Ο Σχολικός Καβάφης by Michalis Kapetanis

Ο σχολικός Καβάφης Σαράκη Ουρανία-Νεφέλη, Σταρίδα Γεωργία, Τριανταφύλλη Κωνσταντίνα-Μαρία, Τσαπατσάρη Μαρία, Φωκαέως Θεοδώρα, Ψύχα Μαρία Β΄ Αρσάκειο-Τοσίτσειο Γυμνάσιο Εκάλης, Τάξη Γ΄ Υπεύθυνος Καθηγητής: Καπετανής Μιχαήλ, mikkapt@gmail.com ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στην εργασία αυτή ανιχνεύεται η αξιοποίηση και ο βαθμός ενσωμάτωσης του καβαφικού έργου στα σχολικά εγχειρίδια της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης. Αρχικά, έγινε η αναζήτηση των πηγών, δηλαδή η εξεύρεση των σχολικών βιβλίων λογοτεχνίας, ώστε να εντοπιστούν τα καβαφικά ποιήματα και τα συνοδευτικά βιογραφικά σημειώματα που γράφτηκαν για τον ποιητή από την εποχή της εισαγωγής του έργου του στην Εκπαίδευση, και συγκεκριμένα από το έτος 1950. Στη συνέχεια, έγινε η φωτογράφηση και η καταγραφή των στοιχείων αυτών, ώστε να καταστεί σαφής η πρόσληψη και η αντιμετώπιση του Καβάφη από τους συγγραφείς των σχολικών εγχειριδίων μέχρι και την τελευταία έκδοσή τους, τόσο για το Γυμνάσιο όσο και για το Λύκειο. Τέλος, η ερευνητική εργασία κατέληξε σε συμπεράσματα που προέκυψαν από τη μελέτη των πηγών σε συνδυασμό με τις ιδιαίτερες κοινωνικοπολιτικές συνθήκες, όπως διαμορφώθηκαν σε κάθε εποχή και επηρέασαν το περιεχόμενο των σχολικών εγχειριδίων. ΛΕΞΕΙΣ-ΚΛΕΙΔΙΑ: σχολείο, εκπαίδευση, σχολικά βιβλία, λογοτεχνία ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το μάθημα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας και το εκάστοτε σχολικό βιβλίο που το υποστηρίζει-συνοδεύει μας έδωσε την ιδέα να ψάξουμε για τον «σχολικό Καβάφη» με αφορμή το 3ο Παναρσακειακό Μαθητικό Συνέδριο. Θελήσαμε να ερευνήσουμε σε χρονικό βάθος -και όσο οι συνθήκες και οι πηγές μάς το επέτρεψαν- την παρουσία και την ένταξη του Καβαφικού έργου στα σχολικά εγχειρίδια της λογοτεχνίας της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης καθώς και να βγάλουμε συμπεράσματα για τα κριτήρια επιλογής των κειμένων που επελέγησαν να διαβαστούν και να αναλυθούν από τους καθηγητές και τους μαθητές περασμένων εποχών και διαφορετικών εκπαιδευτικών συστημάτων αλλά και από τους σύγχρονους εκπαιδευτικούς και μαθητές. Στην έρευνά μας αυτή αρωγός και βασική πηγή στάθηκαν τα ίδια τα σχολικά εγχειρίδια που ήταν οι αδιάψευστοι μάρτυρες και πρωταγωνιστές. Κλείνοντας την εισαγωγή μας, θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε τη βιβλιοθήκη του Ινστιτούτου Εκπαιδευτικής Πολιτικής (πρώην Παιδαγωγικού Ινστιτούτου) και πιο συγκεκριμένα τη βιβλιοθηκονόμο κ. Αργυρώ Στεφανοπούλου, καθώς και την υπεύθυνη του Αρχείου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, κ. Αικατερίνη Κουτσούμπου, για την πολύτιμη βοήθεια που μας προσέφεραν στην αναζήτηση των πολύτιμων πηγών μας. Θα ήταν επίσης παράλειψή μας να μην ευχαριστήσουμε και να μην αναφερθούμε στη στήριξη της διεύθυνσης και του διδακτικού προσωπικού του Σχολείου μας, ώστε η μικρή μας εργασία να εκπονηθεί κάτω από τις καλύτερες δυνατές συνθήκες. Α. ΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΩΝ ΠΗΓΩΝ Μετά από την επίσκεψή μας στη Βιβλιοθήκη του Ι.Ε.Π. διαπιστώσαμε ότι από το 1933, έτος του θανάτου του ποιητή, και για αρκετά χρόνια μετά από αυτόν, η παρουσία του Καβάφη στα σχολικά εγχειρίδια είναι μηδενική. Η πρώτη φορά που εντοπίζονται ποιητικά κείμενά του στην εκπαίδευση είναι μόλις το έτος 1950, οπότε συναντάμε για πρώτη φορά τα ποιήματα «Ιθάκη» και «Θερμοπύλες» στην Στ΄ Γυμνασίου 1 (σημερινή Γ’ Λυκείου) εκείνης της εποχής. 1

Κοντοπούλου, Ν. - Παπακωνσταντίνου, Θ. (1950) Νεοελληνικά Αναγνώσματα. Αθήνα: ΟΕΣΒ.

Εκδότης των «Νεοελληνικών Αναγνωσμάτων», όπως τιτλοφορούνται τα εγχειρίδια των λογοτεχνικών κειμένων, είναι ο Οργανισμός Εκδόσεως Σχολικών Βιβλίων. Αξίζει να αναφέρουμε ότι τα δύο αυτά ποιήματα συνοδεύονται από ένα αρχαιόθεμο σκίτσο, ενώ εντύπωση προξενεί το βιογραφικό σημείωμα του ποιητή στο τέλος του εν λόγω σχολικού εγχειριδίου. Συγκεκριμένα, διαπιστώσαμε ότι τόσο η χρονολογία γέννησης όσο και η χρονολογία θανάτου του ποιητή είναι λανθασμένες (1876 και 1932 αντίστοιχα) και οι μόνες πληροφορίες που δίνονται χαρακτηρίζουν τα ποιήματά του ιδιόρρυθμα, με περιεχόμενο τολμηρό και τον ποιητή να αδιαφορεί για τη γλώσσα και το μέτρο. Τέλος, το πιο καυστικό, θα λέγαμε, σχόλιο από τους συγγραφείς του βιβλίου είναι ότι «λόγω της τοιαύτης τεχνοτροπίας του πολλοί αρνούνται εις αυτόν την ιδιότητα του ποιητού»2. Το συγκεκριμένο βιβλίο ανατυπώνεται χωρίς καμία αλλαγή μέχρι και το 1955. Το 1956 το σχολικό εγχειρίδιο της Στ΄ Γυμνασίου αλλάζει 3. Ωστόσο οι νέοι συγγραφείς δεν διαφοροποιούν καθόλου τις επιλογές τους ως προς τον Καβάφη ανθολογώντας τα ίδια ποιήματα, την «Ιθάκη» και τις «Θερμοπύλες». Τα βιογραφικά στοιχεία του ποιητή, που δίνονται στο τέλος του βιβλίου, μολονότι είναι διαφορετικά δοσμένα σε σχέση με το παλαιότερο εγχειρίδιο, παρουσιάζουν σημαντικά λάθη και γενικόλογες κρίσεις. Συγκεκριμένα, ως χρονολογία γέννησης αναφέρεται το 1888 ενώ σωστή είναι αυτή του θανάτου. Οι συγγραφείς του εγχειριδίου αναφέρουν ότι ο ποιητής «προτιμά να χρησιμοποιή ως σύμβολα πρόσωπα και γεγονότα της Αλεξανδρινής και Ρωμαϊκής εποχής και αναμιγνύει γλωσσικά στοιχεία της καθαρευούσης και της δημοτικής. Το ποιητικό ύφος του, φαινομενικώς πεζολογικόν, διακρίνεται διά την υποβλητικότητα και την επιγραμματικότητά του». Την ίδια χρονιά (1956) ο Καβάφης ανθολογείται και στο εγχειρίδιο της Ε΄ Γυμνασίου 4 με ένα μόνο ποίημα, που δεν είναι άλλο από τις «Θερμοπύλες». Τα βιογραφικά του στοιχεία –πάντα στο τέλος του εγχειριδίου για όλους τους συγγραφείς- παρουσιάζουν και πάλι λάθη ως προς τη χρονολογία της γέννησης (1876) και του θανάτου του ποιητή (1932). Για μια ακόμη φορά ο στίχος, η γλώσσα και το μέτρο του ποιητή χαρακτηρίζονται ιδιόρρυθμα. Για πρώτη όμως φορά αναφέρεται ότι το περιεχόμενο της ποίησής του είναι «πολλάκις τολμηρόν», ενώ το συγκεκριμένο ποίημα (ενν. «Θερμοπύλες») χαρακτηρίζεται για την αμέσως φανερή και ευχάριστη μουσικότητά του. Οι συγγραφείς κλείνουν το σύντομο αυτό βιογραφικό σημείωμα αναφέροντας ότι με τις «Θερμοπύλες» «καταφαίνεται ο διδακτισμός του ποιητού5». Τόσο το εγχειρίδιο της Στ΄ Γυμνασίου όσο και αυτό της Ε΄ Γυμνασίου δεν υφίστανται καμία απολύτως αλλαγή μέχρι και το 1968, με βάση τα στοιχεία της έρευνάς μας. Η μοναδική αλλαγή είναι στο εξώφυλλο, δηλαδή αλλάζει ο σχεδιασμός του, ενώ στην τελευταία σελίδα έχει προστεθεί το γνωστό «πουλί», σύμβολο της Χούντας, όπως παρατηρήσαμε ξεφυλλίζοντας τα εγχειρίδια εκείνης της περιόδου. Τα βιογραφικά σημειώματα είναι ακριβώς τα ίδια, με τα ίδια λάθη που επισημάναμε και πριν, ενώ εντοπίσαμε τυπογραφικά λάθη στον πίνακα περιεχομένων του εγχειριδίου της Στ΄ Γυμνασίου, όπου ο Καβάφης γράφεται «Κ. Καβάρης» και μάλιστα δύο φορές6. Οι ανατυπώσεις αυτών των εγχειριδίων φτάνουν μέχρι και το 1974. Το 1975 τα σχολικά βιβλία αλλάζουν και ο Οργανισμός Εκδόσεως Σχολικών Βιβλίων μετονομάζεται σε Οργανισμό Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων. Για πρώτη φορά ένα ποίημα του

Ό.π., σ. 296. Καλαματιανού, Γ. – Λάγιου, Η. – Σταθοπούλου-Χριστοφελλή, Μ. (1956) Νεοελληνικά Αναγνώσματα Στ΄ Γυμνασίου. Αθήνα: ΟΕΣΒ. 4 Καλαματιανού, Γ. – Σταθοπούλου-Χριστοφελλή, Μ. – Κοντοπούλου, Ν. – Φωτιάδου, Ευ. – Μηνιάτη, Ηλ. (1956) Νεοελληνικά Αναγνώσματα Ε΄ Γυμνασίου. Αθήνα: ΟΕΣΒ. 5 Ό.π., σ. 360. 6 Καλαματιανού, Γ. – Λάγιου, Η. – Σταθοπούλου-Χριστοφελλή, Μ. (1969) Νεοελληνικά Αναγνώσματα Στ΄ Γυμνασίου. Αθήνα: ΟΕΣΒ. 3

Καβάφη ανθολογείται στο σχολικό εγχειρίδιο της Δ΄ Γυμνασίου 7. Συγκεκριμένα, πρόκειται για το ποίημα «Το πρώτο σκαλί», που εντάσσεται στην θεματική ενότητα «Κοινωνική ζωή» του συγκεκριμένου σχολικού εγχειριδίου και μάλιστα είναι το πρώτο κείμενο της ενότητας αυτής. Στο βιογραφικό σημείωμα αναφέρεται ότι ο Αλεξανδρινός είναι «εκ των κορυφαίων ποιητών της νεωτέρας Ελλάδος», δίνονται –για πρώτη φορά- σωστά οι χρονολογίες γέννησης και θανάτου (1863 και 1933 αντίστοιχα) και διαβάζουμε –επίσης για πρώτη φορά- ότι «άφησε μικρόν ποσοτικώς ποιητικόν έργον αλλά πλήρες πρωτοτυπίας και γνήσιον προσωπικού ύφους» και ότι «το ποιητικόν έργον του Κ. Καβάφη ανεγνωρίσθη συν τω χρόνω, σήμερον δε είναι διεθνώς γνωστόν»8. Στο εγχειρίδιο της Ε΄ Γυμνασίου9 ανθολογούνται για πρώτη φορά τα ποιήματα «Φωνές» και «Αλεξανδρινοί Βασιλείς». Το βιογραφικό σημείωμα αναφέρει λανθασμένη χρονολογία θανάτου (1932), ενώ για πρώτη φορά γίνεται λόγος για τον αριθμό και τον τρόπο κυκλοφορίας των ποιημάτων από τον ίδιο τον Καβάφη. Συγκεκριμένα, σε σύγκριση με το βιογραφικό σημείωμα του παλαιότερου εγχειριδίου, οι συγγραφείς συμπληρώνουν ότι «έγραψε ολίγα σχετικώς ποιήματα, τα οποία εν αρχή εκυκλοφόρησαν από χειρογράφου μεταξύ των φίλων και θαυμαστών του ποιητού» και «βραδύτερον εξεδόθησαν ταύτα εις βιβλίον με τον τίτλον «Ποιήματα»», ενώ διατηρείται η αναφορά στη στιχουργική, μετρική και γλωσσική ιδιορρυθμία, στη μουσικότητα καθώς και στο τολμηρό περιεχόμενο και το διδακτισμό του ποιήματος «Θερμοπύλες». Εντύπωση βέβαια προκαλεί το γεγονός ότι το ποίημα «Θερμοπύλες» δεν περιλαμβάνεται σ’ αυτό το βιβλίο. Ο λόγος αναφοράς στις «Θερμοπύλες» στο βιογραφικό σημείωμα του ποιητή δεν είναι ξεκάθαρος, αλλά καθώς φαίνεται είτε το ποίημα αυτό ήταν το πλέον γνωστό είτε η αναφορά έγινε εκ παραδρομής, καθώς εικάζουμε ότι μάλλον έγινε αντιγραφή ενός μέρους του βιογραφικού σημειώματος από το παλαιότερο εγχειρίδιο. Στο εγχειρίδιο της Στ΄ Γυμνασίου10, εκτός από την «Ιθάκη» και τις «Θερμοπύλες», ανθολογείται για πρώτη φορά το ποίημα «Απολείπειν ο θεός Αντώνιον». Εντύπωση μας κάνει ότι οι συγγραφείς χρησιμοποίησαν ακριβώς το ίδιο βιογραφικό σημείωμα με αυτό της Α΄ έκδοσης του εγχειριδίου11 διορθώνοντας μόνο τις χρονολογίες γέννησης και θανάτου του ποιητή. Μεγάλη στροφή για το μάθημα της Λογοτεχνίας αποτελεί το έτος 1977. Συγκεκριμένα, τα εγχειρίδια του τριτάξιου πλέον Γυμνασίου μετονομάζονται σε «Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας». Στο σχολικό βιβλίο της Β΄ Γυμνασίου 12 ανθολογούνται τα ποιήματα «Ποσειδωνιάται» και «Στα 200 π.Χ.». Για πρώτη φορά στο νέο βιβλίο υπάρχει εισαγωγικό σημείωμα για κάθε ένα από τα ποιήματα καθώς και σύντομο αλλά πλήρες βιογραφικό σημείωμα του ποιητή που συνοδεύει τα δύο ποιήματα μαζί με μία καλαίσθητη προσωπογραφία του Αλεξανδρινού. Στο σχολικό βιβλίο της Γ΄ Γυμνασίου 13 ανθολογούνται τα ποιήματα «Το πρώτο σκαλί», «Υπέρ της Αχαϊκής Συμπολιτείας πολεμήσαντες» και «27 Ιουνίου 1906, 2 μ.μ.». Τα ποιήματα 7

Βρανούση, Α. – Σφυρόερα, Β. – Καλαματιανού, Γ. – Ρωμαίου, Π. – Πάρρη, Π. (1975) Νεοελληνικά Αναγνώσματα Δ΄ Γυμνασίου. Αθήνα: ΟΕΔΒ. 8 Ό.π. 9 Καλαματιανού, Γ. – Σταθοπούλου-Χριστοφελλή, Μ. – Κοντοπούλου, Ν. – Φωτιάδου, Ευ. – Μηνιάτη, Ηλ. (1975) Νεοελληνικά Αναγνώσματα Ε΄ Γυμνασίου. Αθήνα: ΟΕΔΒ. 10 Καλαματιανού, Γ. – Λάγιου, Η. – Σταθοπούλου-Χριστοφελλή, Μ. (1976) Νεοελληνικά Αναγνώσματα Στ΄ Γυμνασίου. Αθήνα: ΟΕΔΒ. 11 Καλαματιανού, Γ. – Λάγιου, Η. – Σταθοπούλου-Χριστοφελλή, Μ. (1956) Νεοελληνικά Αναγνώσματα Στ΄ Γυμνασίου. Αθήνα: ΟΕΣΒ. 12 Γρηγοριάδης, Ν. – Καρβέλης, Δ. – Μηλιώνης, Χ. – Μπαλάσκας, Κ. – Παγανός, Γ. (1977) Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Β΄ Γυμνασίου. Αθήνα: ΟΕΔΒ. 13 Γρηγοριάδης, Ν. – Καρβέλης, Δ. – Μπαλάσκας, Κ. – Παγανός, Γ. (1979) Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γ΄ Γυμνασίου. Αθήνα: ΟΕΔΒ.

συνοδεύονται από καλαίσθητο σκίτσο του ποιητή (στην αρχή των ποιημάτων) καθώς και μια φωτογραφική ανατύπωση κάποιου αυτόγραφου του ποιητή με το όνομά του (στο τέλος των τριών ποιημάτων). Αξιοσημείωτο είναι το πλήρες βιογραφικό σημείωμα στο τέλος του εν λόγω βιβλίου, όπου, εκτός από τα κύρια χαρακτηριστικά της ποίησής του, γίνεται αναφορά και στην τομή που επέφερε ο Καβάφης στη σύγχρονη ελληνική ποίηση καθώς και στην παγκόσμια αναγνώριση της αξίας του14. Τα δύο αυτά βιβλία ανατυπώνονται με το ίδιο περιεχόμενο και μόνη αλλαγή το ανανεωμένο εξώφυλλο μέχρι το 2005, οπότε εκδίδονται τα σημερινά βιβλία για το μάθημα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Αξίζει, τέλος, να αναφέρουμε ότι για πρώτη φορά επιλέγονται δύο από τα «Κρυμμένα» του Καβάφη, τα ποιήματα «Ποσειδωνιάται» και «27 Ιουνίου 1906, 2 μ.μ.». Ωστόσο στο Λύκειο -που είναι πλέον η νέα ονομασία των τριών τελευταίων τάξεων του εξατάξιου Γυμνασίου- και πιο συγκεκριμένα στη Β΄ Λυκείου 15, τα εγχειρίδια παραμένουν τα ίδια, εκτός από το εξώφυλλο, με μόνη αλλαγή στο βιογραφικό σημείωμα την αναφορά στο καβαφικό σώμα των 154 ποιημάτων, την αποφυγή της καθιερωμένης τεχνικής ενώ, όπως αναφέρεται, «τα περισσότερα ποιήματά του έχουν γνωμολογικό χαρακτήρα, κι από αυτή την πλευρά γίνονται διδακτικά, (π.χ. οι «Θερμοπύλες»), χωρίς να χάνουν τη λυρική τους πνοή» 16. Η αλλαγή των βιβλίων της Λογοτεχνίας στο Λύκειο έρχεται λίγα χρόνια αργότερα, το έτος 1982. Συγκεκριμένα, στο σχολικό εγχειρίδιο, το οποίο μετονομάζεται σε «Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας» συναντούμε τον Καβάφη τόσο στο βιβλίο της Β΄ όσο και της Γ΄ Λυκείου. Στη Β΄ Λυκείου17 ανθολογούνται τα ποιήματα «Περιμένοντας τους βαρβάρους» (για πρώτη φορά), «Ιθάκη», «Αλεξανδρινοί Βασιλείς» και «Νέοι της Σιδώνος 400 μ.Χ.» (για πρώτη φορά). Όπως παρατηρούμε, η ανανέωση είναι μεγάλη στα κείμενα που επιλέγονται, με εξαίρεση την κλασική «Ιθάκη», ενώ και αισθητικά το βιβλίο είναι ανανεωμένο με ολοσέλιδη σχεδόν φωτογραφία του ποιητή και πολύ πλούσιο και αναλυτικό βιογραφικό σημείωμα. Κάθε κείμενο συνοδεύεται και από κατατοπιστικό για το μαθητή εισαγωγικό σημείωμα και υποσημειώσεις υπομνηματικού χαρακτήρα. Στο εγχειρίδιο της Γ΄ Λυκείου 18, που είναι γραμμένο από τους ίδιους συγγραφείς, η ανανέωση είναι εξίσου σημαντική. Εδώ ανθολογούνται τα ποιήματα «Η Σατραπεία» (για πρώτη φορά), «Απολείπειν ο θεός Αντώνιον» και «Ηγεμών εκ Δυτικής Λιβύης» (για πρώτη φορά). Υπάρχει επίσης αρκετά εκτενές βιογραφικό σημείωμα του ποιητή, εισαγωγικό σημείωμα για κάθε ποίημα και υποσημειώσεις. Τα δύο αυτά βιβλία ανατυπώνονται με το ίδιο περιεχόμενο μέχρι και την έκδοση των σημερινών βιβλίων για το μάθημα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας για το Λύκειο. Τέλος, θα αναφερθούμε με συντομία στην παρουσία του Καβάφη στα σημερινά σχολικά εγχειρίδια. Ξεκινώντας από το Γυμνάσιο, στην Α΄ τάξη19 ανθολογείται το ποίημα «Δέησις», στη Β΄ Γυμνασίου20 τα ποιήματα «Στην εκκλησία» και «Θερμοπύλες» και στη Γ΄ Γυμνασίου 21 ανθολογούνται τρία ποιήματα, τα «Φωνές», «Όσο μπορείς» και «Στα 200 π.Χ.», συνοδευόμενα όλα από μικρό εισαγωγικό σημείωμα και σύντομες υποσημειώσεις. Πλήρες και εκτενές λήμμα για 14

Ό.π. Καλαματιανού, Γ. – Σταθοπούλου-Χριστοφελλή, Μ. – Κοντοπούλου, Ν. – Φωτιάδου, Ευ. – Μηνιάτη, Ηλ. (1977) Νεοελληνικά Αναγνώσματα Β΄ Λυκείου. Αθήνα: ΟΕΔΒ. 16 Ό.π. 17 Γρηγοριάδης, Ν. – Καρβέλης, Δ. – Μηλιώνης, Χ. – Μπαλάσκας, Κ. – Παγανός, Γ. – Παπακώστας, Γ. (1982) Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Β΄ Λυκείου. Αθήνα: ΟΕΔΒ. 18 Γρηγοριάδης, Ν. – Καρβέλης, Δ. – Μηλιώνης, Χ. – Μπαλάσκας, Κ. – Παγανός, Γ. – Παπακώστας, Γ. (1983) Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γ΄ Λυκείου. Αθήνα: ΟΕΔΒ. 19 Πυλαρινός, Θ. – Χατζηδημητρίου, Σ. – Βαρελάς, Λ. (2006) Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Α΄ Γυμνασίου. Αθήνα: ΟΕΔΒ. 20 Γαραντούδης, Ευρ. – Χατζηδημητρίου, Σ. – Μέντη, Θ. (2006) Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Β΄ Γυμνασίου. Αθήνα: ΟΕΔΒ. 21 Καγιαλής, Π. – Ντουνιά, Χρ. – Μέντη, Θ. (2006) Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γ΄ Γυμνασίου. Αθήνα: ΟΕΔΒ. 15

τον ποιητή υπάρχει στο ξεχωριστό εγχειρίδιο με τον τίτλο «Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας»22, το οποίο είναι κοινό για όλες τις τάξεις του Γυμνασίου. Στο Λύκειο η παρουσία του Αλεξανδρινού είναι έντονη και πλούσια μόνο στην Α΄ τάξη. Συγκεκριμένα, στην Α΄ Λυκείου 23 βρίσκουμε τα ποιήματα «Περιμένοντας τους βαρβάρους», «Ιθάκη», «Η σατραπεία», «Απολείπειν ο θεός Αντώνιον», «Αλεξανδρινοί Βασιλείς», «Ηγεμών εκ Δυτικής Λιβύης» και «Νέοι της Σιδώνος 400 μ.Χ.». Τα κείμενα συνοδεύονται από σύντομο εισαγωγικό σημείωμα και υποσημειώσεις. Τέλος, τρία καβαφικά κείμενα συναντούμε στο εγχειρίδιο της Γ΄ τάξης της Θεωρητικής Κατεύθυνσης 24. Αυτά είναι τα ποιήματα «Καισαρίων», «Ο Δαρείος» και «Μελαγχολία του Ιάσωνος Κλεάνδρου ποιητού εν Κομμαγηνή· 595 μ.Χ.», τα οποία συνοδεύονται από αρκετά σχόλια. Τελευταία καβαφική παρουσία σε σχολικό εγχειρίδιο είναι αυτή στο βιβλίο των Αρχαίων Ελληνικών της Θεωρητικής Κατεύθυνσης της Γ΄ Λυκείου 25, όπου εντοπίζουμε τα ποιήματα «Τα παράθυρα» και «Τείχη» ως παράλληλα κείμενα της πλατωνικής αλληγορίας του σπηλαίου. Β. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Με βάση την έρευνά μας καταλήξαμε σε ορισμένα συμπεράσματα σχετικά με την ένταξη της καβαφικής ποίησης στα σχολικά εγχειρίδια της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης. • Παρά το γεγονός ότι ο ποιητής είναι γνωστός στους λογοτεχνικούς κύκλους από το 1903, με το γνωστό κείμενο του Γρηγόριου Ξενόπουλου 26, ή ίσως και νωρίτερα, στην ελληνική εκπαίδευση εισέρχεται 17 χρόνια μετά το θάνατό του, δηλαδή το 1950. Οι σύγχρονοί του αρχικά φαίνεται ότι όχι μόνο δεν ήταν εξοικειωμένοι με τα χαρακτηριστικά της ποίησής του αλλά πολλοί από αυτούς δεν τον θεωρούσαν καν ποιητή. • Τα καβαφικά ποιήματα που μονοπωλούν τις διάφορες σχολικές εκδόσεις από το 1950 μέχρι και το 1974 είναι η «Ιθάκη» και οι «Θερμοπύλες». Είναι βέβαιο ότι η επιλογή των συγκεκριμένων ποιημάτων έγινε με μοναδικό κριτήριο το διδακτικό ή και το πατριωτικό περιεχόμενό τους. Όπως ήδη καταδείξαμε από τη μελέτη των βιογραφικών σημειωμάτων του ποιητή, ο Καβάφης ήταν μάλλον άγνωστος, ακόμα και στους πιο μυημένους της νεοελληνικής λογοτεχνίας, αν κρίνουμε από τα λανθασμένα, ελλιπή και ατεκμηρίωτα στοιχεία. Είναι βέβαιο ότι αμφισβητήθηκε πολύ έντονα και στη συνέχεια για πολλά χρόνια θεωρούνταν ιδιόρρυθμος και τολμηρός. Αυτό πιστεύουμε ότι φανερώνει τα πολύ αργά αντανακλαστικά των πνευματικών ανθρώπων και των υπευθύνων της Εκπαίδευσης εκείνων των χρόνων να μελετήσουν και να εκτιμήσουν το καβαφικό έργο. • Μετά το 1975, αρχικά στο Λύκειο, ο Καβάφης εισέρχεται με περισσότερα ποιήματα στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση, τα οποία έχουν κυρίως φιλοσοφικό περιεχόμενο (π.χ. «Αλεξανδρινοί Βασιλείς», «Το πρώτο σκαλί», «Απολείπειν ο θεός Αντώνιον»), ίσως και λόγω των νέων πολιτικών συνθηκών που διαμορφώθηκαν μετά τη δικτατορία. • Από το 1977 βρίσκουμε ποιήματά του και στα εγχειρίδια λογοτεχνίας του Γυμνασίου («Ποσειδωνιάται», «Στα 200 π.Χ.», «Υπέρ της Αχαϊκής Συμπολιτείας πολεμήσαντες», «27 Ιουνίου 1906, 2 μ.μ.»). Παρατηρούμε ότι στα ποιήματα που επιλέγονται για το Γυμνάσιο 22

Αθανασόπουλος, Ευ. – Κοκκινάκη, Ειρ. – Μπίστα, Π. (2006) Ιστορία Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Α΄, Β΄, Γ΄ Γυμνασίου. Αθήνα: ΟΕΔΒ, σσ. 104-106. 23 Γρηγοριάδης, Ν. – Καρβέλης, Δ. – Μηλιώνης, Χ. – Μπαλάσκας, Κ. – Παγανός, Γ. – Παπακώστας, Γ. (1999) Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Β΄ Λυκείου. Αθήνα: ΟΕΔΒ. 24 Ακρίβος, Κ. – Αρμάος, Δ. – Καραγεωργίου, Τ. – Μπέλλα, Ζ. – Μπεχλικούδη, Δ. (1999) Νεοελληνική Λογοτεχνία Γ΄ Ενιαίου Λυκείου Θεωρητική Κατεύθυνση. Αθήνα: ΟΕΔΒ. 25 Κοπιδάκης, Μ. – Πατρικίου, Ελ. – Λυπουρλής, Δ. – Μωραΐτου, Δ. (1999) Αρχαία Ελληνικά Φιλοσοφικός Λόγος. Αθήνα: ΟΕΔΒ. 26 Ξενόπουλος, Γρ. (1903) Ένας ποιητής. Παναθήναια.

•

υπάρχει το διδακτικό, το φιλοσοφικό αλλά κυρίως το ιστορικό στοιχείο της καβαφικής ποίησης. Αξιοσημείωτο μάλιστα είναι ότι για πρώτη φορά επιλέγονται δύο από τα «Κρυμμένα» ποιήματα του Καβάφη, γεγονός που μας επιτρέπει να υποθέσουμε ότι οι συγγραφείς είχαν πλέον υπόψη τους όχι μόνο τα «Αναγνωρισμένα» αλλά όλο το έργο του ποιητή, το οποίο για αρκετά χρόνια μετά το θάνατό του ήταν άγνωστο και ανέκδοτο. Κανένα από τα «Αποκηρυγμένα», τα «Ατελή» και τα «Πεζά ποιήματα» δεν έχει επιλεγεί μέχρι τις μέρες μας, όπως επίσης και κανένα από τα «Πεζά» του Καβάφη, καθώς φαίνεται ότι δεν έχουν κριθεί κατάλληλα ώστε να ενταχθούν στη σύγχρονη εκπαιδευτική διαδικασία. Επίσης, κανένα από τα αισθησιακά ή ηδονικά ποιήματά του, όπως ονομάζονται, δεν έχει ποτέ επιλεγεί, καθώς φαίνεται ότι το περιεχόμενο αυτών των ποιημάτων κρίνεται ότι ξεπερνά το πλαίσιο και τα όρια της σχολικής πραγματικότητας. Τέλος, στα σύγχρονα σχολικά βιβλία η παρουσία του ποιητή είναι αρκετά σημαντική, μολονότι δυσανάλογη, κατά τη γνώμη μας, με την αξία και τη θέση του στην παγκόσμια λογοτεχνία. Το σύνολο των επιλογών έχουν γίνει από το καβαφικό σώμα των 154 ποιημάτων και έχουν επιλεγεί οι πιο γνωστές στο ευρύ κοινό δημιουργίες του, ενώ έχουν αγνοηθεί ή αφεθεί στην αφάνεια ποιήματα που για τους μαθητές θα παρουσίαζαν μεγάλο ενδιαφέρον, κατά τη γνώμη μας. Ενδεικτικά αναφέρουμε: από τα «Αναγνωρισμένα» τα ποιήματα «Ας φρόντιζαν», «Ένας γέρος», «Η πόλις», «Κεριά», «Οροφέρνης» και «Τα Παράθυρα», και από τα «Κρυμμένα» τα ποιήματα «Πάρθεν», «Πρόσθεσις» και «Το Πιόνι». Οφείλουμε βέβαια καταλήγοντας να σημειώσουμε ότι σε σύγκριση με το παρελθόν η παρουσία του Καβάφη στα σύγχρονα σχολικά εγχειρίδια είναι ευρεία και αυτό επιβεβαιώνεται από την απήχηση της τέχνης του Αλεξανδρινού στους μαθητές που τον αναγνωρίζουν και τον θεωρούν ως έναν από τους ποιητές που τους εκφράζει και τους συγκινεί.

ΠΗΓΕΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αθανασόπουλος, Ευ. – Κοκκινάκη, Ειρ. – Μπίστα, Π. (2006) Ιστορία Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Α΄, Β΄, Γ΄ Γυμνασίου. Αθήνα: ΟΕΔΒ. Ακρίβος, Κ. – Αρμάος, Δ. – Καραγεωργίου, Τ. – Μπέλλα, Ζ. – Μπεχλικούδη, Δ. (1999) Νεοελληνική Λογοτεχνία Γ΄ Ενιαίου Λυκείου Θεωρητική Κατεύθυνση. Αθήνα: ΟΕΔΒ. Βρανούση, Α. – Σφυρόερα, Β. – Καλαματιανού, Γ. – Ρωμαίου, Π. – Πάρρη, Π. (1975) Νεοελληνικά Αναγνώσματα Δ΄ Γυμνασίου. Αθήνα: ΟΕΔΒ. Γαραντούδης, Ευρ. – Χατζηδημητρίου, Σ. – Μέντη, Θ. (2006) Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Αθήνα: ΟΕΔΒ. Γρηγοριάδης, Ν. – Καρβέλης, Δ. – Μηλιώνης, Χ. – Μπαλάσκας, Κ. – Παγανός, Γ. (1977) Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Β΄ Γυμνασίου. Αθήνα: ΟΕΔΒ. Γρηγοριάδης, Ν. – Καρβέλης, Δ. – Μπαλάσκας, Κ. – Παγανός, Γ. (1979) Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γ΄ Γυμνασίου. Αθήνα: ΟΕΔΒ. Γρηγοριάδης, Ν. – Καρβέλης, Δ. – Μηλιώνης, Χ. – Μπαλάσκας, Κ. – Παγανός, Γ. – Παπακώστας, Γ. (1982) Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Β΄ Λυκείου. Αθήνα: ΟΕΔΒ. Γρηγοριάδης, Ν. – Καρβέλης, Δ. – Μηλιώνης, Χ. – Μπαλάσκας, Κ. – Παγανός, Γ. – Παπακώστας, Γ. (1983) Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γ΄ Λυκείου. Αθήνα: ΟΕΔΒ. 6

Γρηγοριάδης, Ν. – Καρβέλης, Δ. – Μηλιώνης, Χ. – Μπαλάσκας, Κ. – Παγανός, Γ. – Παπακώστας, Γ. (1999) Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Β΄ Λυκείου. Αθήνα: ΟΕΔΒ. Καγιαλής, Π. – Ντουνιά, Χρ. – Μέντη, Θ. (2006) Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Αθήνα: ΟΕΔΒ. Καλαματιανού, Γ. – Λάγιου, Η. – Σταθοπούλου-Χριστοφελλή, Μ. (1956) Νεοελληνικά Αναγνώσματα Στ΄ Γυμνασίου. Αθήνα: ΟΕΣΒ. Καλαματιανού, Γ. – Λάγιου, Η. – Σταθοπούλου-Χριστοφελλή, Μ. (1969) Νεοελληνικά Αναγνώσματα Στ΄ Γυμνασίου. Αθήνα: ΟΕΣΒ. Καλαματιανού, Γ. – Λάγιου, Η. – Σταθοπούλου-Χριστοφελλή, Μ. (1976) Νεοελληνικά Αναγνώσματα Στ΄ Γυμνασίου. Αθήνα: ΟΕΔΒ. Καλαματιανού, Γ. – Σταθοπούλου-Χριστοφελλή, Μ. – Κοντοπούλου, Ν. – Φωτιάδου, Ευ. – Μηνιάτη, Ηλ. (1956) Νεοελληνικά Αναγνώσματα Ε΄ Γυμνασίου. Αθήνα: ΟΕΣΒ. Καλαματιανού, Γ. – Σταθοπούλου-Χριστοφελλή, Μ. – Κοντοπούλου, Ν. – Φωτιάδου, Ευ. – Μηνιάτη, Ηλ. (1975) Νεοελληνικά Αναγνώσματα Ε΄ Γυμνασίου. Αθήνα: ΟΕΔΒ. Καλαματιανού, Γ. – Σταθοπούλου-Χριστοφελλή, Μ. – Κοντοπούλου, Ν. – Φωτιάδου, Ευ. – Μηνιάτη, Ηλ. (1977) Νεοελληνικά Αναγνώσματα Β΄ Λυκείου. Αθήνα: ΟΕΔΒ. Κοντοπούλου, Ν. - Παπακωνσταντίνου, Θ. (1950) Νεοελληνικά Αναγνώσματα. Αθήνα: ΟΕΣΒ. Κοπιδάκης, Μ. – Πατρικίου, Ελ. – Λυπουρλής, Δ. – Μωραΐτου, Δ. (1999) Αρχαία Ελληνικά Φιλοσοφικός Λόγος. Αθήνα: ΟΕΔΒ. Πυλαρινός, Θ. – Χατζηδημητρίου, Σ. – Βαρελάς, Λ. (2006) Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Α΄ Γυμνασίου. Αθήνα: ΟΕΔΒ. Ξενόπουλος, Γρ. (1903) Ένας ποιητής. Παναθήναια. ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΔΙΕΥΘΥΝΣΕΙΣ Κ. Π. Καβάφης: Ο επίσημος δικτυακός τόπος του αρχείου Καβάφη. Ηλεκτρονική διεύθυνση: http://kavafis.gr/ [Προσπελάστηκε: 30-1-2014]. Ο δικός μας Καβάφης. Ηλεκτρονική διεύθυνση: http://odikosmaskavafis.com/ [Προσπελάστηκε: 30-1-2014]. Οργανισμός Εκδόσεως Σχολικών Βιβλίων. Ηλεκτρονική διεύθυνση: http://www.oedb.gr:8080/oedvLibrary/user/ [Προσπελάστηκε: 4-2-2014] Παιδαγωγικό Ινστιτούτο. Ηλεκτρονική διεύθυνση: http://www.pi-schools.gr/books/ [Προσπελάστηκε: 4-2-2014] Ψηφιακό Σχολείο. Ηλεκτρονική διεύθυνση: http://dschool.edu.gr/ [Προσπελάστηκε: 301-2014].