Kunst in de wereld by Merlijn Twaalfhoven

Kunst heeft een aparte plaats in de wereld.

Maar kunst kan meer. Kunst is de taal van het gevoel, en gevoel is essentieel in ieder mens, in iedere situatie.

Kunst moet ook meer. Kunst is communicatie zonder woorden. Met alleen woorden begrijpen mensen elkaar maar half.

Componist en theatermaker Merlijn Twaalfhoven maakt zijn werk midden in de wereld. Hij is niet de enige. Steeds meer kunstenaars beseffen dat een concertzaal, theater of galerie niet altijd de beste plek is om het publiek iets bijzonders te laten ervaren. Wanneer zij hun werk op ongebruikelijke plekken laten zien of wanneer zij werken met niet-professionele deelnemers, worden ze regelmatig geconfronteerd met onverwachte dilemma’s en problemen, die misschien het werk bemoeilijken, maar ook voor veel inspiratie en avontuur zorgen. Dit boekje is een collectie persoonlijke ervaringen van Merlijn Twaalfhoven en anderen. Geen methode of voorschrift, maar een duwtje in de rug (of tegengas) voor kunstmakers en nadenkers. Discussievoer uit de praktijk voor iedereen die het gevoel heeft dat kunst meer is dan vermaak voor serieuze mensen.

merlijn twaalfhoven • kunst in de wereld

Zij bevindt zich in statige gebouwen, heeft een speciale pagina in de krant en hangt aan de muur bij mensen met goede smaak. De rol van kunst in de wereld is zo keurig afgebakend. Kunst is mooi, ontroerend of zelfs shockerend, maar binnen duidelijke grenzen. Kunstenaars voelen zich vaak thuis binnen deze afbakening. Ze ‘doen hun ding’ en als publiek kun je vrijblijvend uit een breed aanbod kiezen.

MERLIJN TWAALFHOVEN

KUNST

IN DE WERELD

Veel dank, aan Sandra Trienekens en Marieke Vriend voor hun uitgebreide onderzoek, commentaar en tips, Anthony Heidweiller, Henk Schut en Sjoerd Wagenaar voor de lange gesprekken, Peter van der Hurk en Eugene van Erven voor het delen van de anekdotes over Jeanne van Heeswijk, Mia Grijp, Els Dietvorst, Donna Risa, Stefan van Hees, Bart Deuss en Hans Lein, die zij verzamelden in het verslag van de expert meeting, 12 december 2006: Community Arts, Kunst en Kunde, Joost Heinsius, Eugene van Erven en Finn Minke voor slim commentaar, Cily Smulders, Minke Vos en Jan Brand voor zoveel meer werk dan ik aanvankelijk dacht.

People look at an oil painting and admire the use of brushstrokes to convey meaning. People look at a graffiti painting and admire the use of a drainpipe to gain access. Banksy

MERLIJN TWAALFHOVEN KUNST IN DE WERELD

INLEIDING Dit boekje is geboren uit onvergetelijke ervaringen in fabrieken, schepen, aan het strand, op een kerktoren en tussen voetbalfans. Uit bijzondere ontmoetingen met havenarbeiders, buschauffeurs, VN-soldaten, gevangenen en zigeunerkinderen. Dit boekje is ook geboren uit pijn. Pijn bij de gedachte dat zoveel talent en vlijt van kunstenaars vaak zo weinig impact heeft. Pijn bij het zien dat zoveel inspiratie en verfijnde emotie gevangen wordt gehouden tussen de witte muren van een galerie of de zwarte doeken van het theater. Pijn om mooie vondsten en briljante observaties te zien doodbloeden vanwege de onverschilligheid van een verzadigd publiek dat als het doek valt weer overgaat tot de orde van de dag. En dat terwijl het echt niet moeilijk is om als kunstenaar uit je kaders te breken en de wereld in te lopen!

MERLIJN TWAALFHOVEN KUNST IN DE WERELD

INHOUD

Kunst. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 In de wereld Waar(om) ga je iets maken? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Presentatie van je idee aan overheden en fondsen . . . . . . . 32 Presentatie van je idee aan potentiĂŤle deelnemers . . . . . . . 33 Opbouw van je netwerk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 Je team . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 Samenwerking met onervaren deelnemers . . . . . . . . . . . . . 40 Repetities . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 De organisatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 De uitvoering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 Na afloop . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 Ten slotte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

Bijlagen Om te beginnen iets over mijzelf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 Over het Lectoraat PopKunst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 Ervaringsdeskundigen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Websites en organisaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 Knooppunten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Publicaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 Films . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Opleidingen en dergelijke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 Colofon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80

INHOUD

Rijksmuseum Amsterdam

kunst

Ik wil begrijpen waarom de kunstenaar besloot zijn werk te maken; ik wil zijn inspiratie proeven – hem ontmoeten. Vaak proef ik iets dat ik al ken (en op zich best lekker vind), namelijk een kunstwerk. De bron van dat werk blijft voor mij gesloten.

Ik hoor kunstenaars vaak zeggen: ‘Ik doe gewoon mijn ding – de mensen hebben de vrijheid ervan te denken wat ze willen.’

Dat klinkt onschuldig. Het is echter een tragisch zwaktebod. Ziet de maker zijn werk soms als een product dat het publiek kan uitzoeken? Ontkent hij zo niet het bijzondere van kunst: de wederzijdse communicatie?

Kunstwerken zijn dingen. Een schilderij past in een lijstje, een sculptuur op een sokkel. De dirigent zwaait met zijn handen en de muziek begint; een dansvoorstelling of roman is op een bepaald moment duidelijk over en uit.

Een kunstenaar beperkt zich vaak tot zijn ‘ding’. Hij neemt dan genoegen met een afgebakend gebied op een podium of binnen een ander frame, maakt daar zijn werk en presenteert het als zijn kunstwerk, zijn artistieke eigendom. Als toeschouwer mag ik dan toekijken. Ik ben vrij om van het kunstwerk te denken wat ik wil, te voelen wat ik wil. Als ik me ervoor openstel, maak ik kans een wereld te betreden van verbeelding, herinnering, symboliek. Ik kan de dubbele lagen ontdekken van de alledaagse werkelijkheid en zo mijn leven diepgang geven.

Dat klinkt mooi, maar bij mij komt de inspiratie van een kunstenaar vaak helemaal niet over. Ik zie een kunstwerk – oké. Maar de oprechte verwondering en fascinatie waaruit dat werk geboren is, komen terecht in een vrijblijvende situatie, waarin ik vaak helemaal niet verwonderd of gefascineerd raak, maar waar ik het mijne van denk.

Maar ik wil niet het mijne denken! Daarvoor kwam ik niet naar een concert, theater of museum.

Ik wil het andere voelen!

Een kunstenaar die zich niet interesseert voor wat zijn publiek denkt of voelt, is laf. Publiek is namelijk geneigd binnen afgebakend terrein te blijven. De ervaring van een kunstwerk is dan in veel gevallen helemaal geen artistieke ervaring, maar een herhaling van iets bekends, een bevestiging van wat er al is en geen ontdekking van iets nieuws. Als ik een kunstwerk zie of meemaak, denk ik vaak aan allerlei dingen. Of het goed is uitgevoerd, of het vernieuwend of origineel is. Dat is allemaal wel aardig, maar ook beperkt. Want stel ik me wel open? Luister ik op zo’n moment niet vooral naar mijn eigen gedachten, zoek ik niet alleen bevestiging voor mijn eigen opvattingen? Woon ik niet slechts in mijn eigen wereldje?

Veel kunstenaars staan toe dat hun werk maar een beperkte impact heeft. Zijn ze er gewoon aan gewend dat er slechts een klein publiek is? Is het verlegenheid of zijn ze zich misschien niet bewust van de potentie van hun vak?

kunst

Ik hoor kunstenaars vaak zeggen: ‘Ik doe gewoon mijn ding – de mensen hebben de vrijheid ervan te denken wat ze willen.’

Maar ik wil niet het mijne denken! Daarvoor kwam ik niet naar een concert, theater of museum.

Ik wil het andere voelen!

Wat maakt iets tot een goed kunstwerk?

Contact vergt moed. Je werk moet communiceren. Dat klinkt logisch, maar communiceren is meer dan elkaar begrijpen. Het is je openstellen voor de ander. Het publiek is niet achterlijk. Als je je als kunstenaar niet durft open te stellen voor je publiek, stelt je publiek zich niet open voor jouw werk.

Een diepzinnig verhaal, een verfijnd gebaar, geraffineerd en helemaal in balans – het doet me niets als ik het alleen bewonder of respecteer. Het raakt me pas als er contact is, als ik dichtbij durf te komen. Als het intiem wordt.

Intimiteit ontstaat pas als je verleid wordt – als je je open durft te stellen. Intimiteit kan strelen, prikkelen, maar ook verontrusten. Intimiteit is contact en vertrouwen. Het is nooit een competitie, nooit een gevecht – soms wel een confrontatie.

Het is laf als een kunstenaar het publiek op veilige afstand houdt van zijn eigenlijke verhaal.

8Het is laf het publiek als

vrijblijvende observator te zien, hoe oprecht en democratisch dat ook klinkt. Kunstenaarschap zonder een serieuze drang om contact te maken, een ander te willen raken of op zijn minst te bereiken is niets meer dan veredelde bezigheidstherapie, onschuldige versiering of commercieel vermaak. Het werk heeft toch een bedoeling? Het is toch geboren uit passie? Je wil toch iets overbrengen dat je inspireert? (Mag ik hopen!)

Daar is niets vrijblijvends aan. Zorg daarom voor contact.

9 Wim T. Schippers maakt in 1997 een vloer van pindakaas in het Centraal Museum. Het bezoek vindt dat niet raar, het is immers kunst. Communiceert het werk goed omdat het publiek het blijkbaar begrijpt en het niet raar vindt, of wordt de ‘raarheid’ van het werk juist verpest door de veilige context van een museum? Wim T. Schippers, Pindakaasvloer, Centraal Museum Utrecht, 1979

Kunst is geen kunstje. Een kunstwerk stelt niets voor als het publiek er niet door wordt geraakt. Natuurlijk kan een werk knap ontworpen, slim bedacht of mooi zijn uitgevoerd – dat vind ik dan ook vaak knap, slim of mooi. Maar dat vind ik nog geen kunst. De echte waarde, de kwaliteit van een kunstwerk wordt bepaald door de kwaliteit van de ervaring die ontstaat. Een ervaring ontstaat door een wisselwerking tussen jezelf en je omgeving.

Wat maakt iets tot een goed kunstwerk?

Het is laf als een kunstenaar het publiek op veilige afstand houdt van zijn eigenlijke verhaal.

8Het is laf het publiek als

Daar is niets vrijblijvends aan. Zorg daarom voor contact.

Het lekkerste dat ik ooit heb gegeten was een bord havermoutpap nadat ik vijf dagen door de bergen van Noorwegen had gelopen (waarvan vier dagen met blaren onder beide voeten). Waarschijnlijk was die pap niet zo bijzonder, maar de omstandigheid maakte het eten ervan tot een hemelse ervaring.

Als een kunstenaar zijn publiek iets wil laten ervaren, moet hij zich bewust zijn van alle factoren die deze ervaring beïnvloeden. De setting van het werk dus. Zelf vorm je de belangrijkste setting – je achtergrond, kennis en geschiedenis bepalen voor een groot deel wat je beleeft. Minstens zo belangrijk is de plek, de situatie waarin het werk wordt gepresenteerd. Wout Berger, Uiterwaarden, Olst Hengforderwaarden, 1989. Natuurgebied van Staatsbosbeheer. Volgens het Handboek van Natuurmonumenten honderdtwee hectare ‘uiterwaarden met tichelgaten, strangen en een steenfabrieksterrein. Kolonie aalscholvers en blauwe reigers.

Belangrijke pleister- en overwinterings-

Context speelt in elke kunstvorm een verschillende rol. Een architect zal de omgeving helemaal willen kennen voordat hij gaat ontwerpen. Een kunstschilder is vaak nog wel betrokken bij de opzet van een expositie, maar als een werk is verkocht, is zijn rol vaak voorbij. Een componist maakt een stuk niet voor één bepaalde zaal, maar het liefst voor alle zalen ter wereld. Niets is pijnlijker dan het schrijven van een ‘gelegenheidswerk’.

Ooit had elk kunstwerk een duidelijke context. Het had tot doel een religieus besef op te wekken, of verheerlijkte een persoonlijkheid of historische gebeurtenis. Muziek, theater en dans waren verbonden met een specifiek ritueel of een bepaalde gelegenheid. Alles had zo een functie en een reden. Kunst was de taal waarmee mens en omgeving een innige dialoog aangingen. Kunst had een vanzelfsprekende noodzaak: ze gaf toegang tot een wereld van symbolen en betekenissen die deel uitmaakten van de essentie van het leven.

plaats voor watervogels en steltlopers’. Uiterwaarden zijn veel gebruikt voor het storten van afval. Een eerste ‘oriënterend onderzoek’ (vijftienduizend gulden) bevestigde de verdenking van vervuiling. Maar de provincie Overijssel Stel je voor, je staat hier en leest ‘Denkend aan Holland…’

heeft de locatie in de meerjarenplanning ingedeeld bij de ‘parkeerprojecten’ die ‘voorlopig niet voor verder onderzoek in aanmerking komen’. Datzelfde geldt voor acht andere natuurgebieden in Overijssel.

Sinds meer dan honderdvijftig jaar is kunst zich steeds meer terug gaan trekken op haar eigen domein. Dat is op zich prachtig. De invloed van de buitenwereld werd namelijk steeds meer geminimaliseerd om de pure kunstervaring (in het kunstuniversumpje waar slechts kunstwetten gelden) zo min mogelijk te storen.

De taal van de kunst kon zo steeds abstracter (vernieuwender, radicaler) worden, maar werd door steeds minder mensen gesproken en verstaan. Kunst werd steeds meer van zichzelf, steeds minder relevant voor buitenstaanders.

Stel je voor, je leest hier ‘Denkend aan Holland…’

Belangrijke pleister- en overwinterings-

Stel je voor, je leest hier ‘Denkend aan Holland…’

Kunst heeft een eigen plekje gekregen. Fysiek in speciale gebouwen met zo min mogelijk storende factoren, maar ook in een apart stukje van ons brein. Kunst heeft eigen regels, een eigen taal die je moet leren begrijpen en die niet zomaar is te verstaan. Elke kunstvorm heeft daarnaast een speciaal publiek dat de juiste codes kent. De wereld zit in hokjes. Zo is alles goed geregeld – je kiest wat bij je past en doet wat van je wordt verwacht volgens gekende codes en patronen. Dat is makkelijk en overzichtelijk.

QUIZ: WAAR IS DEZE GALERIE? a – Kaapstad b – Teheran c – New York d – Tokio e – Rio de Janeiro

Kunst is keurig afgebakend van de rest van de wereld. Ze staat op een sokkel, hangt in een lijstje of gaat vergezeld van een programmaboekje. Heel handig, want het voorkomt immers dat je in een modern museum bijvoorbeeld een stekkerdoos in de muur bewondert, of bij een concert applaudisseert voor het stemmen van de instrumenten.

Pagina 14:

QUIZ: WAAR IS DEZE CONCERTZAAL? a – Oslo b – Rabat c – Zagreb d – Nairobi e – Jakarta

Ari Versluis & Ellie Uyttenbroek, Exactitudes, Homeboys, Rotterdam 2002

Pagina 15: Ari Versluis & Ellie Uyttenbroek, Exactitudes, Gabberbitches, Rotterdam 1996

QUIZ: WAAR IS DEZE GALERIE? a – Kaapstad b – Teheran c – New York d – Tokio e – Rio de Janeiro

Pagina 14:

QUIZ: WAAR IS DEZE CONCERTZAAL? a – Oslo b – Rabat c – Zagreb d – Nairobi e – Jakarta

Ari Versluis & Ellie Uyttenbroek, Exactitudes, Homeboys, Rotterdam 2002

Pagina 15: Ari Versluis & Ellie Uyttenbroek, Exactitudes, Gabberbitches, Rotterdam 1996

Kunst is de taal van het gevoel. Gevoel is overal, het is niet voorbehouden aan bepaalde hokjes! Kunst is een open houding, het is contact maken. Dat is relevant voor iedereen. Altijd.

Soms maken kunstenaars werk dat precies lijkt op gewone dingen. Doordat het in een museum wordt geëxposeerd, krijgt het de status van kunst. Het hokje bepaalt dan wat iets is; de context is de identiteit of functie van het ding. Andy Warhol, Brillo Box (Soap Pads), 1964

Zodra je weet dat iets een kunstwerk is, plaats je het meteen in een aparte categorie en behoort het niet meer tot de gewone wereld waarin alles een rol en een functie heeft, maar tot een kunstuniversum met eigen wetten. Binnen dit kunsthokje zijn critici en bewonderaars het in een gemeenschappelijke taal hartstochtelijk eens (bijvoorbeeld over elkaars ongelijk).

Binnen afgebakende kaders worden werelden gebouwd en afgebroken, onafhankelijk van de omstandigheden erbuiten. Toch zijn kunstenaars niet per definitie wereldvreemd, integendeel. Veel kunstenaars zijn erg geïnteresseerd in de wereld om hen heen. Kunst komt voort uit mensen, hun verhalen en emoties – het gaat over alles waar de mens een relatie mee heeft – de hele wereld dus, inclusief verleden, toekomst, fantasie en droom. Maar wat gebeurt er met wat ze maken? Komt het wel over?

Een kunstwerk is als geslepen glas. Mooi en knap gemaakt, maar pas echt bijzonder als er licht doorheen valt, als het je blik op de buitenwereld transformeert. Dan pas ontstaat kunst, een ervaring. De felle kleuren, de glinstering van het licht, worden niet door het geslepen glas geproduceerd, maar ontstaan doordat het glas met iets van buiten, bijvoorbeeld het licht van de zon, in contact komt. Het is daarom droevig dat zoveel kunstenaars prachtige glazen slijpen (soms zelfs van kristal of diamant), maar vergeten ze in de zon te houden. Ze putten hun voldoening uit de bewondering van klanten en collega’s op de Internationale Edelglas Vakbeurs. Soms, bij toeval, glimt iets even in het licht, maar men is te druk om het te zien. Klanten stoppen de glazen veilig weg in het etui, want ze zouden anders maar kunnen beschadigen. Niet uit arrogantie of onverschilligheid, maar uit onwetendheid wordt de wisselwerking tussen object, waarnemer en omgeving in alle drukte vaak vergeten. Wat een verspilling van moeite en talent!

Kunst is Waarnemen met een hoofdletter W. Kunst kan je blik veranderen en daarmee je leven. Is kunst iets dat alleen relevant is voor kunstpubliek? Iets voor ‘hoger opgeleiden’, die een kunstwerk kunnen plaatsen in de juiste context en begrijpen waarom het ene werk revolutionair is en het andere een goedkope imitatie? Of is kunst iets dat in ieders leven een rol zou kunnen spelen?

Ik ken zoveel goede kunstenaars met een uitzonderlijke gave van observatie en reflectie, die zich tevredenstellen met een plekje veilig aan de zijlijn van de maatschappij en de directe confrontatie met de wereld onbewust mijden. Dat is echt doodzonde!

Als het niet iemands blik verruimt en het (iemands blik op) de wereld niet (een heel klein beetje) verandert of verfrist, is een kunstwerk, hoe mooi en oprecht ook, niet meer dan subtiel vermaak of interessante discussiestof voor kenners.

Er is geen mens zonder binnenwereld, zonder gevoel. En wie niet rondloopt met vragen over het leven, wie niet verbaasd is over de wereld, leeft niet echt. Kunst verwoordt het onzegbare, communiceert de irrationaliteit. Zonder kunst blijft je gevoel hangen in clichés.

Zonder kunst is de wereld plat.

Kunst is de taal van het gevoel. Gevoel is overal, het is niet voorbehouden aan bepaalde hokjes! Kunst is een open houding, het is contact maken. Dat is relevant voor iedereen. Altijd.

Zonder kunst is de wereld plat.

Er is kunst die de omgeving niet als storend ervaart, die geen objectieve ruimte schept, maar juist verbinding maakt met of zelfs gemaakt is van de wereld. Deze kunst neemt geen afstand om de wereld beter te kunnen observeren, maar wil de wereld juist proeven en voelen van binnenuit. Het is niet alleen kunst over de wereld, maar ook kunst in de wereld, kunst met de wereld, kunst door de wereld. Maar hoe ver gaat dat?

Hier is de verwarring wat subtieler. Iedereen zal (al is het maar heel even) twijfelen. Dit zijn geen echte mensen, maar beelden. Ze bevinden zich in een museum, maar wel gewoon tussen het publiek, en daarmee in het niemandsland tussen kunst en de wereld. Duane Hanson, Old Couple on a Bench, 1994

John Cage maakte muziek door middel van toeval. Hij

Gilbert en George zijn zelf hun kunstwerk en tegelijkertijd

wilde zichzelf als sturend, scheppend persoon buiten-

hun alledaagse zelf.

sluiten. Maar met deze ideeën profileerde hij zich wel

Gilbert & George, Singing Sculpture, Sonnabend Gallery,

In een mooi, verzorgd drukwerkje nodigt

graag als briljant kunstenaar en de partituren van zijn

New York, 1991

Olaf Nicolai zijn publiek uit op een bepaald

toevalsmuziek zijn peperduur.

tijdstip ’s nachts naar de hemel te kijken.

John Cage, partituur van Variations VI, 1966

Er is dan grote kans op vallende sterren. Hoe megalomaan ben je om de hele kosmos als jouw kunstwerk te presenteren? Of ben je juist enorm bescheiden, en zie je het slechts als je taak de ogen van je publiek te openen? Olaf Nicolai, Welcome to the ‘Tears of St. Lawrence’. An appointment to watch falling stars

John Cage maakte muziek door middel van toeval. Hij

Gilbert en George zijn zelf hun kunstwerk en tegelijkertijd

wilde zichzelf als sturend, scheppend persoon buiten-

hun alledaagse zelf.

sluiten. Maar met deze ideeën profileerde hij zich wel

Gilbert & George, Singing Sculpture, Sonnabend Gallery,

In een mooi, verzorgd drukwerkje nodigt

graag als briljant kunstenaar en de partituren van zijn

New York, 1991

Olaf Nicolai zijn publiek uit op een bepaald

toevalsmuziek zijn peperduur.

tijdstip ’s nachts naar de hemel te kijken.

John Cage, partituur van Variations VI, 1966

Architectuur is kunst én de wereld.

20 Koen Vanmechelen kruist al tien jaar kippen en ziet dat als

Koen Vanmechelen, The Cosmopolitan Chicken,

een groot kunstwerk, een symbool van de mensenwereld.

tentoonstelling in Museum Het Valkhof, Nijmegen, 2008

krijgt als je in en uit loopt, de wisselwerking tussen gebruik

Maar wie staat er stil voor het gebouw? Bijna iedereen

en ontwerp, die een gebouw fascinerend maakt?

loopt achteloos in en uit zonder de tijd te nemen het inte-

Architectuur staat per definitie ín de wereld, is deel van het

ressante concept te bekijken. Toch zijn het niet de toeristen

dagelijks bestaan, en iedereen kan er iets van vinden,

die de architect recht doen als ze het gebouw fotograferen.

ongeacht hoeveel vakkennis je hebt.

Want is architectuur eigenlijk wel een puur visuele kunst?

Frank O. Gehry, gedeelte van kantorencomplex

Is het niet juist je beleving van ruimte, het gevoel dat je

Der Neue Zollhof 2, Medienhafen, Düsseldorf, 1994-1999

Toch maakt hij met de natuurlijke kippen allerlei kunstwerken, zoals foto’s, installaties en sculpturen. (Wellicht om zijn identiteit als kunstenaar veilig te stellen?) Dat is logisch, want met een kip alleen kom je niet zo makkelijk een galerie binnen, laat staan dat het ‘kunstwerk’ te verkopen is. Maar het is ook jammer. Het verhaal van de bastaardkip is sterk, maar mijn aandacht gaat meteen naar de foto’s en plaatjes die van het geheel weer een conventionele expositie maken. Zo trek ik voor mezelf direct een duidelijke grens tussen kunst en de wereld.

Is dit kunst? Er staat geen bordje bij. Wellicht heeft de maker het niet bekendgemaakt?

Architectuur is kunst én de wereld.

20 Koen Vanmechelen kruist al tien jaar kippen en ziet dat als

Koen Vanmechelen, The Cosmopolitan Chicken,

een groot kunstwerk, een symbool van de mensenwereld.

tentoonstelling in Museum Het Valkhof, Nijmegen, 2008

krijgt als je in en uit loopt, de wisselwerking tussen gebruik

Maar wie staat er stil voor het gebouw? Bijna iedereen

en ontwerp, die een gebouw fascinerend maakt?

loopt achteloos in en uit zonder de tijd te nemen het inte-

Architectuur staat per definitie ín de wereld, is deel van het

ressante concept te bekijken. Toch zijn het niet de toeristen

dagelijks bestaan, en iedereen kan er iets van vinden,

die de architect recht doen als ze het gebouw fotograferen.

ongeacht hoeveel vakkennis je hebt.

Want is architectuur eigenlijk wel een puur visuele kunst?

Frank O. Gehry, gedeelte van kantorencomplex

Is het niet juist je beleving van ruimte, het gevoel dat je

Der Neue Zollhof 2, Medienhafen, Düsseldorf, 1994-1999

Is dit kunst? Er staat geen bordje bij. Wellicht heeft de maker het niet bekendgemaakt?

Als je niet zeker weet of het gemaakt is door een kunstenaar of niet, is het dan nog kunst? Hoeveel zekerheid heb je nodig om je voor iets open te stellen, er aandachtig naar te kijken of te luisteren? Hoe herkenbaar moet kunst zijn om haar werk te doen?

Maakt het iets uit of je weet dat deze vis echt zo bestaat?

Hoe artistiek is je verbazing over de schoonheid van de

Was het Keith Haring of de schepper zelf?

natuur?

Keith Tyson ontwierp een zeshoekige structuur die elektronisch humt. Een vaag ding, maar heel grappig als je weet dat het een eigentijdse versie is van Rodin’s Denker. De titel geeft niet één betekenis, maar ‘triggert’ je kennis en veroorzaakt zo elektriciteit in je hoofd. Het werk is brutaal en gevat omdat het speelt met je verwachting. Keith Tyson, The Thinker (After Rodin), 2001

Maakt het iets uit of je weet dat deze vis echt zo bestaat?

Hoe artistiek is je verbazing over de schoonheid van de

Was het Keith Haring of de schepper zelf?

natuur?

Kunst in de wereld gaat over het alledaagse leven. Maar niet over de alledaagsheid van het leven.

Mark McGowan ging op straat liggen, verkleed als soldaat.

Commentaar van een voorbijganger: ‘I’m an artist myself –

Hij gaf geen toelichting en het publiek was vrij er alles van

I studied at UCE. This is conceptual art – I respect

te denken. Het maakte veel discussie los (met name toen

it and I find it an interesting art form – but I don’t think the

journalisten bekendmaakten dat hij er £ 4000,- ‘public

general public will understand it. I think anything that

money’ voor ontving). Hij werd door de politie gelast een

pulls a crowd is good, but after the performance he should

bordje te plaatsen met ‘art performance’.

do a talk so people know what it was all about.’

Mark McGowan, Dead Soldier, New Street, Birmingham, 2006

Is een kunstwerk mislukt als het publiek per ongeluk niet weet dat het kunst is? Of wordt het werk door de aanduiding ‘this is an art performance’ juist ontmaskerd en van al zijn kracht ontdaan? Uitleg maakt van een verwarrend, gelaagd kunstwerk een gewoon object, dat toevallig ook kunstwerk heet omdat de maker kunstenaar is, maar dat zich nauwelijks onderscheidt van een bloemenstruik of lantarenpaal. In plaats van geprikkeld te worden zichzelf en de situatie te onderzoeken, wordt het publiek veilig meegevoerd aan het handje van de kunstenaar, die zegt: Kijk! Zo zie ik de wereld! Interessant nietwaar? De kunstenaar is er dan zeker van dat het publiek zich niet vergist (en bijvoorbeeld de slapende militair ziet als een demonstratie, een dronken man of iets anders uit het gewone leven), maar hij voorkomt ook de subtiele verwarring, innerlijke tweestrijd of verwondering van de waarnemer die het werk zou kunnen veroorzaken. Erg jammer.

Een kunstwerk zorgt voor een rimpeltje in het bestaan, geeft een extra betekenislaag, waardoor het publiek kan zien hoe fascinerend het gewone leven is. Dat rimpeltje veroorzaken is niet eenvoudig en vereist minstens zoveel vakwerk als het maken van kunst voor een museum. Een rijke ervaring ontstaat niet automatisch door een grote kundigheid van de acteurs of musici. Met andere woorden: de kwaliteit van je kunstbelevenis wordt door veel meer bepaald dan uitsluitend door de kwaliteit van de uitvoering zelf. Een goede kunstenaar kan ook met een willekeurige bejaardengroep of boerenfanfare uit de voeten (net zoals Picasso ook zonder verf geniaal was). De kwaliteit van de deelnemers aan een project wordt namelijk niet alleen bepaald door wat de deelnemers kunnen, maar ook door wie ze zijn als mens. En profs zijn natuurlijk evenzeer mens als niet-profs.

Met andere woorden: iedereen is beroeps in het zijn van zichzelf. Kunst die wordt gemaakt in de wereld, is dan ook geen amateurkunst. Amateurkunst is doorgaans een soort schaduw van professionele kunst: men doet op een relaxte manier wat profs veel beter kunnen en het publiek komt meer voor de gezelligheid dan voor een artistieke ervaring. (Toch?) Kunst in de wereld is geen gewone kunst, maar het is wel gewoon kunst. Het niveau is even afhankelijk van de keuzes van de kunstenaar als bij conventionele kunst. Naast de kracht van het idee zijn materiaalgebruik en vakmanschap essentieel, met dit verschil dat het materiaal de hele wereld is (en dan met name de mensen daarin), en vakmanschap neerkomt op vaardigheid om met de wereld (en dan met name met de mensen daarin) om te gaan. En dat is niet eenvoudig.

Welke consequenties heeft het als je basismateriaal als kunstenaar geen verf, textiel of kurk is, maar levende mensen vol verhalen, meningen en eigen ideeën? Heeft het een meerwaarde voor het verhaal dat je wilt vertellen als je werkt met mensen die vaak ongeschoold zijn in kunst, niet gewend aan een complexe productie en onbetaald en vrijwillig meedoen?

Kunst in de wereld gaat over het alledaagse leven. Maar niet over de alledaagsheid van het leven.

Mark McGowan ging op straat liggen, verkleed als soldaat.

Commentaar van een voorbijganger: ‘I’m an artist myself –

Hij gaf geen toelichting en het publiek was vrij er alles van

I studied at UCE. This is conceptual art – I respect

te denken. Het maakte veel discussie los (met name toen

it and I find it an interesting art form – but I don’t think the

journalisten bekendmaakten dat hij er £ 4000,- ‘public

general public will understand it. I think anything that

money’ voor ontving). Hij werd door de politie gelast een

pulls a crowd is good, but after the performance he should

bordje te plaatsen met ‘art performance’.

do a talk so people know what it was all about.’

Mark McGowan, Dead Soldier, New Street, Birmingham, 2006

Kunst in de wereld is anders dan kunst in een kunstsetting. Niet alleen door de inhoud, de plek en de deelnemers, maar ook omdat het publiek in de wereld iets anders doet dan in een galerie of theater. De code in een galerie of theater is vooral: kijken. (En dan voelen of denken.) In het echte leven is het complexer. Je doet iets, kijkt, maar reageert ook. (En je voelt en denkt wellicht ook, maar lang niet bij alles, dat zou te vermoeiend zijn.) Het leven is interactief, maar loopt wel via allerlei afgebakende patronen en gewoontes. Kunst is doorgaans het omgekeerde: niet interactief en wel patroon- en gewoontedoorbrekend.

Kunst in de wereld verstoort deze afbakening. Zij wil het publiek actief betrekken bij, een rol laten spelen in het werk en zo ertoe aanzetten van de gebaande paden af te wijken. Hoe verleid je iemand die daar niet op voorbereid is? Hoe raak je iemand in het wild?

De mens is getraind zijn gevoelens onder controle te houden. Ontroering is toegestaan, maar alleen als daarvoor een acceptabele omgeving is. Een afscheid op een vliegveld mag emotioneel zijn, een zonsondergang aan het strand is mooi en romantisch. Maar wat als je gewone dingen soms heel bizar vindt? Wat

als je diep geraakt wordt door de vorm van een druppel water?

Het is makkelijk om ontroerd te raken als je zeker weet dat iets uniek is, als anderen om je heen

hetzelfde doen of als de uitvoerder erg beroemd is. Verbaasd blijven over alledaagse dingen, je laten raken door de magie van het normale vergt moed. Moed om je open te stellen en misschien even de controle kwijt te zijn. Met tranen in je ogen zitten bij een concert van Edita Gruberova is veilig, maar midden op straat diep ontroerd en verward raken om iets is minder geaccepteerd. Beide ervaringen zijn volkomen oprecht. Als je leert verbaasd te blijven over de wereld om je heen, heb je misschien wel een sleutel tot geluk. In ieder geval verandert het je leven. De rijkdom is dan immers overal en je hebt geen toegangsbiljet meer nodig.

Daarom is kunst die uit een exclusief kader breekt en zich mengt met niet-kunst, niet mooier, ontroerender of bezielder dan autonome kunst, maar wel effectiever. Want wordt de puurheid die een ge誰soleerde kunstervaring zo sterk maakt, niet tegelijkertijd ondergraven doordat je weet dat het kunst is? Net als een verhaal een verhaal blijft, een fantasie een fantasie, blijft kunst dan een gewaarwording die los staat van de werkelijkheid. Maar een verhaal dat deels op waarheid berust, of een fantasie die deels werkelijkheid wordt, grijpt je sterker aan; het intrigeert en verwart. En was het daar de kunstenaar niet om begonnen: intrigeren en verwarren? Als je niet keurig de verwachtingen van het publiek inlost volgens bekende patronen, maar daar juist speels of radicaal tegen ingaat, kun je de werkelijkheid een extra dimensie geven. Een dimensie van verwondering. Een

blik op de wereld om je heen.

frisse

als je diep geraakt wordt door de vorm van een druppel water?

Het is makkelijk om ontroerd te raken als je zeker weet dat iets uniek is, als anderen om je heen

blik op de wereld om je heen.

frisse

in de wereld 28

Alleen de praktijk zelf kan bewijzen of het zin heeft met je werk de boze buitenwereld in te stappen. Daarom volgt hier een aantal tips, gebaseerd op ervaringen met (vooral muziek- en theater)projecten op locatie, waaraan (vaak grote) groepen onervaren deelnemers meededen. Niets is zo eigen en specifiek als een kunstproject en niets heeft zoâ&#x20AC;&#x2122;n eigen dynamiek als een groep individuele mensen, dus is het onzin om algemene regels op te willen stellen. Lees de tips dus niet als gebruiksaanwijzing, maar als een collectie persoonlijke herinneringen aan de vele leermomenten van mijzelf en enkele andere kunstenaars die zich de laatste jaren midden in de wereld hebben begeven.

in de wereld 28

WAAR(OM) GA JE IETS MAKEN?

Durf jezelf te verliezen. Als je kopje-onder gaat in een situatie of plek en hierbij je project wellicht uit het oog verliest, maak je onverwachte dingen mee die later misschien heel waardevol kunnen worden.

Neem waar. Bedenk niet te veel, maar kijk en luister. De rijkdom is overal, behalve in je hoofd. Wat in je hoofd zit is oud. Ik was bezig met een operaproductie over een volksbuurt met een rijke traditie. Ik had al een goed uitgewerkt idee van de voorstelling, maar toen ik voor de eerste keer samen met winkeliers door de straten wandelde, heb ik al mijn ideeën weggegooid en ben overnieuw begonnen.

Om mijn buschauffeur-koorproject voor te bereiden ging ik een tijd werken als schoonmaker bij het busbedrijf. De verhalen die ik in de nachtelijke uren hoorde, hebben een belangrijke rol gespeeld bij het latere project. De contacten die ik toen heb opgedaan, zijn tot het eind heel belangrijk gebleven. Anthony Heidweiller

Anthony Heidweiller

Onthoud je eerste indruk. Vaak voel je iets bijzonders als je ergens voor het eerst komt. Dát is het moment! Die verbazing of verwondering die je ervaart dankzij een open houding, wordt misschien wel de kern van je werk. Zorg dat je dat eerste moment niet meteen weer vergeet of laat overstemmen door plannen en ideeën.

Ik maakte een voorstelling in een oude onderzeeër. Toen ik voor het eerst aan boord mocht, heb ik minutenlang in stilte in het ruim gezeten. Pas veel later, vlak voor de voorstelling, herinnerde ik me hoe mooi dat moment voor mij was en heb ik de stilte in de voorstelling ingebouwd. Merlijn Twaalfhoven

Zoek de verhalen op de plek zelf. Wacht dus even met zelf verhalen bedenken. Neem waar, ontdek de rijkdom. Onderzoek wat er leeft. Toen ik met een groepje kinderen aan een voorstelling werkte, liet ik ze eerst de buurt afstropen naar bijzondere vondsten. Met enkele sigarettenpeukjes en ander afval reconstrueerden we een spannende gebeurtenis. Doordat we fysiek bewijsmateriaal hadden, werd het stuk levend, realistisch en heel relevant voor de deelnemers en het publiek. Henk Schut

WAAR(OM) GA JE IETS MAKEN?

Anthony Heidweiller

PRESENTATIE VAN JE IDEE AAN OVERHEDEN

PRESENTATIE VAN JE IDEE AAN POTENTIËLE

EN FONDSEN

DEELNEMERS

Luister. Een lokale overheid of fonds heeft vaak een visie en altijd een beleid. En hoewel hun woorden vaak totaal anders klinken dan je eigen ideeën, zijn er wellicht toch overeenkomsten. Laat de ander daarom eerst aan het woord en reageer daarop.

Hun zwakte is jouw kracht. Een overheid of fonds wil in veel gevallen graag een bestaand probleem oplossen. Er is een kans dat jouw project hierin een rol kan spelen. Kijk daarom behalve naar de lokale situatie ook naar de (mislukte) oplossingen van de afgelopen tijd. Wellicht kun jij iets dat lokale initiatieven nog niet is gelukt.

Maak van hun kracht jouw zwakte. Laat het fonds of de overheid jou helpen bij de subsidieaanvraag. Kijk hoe zij hun expertise kunnen inzetten om jouw aanvraag te verbeteren. Ze zijn immers ervaren en weten het best hoe een goede aanvraag moet worden gemaakt. Een innige samenwerking met overheid of fonds is soms niet eenvoudig en vergt veel vertrouwen in en kennis van elkaar. Als het lukt kan het echter tot mooie dingen leiden.

Houd ze aan boord. Als een project positief is beoordeeld, vergeet dan niet de sponsors en subsidiegevers continu op de hoogte te houden en betrokken te maken en de relatie met hen verder uit te bouwen. Dit is erg waardevol als je bijvoorbeeld sterk van je aanvraag gaat afwijken, of in de loop van het proces extra geld nodig hebt…

Organiseer audities. Het moet duidelijk zijn dat jouw project misschien onconventioneel is, maar wel degelijk kwaliteit en commitment vereist. Strenge audities vergroten de status van het project en geselecteerde deelnemers voelen zich een beetje uitverkoren en daarmee waardevol. We reden met een busje door de stad met een groot spandoek erop en liepen schoolkantines en winkelcentra binnen met een megafoon en riepen: ‘Audities! Talent gezocht’. Het was verbazend dat de animo soms enorm was. We hebben zo spontane en getalenteerde deelnemers gevonden en het project een hoop publiciteit bezorgd. Merlijn Twaalfhoven

Selecteer niet. Audities geven geen goed beeld van wat iemand eigenlijk is en kan. Alleen conventionele, technische dingen zijn goed te beoordelen. Hoe iemand zich in een groep, in een proces ontwikkelt is erg moeilijk te voorspellen.

Komen er twee, dan doe ik het met twee, zijn het er vijftig, doe ik het met vijftig.

Peter Stam

Wees niet vaag. Een goed idee heeft weinig uitleg nodig. Deelnemers en opdrachtgevers willen vooral weten wát en hoe, en niet hoe mooi en diepzinnig het project is. Dat weten ze namelijk al bij voorbaat en hun idee over de waarde van iets kunstzinnigs verander je niet, wel hun vrees over de praktische haalbaarheid.

Kies voor een duidelijk verhaal. Ook al is je werk heel abstract, kijk toch of je een eenvoudig beeld, verhaal of symbool in kan zetten om je plan te communiceren. Kies liever één willekeurig persoon uit het telefoonboek en maak hem of haar het onderwerp van je voorstelling, dan dat je iets baseert op ‘ideeën en gedachten van 100 Alphenaren’. Stel je voor hoe een kind aan een klasgenoot het project uitlegt. Als hij kan zeggen: ‘Ik zit in een toneelstuk over Toon de Bakker’, dan kan het nog steeds gaan om een zeer onconventioneel artistiek ritueel om 5 uur ’s ochtends.

PRESENTATIE VAN JE IDEE AAN OVERHEDEN

PRESENTATIE VAN JE IDEE AAN POTENTIËLE

EN FONDSEN

DEELNEMERS

Komen er twee, dan doe ik het met twee, zijn het er vijftig, doe ik het met vijftig.

Peter Stam

Een klassiek stuk kan ook. ‘Ik doe auditie voor Othello’ klinkt beter dan: ‘Ik heb me aangemeld voor een interactief sociaal proces’. Dat jouw Othello weinig van doen heeft met het oorspronkelijke werk en vooral bestaat uit een interactief sociaal proces, merken de deelnemers en het publiek vanzelf. Hoewel...

Schep geen verkeerde verwachtingen. Elke deelnemer heeft zijn eigen agenda. Sommige mensen zijn zwaar teleurgesteld als ze tijdens de auditie hebben gedanst en er in het uiteindelijke stuk geen dans- of glansrol voor hen is. Besef welke verwachting je (misschien per ongeluk) schept! Weet wat je deelnemers willen en zorg dat je zowel hen als jezelf tegemoetkomt. Het één kan niet zonder het ander.

Wees bescheiden. Het heeft vaak geen nut te pronken met je staat van dienst, als de mensen met wie je werkt hierdoor geïntimideerd worden of als het ze gewoon niets zegt. Ze willen een goede tijd. Dingen leren, plezier maken. Werken met een heel hippe kunstenaar (van wie desondanks thuis niemand gehoord heeft) interesseert hun minder. Toen ik in het dorp kwam en over mijn theaterervaring en mijn internationale projecten sprak, begreep niemand me. Toen ik verhalen begon te vertellen en liet blijken hoeveel ik wist over de plek, werden de bewoners enthousiast. Sjoerd Wagenaar

Ik laat nooit merken dat ik zelf professioneel zanger ben. Pas als ik het nodig heb om de deelnemers te imponeren zing ik zelf, maar daar wacht ik het liefst heel lang mee. Anthony Heidweiller

Ik had een groot stuk gecomponeerd voor 250 musici en kinderen. Een deel van hen stond om het publiek heen in de zaal opgesteld. Dat leek me wel een spectaculair effect te geven. Achteraf bleek dat de kinderen die niet op het podium stonden, teleurgesteld waren omdat ze het gevoel hadden niet echt volwaardig artiest te zijn geweest. Merlijn Twaalfhoven

Schep op. Ook jij weet niet waar het proces heengaat en je bent misschien onzeker (al was het maar over de financiering of het bezoekersaantal). Je weet nooit helemaal waar je aan begint, maar wel dat je eraan begint. Je kunt niet garanderen wat het wordt, wel dat je ervoor gaat. Maar een opdrachtgever zit niet te wachten op nuance, hij wil harde garanties dat het goed komt. Wees daarom stellig. Als je zegt dát het goed komt, lieg je immers niet, het komt immers goed (alleen anders goed dan je misschien kunt voorzien). De mensen in het dorp dachten serieus dat kunstenaars een soort gekken zijn. Door te laten zien dat ik begreep wat er speelde in de gemeenschap, hun taal te spreken en mijn project heel professioneel te presenteren, veranderde dat. Sjoerd Wagenaar

Ik was een maand gastcomponist in een dorpje in Japan. Er heeft geen compositie van mij geklonken. Wel heb ik met mijn altviool met alle muziekgroepjes meegespeeld en zo al spelend samen unieke en onconventionele stukken en concerten gemaakt. Dat ik componist ben heeft, geloof ik, niemand doorgehad.

Merlijn Twaalfhoven

Ik laat nooit merken dat ik zelf professioneel zanger ben. Pas als ik het nodig heb om de deelnemers te imponeren zing ik zelf, maar daar wacht ik het liefst heel lang mee. Anthony Heidweiller

Merlijn Twaalfhoven

OPBOUW VAN JE NETWERK Zoek lokale houvast. Voor je begint, moet je heel goed weten wat er al gebeurt in een plaats, en door wie. Het is overbodig iets dubbelop te doen. Het is niet de bedoeling dat je de juiste personen pas aan het eind van het proces treft. Of een oude vete te laat opmerkt, waardoor het proces wordt verstoord. Of een lokaal initiatief in de wielen rijdt (door bijvoorbeeld subsidie, deelnemers of publiek weg te snoepen). Er werd een lokale actiegroep opgericht tegen mijn plannen in Veenhuizen. Het bleek niet door de boeren georganiseerd te worden, maar door een stedeling die naar Drenthe verhuisd was voor de rust. De boeren begrepen na enige tijd wat we wilden, maar deze man bleef argwanend. Sjoerd Wagenaar

Er was een gemeenteraadslid om wie ik niet heen kon en die eigenlijk mijn project lastig vond en geen zin had om er een extra stap voor te zetten. Toen ik hem duidelijk had gemaakt dat niemand van het project wist en mocht weten, behalve hij, werd hij allengs enthousiaster. Aan het eind ging hij er zo in op dat wanneer ik hem belde, hij mij om codewoorden ging vragen om er zeker van te zijn dat hij echt met mij sprak, alvorens informatie door te geven. Hij werd uiteindelijk zó enthousiast dat hij een hele knipselmap met artikelen over het project heeft bijgehouden en ik heb de warmste herinneringen aan hem overgehouden. Saskia Korsten

Houd rekening met lokale clubs. Zeker als je werk zich gaat bemoeien met lokale problemen, wees dan voorzichtig met intensieve samenwerking met lokale organisaties. Je project zal meteen verbonden raken met de bestaande status quo en wordt dan deel van het probleem in plaats van een manier om het probleem in een nieuw licht te plaatsen. Het publiek zal je direct in een bepaalde hoek plaatsen als je samenwerkt met bekende sleutelfiguren in de gemeenschap. De kans is groot dat een bepaalde kliek die altijd al actief is, ook dit project zal domineren. Juist het doorbreken van zulke patronen kan een waardevol aspect van je project zijn. Ik werkte aan een project waarin Noord- en Zuid-Cyprioten samen zouden spelen aan weerszijden van de militaire bufferzone in Cyprus. Aanvankelijk had ik een organisator die heel ervaren was

met zulke projecten. Het bleek dat hij bekendstond als iemand die zijn geld verdiende met zogenaamde bi-communale muziekprojecten. Op een bepaalde manier was hij daardoor minder fris dan ikzelf, dus ik besloot mijn eigen wielen uit te vinden en niet met hem samen te werken. Merlijn Twaalfhoven

Word beroemd. Ook al wil je je in je werk niet als persoonlijkheid manifesteren en probeer je juist de aandacht bij het proces en het lokale aspect te houden, zorg dat je opvalt. Dat is niet onbescheiden, maar goed voor het project, de deelnemers, de opdrachtgever en het publiek. Ik was van plan een groot locatieproject te maken in nauwe samenwerking met de inwoners van Zaandam. Om mezelf een plek te geven in de gemeenschap, vertrouwen te winnen bij deelnemers en de politiek een reden te geven zich het project een beetje toe te eigenen, ben ik dat jaar ‘stadscomponist’ geweest. Een greep uit de golf aan reacties: ‘Twaalfhoven, is die soms familie van een raadslid of een hoge gemeenteambtenaar? Ik weet het niet, ik ben geen Zaankanter. In ieder geval is hij aan een baantje geholpen, daar moet een reden voor zijn, of deelt hij het bed met de juiste persoon?’

‘Hebben we hier soms geld te veel voor die onzin? Bibliotheken/buurthuizen moeten dicht, de gewone mensen worden het slachtoffer. De lasten voor de modale burgers zijn de laatste jaren onrustbarend gestegen. Er zijn een aantal burgers die niet eens genoeg geld hebben om eten te kopen, en nu begint dit “linkse” college met een stadscomponist.’ ‘Zaanstad is zo rot als maar zijn kan. (…) Jarenlang zijn wij door hangjeugd, talloze auto-inbraken en vernielingen in de flat geterroriseerd. (…) NOOIT heeft deze gemeente ook maar iets willen doen. (…) Maar als ik zo de berichten lees, heeft de gemeente Zaanstad wel volop geld voor onzinnige projecten als een stadscomponist.’ ‘Een stadscomponist is de laatste die licht in de Zaanse duisternis kan geven. Zingend in Dantes Inver(dan)no zullen we ten onder gaan.’ [MT: een groot nieuwbouwproject in Zaanstad heet ‘Inverdan’]

‘Weer iemand die voortaan niet naar de gaarkeuken hoeft omdat hij te dom en te lui is om te werken. Hier zaten we ook echt op te wachten in Zaandam. Weer geld weggegooid!’ ‘Het toppunt van onzin en geldverspilling is een stadscomponist. Ga voor een goed concert even naar Amsterdam; daar is genoeg cultuur.’ Goed, leuk begin, zou je denken. Er was nog nooit een stadscomponist in Nederland benoemd en omdat ik niet betaald werd (in tegenstelling tot wat veel mensen blijkbaar dachten), kon ik de functie helemaal zelf invullen. Wat een goede beslissing! Ineens ben je van de plaatselijke bewoners en hoor je er helemaal bij. Niemand had een boodschap aan mijn CV of ervaring in het buitenland, maar iedereen wist van de stadscomponist. Merlijn Twaalfhoven

Wees niet bang voor politiek. Als je in de wereld werkt, kan je project onderdeel worden van stampij, vooral als het met gemeenschapsgeld is gefinancierd. Dat is prima. Blijf alert, maar zet wel door! Wellicht wordt je werk anders dan je had bedoeld. Vaak wordt het er beter door. Vanwege mijn project diende de plaatselijke VVD-fractie een motie in om de cultuurwethouder te laten aftreden. Ik was in paniek, maar de betreffende wethouder werd er niet warm of koud van en hij had gelijk, ik heb er nooit meer iets over gehoord en de wethouder is niet vertrokken. Alle afspraken die toen zijn gemaakt om de kunstcommissie aan banden te leggen, zijn tot op heden (drie jaar na dato) niet geëffectueerd. Saskia Korsten

JE TEAM Maak jezelf misbaar. Als je goede workshopleiders hebt, behoud je zelf de ruimte om het proces waar te kunnen nemen en te blijven begrijpen wat er eigenlijk gebeurt. Geef jezelf daarom niet te veel taken. Doe alles zelf. Coherentie is kracht. Als je veel details kent, kun je de juiste afwegingen maken. Je zult merken dat jijzelf soms creatieve alternatieven bedenkt voor simpele, praktische dingen, waardoor het project sterker wordt. Laat je pizza’s komen of maakt iemand een grote pan soep voor alle deelnemers? Staat er een bar met heel groot ‘Heineken’ erop, of maakt iemand verse muntthee? Eten en drinken bepalen de sfeer en zijn van grote invloed op de ervaring van deelnemers en publiek. Merlijn Twaalfhoven

Je assistent vraagt tijd. Denk niet dat je het rustiger krijgt door meer medewerkers in te huren. Assistenten zijn pas behulpzaam als ze weten wat ze moeten doen en dat weten ze pas als jij dat heel goed hebt uitgelegd.

SAMENWERKING MET ONERVAREN

de professionele wereld. Jij bent niet zo’n voorbeeld. Jij doet misschien iets dat bestaande tradities op kan frissen, maar bij veel verenigingen (bijvoorbeeld) zijn ze niet overtuigd van de noodzaak daartoe, integendeel.

DEELNEMERS Wees open. Je deelnemers hebben meteen door of jij ze wilt gebruiken (uitbuiten) of dat je oprechte interesse hebt. Als je je kwetsbaar opstelt, straal je uit dat je geen angst hebt voor het onbekende. Een voorstelling op het wad van Terschelling kwam maar niet van de grond. De zangers geloofden niet in het stuk en niet in mijn ideeën. Tijdens de repetities heerste er een ijzige sfeer. Op een goede morgen ben ik gaan hardlopen en gaan zwemmen in de zee. Op dat moment hoorde ik voor het eerst de meeuwen en het ruisen van het water. Ik besefte dat ik zo mijn eigen plannen aan het doordouwen was dat ik geen aandacht voor mijn omgeving had. Toen ik dit aan mijn zangers vertelde, brak de spanning en begon iedereen naar elkaar te luisteren. Het werd de mooiste voorstelling die ik ooit gemaakt heb. Anthony Heidweiller

Bij de start van een kunstproject in een woonwijk had ik geen zicht op de boosheid die bij de bewoners leefde. Al snel werd duidelijk dat hun woede en wantrouwen het project deden stagneren. Toen ik voorstelde dat we er ook gewoon mee konden stoppen (en dat ook echt meende), verdwenen de scepsis en de woede. Vervolgens verliep het proces erg prettig. Marieke Vriend

Wees niet te open. Als een proces moeilijk verloopt of nog heel abstract is, kan het dodelijk zijn als de deelnemers merken dat zelfs jij als leider geen duidelijk beeld hebt van waar het heengaat. Maar dat betekent niet dat je geen twijfel en onzekerheid kunt delen met de deelnemers! Laat ze merken dat in de onzekerheid de schoonheid van het onbekende zit en geen faalangst. Het is avontuur, geen roekeloosheid.

Laat je niet demotiveren als niemand wil. Vernieuwing en het doorbreken van patronen zijn heel zinvol in de wereld van de professionele kunst, maar voor amateurs vaak minder relevant. Mensen kiezen hun hobby’s heel bewust uit een groot aanbod. Ze zijn ambitieus, willen graag een stijl of traditie onder de knie krijgen en spiegelen zich aan stereotiepe voorbeelden uit

Niemand is onhandelbaar. Je zult alleen concessies moeten doen als bepaalde deelnemers erg onflexibel zijn of weinig discipline hebben, en de vraag is hoe ver je daarin wilt gaan. We waren gewaarschuwd dat de bewoners van het zigeunergetto waar we op wilden treden gevaarlijk en crimineel waren. Als drummer maakte ik me zorgen over al mijn spullen, die ik absoluut niet kwijt mag raken. Zodra we arriveerden, werden we omsingeld door tientallen schreeuwende kinderen. Ik besloot toen bij het uitpakken van de auto meteen allerlei spullen aan de meest luidruchtige kinderen te geven. Het bleek dat de grootste etterbakken heel rustig waren zolang ze konden helpen dragen of opbouwen. Maar als we ze buitensloten waren ze inderdaad heel wild. Martin Franke

Laat je niet demotiveren als niemand durft. Ook al geloof je zelf heilig in je project, besef dat de deelnemers zich écht geen voorstelling kunnen maken van waar het proces naartoe gaat. Ze hebben niet iets concreets om naartoe te leven en moeten daarom vertrouwen op jouw verhaal en de indruk die ze krijgen van de eerste ontmoetingen, audities of workshops.

Ik dacht dat een studentenorkest wel in zou zijn voor een experimenteel project. Maar na een vurig pleidooi vanaf het dirigentenpodium durfde niemand zich op te geven – het bleef angstvallig stil. Het bleek dat ze juist in het orkest speelden om gewone, ‘echte’ muziek te maken in het concertgebouw, en echt niet zaten te wachten op iets dat daarvan afweek. Merlijn Twaalfhoven

Laat je niet demotiveren als niemand tijd heeft. In principe is ieders leven al tjokvol, vooral dat van enthousiastelingen en talentvollen. Juist de interessantste personen in een gemeenschap hebben de volste agenda. Waarom zouden ze voor jouw project alle andere activiteiten opzij moeten schuiven?

SAMENWERKING MET ONERVAREN

Een van de violistjes kwam vaak te laat, gedroeg zich arrogant en zijn ouders klaagden steeds dat ik zoveel van hem eiste. Ik had hem graag uit het project gegooid, maar hij was wel de beste speler. Ik heb toen – met moeite – toch maar besloten dat ik het joch niet ging opvoeden en heb toegegeven aan de eisen van de ouders. Merlijn Twaalfhoven

Signaleer onzichtbare cultuurverschillen. Je wordt altijd verrast door de deelnemers. Behalve achtergrond en opleiding zijn er talloze subtiele aspecten die iemand motivatie geven om wel of niet mee te doen. Pas vooral op voor je eigen ervaring, die brengt de stelligste vooroordelen mee.

Ik gaf workshops op een lagere school in Oost-Slowakije ter voorbereiding van een concert in een zigeunergetto. De kinderen waren erg lastig, vooral één jongen, die totaal onhandelbaar was. Het enige Engels dat hij leek te kennen was ‘fuck you’. Een week later was er een kleine groep met de meest serieuze kinderen overgebleven; deze groep zou daadwerkelijk gaan optreden. Dezelfde jongen was erbij. Nog steeds niet gemakkelijk in de omgang, maar wel heel enthousiast. Merlijn Twaalfhoven

Onderschat de deelnemers niet. Ook al is iemand nog nooit in een theater of concertzaal geweest, iedereen weet dat kunst gaat over fantasie, droom en verbeelding. Durf vrij te fantaseren, te dromen en te verbeelden!

REPETITIES Neem de tijd. Veel mensen willen graag meedoen, maar zijn al bezig met iets anders, of om andere redenen niet beschikbaar. Amateurverenigingen plannen lang vooruit en voelen zich gepasseerd als je ze het gevoel geeft dat jouw project belangrijker is dan hun eigen plannen. Als je daarentegen iets bij ze neer kunt leggen dat mee wordt genomen bij het brainstormen over een nieuw jaarprogramma, dan zijn ze juist blij (de vergadering is dan immers sneller voorbij en het bier wacht). Treuzel niet. Als deelnemers zich hebben opgegeven of zijn aangenomen tijdens de auditie, dan willen ze beginnen. Geef ze meteen tekst mee om te leren als dat kan, of hou ze bezig met het zoeken naar decors, kostuums. Zorg dat ze betrokken worden bij het hele proces, zodat het project zelf een gemeenschapje wordt. Een autistische speler werkte mee tijdens de improvisatiefase; die hebben we altijd in de aanloop naar een productie. Hij had duidelijk behoefte aan stabiliteit, en dat is in een aanloopperiode erg moeilijk te realiseren. Hij kon het improvisatieproces niet aan: dat voortdurend veranderen, vandaag iets bereiken en morgen weer alles weggooien en opnieuw beginnen. Hij wilde altijd iets behouden. Voor hem hebben we snel een monoloog ingekort en aangepast. Hij had zo een vast begin en een vaste tekst, waar hij mee verder kon. Hij was veilig en zo had de situatie geen gevolgen voor degenen die wél improviseerden.

Mia Grijp

Ik ontdekte dat de deelnemers geen zin hadden om hun levensgeschiedenis te vertellen, en al hun moeilijkheden; zij wilden liever hun dromen en fantasie tot uitdrukking laten komen in het project. Els Dietvorst

Pas op voor kunst. Zodra een project de geur van kunst krijgt, ontstaat er afstand tussen het gewone leven en het project. Dat is soms jammer, want juist in het gewone leven zijn alle deelnemers helemaal thuis; je hebt in feite te maken met volleerde ‘levens’-professionals. Dat is veel rijker dan werken met kunstamateurs… Mensen hadden niet door dat we Hamlet speelden. Prachtig. Peter Stam

Praat veel. Kennis van de deelnemers geeft je de mogelijkheid goede aanwijzingen te vinden die aansluiten bij de persoonlijke belevenissen en ervaring van de speler. Andersom leren de spelers jou en jouw motieven beter begrijpen.

Leg niets uit. Als je vertelt wat je wilt of bedoelt, gaan spelers proberen dat te realiseren en vergeten te spelen vanuit zichzelf.

Mia Grijp

Leg niets uit. Als je vertelt wat je wilt of bedoelt, gaan spelers proberen dat te realiseren en vergeten te spelen vanuit zichzelf.

Maak het ze niet te moeilijk. Niet altijd kunnen de deelnemers realiseren wat je van plan bent. Maar het hoge niveau van het project wordt niet bepaald door de technische vaardigheden van de uitvoerenden, maar door de inventie en creativiteit van de kunstenaar, die zorgt dat er iets unieks ontstaat dankzij en niet ondanks de eigenheid (lees: beperkingen) van de deelnemers. Een goede sfeer en motivatie zijn daarbij essentieel. Verpest het niet door te streng te zijn. We proberen steeds weer op een gelijkwaardige basis met mensen te praten, vanuit een oprechte interesse. Hoe ze thuis zijn, op school, buiten en met vrienden. Het viel mij op dat ik nog nooit zo open met jongeren had gesproken. Dat was voor mij een openbaring. Ook na ruzies bleven ze terugkomen. In het jongerenwerk zou ik dan gewoon een aantal weken geen bezoekers hebben gehad. Maar door het theater ontstond er blijkbaar meer vertrouwen. Donna Risa

Maak het ze niet te makkelijk. Door heel blij te zijn met alles wat de deelnemers doen, laat je eigenlijk merken dat je niet echt in ze gelooft. Je bent geen leraar van wie de deelnemers een opdracht krijgen. Jullie werken in principe samen. Weliswaar met andere doelen, maar iedereen doet mee uit eigenbelang, en niet (alleen) omdat de kunstenaar zo’n toffe vent is. Zorg daarom dat iedereen verantwoordelijkheid krijgt en zich bewust is van zijn eigen motivatie en doel in het project. Eén Marokkaanse jongen had mijn hart gestolen. Hij was zo open, vertelde over alles en stónd er gewoon. Het gevaar was dat hij daardoor ook heel veel bij mij kon ‘maken’. Hij mocht bijvoorbeeld te laat komen, terwijl ik daar bij anderen wat van zei. Je bent dan als regisseur aan het werk, maar je moet je ook bezighouden met het sociale groepsproces. Als speler was hij erg belangrijk voor mij. Hij was de jongen waar eigenlijk het hele verhaal om draaide. Als hij weg zou vallen had ik een groot probleem. Ik zag dus te veel door de vingers. Toen kwam het moment dat we een keer op een school moesten spelen voor politiemensen en allochtone jongeren. We hadden ongeveer tweehonderd man in de zaal, politiemensen en Marokkaanse jongeren. De desbetreffende speler was weer te laat. In de wijk heb ik ongeveer een uur gezocht op alle plekken waar hij kon zijn. Toen bleek hij uiteindelijk op het politiebureau te zitten. Ik

was hem dus even kwijt. Tegenwoordig maak ik daarom veel duidelijkere afspraken en geef grenzen aan bij de spelers, ook als dat betekent dat ik soms een belangrijke speler kwijtraak. Donna Risa

Hak het proces in stukjes. Zorg dat iedereen tijdens de repetities intensief aan bod komt. Maak daarom de groepen klein en perfectioneer als het ware stukjes van een puzzel die pas aan het eind in elkaar valt. Zo hoeven deelnemers niet veel te wachten op anderen. Het totaal zien groeien is voor jou wellicht spectaculair, maar de deelnemers hebben daar vaak weinig geduld voor.

Hak het proces niet in stukjes. De voorstelling zit in jouw hoofd. Als tijdens de repetities telkens alleen maar losse flarden worden geoefend, verliezen de deelnemers snel hun motivatie. Zorg daarom voor momenten waarin elementen al halverwege het proces samenkomen, bijvoorbeeld door pilotprojecten.

Maak pilotprojecten. Professionals kunnen maanden zoet zijn met de voorbereiding van een stuk. Amateurs ook, zolang ze zeker weten waar het werk naartoe gaat en bijvoorbeeld een herkenbaar stuk spelen. Bij een abstracter project ligt dat anders. Als er na vijf repetities niets tastbaars is, dan haken mensen af. Ook al is je einddoel groots, maak liever kleine proefprojectjes als een soort tussenstations dan een tergend lang intercitytraject. Pilotprojecten helpen niet alleen bij het motiveren van je deelnemers, je zorgt daarmee telkens ook voor publiciteit, je leert deelnemers beter kennen, vrijwilligers kunnen actief blijven met alle praktische dingen rondom een presentatie en je test je team alvast. Maar pas op: als een pilot slecht is, is dat natuurlijk ook slechte publiciteit voor je grote project. Soms kun je in een pilot niets bevredigends kwijt en raken deelnemers juist onzeker.

was hem dus even kwijt. Tegenwoordig maak ik daarom veel duidelijkere afspraken en geef grenzen aan bij de spelers, ook als dat betekent dat ik soms een belangrijke speler kwijtraak. Donna Risa

Vraag externe feedback. Jouw relatie met de groep is een complexe wirwar van belangen en doelen. Vraag daarom soms iemand van buiten, die kritiek kan leveren zonder zelf deel van het proces te zijn. Een buitenstaander kan door zijn gebrek aan achtergrondkennis streng zijn zonder persoonlijk te worden. (Hij kan ook verwarring veroorzaken als hij veel eigen ideeën heeft.)

Ik werkte met een groep die zich ontzettend slecht kon concentreren. Ik had geleerd om voor de voorstelling met de spelers een cirkel te maken en een pulse de cirkel rond te laten gaan. Meestal lukte het niet om dat lang vol te houden en gingen mensen geintjes uithalen. Ik wist dat als de pulse wél rond zou gaan, men bereid was om er een fantastische show van te maken. Maar de sfeer werd steeds negatiever en de pulse ging de cirkel nooit rond. Hans Lein

Maak improvisaties. Veel makers hebben de ervaring dat soms pas tijdens de voorstelling (of in het feestje na afloop!) blijkt dat bepaalde deelnemers verborgen talenten hebben. Als maker sla je je voor je hoofd dat je het niet eerder wist (tijdens de auditie of de workshop was hij of zij immers zo verlegen). Besef dat niet al het talent op bevel naar boven komt. Schep ontspannen, vrolijke situaties, zodat voor de deelnemers de drempel laag is om een andere kant van hun persoonlijkheid te tonen.

Als je een improvisatieopdracht gaf op het podium, dan gebeurden er aan de zijkanten de meest interessante dingen. Je moet dus eigenlijk altijd met zijn tweeën op zo’n groep zitten. De één is bezig met repeteren en de ander houdt de groep in de gaten om te zien wat er loskomt in de marge. Stefan van Hees

Geef houvast. Als je moet improviseren maar weinig vaardigheden bezit, sta je al snel in je hemd. Juist voor onervaren deelnemers kan improvisatie intimiderend zijn en ze kunnen afknappen omdat ze het gevoel krijgen niet creatief of handig genoeg te zijn. Het is zinvol niet te veel niveauverschillen in één groep te combineren en de groepen klein te maken. Voorafgaand aan elk van de tien optredens verzorgde Don’t Hit Mama-choreografe Nita Liem naast een warming-up een concentratieoefening, om de groep ‘bij elkaar’ te krijgen. Deze werd steeds aangepast aan de situatie: hoe is de sfeer in de groep, met wat voor humeur is iedereen binnengekomen, hoe is de energie? Het zijn niet alleen twee groepen, maar ook drieëntwintig verschillende individuen met hun buien en dagelijkse problemen. Voor elke voorstelling gingen we met alle dansers in een cirkel staan. Elke keer was het een gevecht om iedereen zover te krijgen. Maar het is een krachtig en belangrijk moment voor de groep, het is nodig om de voorstelling echt samen te kunnen doen. Bart Deuss

Sta open. De grootste rijkdom zit niet in jou, maar in de deelnemers. Die rijkdom wacht erop ontdekt te worden. In de eenvoudigste persoon schuilt het diepste drama, in elke botte lul een dichter! Mijn werk zie ik als het schilderen van een klassiek portret. Ik maak portretten van onze hedendaagse samenleving. Dat zijn driedimensionale projecten in de ruimte en in de tijd. Dat zijn vooral projecten die inclusief tot stand komen. Waar mensen samen aan werken. Het is een groepsportret van vandaag de dag, maar ook één waar men zichzelf in herkent. De kunsthistoricus Alois Riegl heeft naar aanleiding van De Nachtwacht van Rembrandt over de kracht van de Nederlandse portretkunst gezegd dat het zo knap was dat iedereen op dat portret voldoende licht heeft gekregen om zichtbaar te worden. Vanuit deze traditie in de beeldende kunst zie ik het als een taak portretten te maken waarop mensen zo in het licht komen te staan dat ze zichtbaar worden.

Jeanne van Heeswijk

Bescherm jezelf. Je bent er niet om persoonlijke problemen van deelnemers op te lossen. Je bent geen therapeut voor individuele zaken (al krijg je soms wel dat gevoel). Maar negeer het ook niet! Kijk of het probleem misschien een plekje kan krijgen in het geheel. Accepteer het, omarm het. We werkten met een gemengde groep van Surinaamse, Antilliaanse en Nederlandse jongeren. Op een avond bracht een speelster die al langer in de groep zat, een vriendje mee die homo bleek te zijn. Dat veroorzaakte een ongelooflijke clash binnen de groep tussen de Antilliaanse en de Surinaamse jongens. Wat er toen in het echt gebeurde, is de hoofdlijn in de voorstelling geworden. Dat had ik nooit achter mijn schrijftafel kunnen bedenken. Stefan van Hees

Jeanne van Heeswijk

Ga niet de competitie aan met conventionele kunst. Op technisch gebied kun je er niet van winnen en je hebt nu de kans iets veel waardevollers te maken, iets dat met profs niet had gekund. Laat je daarom niet verleiden maandenlang te oefenen op ingewikkelde muziek, dans of wat dan ook. Het brengt alleen maar pijnlijker de onkunde van onervaren deelnemers aan het licht.

We zorgden daarom dat we zelf ook aanwezig waren en dat er wat te eten was. We probeerden de groep rustig te houden en conflicten te voorkomen. Het gevaar was namelijk aanwezig dat ze elkaar begonnen te regisseren. Door erbij te zijn en individueel details door te nemen gebeurde dat niet. De groepsopwarming (stem, lichaam) legden we zo dicht mogelijk bij het aanvangsuur van de voorstelling, waardoor ze de vrijgekomen energie mee konden nemen, het podium op.

Een suikerraffinaderij is niet gebouwd om melasse mee te maken.

Mia Grijp

Goenka

Geef je spelers iets te doen. Niet iedereen kan acteren, maar een bepaalde opdracht kan wel het juiste resultaat opleveren. Wees dienstbaar, maar niet laf. Het project is belangrijker dan jezelf. Maar zonder jezelf wordt het project helemaal niets. Ga daarom nooit aan de zijlijn staan onder het mom van het verlenen van voorrang aan de deelnemers, maar kies bewust wanneer je de teugels aanhaalt en losser laat.

Mijn voorstelling was groot en complex, de verschillende groepen deelnemers kenden slechts hun eigen onderdeel en er was geen tijd voor veel doorlooprepetities. Ik wilde aanvankelijk als regisseur bescheiden op de achtergrond blijven, maar er was een groot gevaar dat de spelers in de fout zouden gaan. Door uiteindelijk prominent op het podium te gaan staan, continu aanwijzingen te geven (ook als het niet strikt nodig was) kon ik niet alleen de chaos relativeren en onverwachte gaten opvangen, maar bracht ik als het ware een vangnet aan dat de deelnemers de moed gaf juist extra vrij en ongedwongen te spelen. Merlijn Twaalfhoven

Laat je niet gek maken. Soms schrik je als blijkt dat bepaalde deelnemers zelfs aan het eind van het proces nog steeds niets van het project begrijpen. Ze hebben niet geleerd, zoals professionele acteurs, musici of dansers, dat het uiteindelijke resultaat belangrijker is dan hun persoonlijke doel. Daarom kan het zijn dat ze tot het eind op een ander spoor zitten. Dat geeft niet... Sommige spelers waren bij dit project zĂł gemotiveerd dat ze vaak veel te vroeg kwamen. Die zaten ver voor het optreden al te feesten, sigaretten te roken en koffie te slurpen in hun enthousiasme om te spelen. Hun energie was echter al op als de voorstelling nog moest beginnen.

Ik wilde de leden van een koor op een bepaald moment onderzoekend en onzeker het publiek in laten kijken. Sommige deelnemers maakten er een tenenkrommend toneelstuk van en begrepen niet dat ik niet tevreden was â&#x20AC;&#x201C; ze deden immers zo hun best. Ik heb ze toen gevraagd gewoon in gedachte alle mensen met een bril te tellen. Dat gaf een prachtig resultaat. Merlijn Twaalfhoven

Blijf puur. Niemand kan beter zichzelf zijn dan de persoon als zodanig. Een amateur is misschien amateuristisch in het spelen van een toneelrol, maar volleerd in het zijn van zichzelf. De kunst is een omgeving scheppen waarin zowel profs als onervaren spelers zich veilig genoeg voelen om zich niet te verschuilen achter een rol of kunstje.

Veel spelers zeggen dat ze leren dat ze zelf theater zijn. Als je zo werkt kun je je ook permitteren om de tekst pas een week van tevoren uit te delen. Joost Horward

Een niet-ervaren speelster zou met gazen elfenvleugeltjes op haar rug en een cassetterecordertje in haar hand op het podium staan totdat het bandje afgelopen was. Ze verliet echter voortijdig het toneel omdat zij vond dat ze niks te spelen had, tot mijn teleurstelling, omdat deze verbeelding van eenzaamheid mij niet lang genoeg kon duren. Pieter Vrijman

Een suikerraffinaderij is niet gebouwd om melasse mee te maken.

Mia Grijp

Goenka

Veel spelers zeggen dat ze leren dat ze zelf theater zijn. Als je zo werkt kun je je ook permitteren om de tekst pas een week van tevoren uit te delen. Joost Horward

Maak het niet te schattig. Beesten, baby’s en bejaarden zijn prachtig om naar te kijken, maar wees spaarzaam met de vertederingsfactor. Niet iedereen wil lief of aandoenlijk gevonden worden. Kwetsbaarheid is iets heel kostbaars, ga hier verantwoordelijk mee om.

DE ORGANISATIE Organiseer de randvoorwaarden. Je bent als kunstenaar gedwongen veel tijd te besteden aan dingen die op het eerste oog niets met de inhoud van het project te maken hebben. Maar juist de omgevingsfactoren bepalen sterk het resultaat, of je wilt of niet. Het is de kunst om constructief en creatief op organisatorische tegenvallers, praktische verrassingen en de grillen van de deelnemers te reageren. Dan kun je de wereld aan.

Laat je niet demotiveren door geldgebrek. De meeste uitgaven van een project gaan vaak naar basale dingen: veiligheid, podium en zaal, techniek. Allemaal niet-artistieke aspecten. Kijk daarom of je jouw verhaal ook zonder bepaalde basics kan vertellen. Het verhaal is gratis, de omgeving en de deelnemers (doorgaans) ook. Dat is de ware rijkdom van je voorstelling. Budget is alleen nodig om het gebrek aan ideeën te verbergen (en natuurlijk om jezelf, de producent en de pr een beetje te betalen).

Door geldgebrek moest ik op zoek naar vrijwilligers. Mensen die mij wilden helpen met lassen, schilderen en sjouwen. Uiteindelijk heeft dit ervoor gezorgd dat diverse groepen mensen zich met het project gingen verbinden, zowel de beleidsmakers als de mensen van de werkvloer.

Marieke Vriend

Ik had ooit veel mensen nodig, maar geen budget beschikbaar. Tegen mijn verwachting in had niemand van mijn collegastudenten zin me te helpen met een groots muziekstuk in de duinen. Fanfare ‘Door Samenwerking Sterk’ (what’s in a name?) uit Aarlanderveen wilde wel als er goed te eten zou zijn en bier achteraf. Het project lukte. Sterker: ik heb daarna nog tien keer met dezelfde mensen gewerkt, onder andere toen het Radio Filharmonisch Orkest weigerde in een ruimtelijke opstelling te gaan staan rondom het publiek. Voor Door Samenwerking Sterk was dat geen belemmering. Hun meerwaarde was trouwens niet alleen praktisch. Je kunt schitterende muzikale effecten bereiken als niet iedereen perfect samenspeelt of helemaal zuiver is. De klank gaat echt leven, net als je project. Merlijn Twaalfhoven

Marieke Vriend

Maak overdonderende pr. Jouw project is iets bijzonders, maar dat jij dat zelf weet is niet genoeg. De status die je aan dit project geeft is niet alleen belangrijk voor de bezoekersaantallen, maar ook voor de motivatie van deelnemers en geldschieters. Voor DroomZomerNacht zochten we naar een effectieve marketing voor weinig geld. We hebben toen stickertjes laten maken die iedereen overal op kon plakken. Het rare was dat veel mensen juist door de stickertjes het gevoel kregen dat we een enorm budget hadden. Blijkbaar was de uitstraling van stickers heel commercieel.

DE UITVOERING Leg veel nadruk op de einduitvoering. Ook al is het proces voor jou even belangrijk, een focus op het resultaat levert de nodige motivatie en doorzettingsvermogen op bij de deelnemers. Als het puur een traject van gezellige, leerzame workshops is, zijn je deelnemers niet snel tevreden. Het zal namelijk nooit zo gezellig zijn als bij een bestaande vereniging, en nooit zo leerzaam als op een conventionele cursus. (Toch?)

Merlijn Twaalfhoven

Maak fouten. Vaak blijkt dat áls het misgaat, het anders misgaat dan waar je bang voor was. Wees daarom niet bang dat het misgaat.

Een hoofdrolspeler (nota bene een van de weinige betaalde spelers in het stuk) belde twee dagen voor de première af. Hem overtuigen lukte niet, dus ik moest iemand anders vinden. Ik had op dat moment geen tijd om een nieuwe acteur helemaal in te werken, en ik wilde de andere spelers, die toch al zo in het diepe werden gegooid, niet opzadelen met nog een onzekere factor. Ik heb de rol daarom samen laten vallen met mijn rol als dirigent. Ik kende de teksten toch al bijna, en moest sowieso op toneel zijn. Eigenlijk werd het stuk er alleen maar beter door, omdat zo de verbinding tussen de muziek en het toneelstuk werd versterkt. Merlijn Twaalfhoven

Begin gewoon. Perfectioneer niet eerst je plan voordat je aan het werk gaat, maar ga aan het werk en het plan perfectioneert zichzelf.

Maak van de zwakte je kracht. Als mensen slecht dansen, zorg dan dat er vol overtuiging heel slecht wordt gedanst. Als je weinig geld hebt voor goede belichting, koop dan duizend peertjes van de HEMA in plaats van vijf theaterspots. Of laat elke bezoeker een zaklamp meenemen. We hadden het plan een projectie te maken op het achterdoek, maar geen geld voor computer en beamer. Door een lamp door water te laten schijnen waarin goudvissen zwommen ontstond een prachtig effect. Goudvissen zijn 50 cent per stuk. Sjoerd Wagenaar

Shockeer. Wees niet bang voor de waarheid als die pijnlijk is. Intimiteit en contact ontstaan niet met lievigheid alleen. Soms is er meer nodig om vastgelopen patronen te doorbreken en mensen uit hun veilige wereldje te halen. Verontwaardiging is een sterke emotie en zorgt dat je publiek of deelnemers oprecht reageren. Ik creëerde een verhaal in een verhaal in een buitenwijk van Zwolle. Het grote verhaal ging over een kunstenaar, die met inspraak van de bewoners een kunstwerk zou vervaardigen, het verhaal daarbinnen ging over een ‘documentairemaker’ die op zoek ging naar de mate van inspraak in dit kunstproject. De bewoners wisten niet dat beide verhaallijnen fictief waren. In de grote verhaallijn heb ik erg mijn best gedaan bewonersparticipatie op gang te krijgen door ze te informeren (meerdere malen en via meerdere kanalen) en ze te vragen voorwerpen in te leveren en op die manier inspraak te genereren op de uitkomst van het kunstwerk. Hierop was de respons zeventien reacties van vijfhonderd adressen. Inspraak/participatie had dus geen enkele prioriteit bij de bewoners. In de tweede verhaallijn ging de ‘documentairemaker’ langs de deuren om te vragen naar de mate van inspraak en of ze wel enig idee hadden wat het kunstwerk zou worden bij hen aan de plas? Zij stookte expres wat vuurtjes op en gaf wat voorzetten voor een kritisch onderzoek van de bewoners. Pas toen bleek dat er eigenlijk helemaal geen sprake was van inspraak, dat deze inspraak ze in feite was ontnomen in het project, werd de roep om inspraak heel groot. Het project heeft Kamervragen opgeleverd en heel wat ingezonden stukken in de krant. De grap is dus eigenlijk dat wanneer je inspraak biedt, er niemand op zit te wachten. Maar wanneer de schijn bestaat dat er geen inspraak mogelijk is, wil iedereen ineens inspraak. Vandaar: je hebt mensen pas bij de lurven als je ze iets afneemt en dan maakt het niet uit of ze het überhaupt wel wilden hebben.

Saskia Korsten

Merlijn Twaalfhoven

Maak fouten. Vaak blijkt dat áls het misgaat, het anders misgaat dan waar je bang voor was. Wees daarom niet bang dat het misgaat.

Begin gewoon. Perfectioneer niet eerst je plan voordat je aan het werk gaat, maar ga aan het werk en het plan perfectioneert zichzelf.

Saskia Korsten

Vermijd goedkope shockeffecten. Ook al is de verontwaardiging misschien intens, men zal zich des te sterker van je afkeren als blijkt dat het om een provocatie ging. Dan wordt juist het negatieve beeld van kunst versterkt en is de kloof tussen de maker en zijn omgeving alleen maar gegroeid.

Zorg voor zeer professionele techniek. Onervaren deelnemers zijn prachtig, als ze prachtig zijn uitgelicht. Dat komt niet (alleen) omdat ze zo mooi zijn uitgelicht, maar (vooral) omdat ze vóelen dat ze prachtig zijn uitgelicht.

Blijf bij de basis. Gedurende het proces hebben artistieke en praktische keuzes je oorspronkelijke plan wellicht onherkenbaar veranderd. Dat is prachtig. Maar blijf je realiseren wat je eerste inspiratie was. Waarom deze plek? Waarom deze mensen? Wat trof je zo dat je bedacht hier een kunstwerk te willen maken?

De locatie was betoverend. Een lege munitiefabriek, overwoekerd door mos en bramenstruiken. Na alle voorbereidingen was die sfeer verdwenen. De techniek, veiligheid en praktische voorzieningen hadden van de sprookjeslocatie een gewoon festivalterrein gemaakt. Met veel moeite hebben we de hal weer smerig en ruig gekregen, maar niemand heeft dezelfde ervaring gehad als ik toen ik voor het eerst de hal betrad. Merlijn Twaalfhoven

Denk na over de datum van de uitvoering of de activiteit. Laat je informeren door iemand die bekend is met de plaatselijke situatie. Het zou jammer zijn als jouw uitvoering concurreert met de lokale jaarlijkse playbackwedstrijd.

Denk na over het aantal uitvoeringen. Het is spijtig om maanden werk in één avond voorbij te laten gaan, maar veel projecten bezwijken aan overdaad. Kies nauwkeurig het aantal voorstellingen. Consequenties van

Consequenties van

één uitvoeringsmoment

meerdere uitvoeringsmomenten

Je kunt heel veel deelnemers op de been krijgen.

Veel deelnemers zullen niet te vaak kunnen of willen meedoen.

Je krijgt heel veel aandacht, maar veel publiciteit

Je kunt bekendheid en dus publiek opbouwen via

komt te laat voor potentieel publiek.

mond-tot-mondreclame en recensies in de krant.

Een deel van het potentiële publiek zal toevallig

Publiek kan kiezen welke uitvoering het wil

niet kunnen.

bijwonen.

Deelnemers kunnen naar een duidelijke climax

Deelnemers moeten meerdere momenten

toewerken.

scherp zijn.

Als er iets misgaat, is er geen tweede kans.

De voorstelling kan groeien.

De onderlinge band van de deelnemers wordt

Deelnemers kunnen tijdens de voorstellings-

door de voorstelling versterkt, maar deze intense

dagen hun band versterken en hebben veel tijd

tijd is snel voorbij.

voor elkaar.

Denk na over het aantal bezoekers. Het is gaaf als er veel publiek komt, maar de intimiteit kan verdwijnen. Er was WK voetbal, het regende, we speelden op een oud marineschip in Amsterdam-Noord. Er kwam slechts vijftien man publiek. Muzikanten en spelers waren in de meerderheid, de bezoekers vertelden later dat het juist daardoor onvergetelijk was. Merlijn Twaalfhoven

De lokale organisatie wilde het project een dag vervroegen, omdat het samenviel met het open huis van de plaatselijke bierbrouwerij. Ik had gedacht dat de doelgroep voldoende uiteenliep, maar die bierdag bleek het hoogtepunt van het jaar te zijn, waar werkelijk het hele dorp bij aanwezig was. Merlijn Twaalfhoven

Bij ons stuk over de varkenspest was de publieksruimte met opzet beperkt gehouden tot tachtig stoelen. De ‘gewone’ toeschouwers hadden onmiddellijk door waar groepjes betrokken boeren en boerinnen zaten. Hun reacties werden voor hen een deel van de voorstelling. Dat kon de boeren en boerinnen niks schelen. Die waren blij dat de mensen zagen wat er zich in Oost-Brabant afspeelde. Tom Blokdijk

Consequenties van

één uitvoeringsmoment

meerdere uitvoeringsmomenten

Je kunt heel veel deelnemers op de been krijgen.

Veel deelnemers zullen niet te vaak kunnen of willen meedoen.

Je krijgt heel veel aandacht, maar veel publiciteit

Je kunt bekendheid en dus publiek opbouwen via

komt te laat voor potentieel publiek.

mond-tot-mondreclame en recensies in de krant.

Een deel van het potentiële publiek zal toevallig

Publiek kan kiezen welke uitvoering het wil

niet kunnen.

bijwonen.

Deelnemers kunnen naar een duidelijke climax

Deelnemers moeten meerdere momenten

toewerken.

scherp zijn.

Als er iets misgaat, is er geen tweede kans.

De voorstelling kan groeien.

De onderlinge band van de deelnemers wordt

Deelnemers kunnen tijdens de voorstellings-

door de voorstelling versterkt, maar deze intense

dagen hun band versterken en hebben veel tijd

tijd is snel voorbij.

voor elkaar.

Betrek alles erbij. De ervaring van het publiek begint al als ze de locatie of het gebouw betreden. Op dat moment beslissen de bezoekers welke houding ze moeten aannemen, of ze vrij zijn of gebonden aan een strikte gedragscode. Wees je daarvan bewust. Een eerste indruk kan heel bepalend zijn voor de houding van je publiek. Tijdens een voorstelling in een theater in Praag werden de toeschouwers bij binnenkomst één voor één door een interessant traject achter de schermen geleid. Sommigen bleken zo vrij en ongeremd dat ze de instructies en lampjes die ik voor de spelers had klaargelegd, hadden gepakt en zelfstandig de coulissen in waren gegaan. Blijkbaar waren alle concertzaalconventies in één keer overwonnen. Merlijn Twaalfhoven

NA AFLOOP Kom terug. Je hebt veel in elkaar geïnvesteerd. Soms wordt Doornroosje wakker gekust, maar is de prins al weg als ze haar ogen opendoet.

Ga weg. Duurzaamheid en langetermijneffecten staan hoog op de checklist van elke subsidiegever. Bedenk voordat je een vijfjarenplan schrijft, waar jouw talent en inspiratie liggen, en baseer je planning op een logische spanningsboog. Ga weg op het juiste moment. Uiteindelijk lukte het de gemeente me over te halen het strokasteel nog een jaar te laten staan na afloop van het eenjarige project in Veenhuizen. Eigenlijk wilden ze het permanent behouden, er zelfs een monument van maken. Ik heb het toch afgebroken, om te zorgen dat de focus op de mensen blijft en niet op levenloze objecten. Sjoerd Wagenaar

Na afloop van een spectaculair concert, waarbij vierhonderd koorleden, musici, slagwerkers en kinderen uit zowel Noord- als Zuid-Cyprus op daken, balkons en in de straten van Nicosia (Cyprus) met elkaar hadden samengespeeld, werd ik belaagd door de dames van het koor: ‘Je moet vaker terugkomen. Dit moeten we nog eens doen! Wat jammer dat het voorbij is. Ik vroeg toen of ze zelf een plat dak hadden thuis, een balkon en een ladder… Ja natuurlijk… En waarom ze dan niet zelf een concert vanaf hun dak konden doen? Waarom ze mij daarvoor nodig hadden?

Merlijn Twaalfhoven

Geef het door. Jouw werk is soms bittere pioniersarbeid. Het proces is lang en niet makkelijk. Als de uitvoering succesvol is, is er een vruchtbare bodem voor een vervolg. Bedenk wie daarin een volgend zaadje planten kan.

NA AFLOOP Kom terug. Je hebt veel in elkaar geïnvesteerd. Soms wordt Doornroosje wakker gekust, maar is de prins al weg als ze haar ogen opendoet.

Merlijn Twaalfhoven

Leer van reacties. De oogst van een project zijn niet alleen het proces en de uitvoering, maar ook de feedback die je krijgt van deelnemers en bezoekers na afloop. Dit kan je verdere werk stimuleren. Eén vrouw was heftig geëmotioneerd over mijn project, zij had zich er persoonlijk tussengenomen gevoeld en wilde pertinent niet reageren in de film die ik maakte. Haar gefilmde reactie was echter voor mij van vitaal belang en haar persoonlijke pijn in verband met mijn project greep mij erg aan. Ik heb haar daarom meerdere malen opgebeld (en ben langsgegaan) en lange telefoongesprekken met haar gevoerd, waarbij ze telkens de hoorn iets minder snel en hard neergooide. Ik heb doorgezet en heb haar vertrouwen dat ik haar en de gemeenschap niet belachelijk wilde maken kunnen winnen. Uiteindelijk heeft ze haar medewerking toegezegd en is ze de trouwste fan van het project gebleken. Zij heeft mij op haar beurt ontroerd door me voor haar vier kleine kinderen vier dvd’s te vragen; die wilde ze hun meegeven als zij het huis uit zouden gaan. Dit als herinnering aan het project dat in hun wijk (voor tien dagen) de gezamenlijke geschiedenis heeft bepaald en waar haar kinderen onderdeel van waren.

TEN SLOTTE Zet gewoon door. Laat je niet verleiden tot klagen. Je hebt dit zelf gewild. Problemen ontstaan omdat het proces onmogelijk te voorspellen is, maar natuurlijk ook omdat je zelf fouten maakt. De grootste fout is te denken dat het aan een ander ligt als er iets niet gaat zoals je wilt. …only a poor craftsman blames his tools… Sla tips in de wind. Iedereen heeft advies voor je. Iedereen heeft ervaring. Elke situatie is verschillend. Er zijn geen regels. Perfectie is dodelijk.

Saskia Korsten

Je fouten leveren de mooiste ideeën op. Problemen leiden tot de mooiste resultaten.

Saskia Korsten

Je fouten leveren de mooiste ideeën op. Problemen leiden tot de mooiste resultaten.

bijlagen 60

Geen dorre lijst geraadpleegde naslagbundels, maar enkele personen, organisaties en websites die de moeite van verder contact waard zijn. Om te beginnen iets over mijzelf

Ik (1976) ben componist en theatermaker, studeerde aan het Conservatorium van Amsterdam en volgde naast compositieles ook lessen altviool, niet-westerse muziek en improvisatieklassen. Mijn composities werden uitgevoerd door nationale en internationale orkesten en ensembles, maar hoewel ik voor mijn werk meerdere onderscheidingen ontving blijft het uitvoeren van composities vaak beperkt tot een première. Mede hierdoor wil ik zelf uitvoeringsmogelijkheden scheppen en mijn muziek onafhankelijk van bestaande infrastructuur laten horen. Al tijdens mijn studie werkte ik intensief samen met kunstenaars uit andere disciplines en richtte stichting La Vie sur Terre op. Hiermee organiseer ik ongewone, vaak grootschalige locatieprojecten, die een breed publiek willen opnemen in een totaalbeleving voor alle zintuigen. Culturele en maatschappelijke verschillen vormen vaak een aanleiding voor het creëren van grensoverschrijdend en maatschappelijk geëngageerd werk, dat me de laatste jaren naar onder andere Palestina, Japan, de Arabische Emiraten, Syrië, Cyprus en Centraal Europa voerde. Op mijn webstek www.twaalfhoven.net zijn veel muziekstukken, beeld en teksten te vinden. Zoek ook onder mijn naam op YouTube voor korte videoreportages van de projecten.

Over het Lectoraat PopKunst Tussen 2004 en 2008 werkte ik als jongste lector van Nederland bij ArtEZ hogeschool voor de kunsten. Met een studie naar de verhouding tussen pop en kunst wil dit lectoraat de relatie tussen de scheppende kunstenaar en het publiek verlevendigen. In de praktijk uitte dit zich in het samenbrengen van inspirerende kunstenaars en studenten en het werkveld, het geven van lezingen en het publiceren van onder meer dit boekje. PopKunst is een zelfbedacht begrip, waarmee ik kunst bedoel die commerciële overtuigingskracht, maatschappelijke idealen en artistieke inhoud met elkaar verbindt. Het onderzoek beslaat een terrein zo breed als de wereld zelf en is daarom niet specialistisch, zoals bijna per definitie wetenschappelijk onderzoek dient te zijn, maar trekt juist losse verbanden waarmee bestaande opvattingen over kunst worden geprikkeld, geïnspireerd en soms getorpedeerd. www.popkunst.nl

Geen dorre lijst geraadpleegde naslagbundels, maar enkele personen, organisaties en websites die de moeite van verder contact waard zijn. Om te beginnen iets over mijzelf

Ervaringsdeskundigen die hun ervaringen deelden, in alfabetische volgorde: Tom Blokdijk (1939) is dramaturg en schrijver. In 1987 begon hij bij Theatergroep Hollandia en werkte samen met de regisseurs Johan Simons en Paul Koek. Blokdijk maakte een groot aantal vertalingen, hij schrijft bewerkingen, soms ook een nieuwe toneeltekst en als dramaturg werkt hij mee aan talloze voorstellingen. Bart Deuss (1958) is freelance theaterverslaggever, dramaturg en medeoprichter en artistiek kernlid van Danstheater Don’t Hit Mama in Amsterdam. In 1996 werkte hij samen met danstheatermaker Nita Liem en regisseur David Greaves in een Palenstijns vluchtelingenkamp. In het jaar erop kwamen de Palestijnse jongeren op bezoek bij een gymnasium in het welvarende en niet geheel on-joodse Amsterdam Zuid. Dat leidde tot gespannen situaties, die de intentie van de theatermakers ernstig ondermijnden. In 2003 gingen Liem en Deuss de uitdaging aan om met een Nederlands-Zuid-Afrikaanse cast een voorstelling te maken over het vertoeven tussen twee werelden. Ook dat was niet eenvoudig; het leidde tot een breuk met de Zuid-Afrikaanse medewerker. Er is een boeiende lijn tussen dit soort ontmoetingsuitdagingen en de huidige projecten, zoals Zwanenmeer Bijlmermeer II, samen met Het Nationale Ballet, waarin dans uit de Bijlmer zich verhoudt tot de klassieke dans. www.donthitmama.nl

Els Dietvorst (1964) drukte zich aanvankelijk uit via sculptuur en installatiekunst. Maar toen zij haar focus richtte op intermenselijke relaties en communicatie, werden tekeningen en vooral video haar belangrijkste medium. Haar werken namen de vorm aan van jarenlange projecten, waarin ze rechtstreeks met de sociale omgeving werkte. Samen met de bewoners van een specifieke wijk of omgeving ontwierp ze projecten waarvan ze het interactieve verloop mee volgde, beleefde en registreerde. Met Orla Barry richtte ze daartoe het collectief Firefly op. Het bekendste resultaat van hun werkwijze werd ‘De Terugkeer van de Zwaluwen’ (1999-2005), een project ontstaan in de Anneessenswijk in Brussel. De titel is symbolisch gekozen voor de vele migratiegolven die deze wijk gedurende jaren kent. Aan het project deden 22 bewoners mee. Fragmenten uit hun persoonlijke verhalen, dromen en verlangens dienden als basis voor het werkproces, dat resulteerde in het zwaluwenarchief, een waaier van publicaties en vooral films: korte films, procesfilms en docu-fictiefilms, waarin de bewoners ook als performers in tal van door henzelf ontworpen initiatieven participeren. www.fireflyfilms.be Martin Franke (1978) is drummer en theatermusicus en assisteert Merlijn bij projecten op Cyprus en in Slowakije. www.martinfranke.com Mia Grijp is een veelgeprezen actrice in traditioneel, avant-garde- en politiek theater en in musicals. Zij speelt ook in films en televisieseries. Mia was de initiator, is een van de drijvende krachten achter en een verdedigster van het sociaal-artistieke werk in Vlaanderen. In haar eigen organisatie Sering gebruikt ze de toneelvorm als een middel tot reïntegratie van sociaal uitgesloten individuen. Via werken rond theater probeert Sering hun een betere en stabielere plaats te geven in de maatschappij. www.sering.be

Stefan van Hees (1969) begon zijn werkzame leven aanvankelijk in de techniek (hij werkte als scheepsdieselmonteur). In 1997 voltooide hij een studie aan de Hogeschool Eindhoven, met als specialisatie Regie. Sinds 1997 werkt hij bij het Rotterdams Wijktheater als theatermaker. Hier maakte hij onder andere voorstellingen voor en door jongeren en de locatievoorstelling Verhalen uit de Droogdok over het tuindorp Heijplaat en de RDM. Op dit moment toert hij met De Rotterdamse Senioren Revue langs de bejaardenhuizen in de Rotterdamse wijken. Sinds 2006 werkt hij als theaterdocent bij de opleiding Circus Arts van Codarts. www.rotterdamswijktheater.nl Jeanne van Heeswijk (Schijndel 1965) is beeldend kunstenaar. Volgens haar kan kunst ruimte bieden aan anderen en hiervoor wil zij de mogelijkheden creëren op basis van de gedachte dat de kunst haar eigen grenzen moet overschrijden. De projecten van Jeanne van Heeswijk kenmerken zich door sociale betrokkenheid. Het doel is het scheppen van nieuwe publieke (ontmoetings)ruimtes of het daartoe vervormen van bestaande ruimten en het stimuleren en ontwikkelen van culturele producties. Vaak werkt ze daarbij intensief samen met kunstenaars, vormgevers, architecten, software-ontwikkelaars, overheden en buurtbewoners. www.jeanneworks.net Operamaker Anthony Heidweiller studeerde aanvankelijk aan de Haagse Sociale Academie en de universiteit van Leiden. In 1984 maakte hij de overstap naar de muziek en studeerde zang aan het Conservatorium van Utrecht, waar hij in 1991 afstudeerde. Tot 1998 was hij werkzaam bij tal van gezelschappen, onder andere Stichting Kamer Opera Nederland, De Nederlandse Opera, De Vlaamse Opera en Studio Laren. In 1998 richtte Heidweiller zijn eigen gezelschap op: Buffo Operamakers, dat zich de laatste jaren vooral toelegt op het ontwikkelen van locatieprojecten. De oprichting van het Yo! Internationaal Jeugdopera Festival in 2001 was een initiatief van Heidweiller speciaal voor het 60-jarig bestaan van de Stadsschouwburg Utrecht. Inmiddels is dit festival uitgegroeid tot een structureel gesubsidieerde instelling, die actief de bestaande grenzen tussen opera en de wereld doorbreekt. www.yo-opera.nl

Joost Horward schreef en regisseerde het stuk Warg en speelde er ook zelf in mee. Met actrice en schrijfster Esther de Koning vormt hij sinds 1999 Het Woelige Baren, met Maastricht als standplaats. Zij maken eerlijke, tragikomische voorstellingen in een cabareteske speelstijl voor kinderen en volwassenen en brengen louter nieuw en eigen repertoire. Hans Lein studeerde in 1994 af aan de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht en is sindsdien werkzaam in het amateur- en semiprofessionele theatercircuit. Hij heeft zowel toneelstukken geregisseerd als lessen gegeven aan/met diverse doelgroepen: scholen (van vmbo tot hbo), amateurtheatergroepen, semiprofessionele theatergroepen en theaters. Hij richtte in 2002 zijn eigen theatergroep De Ontbranding op en is sinds 2003 regisseur bij het Rotterdams Wijktheater. www.deontbranding.nl

Saskia Korsten (1973) is beeldend kunstenaar en werkt veel in de openbare ruimte. Ze heeft een fotografische en ruimtelijke achtergrond met een voorkeur voor conceptuele uitgangspunten, waarin ze de confrontatie met reële verwachtingen aangaat. In haar werk, dat direct geworteld is in de maatschappij, neemt zij duidelijk stelling, waardoor deze projecten veel overtuiging en aandacht behoeven. Zelfs haar website is deel van de wereld; probeer het zelf: www.saskiakorsten.com Donna Risa (1970) is artistiek leider van Stut Theater in Utrecht, samen met Jan van Sas. Voordat ze in 2000 bij Stut kwam, was Donna gedurende tien jaar actief als jongerenwerkster in de multiculturele wijken Hoograven en Lombok. In de periode 1991-1996 combineerde ze dat werk met een fulltime dramadocentenopleiding aan de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht. Tijdens haar werk in Lombok ontmoette ze Marlies Hautvast, een van de oprichtsters van Stut, die haar inspireerde om het wijktheater in te gaan. Haar eerste regieervaring deed ze op bij Krulletjes, een stuk met en over Marokkaanse vmbo-scholieren op het Delta College in Zuilen. Alle voorstellingen zijn gebaseerd op levenservaringen van de mensen zelf. Verhalen van binnenuit, die ook door henzelf gespeeld worden. Stut zoekt daarbij naar theatrale vormen die aansluiten bij de spelers en het publiek. www.stut.nl Henk Schut (1957) is freelance theatermaker en beeldend kunstenaar. Hij studeerde in 1981 af aan de Academie voor Beeldende Vorming in Amsterdam. Vanaf 1982 maakte Schut ontwerpen voor verscheidene gezelschappen in Europa, zoals de Dansgroep Kriztina de Châtel, Het Nationale Ballet en het National Theatre Iceland. In 1984 ging hij theater studeren aan de Londense Royal Academy of Dramatic Art (RADA). Daarna speelde hij in voorstellingen, regisseerde en bouwde installaties. Schut werd in de jaren negentig in Groot-Brittannië bekend als multidisciplinair theatermaker bij uiteenlopende projecten. Tussen 2004 en 2007 was hij artistiek leider en algemeen directeur van Dogtroep, het internationaal werkende gezelschap voor locatietheater in Amsterdam. Hiermee bracht hij bijvoorbeeld dansers van het Nederlands Dans Theater samen met lokaal talent uit de Haagse Schilderswijk. www.henkschut.nl

Peter Stam werkt als toneelconsulent bij Huis voor de Kunsten Roermond. Hij was initiatiefnemer, regisseur en schrijver van de trilogie Warg. Marieke Vriend (1969) wil het vermogen van de mens om zichzelf en zijn omgeving ten goede te veranderen met haar kunstwerken en handelen stimuleren. Sinds 1997 is ze werkzaam op het snijvlak van kunst en maatschappij. www.mariekevriend.nl Pieter Vrijman is regisseur, dramaturg, docent aan de Utrechtse theaterschool en actief met poppentheater en jeugdproducties. Sjoerd Wagenaar is artistiek leider van het theatergezelschap PeerGroup en De Mobiele Theaterwerkplaats in Veenhuizen (Drenthe). Hij maakt innovatieve locatieprojecten met een organische verbondenheid met streek, mens en landschap. Daarnaast is hij docent MFA Theatervormgeving aan het Frank Mohr Instituut, Hanzehogeschool Groningen. www.peergroup.nl

Websites en organisaties Enkele ingangen voor Kunstenaars de wereld in Als je op zoek bent naar ongewone projecten of opdrachten en bereid bent voor weinig of geen geld te werken, kun je op www.nobelematch.nl kijken of er een match voor je tussen zit. Nobelematch is een initiatief van Stichting NoBEL, een nonprofitreclamebureau voor goede doelen en platform voor jonge creatievelingen (www.stichtingnobel.nl). Volgens NoBEL heeft niet ieder goed doel direct behoefte aan een complete campagne, maar is hulp bij het ontwerpen van een poster of het schrijven van een tekst voor de website vaak meer dan welkom. Wellicht vind je het leuk om met dergelijke projecten te helpen. Zulke opdrachten staan goed in je portfolio, de commitment is van korte duur en het resultaat van je ‘donatie’ is tastbaar. Een soortgelijk platform waar je interessante opdrachten zou kunnen vinden is www.kunstenaarsenco.nl/matching-creativity. Kijk eens rond, er zijn volop openingen voor kunststudenten en jonge professionals om op ongewone plekken werk te maken of hierbij ondersteuning te krijgen. Als je meer wilt dan een opdracht of pitch buiten de gangbare grenzen van kunst, dan is het opleidingstraject Kunstenaars in Samenleving (KIS) van Kunstenaars & Co wellicht interessant. Het is een intensieve leergang voor professionele kunstenaars die hun werkterrein willen uitbreiden naar maatschappelijke organisaties en bedrijven. Kijk voor meer informatie op www.kiskunstenaars.nl

Nog een matching-site: www.kunstenzaken.nl. De Stichting Kunst & Zaken heeft als doel het management van culturele instellingen duurzaam te versterken met kennis en expertise uit het bedrijfsleven. Kunst & Zaken vervult hierbij de rol van intermediair en brengt vraag en aanbod bij elkaar. Het uitgangspunt is dat dit kosteloos gebeurt. Vooral interessant voor instellingen dus, niet zozeer voor individuele kunstenaars. Je kunt op de site een scan doen waarmee je kunt beoordelen of bemiddeling van K&Z zinvol is. www.wijktheaterplatform.nl wil een ontmoetingsplek zijn voor theatermakers, regisseurs, schrijvers, acquisiteurs, publiekswervers en zakelijk leiders om ervaringen uit te wisselen en van elkaars ervaringen te leren. De site, een initiatief van Stut Theater, is nog in opbouw en biedt (nog) niet veel, maar de fysieke ontmoetingen die georganiseerd worden, zijn wellicht interessant voor kunstmakers die in de wereld werken.

Kunst en de rijkdom van cultuurverschil Kosmopolis wil mensen nieuwsgierig naar elkaar maken, onbelichte aspecten van culturen voor het voetlicht brengen en de kracht van kunst en cultuur inzetten om de waterscheiding en de negatieve beeldvorming tussen groepen in de Nederlandse samenleving te doorbreken. Dat is een grote missie, die zich uit in een enorme verscheidenheid aan acties. Een interessant nieuw initiatief waar de schrijver van dit boekje bij betrokken is, is Kosmopolis Professionals. Onder deze titel organiseert Kosmopolis multidisciplinaire ontmoetingen van professionals, die met kunst en cultuur het contact tussen verschillende bevolkingsgroepen willen versterken of zich op andere manieren met de samenleving willen bemoeien. www.kosmopolis.nl www.netwerkcs.nl is een landelijk netwerk van professionals en organisaties in de culturele sector, gericht op het ontwikkelen van diversiteitsprojecten en -beleid. Sinds 2002 ondersteunt Netwerk CS actief diversiteitsbeleid door uitwisseling van kennis en ervaring tussen culturele organisaties. De belangrijkste ontwikkelingsgebieden zijn publieksbereik, programmering en personeelsbeleid. Vooral interessant voor instellingen dus, maar je kunt als kunstenaar ook ondersteuning en advies krijgen als je iets met diversiteit wilt doen. Ook kun je je eigen ervaring delen met anderen door berichten op de site te plaatsen.

www.krachtvancultuur.nl is een actieve site, waar actuele kunstprojecten die te maken hebben met cultuurverschillen belicht worden. De Kracht van Cultuur bekijkt kunsten cultuuruitingen in samenhang met mensenrechten, onderwijs, milieu, emancipatie en democratisering. De site geeft een overzicht van projecten, initiatieven en doelstellingen van Nederlandse organisaties die werkzaam zijn op dit gebied. Daarnaast bericht de site over de rol van culturele organisaties in Afrika, Azië, Latijns Amerika, het Caribisch gebied en Zuidoost-Europa. Nieuws en achtergronden illustreren hoe cultuur onlosmakelijk is verbonden met ethiek en beleid. Ook wijst Kracht van Cultuur de weg naar andere internetbronnen, media en organisaties.

Goochelmusicus Jos Zandvliet van Stichting Accu was van 1975 tot 2005 bij Dogtroep betrokken als ontwerper, speler, componist, muzikant en artistiek leider (1990-1994). Samen met Septimia Kuhlmann richtte hij Stichting Accu op. ACCU staat voor Art, Community & Culture en werkt met een team van ervaren theatermakers, beeldend kunstenaars en muzikanten, bedreven in het maken van unieke en speelse voorstellingen op bijzondere, gewone en ongewone locaties. www.st-accu.nl Lino Hellings stond mede aan de basis van Dogtroep (1975-1992). Sinds haar vertrek realiseert zij opmerkelijke kunstprojecten in de wereld. In Dogtroep en onder meer aan de Rietveldacademie heeft zij een aantal generaties kunstenaars opgeleid in het gebied van de ‘ongedisciplineerde kunst’. Het verder ontwikkelen van de theorie ziet zij als onderdeel van haar werk. www.linohell.nl Het 5ekwartier is een kunstenaarscollectief, opgericht in 2004 door Ted van Leeuwen en Titia Bouwmeester (artistiek leider van Dogtroep van 1999 tot 2004). Het 5ekwartier maakt community art, kunst op plekken met een noodzaak voor verbeelding. Projecten worden ontwikkeld en gepresenteerd op locatie, startend vanuit de bijzondere kwaliteiten van de mensen en de plek. www.5ekwartier.nl Stichting Le Grand Cru presenteert de kracht van cultuur aan een breed en internationaal publiek door middel van danstheater. Onder leiding van Feri de Geus en Noortje Bijvoets worden danstheaterproducties gemaakt met bijzondere mensen uit bijzondere culturen. Trefwoorden bij deze producties zijn culturele uitwisseling, diversiteit en bewustwording. www.legrandcru-dance.nl

Projecten in de wereld Om de spannende aspecten van de wereld in aanbouw tot uiting te brengen, is Stichting Leve de Bouwput in het leven geroepen. Een veelbelovend initiatief, maar ik heb sinds de geruchtmakende lancering weinig meer van ze vernomen. www.levedebouwput.nl

Enkele makers en hun webstek

www.orbino.nl Een tijdelijk kunstlab/minifilmhuis tussen snelwegen in aanbouw.

Warner van Wely, de oprichter van Dogtroep en eerste artistiek leider (1975-1989), maakt nog steeds performancetheater. Zijn groep, Warner & Consorten, bestaat uit beeldend kunstenaars, muzikanten, dansers en bouwers. Het werk is gericht op onderzoek. Centraal hierin staan de interdisciplinaire straatkunsten. www.warnerenconsorten.nl

www.virtueel-museum.nl Kunst voor een nieuw stadsgebied. Ook de site ligt nog een beetje braak, maar biedt wellicht een ingang om mede vorm te geven aan de Zuidas van Amsterdam, en die hoeft pas over een kwart eeuw af te zijn.

Als artistiek leider en regisseur van onder andere Noord Wester Wals en Dynamo Mundi heeft Threes Schreurs (artiestennaam Threes Anna) een groot stempel gedrukt op de ontwikkeling van beeldend locatietheater. Sinds 1999 werkt zij als zelfstandig schrijver en regisseur. Onlangs maakte zij de film The Bird Can’t Fly. www.threesanna.com

www.marcopoloinamsterdam.nl Groot project van de Nederlandse Opera, waaraan amateurkoren, twaalf middelbare scholen en conservatoriumstudenten drie jaar werken.

Enkele makers en hun webstek

www.orbino.nl Een tijdelijk kunstlab/minifilmhuis tussen snelwegen in aanbouw.

www.marcopoloinamsterdam.nl Groot project van de Nederlandse Opera, waaraan amateurkoren, twaalf middelbare scholen en conservatoriumstudenten drie jaar werken.

Nog enkele organisaties in de wereld Al meer dan twaalf jaar maakt het Rotterdams Wijktheater theatervoorstellingen door en voor bewoners van de Rotterdamse wijken. Ooit begonnen als een klein, maar allround driemanschap, dat op alle fronten de handen uit de mouwen moest steken, groeide het RWT in de loop der jaren uit tot een tienkoppige professionele organisatie, die jaarlijks zorgt voor meer dan zeventig voorstellingen in uiteenlopende zalen van buurthuizen en wijkcentra en die tweejaarlijks het Internationaal Wijktheater Festival organiseert. www.rotterdamswijktheater.nl BAF – Bureau d’Arts sans Frontières is opgericht op 1 januari 1998 door Cees Bavius en Pieta Bot. Aanvankelijk richtte het bureau zich op internationale kunstuitwisseling met mediterrane/Arabische landen, maar vanaf 1999 ontwikkelt BAF vooral projecten in wijken. Dat zijn altijd projecten en methodieken op maat, omdat iedere wijk een eigen identiteit heeft met eigen sociale processen en inherente kansen en bedreigingen. BAF zoekt in wijken altijd naar geschikte Vitale Coalities met bewoners en professionals (uit welzijnsinstellingen, woningcorporaties en onderwijs) om ervoor te zorgen dat het werk wortel kan schieten. Zo wil BAF innovatie koppelen aan sociaal kapitaal en duurzaamheid. www.baf-art.nl Formaat is in de eerste plaats een werkplaats. Participatief Drama is een vak; er wordt gewerkt met gereedschap. Dat gereedschap verschilt van dat van het klassieke theater. Voorop staat de activering van publiek/deelnemers: zíj spelen de hoofdrol. De methodieken die Formaat hanteert, sluiten aan op technieken die gebruikt worden in het onderwijs, in het welzijnswerk, bij organisatieontwikkeling, in behandelingssettingen en in de sport. Ze zijn overal inzetbaar waar met mensen gewerkt wordt. Formaat biedt op alle bovengenoemde terreinen cursussen, trainingen en masterclasses aan. Volg de homepage voor aankondigingen. www.formaat.org

Vrede van Utrecht organiseert samen met tal van organisaties een cultureel programma, waarin kunst en cultuur aan actuele maatschappelijke thema’s verbonden worden. www.vredevanutrecht.com Stichting InterArt is een culturele instelling in Arnhem, die door middel van multidisciplinaire kunstprojecten maatschappelijke vraagstukken onder brede aandacht brengt met als doel sociale betrokkenheid te bevorderen. InterArt gelooft in het belang van kunst voor de ontplooiing van het individu, maar ook voor de verwezenlijking van een sociaal sterke samenleving en wil daarom meer mensen en vooral jongeren bij kunst betrekken. Om die doelstelling te verwezenlijken ontwikkelt InterArt onder meer projecten die jongeren kennis laten maken met beeldende kunst, theater en muziek. www.stichtinginterart.nl

Knooppunten Het Community Art Lab (CAL) is een onderzoekswerkplaats. Daarnaast is het ook organisator van publieksevenementen en ontmoetingen. Het CAL doet vooral onderzoek naar de manier waarop Utrechtse kunstenaars community art bedrijven en hoe deze activiteiten zich verhouden tot de praktijk van community art elders in het land, in Europa en in de rest van de wereld. Het CAL situeert zich daarbij brutaalweg op het snijpunt van kunst en welzijn. Het zoekt controverses op. Ook binnen het denken over community art bestaan namelijk spanningen: over de betrouwbaarheid van maatschappelijke effectmeting, over hoe het begrip ‘kwaliteit’ verschuift naarmate je je binnen dit spectrum van welzijn naar kunst verplaatst, of naarmate je binnen het spectrum van de kunst verschuift van individuele naar collectieve kunstuitingen, die buiten de erkende kunstwereld ontstaan. Het CAL onderzoekt lastige vragen van ethische en esthetische aard, brengt kunstenaars, beleidsmakers en onderzoekers bij elkaar om kennis te delen en te verdiepen, verzamelt en analyseert lokale, nationale en internationale ervaringen met community art en stelt resultaten ter beschikking aan het publiek via een virtueel documentatiecentrum (www.community-art.nl) en live gebeurtenissen. Omdat community art zo groot en veelzijdig is, is de website er niet in geslaagd alle ervaringen en projecten te documenteren, maar ik kan me voorstellen dat het CAL de komende jaren uit zal groeien tot een levendig knooppunt van expertise en inspiratie.

Het Lectoraat Community Arts van Codarts, hogeschool voor de kunsten te Rotterdam, dat bestaat sinds september 2005, heeft een looptijd van vier jaar en is geconcentreerd rond de praktijk van de community arts. De lector, Peter van den Hurk, wil dit pioniersgebied van kunstvernieuwing onderzoeken op zijn specifieke hoedanigheden, vaardigheden, voorwaarden en wetmatigheden. Een belangrijke doelstelling van het lectoraat is om ervoor te zorgen dat de gegenereerde kennis omtrent theorie en praktijk van community arts vertaald wordt in een opleiding Community Arts aan de hogeschool. De lector is vooralsnog van mening dat een dergelijke opleiding het beste op masterniveau georganiseerd kan worden. De community artist is immers in de eerste plaats ‘artist’ en moet dientengevolge over de vaardigheden beschikken die van elke kunstenaar verlangd worden. Na een voltooide bachelorstudie kan de kunstenaar zodanig worden opgeleid dat hij niet alleen een prachtig kunstwerk tot stand kan brengen, maar ook leert kunst toegankelijk te maken voor mensen die daar niet vanzelfsprekend in geïnteresseerd zijn. Dit laatste vereist eveneens een hoge mate van brille en talent. Beide elementen, de virtuositeit van het scheppen en de virtuositeit van het toegankelijk maken, ziet de lector nadrukkelijk als gelijkwaardige aspecten van één ondeelbaar kwaliteitsbegrip. De website is moeilijk te vinden, klik via www.codarts.nl door naar algemeen, onderzoek en ontwikkeling en dan naar lectoraat community arts. Aanmelden voor de nieuwsbrief kan via lectoraatcommunityarts@codarts.nl.

www.theaterwerk.nl is onderdeel van Kunstfactor, de landelijke organisatie voor de ontwikkeling en promotie van amateurkunst. Vooral de theaterafdeling biedt veel informatie, advies, reflectie en documentatie op het gebied van verbindingen tussen kunst en de wereld, community arts en culturele diversiteit. Theaterwerk is daarom een prima plek om als professional hulp of advies te krijgen bij het realiseren van een project buiten de gangbare kaders. www.hetvertrek.nl is de site van het Landelijk Platform Cultuuraanjagers. Op deze site vind je een groot aantal links, personen, projecten en organisaties in binnen- en buitenland. Cultuuraanjagers zijn mensen die sociaal-artistieke projecten ontwikkelen en begeleiden. Zij werken in diverse ‘artistieke arena’s’, van professionele kunstproductie tot talentontwikkeling, van amateurkunst tot professionele podiumprogrammering. Ze dragen diverse titels, zoals cultuurverkenner, -scout, -makelaar en -intendant, en ze zijn in dienst van organisaties als gemeenten en stichtingen. Uit ervaring blijkt dat direct contact met een cultuuraanjager veel op kan leveren voor een kunstenaar met plannen in een wijk of stad. Op www.projectloketcultuur.nl kun je talloze projectbeschrijvingen vinden op het gebied van onderwijs, amateurkunst en community arts, grotendeels verzameld door Cultuurnetwerk Nederland en aangevuld met projecten die door de makers zelf zijn ingezonden en beschreven.

Cultuurnetwerk Nederland is het landelijke expertisecentrum voor cultuureducatie. Cultuurnetwerk weet als geen ander de weg in dit gevarieerde werkterrein. Het instituut beschikt over een uitgebreid relatienetwerk, een studiecentrum met alle mogelijke informatie over cultuureducatie en veel kennis, deskundigheid en praktijkervaring. Vanuit deze expertise informeert, adviseert en begeleidt Cultuurnetwerk mensen en organisaties die zich met cultuureducatie bezighouden. www.cultuurnetwerk.nl

www.creativecommunities.org.uk is een rijke, Engelstalige website met heel veel links, artikelen en boekbeschrijvingen. www.communityarts.net beslaat een enorme collectie publicaties, contacten en organisaties in de Verenigde Staten. www.theatreoftheoppressed.org is een mooie plek om kennis te maken met geëngageerd theater in de hele wereld. Een rijke bron voor bijvoorbeeld contacten, publicaties, stageplekken en inspiratie.

Overige rijke bronnen www.kunstenpubliekeruimte.nl is een database met representatieve kunstwerken in de publieke ruimte in Nederland (van 1970 tot heden). Het archief bestaat uit ruim vierhonderd kunstwerken en projecten, die door een redactie zijn geselecteerd als representatief en richtinggevend voor de landelijke situatie op het gebied van kunst en openbare ruimte. Om gericht te kunnen zoeken heb je wel een naam nodig. Veel links naar andere relevante websites. www.lkpr.nl van het Lectoraat Kunst en Publieke Ruimte is een webstek met een groot aantal interessante artikelen. Het lectoraat stimuleert onderzoek en theoretische reflectie over de rol van kunst en vormgeving in het publieke domein. Het is voortgekomen uit een samenwerkingsverband tussen Gerrit Rietveldacademie, Sandberg Instituut, Universiteit van Amsterdam, Stichting Kunst en Openbare ruimte (SKOR) en het Virtueel Museum Zuidas. www.architectureofinteraction.net Een ‘strenge’ site met gewichtige theorie over interactieve kunst. Voor liefhebbers dus. www.tubelight.nl Tussen honderden kunstrecensies is veel interessants te lezen als je kunt zoeken op een titel of maker. Op de site van de Boekmanstichting is veel informatie te vinden. Kijk bijvoorbeeld in de boekbeschrijvingen van Kunst en engagement: www.boekman.nl/boekman_64_dossier.html www.cultuurformatie.nl is een site met heel veel beleidsnota’s en ander taai maar mogelijk nuttig materiaal over cultuur en beleid.

Publicaties Er zijn talloze boeken over de vele manieren waarop kunst en de wereld elkaar overlappen. Omdat het maken van een lijst bijna onmogelijk is en je via www.theaterboekhandel.nl, www.Amazon.com of www.citeulike.org zelf gericht kunt zoeken naar publicaties, noem ik slechts enkele boeken die ik zelf waardevol heb gevonden. Een mooi boek dat de vanzelfsprekende relatie tussen kunst en de wereld laat zien, is Performance Studies. An introduction van Richard Schechner. Talloze onverwachte invalshoeken betrekt hij bij het verschijnsel performance, zoals volkse rituelen, sport en sociaal gedrag van mens en dier. Conversation Pieces. Community + communication in modern art gaat in op de observatie dat hedendaagse kunst steeds meer op dialoog tussen kunstenaar en samenleving is gebaseerd. Universitair docent kunstgeschiedenis Grant H. Kester beschrijft uitvoerig en gedetailleerd aan de hand van talloze voorbeelden en een flinke dosis filosofie hoe hedendaagse kunst de wereld wil en ook kan veranderen. In Relational Aesthetics (2002) beschrijft kunsttheoreticus Nicolas Bourriaud hoe kunst beoordeeld kan worden op basis van de intermenselijke relaties die zij representeert, produceert en duidt. Het succes van een werk hangt af van de mate waarin de kunstenaar erin slaagt om relaties tussen de deelnemers van het werk tot stand te brengen. De kunstenaar wordt niet meer beoordeeld als maker van een utopisch en solistisch kunstwerk, maar op zijn vermogen participatie te initiëren. Precies waar Kunst in de Wereld ook over gaat.

De mythe van het kunstenaarschap van Camiel van Winkel is een interessant theoretisch essay, dat een overzicht geeft van de ontwikkeling van het kunstenaarschap. Het neemt scherp stelling in de actuele discussie over de maatschappelijke positie van de kunstenaar. Bestel via www.fondsbkvb.nl. What we want is free (onder redactie van Ted Purves) is een afwisselende bundel met veel voorbeelden, maar ook filosofische stukken tekst en interviews met makers over sterk uiteenlopende kunstprojecten die een bijdrage, vaak letterlijk in de vorm van een dienst of gift, aan de maatschappij willen leveren. Participation (Documents of Contemporary Art) van Claire Bishop gaat over de toeschouwer als medecreator van de kunstervaring. Het bevat een groot aantal artikelen en lange citaten geschreven tussen 1957 en 2004 van grote denkers en schrijvers over dit onderwerp. Theater & Openbaarheid. Dikke bundel artikelen waarin het openbaarheidsprincipe in het theater vanuit verschillende oogpunten wordt beschouwd. Volgens de schrijvers hebben recente ontwikkelingen in de samenleving geleid tot een veranderde openbaarheid en

tot nieuwe manieren van het theater om zich daartoe te verhouden. Dit boek is geschreven vanuit de intentie een bijdrage te leveren aan dit debat en huidige en toekomstige theatermakers en toeschouwers te inspireren in de zoektocht naar theater dat ertoe doet. Theater & Openbaarheid is een uitgave van Theater Instituut Nederland in opdracht van en in coproductie met het Lectoraat Nieuwe Theatraliteit van de Hogeschool Zuyd in Maastricht. Redactie: Chiel Kattenbelt, Patricia de Kort, Frank Mineur, Leo Swinkels. Te koop bij International Theatre and Film Books op het Leidseplein in Amsterdam of via www.theaterboekhandel.nl. Het ligt in uw handen. De rol van de toeschouwer in hedendaags theater. In het hedendaagse theater tekent zich een duidelijke tendens af. Regelmatig staat de toeschouwer zélf in het middelpunt. Niet de boodschap of visie van de theatermaker, maar uw ervaring als toeschouwer, uw creativiteit en identiteit zijn de kern waar de voorstelling om draait. Hoe werkt dit precies? Hoe kun je hierop als toeschouwer reageren? De verzameling artikelen in deze publicatie nodigt u uit om hier zelf een antwoord op te formuleren. Het ligt in uw handen is een uitgave van Domein voor Kunstkritiek/Theater Instituut Nederland en Theater Schrift Lucifer. Redactie: Cecile Brommer en Sonja van der Valk. Je kunt het boekje bestellen op www.theaterinstituut.nl.

Het Stut Theater in Utrecht heeft een aantal zinvolle publicaties gemaakt waarin werkmethode, ervaringen en uitdagingen gedeeld worden. Een onuitputtelijke bron van Jos Bours is deels een geschiedenis van Stut, deels een verslag en verantwoording van de werkwijze, met veel praktijkvoorbeelden. Het boek geeft inzicht in de evolutie van het vaak spontane, unieke, mensen plaatsgebonden werkproces en toont op boeiende wijze een compleet, bewogen en toch nuchter beeld van de ups en downs, de successen en problemen van het buurttheater (community theatre). Community Theatre Methodiek is een mooie beschrijving van de werkmethode van het Stut Theater.

Het Verslag van ‘Zonen van de Maghreb’ is een leerzaam verslag van het werkproces van een toneelproject met jonge Marokkanen over zelfrespect dat moeizaam tot stand kwam, maar zeer succesvol was. De begeleiding van de regisseur en de spelers wordt beschreven en de reacties van het publiek worden uitgebreid besproken. Ook de toneeltekst is erin opgenomen. Bestel deze publicaties via www.stut.nl. Theater in de Openbare Ruimte van Warner van Wely, oprichter van Dogtroep en Warner & Consorten, gaat over theatermaken op het kruisvlak van beeldende kunst, muziek, dans en fysiek acteren. Aan de hand van concrete praktijkvoorbeelden wordt op een heldere manier inzicht gegeven in de theorie, methoden en denkwijzen van de internationale praktijk van theater in de openbare ruimte. Interessant omdat ook wordt beschreven hoe mensen soms heftig reageren op afwijkend gedrag op straat. Het boekje kan besteld worden via Warner & Consorten: info@warnerenconsorten.nl.

Eugene van Erven reisde twaalf jaar lang de wereld rond en filmde en beschreef de situatie en werkwijze van gemeenschapstheatergroepen in de Filipijnen, Los Angeles, Costa Rica, Kenia, Australië en Utrecht in het boekje Community Theatre. Global Perspectives. Er zou ook een video bij het boekje zijn uitgebracht. Het zou te gek zijn, maar ik heb niet kunnen vinden of die nog/al/toch/weer verkrijgbaar is. Een heel praktisch boek, bijna een handleiding met hoofdstukken als ‘Finding inspirations, ‘Building sustainability’ en ‘Setting up and running a group’ is Community Performance. An introduction door Petra Kuppers, een ‘gemeenschapskunstenaar’ en universitair docent theater en vrouwenstudies in de VS. Samen met Gwen Robertson stelde ze daarnaast een overvloedige bundel essays samen, die uiteenlopende facetten belicht, zoals Pedagogical communities, Relations, Rituals, Environments en Practices: The Community Performance Reader. Warg over de samenwerking tussen amateurs en professionals. Gekoppeld aan de laatste voorstelling van Warg, het bleekveld zijn rondetafelgesprekken, columns en essays verzameld in een boekje over de verhouding tussen het amateur- en het professionele theater. Tegen verzendkosten te bestellen bij Kunstfactor Theater, 020-3446120 of theater@kunstfactor.nl.

Sandra Trienekens schreef enkele overzichtelijke artikelen over de relatie tussen kunst en gemeenschap: Respect! Urban Culture, Community Arts en Sociale Cohesie (op te vragen via Kunst Onder Andere/SKVR: 010-4767400) en Kunst en sociaal engagement: een analyse van de relatie tussen kunst, de wijk en de gemeenschap (te bestellen via www.cultuurnetwerk.nl). Finding voices, Making choices. Creativity for social change van Mark Webster en Ben Buglass is een zinvol en praktisch boek met essays over community arts. Kunst in Zaken van theater- en concertzaaldirecteur Leo Pot is een luchtig boekje, dat heel veel moeilijkheden en uitdagingen van cultureel ondernemen relativeert en praktische adviezen geeft. François Matarasso is een Britse freelance schrijver, onderzoeker en consultant met een achtergrond in community arts. Websites met allerhande artikelen: http://homepage.mac.com/matarasso.

Films

Geert Cochez, coördinator van het Brussels Kunstenoverleg, schreef een uitvoerige studie: Intercultural Conflicts between Muslim Immigrants and Western Performing Arts in European Cities. Hierin staan voorbeelden van projecten met moslims in België en Nederland. Je kunt de publicatie downloaden als pdf: http://users.skynet.be/brusselskunstenoverleg/urban_space_art_religion.pdf.

Ik ken niet veel films over kunstprojecten in de wereld. Uiteraard zijn er documentaires over Christo en andere grootheden. Het handigst is naar de websites van kunstenaars of organisaties te gaan, of rond te neuzen op kunstfilmsites als www.plexifilm.com en www.mayslesfilms.com. Natuurlijk kun je duizenden korte films zien op YouTube. Zoek bijvoorbeeld op ‘community art’. Je loopt wel het risico verstrikt te raken in heel veel amateurkunst(jes). Ik houd me aanbevolen voor goede films over kunst in de wereld. Enkele tips:

In Goede Bedoelingen. Over het beoordelen van ontmoetingskunst beschrijft Erik Hagoort zijn gesprekken met filosofen en markante vertegenwoordigers van ontmoetingskunst in Nederland. Hij laat zien dat het inschatten van goede bedoelingen de kunstbeschouwing kan verrijken, mits we bereid zijn afstand te doen van de wil om een oordeel te vellen. Bestel via www.fondsbkvb.nl.

Rhythm is it! Waarin kansarme jongeren in Berlijn een dansvoorstelling van hoog niveau neerzetten op muziek van de Berliner Philharmoniker. De film is te koop bij goede platenzaken of via www.rhythmisit.com.

Nieuw engagement in architectuur, kunst en vormgeving van het Nederlands Architectuurinstituut is een verzameling artikelen over een hedendaagse vorm van engagement met actuele maatschappelijke onderwerpen.

Echoes across the Divide Sfeervolle documentaire van Adam Sèbire over de creatie van een grootschalig muziekproject van Merlijn Twaalfhoven aan twee kanten van de militaire scheidslijn tussen Noord- (Turks) en Zuid- (Grieks) Cyprus. Je kunt de film bestellen via de website van de regisseur: http://web.mac.com/adamsebire/LongDistanceCall.

Rutger Pontzen stelt in Nice! Over nieuw engagement in de hedendaagse kunst dat hedendaags engagement niet gaat over hoe het eigenlijk zou moeten zijn, maar tot stand komt vanuit directe betrokkenheid bij wat er is. Kunst is communicatie. Politiek is bijzaak. Een statement naar mijn hart.

Bijlmermeer / Zwanenmeer Een ontmoeting tussen scholieren uit de Bijlmermeer en leden van Het Nationale Ballet, die een danstheatervoorstelling maken op de klanken en thema’s van Het Zwanenmeer. Een project van Don’t Hit Mama. Op www.donthitmama.nl zijn kleine fragmenten te zien, maar er is ook een uitgebreidere documentaire van de NCRV, te bestellen via klantenservice@beeldengeluid.nl o.v.v. NCRV Document ‘Bijlmerzwanen’.

Films

Lago, de plas is een film voor en met wijkbewoners, maar beslist zonder enige inspraak. Het resultaat van een controversieel kunstproject van Saskia Korsten over het inspraakproces van de bewoners van de kersverse Zwolse wijk Milligen a/d Plas. Een project vol manipulatie en dubbele bodems, waarin niets is wat het lijkt te zijn. Bestellen kan bij de gemeente Zwolle: schrijf een aardig briefje waarin je vraagt om een catalogus van Lago, de plas, naar: Commissie Beeldende Kunst, Postbus 10007, 8000 GA Zwolle. De Zee die Denkt is een meesterlijke knutselfilm over verwachtingspatronen en de optische illusies die je in je eigen hoofd creëert. Op zoek naar het antwoord op de vraag ‘hoe worden we gelukkig’ toont regisseur Gert de Graaff via wonderbaarlijke voorbeelden dat onze wereld alleen in ons bewustzijn bestaat. Gaandeweg de film wordt de kijker zich bewust van zijn eigen verwachtingspatroon en blijkt men niet naar een film, maar naar zichzelf te kijken. Eerst de film kijken, en daarna pas rondneuzen op www.dezeediedenkt.nl.

Hogeschool Inholland geeft een post-hbo-cursus Uit de kunst in de wijk, die artistieke antwoorden biedt op sociale vraagstukken. Doelgroep zijn artistieke en sociale professionals die zich nader willen oriënteren op community arts binnen hun werkveld. www.inhollandacademy.nl Goldsmiths, University of London verzorgt een innovatief programma met theorie, praktische training en reflectie voor kunstenaars, workshopleiders en dergelijke, onder de titel Cross Sectoral & Community Arts. www.goldsmiths.ac.uk/pg/ma-pgdip-pgcert-cross-sectoral-communityarts.php Een leuk voorbeeld in het voortgezet onderwijs is het Thorbecke V.O. in Rotterdam. Op de Highschool Urban Culture, een sportieve en culturele school, kun je les krijgen in hiphop, break- en streetdance, maar ook in graffiti en ‘gaming’. De lessen vinden voor een deel binnen en voor een deel buiten schooltijd plaats. www.thorbecke-rotterdam.nl

Opleidingen en dergelijke Op veel kunsthogescholen zijn minors of keuzevakken te volgen over community arts. In de praktijk zal een kunststudent vooral zelf moeten zorgen dat zijn vak in de wereld terechtkomt en niet doodbloedt in een steriele omgeving. Enkele opleidingen en cursussen wil ik toch nog wel noemen:

Kunstenaars&CO helpt kunstenaars bij het bereiken van economische zelfstandigheid door training, begeleiding, het geven van informatie en financiële steun (de Cultuurlening) en het ontwikkelen van nieuwe markten voor kunst, in de zorg, in wijken, in het onderwijs, waar er ook maar behoefte is aan professionele creativiteit. Grenzen doorbreken als middel om als kunstenaar midden in de samenleving te staan, en daar je geld te verdienen. Dat kan op drie elkaar aanvullende manieren: door kunst te maken over thema’s die mensen daadwerkelijk raken op dit moment in hun leven, door het bereiken van een groter en vooral nieuw publiek en door het maken van cross-overs naar andere maatschappelijke sectoren (het maken van kunst met en in het bedrijfsleven en de publieke organisaties bijvoorbeeld in de zorg, wijken en sectoren zoals ruimtelijke ordening, landbouw en milieu). Op alle drie de manieren kun je kunst maken voor publiek en ook samen met het publiek. Dit kan sterke kunst opleveren, als je het maar goed doet. www.kunstenaarsenco.nl, www.beroepskunstenaarsindeklas.nl, www.kiskunstenaars.nl, www.vantalentnaarberoep.nl The Artist Enterprise heeft als doel een selecte groep creatief talent als enterpreneur in de markt te zetten. Dit wordt gedaan door iemand met een ondernemend plan (bijna per definitie) de wereld in te helpen. www.theartistenterprise.com

Ten slotte Ik heb (helaas) niet alle boeken die ik noem zelf gelezen. Beschrijvingen van en citaten uit publicaties, websites en organisaties zijn voor een deel van het internet geplukt. Er is daarom altijd een kans dat informatie verouderd is.

COLOFON © 2009 ArtEZ Press en de auteur Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. De uitgever heeft ernaar gestreefd de rechten met betrekking tot de illustraties volgens de wettelijke bepalingen te regelen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden. De publicatierechten van werken van beeldende kunstenaars aangesloten bij een CISAC-organisatie zijn geregeld met Beeldrecht Amsterdam.

Auteur en samensteller: Merlijn Twaalfhoven Redactie: Alex de Vries (Stern/Den Hartog & De Vries) Eindredactie: Jan Brand, Minke Vos Correctie: Lucy Klaassen Beeldredactie: Minke Vos, Merlijn Twaalfhoven Ontwerp en productie: Jan Willem den Hartog (Stern/Den Hartog & De Vries) Druk: Drukkerij Waanders, Zwolle De bijschrifttekst ‘Uiterwaarden, Olst Hengforderwaarden’ verscheen eerder in Wout Berger, Giflandschap. Vervuilde locaties en landschappen in Nederland, Amsterdam 1992.

Foto omslag: Merlijn Twaalfhoven repeteert met kinderen van het Palestijnse vluchtelingenkamp Jalazon op de Westelijke Jordaanoever voor de voorstelling Carried by the Wind, 15 april 2008. Fotoverantwoording: Jon & Anne Abbott: p. 18, rechts / Wout Berger: p. 10, boven Centraal Museum Utrecht: p. 9 / Anjo de Haan: p. 21, onder Henmar Press Inc.: p. 18, links / Adam Sèbire: omslag / Jeroen Swolfs: pp. 4-5 Koen Vanmechelen: p. 20 / Ari Versluis & Ellie Uyttenbroek: pp. 14, 15 ArtEZ Press Jan Brand, Minke Vos Postbus 49 6800 AA Arnhem www.artez.nl ArtEZ Press maakt deel uit van ArtEZ hogeschool voor de kunsten

Deze publicatie is tot stand gekomen met financiële steun van: Community Art Lab van Vrede van Utrecht Lectoraat Community Arts van Codarts / Kunstenaars & Co

ISBN [nog in te vullen]

Deze publicatie is tot stand gekomen met financiële steun van: Community Art Lab van Vrede van Utrecht Lectoraat Community Arts van Codarts / Kunstenaars & Co

ISBN [nog in te vullen]

Kunst heeft een aparte plaats in de wereld.

Maar kunst kan meer. Kunst is de taal van het gevoel, en gevoel is essentieel in ieder mens, in iedere situatie.

Kunst moet ook meer. Kunst is communicatie zonder woorden. Met alleen woorden begrijpen mensen elkaar maar half.

merlijn twaalfhoven • kunst in de wereld

MERLIJN TWAALFHOVEN

KUNST

IN DE WERELD