Per Gynt

Per Gynt Segna om Per Gynt tilhøyrer Asbjørnsens samling Norske HulderEventyr og Folkesagn (1870).

Asbjørnsens dikteriske evner kjem til uttrykk i rammeforteljinga. Henrik Ibsen brukte denne segna i det lyriske dramaet sitt Peer Gynt.

Per Gynt og Bøygen.

Bildeadresse: http://digitaltmuseum.no/folder/1467

No kom ikkje Anders på meir som han meinte det var verdt å tale om. Eg bad derfor Per Fuggelskjellet om å fortelje noko. Før på kvelden hadde han på ein livleg og særmerkt måte fortalt eit par jakthistorier. Han talde svært fort, av og til stotra og stamma han litt, så flaut talen raskare igjen. Minespelet var levande, og tonefallet følgde nøye innhaldet i forteljinga.

"Ja, eg kunne nok fortelje deg nokre stubbar", svarte han og la hovudet litt på skakke og myste med auga." Eg kunne fortelje historier som gamle folk trur på, og som dei seier har gått for seg i gamle tider. Men du trur vel det er berre løgn, og derfor vil eg fortelje deg ei soge som heller ikkje vi trur på."

Per Gynt og Bøygen "Det var ein skyttar i Kvam i gamle dagar", tok han til, "og han heitte Per Gynt.

Han låg støtt inni fjellet, og der skaut han både bjørn og elg. For i dei tidene var det meir skog på fjellet. Der heldt det til slik styggedom. Så var det ein gong seint på hausten, lenge etter at folk hadde flytta frå setra for året, at han Per skulle til fjellet. Alt folket hadde reist heim att frå fjellet så nær som tre budeier. Då han kom opp imot Høvringen – for der skulle han vere i ei seter om natta -, var det så mørkt at han kunne ikkje sjå ei hand framfor seg, og hunden tok til å stormgøy så det var reint fælt. Rett som det var, kom han innpå noko, og då han tok bortpå det, var det både kaldt og sleipt og stort. Han trudde ikkje han var kommen av vegen heller, så han kunne ikkje vite kva det var. Men uhyggeleg var det.

"Kven er dette?" sa han Per, for han kjende det røyrde på seg. "Å, det er Bøygen", svarte det att.

Med det var han Per Gynt like klok, men han gjekk utmed det eit stykke, "for ein stad lyt eg vel komme fram", tenkte han. Best det var, kom han innpå noko att, og då han tok bortpå det, var det både stort og kaldt og sleipt.

"Kven er det?" sa han Per Gynt. "Å, det er Bøygen", svarte det att.

"Ja, enten du er rett eller bøygd, så lyt du sleppe meg fram", sa han Per, for han skjønte at han gjekk i ring og at Bøygen hadde ringa seg om selet. Dermed lea Bøygen litt på seg, så vidt at han Per kom fram til selet. Då han kom inn, var det ikkje lysare der enn ute. Han fór og fomla omkring veggane og skulle sette frå seg børsa og legge ned skreppa, men best han gjekk og trivla seg fram, kjende han dette kalde og store og sleipe att.

"Kven er det?" ropte han Per Gynt. "Å, det er den store Bøygen", svarte det.

Og kor han tok, og kor han baud til å gå, så kjende han ringen av Bøygen.

"Her er det nok ikkje godt å vere", tenkte Per Gynt, "sidan denne Bøygen er både ute og inne. Men eg skal saktens få skikk på denne tverrbleigen!" Så tok han børsa og gjekk ut att, og trivla seg fram til han fann skallen på han.

"Kva er du for ein?" sa han Per.

"Å, eg er den store Bøygen i Atndalen", sa stortrollet. Så gjorde han Per Gynt raskt og dyktig verk og skaut tre skott i hovudet på det.

"Skyt eitt til!" sa Bøygen.

Men han Per visste betre, for hadde han skote eitt til, hadde det gått attende på han sjølv. Dermed tok dei i, både han Per og hundane, og drog stortrollet ut så dei kunne komme vel inn i selet. Imens skratta og lo det rundt i alle haugane: "Per Gynt drog mykje, men hundane drog meir", sa det.

Per Gynt og Gyri Suppetryne Om morgonen skulle han ut og veide dyr. Då han kom inn i fjella, fekk han sjå ei førkje som lokka feet over Tverrhø. Men då han kom dit opp, var jenta borte, og bølingen også, og han såg ikkje anna enn ein stor flokk med bjørn.

"No har eg aldri sett bjørn flokke seg før", tenkte Per ved seg sjølv, men då han kom nærare, var dei borte alle saman, utanom ein.

Så huia det i ein haug borti der: "Akte galten din Per Gynt er ute med svansen sin!" "Å, det blir uhell for han Per, men ikkje for galten min, for han har ikkje tvetta seg i dag", sa det i haugen.

Han Per vaska nevane sine i det vatnet han hadde, og skaut bjørnen. Då lo og skratta det i haugen.

"Du kunne akta galten din!" ropte det.

"Eg kom ikkje i hug han hadde vasskoppen mellom føtene", svarte den andre.

Per flådde bjørnen og grov skrotten ned i ura, men skallen og skinnet tok han med seg.

På heimvegen trefte han ein fjellrev.

"Sjå lammet mitt, kor feitt det går", sa det borti ein haug.

"Sjå svansen hans Per, kor høgt han står", sa det i ein annan haug, då han Per la rifla til auget og skaut han.

Den flådde han og tok med seg, og då han kom til setra, sette han hovudet utanfor med gapande kjeft. Så gjorde han opp varme og sette på ei suppegryte.

Men det rauk så reint urimeleg at han var mest ikkje god til å halde auga oppe, og derfor laut han late opp ein glugge som var der. Best det var, kom det ein troll og stakk inn gjennom gluggen ein nase så lang at han rakk borti skorsteinen.

"Her skal du sjå snytehorn!" sa det.

"Her skal du kjenne suppekorn!" sa han Per Gynt, og auste heile suppegryta over nasen på det.

Trollet av stad og bar seg ille, men rundt i all haugane skratta og lo det og ropte: "Gyri Suppetryne, Gyri Suppetryne!"

Per Gynt frelste tre budeier No var det stilt ei stund, men det varte ikkje lenge før det blei ståk og styr att utanfor. Han Per såg ut, og der såg han ei vogn med bjørnar føre. Dei skar opp stortrollet og reiste inn i fjellet med han.

Best det var, kom det ei vassbytte ned gjennom pipa og sløkte varmen så han Per blei sittande der i mørket. Då tok det til å knisle [25] og skratte i alle krokane, og så sa det: "No skal det ikkje gå betre med han Per enn med Vala-budeiene."

Så la han Per på varmen att, tok hunden, låste att selet og la nordetter til Valsetrane, der dei tre budeiene låg. Då han kom ein stykke nordpå, brann det slik der som om Valssetrane skulle stå i lys loge. Med det same trefte han ein hop med ulvar, og nokre av dei skaut han og nokre slo han i hel. Då han kom til Valsetrane, var det kolmørkt der og ingen storbrann. Men det var fire framande karar inne som heldt på med budeiene: det var fire haugtroll. Dei heitte Gust i Været, Trond Valfjellet, Tjøstol Åbakka og Rolv Eldførpungen. Han Gust i Været stod utanfor

døra og skulle halde vakt, mens dei andre var hos budeiene og fridde. Han Per skaut etter han, men råka ikkje, og så reiste han Gust i Været. Då han Per kom inn, ståka dei stygt med budeiene, og to av jentene var reint vettskremde og bad gud hjelpe seg. Men den tredje, som heitte Galne-Kari, var ikkje redd. Dei kunne gjerne komme, sa ho; ho kunne nok ha hug til sjå om det var to i slike karar. Men då trolla skjønte at han Per hadde komme inn, tok dei til å bere seg ille, og sa til Eldførpungen at han laut legge på varmen. Med det same sette hundane på han Tjøstol og reiv han i koll i åren så oska og eldmørja gauv omkring han.

"Såg du slangane mine, du Per?" sa han Trond Valfjellet – det var ulvane sine han kalla det.

"No skal du same vegen som slangane dine", sa han Per og skaut han. Sidan slo han Åbakken i hel med børsekolben, men Eldførpungen hadde reist opp gjennom pipa. Då han Per hadde gjort det, følgde han budeiene til bygds, for dei torde ikkje vere der lenger.

Ordforklaringar: Bøyg: The Great Boyg, Bøygen er ein overnaturleg kjempeorm, kjent på Austlandet frå segner og eventyr frå Telemark og Gudbrandsdalen, men ikkje berre der. Historier som liknar storskyttaren Per Gynts møte med Bøygen, "den bøygde" ved Straumbu nord for Atnasjøen i Rondane, er kjente i Gudbrandsdalen og Telemark, men er langt meir utbreidde i Sverige og Danmark. [Store norske leksikon Atndalen: Atndalen følger austsida av Rondane frå Folldal til Atnbrua. Elva Atna renn gjennom dalen. tverrbleig: (1 - i figurativ meining:) vrangt, uvillig menneske, tverrdrivar, stabukk. (2 konkret:) kile, blei (driven inn på tvers); blei, kile som ein sprenger vridne stokkar og røter med. førkje: jente, kvinne (ofte nedsetjande eller skjemtande). snytehorn: skjemtande: snyteskaft, dvs. nase. knisle: knise, fnise.