevestigd. Dit geldt voor meerdere percelen! Kwelafhankelijke vegetatie heeft veen nodig, geen zand. 2. In dit benedenstroomse deel van het stroomgebied van het Merkske is het beekdal smal en diep ingesneden. Het maaiveld loopt vanaf de beek snel op. Hierdoor is slechts een kleine zone waar kwel in het maaiveld voorkomt, terwijl op een groot deel van het gebied kwelafhankelijke natuur is geprojecteerd. Het hoger gelegen deel is hierdoor ongeschikt voor kwelafhankelijke natuur. 3. Hier leiden de maatregelen tot voldoende kwelflux tot in de wortelzone en levert een aanzienlijke verbetering op ten aanzien van de doelrealisatie. 4. Het natuurdoeltype Elzenbroekbos eist een grondwaterstand aan maaiveld. Dit is echter niet goed te modelleren, de grondwaterstand (GVG) zakt in het model sneller weg dan in werkelijkheid zal gebeuren. 5. De ‘te hoge’ GVG wordt hier niet als probleem ervaren. 6. Het natuurdoeltype bloemrijk grasland stelt hoge eisen aan de grondwaterstanden (GVG < 0,5 m-mv). Plaatselijk ligt het maaiveld hier soms wat hoger waardoor de eis niet wordt gehaald. Het eventueel volledig dempen van de Visvense Loop zal voor nog meer vernatting zorgen, nu is alleen de bodem verhoogd. 7. Het natuurdoeltype is net iets te ver op de steile overgang van het beekdal gelegd.

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 63 van 68

Maatregelen (GGOR) 8. Op deze locatie is vochtig schraalland (kwelafhankelijke natuur) geprojecteerd. In een deel van de locatie vindt nu zelfs infiltratie plaats waardoor ook de GVG wat dieper ligt. De situering van dit natuurdoeltype is hier verkeerd: te hoog en ligt te ver van de beek verwijderd. Landbouw De randvoorwaarden voor de landbouw worden na uitvoering van de maatregelen in dit deelgebied lokaal iets slechter en soms ook iets beter. Deze verslechtering (vernatting) is echter zeer marginaal en komt vooral voor in de buurt van de raakvlakken met de natte natuur. De extra inundaties bij extreme afvoergebeurtenissen in het landbouwgebied is weergegeven in tabel 6.5. De toename is geheel te wijten aan de geplaatste stuwtjes. Hier geldt dat een betere detailuitwerking van de dimensionering van de stuwtjes de verslechtering voor een groot deel kan verminderen. Bij de lokale optimalisatie kan naast aanpassen van stuwtjes ook worden gekeken naar het verbreden van de dwarsprofielen ter compensatie van verminderde afvoercapaciteit door de bodemverhoging. Tabel 6.6

Inundatie landbouwgronden deelgebied west grasland

bouwland

grasland

bouwland

(ha)

(% van totaal)

huidig

maatregelpakket

toename

6.3.3

Kromme Hoek (midden)

Terrestrische natuur Door het verwijderen van de sloten en het verhogen van de slootbodem is de GVG in de natte natuurparel verhoogd en zodoende wordt beter aan de randvoorwaarde voldaan. Deze twee maatregelen drukken de kwelflux in het gebied, maar zorgen er wel voor dat het kwelgebied groter wordt en kwel in de wortelzone terechtkomt, vooral op de noordoever van het Merkske ten oosten van de Olgaloop. Hierdoor is ook de doelrealisatie voor kwel iets toegenomen (7%). Wat opvalt is de verlaging van de doelrealisatie voor de droge natuur met 4%. Hiervoor geldt met name dat enkele natuurgebieden natter zijn dan nodig waardoor de doelrealisatie van de GVG lager uitvalt, 93% in plaats van 96%. Dit wordt echter niet als knelpunt ervaren, zeker niet gezien de hoge doelrealisatie van 88% voor deze droge natuur. Tabel 6.7

Doelrealisatie natuur Kromme Hoek na uitvoering maatregelen Oppervlak

Doelrealisatie

kwel

GVG

GLG

droogtestress

totaal

[ha]

(%)

Kwel afhankelijke natuur

72%

58%

72%

100%

51%

droge natuur

100%

93%

100%

94%

88%

Niet kwel afhankelijke natuur

100%

57%

98%

89%

51%

Totaal

141

93%

66%

93%

60%

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 64 van 68

Maatregelen (GGOR)

3 2

Figuur 6.2

overzicht aandachtsgebieden terrestrische natuur Kromme Hoek

In figuur 6.2 is een aantal gebieden omcirkeld waar enige nuance moet worden aangebracht bij de resultaten van de berekeningen of wordt een verklaring gegeven van de resultaten. Dit betekent dat de doelrealisatie van de natuur iets hoger kan komen te liggen. Verklaring resultaten aandachtsgebieden in figuur 6.2: 1. Hier ligt het vochtige bloemrijke grasland op een hoge rand en door het hoge maaiveld ligt de GVG te diep. Door het natuurdoeltype op te schuiven van vochtige naar droge bloemrijke graslanden zal beter aan de doelstellingen worden voldaan. 2. Dit Berken-eikenbos heeft een hoog maaiveld (hoger dan zijn omgeving volgens het AHN) en hierdoor voldoen de randvoorwaarden niet aan de doelstelling. Waarschijnlijk is het AHN bestand in bosgebieden minder nauwkeurig. Het is goed mogelijk dat het maaiveld in de praktijk lager ligt dan het AHN aangeeft, zodat in de praktijk beter aan de randvoorwaarden wordt voldaan en het bos best kan gedijen. 3. Dit Elzenbroekbos ligt buiten het beekdal. Door middel van de maatregelen wordt de GVG met 0,1 tot 0,4 m verhoogd, dit is met de met behulp van de inrichtingsmaatregelen het maximaal haalbare. Ook voor dit bos geldt dat het maaiveld relatief hoog ligt (volgens het AHN) en kan wellicht in de praktijk lager liggen (zie ook punt 2). 4. Het natuurdoeltype moeras loopt langs de Kromme Hoekloop in de richting van het stroomgebied van de Bremer. Het doorkruist zelfs de waterscheiding. Hier moet worden afgegraven tot plas-dras. Dit gebied is van nature wat droger en het is de vraag of moeras hier goed kan gedijen. Landbouw De randvoorwaarden voor de landbouw worden na uitvoering van de maatregelen in dit deelgebied nauwelijks anders. Alleen in de buurt van de raakvlakken met de natte natuur is het gebied iets meer vernat en neemt de natschade marginaal toe. De extra inundaties bij extreme afvoergebeurtenissen in het landbouwgebied is weergegeven in tabel 6.8. De toename is enerzijds te wijten aan de geplaatste stuwtjes en deels aan de bodemverhoging van de Kromme Hoekloop en de Olgaloop ter hoogte van de natte natuurparel. Hier geldt dat een betere detailuitwerking van de dimensionering van de stuwtjes de verslechtering voor een groot deel

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 65 van 68

Maatregelen (GGOR) kan verminderen en waarschijnlijk zal dit deelgebied dan weer geheel kunnen voldoen aan de NBW-normen. Bij de lokale optimalisatie kan naast aanpassen van stuwtjes ook worden gekeken naar het verbreden van de dwarsprofielen ter compensatie van verminderde afvoercapaciteit door de bodemverhoging. Tabel 6.8

Inundatie landbouwgronden deelgebied midden grasland

bouwland

grasland

bouwland

(ha)

(% van totaal)

huidig

maatregelpakket

10%

toename

6.3.4

Stroomgebied Marksken (oost)

Terrestrische natuur Dit deelgebied heeft de grootste impuls gekregen wat betreft hernieuwde aanwezigheid van kwel op plaatsen waar dat wenselijk is. De doelrealisatie is 38% toegenomen naar 90%. Ook de GVG is door het verwijderen van de inliggende sloten en beekbodem verhoging verhoogd met 47% naar 73%. Voor wat betreft de natte natuur is hier veel bereikt. Voor de (multifunctionele) bossen gelegen aan de oostkant van het stroomgebied was de doelrealisatie al hoog en afdoende. Hieraan is niets veranderd en blijft dus goed. Tabel 6.9

Doelrealisatie natuur Stroomgebied Markske na uitvoering maatregelen Oppervlak [ha]

Doelrealisatie

kwel

GVG

GLG

droogtestress

totaal

(%)

Kwel afhankelijke natuur

116

90%

73%

94%

99%

64%

droge natuur

219

100%

97%

100%

94%

92%

Niet kwel afhankelijke natuur

100%

73%

100%

93%

69%

Totaal

428

97%

85%

98%

95%

79%

Figuur 6.3

overzicht aandachtsgebieden terrestrische natuur stroomgebied Marksken

In figuur 6.3 is een aantal gebieden omcirkeld waar enige nuance moet worden aangebracht bij de resultaten van de berekeningen of wordt een verklaring gegeven van de resultaten. Dit betekent dat de doelrealisatie van de natuur iets hoger kan komen te liggen. Verklaring resultaten aandachtsgebieden in figuur 6.3: 1. Hier ligt het vochtige bloemrijke grasland op een hoge rand. De percelen volgen de maaiveldhoogte van het beekdal en de weg is een duidelijke scheiding in het maaiveld.

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 66 van 68

Maatregelen (GGOR)

Door het natuurdoeltype op te schuiven van vochtige naar droge bloemrijke graslanden zal beter aan de doelstellingen worden voldaan. Hier lijkt een opgehoogd verzand perceel te liggen. Zonder het afgraven van de zandlaag worden de randvoorwaarden voor het beoogde natuurdoeltype niet gehaald. De zandlaag moet dus worden afgegraven, maar pas nadat een bodemonderzoek het vermoeden heeft bevestigd. Dit geldt voor alle bezande percelen in het gebied. Een Elzenbroekbos stelt nattere eisen dan zijn omgeving. Het maaiveld van dit Elzenbroekbos ligt hoger dan zijn omgeving volgens het AHN. Het AHN bestand in bosgebieden is waarschijnlijk minder nauwkeurig. Daarnaast is een grondwaterstand aan maaiveld niet goed te modelleren, de grondwaterstand (GVG) zakt in het model sneller weg dan in werkelijkheid zal gebeuren. Dit alles maakt dat de doelrealisatie te laag wordt berekend. Dit intermediare gebiedje met Elzenbroekbos en bloemrijk grasland heeft onvoldoende kwel. Deze kwel zal daar ook niet zo snel komen waardoor het natuurdoeltype voor dit gebied waarschijnlijk onhaalbaar is. In onderzoek van TNO wordt de bodem van het Marksken met 0,4 m opgehoogd in plaats van de 0,25 m in onderhavige studie. Volgens het onderzoek van TNO voldoet dit vlak (Belgische deel) na een bodemverhoging van 0,4 m van het Marksken. Het lijkt daarom verstandig de waterbodem in dat deel tot aan de Schouwloop te verhogen met 0,4 m. Dit gebied wordt natter dan nodig berekend. Hier liggen dus randvoorwaarden voor een natter natuurdoeltype. Het is daarom raadzaam het natuurdoeltype daar te veranderen naar een natter type.

Landbouw De randvoorwaarden voor de landbouw worden na uitvoering van de maatregelen in dit deelgebied lokaal iets slechter en soms ook iets beter. Deze verslechtering (vernatting) is echter zeer marginaal. De extra inundaties bij extreme afvoergebeurtenissen in het landbouwgebied is weergegeven in tabel 6.10. De toename is geheel te wijten aan de geplaatste stuwtjes. Hier geldt dat een betere detailuitwerking van de dimensionering van de stuwtjes de verslechtering voor een groot deel kan verminderen. Bij de lokale optimalisatie kan naast aanpassen van stuwtjes ook worden gekeken naar het verbreden van de dwarsprofielen ter compensatie van verminderde afvoercapaciteit door de bodemverhoging. Tabel 6.10

Inundatie landbouwgronden deelgebied oost grasland

bouwland

grasland

bouwland

(ha)

(% van totaal)

huidig

maatregelpakket

12%

toename

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 67 van 68

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 68 van 68

Conclusies en aanbevelingen

7.1

Conclusies

De mogelijke maatregelen grijpen in op een groot aantal aspecten en kenmerken in het gebied. Zo wordt de afvoer vanuit het stroomgebied getemperd, worden hogere grondwaterstanden bereikt, wordt een impuls gegeven aan de waterkwaliteit en voldoen de beken meer aan hun streefbeeld. Kortom, met het maatregelenpakket wordt veel bereikt, maar wordt het streefbeeld niet volledig gehaald. In deze paragraaf zijn per functie de conclusies op een rijtje gezet. De mate van realisatie van het streefbeeld is weergegeven in onderstaande tabel. Functie

Landbouw

Streefbeeld

Realisatie streefbeeld Bestaande

situatie

maatregelen

Doelrealisatie landbouwopbrengst >=90%

Oppervlaktewaterkwaliteit voldoet aan MTR

Oppervlaktewater voldoet aan STOWA basisniveau klasse 3

Geen wateroverlast door inundatie

Geen grondwateroverlast

Geen wateroverlast door inundatie

Voldoende kwel aanwezig

Eventueel inundatiewater is niet vervuild noch geëutrofieerd

Oppervlaktewaterkwaliteit voldoet aan MTR

Waterbodemkwaliteit voldoet aan MTR

Geen migratiebarrières

Ecologisch streefbeeld (zie bijlage 3)

Gezonde, evenwichtige visstand

Geen migratiebarrières

(watersysteem voldoet aan werknormen NBW) Stedelijk gebied (watersysteem voldoet aan werknormen NBW) Terrestrische natuur

Waternatuur, viswater en

Voorjaarsgrondwaterstand nat natuurgebied ligt aan maaiveld (doelrealisatie natte natuur >=70%)

waterkwaliteit

EVZ

Toelichting realisatie streefbeeld:

1 Nauwelijks

2 Gering

3 Matig

4 Goed

5 Zeer goed

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 69 van 68

Conclusies en aanbevelingen schatten, maar zeker voor de korte termijn wordt niet veel verbetering verwacht. Hierdoor is de score voor zowel de MTR als de STOWA slechts één punt verbeterd. De inundatie bij extreme neerslag-afvoer gebeurtenissen neemt in de landbouwgebieden als gevolg van de hogere beekbodem (minder afvoercapaciteit) en vooral de knijpconstructies ten behoeve van de afvlakking van de piekafvoer toe. Na de uitvoering van het lokale maatwerk / detailuitwerking kan de omvang van de inundatie aanzienlijk worden teruggebracht. De inundatie komt voornamelijk voor in de lager gelegen gronden die door hun natuurlijke ligging langs waterlopen van oudsher met enige regelmaat onder water lopen. Deze gronden maken onderdeel uit van de natuurlijke bergingscapaciteit van het oppervlaktewater. Bovendien komen dergelijke extreme neerslaggebeurtenissen over het algemeen alleen voor in het winterseizoen waardoor schade aan landbouwgewassen als gevolg van inundatie beperkt zal blijven. Omdat gestreefd wordt naar de ontwikkeling van een robuust watersysteem met ruimte voor natuurlijke waterstromen, wordt binnen het kader van deze studie de inundatie in het landbouwgebied niet als aandachtspunt opgenomen. Hierdoor blijft de score hetzelfde. Stedelijk gebied Een mogelijke toename van de omvang van de inundatie als gevolg van de maatregelen, zal geen wateroverlast veroorzaken voor bebouwde gebieden. Deze toename zal beperkt blijven tot de natuurgebieden binnen de begrenzing van de natte natuurparel. De bebouwde percelen in het buitengebied liggen namelijk niet of nauwelijks in de gebieden waar als gevolg van de maatregelen vernatting optreedt, waardoor ook hier voor het stedelijk gebied de score hetzelfde is gebleven. Terrestrische natuur Voor de natte natuur geldt een grote verbetering in de doelrealisatie. Het kwelgebied is toegenomen en de grondwaterstanden zijn in de natte natuurgebieden toegenomen. Toch geldt dat voor veel gebieden een nuance moet worden aangebracht. Het is bijvoorbeeld nog maar de vraag of de kweltoename en de kwaliteit van het grondwater voldoende is zijn om ook de beoogde vegetaties terug te krijgen. Bovendien kunnen ook aspecten als bodemsamenstelling, lokale kwelstromen, lokale verschillen in de hoogteligging van het maaiveld en het beheer van invloed zijn op de haalbaarheid van gewenste natuurdoelen. Monitoring zal hier uitsluitsel moeten geven en daar waar mogelijk zal in de toekomst nog verder maatwerk moeten worden geleverd. Daarnaast zijn er ook nog veel gebieden waar de kwel en grondwaterstanden nog niet aan de doelstellingen voldoen. Voor al deze gebieden geldt dat nader onderzoek uitsluitsel moet geven of het beoogde natuurdoeltype op de langere termijn wel daar haalbaar is en wat eventueel aanvullende maatregelen kunnen zijn. Mocht uiteindelijk blijken dat de beoogde natuurdoelen ook op de langere termijn niet haalbaar zijn, dan kan een wijziging van de vastgestelde natuurdoeltypen worden voorgesteld. Als dit alles niet helpt, zal het natuurdoeltype moeten worden aangepast. Na maatregelen is de toetsing aan het streefbeeld beter geworden, maar nog steeds geldt een beoordeling matig voor zowel de voorjaarsgrondwaterstand als de kwel (zie ook de tabel). Als gevolg van de maatregelen in de hogere delen van het stroomgebied, zal de piekafvoer in de beeklopen afnemen. Dit betekent echter niet dat ook de omvang van de inundatie in de beekdalen afneemt. Als gevolg van de herinrichtingsmaatregelen in de beeklopen zullen naar verwachting tijdens pieksituaties eerder hogere beekpeilen optreden dan lagere. De overstroming van beekdalgronden met oppervlaktewater kan een negatief effect hebben op de ontwikkelingsmogelijkheden van bepaalde natuurdoelen. De kwaliteit van het beekwater en dus het inundatiewater in de natuurgebieden zal in de toekomst als gevolg van alle maatregelen in België en ook in Nederland iets verbeteren, maar het zal niet voldoende zijn om een de vermesting van de natuurgebieden tegen te gaan. Vandaar dat de beoordeling in de tabel ook maar met één punt is verbeterd. Bij de nadere uitwerking van maatregelen voor de inrichting van de beekloop en aangrenzende gronden zullen eventuele negatieve effecten van overstroming en mogelijke maatregelen nader in beschouwing worden genomen.

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 70 van 68

Conclusies en aanbevelingen

Waternatuur, viswateren waterkwaliteit De aanplant van meer beekbegeleidende begroeiing als bomen langs de beken zorgt voor een aanzienlijke verbetering van landschap en vegetatie. Daarnaast zorgt de verondieping van de beken ervoor dat aan het streefbeeld voor de waterdiepte (was te diep) en insnijding wordt voldaan. Het herstellen van de stroomkuilen in het Merkske en de Noordermark geven een zeer goede impuls voor de variatie in substraat en bodem. Hierdoor krijgen processen als sedimentatie en erosie meer kans. Door de hermeandering van het Marksken en de Schouwloop krijgen deze processen ook in deze trajecten meer de kans. De maatregelen gericht op water vasthouden en conserveren in de hogere delen van het stroomgebied en de afvoervertraging door herinrichting van de beeklopen, hebben een positief effect op de vermindering van de beekdynamiek. Doordat de beekdynamiek maar marginaal verbetert, ondanks deze maatregelen, blijven de peilfluctuaties en stroomsnelheid (hoog en laag) in de beek ook na uitvoering van de maatregelen zorgenkinderen. Hierdoor blijft de score ten aanzien van het ecologisch streefbeeld en visstand ook steken op goed. De waterkwaliteit zal als gevolg van de maatregelen verbeteren, maar het streefbeeld van de fysisch chemische waterkwaliteit zal naar verwachting niet worden gehaald. Veel van de stoffen zijn direct afkomstig vanuit de landbouw en in deze visie is er vanuit gegaan dat deze veelal blijft gehandhaafd en dat de ‘opgeladen’ bodem de komende 30 jaren nog veel zal naleveren. Deze kleine verbetering in het streefbeeld voor de waterkwaliteit maakt dat de score van nauwelijks naar gering is gegaan. Het is raadzaam om na de aanleg van de bufferstroken in een substroomgebiedje, van bijvoorbeeld de olgaloop, benedenstrooms intensiever te monitoren en zodoende meer informatie boven water te krijgen over de effectiviteit van de bufferstroken. EVZ Door de aanleg van ecologische verbindingszones met natuurvriendelijke oevers is habitat van vooral oeverplanten en daarvan afhankelijke fauna vergroot. Ondiepe, gevarieerde oeverzones bieden paaien opgroeigelegenheid voor vis en rust- en schuilgelegenheid voor diverse andere diersoorten. Hierdoor zijn alle migratiebarrières opgelost en voldoet het gebied aan zijn streefbeeld. In de tabel is daarom ook de score van gering naar zeer goed gegaan. Overig Een belangrijke doelstelling van de De IGA is te komen tot een pakket van mogelijke maatregelen waarmee heeft als uitgangspunt het systeem zodanig in te richten dat de natuurdoeltypen gerealiseerd kunnen worden; daarbij kan herstellen van het oorspronkelijke systeem een uitkomt zijn (maar is geen doel op zich). Het maatregelpakket van de IGA beoogt dat en daarvoor zijn ook alle mogelijke maatregelen genomen. Toch zijn er enkele facetten die niet in het maatregelpakket zijn opgenomen en een nog verdere terugkeer naar het oorspronkelijke systeem zouden kunnen bewerkstelligen. Dit zijn: • Het Merkske stroomgebied wordt beïnvloed door een aantal middelgrote Belgische grondwaterwinningen. Deze pompen samen circa 21 miljoen m3 grondwater per jaar uit het diepe watervoerende pakket op. De stijghoogte is daardoor, rondom de Halsche Beemden, met 40-60 cm gedaald. De Belgische winningen zullen op de korte termijn niet uit worden gezet, wellicht ook niet in het beoogde tijdsbestek van de visie van de IGA. • Ook de grondwaterwinningen voor beregening in droge perioden wordt geschat op 1 miljoen m3 per jaar. Deze onttrekkingen uit het diep watervoerende pakket vindt circa 30-40 dagen per jaar plaats met als gevolg een tijdelijke sterke daling van de stijghoogte. • Het, in het verleden verwijderde, veen zal niet meer terugkomen. De oorspronkelijke natuur zal aldaar niet meer voor kunnen komen. • Uitplaatsing van de landbouw (AHS en GHS-landbouw). Als de kans zich voordoet is het een aanbeveling om deze facetten alsnog aan te pakken.

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 71 van 68

Conclusies en aanbevelingen 7.2

Aanbevelingen

7.2.1

Aanbevelingen voor vervolgonderzoek

Uit de integrale gebiedsanalyse is op stroomgebiedsniveau inzicht verkregen in de effectiviteit van een pakket van mogelijke maatregelen voor de realisatie van de gestelde beleidsdoelen. Om te komen tot een definitief voorstel voor maatregelen gericht op herstel van natuurwaarden, is een nadere analyse nodig van maatregelen en effecten op een hoger detailniveau. Bij deze verdere afweging van te nemen maatregelen dient dan ook rekening te worden gehouden met voor de ontwikkeling van natuur van belang zijnde standplaatsfactoren als- bodemopbouw, lokale kwelstromen, grondwaterkwaliteit, lokale hoogteverschillen in het maaiveld en het toekomstig beheer. Ook wanneer het gaat om de interactie tussen effecten van maatregelen is nader onderzoek nodig. Hierbij kan worden gedacht aan de effecten van overstroming met beekwater van kwetsbare natuurdoelen in beekdalen of de gevolgen van vernatting op de gronden oppervlaktewaterkwaliteit. Geadviseerd wordt om in overleg tussen terreinbeheerder en waterschap de verdere inrichting van wateren landnatuur vorm te geven. 7.2.2

Aanbevelingen voor uitvoering

Belangrijk voor de uitvoering is het aansluiten op de lopende processen. De belangrijkste daarbij is de ruilverkaveling. Uitvoering van de maatregelen moet zoveel mogelijk ingepast worden binnen dit traject. Ook het traject van de Kaderrichtlijn water is van belang. In dit hoofdstuk wordt tevens aangegeven hoe er gemonitoord moet worden om de effecten van de maatregelen te volgen en wat globaal de kosten van de maatregelen zijn. Bij veel maatregelen is er sprake van grondverzet. Het combineren van ontgraven en ophogen kan leiden tot kostenbesparingen. Hierbij dient dan wel vooraf gecontroleerd te worden of de grondkwaliteit en waterbodemkwaliteit dat toestaat. 7.2.3

Beheer en onderhoud

Het beheer van de ecologische verbindingzone / natte bufferstroken is van invloed op het rendement. Met het oog op de fauna moeten de ecologische verbindingzones niet elk jaar gemaaid worden. Voor de botanische waarden en voor het rendement van de fosfaatverwijdering in de natte bufferstrook is het juist wel nodig dat elk jaar gemaaid en afgevoerd wordt. Voor de stikstofverwijdering is maaien en afvoeren minder van belang, aangezien denitrificatie (het belangrijkste proces voor de stikstofverwijdering) ook doorgaat zonder maaien en afvoeren. Geadviseerd wordt om niet elk jaar te maaien, omdat daarmee in ecologisch opzicht het grootste rendement wordt verwacht. Als er gemaaid wordt, moet het maaisel ook worden afgevoerd en dienen aanwezige struiken verwijderd te worden om dichtgroeien te voorkomen. 7.2.4

Hoofdlijnen monitoringsplan

In de huidige situatie wordt er slechts beperkt gemeten aan grondwaterstanden, oppervlaktewaterstanden, waterkwaliteit en debieten. Om de effecten van de maatregelen te meten en te volgen in hoeverre de doelstelling gehaald wordt, is aanvullende monitoring nodig. Deze paragraaf bevat een eerste aanzet voor een monitoringsplan op basis van de inzichten die in dit onderzoek zijn opgedaan. Het monitoringsplan heeft de volgende doelen: • Monitoren van de stijgingen van de grondwaterstand en kwelfluxen in de natte natuurparel. • Monitoren van het effect van de maatregelen op de gebiedsafvoer. • Monitoren van de waterkwaliteit. • Volgen van de ontwikkelingen van de vegetatie en van amfibieën in het beekdal en de EVZ’s. • Volgen van de visstand in het Merkske.

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 72 van 68

Conclusies en aanbevelingen

Om de effectiviteit van het totaalpakket van de maatregelen op de waterkwaliteit te kunnen meten, biedt het huidige meetsysteem waarschijnlijk voldoende mogelijkheden. Het meten van het effect van bufferzones is een ingewikkelde aangelegenheid. Daarvoor kan het best gebruik gemaakt worden van de resultaten van de lopende pilot in de Chaamse Beken. Voor de inrichtingsmaatregelen gericht op de ecologie zou de biologische monitoring uitgebreid moeten worden met onderzoek naar vis. Voor de monitoring van de stijgingen van de grondwaterstand en kwelfluxen in de natte natuurparel dient een aantal meetpunten (peilbuizen) in een rij dwars over het Merkske in het beekdal te worden aangelegd. Hiermee kan een soort van dwarsprofiel worden gegenereerd.

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 73 van 68

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 74 van 68

Literatuur

[1] [2] [3]

[4]

[5] [6] [7] [8] [9]

[10] [11] [12]

[13] [14] [15] [16]

[17]

[18]

Literatuur

A. Bak H.W. Waardenburg, Bureau Waardenburg bv, mei 2002 Kwaliteitsimpuls Het Merkske, haalbaarheidsstudie helofytenfilter, Anonymus (2003). Verslag vraag nr. 194 van 13 juni 2003 van de heer CARL DECALUWE RWZI's – Bodemvervuiling. Alterra (2002). Mogelijkheden voor verbetering van de waterkwaliteit door vermindering van de nutriëntenbelasting in Noord-Brabant. Deelrapport 4: Mogelijkheden voor toepassing van effectgerichte maatregelen op gebied van waterbeheer en waterzuivering. Alterra-rapport 527.4. Wageningen. Bonten, L.T.C. en D.J. Brus (2006). Belasting van het oppervlaktewater in het landelijke gebied door uitspoeling van zware metalen. Modelberekeningen t.b.v. emissieregistratie 2006 en invloed van redoxcondities. Alterra-rapport 1340. Alterra, Wageningen Crombaghs B.H.J.M.(1997), Kolonisatie nieuwe drinkpoelen in landinrichting BaarleNassau. DHV (2005), Strategische Analyse KRW. Bandbreedte financiële consequenties Kaderrichtlijn Water. In opdracht van: de Noord-Brabantse Waterschappen El-Aaïdi, M. (1995). Toekomstvisie het Merkske. Verslag waterkwaliteitsbeheer en aqauatische ecologie Nr. 022A/95. Landbouwuniversiteit Wageningen Ertsen D (2005), OGOR natuur in Noord-Brabant, Provincie Noord-Brabant Everts, H., N. de Vries, P. de Louw, R. Stuurman en G. Stooker (2002) ...Van Moesdistel tot Boomkikker. Visie van Staatsbosbeheer op het behoud en herstel van natuur- en landschapswaarden in het beekdallandschap van het Merkske. Staatsbosbeheer WestBrabant – Deltagebied, Nederlands Instituut voor Toegepaste Wetenschappen TNONITG en Buro Everts & de Vries, Groningen. Grontmij / Alterra (2000) Karakteristieke respons van regionale systemen, Commissie WB21, Eindrapportage Thema 6. HKV en KNMI (2004) Statistiek van extreme neerslag in Nederland, in opdracht van STOWA Louw, P. de, H. Everts, R. Stuurman, Y. van der Velde & N. de Vries (2006). Tussen Bootjesven en het Moer; gebiedsvisie natuur voor het Vlaamse deel van het stroomgebied van het Merkske, in het kader van het ruilverkavelingsproject Zondereigen. TNO projectnr. 005.54029. Natuurgebiedsplan ‘west Brabant’ Streefbeelden en subsidies voor natuur en landschap, Prov. Noord-Brabant, april 2007 OVB (2006), Onderzoek Visstand-watersysteem Mark en Vliet; verantwoordingsrapport Pach, M (2006). Memo Waterkwaliteitsanalyse Merkske; ten behoeve van grensoverschrijdend overleg. Waterschap Brabantse Delta. Interne Memo. Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V. (2003). Effecten bufferstroken op de kwaliteit van oppervlaktewater in Noord-Brabant. In samenwerking met Wageningen UR - Agrotechnology and Food Innovations B.V. en Alterra. Provincie Antwerpen (2004). Gebiedsanalyse voor de opmaak van het deelbekkenbeheerplan (DULO-Waterplan). Dienst Waterbeleid, Document DB 1103/Gebiedsanalyse. Provincie Antwerpen (2006). Deelbekkenbeheerplan Mark. Voorontwerp, april 2006. Dienst Waterbeleid, Document DB11-03/Voorontwerp.

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 75 van 68

Literatuur [19] Provincie en Waterschappen Noord-Brabant (2002). Streefbeelden voor beken en kreken in Noord-Brabant [20] Provincie N-Brabant (2000). Provinciaal Waterhuishoudkundigplan 2. [21] Reijnen M.J.S.M (1981), Vegetatie en grondwaterwinning in het gebied ten zuiden van Breda. [22] Riza (2006). Kennissysteem Maatregelen. Kostenkentallen maatregelen. Dossier : X2075.01.001 Registratienummer: MD-WR20060630, versie: 1. [23] Ronken C.C.A (1982), Een hydrobiologisch onderzoek in het stroomgebied van de Bovenmark. [24] Runhaar, J. & P.C. Jansen, 2004. Overstroming en vegetatie. Vergelijkend onderzoek in 5 beekdallocaties. Rapport 1079. Alterra, Wageningen. [25] Staatsbosbeheer (1978), Natuur en landschap in Baarle Nassau en Alphen en Riel, Inventarisatierapport. [26] Stowa (1998) Ecologisch onderzoek naar het effect van bufferstroken langs watergangen. Een literatuuronderzoek naar werking, rendement en kansrijkdom. Stowa-rapport 98-26. [27] Stowa (2006). Filtratietechnieken RWZIâ&#x20AC;&#x2122;s. Stand van zaken en ervaringen met zandfiltratie. Stowa-rapport 2006-21 Utrecht. [28] Teunissen van Manen T.C. (1985), Bodemkaart van Nederland blad 50 oost, 51 west, Stichting voor bodemkartering. [29] Waterschap Brabantse Delta (2005). Rapportage Waterberging. Toetsing watersysteem aan de werknormen uit het NBW. [30] Waterschap Brabantse Delta (2006) Altijd goed maatregelen KRW [31] Werkgroep waterberging en natuur (2007). Overstroming en natuur: een natuurlijk samengaan? Rapport KWR 07.004 Kiwa Water Research, Nieuwegein, onder redactie van J. Runhaar en M.H. Jalink. [32] Verdonschot, P.F.M. en van den Hoorn, M.W. (Alterra 2005). Stroomsnelheidseisen voor waterlopen in West-Brabant. [33] Waterschap Brabantse Delta (2007) Afleiding MEP/GEP voor waterlichamen binnen waterschap Brabantse Delta, Deelgebied Boven Markâ&#x20AC;&#x2122; Websites [A] http://atlas.brabant.nl/streekplan/, Streekplan Noord Brabant 2002 in kaart gebracht. [B] http://chw.brabant.nl, Cultuurhistorische waardenkaart van de Provincie Noord-Brabant. [C] www.Kaderrichtlijnwater.nl, Internationaal Stroomgebieddistrict Maas

206254.ehv.221, Revisie 04 Pagina 76 van 68

Bijlage 1

Beleidslijnen

206254.ehv.221, Revisie 04

Bijlage 1: Beleidslijnen

Europese Kaderrichtlijn Water

De Kaderrichtlijn Water (KRW) is de Europese richtlijn die bedoeld is om de kwaliteit van het gronden oppervlaktewater in Europa op goed niveau te krijgen en te houden. In het gebied is in het kader van deze richtlijn het volgende water als waterlichaam aangewezen: Het Merkske. Het Merkske is getypeerd als ‘Permanent langzaam stromende bovenloop op zand’ (R4). Voor het Merkske is de MEP-GEP inmiddels in concept afgeleid. Dit waterlichaam is getypeerd als sterk veranderd. Omdat de MEP-GEP afleiding pas gedurende de eindfase van deze IGA is uitgevoerd, is voor de beken in het gebied de doestellingen ‘water voor karperachtigen’, MTR, ‘ecologisch basisniveau’ en STOWA-niveau 5 voor waternatuur en een zo hoogmogelijke ambitie niveau voor chemische en biologische waterkwaliteit te nagestreefd. De kwaliteit van de waterbodem vormt daarbij tevens een onlosmakelijk compartiment en is daarom eveneens meegenomen. Nationaal Bestuursakkoord Water

In het Nationaal Bestuursakkoord Water (NBW) zijn afspraken gemaakt over de ruimteclaim voor waterberging. Deze berging is nodig door de gerealiseerde ontwikkelingen (o.a. verstedelijking), de verwachte klimaatverandering en aangepaste normen voor wateroverlast (NBW werknormen). Voor dit onderzoek houdt dat in dat op basis van de NBW-normen de benodigde wateropgave (benodigde hoeveelheid waterberging in m3) bepaald moet worden. Daarnaast zegt het Nationaal Bestuursakkoord Water in artikel 5 dat er een GGOR moet komen. Dat houdt in dat voor elke locatie in Nederland bekend moet zijn wat het Gewenste Grond- en Oppervlaktewater Regime is. De provincies moeten hiervoor in 2005 de kaders opstellen. De waterschappen stellen vervolgens in de periode 2005 – 2010 het GGOR op in nauwe samenwerking met gemeenten, de grondwaterbeheerders en belanghebbenden. Streekplan provincie Noord-Brabant

De kern van het streekplan bestaat uit de visie op de ruimtelijke ontwikkeling van NoordBrabant en de beleidslijnen voor het provinciale planologische beleid. Het buitengebied blijft in hoofdzaak bestemd voor landbouw, natuur en recreatie. Om deze drie hoofdfuncties maximaal tot hun recht te laten komen vindt een zonering van het buitengebied plaats in de vorm van een groene hoofdstructuur (GHS) en een agrarische hoofdstructuur (AHS). De GHS is een samenhangend netwerk van alle natuur- en bosgebieden, landbouwgebieden en andere gebieden met bijzondere natuurwaarden en landbouwgebieden die bijzondere potenties hebben voor de ontwikkeling van natuurwaarden. Het beleid in de GHS is er op gericht om de (potentiële) natuurwaarden en de hiermee samenhangende landschappelijke waarden in de GHS planologisch te beschermen. De AHS omvat het gebied buiten de GHS en de bebouwde kernen en infrastructuur. In de AHS staat de instandhouding en de versterking van de landbouw voorop. Landbouwbedrijven hebben er in beginsel de ruimte om zich te ontwikkelen in de door hen gewenste richting. Naast de landbouw biedt het streekplan in de AHS volop mogelijkheden voor toerisme en recreatie. Naast de Groene en Agrarische Hoofdstructuur is voor het stroomgebied van het Merkske ook de begrensde Ecologische Hoofdstructuur (EHS) en de natte natuurparel van belang. De zonering in het streekplan is een belangrijk uitgangspunt bij de Integrale Zonering in het project “Revitalisering van het landelijk gebied” geweest. In het reconstructieplan De Baronie worden de extensiverings-, verwevings- en landbouwontwikkelingsgebieden voor de intensieve veehouderij ruimtelijk begrensd. In het bestemmingsplan is deze begrenzing overgenomen. Provinciaal Waterhuishoudingsplan

De provincie wil dat het water bijdraagt aan een gezonde omgeving voor mens, dier en plant, waarin we veilig en comfortabel kunnen wonen en waar ruimte is voor economische en ecologische ontwikkeling. De wijze waarop dat moet gebeuren is in dit plan vastgelegd. Het Waterhuishoudingsplan 2003 – 2006 is door Provinciale Staten van Noord-Brabant in december 2002 vastgesteld. Het plan heeft voor het waterbeleid de volgende hoofddoelstelling:

206254.ehv.221, Revisie 04

Bijlage 1: Beleidslijnen

"Het beleid richt zich op het bereiken en in stand houden van watersystemen die ruimte bieden aan een gezond leefmilieu voor mens, dier en plant. Daarbij zijn economische en ecologische ontwikkelingen met elkaar in evenwicht, met als randvoorwaarde een veilige en bewoonbare provincie". In het plan zijn de volgende vijf kernthema's opgenomen: • realiseren van een duurzame watervoorziening; • verbetering van waterhuishoudkundige voorwaarden; • verbeteren van de waterkwaliteit; • inrichten van waterlopen in het buitengebied; • omgaan met water in bebouwd gebied. Vanuit het Provinciaal Waterhuishoudingsplan zijn de verschillende ecologische verbindingszone (EVZ) langs waterlopen toegekend. De nagestreefde breedte van de ecologische verbindingszones bedraagt 25 m, oftewel 2,5 ha per kilometer. In het plan is vastgelegd dat bij de realisering en het beheer van de verbindingszones het aandeel van het waterschap een zone van gemiddeld 10 meter langs de waterloop betreft. De overige 15 m is de verantwoordelijkheid van de gemeente. Ook de deelfunctie waternatuur en viswater wordt in dit plan toegekend aan de verschillende wateren in het beheersgebied. Reconstructieplan De Baronie

Het Reconstructieplan is het uitgangspunt voor het opstellen van het GGOR. In dit plan staan thema’s als water en bodem, natuur, milieukwaliteit, landschap, cultuurhistorie en archeologie, landbouw, recreatie en toerisme en verkeer en vervoer centraal. Als doel geldt dat in 2030 het landgebruik zodanig gelokaliseerd is en in het stroomgebied zo’n bedrijfsvoering plaatsvindt, dat het watersysteem in evenwicht is met het gebruik. Op 22 april 2005 is het reconstructieplan door Gedeputeerde Staten vastgesteld. In het reconstructieplan De Baronie zijn voor de gemeenten Baarle-Nassau, Breda, Alphen-Chaam, Gilze en Rijen, Rucphen en Zundert belangrijke keuzes gemaakt ten aanzien van het buitengebied. Voor Baarle-Nassau zijn onder andere de volgende zaken van belang: • De integrale zonering van de intensieve veehouderij • De begrenzing van de concreet in te richten regionale waterbergingsgebieden • De zonering van de 500 meter zone rondom natte natuurparels • De begrenzing van de Regionale Natuur- en Landschapseenheid (RNLE) De Baronie • Het aanwijzen van beken waar beekherstel wordt nagestreefd. • Het middels projecten stimuleren van o.a. herstel van de duisternis in donkere gebieden, versnelling van de Ecologische Hoofdstructuur (inclusief de ecologische verbindingszones) versterking van leefgebieden kwetsbare soorten, extensivering van de melkveehouderij, verbetering van de leefbaarheid en de mogelijkheden voor extensieve en plaatselijk intensieve recreatie. De eerste drie zoneringen zijn in het reconstructieplan op perceelsniveau bepaald. In het reconstructieplan is bepaald dat deze zoneringen (inclusief het bijbehorende beleid) rechtstreeks doorwerken naar het bestemmingsplan.

206254.ehv.221, Revisie 04

Bijlage 2

Kaartbijlage

206254.ehv.221, Revisie 04

Bijlage 3

Streefbeelden en doelstellingen

206254.ehv.221, Revisie 04

Bijlage 3: Streefbeelden en doelstellingen Streefbeelden beken met functie waternatuur Beektraject

Merkske bovenloop

Merkske benedenloop

Streefbeeld

Bovenloop Laaglandbeek

Middenloop Laaglandbeek

Temporaire bovenloop

Doelrealisatie

Zeer goed

Aspect

Schouwloop/Marksken

Eenheid

Dimensies en vorm Profielvorm Bodembreedte

Breedte bij gem. peil

Waterdiepte (bij gem. peil)

steile, door boomwortels gefixeerde oevers asymmetrisch

loop met holle oevers en beekkuilen

1-3

2-5

1-3 1-5

1-5

5-10

0,1-0,4

0,2-0,7

0,1-0,4 >1,2 (slingerend)

TracĂŠvorm/sinuositeit

lengte beek/dal

>1,2 (slingerend; event. Meanderend)

>1,5 (meanderend)

Breedte meanderzone

x bovenbreedte beek

Overstromingsgebied

x bovenbreedte beek

1-5

>1 (in laagten)

dal of dalvormige laagte

vlakte, dal of kom met afvoer

Dalvorm Waterhuishouding Verhang (beddingbodem)

m/km

Q15 (140 dagen/jaar)

l/s

<500

600-4000

<500

Stroomsnelheid (GGOR)

m/sec.

0,1-0,5

Watervoerendheid (GGOR)

week/jaar

>50

40-44 (winterhalfjaar; zomerdroog)

<0,6 (1)

0,3-0,8

Insnijding tot gem.peil (GGOR) m Peilfluctuatie (GGOR)

<0,4

Frequentie overstroming

x/jaar

<10

<60 d/j

0-1

>50 (neerslag)

<40 (gemengd)

>50 (neerslag)

% bedekking

<20

<40

<10

Bodem/substraattype

zand

zand, leem

zand en org. Mat (evt. leem)

Morfodynamiek (variatie in

matig

(GGOR) Dom. Voeding; aandeel neerslag Vegetatie in waterloop Substraat en bodem

sedimentatie erosie)

206254.ehv.221, Revisie 04

Bijlage 3: Streefbeelden en doelstellingen

Beektraject Sed. Transport. Vermogen

Merkske bovenloop

Merkske benedenloop

m続 bodemtransport/jaar per m 25-150

Schouwloop/Marksken

25-150

bodembreedte Waterkwaliteit doorzicht, kleur

helder

5,5-7,5

5,5-7,5 10-50

Kalkgehalte (Ca)

mg/l

10-90

10-80

Hardheid

1-5

1-3

Zuurstofverzadiging

90-120

ammonium (NH4+)

mg N/l

<0,4

nitraat (NO3-)

mg N/l

<0,35

<0,46

stikstof (t-N)

mg N/l

<1,0

<1,0 <0,04

fosfaat (t-P)

mg P/l

<0,04

fosfaat opgelost (ortho-P)

mg P/l

<0,02

<0,05

<0,02

sulfaat (SO4 2-)

mg/l

<50

<40

<50

ijzer

mg/l

<2 100-250

100-250

<250

10-20

<40

>50

>25

>50

loofbos tot halfnat. Vegetaties

loofbroekbos tot halfnat.

loofbos tot halfnat. Vegetaties

fonteinkruiden, egelskop,

waterviolier

EGV chloride (Cl-)

mg/l

Landschap en vegetatie % opgaande begeleidende begroeiing Bepalende begeleidende vegetatie Gidssoorten waterplanten

sterrekroos waterranonkels

waterranonkels gidssoorten oeverplanten

dubbelloof (varens)

Fauna Zoogdieren van oever

otter, bever, waterspitsmuis

Watervogels

ijsvogel

ijsvogel, Dodaars

nee

ja (Kopvoorn, Serpeling)

nee

ja (minimaal Bermpje)

ja (o.a. Bermpje,

beperkt

Visfauna stroomminnende karperachtigen kleine beekvissen (Bermpje, Beekprik, Rivergrondel)

Rivierdonderpad) 206254.ehv.221, Revisie 04

Bijlage 3: Streefbeelden en doelstellingen

Beektraject

Merkske bovenloop

Merkske benedenloop

Schouwloop/Marksken

stagnofiele vissoorten

beperkt

nee

Macrofauna (gidssoorten) platwormen

Phagocata vitta

schelpdieren

Pisidium sp.

Aplexa hypnorum

Arrenurus cylindratus

Eylais koenikei

Gammarus pulex

geen

Calopteryx sp., Platycnemis

geen

watermijt

Lebertia inaequalis, Limnesia Koenikei

vlokreeften libellen

Calopteryx spiendens

pennipes, Gomphus vulg. kokerjuffers

Hydropsyche ang. Halesus Limnephiius

Hydropsyche, Halesus

Limnephilius extricatus, Enoicyla pusilia

haften

Baetis vernuus

Baetis Ephemera sp.,

Cloeon dipterum

Centroptilum steenvliegen

Nemoura cinerea

muggen

Macropelopia

Prodiamesa olivacea, Brillia, Hydrobaenus sp., Limnophyes, Polypedilum

Nemoura cinerea

kevers

Agabus didymus

Stictotarsus 12-pustulatus

Eukiefferiella Hydraena brittenl., Agabus chaiconatus

Ouiimnius, Elmis aneae wantsen

Gerris najas

Gerris najas, Velia caprai

Kwetsbaarheid voor verdroging

3 (insnijding tot GW<1)

3 (insnijding tot GW <1)

4 (watervoerend 40-44 wk)

verstuwing, stagnatie, berging

4 (verzuring (pH-daling))

3 (stroomsnelheid 0,1-0,5)

5 (zomerdroog (waterv. 40-44 wk))

regenwateroverstorten

aantasting morfologie

organische belasting

trofie (N,P)

weg-/rijnwater

verzuring

kap begeleidend hout

recreatie, betreding

206254.ehv.221, Revisie 04

Bijlage 3: Streefbeelden en doelstellingen

206254.ehv.221, Revisie 04

Bijlage 3: Streefbeelden en doelstellingen Kwaliteitsdoelstellingen water voor karperachtigen Parameter Norm Opmerking Zuurgraad

6,5 ≤ pH ≤ 9,5

De schommelingen in de pH ten opzichte van de natuurlijke pH-waarde mogen niet meer dan ½ pH eenheid binnen de hierboven gestelde waarde bedragen mits deze schommelingen niet de schadelijke werking van andere in het water aanwezige stoffen verhogen

Temperatuurs-

≤

3 °C

Ten opzichte van de natuurlijke waarde

verhoging Temperatuur

≤ 25 °C

Voor wateren waarin soorten kunnen voorkomen die koud water nodig hebben voor hun voortplanting is de norm gedurende de voortplantingsperiode ≤ 10 °C

Gesuspendeerde

≤ 50 mg/l

Het rekenkundig gemiddelde van de uitkomsten van het onderzoek

Stoffen Smaak

De in het oppervlaktewater aanwezige vissen mogen niet worden gekenmerkt door een onnatuurlijke

Olie

Geen zichtbare oliefilm op het wateroppervlak of oliebezinksel op de bodem. Geen schadelijke effecten

smaak zoals die in het bijzonder kan optreden door de invloed van fenolen en olie voor de vissen door producten op oliebasis Fosfaat

≤ 200 mg/l P

De aangegeven waarde betreft het rekenkundig gemiddelde van de waarnemingen en is niet van toepassing op oppervlaktewater waarin zich geen overmatige groei van hogere waterplanten voordoet en het gemiddeld gehalte aan algenbiomassa gedurende de maanden april tot en met september lager dan of gelijk is aan 100 µg/l chlofofyl-a

Ammonium

≤ 0,8 mg/l N

Biochemisch

≤ 10 mg/l O2

Bij een watertemperatuur van minder dan 10 °C geldt als norm ≤ 0,4 mg/l N

zuurstofverbruik Zuurstof opgelost

≥

Ammoniak

≤ 20 µg/l N

6 mg/l O2

Residueel chloor

≤

5 µg/l HOCl

Nitriet

≤ 300 µg/l N

Koper

≤ 30 µg/l Cu

Zink

≤ 200 µg/l Zn

206254.ehv.221, Revisie 04

Bijlage 4

Huidige situatie en enkele aandachtspunten beken

206254.ehv.221, Revisie 04

Bijlage 4: Huidige situatie en enkele aandachtspunten beken

Huidige situatie en knelpunten/kansen Merkske bovenloop uitgaande van het streefbeeld Beektraject Aspect

Streefbeeld Merkske

Huidig Merkske

bovenloop

steile, door boomwortels

redelijk steile oevers, op

gefixeerde oevers

trajecten met bomen

Knelpunt / Kans Merkske Bovenloop

Eenheid

Dimensies en vorm Profielvorm

meer bomen langs waterloop

Bodembreedte

1-3

1,9 - 3,9

goed, lokaal te breed

Breedte bij gem. peil

1-5

2,5-4,4

goed, lokaal te breed

0,1-0,4

0,65

te diep, verondiepen beek

lengte beek/dal

>1,2 (slingerend; event.

1,47

goed

1,5 â&#x20AC;&#x201C; 5

lokaal te weinig meandering

1-5

25x

voldoet niet, beekdynamiek temperen

dal of dalvormige laagte

dal - dalvormige laagte

goed

Waterdiepte (bij gem. peil) TracĂŠvorm/sinuositeit

Meanderend) Breedte meanderzone

x bovenbreedte beek

Overstromingsgebied

x bovenbreedte beek

Dalvorm Waterhuishouding Verhang (beddingbodem)

m/km

0,6

goed

Q15 (140 dagen/jaar)

l/s

<500

440

goed

Stroomsnelheid (GGOR)

m/sec.

0,1-0,5

0,15

goed

Watervoerendheid (GGOR)

week/jaar

>50

permanent watervoerend

goed

Insnijding tot gem.peil

<0,6 (1)

0,85

te diep, beek verondiepen

(GGOR) Peilfluctuatie (GGOR)

<0,4

>0,4

voldoet niet, beekdynamiek temperen

Frequentie overstroming

x/jaar

<10

1x/jr

goed

matig

waarschijnlijk iets

versterken

(GGOR) Substraat en bodem Morfodynamiek (variatie in sedimentatie erosie)

aanwezig vanwege meandering

Waterkwaliteit Zuurstof

mg/l

te lage conc. komen voor

Agv ongezuiverde lozingen en overstorten; aansluiten aan riolering en/of saneren

206254.ehv.221, Revisie 04

Bijlage 4: Huidige situatie en enkele aandachtspunten beken

Beektraject Stikstof (tot-N)

mg N/l

Streefbeeld Merkske

Huidig Merkske

bovenloop

wijkt zeer sterk af

Knelpunt / Kans Merkske Bovenloop uitspoeling landbouwgronden in België en Nederland; mestbeleid en bufferstroken

Fosfaat (tot-P)

mg P/l

voldoet bijna

uitspoeling landbouwgronden in België en Nederland; mestbeleid en bufferstroken

Landschap en vegetatie % opgaande begeleidende

>50

5-10

begroeiing

meer beekbegeleidende begroeiing nodig

Visfauna stroomminnende

nee

ja (Kopvoorn)

ja (minimaal Bermpje)

ja, Bermpje

goed

beperkt

ja, driedoornig

goed

karperachtigen kleine beekvissen (Bermpje, Beekprik, Rivergrondel) stagnofiele vissoorten

Stekelbaarsje

Huidige situatie en knelpunten/kansen Merkske benedenloop uitgaande van het streefbeeld Beektraject Aspect

Streefbeeld Merkske

Huidig Merkske

Knelpunt / Kans Merkske

benedenloop

goed

Eenheid

Dimensies en vorm Profielvorm

asymmetrisch

Bodembreedte

2-5

2,0 – 4,0

goed

Breedte bij gem. peil

5-10

3,6-6,4

goed, lokaal aan de smalle kant

0,2-0,7

0,8

te diep, verondiepen beek

lengte beek/dal

>1,5 (meanderend)

1,39

mag nog meer, huidige meandering

Waterdiepte (bij gem. peil) Tracévorm/sinuositeit

wordt als redelijk oorspronkelijk beschouwd en behouden Breedte meanderzone

x bovenbreedte

3–9

lokaal aan de smalle kant

>1 (in laagten)

20x

voldoet niet, beekdynamiek temperen

beek Overstromingsgebied

x bovenbreedte

206254.ehv.221, Revisie 04

Bijlage 4: Huidige situatie en enkele aandachtspunten beken

Beektraject

Streefbeeld Merkske

Huidig Merkske

Knelpunt / Kans Merkske

benedenloop

dal of dalvormige laagte

dal - dalvormige laagte

goed

beek Dalvorm Waterhuishouding Verhang (beddingbodem)

m/km

0,65

goed

Q15 (140 dagen/jaar)

l/s

600-4000

540

goed

Stroomsnelheid (GGOR)

m/sec.

0,1-0,5

0,17

goed

Watervoerendheid (GGOR)

week/jaar

>50

permanent watervoerend

goed

Insnijding tot gem.peil

<0,6 (1)

1,0

net te groot, bodem verhogen

(GGOR) Peilfluctuatie (GGOR)

voldoet niet, beekdynamiek temperen

Frequentie overstroming

x/jaar

<60 d/j

2x/jr

goed

matig

waarschijnlijk iets

versterken, stroomkuilen graven en

aanwezig vanwege

omgevallen bomen laten liggen

(GGOR) Substraat en bodem Morfodynamiek (variatie in sedimentatie erosie)

meandering Landschap en vegetatie % opgaande begeleidende

>25

30-40

begroeiing

% voldoende, echter te sterk gecentreerd. Vooral ten N van CastelrĂŠ meer begroeiing gewenst

Visfauna stroomminnende

ja (Kopvoorn, Serpeling)

ja (Kopvoorn)

goed

kleine beekvissen (Bermpje,

ja (o.a. Bermpje,

ja, Bermpje

goed

Beekprik, Rivergrondel)

Rivierdonderpad)

stagnofiele vissoorten

ja, driedoornig

goed

karperachtigen

Stekelbaarsje

206254.ehv.221, Revisie 04

Bijlage 4: Huidige situatie en enkele aandachtspunten beken

Huidige situatie en knelpunten/kansen Marksken/Schouwloop uitgaande van het streefbeeld Beektraject Aspect

Streefbeeld

Huidig

Knelpunt / Kans

Marksken/Schouwloop

loop met holle oevers en

genormaliseerd,

profiel aanpassen

beekkuilen

asymmetrisch

1-3

0,8 - 2,5 (heringerichte

Eenheid

Dimensies en vorm Profielvorm Bodembreedte

goed, muv 2 heringerichte trajecten

trajecten 5,0 en 10,8) Breedte bij gem. peil

1-5

1,0-2,8

goed

0,1-0,4

0,11

goed

Tracévorm/sinuositeit

lengte beek/dal

>1,2 (slingerend)

te laag, lengte waterloop vergroten –

Breedte meanderzone

x bovenbreedte

Waterdiepte (bij gem. peil)

slingeren te smal, met herinrichting aanpassen, is

beek

mogelijk in combinatie met inrichten EVZ

Overstromingsgebied

x bovenbreedte

goed

dal of dalvormige laagte

dal - dalvormige laagte

goed

beek Dalvorm Waterhuishouding Verhang (beddingbodem)

m/km

1,68

te groot, meer meanderen

Q15 (140 dagen/jaar)

l/s

<500

goed

Stroomsnelheid (GGOR)

m/sec.

0,1-0,5

0,06

te laag, moeilijk te verbeteren

Watervoerendheid (GGOR)

week/jaar

40-44 (winterhalfjaar;

valt waarschijnlijk in de

goed

zomerdroog)

zomer droog

0,3-0,8

0,40 – 2,0

Insnijding tot gem.peil

in benedenstrooms deel lokaal te groot

(GGOR) Peilfluctuatie (GGOR)

goed

Frequentie overstroming

x/jaar

0-1

goed

matig

zo goed als afwezig

versterken door herprofilering

te lage conc. komen voor

Agv ongezuiverde lozingen en

(GGOR) Substraat en bodem Morfodynamiek (variatie in sedimentatie erosie) Waterkwaliteit Zuurstof

mg/l

206254.ehv.221, Revisie 04

Bijlage 4: Huidige situatie en enkele aandachtspunten beken

Beektraject

Streefbeeld

Huidig

Marksken/Schouwloop

Knelpunt / Kans Marksken/Schouwloop overstorten; aansluiten aan riolering en/of saneren

Stikstof (tot-N)

mg N/l

wijkt zeer sterk af

uitspoeling landbouwgronden in BelgiĂŤ en Nederland; mestbeleid en bufferstroken

Fosfaat (tot-P)

mg P/l

voldoet bijna

uitspoeling landbouwgronden in BelgiĂŤ en Nederland; mestbeleid en bufferstroken

Landschap en vegetatie % opgaande begeleidende

>50

begroeiing

5-10, lokaal langs of door

begeleidende begroeiing vergroten

bosgebied

Visfauna stroomminnende

nee

ja (Kopvoorn)

afvangen

beperkt

ja, Bermpje

goed

nee

ja, driedoornig

afvangen

karperachtigen kleine beekvissen (Bermpje, Beekprik, Rivergrondel) stagnofiele vissoorten

Stekelbaarsje

206254.ehv.221, Revisie 04

Kromme Hoekloop

Me rsk e

en Schouwloop

No o rd erm

ark

Moermolen

DEFINITIEF Grontmij Nederland BV Midwest Locaties: Houten, Waddinxveen

Functies natuurtypen bouwland grasland overig stedelijk studiegebied Top10 Hoofdwaterlopen

Project

Integrale gebiedsanalyse 't Merkske Opdrachtgever

Waterschap Brabantse Delta Onderdeel

Kaart 1: Functies Projectnummer

206254

Tekeningnummer

Bijlagenummer

Datum

20-06-2007

Filenaam Kaart01.......mxd

Formaat

Schaal

Â´

1:35.000

DEFINITIEF

Hoofdwaterlopen viswater waternatuur ecologische verbindingszone natte natuurparels agrarische hoofdstructuur landbouw groene hoofdstructuur landbouw groene hoofdstructuur natuur

Grontmij Nederland BV Midwest Locaties: Houten, Waddinxveen

Project

Integrale gebiedsanalyse 't Merkske

Â´

Opdrachtgever

Waterschap Brabantse Delta Onderdeel

Kaart 02: Streefbeelden Projectnummer

206254

Tekeningnummer

Bijlagenummer

Datum

20-06-2007

Filenaam

Formaat

Kaart02.......mxd

0.3

A3 0.6

1.2 Kilometers

E E

E E E E

E E E E E E

E E

E E E E E E

E E

E E E

E E

W W W W W W W W W W W !

E E

E !

)

W W W W W W W

)

W W W W W W W W W W W W W W W W W !

)

W W

)

! !

)

! !

E E

W W W W W W W

! !

### #### ###

ii ii ii ii

W W W

iii ii iii iii iiii iii iiiii iiiiii iii iiii iiiii iii iiiii iiii iii Berken-Eikenbos (d) Berken-Eikenbos (v) Berken-Eikenbos (v)/Berkenbroekbos Beuken-Eikenbos (d) Beuken-Eikenbos (v) # # Beuken-Eikenbos (v)/Eiken-Haagbeukenbos Beuken-Eikenbos (v)/Eiken-Haagbeukenbos/Vogelker Bloemrijk grasland (d) W W Bloemrijk grasland (d) en Braam/Doornstruweel W W Bloemrijk grasland (v) Bloemrijk grasland (v) en Braam/Doornstruweel Bos met verhoogde natuurwaarde Multifunctioneel bos !

) E E

)

Dotterbloem hooiland Droog/Heischraal grasland Droog/Heischraal grasland en heide Ecologische verbindingszone Gagelstruweel Braam/Doornstruweel iiiii iiiiiKlein zeggenmoeras iiiii Grote zeggenmoeras Elzenbroekbos Moeras Droge heide Natte heide #### # # # #Natte heide/Hoogveen

Vochtige heide Vochtig heischraal grasland en heide Vochtig schraalland Vochtig schraalland/Bloemrijk grasland Hoogveen Reservaatsakker Natuurlijke laaglandbeek Beek/Rivier/Waterloop met natuurvriendelijke oev Soortenrijk water Ven Ven (ongebufferd) Ven (ongebufferd-gebufferd)

# #

)

! !

)

DEFINITIEF Grontmij Nederland BV Midwest Locaties: Houten, Waddinxveen

Project

Integrale gebiedsanalyse 't Merkske

Opdrachtgever

Waterschap Brabantse Delta Onderdeel

Kaart 03: natuurdoeltypen Projectnummer

206254

Tekeningnummer

Bijlagenummer

Datum

06-04-2007

Filenaam

Formaat

Kaart03.......mxd

0.2 0.4

A3 0.8 Kilometers

DEFINITIEF

GHG (cm - mv) <0 0 - 20 20 - 40 40 - 60 60 - 80 80 - 100 100 - 120 120 - 140 140 - 300 > 300

Grontmij Nederland BV Midwest Locaties: Houten, Waddinxveen

Project

Integrale gebiedsanalyse 't Merkske

Opdrachtgever

Waterschap Brabantse Delta Onderdeel

Kaart 04: (AGOR) GHG Projectnummer

206254

Tekeningnummer

Bijlagenummer

Datum

20-06-2007

Filenaam

Formaat

Kaart04.......mxd

0.25

0.5

1 Kilometers

AGOR GVG (cm - mv) <0 0 - 20 20 - 40 40 - 60 60 - 80 80 - 100 100 - 120 120 - 140 140 - 300 > 300

DEFINITIEF Grontmij Nederland BV Midwest Locaties: Houten, Waddinxveen

Project

Integrale gebiedsanalyse 't Merkske Opdrachtgever

Waterschap Brabantse Delta Onderdeel

Kaart 5: (AGOR) GVG Projectnummer

206254

Tekeningnummer

Bijlagenummer

Datum

08-02-2007

Filenaam Kaart5.......mxd

Formaat

Schaal

1:35.000

DEFINITIEF

GLG (cm - mv) <0 0 - 20 20 - 40 40 - 60 60 - 80 80 - 100 100 - 120 120 - 140 140 - 300 > 300

Grontmij Nederland BV Midwest Locaties: Houten, Waddinxveen

Project

Integrale gebiedsanalyse 't Merkske

Opdrachtgever

Waterschap Brabantse Delta Onderdeel

Kaart 6: (AGOR) GLG Projectnummer

206254

Tekeningnummer

Bijlagenummer

Datum

20-06-2007

Filenaam

Formaat

Kaart6.......mxd

0.35

0.7

1.4 Kilometers

Kwel en infiltratie (mm/dag) < -2 (infiltratie) -2 - -1 -1 - -0.5 -0.5 - -0.2 -0.2 - -0.05 -0.05 - 0.05 0.05 - 0.2 0.2 - 0.5 0.5 - 1 1-2 > 2 (kwel)

DEFINITIEF Grontmij Nederland BV Midwest Locaties: Houten, Waddinxveen

Project

Integrale gebiedsanalyse 't Merkske

Â´

Opdrachtgever

Waterschap Brabantse Delta Onderdeel

Kaart 07: (AGOR) kwel en infiltratie Projectnummer

206254

Tekeningnummer

Bijlagenummer

Datum

20-06-2007

Filenaam

Formaat

Kaart07.......mxd

0.35

0.7

1.4 Kilometers

DEFINITIEF Grontmij Nederland BV Midwest Locaties: Houten, Waddinxveen

Natschade % <5 5 - 10 10 - 20 20 - 30 30 - 40 40 - 50 50 - 100

Project

Integrale gebiedsanalyse 't Merkske

Â´

Opdrachtgever

Waterschap Brabantse Delta Onderdeel

Kaart 08: Natschade landbouw Projectnummer

206254

Tekeningnummer

Bijlagenummer

Datum

20-06-2007

Filenaam

Formaat

Kaart08.......mxd

0.35

0.7

1.4 Kilometers

DEFINITIEF Grontmij Nederland BV Midwest Locaties: Houten, Waddinxveen

Droogschade % <5 5 - 10 10 - 20 20 - 30

Project

Integrale gebiedsanalyse 't Merkske

Â´

Opdrachtgever

Waterschap Brabantse Delta Onderdeel

30 - 40 40 - 50

Kaart 09: Droogschade landbouw Projectnummer

206254

Tekeningnummer

Bijlagenummer

Datum

20-06-2007

Filenaam

Formaat

Kaart09.......mxd

0.35

0.7

1.4 Kilometers

DEFINITIEF Grontmij Nederland BV Midwest Locaties: Houten, Waddinxveen

Project

Doelrealisatie % voldoet niet voldoet optimaal

Integrale gebiedsanalyse 't Merkske Opdrachtgever

Waterschap Brabantse Delta Onderdeel

Kaart 10: Doelrealisatie landbouw Projectnummer

206254

Tekeningnummer

Bijlagenummer

Datum

20-06-2007

Filenaam

Formaat

Kaart10.......mxd

0.35

Â´

A3 0.7

1.4 Kilometers

DEFINITIEF Grontmij Nederland BV Midwest Locaties: Houten, Waddinxveen

Project

Doelrealisatie % voldoet niet voldoet optimaal

Integrale gebiedsanalyse 't Merkske

Â´

Opdrachtgever

Waterschap Brabantse Delta Onderdeel

Kaart 11: Doelrealisatie natuur Projectnummer

206254

Tekeningnummer

Bijlagenummer

Datum

20-06-2007

Filenaam

Formaat

Kaart11.......mxd

0.35

0.7

1.4 Kilometers

DEFINITIEF Grontmij Nederland BV Midwest Locaties: Houten, Waddinxveen

Verschil AGOR-OGOR > 20 cm te nat 10 - 20 cm te nat 0 - 10 cm te nat geen knelpunten

Project

Integrale gebiedsanalyse 't Merkske

Â´

Opdrachtgever

Waterschap Brabantse Delta Onderdeel

Kaart 12: Knelpunten GHG stedelijk gebied Projectnummer

206254

Tekeningnummer

Bijlagenummer

Datum

20-06-2007

Filenaam

Formaat

Kaart12.......mxd

0.2 0.4

A3 0.8 Kilometers

Krom me-H o Mers k

eklo

Mar k

ske

Merske Schouwloop

No o rde

rma

Mo e rm

o le n

Legenda

DEFINITIEF

Hoofdwaterlopen studiegebied

Grontmij Nederland BV Midwest Locaties: Houten, Waddinxveen

Top10 natuurtypen droog ven overig Gebieden die niet voldoen

grasland akkerbouw

Project

Integrale gebiedsanalyse 't Merkske

Â´

Opdrachtgever

Waterschap Brabantse Delta Onderdeel

Kaart 13: NBW-toetsing Projectnummer

206254

Tekeningnummer

stedelijk gebied

Bijlagenummer

Datum

20-06-2007

Filenaam

Formaat

Kaart13.......mxd

0.35

A3 0.7

1.4 Kilometers

DEFINITIEF Knelpunten

Inundatie Landbouw (natschade) Natuur

Grontmij Nederland BV Midwest Locaties: Houten, Waddinxveen

Project

Integrale gebiedsanalyse 't Merkske

Â´

Opdrachtgever

Waterschap Brabantse Delta Onderdeel

Kaart 14: Knelpunten huidige situatie Projectnummer

206254

Tekeningnummer

Bijlagenummer

Datum

11-12-2007

Filenaam

Formaat

Kaart14.......mxd

0.2 0.4

A3 0.8 Kilometers

Duikers fauna passerbaar maken (16) Herstellen stroomkuilen (8) Dempen sloot (Autonoom) Dempen sloten (2) Aanleggen natuurvriendelijke oevers (14) Meer meanderen (7) Slootbodem verhogen (Autonoom) Graven sloot (Autonoom) Aanleg accoladeprofiel (4) Graven nevengeul (13) Beekbodem verhogen (1) Verwijderen drainage (Autonoom) Water vasthouden (6) Aanleg bos (Autonoom) Verwijderen drainage (3) Verwijderen detailontwatering natuurgebieden (5)

DEFINITIEF Grontmij Nederland BV Midwest Locaties: Houten, Waddinxveen

Project

Integrale gebiedsanalyse 't Merkske

Â´

Opdrachtgever

Waterschap Brabantse Delta Onderdeel

Kaart 15: Mogelijke maatregelen Projectnummer

206254

Tekeningnummer

Bijlagenummer

Datum

20-06-2007

Filenaam

Formaat

Kaart15.......mxd

0.25

0.5

1 Kilometers

Verschil GVG 150 - 200 cm natter 100 - 150 cm natter 80 - 100 cm natter 60 - 80 cm natter 40 - 60 cm natter 20 - 40 cm natter 10 - 20 cm natter 2 - 10 cm natter Verschil kleiner dan 2 cm > 2 cm droger GHS natuur GHS landbouw Hoofdwaterlopen

DEFINITIEF Grontmij Nederland BV Midwest Locaties: Houten, Waddinxveen

Project

Integrale gebiedsanalyse 't Merkske

Â´

Opdrachtgever

Waterschap Brabantse Delta Onderdeel

Kaart 16: Effecten GVG bij bij maatregelen Projectnummer

206254

Tekeningnummer

Bijlagenummer

Datum

20-06-2007

Filenaam Kaart16.......mxd

Formaat

0.2 0.4

A3 0.8 Kilometers

Verschil kwel en infiltratie < 1 mm/dag toename infiltratie/ afname kwel 0.5 - 1 mm/dag 0.1 - 0.5 mm/dag 0.01 - 0.1 mm/dag verandering < 0.01 mm/dag 0.01 - 0.1 mm/dag 0.1 - 0.5 mm/dag 0.5 - 1 mm/dag > 1 mm/dag afname inifltratie/ toename kwel Hoofdwaterlopen EVZ GHS landbouw GHS natuur

DEFINITIEF Grontmij Nederland BV Midwest Locaties: Houten, Waddinxveen

Project

Integrale gebiedsanalyse 't Merkske

Â´

Opdrachtgever

Waterschap Brabantse Delta Onderdeel

Kaart 17: Effecten kwel en infiltratie bij maatregelen Projectnummer

206254

Tekeningnummer

Bijlagenummer

Datum

06-04-2007

Filenaam Kaart17.......mxd

Formaat

0.2 0.4

A3 0.8 Kilometers

DEFINITIEF Grontmij Nederland BV Midwest Locaties: Houten, Waddinxveen

ven

Doelrealisatie % 0 - 25 25 - 50 50 - 70 70 - 85 85 - 100

Project

Integrale gebiedsanalyse 't Merkske

Â´

Opdrachtgever

Waterschap Brabantse Delta Onderdeel

Kaart 18: Doelrealisatie landbouw bij maatregelen Projectnummer

206254

Tekeningnummer

Bijlagenummer

Datum

20-06-2007

Filenaam

Kaart18.......mxd

Formaat

0.35

0.7

1.4 Kilometers

DEFINITIEF

ven droge natuur

Doelrealisatie %

Grontmij Nederland BV Midwest Locaties: Houten, Waddinxveen

Project

Integrale gebiedsanalyse 't Merkske

Â´

Opdrachtgever

0 - 25 25 - 50 50 - 70 70 - 85 85 - 100

Waterschap Brabantse Delta Onderdeel

Kaart 19: Doelrealisatie natuur bij maatregelen Projectnummer

206254

Tekeningnummer

Bijlagenummer

Datum

Filenaam

A3 0

Formaat

20-06-2007 0.25

0.5

1 Kilometers

Krom me-H o Mers k

eklo

Mar k

ske

Merske Schouwloop

No o rde

rma

Mo e rm

o le n

Legenda

DEFINITIEF

Hoofdwaterlopen studiegebied

Grontmij Nederland BV Midwest Locaties: Houten, Waddinxveen

Top10 natuurtypen droog ven overig Gebieden die niet voldoen

grasland akkerbouw

Project

Integrale gebiedsanalyse 't Merkske

Â´

Opdrachtgever

Waterschap Brabantse Delta Onderdeel

Kaart 20: NBW-toetsing bij maatregelen Projectnummer

206254

Tekeningnummer

stedelijk gebied

Bijlagenummer

Datum

20-06-2007

Filenaam

Formaat

Kaart20.......mxd

0.35

A3 0.7

1.4 Kilometers