Psikopatologiako irakurgaiak



VINCENT VAN GOGH-EN BIOGRAFIA ETA BEREIZGARRI PSIKOPATOLOGIKOAK



NORTASUN NARTZISISTAREN NAHASTEA ETA SALVADOR DALÍ



MARTIN LUTEROREN BEREIZGARRI PSIKOLOGIKOAK



ADOLF HITLERREN BEREIZGARRI PSIKOPATOLOGIKOAK, BIGARREN MUNDU GERRA ETA HOLOKAUSTOA



NORTASUN SAIHESKARIAREN NAHASTEA ETA ARTHUR SCHOPENHAUER



NORTASUN ANTISOZIALAREN NAHASTEA ETA TONY KING

Mikel Haranburu Oiharbide (Arg.) Nekane Balluerka Lasa (Arg.) Arantxa Gorostiaga Manterola (Arg.)

VINCENT VAN GOGH-EN BIOGRAFIA ETA BEREIZGARRI PSIKOPATOLOGIKOAK

Mikel Haranburu Oiharbide (EHUko Psikologia Fakultatea) Nekane Baluerka Lasa (EHUko Psikologia Fakultatea) Arantxa Gorostiaga Manterola (EHUko Psikologia Fakultatea)

NORTASUN NARTZISISTAREN NAHASTEA ETA SALVADOR DALÍ Joana Esteve Okariz (EHUko Psikologia Fakultatea) Mikel Haranburu Oiharbide (EHUko Psikologia Fakultatea) Nekane Balluerka Lasa (EHUko Psikologia Fakultatea) Arantxa Gorostiaga Manterola (EHUko Psikologia Fakultatea) Marian Soroa Udabe (EHUko Donostiako Irakasleen Unibertsitate Eskola)

MARTIN LUTEROREN BEREIZGARRI PSIKOLOGIKOAK Mikel Haranburu Oiharbide (EHUko Psikologia Fakultatea) Nekane Balluerka Lasa (EHUko Psikologia Fakultatea) Arantxa Gorostiaga Manterola (EHUko Psikologia Fakultatea)

ADOLF HITLERREN BEREIZGARRI PSIKOPATOLOGIKOAK, BIGARREN MUNDU GERRA ETA HOLOKAUSTOA Mikel Haranburu Oiharbide (EHUko Psikologia Fakultatea) Nekane Balluerka Lasa (EHUko Psikologia Fakultatea) Arantxa Gorostiaga Manterola (EHUko Psikologia Fakultatea) Jesús Guerra Plaza (EHUko Psikologia Fakultatea)

NORTASUN SAIHESKARIAREN NAHASTEA ETA ARTHUR SCHOPENHAUER Mikel Haranburu Oiharbide (EHUko Psikologia Fakultatea) Joana Esteve Okariz (EHUko Psikologia Fakultatea) Nekane Balluerka Lasa (EHUko Psikologia Fakultatea) Arantxa Gorostiaga Manterola (EHUko Psikologia Fakultatea)

NORTASUN ANTISOZIALAREN NAHASTEA ETA TONY KING Mikel Haranburu Oiharbide (EHUko Psikologia Fakultatea) Joana Esteve Okariz (EHUko Psikologia Fakultatea) Nekane Balluerka Lasa (EHUko Psikologia Fakultatea) Arantxa Gorostiaga Manterola (EHUko Psikologia Fakultatea) Marian Soroa Udabe (EHUko Donostiako Irakasleen Unibertsitate Eskola)

VINCENT VAN GOGH-EN BIOGRAFIA ETA BEREIZGARRI PSIKOPATOLOGIKOAK

MIKEL HARANBURU OIHARBIDE NEKANE BALLUERKA LASA ARANTXA GOROSTIAGA MANTEROLA

Oharra: VINCENT VAN GOGH-EN BIOGRAFIA ETA BEREIZGARRI PSIKOPATOLOGIKOAK izeneko liburuaren zati batzuk agertzen dira artikulu honetan.

Liburu osoa: https://issuu.com/mikelharanburuoiharbide/docs/vincent_van_goghen_bereizgarri_psi?e=24230784/30000297

Biografia Vincenten familiako arbasoen artean merkatariak eta erlijio-gizonak ugari izan ziren eta armada-gizonen bat edo beste ere bai. Familiari oso atxikia zen Vincent eta hamasei urterekin hasi zen Hagan lanean, arte merkataritzako Goupil and Cie enpresan; hogei urterekin enpresa horretako Londongo egoitzara aldatu zuten eta han Eugeni Loyer neskatilaz maitemindu zen, baina hark baztertu egin zuen, beste batekin ezkontzeko asmoak zituelako; enpresak Parisen zuen egoitzara aldatu zuten Vincent aldi baterako, aldaketa horrek Eugenik sortutako atsekabea gainditzen lagunduko ziolakoan; berriro Londonera itzuli zen lanera, baina ez zuen behar bezala lan egiten eta Goupil and Cie-ko Parisko egoitzara bidali zuten lanera; baina, Parisen ere erlijio gaietan arreta gehiago jartzen zuen, lanean baino eta berehala kanporatu zuten lanetik.

Paristik alde egin eta denboralditxo batez Ingalaterran jardun zen lanean, lehenik Ramsgate-eko eskola batean eta ondoren Isleworth-eko beste batean, baina irakaskuntzak baino gehiago erakartzen zuten Bibliaren azterketak eta erlijio gaiek. Gero, familiaren eraginez, Dordrecht-en liburudenda batean jardun zen lanean, liburu saltzaile moduan, baina han ere bere lanak baino gehiago erakartzen zuen Bibliaren azterketak; lan hori utzi eta Amsterdan-era joan zen apaiz-ikasketak egiteko prestatzera, baina familiak irakasle ona jarri zion arren, ez zuen lortu Teologia ikasteko behar zen mailarik latinean eta grekoan. Ondoren, Bruselako predikari laikoen prestakuntzarako eskolan ikasi eta Borinagera joan zen, meatzarien artean lan egitera, baina han ere ez zuten onartu, gehiegi inplikatzen zelako eta ertzeko portaerak izaten zituelako. Borinagen zegoela bere bizitzako misioa artearen bidez betetzeko asmoa piztu zitzaion.

Bruselan hasi zuen Vincentek artista bizitza; hango Arte Ederretako Eskolan egin zituen lehen ikasketak; ondoren, Ettengo gurasoen etxean

jardun zen lanean; han zegoela, osaba Stricker-en alaba alargunaz (Keez) maitemindu zen eta Keek baztertu zuen arren, denbora luzez saiatu zen haren faboreak eskuratzen; Kee bera eta familia osoa kontra zituen arren, egosgogor jarraitu zuen Vincentek; ondoren, elizara joateari utzi zion eta aitak, haserreturik, etxetik bota zuen. Hagara joan zen eta han Mauverekin eta Tersteeg-ekin harremanean egon zen. Harreman estua zan zuen Christine Hoornik (Sien) izeneko prostituta batekin; lehendik haur bat bazuen eta berriro ere haurdun zegoen; haurra izaten lagundu zion eta harekin ezkontzeko asmoak zituen Vincentek, baina denak kontra izan zituen: Tersteeg, Mauve, familia eta Theo.

Sienekiko harremanak hautsi zituenean, Drenthera joan zen, aurrez hainbat pintore ospetsuk egin zuen moduan, eta bertan hainbat koadro pintatu zituen, baina negua hurbildu zenean, hotza egiten zuen, bakardade handia sentitu zuen eta pintatzeko bitartekorik ez zuen; egoera horren aurrean, berriro itzuli zen gurasoen etxera, Nuenenera. Nuenenen berehala agertu ziren gurasoekin konpondu ezinak eta estudio bat alokatu zuen; Nuenengo eta inguruko ehuleen, etxeen eta soroetako lanen hainbat koadro egin zituen. Theok hilero bidaltzen zion dirua, egiten zituen marrazki eta pinturen truke. Nuenenen jardun zen lanean, apaiza katolikoak bere eliztarrei Vincenten modelo izatea eragotzi zien artean; nonbait, Vincenten modelo izandako bat haurdun zegoen eta Vincenti egozten zion apaizak aita izatea. Rappard-ekin ibilaldi luzeak egiten zituen Vincentek eta Margot Begemann-ekin amodiozko harremanak eduki zituen, baina harreman horiek ez zituen beste batzuk bezain seriotan hartu Vincentek; aldiz, Margot bere buruaz beste egiten saiatu zen, Vincenten eta bere arfteko harremana gaizki ikusten zutelako bien familiek. Vincenten aita 1885eko martxoan hil zen eta Vincent bere estudiora joan zen bizitzera.

1885eko azaroan Anberesera joan zen Vincent eta Arte Ederretako Akademian izena eman zuen, baina ez zuen azterketa gainditu; Anberesen denboraldi bat egin ostean, Parisera joan zen, Theori aurrez abixatu gabe.

Han bizi izan zen, Theorekin, 1886ko martxotik 1888ko otsailera bitartean; Cormon-en eskolan matrikulatu zen eta hainbat pintore inpresionista ezagutu zituen. Montmartreko auzoan bizi izan zen eta Paris inguruak pintatu zituen, Bulerbar Txikiko pintoreekin batera. Tanguyren aretoan koadro batzuk erakutsi zituen eta beste leku batzutan ere bai: jatetxeetan, kafetegietan. Tambourin Kafetegiko Agostina Segatorirekin ere eduki zituen harremanak.

Parisko bizitzako zurrunbiloari ihes egiteko eta lausorik gabeko koloreekin lan egiteko asmoz, Arlesera joan zen; han harremanak eduki zituen bertan bizi zen jendearekin: zuaboak, postaria eta haren familia, emakume arlestarrak, burdeletako emakumeak; harreman ugari eduki

zituen beste artistekin posta bidez; Etxe Horia prestatu zuen, han Gauguinekin bizitzeko. Arlesen eta inguruetan koadro ugari pintatu zituen: zubiak, kafetegiak, ereileak, Saintes-Maries-ko itsasontziak, fruitarbolak, Etxe Horiko gela, zezen-plaza. Vincentek eta Theok egindako hainbeste gonbiteren ondoren, Gauguin Arlesera joan zen, Vincentekin bizitzera; elkarrekin lan asko egin bazuten ere, ez ziren ongi konpontzen Vincent eta Gauguin. Krisialdi bat izan zuen Vincentek eta erasokor agertu zen Gauguin-ekiko; ondoren, bere belarri lobulua moztu zuen eta burdeleko emakume bati eraman zion; krisialdi bete-betean, Arlesko ospitalera eraman zuten Vincent; han Rey doktoreak tratatu zuen; hobekuntzaaldietan ospitaletik irteten eta pintatzen uzten zioten Vincenti, baina arlestar talde batek Vincenten kontrako idatzi bat egin zuen, ospitaletik irteten utz ez ziezaioten; Etxe Horia utzi eta beste gela bat alokatu zuen Vincentek, baina ez zen han inoiz bizi, bakarrik bizitzeko ez baitzen gai ikusten.

1889ko maiatzean Saint-Rémy de Provence-ko Saint Paul de Mausole erietxera eraman zuten Vincent, Theo eta biak ados jarrita gero; Saint-Remyn urtebete egin zuen. Krisialdietan ez zuen lanik egiten; krisialdi ostean, indartzen ari zen bitartean, beste artisten grabatu eta erreprodukzioetan oinarritutako koadroak egiten zituen; hobekuntza aldietan kanpora pintatzera irteten uzten zioten, zaindari batek lagunduta.

Hainbat alditan joan zen Arlesera ere, ezagun eta lagun zaharrekin egotera.

Vincenten artista bizitzan konstante bat badago: pintura lanak eta literatur lanak elkarrekin erlazionatzen ahalegin handiak egiten zituen; SaintRémyko egonaldian ere asko saiatu zen literatura eta pintura erlazionatzen.

Vincentek gaztetan autore hauek irakurtzen zituen: Christian Andersen, Goethe, Jan van Beers, Heine, Uhland, Rückert, Pierre Jean de Béranger. Gerora beste autore hauek irakurtzen zituen: Zola, Balzac, Flaubert, Goncourt anaiak; Dickens beti gustatu izan zitzaion. Vincentek idatzitako eskutitzetan garbi agertzen ziren haren zaletasunak: Victor Hugoren Misérables eta Quatre Vingt Treize; Dickens, Michelet eta Frantziako Iraultzari buruzko Carlyleren gogoetak; bere gogoko autoreak koadroetan ere agertzen zituen; horrela, Osaba Tom-en txabola liburua Madame Ginoux-en erretratuan erakutsi zuen; Goncourt anaien Manette Salomon liburua Gachet doktorearen erretratuan erakutsi zuen.

Pinturaren arloan Vincenti beti gustatu zitzaion Millet; Delaroche eta Scheffer-en estilotik inpresionismora eta puntilismora eboluzionatu zuen; gaztetan bere gogokoak izan ziren pintoreetara (Delacroix, Millet) itzuli zen bizitzaren amaieran; azken urteetan Eugène Delacroix-en eragin handia izan zuen Van Gogh-ek; kolore osagarriak elkarren ondoan jartzen zituen, haien intentsitatea azpimarratzearren. 1889ko urte amaieran hasi ziren Van

Gogh-en koadroak goraipatzen zituzten idatziak agertzen, baina Vincent ez zen harropuztu; aitzitik, merituak banatzen saiatu zen.

1890eko maiatzean Peyron doktoreak sendatutzat eman zuen eta Parisera joateko baimena eman zion; Parisen Johanna eta iloba Vincent ezagutu zituen eta han hiru egun eman ondoren, Auversera joan zen; han Gachet doktorearen babesean lanean jarraitu zuen: landa eremuko koadroak, Gachet doktorearen eta haren alabaren erretratuak, Adeline Ravoux-en erretratua eta beste hainbat egin zituen. Oso kezkaturik bizi izan zituen garai horretako Theoren familiako arazoak eta uztailaren 27an bere buruari tiro bat eman zion. Azken egunean bere alboan izan zuen Theo.

2. Vincent Van Gogh-en bereizgarri psikopatologikoak Vincenten historia psikiatrikoan eldarnio paranoideak, suizidio ideiak, pasarte epileptikoak, depresio pasarteak eta ikusmen nahiz entzumen haluzinazioak agertzen dira.

Monroe-ren (1991) arabera, 1922 eta 1981 urteeen artean 152 sendagilek egin zuten Vincenten gaixotasunaren diagnostikoa; diagnostikoetan gehien aipaturiko gaixotasunak honako hauek izan ziren: epilepsia (55 aldiz), psikosia (41), eskizofrenia (13), karaktere nahasteak (10), psikosi maniakodepresiboa (9). Beste gaixotasun hauek ere aipatzen dira: saturnismoa, MÊnièren gaixotasuna, porfiria intermitente akutua, kitzikagarritasun gastrointestinala‌ Vincenten nahaste psikologikoa ulertzeko, faktore anitz hartu behar dira kontuan: faktore genetiko eta familiarrak, bizi izandako esperientziak, garapen psikologikoa, substantzia adiktiboen kontsumoa, intoxikazioak, jasandako gaixotasunak.

2.1.

Vincentek pasarte depresibo ugari izan zituen. Lemke eta Lemke-ren arabera (1993), 1872ko Vincenten gutunetan nabari litezke jadanik depresioaren aztarnak; 1880 eta 1884 arteko eskutitzetan egoera depresiboa sarri agertzen da; 1877ko abuztuaren 18an (106) Amsterdam-etik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion gosari moduan ogi puska bat eta garagardo baso bat hartu zuela eta hori zela suizidatzeko asmoa zutenei Dickensek aholkatzen ziena.

1882ko uztailaren 6ko (212) gutunean Vincentek Theori esaten zion barneko hutsuneak eta miseriak eraman zutela

beren burua uretara botatzen duten pertsonak ulertzera. Bere buruari tiro egin zionean, bera animatzera joan ziren Theo eta Gachet-i esan zien alferrik zela bera animatzen saiatzea, tristurak bizitza osoa ilundu ziolako. Theok bere emazteari esaten zion Vincenti itxaropenik ez zitzaiola gelditzen (Weber, 2005). Gastaut-ek Van Gogh-i diagnostikatzen zion epilepsia tenporala haren nahaste bipolarrarekin erlazionatua egon zitekeen. Depresioaldi ezaguna da 20 urte zituenean, 1874ko udan Eugeni Longerrek Londonen baztertu zuenean gertatua; Vincent egoera depresibo batean mrgildu zen eta lurjota heldu zen bere etxera; hurrengo hilabeteetan bakardadean murgildu zen eta erlijioan babestu zen (Johanna Bonger). 25 urte zituela Belgikan ebanjelista lanpostutik bota zutenean ere antzeko zerbait gertatu zitzaion; Borinage-ko meatzarien artean izugarrizko frenesiarekin lan egin zuen hasieran; baina, komite ebanjelikoak baztertu zuenean, depresio sakon batean erori zen berriro ere. Beheraldien ondoren izugarrizko energia eta emankortasuna erakutsi zuen; energia izugarriz jarraitu zituen erlijio eta arte helburuak eta lo egiteko premia gutxiago edukitzen zuen (Stringer, Pollack eta Lipsedge, 2009); batzuetan Vincentek pasarte hipomaniakoak izaten zituen, berak gehiegizko exzitazio moduan hartzen zituenak eta mania epileptiko deitzen zituenak (Weber, 2005).

Diagnosi diferentzialaren ikuspegitik, Vincentek sintoma hipomaniakoak agertzen zituen, nahaste ziklotimikoari dagozkionak, baina mania eta depresio nagusiaren sintomak ere bazituenez, ez zuen nahaste ziklotimikorik, lehen diagnosi moduan (Grace T. Tan, 2011).

Alkoholismoa, sostengu sozialik eza eta itxaropenik eza jasaten zituen, triste eta desanimatua sentitzen zen, krisialdi berrien beldurra zuen, heriotz eta suizidio ideiak buruan zebilzkion eta bere buruaren osotasunaren kontrako erasoak egiten zituen. Saint RĂŠmyko azken fasean etsipena, tristura eta eraso berrien beldurra erakusten zuen Vincentek; suizidio ideiak izan zituen eta bere burua erasotzen zuen pintura irentsiz.

Tipo Bipolarreko Nahaste Eskizoafektiboa duenak denboraldi batzuetan psikosia agertzen du, aldarte sintomarik gabe; Vincentek, aldiz, pasarte psikotikoekin batera aldarte sintomak agertzen zituen; ezaugarri psikotikoekin batera bi pasarte depresibo eduki zituen, eta ondoren pasarte hipomaniako eta maniakoak. Ardatz anitzeko diagnostikoari begira esan daiteke I. ardatzean Nahaste Bipolarra I zuela, ezaugarri psikotikoekin (Jamison, 1993; Richards, Kinney, Lunde, Benet & Merzel, 1988). Vincentek afektibitate bipolarra agertzen

zuen: depresioak eragiten zion irritazioa barne-hersturarekin eta euforia laburrarekin txandakatzen zuen (Martin, 2011).

2.2.

Vincentek ideia paranoideak zituen lagunei buruz eta eskizofreniaren sintoma positiboak ere bai, baina ezin esan daiteke eskizofrenia paranoidea zuenik, sintoma negatiboak falta zitzaizkiolako eskizofrenia diagnostikatu ahal izateko (Carota, Iaria, Berney eta Bogousslavsky, 2005). Vincenten gutunak irakurrita ez dirudi eskizofrenia zuenik; argi zuen burua eta errealitatera ongi egokitzen zen; eskizofrenikoak ez ditu eskatzen Vincentek eskatzen zituen desenkusak: Gauguini, Saint-RĂŠmy-ko erizainari, belarri zatia bidali zion emagalduari; errealitatearekin kontaktua gorde zuen; adierazkortasun handia gorde zuen; bere buruaren erretratu asko egin bazituen, modeloak ordaintzeko dirurik ez zuelako eta inorekin ez haserretzeko egiten zuen. Vincenten artea ez da eskizofreniko batena; ez du eskizofrenikoaren zurruntasunik, txirotasunik eta mugikaiztasunik; haren pinturak baditu erritmoa eta mugikortasuna; nahaste neuropsikiatrikorik ez zuen jasan; gaitasun kritikoa eta diziplina gorde zituen Vincentek. II. ardatzean, nortasun paranoidearen nahastea zuela esan daiteke. Mugako nortasunaren nahastearen sintomak ere agertu zituen: inpultsibitatea, aldarte aldaketak, bere burua zauritzeko portaerak, oreka gabeko auto-irudia, harreman konplikatuak (Grace T. Tan, 2011).

Karl Leonhard-ek (1992) herstura eta zoriontasun psikosiaz hitz egiten du; krisi akutuaren hasiera 1888ko abenduaren 23an izan zen.

Krisi aldakorrak izaten ziren: une batean normal zegoen eta hurrengoan zorotasunezko irudi eraman ezinak izaten zituen. 1889ko otsailean Salles apaizak Theori idatzi zion esanez Vincentek loaren nahasteak, pozointze-beldurra eta haluzinazioak zituela; Vincentek berak esaten zuen krisialdietan irudikatzen zuena errealtzat hartzen zuela (1889ko apirilaren 21eko gutuna); esaten zuen beste gaixo batek uste zuela ahotsak eta hitzak entzuten zituela korridoreetan, berak (Vincentek) hamabost egun lehenago bezala; seguraski belarriko nerbioak gaixoturik eta gehiegi kitzikatuak edukiko zituela (1889ko maiatzaren 22ko gutuna). Van Gogh-ek entzumenezko eta ikusmenezko haluzinazioak deskribatzen zituen eta gaixotasunaren fase akutuetan gertatzen zirela esaten zuen. Van Gogh-ek beste sintoma garrantzitsu baten berri ere ematen zuen: loaren nahastea (1889ko urtarrilaren 9ko gutuna); lo egin ezinik, egun batzuetan erabat desorientatua egoten zen. Sintoma gidaria hala ere afektuaren nahasteei zegokiena zen; herstura handia sentitzen

zuen krisialdietan; hersturagatik garrasi egiten zuen krisialdietan, bere burua defendatzeko; hersturaren aitziko poloa ere bizi izaten zuen: zoriontasuna edo extasia; 1889ko otsailaren 3an idazten zuenez, une batzuetan entusiasmoa sentitzeraino heltzen zen eta orduan Greziako orakulo bat bezala sentitzen zen; kitzikapen psikotikoaren uneetan ideia erlijioso exajeratuak, funtsgabeko arrebatoak izaten zituela esaten zuen (1889ko irailaren 7-8ko gutuna). Gaixotasuna bat-batean agertzen zen; fase akutuaren kitzikapen afektiboa azkar agertzen eta desagertzen zen; haren atzetik eldarnio erlijiosoak agertzen ziren: entzumen eta ikusmen haluzinazioak eta pozoindua izateko beldurra; krisialdiek astebete edo bi hilabete iraun zezaketen; pazienteak pasarte akutuaren oroitzapen lausoa zuen eta krisialdien artean oso lasai eta lanerako argi gelditzen zen.

Gaixotasun-faseen ondoren, akidura aldiak agertzen ziren; akidura desagertu ondoren, lo nahasteak eta herstura agertzen ziren; hersturaren beste ertzeko afektuak ere (alaitasuna eta entusiasmoa) agertzen ziren.

2.3.

Epilepsiaren diagnostikoa

Gastaut epileptologo frantsesaren arabera (1956), Vincentek epilepsia tenporala edo epilepsia psikomotorea zuen, absentaren kontsumoak eragina; bat zetorren Arlesko osasun zentruko Rey-ren eta Saint-Remyko Peyron doktoreen diagnostikoarekin; epilepsia psikomotorearen erasoetan pazienteak kontzientzia gal dezake edo kontzientzia manten dezake; bereizgarri ezagunenak honako hauek dira: oroimen galera, ikusmen ilusioak, haluzinazioak, migrainak, beldurra, barne-herstura eta bihotz erritmoaren aldaketak.

Gastaut-entzat, Vincentek epilepsia psikomotorearen zeinu gehienak zituen krisialdietan eta krisialdien artean; nahaste hori lobulo tenporalaren aurreko-barneko zatiaren eta inguruko egitura rinenzefalikoen lesio batek eragiten zuen (Weber, 2005). Vincentek konbultsiozkoa ez zen epilepsia zuen, haluzinazioz eta konfusio pasartez eratua; sintoma honako hauek zituen: bat-bateko eztandak; krisi psikomotoreak; izaera aldaketak; justifikazio gabeko erasoak; krisiaren aurretiko eta ondorengo erasokortasuna; haluzinazio eta konfusioasalduren pasarteak; entzumen eta ikusmen haluzinazioak; haluzinazio beldurgarrien erreakzioz sorturiko automatismoak; ideia mistikoen inbasioa; afektuen, portaeraren eta nortasunaren mailako aldaketak (Szondi, 1963; Weber, 2005). Epileptiko psikomotoreen %90k krisiarteko sintomak agertzen zituen eta % 60k benetako eskizofrenikoak ziruditen; Vincentek krisiaren ondoren konfusio egoera iraunkorrak, izuikarako eta barne-hersturako bat-bateko pasarteak eta

karaktere eta portaera nahasteak agertzen zituen: oldarkortasuna, haserre eztandak, atxikimendu sozialak eragindako gehiegizko soziabilitatea, hipoaktibitate sexuala (Weber, 2005).

Gastaut-en iritziz, Van Gogh-ek lesio tenporo-linbiko goiztiar bat jasaten zuen, absentarekiko sentikortasun bereizia baitzuen; Van Goghek absenta edaten zuen bere barneko ekaitza baretzeko eta absenta kontsumitzean izaera eta emozioen anormaltasunak agertzen zituen; absentak konbultsioak sortzen zizkion; artemisa olioa zen absentaren osagaietako bat eta thuyona zen haren agente aktiboa, konbultsioak eta haluzinazioak eragin zitzakeena (Arnold, 1988); gainera, absentaren kontsumoak epilepsia sor zezakeen; hain zuzen ere, Parisen absenta kontsumitzen hasi zenean agertu ziren epilepsia krisialdiak ere, emozioen eta portaeraren nahasteekin batera (Dietrich Blumer, 2002); Van Gogh-ek maiz hartzen zuen absenta Arlesen zegoenean; gainera, asko erretzen zuen eta nikotinak jaitsi egiten du thuyonaren atalase toxikoa; trementina edaten ere saiatu zen Arlesko egoitzan zegoela, eta edari horrek thuyonaren antzeko osagai kimikoak ditu (Weber, 2005).

Baina, Rey-k eta Peyron-en ez zuten aipatu Vincentek absenta gehiegi edaten zuenik; eta alkohol gehiegi edanez gero, Saint-RĂŠmyn konturatuko ziratekeen eta Vincenten sormenean ere eragina izango zuen.

Autore batzuentzat Vincentek epilepsia eta psikosia zituen batera (Jamison eta Wyatt, 1991; Morrant, 1993). 1960an Morel-ek Van Goghen epilepsiaren sintomen zerrenda egin zuen: krisien aurretik edo krisiekin batera kitzikadura eta depresio faseak, bat-bateko amorru aldiak, haserrekortasuna, amorru aldietako acting-out arriskutsuak, bere buruaren kontrako erasoak, amorru aldien ondorengo alhadura aldiak, epilepsia garaiko amnesiak, tartekako ikusmen eta entzumen haluzinazioak; epilepsia latentea izanik, ez ziren benetako erasoak gertatzen, ez handiak eta ez txikiak. Vincenten ikusmen haluzinazioak errepresentazio figuratibo konplexuak ziren, errealitatea zehazki irudikatzen zutenak; entzumen haluzinazioak hitzezkoak edo musikalak izan zitezkeen; soinu bitxiak entzuten zituen; batzuetan melodia bat etengabe entzuten zuen; tarteka ideia bizkarroi obsesiboak izaten zituen, konpultsiboki adierazi edo gauzatu behar zituenak; haluzinazioaren ondorengo erreakzio erasokor edo defentsiboak izaten zituen; beste une batzuetan agerpen afektiboak izaten zituen: haserrea, izua, barneherstura, bortxazko erreakzioak, poza, extasia.

Morrant-entzat (1993) lobulu tenporaleko epilepsia zuen Vincentek; argudio moduan kontzientziaren galera aipatzen zuen, baina, kontzientziaren galerarik ez zen ageri Van Gogh-en gutunetan eta Peyron-en oharretan; oroitzapen lausoko pasarteak izaten zituen, baina

kontzientziaren galerarik ez; gaixotasuna agertu eta gero ere Vincenten gaitasun sortzailea mantendu egiten zen, bai kuantitatiboki, bai kualitatiboki.

Karl Jaspersek (1986) Vincentek eskizofrenia zuela esaten bazuen ere, beste autore batzuek (Kraus, 1941; Hendenberg, 1937; VallejoNĂĄgera, 1989) baztertu egin zuten diagnostiko hori. Beeck-ek (1982) ez zuen pentsatzen Van Gogh-ek eskizofrenia zuenik; paziente epileptikoek egindako marrazkiak aztertu zituen eta Van Gogh-en marrazkiekin zituzten kidetasunak azpimarratu zituen. Beeck-ek lehenik hipotetizatu zuen Vincentek izaera epileptoidea zuela, Ernest Kretschmerren “Korperbau und Characterâ€? (Gorputz-mota eta karakterea) liburuan oinarrituta; gero Vincenten 1889ko lanak aztertu zituen, haietan ageri zen ikusmen aura azpimarratu zuen eta epilepsiaren lehen sintomekin erlazionatu zuen. Ikusmen eremuan agertzen ziren irudimenezko objektuak, sugarren antzekoak, epilepsiaren aurretiko sintomekin elkartu zituen; Beeck-en paziente epileptiko batek egindako marrazkiek ikusmen aura bat zuten, Van Gogh-en mihiseetan agertzen zenaren antzekoa. Epileptikoen marrazkiak eta eskizofrenikoenak ezberdinak zirela zioen; eskizofrenikoen marrazkietan kontzeptu espazialik ez dago, formak distortsionatzen dira, espazioaren banaketa lausoa egiten da; epileptikoen marrazkiak errealistagoak izaten dira eta xehetasun gehiago agertzen dituzte (Suzuki & Matsuishi, 1982).

2.4. Geschwind-en sindromea Lobulu tenporaleko nahasteak emozio- eta aldarte-aldaketei oso loturik daude; era berean, lobulu tenporala oso loturik dago pertsona baten identitate eta indibidualtasuna zentzuarekin. Lobulu tenporaleko epilepsia duten pertsona batzuek Gastaut-Geschwind sindromea edo Geschwind sindromea garatzen dute eraso epileptikoen artean: funtzio sexualaren nahasteak, gehiegizko erlijiotasuna, hipergrafia, haserrekortasuna, gehiegizko kezka filosofikoak, ideia eta pertsona batzuekiko eranskortasuna edo gehiegizko atxikimendua.

Geschwind-en sindromea duenak bost ezaugarri agertzen ditu: - Hipergrafia: modu konpultsiboan luzaz idazteko joera, lobulu tenporaleko epilepsia dutenengan ikusten dena; Dostoyevsky-k jasan zuen nahaste hori.

- Gehiegizko erlijiotasuna: sentimendu erlijioso biziak krisialdien artean; lider erlijioso anitzek jasan dute lobulu tenporaleko epilepsia.

- Sexualitate atipikoa: hiposexualitatea, hipersexualitatea, sexualitate aldatua.

- Zirkunstantzialitatea: solasaldiak luzatzeko joera, harreman likatsuetarako joera.

- Bizitza mental oso intentsua; jokaera kognitibo eta emozional sakonak.

Khoshbin-ek (1986) dio Van Gogh-ek lobulu tenporaleko epilepsia zuela, bost ezaugarri hauekin: - Hipergrafia: eskutitz kopuru ikaragarria idatzi zuen. Van Gogh-en ibilbide artistikoa laburra eta oparoa izan zen; hamar urtetan 2000 koadro eta marrazki baino gehiago egin zituen; Arlesen 200 koadro eta 200 marrazki eta akuarela baino gehiago egin zituen; horretaz gain, Arlesen 200 eskutitz inguru idatzi zituen; 14-16 ordu lanean jardun eta gero edo pintaketa saioen artean idazten zituen gutunak.

- Gehiegizko erlijiotasuna: predikaria izan zen, Biblia itzultzen jardun zen, liburu erlijiosoak irakurtzen zituen, egun berean hainbat meza eta elizkizun erlijiosoetara joaten zen.

- Portaera sexual ezegonkorra: bisexualitate eta homosexualitate aldiak; harreman homosexual ekaiztsu moduan interpreta litezke Gauguin-ekin izan zituenak.

- Erasokortasuna: Gauguin-en kontra eta bere buruaren kontra.

- Eranskortasuna: ideia eta pertsona batzuei oso atxikia agertzen zen; ezin izaten zituen eztabaida batzuk amaitu eta ezin izaten zen pertsona batzuengandik aldendu.

2.5. Saturnismoaren diagnostikoa Gonzalez Luque eta Montejo Gonzalez-ek (1997) esan zuten berunaren intoxikazio kroniko baten sintomak zituela Vincentek, hots, agertzen zituen sintoma fisiko eta psikikoak saturnismoaren adierazgarri zirela (Weber, 2005). Sintoma horiek bizitzako azken bost urtetan azaldu zituen.

Vincent Van Gogh eta Saturnismoa Vincent baino lehenagoko pintoreek pintura-osagaiak nahastu behar izaten zituzten tonalitate ezberdinak aurkitzeko; baina, pintura-tutu berrietako koloreek intentsitate konstantea zuten eta erraz garraia zitezkeen; Theok lortzen zizkion Vincenti pintura-tutuak.

Vincentek berun askoko koloreak erabiltzen zituen: berunezko zuria (berun karbonatua) edo berunezko horia (berun kromatoa). Holandan bizi zen garaian Vincentek asko erabiltzen

zuen berunezko zuria; Arlesko paisaiak, zuhaitzak, etxeak eta soroak pintatzeko, berriz, kromo horiak erabiltzen zituen.

Beruna digestio hoditik, azaletik edo arnasetik sartzen da eta, egunero dosi txiki bat hartuz gero, organismoan pila daiteke eta hilabete batzuetan intoxikatzera hel daiteke pertsona bat.

Pintura horiak oso toxikoak izanik, saturnismoa, plonbemia edo plunbosia eragin dezake; berunak kaltzioaren, zinkaren edo burdinaren lekua hartzen du entzimetan eta anemia eragiten du, hemoglobinaren sintesia eragotziz; ondorioz, anemia azkar agertzen da saturnismoan. Parisen oso nekatua agertzen zen Vincent, eta oso zurbila ere bai. Vincentek Gauguin-eri eskaini zion autoerretratuko azal zurbil grisaska berunak eragindako anemiaren adierazgarri izan liteke. Vincentek belarriaren lobulua ebaki zuenean, nekez berreskuratu zuen galdutako odola; izan ere, hezur-muinak hematieak berehala sortzen ditu, baina saturnismoa duenaren berunak inhibitu egiten du odolaren sintesia.

Saturnismoaren lehen sintomak ez dira oso zehatzak: ahultasuna eta beheraldia; oleoz pintatzen hasi eta handik urtebeterako sintoma horiek agertzen hasi zen Vincent; berak elikadura eskasari, kirioen nekeari edo lan gehiegiari egozten zizkion sintomak.

Ahotik sartutako eta ahoan geratutako berunak entziak inflama ditzake eta gingivitisa eragin; hortzen inguruko mintza zauritzen da. Berunaren intoxikazio akutua duenak sabeleko min bortitzak izaten ditu, berunak kontrakzioak eragiten baititu urdail eta hesteetako giharreria lisoan. Anberesen zegoenean entzietako arazoak, karkax grisaskak eta urdaileko mina izan zituen Vincentek, nahiz eta berak berunari ez zizkion egozten min horiek; berak negu txarrari edo edandako ardo txarrari egozten zizkion (GonzĂĄlez eta Montejo, 2004).

Gainera, berunak entzefalopatia saturninoa eragiten du eta ondorioz, krisi epileptikoak, delirium egoerak, insomnioa, disfuntzio sexuala eta bertigoa eragiten ditu.

Vincentek beruna zuten pigmentuak erabili zituen eta nahi gabe irensten zuen beruna: pintzeletatik, jantzietatik, eskuetatik eta ontzietatik ahora joaten zitzaion pintura; tarteka, krisialdietan, pintura disolbatzailea edo pintura irensten zuen; esate baterako, Arles-en eta Saint RĂŠmyn.

Ez dirudi Vincentek gaixotasun fisiko eta mental berezirik

zuenik, pintura erabiltzen hasi aurretik; berun-pigmentuak erabiltzen hasi eta handik hilabete batzuetara berunintoxikazioaren sindromea agertu zuen; berunez intoxikatutako pertsonek edo entzefalopatia saturninoa dutenek lesionatuak dituzte sistema linbikoa, lobulu frontala eta lobulu tenporala eta ondorioz galdua dute emozioen kontrola eta arlo sozialean portaera erasokorrak maiz agertzen dituzte. Entzefalopatia saturninoa duenak sarri eta azkar aldatzen ditu afektuak eta sarri erantzuten du haserreturik eta erasokortasunez; umore txarra du eta horrek eragotzi egiten dio gizartean moldatzea; afektu aldakorrak eta portaera infantila agertzen ditu, lobulu tenporaleko epilepsia dutenen síndrome afektibo moduan.

Drogen erabilerari zegokionez, alkohol gehiegi kontsumitzen zuen eta etengabe erretzen zuen Vincentek; barneko gatazkak baretzeko alkohol gehiegi edaten zuen; entzefalopatia saturninoa daukan pertsona batek alkohol asko edaten badu, portaera erasokorra, deliriuma eta krisi epileptikoak ager ditzake.

Era berean, saturnismoak funtzio sexualaren galera eta amesgaiztoak ere eragiten ditu. Saturnismoak nerbio radiala ere ukitzen du eta ahultasuna sortzen du hatzekin pintza mugimendua egiteko; bizitzaren amaieran pintzela erori egiten zitzaion Vincenti eta Theori idatzitako gutunak gero eta laburragoak ziren; azken koadroetan teknika sinpleagoa erabili zuen, eskuak gero eta ziurtasun gabezia handiagoa eragiten ziolako.

2.6.

Ménièren gaixotasunaren diagnostikoa

Arenberg eta lankideen arabera (Arenberg, Countryman, Bernstein eta Shambaugh, 1990). Ménière-en gaixotasuna diagnostikatu zioten Vincenti; diagnostiko hori jadanik Yasuda-k (1979) iradokia zuen: akufeno eraman ezinak ekiditeko moztu zuela Vincentek belarria.

Ménière-en gaixotasunaren sintomak Vincentek bere eskutitzetan deskribatzen zituenak dira: bertigo episodikoa, jarreraren desoreka eta zorabioak, goragalearekin eta oka egitearekin nahasturik; desoreka fisikoa; tinitusa (entzumen zaratak); entzumenaren nahaste aldakorrak eta zarata eraman ezina; beraz, Vincentek senitartekoei eta lagunei idatzitako eskutitzetan oinarritzen da barne-belarriaren nahastearen proposamena. Arenberg-ek ez zuen pentsatzen Vincenten azken garaiko arazoak epilepsiari lotuak zeudenik; haren erasoek gehiegi irauten zuten

epilepsia erasoak izateko; bertigo erasoak zituen, mugimenduak eta zarata handiak eragindakoak.

Vincentek Ménièren gaixotasuna zuela proposatzeko, hark azken sei urtetan idatziako gutunak aztertu zituzten autoreek; autore horiek ziotenez, Vincent Van Gogh-en garaietan ez zen oraindik ondo ezagutzen Ménièren gaixotasuna eta sendagileek horregatik diagnostikatu zioten epilepsia. Bertigo erasoak usuagoak bihurtu ziren 1888 eta 1890 artean; eraso horiek tristurara, bere burua zauritzera eta suizidiora eraman zuten.

Konrad Strik-en arabera (1996), Vincentek jasaten zuen gaixotasuna ezin zen izan Ménièren gaixotasuna, Van Gogh-ek inoiz ez zituelako aipatu tinnitusa adierazten zuten entzumenezko zaratak. Ahotsak entzuten zituen eta irudipenak ere bai, hots, haluzinazio konplexu eta egituratuak, Ménière gaixotasunarekin bat ez zetozenak. Gainera, Ménière gaixotasunaren diagnostikoak ez ditu azaltzen eldarniozko ideiak, afektuen aldakortasuna, zoriontasun eta entusiasmo aldiak, biraketa erlijioso funtsgabeak.

Ménièren gaixotasuna Yasuda, otologista Japoniarrak (1979) zioen Vincentek Ménièren gaixotasuna zuela eta barne-belarriko arazoek eta begi mugimendu patologikoek eragina izan zutela haren arte motan (House, Carry & Wexler, 1980). Vincenten pinturetan begien mugimendu anormalak antzeman zitezkeen: nistagmusa, begien errotazio bertikal eta horizontalak, Vincentek dardara bertikal deitzen zituenak. Erasoaren aurretik pintatutako koadroak eta ondoren pintatutakoak ezberdinak zirela zioen Yasudak.

Entzumeneko zaratak, zarata eraman ezinak, entzumeneko presioa, bertigo erasoak eta desoreka arazoek sentitzen zituen Vincentek eta horrek guztiak krisi laberintiko bestibularra iradokitzen zuen.

1889ko irailaren 10ean (606) amari idatzitako gutunean Vincentek zioen sarri izaten zituela bertigo-erasoak eta zorabioak; Wilheminari idatzitako eskutitz batean esaten zuen betidanik sufritu izan zuela bertigoa, baina lau eraso nagusi jasan zituela. Mugimenduek, bidaiek eta jarreraaldaketek goragalea eta gaixotasun sentimendua eragiten zizkioten; horrelako esperientzia batzuen ondoren, bidaiak ekiditeko esan zioten sendagileek Vincenti. Vincenten erasoen iraupena eraso epileptikoena baino luzeagoa zen eta erasoen ondoren patxada aldiak izaten zituen, Ménièren gaixotasunean gertatzen den moduan.

Yasudak esaten zuen Van Gogh-ek belarria moztu zuela tinitusak zituelako; Yasudarentzat Van Gogh-en urdail eta hesteetako nahasteak

bertigoari lotutako goragaleak ziren, eta ez alkoholak, absentak edo jateko ohitura txarrek eragindako gastritisa (Runyan, 1981).

Pertsona batek Tullioren fenomenoa duenean, zarata handi baten aurrean zorabioa edo bertigoa sentitzen ditu; soinu handien aurrean biraketa bertigoa sentitzen du; barne-belarriaren nahasteak ditu eta gehiegizko sentikortasuna du soinu maila handitzen denean. 1890ko maiatzean Gauguin-i idatzitako eskutitz batean Vincentek zioen hiru egunez soilik egon zela Parisen; hango zaratak egin zion kaltea ikusita, ona izango zela beretzat landa-herri batera bizitzera joatea.

Bere garaiko sendagileek epilepsia zuela esan zioten Vincenti, eta diagnostiko hori onartu egin zuen Vincentek; hori gerta zitekeen, Ménièren gaixotasunaren berririk ez zutelako oraindik sendagile haiek; Vincentek epileptikoa zela esaten bazuen, Rey doktoreak eta Peyron doktoreak horrela diagnostikatu ziotelako zen; baina, Vincentek ez zituen epilepsiaren erasoak jasaten; ez zuen mihirik hozkatzen; belarria moztu zuenean ez zuen ekintza automatiko moduan egin, baizik nahita egindako ekintza konplexu baten moduan; Van Gogh-ek ez zuen bere eskutitzetan epilepsiaren erasoen deskribapenik egin: mugimendu kloniko eta tonikoak, mihiko odola; Gachet sendagileak ere, nahiz eta nerbioen mediku izan, ez zion epilepsiarik diagnostikatu.

Vincentek St Remyn zegoenean oraindik ez zuen pentsatzen epilepsia edukiko zuenik, baina bai horretara eboluzionatuko zuela.

Parisen bizi izan balitz eta Charcot-en eskuetan egon izan balitz, Vincenti Ménièren gaixotasuna diagnostikatuko zioketen eta kinina sulfatoaren tratamendua emango zioketen (Charcot, 1962).

2.7.

Anna Carbentusek, Vincente amak, ezin izan zuen gainditu bere lehen semearen heriotza eta bigarren jaiotako haurrarengana bideratutako haserrea; hildako anaiaren izen berbera hartu zuen Vincentek; izan ere, Vincent izeneko anaia zaharrago bat juxtu bigarrena jaio baino urtebete lehenago hil zen (Tralbaut, 1969). Benezech eta Addad-ek diotenez (1984), berari ez zegokion identitate batekin jaio zen Vincent mundura, hilda jaio zen anaia ordezkatzen baitzuen gurasoen buruan. Vincentek bizitza osoan ikusi ahal izan zuen anaiaren hilobia, elizaren ondoan zegoena eta inskripzio hau zeramana: « Vincent Van Gogh, 1852. Utzi niregana etortzen haur txikiak (Lukas, XVIII, 16) ». Hildako anaia idealizaturik zeukaten gurasoek eta Vincentek txiki-txikitatik bizi izan zituen afektu falta eta barneko hutsunea. Benezech eta Addad-ek diotenez (1984), haur batek hildako anaia ordezkatzen duenean,

bigarren haurra lehenengoaren irudi idealizatuarekin alderatzen dute gurasoek eta haren pareko izatera heldu behar du bigarrenak, gurasoak ez zapuzteko; gainera, gurasoak beldur izaten dira bigarren haurra ere galduko ote duten eta barne-hersturatuak egoten dira (Porot, 1989; Weber, 2005).

2.8.

Vincentek harreman fusionalak zituen besteekin; harreman sinbiotikoak anaia Theorekin zituen batez ere; horregatik, garrantzi handia hartu zuen Vincententzat bere anaia Theoren ezkontzak eta ilobaren jaiotzak. Theorekin zuen harreman mota errepikatzen zuen ingurukoekin: hasieran maitekor eta lagunkoi ageri zen; gero, menderatzaile. Menderatua izatea onartzen ez bazuen beste pertsonak, urruntasuna eta haserrea baliatuko zituen Vincentek. Dinamika horretan mugitu zen ingurukoekin: Theorekin, Gachet doktorearekin, Gauguinekin, Mauve-rekin, Von Rappard-ekin eta Tersteeg-ekin.

Vincent eta Theo emozionalki eta ekonomikoki lotuak zeuden eta tartean sartu zen Johanna Gesina Bonger; horrek arriskuan jartzen zuen Vincenten eta Theoren arteko lotura fusionala. Vincenten osasunean eragin zuzena eduki zuen Theoren eta Johannaren arteko harremanak; izan ere, bien arteko harremana sendotzeak Theoren eta beraren arteko lotura ahultzen zuela iruditzen zitzaion Vincenti. Theoren ezkontzak eragin nabarmena izan zuen; laster, gainera, koinata haurdun geratu zen; jaio zen haurrari Vincent izena jarri zioten eta osaba Vincenti ilobaren aitajauna izateko eskatu zioten (Weber, 2005). Interpreta liteke, belarria moztearen ekintzaren bidez Vincentek anaia Theoren arreta bereganatu nahi zuela, Theok berarekin pasa zitzan Gabonetako oporrak.

Vincentek izandako osasun krisialdiak Theoren harremanekin erlazionatuak zeuden; Theo Johannarekin harremanean hasi zenean eta ezkondu zenean gertatu ziren Arles-ko krisialdirik latzenak (Mauron, 1976); Vincenti iruditzen zitzaion, anaia Theo ezkondu eta seme bat edukiz gero, bera abandonatua geratuko zela eta hil egingo zela; harreman sinbiotikoa hautsiz gero, bizitzako oreka galduko zuela.

Van Gogh pertsona ezegonkorra zen eta gaizki ulertua sentitu zen bere bizitzan; bizitza bakartia eraman zuen, baina azken hamazazpi urtetan oso sarri idatzi zion bere anaia Theori; eskutitz horiei esker bere pentsamenduak eta barne mundua hobeto ezagutu zituen.

Vincent ez zen gai besteekin harreman onak izateko, baina artearen eremuko bizikidetza-paradisu batean sinesten zuen; Parisen egon zenean, pintoreen komunitate bat amesten zuen; komunitate horretan elkarri lagunduz, elkar kulturalki aberastuz biziko zirela pentsatzen zuen; baina, berekoikeriak, bekaitzak eta hipokrisiak agertu zirenean, Parisi uko egin zion eta leku idiliko batean pentsatzen hasi zen; horrela

sortu zen Etxe Horiaren ideia; baina, Gauguin-ekin bizitzen jarri zenean, tentsioak eta tirabirak agertu ziren eta gaizki amaitu zen historia.

Vincentek Theorekin eskutitzen bidez izandako harremana nahiko egokia izaten zen, baina zuzeneko harremanean dena hankazgora jartzen zuen; familiarekin gaizki konpontzen zen; Theorekin, hobeto, baina Parisen elkarrekin pisu berean jarri zirenean, ezinezkoa gertatu zen bi anaien arteko elkarbizitza. Hala ere, badirudi hobeto konpontzen zela jende apalarekin, bere mailako jendearekin (Roulin postaria, Ginoux senar-emazteak), eta arazo gehiago zituela indartsuekin eta bere gainetik zeudenekin.

Vincentek egonezin handia zuen, ibiltari nekaezina zen, gauean berandura arte solasean jardutea gustatzen zitzaion; fanatiko bat zela esaten zuen berak bere buruarengatik; bere fanatismoaren biktima izan zen; bere buruari eta besteei egiten zizkien eskaerak ez ziren malguak eta horrek etengabeko arazoak sortzen zizkion; edozer jarduera egiten zuela, haur baten urgentziarekin eta pentsamendu bakar itsuarekin egiten zuen; ez zuen ezer barkatzen; haren hitz egiteko modua, gorrotagarria edo maitagarria gertatzen zen; bere errebeldiak eta zorroztasunak munduan eta familian arrotz bihurtzen zuen (Naifeh eta White, 2011).

Vincent eta Gauguin elkarrekin bizi ziren eta ikuspegi psikoanalitikotik Gauguin-ek Vincenten aita errepresentatzen zuen, nortasun indartsukoa zelako (NĂĄgera, 1967; Schultz, 2005). Schnier-en arabera (1950), Vincentek Gauguin mehatxatu zuen, belarria moztu zuen egunaren bezperan, baina Gauguin-ek begirada zorrotz batez erantzun zion eta Vincentek ihes egin zuen; Vincenten bortxazko ekintza interpreta liteke aitaren kontrako fantasiazko eraso moduan; aitarekiko gorrotoa asebete zuen, bere buruarengana desbideratuz aitarenganako gorrotoa; baina, ondoren, aitarekin identifikatu zen eta bere burua zigortu zuen, bere belarria moztuz; aita erasotu zuen bere burua erasotuz (Schnier, 1950). Gauguin-ekin lanerako eta bizitzarako lotura ezarri nahi izan zuen Vincentek, baina porrot egin zuen; bulkada erasokorrak Gauguin-en kontra zuzendu zituen, baina bere buruaren kontra itzuli ziren; Vincentek bere burua zauritzearen arrazoia bulkada homosexualen inguruko gatazkan aurki liteke; ikuspegi horretatik, belarria moztea interpreta liteke auto-irentze sinboliko moduan, belarria sinbolo falikotzat har bailiteke (Lubin, 1972; Westerman Holstijn, 1951; Runyan, 1981). Azkenik, atal sinbolikoa burdelean utzi zuen, bere amarekiko desira asebetetzeko; atal sinbolikoa burdelera eramanez, ama bereganatzeko asmoa adierazi zuen (Schnier, 1950).

Gain-determinazioaren teoriaren arabera gizakiaren ekintza batek zergati bat baino gehiago edo esanahi bat bat gehiago eduki ditzake; Vincenten bizitzako alderdi zenbaitek azal dezakete pasarte sinple bat; bere burua erasotzeko belarria aukeratzea egon daiteke loturik zezen

korridekin, Gethsemaniko Malkoren pasartearekin edo sinbolismo falikoarekin; azalpenerako lotura horietako batzuk baliozkoak izan daitezke, eta agian beste batzuk ez; gertaera berberek hainbat zergati eta esanahi eduki ditzakete (Hirsch, 1967); azalpen alternatiboen plausibilitatea kritikoki aztertu behar da; azalpenek elkar osatzen duten edo elkarrekin gatazkan dauden ikusi behar da (Runyan, 1981).

Zezen korridek belarria moztearen pasartean eduki zuten eraginari buruz, sinesgarria da pentsatzea toreroa zezenaren belarria mozten ikusi izanak eragina izan zuela; era berean, sinesgarria da pentsatzea Theok Johannarekin izan zuen harremanak Vincentengan patologia eta krisiak sortu zituela, Vincentek mehatxatuak ikusi baitzituen Theoren lotura emozionala eta sostengu ekonomikoa (Tralbaut, 1969).

Vincentek zezen korridak ikusi zituen Arlesen; toreroari zezenaren belarria ematen zitzaion sari moduan eta belarri hori bere gogoko emakumeari eskaintzen zion; Vincentek bere belarria moztu zuen, aldi berean torero irabazlea eta zezen menderatua balitz bezala (Lubin, 1972; Runyan, 1981).

Getsemaniko jardinean Simon Pedrok Malkoren belarria moztu zuen; Kaifas apaiz nagusiaren zerbitzaria zen Malko; belarria bere buruari moztu zionean, erasotzailearen eta biktimaren rolak bete zituen Vincentek bere eldarnioan (Runyan, 1981).

2.9.

Porfiria akutu intermitentea

Porfiria akutu intermitentea duenak abdomeneko minaren krisiak, arazo neurologikoak eta nahaste psikiatrikoak izaten ditu; hasieran sĂ­ntoma gutxi ager ditzake eta diagnostikoa berandu etor daiteke.

Kunin-ek (1991) zioen Vincentek porfiria akutu intermitentea zuela: abdomeneko minak, goitika egitea, barne-herstura, haluzinazioak; alkoholismoa zen porfiria krisiak eragiten zituena (Weber, 2005).

Porfiriak hem-aren metabolismoa ukitzen du; ondorioz porfiria duenak porfirina gehiegi jariatzen du. Sintomak: abdomineko mina, histeriaren moduko sintoma psikiatrikoak, neuropatia periferikoak (bereziki neuropatia motoreak), sintoma neurobiszeralak (hipertentsioa, oka egitea, konbultsioak, eldarnioak, depresioa eta koma) . Erasoen artean ez dute sintomarik izaten.

2.10. Eriksonen ikuspegia

Erik Erikson-en (1978) arabera, genetikak eta gizarteko eraginak erabakitzen dute pertsona baten nortasuna nolakoa izango den; faktore genetikoak eta printzipio epigenetikoak hartzen ditu kontuan; pertsonaren garapena ulertzeko, haurtzaroko esperientziak eta heldu arokoak hartzen ditu kontuan, eta garapenaren zortzi estadio sekuentzial deskribatzen ditu (Sadock & Sadock , 2003); garapen estadio horiek elkarren artean erlazionatuak daude; batean arrakasta edo porrota izateak bestearengan eragina du (Morris, 1996); estadio bat ongi gainditzen ez duena, hurrengo estadioetan ez da behar bezala egokituko; gainera, estadio horien artean garapenaren krisialdiak gertatzen dira (Sadock & Sadock, 2003).

- Vincentek ez zuen haurtzaro zoriontsua izan; izaera urduria zuen, gehiegizko sentikortasunekoa, eta horrek bere ikaskideengandik urrundu egiten zuen (Barnes, 1994).

Amak gehiegi babesten zuen Vincent, izen bereko anaia hilda jaio zelako; gehiegizko babes horrek besteez eta munduaz mesfidatzera eraman zuen; baina lehen estadioa (0-18 hilabete) ongi gainditu zuen.

- Gurasoek eman zioten gehiegizko babesak ez zion utzi behar besteko autonomia garatzen eta munduan bizitzeko gaitasunak trebatzen (18 hilabete 3 urte) (Sadock eta Sadock, 2003; Erikson, 1978).

- Hirutik bost urtera bitartean haurra gero eta aktiboago bihurtzen da, mugitzeko eta hitz egiteko trebetasun berrien jabe bihurtzen da eta proiektuen eta ekintzen bidez mundua esploratzen hasten da (Erikson, 1963); batzuetan konfiantzaz egiten du aurrera (ekimena) eta besteetan gaizki egiteko beldurrez uzkurtu egiten da (erruduntasuna) (Sadock & Sadock, 2003). Vincentek haurretan abenturatxo batzuk bizi izan zituen: jokoak asmatu, intsektuen bildumak egin; ekimena hartzen zuen eta beldurrak ez zuen uzkurtzen; baina, jarduera horiek irudimenezkora mugatzen ziren eta barnerakoiak ziren. Vincentek haurtzaroan egiten zituen eskulan eta marrazkiak gurasoek goraipatzen bazituzten, birrindu egiten zituen; geroago ere, bere pinturak norbaitek goraipatzen zituenean, sentipen negatiboak (erruduntasuna) sortzen zitzaizkion (Wallace, 1969); hala ere, ekimenak erruduntasunari gain hartu zion Vincenten kasuan, erruduntasunak inoiz ez baitzuen eragotzi haren ekimen sortzailea. Arte mota oso pertsonala lantzera heldu zen (Meyer, 1951).

- 5 urte eta 13 urte bitartean langiletasunaren eta

gutxiagotasunaren arteko gatazka gainditzen da. 12 urterekin Vincent barnetegira bidali zuten, Groot Zunderteko nekazariekin harremanak ez edukitzearren; orduan, besteekin harremanak edukitzeari utzi eta liburu gehiago irakurtzen hasi zen Vincent (Wallace, 1969); familiatik bereizteak eragina izan zuen harengan; bere identitatea zalantzan jartzen hasi zen.

- 13 urte eta 21 urte bitartean, identitatearen eta rol konfusioaren arteko dilema erabakitzen da; hamahiru urte bitartean identifikazio anitz izaten baditu ere pertsonak, garai horretan hasten da rol ezberdinak integratzen, eta rol ezberdinen artean jarraipen zentzua eskuratzen (Morris, 1996). Erikson-en arabera (1963), rol anitzen (semea, anaia, laguna, artista) integraziotik sortzen da identitatea; aurrez bereziak bezala ikusten zituen rolak orain integratu egin behar zituen; ez dirudi Vincentek identitatearen zentzurik garatu zuenik; rolen konfusioa erakutsi zuen; bizitza osoan identitate bila ibili zen.

- 20 urte eta 40 urte bitartean gertatzen den intimitatearen eta bakartzearen arteko tirabirari dagokionez, emakumeekiko harremanetan hainbat porrot eduki zituen Vincentek; harreman guztiak baztertu zituen haren familiak (Wallace, 1969); Vincenten harreman erromantikoek eta lagunarteko harremanek ez zuten iraun.

- Azken bi etapak zintzilik uzten ditugu (37 urterekin hil zen Vincent).

Erreferentzia bibliografikoak  Arenberg, I, Countryman, L., Bernstein, L. eta Shambaugh, G. (1990). Van Gogh had Meniere’s Disease not epilepsy. Journal of the American Medical Association, 264 (4), 491-493. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/2094236?dopt=Abstract  Arnold, W. N. (1988). Vincent van Gogh and the thujone connection.

Journal of the American Medical Association, 260, 3042-3044.  Barnes, R. (1994). Van Gogh. London: Braken Books.  Beeck, Manfred in der (1982). Merkmale epileptischer Bildnerei Mit Pathographie Van Gogh. Bern: Hans Huber.  Benezech, M. & Addad, M. (1984). Van Gogh, le stigmatisé de la société. Annales Medico Psychologiques, 142 (9), 1161-72.

 Carota, A., Iaria, G., Berney, A. eta Bogousslavsky, J. (2005).

Understanding van Gogh’s night: bipolar disorder. In Bogousslavsky J, Boller F (arg.). Neurological disorders in famous artists. Frontiers in Neurological Neuroscience. Basel: Karger, 19,121-131.  Charcot, J. M. (1962). Lectures on the diseases of the nervous system. Facsimile of London, 1881. New York Academy of Medicine: Hafner Publishing Company.  Dietrich Blumer, M. D. (2002). The Illness of Vincent van Gogh.

American Journal of Psychiatry, 159, 519–526.  Erikson, E. H. (1963). Childhood and society (2. Arg.). New York: W.W. Norton & Company.  Erikson, E. H. (1978). Adulthood. New York: W.W. Norton & Company.  Gastaut, H. (1956). La maladie de Vincent van Gogh envisagée à la lumière des conceptions nouvelles sur l'épilepsie psychomotrice.

Annales Medico Psychologiques, 114, 196-238.  González Luque, F. J. eta Montejo González, A. L. (1997). Implicación del saturnismo en la psicopatología de Vincent van Gogh.

[Implication of lead poisoning in psychopathology of Vincent van Gogh]. Actas Luso-Españolas de Neurología, Psiquiatría y Ciencias Afines, 25 (5), 309-326.  Grace T. Tan, D. (2011). The Psychiatric Health of Vincent van Gogh: A Case Study.

Ateneo de Manila University. https://desireegrace.files.wordpress.com/2012/03/psy113-casestudy.pdf  Hirsch, E. D. Jr. (1967). Validity in interpretation. New Haven, Conn.: Yale University Press.  House, W., Carry, W. C. eta Wexler, M. (1980). The interrelationship of vertigo and stress in Meniere’s disease. 0101Clin North Am 13, 625-629, Nov. 1980.  Jamison, K. R. eta Wyatt, R. J. (1992). Vincent van Gogh’s illness.

British Medicai Journal, 304 (6826): 577.  Khoshbin S. (1986). Van Gogh’s malady and other cases of Geschwind’s Syndrome. Neurology, 36 (1): 213-4.  Kunin RA (1991) Van Gogh: Meniere’s disease? Epilepsy?

Psychosis? (letter). Journal of the American Medical Association 265,723.  Lemke, S. eta Lemke, C. (1993). Über die psychische Krankheit Vincent van Goghs. Nervenarzt, 64: 594–598.

 Leonhard, K. (1992). Van Gogh vor und in seiner Angst-GlücksPsychose. In Leonhard K (2ª ed.) Bedeutende Persönlichkeiten in ihren psychischen Krankheiten. Berlin: Ullstein Mosby 35–64.  Lubin, A. J. (1972). Stranger on the earth: A psychological biography of Vincent Van Gogh. New York: Holt, Rinehart & Winston.  Mauron, Ch. (1976). Van Gogh. Études psychocritiques. Paris: Editions José Corti.  Meyer, S. (1951). Van Gogh. Boston: Harry N Abrams, Incorporated Publishers.  Monroe R. R. (1991). Another diagnosis for Vincent van Gogh?

Letter to the editor. Journal of Nervous & Mental Disease 179 (4): 241.  Morrant, J. C. A. (1993). The wing of madness: the illness of Vincent van Gogh. Canadian Journal of Psychiatry, 38, 480–484.  Morris, C. G. (1996). Psychology: An introduction (9. arg.). New Jersey: Prentice Hall.  Naifeh, S. eta White Smith, G. 2011. Van Gogh: The Life. New York: Random House  Porot, D. (1989). Van Gogh ou le hollandais volant. Paris : CibaGeigy Printel.  Richards, R., Kinney, D. K., Lunde, I., Benet, M. eta Merzel, A.P.C.(1988). Creativity in manic–depressives, cyclothymes, their normal relatives, and c ontrol subjects. Journal of Abnormal Psychology, 97, 281–288. doi:10.1037/0021-843X. 97.3.281  Runyan, W. Mc. (1981). Why Did Van Gogh Cut Off His Ear? The Problem of Alternative Explanations in Psychobiography. University of California, Berkeley. Journal of Personality and Social Psychology, 40 (6), 1070-1077.  Sadock, B. eta Sadock, K. (2003). Synopsis of Psychiatry: Behavioral Sciences, Clinical Psychiatry, 9. arg. New York: William & Wilkins.  Schnier, J. (1950). The blazing sun: A psychoanalytic approach to Van Gogh. American Imago, 7, 143-162.  Schultz, W.T. (2005). Handbook of psychobiography. New York: Oxford University Press.  Strik, W. K. (1996). La enfermedad psíquica de Vincent van Gogh.

In: ALCMEON, 4 (Revista Argentina de Clínica Neuropsiquiátrica). http://www.alcmeon.com.ar/5/19/a19_07.htm  Stringer, S., Pollack, T., & Lipsedge, M. (2009). Psychiatric Assessment. In Stringer, S., Laurence Church, L., Davison, S., &

       

Lipsedge, M. (Arg.), Psychiatry PRN: Principles, Reality, Next Steps (1-12.). Oxford: Oxford University Press.

Suzuki, T. eta Matsuishi, T. (2009). Analyses pathographiques de Vincent Van Gogh et portée de leurs conclusions. Journal of disability and medico-pedagogy, 19, 10-13.

Szondi, L. (1963). Schicksalsanalytische Therapie. Bern: Hans Huber.

Tralbaut, M. E. (1969). Vincent Van Gogh. New York: Mac-Millan.

Victoria, M. (1967). Psicografía de Van Gogh. Revista de NeuroPsiquiatría, XXX, 3, 219-246.

Wallace, R. (1969). The world of Van Gogh. New York: Time–Life Books.

Weber, M. (2005). Vincent Van Gogh était-il épileptique? Could Vincent Van Gogh possibly be epileptic? Épilepsies, 17 (4), 258-62.

Westerman Holstijn, A. J. (1951). The psychological development of Vincent Van Gogh. American Imago, 8, 239-273.

Yasuda, K. (1979). Was van Gogh suffering from Ménière’s disease?

Otologia, 25, 1427-1439.

Nortasun nar­tzisistaren nahastea eta Salvador Dalí Joana Esteve Okariz, Mikel Haranburu Oiharbide, Nekane Balluerka Lasa, Arant­ xa Gorostiaga Manterola eta Marian Soroa Udabe1 EHU*

(Narcissistic personality disorder and Salvador Dalí) Abstract The aim of this paper is to describe the narcissistic disorder of personality and to analyze the psychological profile of Salvador Dalí. At the beginning of the article we have described the traits of people who have a narcissistic disorder.

They have grandiose fantasies of fame and use strategies to distort and deny the information that goes against their image of perfection. Narcissists believe they are admired and accepted by their skills and special qualities, and will be rejected if they exhibit normal traits. Their concern is to achieve success in the professional and emotional field. They think they are special and unique, they are not like others and they deserve a special treatment. They think the rules are made for normal people and they are an exception. They manipulate others to achieve their goals. From the emotional point of view, they show no empathy. After analyzing the profile of narcissistic disorder, we have studied the causes and factors of its development and we have exposed the criteria for the differential diagnosis of narcissistic disorder. Finally, we have analyzed the personality of Salvador Dali, relevant surrealist artist, who might have suffered from this disorder. We have provided information to know the biography of the painter and we have finished with the description of his psychological profile.

Keywords: personality, disorder, narcissistic, Dalí

Sarrera Artikulu honen helburua Nortasun Nar­tzisistaren Nahastea deskriba­tzea eta Salvador Daliren profil nar­tzisista azter­tzea da. Lanaren hasieran Nahaste Nar­ 1 Eskerrak eman nahi dizkiegu artikulua zuzen­tzeko gomendioak eman dizkiguten bi zuzen­ tzaileei. * Lehenengo lau autoreak Psikologia Fakultatekoak dira; azkenekoa, Donostiako Irakasleen Uniber­tsitate Eskolakoa. Mikel Haranburu ILCLIko ikerlari ere bada.

gogoa,

10 (1&2): 87-114, 2010

88

Joana Esteve, Mikel Haranburu, Nekane Balluerka, Arantxa Gorostiaga eta Marian Soroa

tzisista duten per­tsonen bereizgarriak deskribatuko ditugu. Arrakastaren eta ospearen fantasia handiak dituzte eta beren buruaren irudi perfektuaren kontra doan informazioa distor­tsiona­tzeko edo uka­tzeko estrategiak erabiliko dituzte.

Nar­tzisistei irudi­tzen zaie beren trebetasun eta kualitate bereziengatik direla mire­tsiak eta onartuak, eta baztertuak izango direla bereizgarri normalak ager­ tzen dituztenean. Arrakasta da kezka­tzen dituena, profesioaren eta maitasunaren arloan. Bakarrak eta bereziak direla, salbuespen direla, besteak ez bezalakoak direla edo besteek baino gehiago merezi dutela uste izaten dute. Nar­tzisistek pen­tsa­tzen dute arauak jende arruntaren­tzat eginak daudela eta beraiei ez zaizkiela aplikatu behar. Beren helburuak lor­tzeko besteak erabil­tzea da nar­ tzisistaren jarduera nagusia. Afektibitateari dagokionez, besteenganako inolako enpatiarik ez dute ager­tzen eta ez dira harreman intimoetarako gai. Nortasun Nar­tzisistaren Nahastearen profila deskribatu ondoren, nahaste horren garapenean eragina duten zergati eta faktoreak arakatu ditugu eta diagnostiko diferen­ tziala egiteko irizpideak agertu ditugu. Azkenik, Salvador Dalí artista surrealista ezagunaren nortasuna aztertu dugu, nahaste nar­tzisista jasan zuela pen­tsa baitaiteke. Margolari horren biografia ezagu­tzeko datuak eman ditugu, eta berorren profil psikologikoaren deskribapenarekin amaitu dugu.

Nortasun Nar­tzisistaren Nahastea duten per­tsonen deskribapena Per­tsona nar­tzisistak handi­tzat eta berezi­tzat dauka bere burua, gainbaloratu egiten du bere garran­tzia, puztu egiten ditu bere lorpen eta trebetasunak, handitasunezko fantasiak edo jokabideak ditu eta perfektua dela uste du. Bere perfekzio eta handitasun i­txura manten­tzeko gezurrak esaten ditu.

Harroa da eta bere i­txura fisikoaz eta jan­tziez kezkatua ager­tzen da sarritan, bestelako i­txura eman nahi duenean ere. Denbora eta energia asko eskain­ tzen dio besteen arreta erakar­tzeari. Izan ere, besteek zer iri­tzi duten berari buruz, miresten duten ala ez, horrek biziki kezka­tzen du per­tsona nar­tzisista.

Nar­tzisista egozentrikoa izaten da. Besteenganako inolako enpatiarik ez du ager­tzen. Haienganako sinpatia ager­tzen duenean, bere helburuak lor­tzeko izaten da. Bere premiek dute lehentasuna besteen premien gainetik eta ez du e­tsi­tzen bere helburuak lortu arte. Besteekiko gehiagotasun sentimenduak ditu. Besteak bere probe­txuan ustia­tzen ditu eta horretan inolako prin­tzipiorik ez du ager­tzen: besteak ezagu­tzen saia­tzen da, hobeto manipulatu ahal izateko. Bere familiako kideak ere ez dira horren­tzat amets, sentimendu eta proiek­ tu bereziak dituzten per­tsonak. Besteak berarengatik sakrifika­tzea normala irudi­tzen zaio, baina berak besteengatik beste horrenbeste egiteko premiarik ez du senti­tzen. Mespre­txua adierazten du bere bikotekidearekiko. Nar­

Nortasun nartzisistaren nahastea eta Salvador Dalí

89

tzisistarekin harremanak dituena mendeko nortasuna duena izaten da sarritan (Millon eta Davis 1998, 2000). Nagusitasun-mendetasun dinamikaren barruan, rol osagarriak bete­tzen dituzte nar­tzisistak eta mendekoak.

Bakarra eta berezia dela, salbuespen dela, besteak ez bezalakoa dela edo besteek baino gehiago merezi duela uste izaten du nar­tzisistak: «Berezia naizenez, abantailak izateko eskubidea dut». Nar­tzisista pribilegiatua senti­tzen da eta fabore espezialak merezi dituela pen­tsa­tzen du, trukean ezer eskaini gabe. Horregatik, haserretu egiten da espero dituen abantailak ematen ez zaizkionean.

Arauak jende arruntaren­tzat jarri direla eta berari ezin dakizkiokeela aplika pen­ tsa­tzen du, batez ere moralitate ahula duen nar­tzisistak. Adibidez, per­tsona mota honek pen­tsa dezake ez lukeela besteek bezala ilaran zain egon behar.

Salbuespen­tzat du bere burua eta arau sozialak hausten ditu. Ez zaio irudi­tzen per­tsona arrunta denik eta jende ospe­tsuaren lagunartea bila­tzen du.

Nar­tzisistak besteen onarpenaren eta mirespenaren behar handia du.

Handinahia da, «Nobel Sariaren Konplexua» du (Tartakoff 1966). Per­tsona nar­tzisistarekin harreman onak eduki nahi dituenak haren izaera eta lorpenen­ gatik liluratua dagoela adierazi behar dio. Bere irudi puztua elika­tzen dutenekiko lilura du. Solaskideen arreta-gune eta elkarrizketaren ardatz izatea gusta­ tzen zaio eta zauritua senti­tzen da bere balio handia ezagu­tzen ez dutenean.

Beste guztiek berak duen ikuspegi bera izan behar dutela eta besteak bere desirak bete­tzeko daudela pen­tsa­tzen du. Besteen kritika jaso­tzean, amorrua, lo­tsa eta beherapena senti­tzen ditu nar­tzisistak, baina sentimendu horiek gorde egiten ditu, axola ez zaiolako i­txurak eginez. Horregatik, nar­tzisistaren harreman sozialak ez dira iraunkorrak izaten. Bere premiak asebeteko dituzten lagunak nahi izaten ditu.

Per­tsona nar­tzisistaren ondoan dagoena hasieran liluratua geldi­tzen da haren handitasunagatik, baina laster ikusle soil izatera muga­tzen da. Nar­ tzisistak ezar­tzen dizkion sentimenduetatik at ezin du ezer sentitu. Laudorioen jokoan dabilen bitartean, liluragarri izatearen fantasia manten­tzen du nar­ tzisistarekin harremanean dagoenak. Baina, fantasia horrek porrot egiten du destainak hasten direnean.

Harreman afektiboetan, bere autoestimua indar­tzeko objektu­tzat har­tzen du nar­tzisistak bikotekidea. Ba­tzuetan aurpegi maitekorra, jarrera seduzi­ tzailea, duintasun eta i­txurakeriazko konfian­tza ager di­tzake nar­tzisistak, eta horrela hainbat per­tsona erakarri eta a­tzipetu di­tzake, edo konkista sexual asko egin di­tzake, harreman sozialetako arauak batere errespetatu gabe, baina seduzi­tzaile i­txuraren a­tzean besteez ardura­tzen ez den portaera, besteak eskrupulu gabe ustia­tzen dituena gorde­tzen da.

Nar­tzisista konpen­tsa­tzaileak ahultasuna eta segurtasuna falta senti­tzen ditu sakonean. Txikitako gabeziak eta barrengo hu­tsunea estal­tzeko besteen

90

Joana Esteve, Mikel Haranburu, Nekane Balluerka, Arantxa Gorostiaga eta Marian Soroa

ezagu­tza bila­tzen du, horretarako izugarrizko arrakasten berri eman behar badu ere. Lo­tsa senti­tzera hel daiteke, oso sentibera baita besteen onarpen eta kritikarekiko. Sakonean badaki ager­tzen duena i­txura hu­tsa dela.

Besteen arrakastei bekai­tzez begira­tzen die nar­tzisistak. Berak baino ondasun gehiago eta arrakasta handiagoa dutenengana bekaizkeriazko sentimendu kronikoa ager­tzen du, eta besteak beraren bekaizti direla uste izaten du. Kontuz ibili behar da per­tsona nar­tzisistari norbere lorpenen eta pribilegioen berri ematerakoan. Nar­tzisistak uste du besteek baino gehiago merezi duela, eta zuzengabekeria irudituko zaio besteek pribilegioak izan eta berak ez jaso­tzea.

Estilo kognitiboari dagokionez, nar­tzisistak joera nabarmena du bere burua besteekin aldera­tzeko; joera du bere burua handiago edo txikiago, indar­tsuago edo ahulago, bereziago edo arruntago, ederrago edo i­tsusiago, abera­tsago edo txiroago­tzat har­tzeko. Informazioa prozesa­tzeko modu dikotomiko edo manikeoa du. Ez ditu erabil­tzen ebaluazio-irizpide konplexuak.

Bere gu­txiagotasun sentimenduei aurre egiteko prestatua dago nar­tzisista.

Zergati-egozpenak egiteko estilo berezia erabil­tzen du nar­tzisistak: barne faktoreei eta faktore iraunkorrei egozten dizkie gertaera positiboak, eta kanpo faktoreei eta faktore iragankorrei, gertaera negatiboak (Ladd, Welsh, Vitulli, Labbe eta Law 1997).

Nar­tzisistak ager­tzen dituen pen­tsamendu automatikoak horrelakoak izaten dira: «Per­tsona berezia naiz», «Goragoko mailako per­tsona naiz eta besteen tratu berezia jaso­tzeko eskubidea dut», «Nire merituengatik besteen ezagu­tza, laudorioa eta mirespena jaso behar nituzke», «Besteen eginkizuna nire premiak asebete­tzea da», «Beste per­tsonek ez dute merezi jaso­tzen duten mirespenik eta aberastasunik», «Nire premiak besteen premien gainetik daude», «Ni bezain argiak direnek bakarrik uler­tzen naute», «Gauza handiak i­txaroteko arrazoi guztiak ditut».

Per­tsona nar­tzisistak hasiera batean per­tsona interesgarriaren i­txura eman dezake, beren buruan duen konfian­tzagatik. En­tzulearen interesari entusiasmoz eran­tzun diezaioke hasieran, baina en­tzulea ez zaio interesa­tzen. Harremanen hasieran interesgarria badirudi ere, eta lehen kontaktua ezar­tzen ona bada ere, lagunekiko harremanetan porrot egiten du nar­tzisistak, interesa­tzen zaion gauza bakarra bere buruaz eta bere proiektuez hitz egitea baita. Ondorioz, afektibitateari dagokionez, ez da harreman intimoetarako gai, intimitateak botere ilusioa eta estatus diferen­tziak gaindi­tzea eska­tzen baitu. Intimitatea ekidin egiten du, ezin baitu agertu beldurrik, tristurarik edo bereizgarri negatiborik.

Autoestimu altuaren i­txurak ematen ditu, eta erreakzio emozional borti­ tzak (haserrea, amorrua) izaten ditu bere auto-irudia eraso dutela senti­tzen duenean. Mindu egiten da norbaitek kritika­tzen duenean, eta amorru bizia

Nortasun nartzisistaren nahastea eta Salvador Dalí

91

senti dezake kritikatu dutenen kontra. Nar­tzisistak badu besteak kritika­tzeko eskubidea, baina besteek ez dute bera kritika­tzeko eskubiderik. Kritiken ondorioz depresio-aldiak ere izan di­tzake. Euforia eta handitasunezko fantasien ondoren depresioa, herstura eta sexu-inpoten­tzia ager­tzen dira sarritan nar­ tzisistarengan. Porrotak, gaixotasuna eta zahar­tzaroa nekez eta gaizki jasaten ditu. Horregatik, nar­tzisista bati kritika egin behar dionak, haren jokaera konkretuak kritikatu behar ditu, eta ez ditu egin behar kritika orokorregiak.

Gainera, kritikekin batera konplimenduak eta laudorioak ere egin behar zaizkio.

Nar­tzisistari irudi­tzen zaio bere trebetasun eta kualitate bereziengatik dela mire­tsia eta onartua, eta baztertua izango dela bereizgarri normalak ager­tzen dituenean. Arrakasta da kezka­tzen duena, bai profesioaren bai maitasunaren arloan. Arrakastaren eta ospearen fantasia handiak ditu. Bere buruaren irudi ideala edukita, irudi horrekin bat ez datozen datuak distor­tsionatu egiten ditu. Nar­tzisistak bere buruarekiko duen irudi puztua zauri­tzen bada, haren autoestimua jai­tsi egiten da eta egonezina sor­tzen dio. Egoera hori gaindi­ tzeko drogak kon­tsumi­tzera jo­tzen du sarritan. Drogei esker erreala ez den mundu batean babesten da, eta botere­tsu eta garran­tzi­tsu senti daiteke berriro.

Baina, idealari jar­tzen zaion edozein mugak lausotu egiten du perfek­ zioaren ideala eta hu­tsune sentimendua sorrarazten du nar­tzisistarengan.

Nar­tzisistaren arrakasta-fantasiek haren bizi­tza afektibo urria gorde­tzen dute.

Hala ere, arazoak dituztenik ez du onartu nahi izaten. Benetan dena ukatu egiten du eta bere buruaren irudi gainbaloratua miresten du. Sufritu izan dituen traumak eta tristurazko sentimenduak albora u­tzi eta berezia eta perfektua dela sinesten jarraitu nahi du. Baina, sakonean hor diraute gu­txiagotasun sentimendu inkon­tzienteek.

Horrela, nar­tzisistak sarritan txandaka­tzen ditu garran­tzi­tsua delako sentipena eta duingabe delako sentipena. Espero duen onarpen maila lor­tzen ez badu, besteek hu­tsegile­tzat hartuko dutela uste izan lezake. Espero zuen arrakastaren aitorpena lor­tzen badu, berriz, bere lorpena iruzurra izan dela senti lezake, eta ez da gai izango bere benetako arrakasta goza­tzeko. Autoestimu ahula ager­tzen du ia beti. Gauzak egiteko duen moduarekiko besteen iri­tziaz kezkaturik ager­tzen da, besteen etengabeko begirune eta gorespenaren beharra baitu. Bizi­tza osoan ibil daiteke lausengu bila.

Kultura mota eta nar­tzisismoa Maslowren hierarkiako goi-mailako beharren asebete­tzearekin loturik dago nar­tzisismoa. Behe mailako premiak asebeteak daudenean, autorrealiza-

92

Joana Esteve, Mikel Haranburu, Nekane Balluerka, Arantxa Gorostiaga eta Marian Soroa

zio bilaketa iragaten da lehen mailara. Bilaketa horrekin erlazionatuta dago Nortasun Nar­tzisistaren patologia. Nar­tzisismoaren arriskua are handiagoa da, norbere ongizatea azpimarra­tzen duten kultura indibidualistetan. Gizonezkoengan emakumeengan baino hedatuago dago (Rienzi, Forquera eta Hitchcock 1995), eta lanbide «errespetagarrietako» per­tsonetan hedatuago, besteetan baino.

Beren buruan uste ona izateak gizartekoi bihur­tzen du jendea, baina uste onegiak harro bihur­tzen du. Estilo nar­tzisista duenak modu ez-errealistan gora­tzen ditu bere gaitasunak, eta konfian­tza senti­tzen du bere buruan, guztiahaltasuna baino gehiago. Baina, nortasun nar­tzisista duenak bere garran­tziaren gehiegizko zen­tzua du, mugagabeko arrakasten fantasiarekin batera.

Mendebaldeko gaurko giro kulturalak banakoen identitatea, arrakasta eta edertasuna azpimarra­tzen ditu, taldeko identitatearen aurretik. Kultura kolektibistetan Niaren mugak iragazkorrak dira, norberaren garapena taldeko beste kideen garapenari estuki lotua baitago. Mendebaldeko kultura indibidualistetako per­tsonek beren buruarekiko estimu handia ager­tzen dute eta beren nar­tzisismoaren­tzat ezinbestekoak dira banakako lorpenak. Kultura kolektibistetan, berriz, norbere lorpenak taldearen sostenguari egozten zaizkio.

Maiztasuna DSM-IV-TRaren (APA 2000) arabera, %1 baino gu­txiagoko maiztasuna du nahaste nar­tzisistak populazio orokorrean, eta %2tik %16ra bitartekoa, populazio klinikoan. Zimmerman eta Coryellek (1990) %0,4ko maiztasuna aurkitu zuten populazio orokorrean. Nahaste hau dutenen %50-75 gizonezkoak dira, behar bada hauek premia handiagoa dutelako beren premiak asebete­tzeko besteak bitarteko moduan erabil­tzeko (Tschanz, Morf eta Turner 1998).

Badirudi gaur egun iraganean baino maiztasun gehiago duela Nortasuna Nar­tzisistaren Nahasteak, baina datu horrek zerikusia eduki dezake nahaste horri buruz gaur egun interes profesional handiagoa egotearekin.

Etiologia Nar­tzisismoaren azterketa etiologikoa egitean, honako ikuspegi hauek har­tzen ditugu kontuan: ikuspegi psikoanalitikoa, per­tsonarteko ikuspegia, ikuspegi kognitiboa eta ikuspegi biopsikosozial ebolutiboa.

Nortasun nartzisistaren nahastea eta Salvador Dalí

93

Ikuspegi psikoanalitikoak bulkada eta indar inkon­tziente eta kon­tzienteen arteko gatazka eta elkarreraginaren ondorio moduan azter­tzen du gizakiaren portaera eta fun­tzionamendua eta ekarpen handia egin dio nar­tzisismoaren etiologiaren azterketari: — Freuden (1914) arabera, bere buruarengan libido gehiegi inberti­tzen du nar­tzisistak. Nar­tzisistari irudi­tzen zaio ni idealaren gauza­tzea edo hezurmami­ tzea dela, mundu guztiak mire­tsi beharreko existen­tzia bete bat bizi duela, besteen beharrik ez duela, besteen beharra izateak osoa eta betea ez izatea esan nahi duela.

Gurasoek haurra gehiegi balora­tzetik etor daiteke nar­tzisismoa Freuden­tzat.

Guraso ba­tzuek Jainkoaren erregalia­tzat har­tzen dituzte beren haurrak. Horrelakoetan, haurrari perfekzio mota guztiak egozten dizkiote gurasoek, behaketa objektiboak egiazta­tzen ez dituenak. Gurasoek kualitate mugagabeez hornituta ikusten dituzte beren haurrak, eta beren kualitateengatik maite dituztela sinestarazten diete. Haurra izaki perfektu­tzat har­tzen dute eta onartua izateko ezer egin beharrik ez duela pen­tsa­tzen dute. Modu horretara ohitutako haurrak, besteak manipula­tzen ikasten du, haiengandik behar duen arreta lor­tzeko.

Nar­tzisismo primarioa eta sekundarioa bereizten zituen Freudek. Nar­ tzisismo primarioa Nia eratu baino lehen gerta­tzen da eta kanpoko munduarekiko harremanik eza adierazten du. Amaren sabelean dagoen haurrak libido guztia beregan kokatua dauka. Nia eta Zera bereizi gabe dauzka, ingurunearekin harremanik ez du eta amodio-objektu bakarra bere burua du; kanpoko objektuak aukeratu aurretik, eta libidoa kanpoko objektuetan jarri aurretik gerta­tzen da. Nar­tzisismo sekundarioan norbere Niarengana i­tzul­tzen da objektuetan kokatua zegoen libidoa; besteekin identifikatuz gerta­tzen den Niaren eraketa prozesuarekin lotua dago.

— Fenichel (1945): nar­tzisistak lorpenak behar ditu, bat bestearen a­tzetik, baina ez du benetako asebete­tzerik lor­tzen. Lortu nahi duena sakoneko hu­ tsune sentipena estal­tzea da. Ez du bere benetako balioan sinesten eta eduki dezakeen arrakastak une batez bakarrik asebete­tzen du.

— Stoneren­tzat (1993) nar­tzisismoa gerta daiteke, gurasoek haurrak gehiegi baloratu dituztelako edo gurasoak haurrez axolatu ez direlako. Lehen kasuan, egiatan dena baino hobe­tzat har­tzen du bere burua haurrak. Bigarren kasuan, bere burua ez du balora­tzen eta balio gabezia hori konpen­tsa­tzen saia­ tzen da.

Per­tsonarteko ikuspegiak bere jatorrian erlazio handia eduki du harreman objektalen ikuspegi psikoanalitikoarekin, baina gerora per­tsonarteko komunikazioan mezuaren igorleak eta mezuaren har­tzaileak duten elkarreraginean zentratu da. Nar­tzisismoaren azterketan arreta handia jarri dute ikuspegi honetako autoreek:

94

Joana Esteve, Mikel Haranburu, Nekane Balluerka, Arantxa Gorostiaga eta Marian Soroa

— Karen Horney (1939): nar­tzisismoa norberaren gora­tzea da, halako «inflazio ekonomiko» baten an­tzekoa. Esate baterako, dituenak baino balio handiagoak egozten dizkiote gurasoek haurrari, eta ez dituen balio ba­ tzuengatik miresten dute edo maite dute. Edo haurrak gurasoen onarpena eta maitasuna espero ditu, ez dituen balio ba­tzuetan oinarrituta. Norberarenganako amodio eta lilura moduan ager­tzen da, baina oinarri egokirik ez du.

Nar­tzisisten propor­tzio handia seme bakarrek edo familiako seme zaharrenek osa­tzen dute (Akhtar 1989). Izan daiteke seme bakarrek edo lehen jaioek gurasoen barne-herstura gehiago jasan dutelako edo gurasoek errealak ez diren i­txaropenak jarri dituztelako haiengan. Beren aspirazioak semearengan edo alabarengan proiekta­tzen dituzte gurasoek, eta seme-alabak ez dira senti­ tzen direnagatik maitatuak, gurasoen irudimenean dituzten kualitateengatik baizik.

Gurasoak denerako prest daude beren seme-alabengatik, eta hauek prestutasun bera espero dezakete beste per­tsonengandik ere. Arreta hori merezi dutela pen­tsa­tzera hel daitezke. Besteak ustia­tzen eta morroi edo neskame­tzat har­tzen eta haiek manipula­tzen ikas dezakete.

— Kernberg (1975, 1984): nar­tzisismo normalean libidoa norberarengan inberti­tzen da. Norbere burua libidoz karga­tzeko, norberaren irudi positibo eta negatiboak integratu behar dira. Ni integratua libidoz karga­tzetik dator autoestimua. Baina, Ni integraturik ez dagoenean, Niaren egoera kontraesankorrak atera­tzen dira, mugako nortasunetan gerta­tzen den moduan.

Norbere buruaren garapenaren prozesuan interferen­tzia larriak gerta­tzean ager­tzen da nar­tzisismo patologikoa. Haurra txikia zenean ez zuen jaso amaren eran­tzun enpatikorik. Nar­tzisisten amak ez dira afektiboki maitekorrak izaten, eta horrek haserrea sor­tzen du haurrarengan. Nar­tzisistak gabezia emozionala bizi izan du, ama beraz axolatu ez delako. Axolagabekeriazko giro horretan, defen­tsa mekanismo nar­tzisistak gara­tzen ditu haurrak; amak balora­ tzen dituen alderdi ba­tzuetan babesten da haurra; zerbait berezia izatearen ideia gara­tzen da haurrarengan, talentu bereziren batean oinarrituta. Nar­ tzisistak, haurretan, talentu bereziren bat sarritan eduki du. Defen­tsa moduan, self patologiko puztu bat eraiki­tzen du, alderdi positibo guztiak bil­tzen dituena. Defen­tsa mota horrek ahultasun handia gorde­tzen du, autoirudi puztua lehertu baitaiteke. Objektuarekiko harremana ukitua gerta­tzen da: ez dago norberaren eta objektuaren arteko erlaziorik; dagoen harremana, norbera primitibo puztuaren eta berorrek objektuetan egiten duen proiekzioaren artekoa lotura sinbiotikoa da.

Nortasun Nar­tzisistaren Nahastearen hainbat bereizgarri deskribatu badira ere (Cain, Pincus eta Ansell 2008), bereizgarri horiek guztiak bi eredu hauetan laburbil daitezke: handitasunean oinarritutako nar­tzisismoa eta zaurgarritasunean oinarritutakoa. Handitasunean oinarritutako nar­tzisis­

Nortasun nartzisistaren nahastea eta Salvador Dalí

95

moak handiustea, eskrupulurik eza, exhibizionismoa, berekoikeria, harrotasuna, fanatismoa edo besteak manipulatu nahia ager di­tzake. Zaurgarritasunean oinarritutakoak masokismoa, herabetasuna, lo­tsa, bere buruarengan konfian­tza falta edo gehiegi zelata­tzea ager di­tzake. Nar­tzisismoaren bigarren aurpegi hau da, adibidez, Kernbergek azpimarra­tzen duena; DSM-IVTRak, aldiz, handitasun alderdia azpimarra­tzen du.

Kernbergen iri­tziz, nar­tzisismoaren jatorrian guraso ho­tzak, axolagabeak eta erasokorrak aurkitu izan dira, gehienetan. Nar­tzisistaren Ni puztuaren a­tzean, besteen onarpenaren premia handia gorde­tzen da. Benetako Nia babesteko handitasun sentimendua gara­tzen du. Handitasun sentimendu horren a­tzean gorde­tzen da haurraren benetako Nia. Benetako Ni horrek bekaitz, beldur eta amorruzko sentimenduak bizi ditu. Azaleko emozioak eta enpatia maila eskasa ager­tzen ditu. Besteak ustia­tzen ditu. Alde horretatik, per­tsonarteko esperien­tzietatik eratorritako errepresentazioak integra­tzen dituen identitatea da nar­tzisismoa. Zeinu positibo eta negatiboko esperien­ tzia afektiboak batera­tzen dituen egituraketa mentala. Nar­tzisistak ezin izan ditu integratu bere barne-munduan errepresentazio positiboak eta negatiboak. Maitasunaren eta gorrotoaren arteko gatazka handia bizi du.

Idealak eta debekuak integratuko dituen Superniaren eraketan porrota gerta­tzen da. Hausturen aurrean modu beldurgarrian joka­tzen duen Supernia ager­tzen da nar­tzisistarengan. Autoirudia eta Niaren ideala fusionatu eta handitasun edo guztiahaltasun sentimendua ager­tzen da. Beste ideala eta autoirudia fusionatu eta besteen onarpenaren premia ager­tzen da. Bera miresten eta gur­tzen duen per­tsona da beste ideala; munduaren erdigunea dela sinestarazten dio nar­tzisistari. Beste ideala eta norbera ideala nahasturik daude eta besteek ere perfektuak izan behar dute, norberak bezala. Perfektua ez den bestea mespre­txatu egiten da. Haurrak haserrea eta erasokortasun ezkutua ager­tzen ditu maitasun baldin­tza gabea ematen ez dioten gurasoekiko. Handitasun sentimendua konpen­tsaziozkoa izaten denez, per­tsona nar­tzisistak oso sentibera ager­tzen dira besteen kritikekiko.

Kasu ba­tzuetan, gurasoek gehiegi babestu dute haurra, eta honek ez du ikasten frustrazio eta porrot egoerei aurre egiten. Gainera, per­tsona berezia, bakarra eta ezin hobea dela sinistera hel liteke horrelako gurasoekin, edozein dela ere bere jokabidea.

— Kohut (1966, 1971): garapena geldi­tzearen edo garapenean a­tzerakada egitearen ondorena da nar­tzisismoa. Libidoaren garapena ez doa bereizi gabea den libidotik autoerotismora, hortik nar­tzisismora, eta nar­tzisismotik amodio objektalera. Ez dira behar moduan integra­tzen norbere buruaren handitasuna eta gurasoen irudi idealizatua. Bere handitasun sentimenduak edo gurasoen botere harrigarrien sentimenduak zapuztean, dezepzio horiek gainditu egin behar ditu. Bazter­tzeak edo zapuzteak lehen estadioetan gerta­

96

Joana Esteve, Mikel Haranburu, Nekane Balluerka, Arantxa Gorostiaga eta Marian Soroa

tzen badira, mugako patologiak edo patologia psikotikoak agertuko dira. Geroagoko estadioetan gerta­tzen badira, zapuzteak norbere handitasuna uki dezake (nar­tzisismoa) edo gurasoen idealizazioa uki dezake (depresioa edo hustasun sentimendua).

Kohutek bi transferen­tzia mota bereizten ditu terapia analitikoan: idealiza­ tzailea eta ispilukoa. Lehenengoan, objektu guztiahal­tsu bati a­txikiz lor­tzen du subjektuak oreka. Bigarrengoan, norberatasuna sor­tzen da, norberarengan jar­tzen da boterea eta gu­txie­tsi egiten dira besteak. Nar­tzisismo patologikoa noiz gerta­tzen da? Nortasunaren zati diren «norbera handia» eta «gurasoen irudi idealizatua» egoki integraturik ez daudenean. Norberaren garapena gelditu egiten da, haurraren txikitako ni puztuak helduaren pen­tsamenduak igurzten ditu. Garapenean gerta­tzen den geldialdi hau zeri zor zaio? Amak haurra emozionalki ez sendotu izanari edo haurrari bere mugak onar­tzen iraka­tsi ez izanari.

Lehen mailako nar­tzisismoaren garaian haurrak ez du bere buruaren izaera berezitua ezagu­tzen. Laster autokon­tzeptu puztua eta guztiahal­tsua agertuko da, beste per­tsona idealizatuekin elkartuta. Beste horiek norberaren luzapen moduan har­tzen dira, eta ez objektu diferen­tziatu moduan. Etapa hori gaindi­tzeko, norberaren irudi integratua eta segurua eratu behar du, identifikazio edo barnera­tze egokien bidez. Barnera­tze horri esker kanpoko objektu independenteekin harremana eduki ahal izango du.

— Benjamin (1993): nar­tzisista oso sentikorra eta zaurgarria da besteen kritikekiko; maitasun behar handia du eta baldin­tza gabeko maitasuna espero du. Txikia zenean bere eskaera guztiak ase dituzte gurasoek, eta handi­ tzean, nahi duen guztia jaso­tzen jarraituko duela pen­tsa­tzen du, merezi duela irudi­tzen bai­tzaio. Familia normaletan, haurrak handi­tzen doazen neurrian, diziplina arauak jar­tzen dituzte gurasoek, eta diziplinaren bidez haurrak kontura­tzen dira beren ekin­tzek eragina dutela besteengan eta beste per­tsonek ere beren premiak eta interesak dituztela. Baina, nar­tzisistaren gurasoek ez dute mugarik jar­tzen, eta ez diote haurrari ematen bere jokabideak gurasoengan duen eraginaren berri. Horrelako seinalerik gabe, haurrak egozentrismo nabarmena gara­tzen du, bestearekiko inolako kon­tsideraziorik ez duena. Gurasoek gehiegi miresten dute haurra eta hu­tsegiterik ez diote onar­ tzen. Haurrak perfektua izan behar du eta perfektua delako maite dute gurasoek.

Ikuspegi kognitiboaren arabera, nar­tzisistak bere buruaz eta munduaz eskema disfun­tzionalak ditu. Eskema horiek ingurukoengandik jasotako mezuen bidez gara­tzen dira. Ingurukoengandik jasotako lausenguei eta onarpenari esker, berezia dela pen­tsa­tzen du nar­tzisistak, eta horregatik besteen mirespena eta begirunea espero ditu. Etorkizun idealizatu bat proiekta­tzen du nar­ tzisistak, mugagabeko arrakastaren fantasian oinarrituta. Horrela, fantasiak

Nortasun nartzisistaren nahastea eta Salvador Dalí

97

errealitateari gain har­tzen dionean, guztiahaltasun sentimendua nagusi­tzen da nar­tzisistarengan. Berezia izatearen ustea etor liteke gabezia, bazterketa edo mugen esperien­tziatik ere. Esperien­tzia positibo edo negatiboengatik, besteengandik ezberdina senti­tzen da, eta berezitasun hori gehiegizko emozio erreakzioekin elkar­tzen da. Adibidez, sarritan gertatu izan da amaren inguruko per­tsona esangura­tsu bat hil­tzea eta haren tokia nar­tzisista izango den haurrak har­tzea (ikus Salvador Dalíren kasua). Haur hori «berezia» izango dela pen­tsa­tzeko joera izaten du amak. Ongi eba­tzi gabeko dolua dela eta, amak ez du bere fun­tzioa ongi bete­tzen (Volkan 1981). Beste ba­tzuek garran­tzi handiagoa eman diote aitaren absen­tziari edo gabeziari, eta aitak ama sostengatu ez izanari (Gagan, Cupoli eta Watkins 1984).

Ikuspegi biopsikosozial ebolutiboaren (Millon eta Davis 1998, 2000) arabera, gurasoek haurra gehiegi baloratu dutelako gerta­tzen da nar­tzisismoa. Gurasoek haurra gehiegi miresten dute eta haren balioa gehiegi puzten dute. Nar­ tzisistak pasiboki joka­tzen du sarritan eta ingurunera modu erosoan egoki­tzen saia­tzen da, ingurune hori aktiboki alda­tzen baino gehiago. Gurasoek gehiegi baloratu dute eta baldin­tza gabeko laudorioak eskaini dizkiote. Mire­tsia izateko den modukoa izatea nahikoa duela eta meritu berezirik egin beharrik ez duela pen­tsa­tzen du. Haurrak bere buruaren irudi puztu bat barneratu du, kanpoko errealitateak ematen duen feedbacka kontuan hartu gabe. Kanpoko ebaluazio negatibotik babestu egiten dute gurasoek haur nar­tzisista eta, ondorioz, nar­tzisistak kritikekiko gehiegizko sentiberatasuna ager­tzen du. Nar­ tzisista ez dago lorpenak izatera motibatua, lorpenik gabe ere baloratua delako.

Diagnosi diferen­tziala Nortasun Nar­tzisistaren Nahastea askotan ager­tzen da Mugako Nortasunaren Nahastearekin, Nortasun Histrionikoaren Nahastearekin, Nortasun Antisozialaren Nahastearekin edo Nortasun Paranoidearen Nahastearekin batera, eta kasu hauetan komorbilitateen diagnosiak ere egin behar dira.

Mugako Nortasunaren Nahastea dutenek eta Nortasun Nar­tzisista Nahastea dutenek (ikus 1. taula) ezinegon afektiboa eta per­tsonarteko harremanen nahasteak dituzte. Inpul­tsibotasuna bietan ager­tzen da, baina modu ezberdinean. Identitate-nahastea, bere burua zauri­tzea, buru-hilketa saioak, hu­tsune sentimendua eta haserrea mugako nortasuna dutenengan ager­tzen dira, baina ez nar­tzisistengan. Aldiz, handitasun sentimenduak, harrokeria, bakarra edo berezia delako sentimendua eta mirespen-beharra nar­tzisistengan ager­tzen dira, baina ez Mugako Nortasunaren Nahastea dutenengan. Nortasun Nar­ tzisistaren Nahastea duen subjektuak norberaren irudi egonkorragoa, kohe-

98

Joana Esteve, Mikel Haranburu, Nekane Balluerka, Arantxa Gorostiaga eta Marian Soroa

renteagoa eta positiboagoa azal­tzen du mugako nahastea duenak baino, eta ez da ager­tzen haiek bezain oldarkor eta emotiboa.

1. taula Nortasun Nar­tzisistaren Nahastearen eta Mugako Nortasunaren Nahastearen arteko berdintasunak eta ezberdintasuna Nar­tzisista eta Mugakoaren Mugakoaren bereizgarriak bereizgarriak Ezinegona eta inpul­ tsibotasuna.

Handitasun sentimenduak, Identitate-nahastea, bere harrokeria, bakarra edo burua zauri­tzea, buruberezia izatearen sentimen­ hilketa en­tseguak, hu­tsune dua eta mirespen-premia. sentimendua eta haserrea.

Nar­tzisistaren bereizgarriak

Nar­tzisista eta antisoziala (ikus 2. taula) egozentrikoak dira; beraz, besteek senti­tzen dutenak ez die axola. Gizarte arauekiko duten destainak elkartu egiten ditu nar­tzisista eta antisoziala. Biak balia­tzen dira beste per­tsonez, baina Nortasun Nar­tzisistaren Nahastea duena ez da nahaste antisoziala duena bezain aktiboa eta oldarkorra. Nar­tzisista eguneroko tirabiren gainetik senti­tzen da, eta antisoziala e­tsaiez inguraturiko mundu batean murgildua senti­tzen da.

Nar­tzisistaren jokabideak ez dira irabazi materialei loturiko sentimenduetatik erator­tzen, gaitasunei eta botereari loturiko sentimenduetatik baizik. Antisozialek Superniaren gabezia handiagoa dute nar­tzisistek baino: ez dute erruduntasun sentimendurik eta lege-hauste gehiago egiten dituzte.

Per­tsona bera nar­tzisista eta antisoziala denean, hau da, nar­tzisismoaren egozentrismoa, enpatiarik eza eta gehiagotasun sentimendua antisozialaren inpul­tsibotasunarekin eta jokabide erasokorrarekin batera doazenean, orduan psikopata batekin egiten dugu topo. Ukitu antisoziala duten nar­tzisistek nar­ tzisistaren autokonfian­tza eta antisozialaren jokabide okerra konbina­tzen dituzte. Besteen konfian­tza lortu ondoren, haiek ustia­tzen eta mespre­txa­tzen dituzte. Besteen ongizateak ez die axola. Legearen mugetan joka­tzen dute, debekuak ez baitituzte barneratu. Beren bulkadak asebete­tzera doaz, inolako enpatiarik eta kon­tzien­tziako alhadurarik gabe.

Nar­tzisistaren­tzat, antisozialaren­tzat ez bezala, legeak ez dira txarrak eta zuzengabeak, baina besteek bete­tzeko eginak dira, ez norberak bete­tzeko. Nar­ tzisistak bere promoziorako ustia­tzen ditu besteak, egin behar dutena egiteko.

Antisozialak bere probe­txua bila­tzen du.

Nortasun nartzisistaren nahastea eta Salvador Dalí

99

2. taula Nortasun Nar­tzisistaren Nahastearen eta nahaste antisozialaren arteko berdintasunak eta ezberdintasunak Nar­tzisista eta antisoziala- Antisozialaren bereizgarriak ren bereizgarriak Egozentrikoak dira; besteek senti­tzen dutenak ez die axola. Gizarte arauekiko destaina dute.

Ez dira hain aktibo eta olAktiboak eta oldarkorrak darkorrak. dira.

E­tsaiez inguraturiko munEguneroko tirabiren gainedu batean murgilduak sen­ tik senti­tzen dira. ti­tzen dira.

Nar­tzisistaren jokabideak Nar­tzisistek baino Superez dira irabazi materialei loniaren gabezia handiagoa turiko sentimenduetatik dute: ez dute erruduntaerator­tzen, gaitasunei eta sunik eta lege-hauste gebotereari loturiko sentihiago egiten dituzte. menduetatik baizik.

Nar­tzisistaren egozentrismoa, enpatia gabezia eta gehiagotasun sentimendua + antisozialaren inpul­ tsibotasuna eta jokabide erasokorra = Psikopatia.

Nar­tzisistaren­tzat, antiso­ zialaren­tzat ez bezala, legeak ez dira txarrak eta zuzengabeak, baina besteek bete­tzeko eginak dira, ez norberak bete­tzeko.

Nar­tzisistaren bereizgarriak

Histrionikoak eta nar­tzisistak liluragarriak izaten eta beste per­tsonen arreta-gune izaten saia­tzen dira. Histrionikoak bere barneko hu­tsune sentipena bete nahi izaten du besteen arreta erakarriz. Nar­tzisistak ere barne-hu­tsunea bete nahi izaten du, bere buruaren irudi puztua erabiliz. Nar­tzisistak besteekin harreman gu­txiago du eta besteekiko mendekotasun txikiagoa du; beraz, ez ditu Nortasun Histrionikoaren Nahastea jasaten duenak adina puzten bere emozioak. Histrionikoa gizartekoiagoa eta maitekorragoa da; nar­tzisista, ho­ tzagoa, buru­tsuagoa eta bereziagoa da eta ez du emozioen gehiegizko erakustaldirik egiten, histrionikoak egin ohi duen moduan.

100

Joana Esteve, Mikel Haranburu, Nekane Balluerka, Arantxa Gorostiaga eta Marian Soroa

Nar­tzisistaren eta paranoidearen artean ere bada kidetasunik. Biak ikusten ditugu kezkaz beteak. Nar­tzisistak pen­tsamendu paranoideak izaten ditu, besteak bere talentu berezien kontra daudela uste izaten baitu. Bere handitasun fantasien kontra doan informazioak haserre bizia sor­tzen dio, eta bere autoestimua zauri­tzen duten per­tsonei eraso egiten die. Nar­tzisista kezkatua dago, mugagabeko arrakasta lortu nahi duelako eta bere lurralde-mugak zaindu nahi dituelako. Alde horretatik, nar­tzisistak besteak erakarri egiten ditu, bere liluraren bidez; aldiz, paranoideak besteak uxatu egiten ditu, bere mesfidan­ tzagatik. Nar­tzisista ho­tza eta pausatua da; paranoidea, berriz, haserrekorra da. Nar­tzisistak porrot egiten duenean eta bere autoestimu puztua zula­tzen denean, errua besteei egozteko joera izaten du eta e­tsaiez betetako ingurumenaren kontra defenda­tzen hasten da. Besteak bere distira ezaba­tzen saia­tzen ari direla uste izaten du.

Nortasun Obsesibo-Konpul­tsiboaren Nahastea duenari eta Nar­tzisistari kosta egiten zaie eginkizunak besteen eskuetan uztea, perfekzionistak direlako, baina obsesibo konpul­tsiboa autokritikoagoa eta autoexigenteagoa izan ohi da nar­tzisista baino.

DSM-IV-TRaren I. arda­tzeko nahasteekin batera sarritan gerta­tzen da Nortasun Nar­tzisistaren Nahastea. Horrela, porrot egiten duenean, bere buruarengan konfian­tza gal­tzen du nar­tzisistak eta depresioan murgil daiteke, denbora laburrez bada ere. Era berean, herstura-aldi laburrak izan di­tzake, nahiz eta ez zaion batere gusta­tzen estu dabilela ager­tzea. Nahaste hipokondriakoak ere ager di­tzake, libidoa errepresentazio objektaletatik errepresentazio somatikoetara pasa­tzen denean. Nahaste paranoidea ere ager dezake, eta horrela bizi izandako porrotak arrazionalizatuko ditu.

Nortasun Nar­tzisistaren Nahastea diagnostika­tzeko erabil­tzen diren DSMIV-TRko (APA 2000) irizpideak aurkezten ditugu 3. Taulan: 3. taula Nortasun Nar­tzisistaren Nahastea diagnostika­tzeko DSM-IV-TRak erabil­tzen dituen irizpidea DSM-IV-TR Bere buruaren irudi handi-mandia ager­tzen du sarritan (irudimenean edo jokabidean), besteak liluratu beharra eta enpatia gabezia. Bereizgarri horiek helduaro goiztiarrean hasten dira eta egoera ani­tzetan ager­tzen dira. Item hauetako bost edo gehiago agertu behar ditu (DSM-IV-TR, American Psychiatric Association 2000): • Beren buruaren irudi puztua du (lorpenak eta talentuak puztu egiten ditu adibidez, eta per­tsona gailen moduan ezagutua izatea nahi du, horretarako beharrezkoak diren lorpenik ez badu ere).

• Mugagabeko arrakasta, botere, distira, edertasun eta irudimenezko amodioen fantasiaz kezka­tzen da.

Nortasun nartzisistaren nahastea eta Salvador Dalí

101

• Berezia eta bakarra dela, bereziak direnek bakarrik uler dezaketela, edo bereziak nahiz goi-mailakoak diren per­tsonekin edo erakundeekin bakarrik eduki di­tzakeela harremanak uste du.

• Gehiegizko lilura sortu beharra du.

• Asmo handiegiak ditu. Tratamendu berezia jaso­tzeko arrazoirik gabeko igurikimenak ditu, edo bere igurikimenak automatikoki beteko direla uste du.

• Per­tsonartean ustia­tzailea da: bere helburuak lor­tzeko besteengandik atera­tzen du etekina.

• Enpatiarik ez du: besteen sentimenduekin eta premiekin identifika­tzeko zailtasunak ditu.

• Besteen bekaizti da sarritan edo besteak beraren bekaizti direla uste du.

• Jokabide edo jarrera harroak edo mendera­tzaileak ager­tzen ditu.

Munduko Osasun Elkartearen CIE-10eko (OMS 1992) Nortasun Nar­ tzisistaren Nahastearen irizpideak Amerikako Elkarte Psikiatrikoaren DSM-IVTReko irizpide berak dira, baina CIE-10ak ez du Nortasun Nar­tzisistaren Nahasteen nortasunaren nahasteen artean sailka­tzen; «Nortasunaren beste nahaste espezifikoak» taldean sar­tzen du. Talde horretan nortasunaren nahaste espezifikoen irizpideak bete­tzen ez dituzten nahasteak sar­tzen dira.

Nortasun Nar­tzisistaren Nahastearen bereizgarriak dituen artista: Salvador Dalí Bere koadro surrealistengatik da ezaguna Salvador Dalí Doménech, baina argazkia, zinea, eskultura eta literatura ere landu zituen. Figueresen (Gironan) jaio zen 1904an, bere anaia hil eta handik 9 hilabetera. Aita ideologiaz liberala eta ogibidez notarioa zuen. Ama, berriz, katoliko elizkoia, seme-alabei oso emana, haiengatik edozer egiteko prest zegoena.

Salvador Dalíren anaia zaharra 1901ean jaio eta 1903an hil zen. Hildako anaiak u­tzitako hu­tsunea bete­tzeko etorri zen Dalí eta anaiaren izen bera jarri zioten: Salvador. Bi anaiek antz handia zuten. Bost urte zituela anaiaren hilobira eraman eta haren berraragizta­tzea zela esan zioten. Bizi­tza guztian iruditu zi­tzaion hildako anaiaren kopia zela, nortasun bikia zeukala eta bi Dalí zeudela beregan. Arreba bat ere eduki zuen (Anna Mari), bera baino hiru urte gazteagoa.

Gurasoek laztanez inguratu zuten eta gehiegi babestu zuten Salvador.

Nahi zuen guztia egiten uzten zioten. Esate baterako, edozein tokitan egiten zuen kaka, horregatik errietarik jaso gabe. Munduaren erdigune izaten uzten zioten beti eta izaera nar­tzisista beregana­tzen joan zen. Gurasoek ematen ez

102

Joana Esteve, Mikel Haranburu, Nekane Balluerka, Arantxa Gorostiaga eta Marian Soroa

zioten afektuaren hu­tsunea bere buruari zion maitasunak bete zuen. Nar­ tzisoren mitoa bere identitate bikoi­tzari edo paranoikoari lotua zegoen.

Sei urte zituenean sukaldari («cocinera») nahi omen zuen izan. Zazpi urterekin Napoleon izan nahi zuen eta jolasetan errege jan­tzita ibil­tzea gusta­tzen zi­tzaion. Bizi­tza guztian izan zuen nar­tzisismorako eta megalomaniarako joera. Amaren aldetiko amonak, hil baino ordubete lehenago, ohetik jaiki eta esan omen zuen: «nire biloba pintore katalan handiena izango da».

Hamabi urte zituela Ramon Pichot artistaren familia ezagutu zuen Cadaquesen, eta familia horren aholkuz, pintura-klase ba­tzuetara bidali zuen aitak Salvador. Hamabi urte zituela aurkitu zituen inpresionista fran­tsesak eta hamalau urterako kubista zen. Adin horretan bertako artisten erakusketa kolektibo bat egin zuten Figueresen eta beste erakusketa bat Bar­tzelonan. Bar­ tzelonakoan sari bat irabazi zuen Dalík.

Hamabost urte zituela aldizkari batean ilustrazioak, poesiak eta pintoreei buruzko artikuluak egin zituen. Hamasei urte zituela hil zi­tzaion ama, bularreko minbiziak jota. Amaren herio­tza izan zen bizi­tzan jaso zuen kolperik borti­ tzena. Ama hil­tzean, haren ahizparekin ezkondu zen aita, eta Salvadorrek ez zuen gaizki hartu, izeba maite zuelako.

1922an Madrileko Arte Ederren San Fernando Akademian sartu zen eta han egin zituen lagun Lorca eta Buñuel. Janzkera bi­txia erabil­tzen zuen: gorbata, polainak, kapa edo gabardina luzea, patillak eta ile luzea. 1923an urtebeterako ikaste­txetik bota zuten, irakasle baten kontrako manifestaldi ba­tzuetan parte har­tzeagatik. Urte horretan espe­txean ere egon zen, katalanista eta komunista izateagatik, dirudienez. Espe­txetik irtetean harrera ona izan zuen: alde batetik, aitak grabatuetarako pren­tsa bat erregalatu zion eta, beste aldetik, bere lagun Lorcaren bisita jaso zuen.

1924an liburu bat ilustratu zuen lehenengo aldiz. 1926an akademiatik bota zuten, azken azterketak egin baino lehen­txeago, irakasleek berari azterketa egiteko gaitasunik ez zutela esan bai­tzuen. Pinturan Zurbaran, Vermeer, Rafael eta Velázquezen eragina jaso zuen, eta Velázquezen an­tzeko mosta­txoa u­tzi zuen.

Garai horretan pintatu zuen «Ogiaren otarra», eta laster Pariserako lehen bidaia egin zuen. Parisen ezagutu zuen Picasso eta bertan elkartu zen André Bretonen talde surrealistarekin. Erakusketak egiten hasi zen eta metodo paranoiko-kritikoa asmatu zuen. Metodo horren bidez subkon­tzientera sartu eta energia artistiko sor­tzaileak libera­tzen zituen. Ez zituen irudiak eta pen­ tsamenduak kontrolik gabe jaria­tzen uzten, baizik bere ekoizpenak aktiboki sor­tzen zituen. Arau bakarra hau zen: azalpen arrazional, kultural edo psikologikoa zuen ideia edo irudi bakar bat ere ez zuten onartu behar. Irudi bi­txi eta harrigarriak bakarrik onartu behar zituzten.

Nortasun nartzisistaren nahastea eta Salvador Dalí

103

1929an Buñuelekin batera «Zakur andaluza» film surrealista egin zuen.

Urte horretan ezagutu zuen bere musa izango zena: Gala. Gala etorkin errusiarra zen eta bere jatorrizko izena Elena Ivanovna Diakonova zen. Dalí baino 11 urte zaharragoa zen eta Paul Éluard poeta fran­tsesarekin ezkondua zegoen.

Galak Dalíren haur­tzaroko ame­tsetako emakumearen irudia hezurmami­tzen zuen, Dalík Galutchka izen mitikoz izendatu zuena. Galak adoptatu egin zuela, haren seme jaio berria izan zela, bere babeslea, ama eta erregina izan zela esaten zuen Dalík. «Nire txiki­txo hori, inoiz ez gara bereiziko» esan omen zion Galak, eta une horretan bere bikia, bere Nia bihurtu omen zen (Dalí 1975).

Salvador Dalík krisialdi borti­tza izan zuen 1929an eta barre histerikoaren erasoak jasaten hasi zen. Harremanen hasieran, Galarekin hitz egin behar zuen bakoi­tzean asaldatu egiten zen. Baina, poliki-poliki bere sintoma histerikoak desager­tzen joan ziren. Galari a­txiki zi­tzaion eta lotura fusional horrek zorotasunaren leizetik libratu zuen. Gala izan zen Dalíren Gradiva. Gradivak Jensenen nobelako protagonista psikologikoki sendatu zuen moduan, Galak Dalí zorotasunetik babestu zuen. Dalík dio Galak sendatu zuela bere amodioaren indarrarekin, pen­tsamenduaren sakontasunarekin eta metodo psikoanalitikorik onenak baino gaitasun praktiko handiagoarekin.

Dalíren aitak ez zuen nahi bere semeak Galarekin harremanean jarrai­ tzerik eta artista surrealistekin harremanak eduki­tzerik. Horregatik, Galarekin harremanean jarrai­tzeagatik eta bere amaren erretratuari txistua bota­tzen ziola estanpa batean idazteagatik, e­txetik bota eta heren­tziarik gabe u­tzi zuen.

Salvadorrek Galarekin harreman sexualik ez zuela eduki dirudi. Identitate krisi gogorra bizi izan zuen, Aitaren Izenaren muga edo Ordena Sinbolikoaren legea falta bai­tzi­tzaion harreman sexual normalak eduki­tzeko. Amarekin lotura sinbiotikoa bizi izan zuen; bere anaia hilarekin bikote nar­tzisiko bat osatu izan zuen beti; inoiz ez zuen jakin ispiluan bere burua ala anaia ikusten zuen; bere e­txean inoiz ez zen Aitaren Legea ezarri eta ama beti bere esanetara eduki zuen, bere desirak eta premiak asebete­tzeko prest; ez zen bere e­txean triangelu sinbolikorik eratu; hizkun­tzaren bitarteko­tzaren beharrik ezean, harreman zuzena zuen bere amarekin. Hizkun­tzaren munduan adierazleak eta adieraziak edo esanahiak marra batez bereiziak daude, eta adierazleen sarean integra­ tzean, gabezia eramaten ikasten du haurrak eta subjektu moduan era­tzen da.

Errepresentazioan objektu errepresentatua galdu egiten da; psikismoaren hasierako hu­tsune horren gain antola­tzen da errepresentazio inkon­tzienteen sarea. Dalíri ere adierazleen sare horretan sartu eta Aitaren Legea onar­tzea beharrezkoa zi­tzaion bere identitate bereizia gara­tzeko. Izan ere, Galarekin zuen harremana sinbiotikoa eta fusiozkoa zen, hots, bien Niek inolako bitartekaririk gabeko harremana zuten. Dalíren e­txean inoiz ez zuten onartu desagertutako anaiak u­tzitako hu­tsunea. Salvador etorri zen hark u­tzitako hu­ tsunea bete­tzera eta inoiz ez zuen jakin bere identitate propioa zein zen, beti

104

Joana Esteve, Mikel Haranburu, Nekane Balluerka, Arantxa Gorostiaga eta Marian Soroa

anaiaren tokia bete­tzen egon bai­tzen. Gurasoek beti zalan­tzan jarri zuten bere identitatea, eta berak ere bai. Bere burua goraipatuz eta maitatuz, ezabamendutik aska­tzea lortu zuen. Anaiak u­tzitako hu­tsunea nar­tzisismoz bete zuen.

Bere e­txean bi estatu-buru zeudela zioen Dalík: Gala eta Salvador; bi horiek bakarrik arindu edo indartu zezaketen Salvadorren zorotasuna. Ondorioz, uler­tzen da ba­tzuetan bere obrak Gala-Dalí moduan sina­tzea eta beste ba­ tzuetan Gala moduan sina­tzea.

1931n pintatu zuen «Oroi­tzapenaren iraunkortasuna (Erloju bigunak)» izeneko koadroa eta bertan denboraren zurruntasuna bazter­tzen zuen. Izugarrizko arrakasta eduki zuen koadro horrek, amerikarrak etengabe erlojuari begira baitaude, eta beren erlojuak, Dalíren koadrokoak ez bezala, guztiz zurrunak, gogorrak eta mekanikoak baitira.

Estatu Batuetara joan zen 1934an. Urte horretan egin zuen New Yorkeko lehen erakusketa eta harrabots handia atera zuen. Mozorro-dan­tza batean ere hartu zuten parte Galak eta Dalík eta bertan Lindbergh haurraren eta haren bahi­tzailearen mozorroak erabili zituzten. Ondorioz, eskandalu izugarria sortu zuten eta pren­tsaren aurrean desenkusatu egin behar izan zuen Dalík.

Surrealistak ezkertiarrak ziren gehien batean, eta Dalíren jarrera anbibalentea zela irudi­tzen zi­tzaien. Besteak beste, irudi­tzen zi­tzaien Hitlerren mugimenduaren aurpegi berri­tzaile eta irrazionala defenda­tzen zuela Dalík.

Hain zuzen ere, Dalík ez zuen Hitlerren erregimena publikoki salatu nahi izan, eliteak eta hierarkiak defenda­tzen zituzten erregimenen alde zegoen, eliza katolikoa defenda­tzen zuen, «arkitektura perfektua» irudi­tzen zi­ tzaiolako, eta, ondorioz, 1934an mugimendutik jaurtiki egin zuten surrealistek, faxismoekin ondo konpon­tzeagatik, katolizismora hurbil­tzeagatik eta diruzalekeriagatik. Dalík, jaurtiketa horri honela iharde­tsi zion: Hitlerrekiko zuen obsesioa paranoikoa hu­tsa zen, ez zen politikoa; bestalde, inpresionista bakarra Monet izan zen moduan, surrealista bakarra bera zela esaten zuen: «Ni naiz surrealismoa». Gainera, Dalí ez zen inoiz antisemita izan. Lagun juduak eduki zituen eta miresten zituen Freud eta Einstein. Bestalde, surrealistek ere positiboki balora­tzen dute Dalíren metodo paranoiko-kritikoa, irrazionalitatearen irudiak zehaztasun osoz ager­tzen dituena. Hain zuzen ere, metodo paranoiko-kritikoa eldarniozko gertakarien elkar­tze interpreta­tzailekritikoan oinarri­tzen da. 1936an erakusketa surrealista batean esku-hartu zuen Dalík Londresen.

Dalík hainbat objektu artistiko egiten ditu: manikiak, al­tzariak, ogiak, besaulkiak, era guztietako kapeluak, txaketa afrodisiakoak, idazmahai antropomorfikoa, irudi bikoi­tzak, irudi hirukoi­tzak.

Madrilen ikasle zela irakurri zuen Dalík Freuden «Ame­tsen interpretazioa», eta Austriara joan zenetan Freud ikusten saiatu arren, 1938 urtera bitar-

Nortasun nartzisistaren nahastea eta Salvador Dalí

105

tean ez zuen per­tsonalki ezagutu Freud, mugimendu surrealistaren inspira­ tzailea. Dalík «Nar­tzisoren metamorfosia» izeneko koadroa eraku­tsi zion eta Freuden erretratu sintetiko bat egin zuen. Topaketa horri buruz honela ida­tzi zuen Freudek: «Ordura arte surrealistak zoro ba­tzuk irudi­tzen zi­tzaizkidan, ehunetik ehunean (…). Espainiar gazte honek, bere fanatiko-begi tolesgabe horiekin eta ukaezinezko bere maisutasun teknikoarekin, iri­tzi hori berkon­ tsidera­tzera eraman nau» (Dalí 1975).

1940an Estatu Batuetara joan ziren Gala eta Dalí eta han zor­tzi urtez bizi izan ziren. Urte horietan ingelesera i­tzulitako idazlan klasikoen ilustrazioak, marrazki bizidunen filmak eta filmetako dekoratuak ere egin zituen. Nobela bat ere ida­tzi zuen 1944an. 1949an Kataluniara i­tzuli zenean, Francok nahiko erraztasun eman zizkion, bere aldeko jarrera hartu bai­tzuen Dalík. Franco zoriondu egin zuen «indar ezaba­tzaileetatik» Espainia aska­tzearren. Francoren ilobaren koadro bat ere egin zuen.

1955ean hi­tzaldi bat ematera joan zen Sorbonako Uniber­tsitatera, azalorez betetako Rolls Royce batean. 1959an «surrealismoari omenaldia» izeneko erakusketa antolatu zuen Bretonek, eta Dalíren koadroak ere jarri zituen bertan. 1968an eta 1969an telebistako iragarki eta logo ba­tzuk egin zituen eta «anarko-monarkiko» moduan definitu zuen bere burua.

1980an okerrera egin zuen Dalíren osasunak. Parkinson gaixotasunak jo zuen eta haren eskuek dardara handia egiten zuten. Gala 1982an hil zen, eta Dalí bizi­tzeko gogorik gabe geratu zen. Figueresetik Puboleko gaztelura joan zen bizi­tzera, han sute bat izan zen arte. Berriro Figueresera i­tzuli zen. 1988an biho­tzekoa izan zuen eta 1989an hil zen, 84 urterekin. Testamenduan Espainiako Estatuari u­tzi zion bere ondarearen zati handi bat.

Errealitatea eralda­tzeko metodo moduan paranoiak zuen boterea aztertu zuen Dalík. Bretonen automatismo psikikoaren ordez pen­tsamendu paranoikoa erabil­tzen hasi zen. Hasierako surrealisten idazketa automatikotik aldendu eta eldarnioak lan­tzeko borondate aktiboari heldu zion Dalík. Pen­ tsamendu paranoikoaren adibide moduan irudi bikoi­tza hartu zuen: objektuaren errepresentazioa dena eta, aldi berean, inolako aldaketarik gabe, objektu ezberdin baten errepresentazioa dena. Gizakiek etengabe interpreta­ tzen dutenez, Dalíren­tzat paranoia ere giza psikismoaren osagai normala da.

Desirarekin elkartua dagoen pen­tsamendu paranoikoaren bidez, besteren­tzen gaituen i­txurazko errealitate materiala edo objektiboa eraldatu egin behar da.

Metodo paranoiko-kritikoa 1932an asmatu zuen. Metodo honen bidez modu sor­tzailean bidera di­tzake berari eraso­tzen dioen hautemate arrisku­ tsuak. Eldarniozko materialen sistematizazio zorrotz bat egiten du, bere ideia obsesiboak sor­tzaile bihur­tzeko. Sormen artistikoari esker oreka eta egonkortasun psikikoa lor­tzen du.

106

Joana Esteve, Mikel Haranburu, Nekane Balluerka, Arantxa Gorostiaga eta Marian Soroa

Salvador Dalíren aitaren aldetiko aitonak (Gal Josep Salvador Dalí) paranoia jasan zuen eta bere buruaz beste egin zuen. Aitaren anaia Rafael ere bere buruaz beste egiten saiatu zen. Zorotasunak sor­tzen duen herstura jaso zuen Salvadorrek bere arbasoengandik. Baina, garran­tzi gehiago izan zuen haren patologiaren sorreran anaiaren herio­tzak. Dalík bere anaiaren herio­tzaren data aldatu egin zuen, bera jaio baino hiru urte lehenago hil zela anaia esaten baitu; baina, egiaz, bera jaio baino bedera­tzi hilabete eta hamar egun lehenago hil zen. Badirudi, beraz, anaiaren herio­tza eta bere jaio­tza urrundu egin nahi lituzkeela Salvadorrek.

Haur bat ongi garatuko bada, desiratua behar du izan: bestearengan espazio huts bat aurkitu behar du, besteak desiratu egin behar du. Salvador Dalí, berriz, dolu bete-betean ernaldu zuten gurasoek, anaiaren argazkia oheburuan zeukatela. Gainera, Salvador izena zuten anaia hilak eta aitona suizidatuak.

Gurasoek ez zuten haur berri bat nahi, lehengoaren bikoi­tza baizik. Bikoiztua jaio zen Dalí eta bere tokia har­tzeko gurasoek mire­tsi izan zuten anaia hura behin eta berriro erail beharra izan zuen.

Salvadorrek anaia bere bikoi­tza bezala bizi izan zuen, eta haren irudiaren aurrean sarritan desper­tsonalizatua senti­tzen zen. Desper­tsonalizazio hori jasateko beldurretik askatu zuen pinturak. Bizi izaten zituen irudiak zehazki erreproduzi­tzen hasi zen. Errealitate materiala edo objektiboa baino benetakoagoa zen ame­tsetako eta zorotasuneko errealitatea.

Ispilu aroan era­tzen den ispiluko irudiaren eta hark gorde­tzen duen a objektuaren artean aldea dago. Irudiak ezin badu ezkutatu, a objektua agertu egiten da. Kasu honetan anaia hilaren gorputz zatikatua da a objektua.

Etengabe saiatu zen Salvador Dalí bere anaia ezaba­tzen eta bere irudia indar­tzen, erreala denaren alderdi jasanezinari ihes egiteko. Baina, bitarteko­ tza sinbolikoa falta zi­tzaion. Amaren eta anaiaren irudiari lotua jarraitu zuen Salvadorrek eta ez zuen behar besteko autonomiarik lortu. Adierazleak eta adieraziak (esanahiak), errepresentazioak eta afektuak bereizten dituzten zeinuen sarean ez zen sartu Salvador eta bere afektua irudimenezko harremanetan harrapatua gelditu zen, hu­tsune sinbolikoaren bertigoa eraman ezinez.

Osagai sinbolikoak irudimenaren erregistroari edo gorputz irudiari oreka edo egonkortasuna ematen dio, errealaren denaren alderdia ezkuta­tzen du eta gorputz zatikatuaren i­tzulera galarazten du. Niak eta fantasmak errealaren kontrako defen­tsa moduan joka­tzen dute. Salvador Dalíren kasuan, Lacanek deskribra­tzen duen iren­tzerik edo zikira­tzerik ez da gerta­tzen, aita ez da amaren eta Salvadorren artean sar­tzen. Aitaren fun­tzio sinbolikoa forkluitua dago, hau da, per­tsonaren uniber­tso sinbolikotik kanpora jaurtikia dago; ez dago inkon­tzientean txertatua, eta haluzinazio moduan i­tzul­tzen da subjektuaren alderdi errealean.

Nortasun nartzisistaren nahastea eta Salvador Dalí

107

Dalík bere hildako anaia ordezkatu zuen eta inoiz ez zen izan bere ama osatuko zuen faloa. Amaren desira asebeteko zuen faloa baino gehiago amaren gozamenerako objektua izan zen, eta objektu moduan iren­tsia izan zitekeen. Horrela, ama meha­txugile eta arrisku­tsu bihurtu zen beraren­tzat: amak iren­tsiko zuen beldurrez bizi izan zen. Bestearen irenste desira mugatuko zuen objekturik ez zuen aurkitu, aitaren izenaren adierazlea falta bai­tzen. Salvador beti amaren gatibu izan zen, haren gozamenak harrapatua, haren gozamenaren objektu.

«Milleten Angelusaren mito tragikoa» koadroko per­tsonaiak ama faliko irensle eta aita desper­tsonalizatu moduan interpreta­tzen ditu Dalík. Amak bere desiran ez die sarrerarik ematen aitari eta legeari. Aita zikira­tzen du eta haurra bere gozamenaren objektu bihur­tzen du. Aita eta haurra ahulak ager­ tzen dira, ama indar­tsuaren alboan. Amaren eta haurraren arteko amodiozko kanibalismoa Aitaren Izenaren esanahiak mugatu beharko luke. Baina aitaren absen­tziak ondorio bat dakar: amak bere semea iren­tsi eta herio­tzara eramaten du. Haurra amak erail­tzen du. Angelusaren koadroan, amaren oinetan haurraren hilku­txa ikusten du Dalík.

Angelusean emakumearen irudi handiak gizonarena irensten du. Koadro honek marisorginaren (Mantis religiosa) estal­tze-topaketa gogorarazten dio Salvadorri: emeak iren­tsi egiten du bera estal­tzen duen arra, espezie moduan iraunarazten badio ere. Horrela, asebete gabeko amak semea har­tzen du bere gozamenerako, senarraren tokian.

Dalík muga garbiak zituen sexualitatearen arloan: sexualki anbiguoak ziren per­tsonak eta masturbazioa maite zituen. Koitoa gauza basati bezala ikusten zuen eta bere buruari ez zion gaitasunik ikusten ekin­tza tragiko hori aurrera eramateko. Salvadorren­tzat herio­tza eta ezabamendua zekar­tzan koitoak; faloaren babesik gabe amarekin topo eginez gero, subjektu moduan ezabatu egingo zen. Faloa da, beraz, Bestearen desirari mugak jar­tzen dizkiona. Amarekin bakarka egoteko bereizgarri falikoaren babesa behar zuen, bestela subjek­ tu moduan ezabatua geratuko zen.

Dalík dioenez, bere koadroetan ager­tzen diren osagai gehienek haur­ tzaroko oroi­tzapen edo fantasietan dituzte sustraiak: — Aho aroko osagaiak edo osagai kanibalistikoak: amodio ekin­tza moduan bere emaztea jatea; emaztearen ordezko moduan txuletak erabil­ tzea.

— Salvadorrek bere burua onanista moduan jar­tzen du, «Masturba­tzaile handia» koadroan; amodioa bere buruan amai­tzen da.

— Uzki aroaren ezaugarriak: hondakinak gorde­tzea edo dirua pila­tzeko joera («Avida Dollars» dei­tzen zuen Bretonek, «Salvador Dalí» izen-dei-

108

Joana Esteve, Mikel Haranburu, Nekane Balluerka, Arantxa Gorostiaga eta Marian Soroa

turetako letren konbinazio berri bat eginez): uzki aroan eta aro falikoaren hasieran finkatu zen Dalí (Valdivieso 1992).

Salvadorrek paranoiari esker bete zuen anaiak u­tzitako hu­tsunea. Afekturik ematen ez ziotenez, bere buruari zion maitasunaz bete zuen. Harrotasun eta nar­tzisismoz irabazi zion herio­tzari. Nar­tzisoren mitoari esker bere identitate bikoi­tzaren edo paranoikoaren ideia garatu zuen («Nar­tzisoren metamorfosia», 1937). Nar­tzisismoan, ispiluko irudi bikoi­tzari esker identitatea eta alteritatea kontrasta daitezke. Baina, Dalíren nar­tzisismoa ez zen behar bezala eraiki. Bi nortasun zeuden Dalírengan eta irudi bikoi­tzen teknikaren bidez adierazten zuen hori. Bestearen herio­tzaren gain bizirauten zuen Dalík: anaiaren herio­tza, Lorcaren herio­tza: «Hildakoek sostenga­tzen dute nire bizi­tza, arkitrabeek bezala» (1975). Dalík Bestearekiko e­tsaitasunaren eta bere herio­ tzaren arteko borroka bizi zuen: bestea e­tsaia zuen, baina aldi berean, bere irudiaren proiekzioa zen; besteari eraso­tzean, bere buruari eraso­tzen zion eta horrek egoera malenkonia­tsura eramaten zuen, objektua bere gainera erori eta bera ezaba­tzen zuelako.

Neurotikoarengan identifikatu egiten dira per­tsona eraiki­tzailea eta per­ tsona eraikia; baina, psikotikoarengan, per­tsonaia eraikiak mendera­tzen du per­tsona eraiki­tzailea; horrela, eraikun­tzaren erreferen­tziak gal­tzen ditu.

Dalík «paranoiko handi­tzat» zeukan bere burua, bere fantasmek sortutako munduan bizi bai­tzen; esanahi sinbolikoa duen errealitatea sor­tzen zuen eta errealitate horrek bere eldarnioak isla­tzen zituen. Hain zuzen ere, Lacanen­tzat eta Dalíren­tzat paranoia hasieratik sistematizatua dagoen eldarnio bat da; hasieratik kristalizatua eta esanahi sinbolikoarekin ager­tzen da. Dalík ez zituen jarrai­tzen bere psike inkon­tzientearen esanak, baizik bere arrazoiaren bidez mendera­tzen zituen fantasma eta proiekzio irrazionalak. Dalíren metodo paranoiko-kritikoa urrundu egiten da kontrolatu gabeko ame­tsen pasibitatetik eta ekoizpen automatikoetatik.

Galak eman zion egonkortasuna eta erago­tzi zion mugagabeko zorotasunean murgil­tzea. Dalík zioen, «zoro baten eta beraren arteko diferen­tzia bakarra honetan ze­tzala: bera ez zegoela zoratua». Zoro baten eta beraren arteko berdintasuna, berriz, honetan ze­tzan: bera ere zoroa zela. Dalík garbi bereizten zituen, Galaren sostenguari esker, zoro izatea eta zoro egotea.

Dalík, bere haur­tzaroaz hitz egitean, e­txeko monarka bakar moduan jar­ tzen zuen bere burua. Gurasoek miresten zuten haur mimatua eta perber­tsopolimorfoa zen. Badirudi Dalík ez zuela harreman sexual normalik eduki Galarekin; onanista eta voyeurra zen, eta ama­tzat, babesle­tzat edo erregina­tzat zeukan Gala.

Salvador Dalíren arreba Anna Mariaren­tzat Salvadorrek «Bizi­tza sekretuan» esaten zituenak ez ziren egia. Horregatik ida­tzi zuen «Salvador Dalí,

Nortasun nartzisistaren nahastea eta Salvador Dalí

109

bere arrebak ikusita» izeneko liburua. Anna Mariaren­tzat Dalí per­tsona oso ona izan zen surrealismoa ezagutu bitartean. Surrealismoaren a­tzaparretan erori zenean, fal­tsu bihurtu zen eta i­txurarako bakarrik bizi izan zen.

Kasketaldi handiak harrapa­tzen zituen Salvadorrek haurra zenean, berak nahi zuena lor­tzen ez bazuen. Oso egoskorra zela Salvador esaten du Anna Mariak. Haur mimatua izan zen Salvador eta haserrealdien bidez nahi zuena lor­tzen zuen. Amaren besoetan lo har­tzen zuen, baina ohean uztean berriro esnatu eta amaren besoetan jarraitu behar izaten zuen.

Anna Mariaren arabera, gauzen balio materialaz ez zen inoiz interesatu Salvador. Diruaren balioaren berririk ez zuen. Arrebak egin behar izaten zituen ordainketak. Dalí ez zen gai bere kabuz urrats bat emateko, ingurukoen babesik gabe. Bizi­tzako eguneroko gorabeherez ardura­tzeko gai ez zen. Bizi­ tzan ziurtasun eta independen­tziaz joka­tzeko baliabiderik ez zuen.

Parisera joan zenean ere, Madrilen bezala, oso herabea zen eta lagun taldearekin harremanak eduki­tzeko gaitasunik gabea. Hitz egiteko zuen handiki i­txuraren a­tzean gorde­tzen zen haren fobia soziala. I­txura sofistikatuaren a­tzean segurtasun falta handia gorde­tzen zuen. Surrealismoak areagotu egin zuen Dalík oso gaztetatik zekarren joera: irudi bi­txi bat sortu zuen, bere jaio­ tzatiko herabetasuna gaindi­tzeko. Horrela, lasterketa moduko bati ekin zion, munduko aldizkari guztien azalean ager­tzera eramango zuena. Bere mozorroa bukaeraraino eramatera behartua aurkitu zen Salvador Dalí. Egun batean, arrebarekin tailerrean zegoela, kanpotar ba­tzuen aho­tsak hurbil­tzen sentitu zituen eta arrebari esan omen zion: «Barkatu, jendea dator eta Salvador Dalíren mozorroa jan­tzi beharra dut». Badirudi, beraz, Salvador per­tsonaia bat an­tzeztera behartua izan zela, eta baztertu egin zuela irudi horren kontra joan zitekeen edozer.

Galarekin eta Buñuelekin harreman objektal egonkorrak eduki zituen, baina genitalitate heldurik ez zuen garatu. Beti gogoratu izan zituen aitaren liburuan ikusitako gaixotasun benereoak. Bulkada genitalak oso modu heldugabean bizi izan zituen. Voyeurismoan eta masturbazioan babestu zen. Interes handia ager­tzen zuen ipurdiekiko eta goro­tzekiko ere («Gazte birjin autoso­ domizatua eta «Jolas goibela»).

Dalík gehiegizko handitasun sentimendua eta gehiegizko desbalorizazioa txandaka­tzen zituen. Haren jarrera egozentrikoa eta gehiegizko exhibizionismoa loturik zeuden. Inguruko zenbaiten iri­tziz, besteekiko sentikortasunik ez zuen eta ba­tzuetan tratu txarrak ematen zizkien.

Dalík bere hildako anaiarekin bikote bereiztezina osatu zuen beti. Inoiz ez zuen lortu harengandik askea zen identitaterik. Bere amarekin harreman fusionala eduki zuen; nahi zuen guztia egiten uzten zion bere amak, eta ezin zen harengandik afektiboki bereizi. Beti eduki zuen amak bere handitasunean

110

Joana Esteve, Mikel Haranburu, Nekane Balluerka, Arantxa Gorostiaga eta Marian Soroa

iren­tsiko zuen beldurra. Horregatik egiten zion halako inpresioa Milleten Angelusak.

Ama hil eta handik hainbat urtetara, berriro ama-irudi batekin (Galarekin) egin zuen topo eta harekin batasun fusionalean elkartu zen. Hasiera batean Galarekiko jarrera erasokor ba­tzuk eduki eta gero, biek osotasun bat era­tzen dute eta besteengandik bereizten dira. Nar­tzizismoari dagozkion honako bereizgarri hauek ager­tzen ditu Dalík, gu­txi edo gehiago: 1) Mugagabeko arrakasta, botere, distira, edertasun eta irudimenezko amodioen fantasiaz kezka­tzen da. 2) Berezia eta bakarra dela uste du, eta bereziak direnek bakarrik uler dezaketela, edo bereziak nahiz goi-mailakoak diren per­tsonekin edo erakundeekin bakarrik eduki di­tzakeela harremanak uste du. Dalík bere burua maisu handiekin aldera­ tzen zuen, jeinu­tzat eta pintura modernoaren salba­tzaile­tzat zeukan. Berezia izan beharra txikitako identitate arazoetatik zetorkion. 3) Gehiegizko lilura sortu beharra zuen. 4) Asmo handiegiak zituen. Tratamendu berezia jaso­tzeko arrazoirik gabeko igurikapenak zituen, edo bere igurikapenak automatikoki beteko zirela uste zuen. 5) Hainbat ezagunen iri­tziz, enpatiarik ez zuen: besteen sentimenduekin eta premiekin identifika­tzeko zailtasunak zituen. 6) Dalí psikologikoki zauritua senti­tzen zen norbaitek kritika­tzen zuenean.

Bere identitatea puztu eta exajeratu zuen, anaia hilaren iruditik bereizteko eta ama irenslearen grabitazio eremutik ihes egiteko. Bere emaztearekiko bakarrik ager­tzen zuen afektua eta esanekotasuna. Emaztearekin zuen harreman bi­txia intimitate eta bakar­tzearen arteko gatazka eba­tzi gabeari zor zaio.

Gala eta Dalík osa­tzen zuten bikoteak ez dirudi harreman sexual genitalik eduki zuenik, eta ezta harreman anal eta oral kon­tsumaturik ere; badirudi, voyeurismora eta exhibizionismora mugatu zirela, eta Galak bere desirak pintore gazte­txoekin asebete­tzen zituela.

Galak joka­tzen du gizartearekiko lotura zubi moduan. Dalík afektu gu­txi jar­tzen du Gala ez den beste norbaitengan. Hori bai, mozorro histrionikoa ager­tzen du gizartearen aurrean, eta haren a­tzean babesten da. Dalík per­ tsonaia bat asmatu zuen bere identitate krisiari ihes egiteko. «Salvador Dalíren bizi­tza sekretua» liburuaren helburua ere irudimenezko per­tsonaia hori sor­ tzea zen. Liburuaren eskuizkribua ulertezina zen, Dalík ez bai­tzuen hizkun­ tzaren legerik errespetatu nahi. Galak zuzen­tzen zituen Dalíren ida­tzien zirriborroak eta forma ulergarria ematen zien. Hala ere, mozorro histrionikoa erabil­tzen bazuen ere, badirudi Dalíren histrionismoak ez dituela histrionikoaren baldin­tza guztiak bete­tzen, eta ez dela benetako histrionikoa, bere identitatea ez baitago besteen lausenguen mende, Galarekin era­tzen duen osotasun sinbiotikoaren mende baizik. Ikusi ahal izan ditugun bideoen arabera, Dalí ez dute inpresiona­tzen eta asalda­tzen jaso­tzen dituen laudorioek, normalak irudi­tzen zaizkiolako. Baina, mindu egiten dute kritikek, bere irudi puztu nar­tzisista uki­tzen dutelako.

Nortasun nartzisistaren nahastea eta Salvador Dalí

111

Ondorioa Dalíren oinarrizko identitatea nar­tzisistarena izan arren, ager­tzen ditu nortasun histrionikoaren nahastearen bereizgarri ba­tzuk ere: 1) Emozioen adierazpenaren dramatizazioa, teatralismoa eta exajerazioa. 2) Sugestionagarritasuna. Erraz eragiten diote besteek edo zirkunstan­tziek. 3) Bestearen arretagune ez den egoeretan ez da eroso aurki­tzen. Portaera arreta bila­tzailea agertu zuen txiki-txikitatik, adibidez, zubitik beste haurra botaz edo eskaileretatik jauzi eginez. 4) Bestearekiko elkarreraginean sedukzio-portaera desegokia edo jarrera proboka­tzailea. 5) Arreta beregana­tzeko bere i­txura fisikoa erabili ohi du eskuarki. Exhibizionismorako joera ager­tzen du.

Dalí mozorro baten a­tzean gorde zen etengabe eta identitate propiorik ez zuen garatu. Izaera nar­tzisista eta histrionikoaren artean kulunkatu zen; izaera nar­tzisistan babesten zen Galarekin zuen erlazio sinbiotikoan, Galak irents ez zezan; izaera histrionikoak eskain­tzen zizkion mozorroetan babesten zen, bikote fusionaletik at zeuden besteekin modu profesionalean harremanak eduki­tzeko. Histrionismoan mozorro harrigarriak erabil­tzen ditu besteengandik bereizteko eta besteen arreta erakar­tzeko, eta nar­tzisismoan bere burua puzten du bestearengandik bereizteko. Energia erotikoa Galarekiko harremanetara bidera­tzen du eta energia thanatikoa besteengana zuzen­tzen du. Energia erotikoak bere burua elika­tzen du eta energia thanatikoa besteengana bidera­tzen du, besteei jaurtiki­tzen die, eta besteen erasoetatik mozorro histrioniko bidez eta indiferen­tzia nar­tzisista bidez babesten da. Era berean, haurren fantasia sexualak eduki zituen: 1) Oralitatearen aztarnak «Udazkeneko kanibalismoa» koadroan ager­tzen dira. 2) Analitatearenak, besteak beste, «Gazte autosodomizatua» eta «Jolas goibela» koadroetan. 3) Aro falikoa koadro askotan ager­tzen da: luzakin bigun eta luzea, makuluz sostengatua, inpoten­tzia adieraziz. 4) Sexualitate perber­tso-polimorfoa «Masturba­tzaile handia» koadroaren bidez ager­tzen du.

Erreferen­tzia bibliografikoak Akhtar, Salman (1989), «Narcissistic personality disorder: Descriptive features and differential diagnosis». Psychiatric Clinics of North America, 2(3): 505-530.

American Psychiatric Association (2000), Diagnostic and statistical manual of mental disorders (4. arg., testu berrikusia). Washington, DC: American Psychiatric Association.

Benjamin, Lorna (1993), Interpersonal diagnosis and treatment of personality disorders.

New York: The Guilford Press.

Buñuel, Luis eta Dalí, Salvador (1929), Un chien andalou. New York: Palgrave MacMillan.

Cain, Nicole M., Pincus, Aaron L. eta Ansell, Emily B. (2008), «Narcissism at the crossroads: phenotypic description of pathological narcissism across clinical theory,

112

Joana Esteve, Mikel Haranburu, Nekane Balluerka, Arantxa Gorostiaga eta Marian Soroa

social/personality psychology, and psychiatric diagnosis». Clinical Psychology Review 28: 638–656.

Dalí, Ana Maria (1993), Salvador Dalí visto por su hermana. Barcelona: Parsifal.

Dalí, Salvador (1973), Confesiones inconfesables. Barcelona: Editorial Bruguera.

Dalí, Salvador (1993), Vida secreta de Salvador Dalí. Barcelona: Antártida.

Fenichel, O­tto (1945), The psychoanalytic theory of neurosis. New York: W. W. Norton.

Freud, Sigmund (1996), «Introducción al narcisismo». In Sigmund Freud: Obras completas, XIV. alea, 9. argitalpena (jatorrizko izenburua: Zur Einfuhrung des Narzissmus (1914). I­tzul­tzailea: José Luis Etcheverry. Buenos Aires: Amorrortu.

Gagan, Richard J., Cupoli, J.Michael eta Watkins, Alison H. (1984), «The families of children who fail to thrive: Preliminary investigations of parental deprivation among organic and non-organic cases». Child Abuse and Neglect 8(1): 93–103.

Horney, Karen (1939), El nuevo psicoanálisis. México: Fondo de Cultura Económica.

Hyler, Steven E. (1994), PDQ-4 Personality Questionnaire. Unpublished scale. New York: New York State Psychiatric Institute.

Kernberg, O­tto (1975), Borderline conditions and pathological narcissism. New York: Aronson.

Kernberg, O­tto (1984), Severe personality disorders: Psychotherapeutic strategies. New Haven: Yale Universitv Press.

Kohut, Heinz (1966), «Forms and transformations of narcissism». Journal of the American Psychoanalytic Association 14: 243-272.

Kohut, Heinz (1971), The analysis of the self: A systematic approach to the psychoanalytic treatment of narcissistic personality disorders. New York: International Universities Press.

Ladd, E. Russel, Welsh, M. Cay, Vitulli, William F., Labbe, Elise E. eta Law, Joseph L. (1997), «Narcissism and causal a­ttribution». Psychological Reports 80: 721–722.

López Herrero, Luis-Salvador (2004), La cara oculta de Salvador Dalí. Madrid: Síntesis.

Millon, Theodore eta Davis, Roger (1998), Trastornos de la personalidad. Más allá del DSM-IV. Barcelona: Masson.

Millon, Theodore eta Davis, Roger (2000), Personality disorders in modern life. New York: Voiley.

Organización Mundial de la Salud (1992), CIE 10: Trastornos mentales y del comportamiento. Décima Revisión de la Clasificación Internacional de las Enfermedades. Madrid: Meditor.

Raskin, Robert N. eta Hall, Calvin S. (1979), «A narcissistic personality inventory». Psychological Reports 45(2): 590.

Raskin, Robert N. eta Hall, Calvin S. (1981), «The Narcissistic Personality Inventory: Alternate form reliability and further evidence of its construct validity». Journal of Personality Assessment 45: 159-162.

Rienzi, Beth Menees, Forquera, John. eta Hitchcock, Doi L. (1995), «Gender stereotypes for proposed DSM-IV negativistic, depressive, narcissistic, and dependent personality disorders». Journal of Personality Disorders 9: 49-55.

Stone, Michael (1993), Abnormalities of personality. Within and beyond the realm of treatment. New York: Norton.

Tartakoff, Helen H. (1966), «The normal personality in our culture and the Nobel Prize Complex». In Rodolphe M. Lowenstein, L. Max Schur, & Albert J . Solnit (arg.),

Nortasun nartzisistaren nahastea eta Salvador Dalí

113

Psychoanalysis: A general psychology, essays in honor of Heinz Hartmann, or. 222252. New York: International Universities Press.

Tschanz, Brian T., Morf, Carolyn C. eta Turner, Charles W. (1998), «Gender differences in the structure of narcissism: a multi-sample analysis of the Narcissistic Personality Inventory». Sex Roles 38: 863–870.

Valdivieso, Miquel Emilio (1992), El drama oculto: Buñuel, Dalí, Falla, García Lorca y Sánchez Mejías. Madrid: Ed. de la Torre.

Volkan, Vamik D. (1981), Linking Objects and Linking Phenomena: A Study of the Forms, Symptoms, Metapsychology and Therapy of Complicated Mourning. New York: International Universities Press.

Zimmerman, Mark eta Coryell, William H. (1990), «Diagnosing personality disorders in the community». Archives General of Psychiatry 47: 145-149.

Martin Luteroren biografia eta bereizgarri psikologikoak Mikel Haranburu Oiharbide Nekane Balluerka Lasa Arantxa Gorostiaga Manterola

1

Martin Luteroren biografia eta bereizgarri psikologikoak Aurkibidea Martin Luteroren biografia eta bereizgarri psikologikoak  Martin Lutero, jaiotzatik komentura sartu bitartean o Haurtzaroa o Ikasketak  Komentura sartu zenetik ezkondu bitartean (1505-1525) o Nobizio bizitza o Apaiztu eta teologia ikasketak o Wittenberg-en ikasle eta irakasle o Erromarako bidaia o Teologian doktore eta fraide bizitza zorrotza o Gizon zuzena fedetik bizi da o Induljentzien salmenta o Bizitza lanpetua: administratu, idatzi eta irakatsi o Tesiak o Staupitz eta Kaietano o Miltitz eta Eck. Leipzig-eko eztabaida o Melanchthon o o o o

Errenazimentua eta Luteroren eskomikua Luteroren pentsamendua Hutten-go Urliko eta Sickingen-go Francisco Worms-eko dieta, Wartburgoko gaztelua, Zwickau-ko profetak eta Testamentu Berriaren itzulpena o Luteroren idatziak, musika eta Nurenberg-eko Dieta o Protestanteen arteko zatiketak, Carlstadt, Müntzer Alemaniako estatua eta Nekazarien matxinada o Lutero eta Erasmo  Ezkontza ondorengo bizitza o Lutero eta Catalina o Politika praktikoa o Espirako dieta, Marburgoko konferentzia eta Augsburgoko dieta o Esmalkaldako Liga. Nurenberg-eko bakea. Agricola. Kontzilioa. Felipe Landgravearen bigamia o Zwinglio eta Felipe Landgravea o Ratisbonako Dieta eta Worms-eko eztabaida

2

o Luteroren bizitzako azken hilabeteak eta heriotza  Luteroren antijudaismoa  Lutero eta kapitalismoa  Martin Luteroren bereizgarri psikologikoak o Nortasun erlijiosoa. Fedea eta grazia nagusi o Luteroren nahaste mentala  Nahaste obsesibo-konpultsiboa 

Barne-herstura eta depresioa



Espektro Emozionaleko Nahastea

 Ondorioak  Bibliografia

3

1. Martin Lutero, jaiotzatik komentura sartu bitartean

1.1.

Haurtzaroa

Alemaniako MĂśhra izeneko herrixkan bizi izan ziren Luteroren arbasoak; XVI. mendearen lehen herenean 59 familia bizi ziren herrixka horretan. Hangoa zen Luteroren aitonetako bat: aitaren aldetiko aitona: Henrike Luder. Han jaio zen Luteroren aita: Hans Luder. Familiako anaia zaharrena zen Hans eta MĂśhra-n (Turingian) ohitura zenez, familiako anaia gazteenak jaso zuen baserria herentzian. Herritar gehienak nekazariak eta lur-jabeak ziren. Kobre mehatzak ere baziren han.

Hans Luder Margarita Ziegler-ekin ezkondu zen eta Mansfeld-ko konderriko Eisleben herrian (Turingia) jarri zen bizitzen; kobre eta zilar meatzetan lan egiten zuen; kobrezko mehatzeetatik bizi zen Eislebengo jende gehiena. Hans eta Margaritak herri horretan eman zuten bizitza osoa. Mansfeld eskualdea Europako zilar eta kobre ekoizle handienetakoa zen garai horretan (Smith, 1911; GarcĂ­a Villoslada, 1973; Roper, 2010).

Hans Luteroren eta Margarita Ziegler-en seme zaharrena zen Martin, anaia zaharrago bat hila zelako; 1483ko azaroaren 10ean jaio zen Martin Eisleben-en. Jaio eta hurrengo egunean bataiatu zuten Eisleben-go San Pedroren parrokian eta Martin izena jarri zioten, santu horren eguna zelako. Martinen ondoren, haren hiru arreba eta anaia gaztea jaio ziren. Jakob izeneko anaia gaztearekin harreman estua izan zuen Martinek.

Martinek ez zuen bere aita nekazari moduan ezagutu, baina nekazarien semea zela esaten zuen; alabaina, Martin ez zen nekazarien oso lagun agertu bere bizitzan zehar. Ia bizitza osoa bere jaioterritik at pasatuta gero, Eisleben hil zen Martin Lutero hirurogeita bi urte zituela (Smith, 1911; Roper, 2010).

Mendixkez inguraturik zegoen Mansfeld eta mendixka horietako batean kondeen gaztelua zegoen. Albertotarrak (Alberto kondearen adarrekoak) gazteluaren aurrealdean bizi ziren eta eliza katolikoan jarraituko zuten. Ernestotarrak (Ernesto kondearen jatorrikoak) gazteluaren atzealdean bizi ziren eta luterotar bihurtuko ziren.

Meatzaritzaren aitzindariak ziren konde horiek (GarcĂ­a-Villoslada, 1973).

Martinen aita langilea eta borondatetsua zen, baina asko kostatzen zitzaion bere amorrua eta haserrea kontrolatzea. Kementsua, goranahia eta lehiakorra zen. Meatzari soil izatetik meatzari-buru izatera pasatu zen; hasieran besteentzat lan egiten zuen, baina bere gaitasunetan oinarritu, bere ardurak hartu eta beretzat lan egiten hasi zen. Kobre meatzeen elkarte ustiatzaile bateko akziodun izatera eta zazpi fundizio ustiatzera heldu zen. Indar eta interes asko uztartu behar ziren meatzaritza negozioan: kondeen, beste ustiatzaileen, meatzarien eta kapitalisten interesak. Interes horiek legearekin uztartzeko lege kontuetan aditua izan behar zen; hori dela eta, Hans-ek nahi zuen bere seme Martinek zuzenbidea ikastea. Hans gizon arduratsua zen eta Mansfeld-eko kuadrunbiro izendatu zuten; udal administrazioaz arduratzen ziren lau kuadrunbiroak.

XVI. mendeko lehen erdian indarra galtzen joan zen meatzaritza Mansfeld-en: 1508an berrogei bat fundizio-maisu zeuden; 1536an, erdira jaitsi ziren; 1560rako meatzari industria gainbehera etorria zegoen. Martin Lutero meatzeen salerosketaren

4

monopolioaren kontra agertu zen eta esaten zuen merkataritzako zenbait praktika kristauak ez zirela, baina prest zegoen oinarrizko tasa bat onartzeko maileguen errendimendu gisara (GarcĂ­a-Villoslada, 1973; Roper, 2010).

Luteroren ama Eisenach-eko familia burges batekoa zen, Lindemann familiakoa; apala eta elizkoia zen; hainbat sineskeria zituen eta, besteak beste, sorginetan sinesten zuen; gogor lan egin beharra egokitu zitzaion. Martinen aita meatzetara joaten zen bitartean, ama etxean gelditzen zen haurrekin. Martin Luteroren esanetan, gurasoek bizitza oso gogorra eraman zuten, eta aitaren ahaleginei esker heldu zen izan zena izatera. Martin akademikoki prestatzeko erabakia Lindemann-tarren tradizio akademikotik etor zitekeen. Hans-ek ere, berak izan ez zuen heziketa eman nahi zion semeari (AbellĂĄn, 1990; Roper, 2010).

Martinen guraso biak ziren zorrotzak eta gogorrak haurrekin; zigor fisiko gogorrak jaso zituen haurtzaroan, bai etxean, bai eskolan. Aitak egun batez oso gogor zigortu zuen Martin eta, gerora, asko kostatu zitzaion berriro ere semearen bihotza bereganatzea; hala ere, Martinek ez zuen gorde aitaren oroitzapen oso txarrik. Amak ere egun batez odoletan uzteraino zigortu zuen semea, intxaur ale bat osteagatik (Smith, 1911).

Luterok harreman handirik ez zuen eduki anai-arrebekin eta ez zien gutunik idatzi haiei, 13 urterekin etxea utzi zuenetik. Gerora, aitaren ondasunen banaketa zela eta arazoren batzuk izan bazituzten ere, harreman nahiko onak izan zituen Martinek bere senideekin; bere ilobetako batzuk zaindu zituen.

1.2.

Ikasketak

Mansfeld-en 1489tik 1495era bitartean egon zen Lutero eta han ikasi zuen irakurtzen, idazten eta abesten. Latina ere ikasi zuen han. Hiru taldetan banatuta ikasten zuten haurrek. Tabulistek taula bat erabiltzen zuten latineko silabak irakurtzen eta idazten ikasteko; otoitzak, hamar aginduak, sinesmen artikuluak eta abesti batzuk ikasten zituzten. Donatistek latineko gramatika ikasten zuten, Donatus minor metodoa erabiliz. Alexandristek latinaren prosodia eta sintaxia ikasten zituzten, Alejandro de Villedieu-ren Doctrinale Puerorum tratatuaren bidez. Irakasleak zorrotzak ziren eta sarri zigortzen zuten ikaslea deklinabideak edo aditzak behar bezala ikasten ez bazituen.

Ikasle bizkorretako bat Lupus (otsoa) izendatzen zen, eta beste ikasleen hutsegiteak apuntatzea zen haren eginkizuna; Lupusak ikasleren bat alemanez hizketan harrapatzen bazuen, haren berri eman behar izaten zion irakasleari eta irakasleak zigortu egingo zuen. Ikaslerik atzeratuenak (Asinus-ak) asta-burua eramaten zuen lepotik zintzilik.

Luterok gerora esango zuen haurrak jo, zigortu eta, aldi berean, maitatu egin behar direla. (GarcĂ­a-Villoslada, 1973; Smith, 1911; Roper, 2010).

1496tik 1497ra bitartean Magdeburgoko Bizitza Komuneko Anaien ikastetxean ikasi zuen Luterok. Elba ibaiaren ertzean zegoen Magdeburgo, Mansfeld-eko iparraldean. Hiri aberatsa zen, eliza asko zituena. Gurasoek ahalegin ekonomiko bat egin behar zuten Luteroren ikasketak ordaintzeko, baina prest zeuden beharrezkoa zena egiteko semeak gizarte maila igotzearren. Meatzetako inspektore zen Hans Reinicke-ren semearekin batera joan zen Lutero Magdeburgora. Reinicke-k meatzeen negozioen munduan bizitza arrakastatsua izan zuen eta horrelako zerbait nahi zuen Hans Luder-ek

5

bere semearentzat. Martin eta Reinicke elkarren lagun izan ziren bigarrena hil arte (1538). Lutero Magdeburgon zegoela hasi zen monasterioko bizitzan pentsatzen; han ezagutu zuen Anhalt-eko printzea, Merseburg-eko gotzainaren anaia, eskale moduan, hezur eta azaletan, frantziskotarren kaputxarekin eta bizkarrean zakua zuela ibiltzen zena, eta handik gutxira hil zena. Magdeburgon Bizitza Komuneko Anaien irakaspenei jarraituz, klase orduetatik kanpo pietatezko ariketak egiten zituen Luterok (GarcíaVilloslada, 1973; Smith, 1911; Erikson, 1958; Abellán, 1990; Roper, 2010).

1498tik 1501era bitartean Eisenach-eko San Jorge eskolan ikasi zuen Luterok.

Hamabost urte zituen Eisenachera joan zenean. Han egin zituen Luterok hiru urteko ikasketa humanistak. Lau mila bizilagun inguru zituen Eisenach-ek eta Wartburg-eko gazteluaren babesean zegoen. Hiri horrek Magdeburgoren ospe eta mailarik ez bazuen ere, hangoa zen Luteroren ama, eta haren familia errespetatua zen Eisenach-en. Amaren senitarteko asko legegizonak, doktoreak eta administrariak ziren eta horrek eragina izango zuen Martinek unibertsitate ikasketak aukeratzean. Eisenach-en Luteroren amonaren anaiak (Conrado Hutter-ek) sakristau lanak egiten zituen eta harekin harremana izan zuen Martinek; geroago, sakristau hori ere gonbidatu zuen Luterok bere meza berriko ospakizunera. Lutero bi familietan egon zen Eisenach-en: batetik, Heinrich Schalbe izeneko Luterotarren lagun baten etxean egon zen bizitzen; bestetik, italiar jatorriko familia batean (Kuntz Cotta-ren familian) ere bizi izan zen; Kuntz Cotta aberatsa zen eta Ursula Schalbe-rekin ezkondua zegoen. Ursula Cotta edo Ursula Schalbe Schalbetarren ahaidea zen; amaren senitartekoak ziren Schalbetarrak. Cotta familian nahiko eroso egon zen, Ursulak estimatzen baitzituen Luteroren musikalitatea eta pietatea.

Eisenach-en ugari ziren elizak, monasterioak eta liburuak, baina industria gutxi zegoen. Eisenach-en latinaren gramatika eta erretorika ikasi zituen eta poesia irakurri zuen Luterok; eskale moduan ere ibili zen, Jainkoaren izenean abesten eta ogia eskatzen. Luterok harreman iraunkorra izan zuen Eisenach-eko Wigand Guldenäpf irakaslearekin eta Santa Mariako bikario zen Johannes Braun-ekin. Schalbe-tarren bidez izan zuen Johann Hilten fraide frantziskotarraren berri. Luterotarrek pentsatzen zuten Hilten-ek aurresan zuela Lutero Jainkoak bidalitako gizona zela. Hilten-ek aurreikusi zuen norbaitek aita sainduaren kontrako eraso bat egingo zuela 1516 inguruan. Luterok pentsatu zuen profezia hori berari zegokiola eta iragarpen hori aipatuko zuen Melanchthon-ek 1530eko Augsburgoko Konfesioaren Apologian (García-Villoslada, 1973; Smith, 1911; Roper, 2010).

1499 urtean Korinto-ko itsas-golkoko Lepanto hiria (gaur egun Naupakto) bereganatu zuen Beyacid II.a sultanak. Gainera, Bosniatik zehar sartutako gudaroste turkiarrak Hungariako eta Veneziako lurraldeak mehatxatu zituzten. 1500 urtean Alejandro VI. Aita Santuak bulda bat atera zuen, turkiarren kontrako gerrarako; bere legatuak bidali zituen lurralde guztietara, jubileua predikatu eta turkoen kontrako gerrarako dirua bil zezaten. Erfurt-en izugarrizko harrera egin zioten Aita Santuaren legatuari: hiriaren sarreratik Santa Mariako kolegiataraino prozesioan joan ziren magistratuak, kardinalak eta unibertsitateko arduradun eta irakasleak (GarcíaVilloslada, 1973).

Eisenach-eko egonaldia 1501eko udan amaitu zuenean, Erfurt-eko unibertsitatera bidali zuten Martin ikastera; izan ere, aitaren egoera ekonomikoak hobera egin zuen eta Erfurt Eisenach-etik hurbil zegoen. Erfurt-etik Mansfeld-era 75 kilometro zeuden. 1392an fundatutako Unibertsitateko horretako arte fakultatean ikasi zuen 1501etik 1505era bitartean. Erfurt-en ugari ziren komentu-elizak, elizak eta kolegiatak. Humanista talde indartsua zeukan Erfurteko Unibertsitateak, Lutero

6

haiengana gehiegi hurbildu ez bazen ere. Lutero abokatu ospetsu izatera hel zedila nahi zuen haren aitak, eta horretarako Erfurt toki ezin hobea zen. Erfurt-eko Unibertsitateko matrikula liburuan Martinus ludher ex mansfelt izenez agertzen da Lutero (Roper, 2010). Ikasturte hasieran adar pare bat, txerri-hortzak eta asta-belarriak jantzi behar zituzten hasi-berriek, atzean utzi beharreko ohitura txarren adierazle gisara. Ikasleak kolegiotan bizi izaten ziren, goizean oso goiz (lauretan) jaikitzen ziren eta iluntzean oso azkar (zortzietan) oheratzen ziren; eguneroko eginkizunak ziren mezatara joatea, errezatzea eta otorduetan Eskritura Sakratuak entzutea. Kolegio horietan emakumerik ez zen sartzen, errektorearen baimen berezirik gabe (García-Villoslada, 1973; Roper, 2010).

Ikasturte akademikoak bi seihileko zituen. Udako seihilekoa: apirilean hasten zena; neguko seihilekoa: urrian hasten zena. Silogismoak trebeki erabiltzen ikasten zuten eta, horretarako, goizetik iluntzera arteko eztabaida publikoak egiten zituzten errektorearen eta Arte Fakultateko maisu guztien aurrean. Hiru seihileko egitean, azterketa bat egin eta batxiler titulua lor zezaketen. Azterketan sartzen ziren gaiak honako hauek ziren: gramatika, logika, psikologia, kosmografia, erretorika.

Erfurt-eko ikasketek eskolastika ukitua zuten. Aristoteles zen autoritate nagusia, baina, Aristotelesen filosofia ikuspegi askotatik azter zitekeen: Erfurt-eko unibertsitatean Ockham-go Gilermoren nominalismoak eta bide berriak (via moderna) indar handia zuten. XIV. mendean bi joera nabarmendu ziren filosofian: - Tomas Akinokoa-ren eta Duns Scoto-ren bide zaharra: Aristotelesen teorietan oinarritzen ziren eta unibertsalak errealak zirela defendatzen zuten: errealitatea ulertzeko erabiltzen ziren kontzeptu orokorrek (unibertsalek) errealitate bat adierazten zuten; gizateriaren unibertsalaren errealitatea zegoelako bakarrik egon zitezkeen gizaki indibidualak; gauzak, zirenak ziren, unibertsal baten adibide partikularrak zirelako.

- Nominalisten (Ochham-eko Gilermo, Riminiko Gregorio, Pierre d´Ailly) bide berria. Bide Berriaren ordezkarientzat, errealitatearen hautemate sentikorrak ez zuen errealitate unibertsalaren berri ematen; pentsamendu abstraktura eramaten zuen; unibertsalak ez ziren entitate errealak; kontzeptu orokorrak abstrakzioen emaitza ziren, eta ez zuten errealitate askerik; zentzuek hautematen zutena eta erreala zena gizaki indibiduala zen; unibertsalak objektu partikular anitzen etiketak ziren; hautemateen anizkoiztasunetik kontzeptu orokorretara pasatzea arrazoiaren ekintzaren emaitza zen, ez besterik. Gizabanakoak errealak ziren, baina gizateria ez zen berez errealitate bat, giza espiritutik at izaerarik ez zuelako; kontzeptu (nomen) soil bat zen, espirituak pentsatutakoa eta itunetan oinarritua. Errealitate unibertsalak hitz soiltzat (nomina) hartzen zituzten. XV. mendearen erdiaz geroztik nominalismoa indartsu finkatu zen Erfurten. Luterok Ockham-en jarraitzailetzat zuen bere burua: “Occam-en jarraitzaile naiz…”)

(Roper, 2010).

Aristotelesen eta Ockam-en jarraitzaileak ziren Erfurt-eko irakasle entzutetsuenak.

Zientzia naturalak Aristotelesen autoritatearen arabera irakasten ziren, esperimenturik egin gabe. Baina, Luterok ez zuen gogoko Aristotelesen etika, arima gorputzarekin batera hiltzen dela defendatzen baitzuen Estagirako filosofoak. Nahiago zuen Zizeronen filosofia. Hala ere, gazteei irakasteko Aristotelesen logika, erretorika eta poetika erabil zitezkeela esaten zuen. Luterok musika, gramatika, erretorika, dialektika, logika, astronomia, etika eta metafisika ikasi zituen, Akinoko Tomas, Alberto Magno, Avizena eta Averroes-en ikuspegitik (García-Villoslada, 1973; Roper, 2010).

7

Luterok Biblian oinarritu zuen bere teologia. Erfurt-en ikasle zela ikusi zuen Luterok lehenengo aldiz Biblia; Jorge Roerer-ek 1540an zioenez, unibertsitateko liburutegian Samuel-en liburuko pasarte bat irakurri zuen; ez zen erraza ikasleentzat liburutegira sartzea, arte-maisu izan bitartean ezin zirelako han sartu; hala ere, badirudi Lutero liburutegira sartu zela eta Biblia eskuartean izan zuela (GarcĂ­a-Villoslada, 1973).

1502ko irailaren 29an arteetako batxilerreko azterketa gainditu zuen Luterok eta 57 ikasleren artean hogeita hamargarren geratu zen. 1505eko urtarrilaren 5ean arteetako masterraren (magister artium) eraztuna eta irakasteko lizentziaren (licentia docendi) birreta beltza lortu zituen (17 ikasletik bigarren geratu zen). Bestalde, Lutero hiltzeko zorian egon zen 1504an Mansfeld-era familia bisitatzera zihoala bere ezpataz zauritu zenean; ezpata hankan sartu zitzaion eta odoljario handia izan zuen. Lagun batekin zihoan eta hark sendagile baten laguntza eskatu zuen. Konbalezentzia garaian lauda jotzen ikasi zuen Martinek.

Magister artium lortzean, zuka hitz egiten hasi zitzaion aita: ordura arte du forma erabiltzen zuen; orduan hasi zen Ihr forma erabiltzen. Urte berean, Erfurteko Zuzenbideko fakultatean izena eman zuen. 1505eko uztailaren 2an, Unibertsitatean Zuzenbide ikasketak egiten hasi zen Lutero, aitak nahi zuen moduan; garai horretan aste batzuk libre eduki zituen Luterok eta lagun bat gaixotu eta hil egin zitzaion. Gertaera horrek benetan hunkitu zuen Lutero eta malenkonian sartu zen (GarcĂ­a-Villoslada, 1973; Roper, 2010). Handik denbora gutxira, etxera bisita bat egin ostean Erfurt-era itzuleran zihoala, Stotternheim herriaren inguruan, tximistekin esperientzia traumatiko bat izan zuen Luterok; izu-ikara eraso bat izan zuen. Martinen usteetako bat zen deabruak eragiten zituela tximistak. Egoera horretan Santa Anari, meatzarien zaindariari, agindu zion, heriotzatik askatzen bazuen, fraide bihurtuko zela (Bainton, 1950; Erikson, 1958). Bi aste beranduago, 1505eko uztailaren 17an, 21 urte zituela, Zuzenbide ikasketak utzi eta San Agustinen ordena eremutarraren Kongregazio Eraberrituan sartu zen Lutero, aitaren amorraziorako eta lagunen harridurarako. Luterok zioenez, erabaki hori ez zuen askeki eta bere gogoz hartu, baizik eta bat-bateko heriotzaren izuak eramanda. Hans Luder-ek bere semearekiko zituen asmoak bertan behera etorri ziren (GarcĂ­a-Villoslada, 1973; Roper, 2010; Hausrath, 1904).

2.

Komentura sartu zenetik ezkondu bitartean (1505-1525)

2.1.

Nobizio bizitza Bekatuaren zentzu zorrotza zuen Martinek eta Jainkoarekin etengabe berradiskidetu beharra sentitzen zuen. Etxean izan zuen diziplina zorrotzak, Anhalt-eko printze eskalearen esperientziak eta lagunen zirkuluak komentuko bizitzara bultzatzen zuten. Erfurt-en bizi zuen giroa oso klerikala zen. Erfurt hiri boteretsu xamarra zen eta lege propioen arabera funtzionatu nahi zuen, hiri inperial askeen moduan, baina Magdeburgoko artzapezpikuaren eta Saxoniaren mendean jarraitzen zuen. 1509an tirabira gogorrak izan ziren Magdeburgoren babesa nahi zuten agintarien eta Saxoniaren aldeko herritarren artean; 1516an Saxoniaren aldeko agintariak nagusitu ziren.

1505eko uztailaren 17an sartu zen Martin Lutero agustindarren komentuan; bezperan, musikaz eta abestiz girotutako afari batean lagunak agurtu zituen. Bazituen aukeran beste monasterioak ere, baina Erfurteko komentuen artean ospe handia zuen agustindarren monasterioak. Erfurt-eko monasterioari ospea eman ziotenen artean dago Andreas Zacharias, Konstantzako kontzilioan (1411-18) Jan Hus-i eraso zion teologoa

8

(1415ean Hus heretikotzat hartu eta erre egin zuten). Erfurteko agustindarren komentuak berrogeita hamar fraide inguru zituen; horietako asko unibertsitateko irakasleak ziren. Aste batzuetako froga-aldia jarri zioten Luterori; denbora horretan apopiloen etxean bizi izan zen, gogoeta egin zuen eta Agustindarrek bere bizitzaz, ohiturez eta osasunaz egindako galderei erantzun zien. Lehen froga-aldia gaindituta, urtebeteko froga-aldirako onartu zuten Lutero komentuan. Ilea moztu ondoren, tunika zuria eta kapa beltza jarri zizkioten. Erfurt-en izurritea agertu zenean komentuan zegoen Lutero, baina ordurako bazuen izurriteak beste tokietan eragindako triskantzen berri.

Monasterioak liburutegi eder bat zuen (GarcĂ­a-Villoslada, 1973; Roper, 2010).

Monasterioan izango zituen eginkizunen eta diziplinaren berri eman zion prioreak Luterori eta Fr. Juan Greffenstein nobiziaduko maisuaren zaindaritzapean jarri zuen. Gelan honako gauza hauek zituen: lastaira bat, aulki bat, mahaitxo bat, kandela bat eta liburu batzuk. Luterok monasteriotik eman zion aitari fraide izateko erabakiaren berri; aita asko haserretu zen semearen erabakiaren aurrean, Martinek zuzenbidea ikas zezan nahi baitzuen; berriro ere du-ka hitz egiten hasi zitzaion. Luterok ez zuen amore eman eta bere erabakiari eutsi zion. Aitak egoskor jarraitu zuen, arik eta izurriteak bi seme eraman zizkion arte; horrek bihotza bigundu zion Hans-i eta semeari baimena eman zion komentuan jarraitzeko. Luterok esan zuen aitaren eta amaren borondatearen kontra bihurtu zela fraide, salbamena zuela helburu eta arau guztiak zehazki bete zituela (Smith, 1911; Erikson, 1958; Roper, 2010).

Egunaren buruan zazpi aldiz koruan errezatu behar zuten fraideek: Egunsentia baino lehen matutietarako jaikitzen ziren; Aita Gurea errezatu eta matutien ofizioa abesten zuten. Gero, areto kapitularrean antifona eta errezo batzuk errezitatzen zituzten.

Ondoren Bibliako atal bat irakurri, lurrean ahozpez jarri eta hutsegiteak aitortzen zituzten, batez ere ostiraletan. Prioreak zigorra ezarri ostean, berriro ere geletara itzultzen ziren. Seiak aldera prima eta tertziako laudeak abestu eta komunitateko meza entzuten zuten. Ez zuten gosaltzen. Hamabiak aldera, bazkal aurretik, errezatzen zuten sexta. Jangelan isilik egoten ziren, otordu garaian, irakurgairen bat entzunez. Bazkal ostean gelara joaten ziren lo egin, irakurri, idatzi eta errezatzera. Ondoren, Nona eta bezperak errezatzen zituzten koruan. Arratsaldeko seietan bazkariaren antzeko afaria egiten zen. Amaitzeko, elizara joan eta Completorium abesten zuten, urte garai bakoitzari zegokion Ama Birjinaren antifonarekin. Urteko egunen erdietan egunean otordu bakarra egiten zuten, eguerdiko ordubiak aldera, eta barau egunetan ez zuten jaten haragirik, gurinik (burrarik), gaztarik edo arrautzarik.

Ordu asko ematen zituen Luterok Juan Greffenstein-ek emandako Biblia irakurtzen; etengabe irakurtzen zituen gogoko zituen pasarteak, horietako asko buruz ikasteraino. Martin astero aitortzen zen, baina kontzientziari eskrupuluek erasotzen zioten. Alhadurek asko sufriarazten zioten. Edozer gauza bekatu iruditzen zitzaion.

Baina, prioreari eta Greffenstein maisuari iruditzen zitzaien benetako bokazioa zeukala Luterok eta hura profesio erlijiosoan onartzea erabaki zuten. Nobizio-aldia 1506ko irailean amaitu zuen Martinek (GarcĂ­a-Villoslada, 1973).

Agustindarren ordena ez zen beste ordena batzuk bezain zorrotza diziplina kontuetan, baina Erfurt-eko agustindarren artean obserbanteak ziren nagusi eta garrantzi handia ematen zieten obedientzia, kastitate eta pobreziako botoei. Giro horrek eramanda, Martinek diziplina-arau zorrotzak ezarri zizkion bere buruari eta eramandako bizitza aszetikoagatik nabarmendu zen lagunen artean (Erikson, 1958). Baraua eta bijilia egiteaz gain, hotza pasatu behar zuten eta lan gogorrak egin behar zituzten. Nobiziatu urtean moratoria moduko bat bizi izan zuen Luterok: tentaziorik eta alhadurarik ez zuen sentitu. Kanpoko mundutik aldendua, zentzuen kinadetatik isolatua egon zen. Lasai

9

egon zen, kantekin, errezoekin eta aitortzekin okupatua zegoelako. Isiltasunean egoten ikasi behar zuten nobizioek; maisuarekin keinu bidez hitz egiten zuten; solasaldi pribatuetarako baimen berezia behar zuten; barrerik ezin zuten egin. Bakarrik egoteko denbora gutxi izan zuen. Luterok komentuan mistizismo igurtzi bat hartu zuen, tradizio eskolastikoari jarraitu bazion ere (Erikson, 1958; Roper, 2010; Smith, 1911).

Urtebeteko nobizio-aldiaren ostean, profesio erlijiosoa egin zuen Luterok.

Tontsura egin zioten, hots, ile zirkulu bat kendu zioten buru gaineko atzealdean; gerrikodun sotana eta kaputxa jantzi zituen (Roper, 2010). Promesa egin zuen txirotasunean, kastitatean eta obedientzian biziko zela, heriotzara arte, San Agustinen erregelaren arabera. Bere burua menderatzeko barau eta otoitz ugari egin zituen Martinek, baina bizitza aszetiko horren azpian beldurra, mesfidantza eta zalantzak gordetzen ziren. Luterok ez zuen Jainkoarengan konfiantzarik: Jainkoa gorrotatzen zuen eta haren kontra irainak jaurtikitzeko gogoa zuen. Ondorioz, erruduntasun sentimenduaz gainezkatua zegoen Lutero. Kristo epailari moduan ikusten zuen eta harekin adiskidetuko zuen bitartekaria Maria zen. Gerora baztertu egingo zuen Luterok Mariaren bitartekaritza hori; izan ere, Luterok zioenez, bizitza aszetiko horrekin luzaz jarraitu izan balu, bere burua martiri bihurtuko zukeen. Luterok esaten zuen ebanjelio berria aurkitu aurretik bere burua gogor zigortu zuela, otoitzen, barauen eta sakrifizioen bidez; ardura handiz bete zituela komentuko arauak eta Aita Santuaren legeak eta bere osasuna arriskuan jartzeraino iritsi zela (GarcĂ­a-Villoslada, 1973; Strohl, 1962; Roper, 2010).

2.2.

Apaiztu eta teologia ikasketak

Luterok berehala egin zuen gorantz komentuko hierarkian. 1506ko abendu inguruan subdiakono eta 1507ko otsail inguruan diakono izendatu zuten. 1507ko Aste Santuan, presbitero izendatu zuten, 23 urte zituela. Meza berriaren ospakizunerako gonbita egin zien Martinek bere aitari, Eisenach-eko Wigand Guldenapf irakasleari, Eisenach-eko erretoreari eta Conrad Hutter sakristauari. John Braun Eisenach-eko erretoreari idatzitako gutuna da kontserbatzen den Luteroren lehen gutuna; 1507ko apirilaren 22an idatzia da; Erfurt-en izango zen abade-ordenatze zeremoniara gonbidatu zuen. Bere aitari ongi zetorkiolako aukeratu zuen meza berria ospatzeko data. Hogei zaldun lagun zituela joan zen Luteroren aita ospakizunera eta monasterioko sukalderako 20 dukat (hogei gulden) eman zituen; ordurako Luteroren aita negozio gizon ezagun bihurtua zegoen. Meza ematen ari zela, kanona errezitatzerakoan, Jainkoarekin zuzenki hitz egiten ari zela konturatuta, erabat asaldatu zen Martin Lutero, izu-ikarak harrapatu zuen eta zeremoniatik ihes egiteko zorian egon zen, baina prioreak eragotzi egin zion.

1537an kontatu zuen istorioaren arabera, Zuri, Jainko betiereko eta egiazko hori hitzek sortu zioten izu-ikara (GarcĂ­a-Villoslada, 1973; Roper, 2010).

Meza osteko otorduan Martinek komentuko bizitzaren alde hitz egin zuen eta aitari galdetu zion zergatik mindu zuen bera komentura sartzeak. Aitak Martini esan zion deabruaren jukutriak izan zitezkeela tximistaren gertakaria eta haren ostean monasterioan sartzea; fraideei oroitarazi zien gurasoek esandakoa egitea agintzen zuela Jainkoak; komentuko agintariei leporatu zien Martin ez behartu izana gurasoei obeditzera. Hans-ek pentsatzen zuen deabruak iruzur zezakeela sinestuna: Jainkoaren agerpena zela uste izan eta, bitartean, deabruaren agerpena izatea. Gerora askotan oroituko zituen Martinek aitaren hitz horiek, baina garai hartan pentsatzen zuen ekintza onen bidez ezabatuko zituela hitz horien aztarnak. Luterok tirabirak sentitu zituen,

10

lurreko eta zeruko aitak agindutakoa bete nahirik (Smith, 1911; Strohl, 1962; Erikson, 1958; GarcĂ­a Villoslada, 1973; Roper, 2010).

Aitak aurreikusi zuen Martinek zelibatua ezingo zuela eraman eta ezingo zuela bere haserrea gainditu, Luterotarrek haserrekortasuna baretzeko arazoak zituztelako (Erikson, 1958). Jainkoa adiskide izan nahi zuen, baina hura beti haserreturik zegoela iruditzen zitzaion. 1530ean Jeronimo Weller-i idatzi zionez, meza berria ospatu ostean tristura jabetu zen Luterotaz, eta tristura hori ezin izaten zuen gainetik kendu.

Salbamena bere ahaleginez lortzen eta grazia egoeran egoten saiatzen zen, baina ezin zuen lizunkeria uxatu eta beti bekatuan zegoela iruditzen zitzaion. Etengabe bere bekatuak aitortu beharra sentitzen zuen eta orduak ematen zituen horretan. Bekatu larriak iruditzen zitzaizkion komentuko arau-hauste arruntak. Kontzientziaren alhadurak erasaten zion etengabe eta barrua jaten zion; beti bere buruari galdezka ari zen, bekatu guztiak aitortu ote zituen edo behar beste damutu ote zen. Jainkoari zion beldurrean oinarritutako erlijioa bizi zuen, ez Jainkoarekiko maitasunean oinarritutakoa. Haren kezka bakarra bere arima salbatzea zen. Barne-herstura zorrotza jasan zuen bolada horretan. Aitortza orokorrek ez zioten bakerik ekartzen. Kristoren izena ez zuen entzun nahi izaten, hura bere alde jartzeko behar adina ekintza on ez zituela egin pentsatzen baitzuen. Jainkoa bere alde jartzeko zer egin ote zezakeen pentsatzen egoten zen Lutero komentuan (GarcĂ­a-Villoslada, 1973).

Luteroren ideien aldaketa sakona Staupitzi esker gertatu zen. 1505etik 1509ra bitarteko krisialdia Staupitzi esker gainditu zuen Luterok. Staupitz 1469an jaioa zen.

Leipzig eta Kolonian ikasi ondoren, San Agustinen ordenan sartu zen eta 1500ean teologiako doktoretza lortu zuen Tubingan. Staupitz Munich-eko komentuko priore zela, Saxoniako Frederikok dei egin zion Wittenberg-eko unibertsitate berria antola zezan eta Teologia Fakultateko lehen dekano izendatu zuen (Smith, 1911). Bibliaren eta San Pabloren irakurle sutsua zen Staupitz.

Luterok Jainko epailari eta zigortzailearen irudia zeukan buruan. Haren kezka nagusiak Jainkoaren maitasunaren galera eta judizioaren beldurra ziren; harentzat ezinezkoa zen Jainkoaren legea behar bezala betetzea; Luterok etsi egiten zuen eta etsipen horretan Jainkoa gorrotatzen zuen, hura beti haserre zegoela iruditzen baitzitzaion; erruduntasun krisialdiak izaten zituenean, Staupitz doktoreari eskatzen zion laguntza. Staupitzek esaten zion Jainkoak maite zuela eta gauza handietarako erabiliko zuela; esaten zion Jainkoa ez zegoela Martinekin haserretua; Martin zegoela Jainkoarekin haserretua. Kristoren eta gizakiaren arimaren arteko batasun mistikoan sinesten zuen Staupitzek. Staupitzek Luterori gomendatu zion Eskritura Santuak sakonki ikasteko. Staupitzi eta Bibliari esker gainditu zuen Luterok bekatuaren obsesioa eta Jainko izugarriaren irudia. Luterok eta Staupitzek alde batetik prestakuntza eskolastikoa jaso zuten eta bestetik, teologia biblikoari dagokionez, Agustin eta Pabloren inspirazioa jaso zuten. Staupitz aitaren irudi modukoa izan zen Luterorentzat.

Staupitzek eta Luterok pentsatzen zuten gizakia ezin zela bekatutik askatu eta ezin salba zitekeela ekintzen bidez (Strohl, 1962; Roper, 2010; GarcĂ­a-Villoslada, 1973).

2.3.

Wittenberg-en ikasle eta irakasle

Frederiko Jakintsua 1486an aukeratu zuten Saxoniako Hautesle; hark Wittenberg aukeratu zuen lurraldearen hiriburu. Saxonia Ernestotarreko Frederiko Jakintsuak 1502ko abuztuaren 24an fundatu zuen Wittenberg-eko unibertsitatea. Luterok ez zuen Wittenberg oso gogoko, baina 1508ko urrian Staupitzek eskatu zion Wittenberg-eko

11

unibertsitatera joateko, teologiako ikasketekin jarraitu eta Aristotelesen etika irakastera.

Juan Staupitz zen agustindarren probintzia alemanaren bikario orokorra eta Wittenbergeko Teologia Fakultateko dekano. 1508tik 1509ra bitartean Wittenberg-eko Santu Guztien komentuan egon zen Lutero; han ugari ziren erlikiak eta induljentziak.

Agustindarrek garrantzi handia ematen zioten Biblia irakurtzeari eta haientzat liburu arrunta zen Bibliaren Bulgata bertsioa. Martinek ez zuen batere gogoko Aristotelesen filosofia, baina arretaz irakurri zituen Biblia eta San Agustinen lanak; nahiago zuen teologia ikasi eta Biblia irakurri. 1509ko maiatzaren 9an lortu zuen Bibliako Batxilerraren maila Teologiako Fakultatean (AbellĂĄn, 1990; GarcĂ­a Villoslada, 1973; Smith, 1911). Garai horretarako jadanik, Jainkoaren justiziaz eta teologiaz gogoeta apur bat eginda zegoen Lutero; pentsatzen zuen justizia eta santutasuna ez datozkigula gure ekintzetatik, fedetik baizik, Jainkoak emandako dohainak baitira; ekintza onak Jainkoak emandako justiziaren emaitza direla eta gure itxaropena Jainkoarengan jarri behar dugula, ez geuregan (Strohl, 1962).

Luterok berak eman zuen bere gaztaroan izan zituen krisi erlijiosoaren berri.

Jainkoa ez zuen irudikatzen izaki errukitsu moduan. Jainkoak onartzen zuela sumatu nahi zuen, baina bekatua besterik ez zuen ikusten beregan. Saiatu zen bere herstura sakrifizio bidez gainditzen, baina ez zuen lortu. Ezin zuen gainditu hezurretaraino sartua zuen tristura. Azkenean, San Pablo eta San Agustinen irakurketari esker gainditu zuen barne-herstura. 1508-1509ko egun batez Wittenberg-eko dorre txikiko gelan zegoela, lasaitasunezko eta bakezko bizipen bat izan zuen, ziurtasuna ematen ziona. San Pablok erromatarrei idatzitako gutuna irakurtzen ari zela, esaldi honekin egin zuen topo: pertsona zuzena bere sinesmenetik bizi da; gizakia ez dute bere obrek salbatzen, baizik Jainkoarengan eta Salbatzailearengan sinesteak. Hor egin zuen topo Luterok bere teologiako puntu nagusiarekin: gizakia ez da inolaz ere gai bere burua salbatzeko; sinesmenak salbatzen du; sinesmenean dago bizitza osoaren giltzarria. Irakurketa horren arabera, gizakia ez du justifikatzen Jainkoaren haserreak, haren graziak baizik. Gizakia ez dute justifikatzen haren karitatezko ekintzek, barauek eta sakrifizioek (Elton, 1964; Smith, 1911; GarcĂ­a Villoslada, 1973).

Wittenberg-en irakasle moduan urtebete pasa ondoren, 1509ko irailean, Erfurtera itzultzeko eskatu zioten Luterori eta han egon zen ia bi urtez, Agustinen sententzietan oinarritutako Pedro Lombardoren sententziak irakasten. Erfurt hiri dinamikoa zen ekonomia aldetik, baina han ez zen tirabirarik falta. Alde batetik, artisauak eta gremiotako langileak zeuden, gero eta txiroagoak zirenak; bestetik, merkatari eta industrialak zeuden. Zergak handitzen zihoazen eta bizimodua garestitzen.

1510ean Unibertsitatearen egoitza nagusiari eraso zioten, liburutegia desegin zuten eta ikasleek alde egin zuten. Garai horretan pasatu zen Lutero nominalismotik agustinismora. Lutero, Hiponako Agustinen idazlanetan oinarrituta, aldendu egin zen beren iritziak arrazoizko argudioetan oinarritzen zituztenetatik. Beren teoriak Jainkoaren hitzean oinarritzen zituztenengana hurbildu zen. Alde batetik, hebreeraren oinarriak ikasten hasi zen, Biblia sakonki ikasteko asmoz. Bestetik, grekoa ikasteari ekin zion, Testamentu Berria irakurtzeko (GarcĂ­a-Villoslada, 1973).

Lutero berriro ere Wittenbergera itzuli zen 1511n, plaza iraunkorrarekin (Smith, 1911). Hiriaren alde batean agustindarren monasterioa zegoen eta bestean, Hauteslearen gaztelua. Hirian mespretxatu egiten zituzten eslaviarren eta juduen gutxiengoa. Garai horretan ez ziren oraindik amaitu Wittenberg-eko unibertsitateko eraikuntza lanak.

Wittenberg-eko unibertsitateko irakasle gehienak agustindarrak eta frantziskotarrak

12

ziren. Frederiko printzeak santuen erlikia anitz zituen, urrezkoak eta zilarrezkoak.

Erlikia horien katalogoa Lucas Cranach Zaharrak egin zuen, Frederikoren aginduz; gaztelu-elizan erakusten ziren eta erromes ugari etortzen zen induljentziak irabaztera.

Frederiko printzearen pintorea zen Cranach eta gazteluan zeukan estudioa, baina sendagaien eta ardoen salerosketatik dirua atera zuen eta hiriko gizon aberatsenetakoa bihurtu zen (Oberman, 1992; Roper, 2010).

2.4.

Erromarako bidaia

1345eko izurritearen ondorioz fraide agustindar asko hil ziren eta horrek agustindarren komentuko bizitzaren gainbehera ekarri zuen. Egoera aldatzeko Obserbantziaren Kongregazioak (Erreformatuak) sortu ziren. 1432an, Enrique Zolterrek eskatuta Alemaniako Obserbantziaren Kongregazioak eratu ziren. Bost komentuk Henrike Zolterren joera erreformatzaile eta obserbantea jarraitzen zuten 1437an. 1460an Andres Proles-ek ordezkatu zuen Zolter eta Alemaniako agustindarren bikario orokor izendatu zuten; Proles-en eraginez, komentu asko obserbanteekin lerrokatu ziren. Proles hiltzean (1503), Staupitz izendatu zuten bikario orokor. Staupitz saiatu zen Alemaniako agustindarren komentu guztiak elkartzen, baina monasterio batzuek pentsatzen zuten elkartze horrek obserbanteen baloreak desagerraraziko zituela; horregatik, obserbantziaren kide ziren komentu batzuk priore orokorraren eta bikarioaren kontra jarri ziren. 1510. urte aldera zatiketa bat egon zen Erfurteko agustindarren artean: obserbanteek edo erreformatuek ez zuten onartzen Alemaniako beste komentu agustindarrekin elkartzea; horrela, elkartzearen kontrako zazpi komentu Nurenberg-en elkartu ziren eta erabaki zuten bi ordezkari aukeratzea komentu obserbanteentzat autonomia gehiago lortzearren. Ordezkarietako bat Lutero zen eta bestea, Johannes Nathin. Magdeburgoko gotzainari beren kasua agertu zioten, baina ez zuten ezer lortu.

Orduan, Erromara jo zuten, Erromako kuriako prokuradore orokorrarekin biltzera, komentu obserbanteen pribilegioak finka zitzan eta hiru urtez behin kapitulu bat ospatzeko baimena eman ziezaien. Luterok gogo onez ekin zion Erromarako bidaiari, han bekatu guztien barkamena lortzeko itxaropenez. Erromara joateko, 35 egun inguru eman zituzten bidean, egunean 40 kilometro eginez. Bidaiako uraren eta ardoaren kalitate txarraz kexatu ziren, baina ospitale txukunak ere ikusi zituzten Italian. Erroman ur zikina zegoela jakinda, frutak jaten zituzten hidratatzeko. Erroman hilabete inguru eta itzuleran beste 35 egun inguru eman zituzten. Erromako negoziaketak porrotean amaitu ziren eta Erfurt-eko monasterioak ezin izango zuen bere praktika obserbanteekin jarraitu; ordenako bikarioa zen Staupitz esanera jarraitu beharko zuten. Bidaiaren dataz ezer ziurrik ez badago ere, pentsatzen da 1510eko urriaren eta 1511ko martxoaren artean joan zela Erromara Lutero, Julio II.a Aita Santu zela (GarcĂ­a-Villoslada, 1973; Roper, 2010).

Staupitzen arerioek, Erromaren erantzuna ikusita, Egidio de Viterbo-ri, agustindar eremutarren jeneralari idatzi zioten, bide juridikoa irekita utz zezan. Staupitz elkartu zen komentu obserbanteen ordezkariekin; Simon Kaiser eta Juan Nathin egoskor mantendu ziren, beren jarreretan, baina Staupitzek amore eman zuen eta albora utzi zituen bere asmoak. Erfurt-eko komentuko gehiengoak Juan Nathin teologoaren jarrerari eutsi zion.

Lutero, hasieran obserbanteen alde egon bazen ere, gerora Erfurt-eko obserbanteen kontra jarri zen eta Staupitz-en aldera pasatu zen. Staupitzek Luterorengan ikusten zuen bere jarraitzailea. Staupitzi esker egin zuen Luterok aurrera Wittenberg-eko

13

Unibertsitatean eta agustindarren kongregazioan (GarcĂ­a-Villoslada, 1973; Roper, 2010).

Erroman elizak, erlikiak eta monasterioak ikusi zituen Luterok, aitortza orokorra egin zuen eta Lateran-go San Juan basilikako Scala Sanctako 28 eskailera-mailak belauniko igo zituen, maila bakoitzean aitagure bat esanez, ekintza horren bidez purgatoriotik arima bat ateratzen zela esaten baitzen; Aita Santuak hainbat urteko induljentzia ematen zuen belauniko igotako eskailera-maila bakoitzeko. Luterok bere senitartekoak askatu nahi zituen purgatoriotik eta esaten zuen min pixka bat ematen ziola bere gurasoak oraindik bizirik egoteak, hilak egon izan balira pozik askatuko zituzkeelako purgatoriotik. Lutero eskandalatua gelditu zen, Erromako kleroaren azalkeria, sentsualitatea eta arranditsutasuna ikusita. Berak meza bat ematerako seizazpi ematen zituzten hango apaizek, horrela diru gehiago irabazten baitzuten.

Luterorentzat gogorra izan zen apaizak meza hain arinki ematen ikustea, berak hainbesteko ardura jartzen zuenean hitzak sinesmen osoz esaten. Keinu zatarrak egiten zituzten apaizek eta latinik ez zekiten. Garai hartan Erromak berrogei mila bizilagun inguru zituen; hango kale asko oso narrasak eta hondakinez beteak ziren (Smith, 1911; Erikson, 1958; Roper, 2010).

Luterok teologia dogmatikoan izandako aldaketa ez zuen Erroman ikusitakoak eragin. Garai horretan Luterok ez zuen pentsatzen Eliza erreformatu behar zuenik.

Kuriaren eta Elizaren kontra esandakoak beranduagoko kontuak ziren. Hark Erromaren kontrako jarrera hartzearen motiboak ez dira aurkitu behar han ikusitako kuriaren bizioetan eta desordenuetan. Erromara joan baino lehen ere irakurriak zituen Baptista Mantuanus-ek kuriaren kontra esandakoak. Erromaren kontrako gauza anitz entzunak bazituen ere, bazekien martiri askoren odola isuri zela han. Erroman ikusitako gauza askok aztoratu zuten Lutero, baina Aita Santuarengan eta Elizan sinesten jarraitu zuen.

1530 urte aldera Erromako bidaiaz hitz egin zuen Luterok. Eliza eta katakonba ugari ikusi zituela eta han meza batzuk eman zituela esaten zuen (GarcĂ­a-Villoslada, 1973).

2.5.

Teologian doktore eta fraide bizitza zorrotza

Luterok fraide-bizitza zorrotza eraman zuen arren, bekatari sentitzen jarraitzen zuen eta ez zuen pentsatzen Jainkoa berarekin asebeterik egongo zenik. Iruditzen zitzaion Jainkoak ez zuela gogoko eta haren grazia ez zela beregana iristen. Larritasun handiz bizi zituen Luterok Jainko zorrotzarekiko harremanak. Luterorentzat, bekatariak zigortzen dituen Jainkoak justifikatzen zuen gizakia; gorroto zuen Jainko hura eta haren kontra irainak jaurtikitzen zituen modu obsesiboan. Luterok komentuan izaten zituen alhadurak Jainkoarekiko jarrera anbibalenteak eraginak ziren. Luterok likiskeria erasoak aipatzen zituenean, ez zen soilki haragikeriazko desirei buruz ari, etsipen erlijiosoa ere aipatu nahi zuen; hor sartzen zituen berekoikeria, harrokeria, haserrea, gorrotoa eta bekaitza ere (Roper, 2010).

1511n berriro Wittenberg-era itzuli zenean, beste krisialdi bat izan zuen Luterok; krisialdi horrek teologian eta dogman eragina izango zuen. Aszetismo-arauak errespetatzeak eta merituak lortzen ahalegintzeak ez zion laguntzen Jaungoikoaren gogoko izaten. Luterok pentsatzen zuen giza natura sustraietatik usteldua zegoela; ekintzarik onenak egiten zituenean ere, arima ez zela aske ongia egiteko; gizakiaren likiskeria ez zela bataioarekin ezabatzen. Iruditzen zitzaion Erfurt-eko senideak harroak

14

zirela eta bere santutasunaren ideia puztua zutela; ahantzi egiten zuten Jainkoaren justizia eta meritu nahiz bertuteen bidez salbatu nahi zuten.

Salmoak eta Pauloren gutunak luzaz irakurri ondoren ulertu zuen Luterok Jainkoaren justizia sinesmenetik datorren justizia pasiboa dela; gizakia Jainkoaren graziak justifikatzen duela; gizakiaren justifikazioa ez datorrela norberarengandik, kanpotik baizik; fede hutsaz justifikatzen dela gizakia; justifikazioa Jainkoaren dohaina dela eta gizakiaren esku-hartze aktiborik gabe gertatzen dela. Monasterioko Dorreko Esperientzia bizi izan zuenean eta Jainkoak fedeaz justifikatzen zuela ikusi zuenean berpiztua sentitu zen Lutero; paradisuko ateak ireki zitzaizkiola iruditu zitzaion. Antzera sentitu zen Lutero San Agustin-en Espirituaz eta letraz liburua irakurri zuenean. Ordura arte zorrotza eta justizia zalea zen Jainkoa bat-batean aita errukitsu bihurtu zen Luterorentzat. Luterok berak geroago (1537ko sermoi batean) aitortu zuen hogeita hamar urte bete bitartean ez zituela berezi Moisesen legea eta Kristoren grazia (GarcíaVilloslada, 1973; Roper, 2010).

Staupitzek bere jarraitzaile izateko aukeratu zuen Lutero eta 1511ko irailean doktoretza egitera bultzatu zuen; Jainkoak gizon argien beharra zuela esan zion. Laster hautatu zuten Wittenberg-eko komentuko priore-orde eta ikasketa-zuzendari.

Predikatzen ere hasi zen: bere komentuan latinez predikatzen zuen eta herriaren aurrean, alemanez; Luterok predikatzeari garrantzi handia eman zion bizitza osoan zehar; sakramentu balioa ematen zion predikatzeari (García-Villoslada, 1973; Roper, 2010).

1512ko urriaren 4an Teologia irakasteko baimena eman zioten Luterori, eta hark agindu zuen Erromako Elizari obedituko ziola. Garai hartako unibertsitateetan alde handirik ez zegoen teologiako lizentzia eta doktoregoaren artean; lizentziak ematen zuen irakasteko baimena eta lizentziaren koroatze festa modukoa bat zen doktoretza.

Doktoretzako eskupekoak eta oturuntza ordaintzeko dirua Saxoniako Frederikok eman zion Luterori (García-Villoslada, 1973; Roper, 2010). Doktoretza saioak 1512ko urriaren 18an eta 19an egin ziren. Lehen egunean Luterok eztabaida eskolastiko bat izan zuten, Carlstadt-en zuzendaritzapean eta ikasle, batxiler eta irakasleen aurrean. Luterok galderei erantzun ondoren, zin egin zuen Elizaren dotrinari atxikiko zitzaiola eta begirunea eta obedientzia izango ziela dekanoari eta beste irakasleei. Gero, urrezko eraztuna eta Doktoretzako birreta jarri zizkioten eta hitzaldi bat eman zuen.

Monasterioan oturuntza bat egin ondoren, herrian zehar prozesio bat egin zuten.

Frederiko printzeak Luterori eman zion Eskritura sakratuetako katedra 1513ko urriaren 6an, Staupitzek horrela eskatuta. Erfurt-eko fraide askori ez zitzaion batere gustatu Luterok Wittenberg-en jarraitu izana Erfurt-en hasitako ikasketak (García-Villoslada, 1973; Roper, 2010).

Biblia azaltzen jardun zen Lutero irakaslea 1515etik 1544ra bitartean. Bibliaren zati hauek azaldu zituen: Erromatarrei, Galaziarrei eta Hebrearrei idatzitako gutunak, 1515etik 1518ra bitartean; Salmoak, 1513tik 1535era bitartean; Deuteronomioa, profeta txikiak eta Eklesiastes, 1523tik 1526ra; San Juan-en lehen gutuna, Tito eta Filemon-i gutunak eta Isaias, 1527tik 1544ra; Timoteori lehen gutuna, 1528an; Kantarik ederrena, 1530etik 1531ra; Hasiera, 1535etik 1545era (García-Villoslada, 1973).

Erfurt-eko obserbanteak Wittenbergeko espirituaren arerioak ziren. Luterok bortizki erasotzen zien beren ekintzez fidatzen ziren justiziarioei. Justiziario horiek benetako justizia eta santutasuna nondik zetozen ez zekitela esaten zuen. Gogor kritikatzen zituen arauak betetzeagatik salbatu nahi zuten Erfurt-eko fraideak.

Luterorentzat hipokritak ziren, beren barau, otoitz eta elizkizunen bidez salbatuko zirela pentsatzen zutenak (García-Villoslada, 1973).

15

2.6.

Gizon zuzena fedetik bizi da Luteroren garaiko pertsona berritzaile askok (Lefévre d´Etaples, Erasmo, Avilako Juan) San Pabloren bidea jarraitzen zuten. Luterok berak ere eskuratu zituen Lefévre d´Etaples-ek argitaratutako San Pabloren gutunak. San Agustinen eta San Pabloren idatzietan oinarrituta, Luterok defendatzen zuen gizakia Jainkoaren graziak salbatzen eta justifikatzen zuela, ez gizakiaren indarrek eta ahaleginek. Gizakiaren baitan dena usteldua zegoela esaten zuen; ekintza onak egitean ere bekatua egiten zuela gizakiak; santuak ere barnetik bekatariak zirela eta haien justifikazioa kanpotik zetorrela; gizakiaren ekintza guztiak txarrak zirela, baita graziaren eraginez egiten zirenak edo santuek egindakoak ere; esaten zuen gizakia ez zutela bere merituek salbatzen, soilik fedeak salbatzen zuela; gizakia ez zuela salbatzen justizia aktiboak, justizia pasiboak baizik; hipokritak zirela barnetik zuzenak eta kanpotik bekatariak zirela pentsatzen zutenak (García-Villoslada, 1973).

Luterok garbi bereizten zituen gizakiaren ahaleginez lortutako justizia eta Jainkoarengandik datorren justizia. Benetan zorakeria iruditzen zitzaion gizakiak bere ahalmenez Jainkoa maita zezakeela edo legea bete zezakeela pentsatzea. Egin ahalak eginda, Luterok ulertu zuen Jainkoaren justizia ebanjelioan agertu zela eta gizon zuzena fedetik bizi zela; Jainkoak emandako justiziatik bizi zela gizaki zuzena; gizakiaren merituei begiratu gabe, Jainkoaren justizia pasiboak bihurtzen gaituela zuzen.

Ebanjelioko Jainkoa ez dela eskatzen duen Jainkoa, ematen duena baizik; Jesukristok gurutzean ordaindu zuela gizakien bekatuen zorra. Aurkikuntza horren aurrean, ordura arte gorroto zuen Jainkoaren justizia, aurrerantzean maitagarria iruditu zitzaion eta kolpetik berpiztua sentitu zen Lutero.

1515eko apirilaren 29an Obserbantziaren Kongregazio agustindarra Gothan bildu zen Staupitz bikario orokorraren zuzendaritzapean. Luterok gogor eraso zien obserbante zorrotzei. Gothako kapituluaren ostean, Eisleben-en jazotako gertaera bat kontatu zuen Luterok: Santa Anaren monasterio agustindarra inauguratzera joan ziren Staupitz bikario orokorra eta Martin Lutero, eskualdeko bikarioa. Corpus Christiko jaia ospatzen ari zirela, prozesioan Sakramentua eskuetan zuela zihoan Staupitz eta hura ikustean izu-ikarak harrapatu zuen Lutero, izerditan blai jarri zen eta hilko zela pentsatu zuen; Kristoren presentziak izutu zuen, meza berrian gertatu zitzaion moduan. Lutero alhaduraz beteta Staupitzengana aitortzera joaten zenean, Staupitzek esaten zion ez zuela benetako bekaturik; Kristok benetako bekatuak barkatzen dituela. Staupitzen aholkuek eta Gersonen idatziek alhadura askotatik askatu zuten Lutero. Luterok Staupitz defendatu zuen bere aitzindari moduan Erreformaren hasiera Erromatarrei egindako gutunaren komentarioetan aurkitu behar da. 1515eko maiatzean hasi zen Lutero San Pablok Erromatarrei egindako gutuna komentatzen (Denifle, 1904). Komentario horietarako gida nagusi moduan Lefèvre d' Étaples (Jacobus Faber Stapulensis) humanista frantsesak 1512an argitaratutako San Pabloren gutunari buruzko testua erabili zuen Luterok. Erasmoren Testamentu Berriaren itzulpena eta oharrak 1516ko martxoan agertu ziren eta haiek ere erabili zituen Luterok.

Komentario horietan gauza askotaz hitz egiten zen: teologia, morala, induljentziak, gotzainak, printzeak eta gauza praktikoak (Smith, 1911). Luterok 1515ean zioen ez zirela santuen ekintzak predikatu behar eta ez zitzaiela gizakiei aholkatu behar haien antzeko ekintzak egiteko. Ez zuen ezer entzun nahi barauaz, bijiliaz, penitentziaz, martiriez. 1516ko udazkenean amaitu zituen Erromatarrei egindako gutunaren ikasgaiak

16

eta Galaziarrei idatzitako gutuna komentatzen hasi zen. 1517tik 1518ra bitartean Erromatarrei egindako gutunaren komentarioa argitaratu zuen eta galaziarrei egindako gutuna azaldu zuen (GarcĂ­a-Villoslada, 1973).

Garai horretan Luteroren ikasle zen GĂźnther-ek defendatu zituen teologia eskolastikoaren kontrako 95 tesiak; defendatzen zuen sinesmenak soilik justifikatzen gaituela; ekintzetan oinarritzen ez den fedeak bakarrik egiten gaituela garbiak eta duinak; graziarik gabe egiten den guztia bekatua dela, baita ekintza onak ere; apaizaren egitekoa Jesukristoren grazia agertzea zela, eta ez legea irakastea; grazia lortzeko sakramentua hartu ez, baizik sinetsi egin behar zela; jakintsuen ekintza onak, bertuteen antza izanik ere, bizioak zirela. Baina Luterok ez zekien ziur sinesmena zuten guztiak justifikatzen ote ziren; hebrearrei idatzitako gutuna komentatzean esaten zuen ezinezkoa zela Kristorengan sinesten zuena hiltzea; kristauak beti ziur egon behar zuela salbatuko zela; Kristori esker norbere bekatuak barkatuak izan zirela (GarcĂ­a-Villoslada, 1973).

Harremanetarako zuen gaitasunari esker atera zuen Luterok Erreforma aurrera.

Gaitasun intelektualez baino areago nagusitzen zen Lutero energiaz eta konbikzioaren intentsitateaz. Staupitz-ek eragin handia izan zuen Luterorengan. Hark babestu zituenak Luteroren lagun izan ziren. 1515ean Lutero distrituko bikario bihurtu zenean, Johannes Lang aukeratu zuen Erfurt-eko priore. Wenzeslaus Linck, berriz, Wittenbergeko monasterioko priore aukeratu zuten. Espalatino, Printze Hauteslearen aholkularia, Luteroren lagun handia izan zen. Oso lagunak izan zituen Luterok Carlstadt, Schurft eta Amsdorf ere. Wittenberg-en via antiqua eta via modernaren arteko orientazio intelektual bat proposatzen zen, baina 1516an Lang-ek esaten zuen Bibliari eta Elizako Gurasoei buruzko klaseetara ikasle ugari joaten zela; aldiz, eskolastikako klaseetara 2-3 lagun bakarrik joaten zirela (Roper, 2010).

Ebanjelioa eta San Agustinen idatziak irakurri zituelako eta Staupitz-ekin izan zituen harremanei esker, aldatu egin ziren justifikazioari buruz Luterok zituen ideiak.

San Agustinek sinesmenean zentratzen zuen bere teologia eta Luterorentzat San Agustin zen teologorik handiena. Luteroren ideia asko San Agustinengan inspiratzen ziren.

Luterok Jainko anker bati zion beldurra uxatzen saiatu zen Staupitz; Jainko zigortzailean arreta jarri ordez, gizakiengatik gurutzean bizia eman zuen Kristoren maitasunean arreta jartzen erakutsi zion Martini. Staupitzek esaten zion Itun Berriko Jainkoak Itun Zaharrekoak baino bihotz xamurragoa zuela. Luterok ez zuen sinesten bere indarrez salba zitekeenik; beraz, ebanjelioa irakurtzeak irteera bat ireki zion: gizakiaren justifikazioa ez zetorren haren ekintzetatik, ebanjelioak zioena sinestetik baizik (Erikson, 1958).

2.7.

Induljentzien salmenta

Induljentzien praktika gurutzaden garaitik zetorren. Alexander Haleskoak merituen altxorra eta induljentzien altxorra bereizi zituen; Kristoren eta santuen merituak biltzen ziren altxor horietan; Elizak Kristoren eta santuen merituen irabaziak pilatzen zituen eta gordailu horretako merituen buldak saltzen zizkien zigorretatik aske gelditu nahi zutenei. Aita Santuak ahalmena zuen meritu horiek banatzeko, Klemente VI.ak 1343an lege kanonikoan ezarritakoaren arabera. Absoluzioaren bidez edozein bekatu barka zitekeen, baina zigor tenporala barkatzeko purgatoriotik pasatu behar zen

17

edo aitorleak jarritako penitentzia bete behar zen. Induljentzia bidez ordezka zitekeen zigor hori, bekatuaren ondorioz jasotako zigor tenporala garbitzeko balio baitzuten induljentziek. Horrela, purgatorioan egin beharreko denbora laburtu zitekeen induljentzien bidez.

Hainbat Aita Santuk (Juan VIII.ak, Leon IX.ak eta Urbano II.ak) induljentziak banatuz erreklutatzen zituzten gurutzadetako soldaduak; beste batzuek (Leon IV.ak) zerua agintzen zieten musulmanen kontrako gerran hiltzen zirenei; baziren (Bonifazio VIII.a) Erromarako erromesaldia egiten zutenei induljentzia osoa agintzen zietenak ere (Smith, 1911). Monasterioak edo elizak eraiki eta fundatzeko edo beste proiektuetarako erabiltzen zuen Eliza katolikoak induljentzietatik ateratako dirua. Induljentziak ez ziren gurutzadetako edo katedralak eraikitzeko bakarrik erabiltzen; induljentziak ziren Aita Santuaren aberastasunen iturrietako bat ere. Eliza katolikoarentzat induljentziek bekatuen zigorrak barkatzeko balio zuten, baina Luterorentzat bekatuaren ondorenak sinesmenaz bakarrik garbi zitezkeen, eta ez ekintza onez, bekatuak aitortuz edo induljentziak ordainduz (Smith, 1911; Olsen, 2012).

Albert Brandeburgokoa Magdeburgoko artzapezpiku, Alemaniako primatu eta inperioko Hautesle aukeratu zuten 1514ko martxoaren 9an, osoko induljentziak banatzetik zetorren diruari esker. 10.000 dukat ordaindu behar izan zizkion Erromako kuriari. Diru hori San Pedro katedralaren eraikuntzara bideratu zen eta horren truke, Leon X.ak baimena eman zion Albert-i bere lurraldean induljentziak saltzeko.

Induljentzien salmentatik lortutako diruaren erdia izendapenaren gastuetara zuzendu zuen eta beste erdia Aita Santuari igorri zion (AbellĂĄn, 1990).

Brandeburgoko lurraldeak eta bi Saxonietakoak mugakideak ziren. Saxonia albertotarreko Jorgek eta Saxonia ernestotarreko Frederikok beren lurraldeetan induljentziak predikatzea debekatu zutenean, mugako herri batzuetatik Brandeburgora joaten hasi zen jendea, induljentziak erostera (Elton, 1964; GarcĂ­a-Villoslada, 1973).

Horrelako jokaeren ondorioz jarri zen Lutero Aita Santuaren kontra, nahiz eta aurretik ere bere ikasleen aurrean induljentzien kontra agertua zen (Oberman, 1992). Luteroren esanetan, benetan damu denak ez du induljentziarik bilatzen; bere gain hartzen du gurutzea; induljentziaz baliatzen denak zigorra ekiditen ikasten du bekatua ekiditen baino gehiago (Brecht, 1985).

Brandeburgoko Albert-ek 1517ko urtarrilean Juan Tetzel fraide dominikarra aukeratu zuen induljentziak predikatzeko, hilean 300 florinen truke; agindu zuen inork ez ziezaiola eragotzi induljentzien salmenta. Albert-ek induljentziak irabazteko Instructio summaria argibideak zehaztu zituen: damua, aitortza, elizak bisitatzea, norberaren zegokion tasa ordaintzea. 1517ko apirilean hasi zen Tetzel Leon X.ak ateratako induljentzia osoa predikatzen. Induljentzien bidez purgatorioko sufrikarioak nola ekidin zitezkeen predikatzen zuen Tetzel-ek (Smith, 1911); esaten zuen purgatorioko sua ekidin zezaketela bekatariek, damutu beharrik gabe, penitentziarik egin gabe edo absoluziorik gabe; esaten zuen edozein bekatu barka zitekeela diruaren truke; etorkizuneko bekatuentzat ere induljentziak saltzen zituela; txanponak kaxa ukitzen zuen unean arima purgatoriotik askatzen zela. Jende asko joaten zen Wittenberg-etik Tetzel-ek predikatzen zuen herrietara, induljentzia irabazteko asmoz.

18

Luterok gehiago baloratzen zituen pietatezko eta maitasunezko ekintzak induljentziak baino; Kristok Ebanjelioa aldarrikatzeko esan zuen, ez induljentziak predikatzeko. Tetzelen Instrukzioak Luteroren eskuetara heldu zirenean, 1517ko urriaren 31n, protesta gutun bat bidali zion Luterok Brandeburgoko Albert-i, tesien eskuizkribuarekin batera (Roper, 2010). Artzapezpikuari esaten zion erretira zezala Instructio Summaria eta predikatzeko beste modu bat ezar zezala; bere ardurapeko arimak heriotzaren bidean utzi zituela eta haien kontuak eman beharko zituela.

Induljentziak predikatzen zituztenek esandako astakeriak gogorarazten zizkion artzapezpikuari. Esaten zion lurraldean zehar zabaldu zutela Aita Santuaren induljentzia Erromako San Pedro berreraikitzeko; atsekabea ematen ziola induljentziari emandako esanahi faltsuak. Post datan esaten zion bidaltzen zizkion tesiak irakurtzeko.

2.8.

Bizitza lanpetua: administratu, idatzi eta irakatsi

1515eko maiatzean Lutero distrituko agustindarren bikario izendatu zutenetik, Teologiako irakasle eta Agustindarren bikario moduan sinatzen zituen gutunak. 1516ko urriaren 26an Wittenberg-etik Erfurt-eko priore John Lang-i idatzitako gutunean idazkari pare bat behar zituela esaten zuen Luterok; izan ere, hainbat eginkizun zituen: gutunak idatzi, jatorduetan irakurri, ikasketa-buru, komentuan eta parrokian sermoiak egin, ordenako distrituko bikario lanak, Leitzkau-ko arrain-haztegietako negozioa kudeatu, Herzberg-eko fraideen abokatu lana egin Torgauko auzitegian, San Pabloren eta Salmoen irakasle laguntzaile, ikastaroak eman, meza eman. Luterok zioen Galaziarrei egindako gutuna komentatzen hasi behar zuela biharamunean, baina beldur zela izurriteak ez ote zion jarraitzen utziko; izurritearen ondorioz jende asko ari zela hiltzen; izurriteak indar gehiago hartzen bazuen, fraideak beste lurralde batzuetara bidaliko zituela; berak obedientziagatik jarraitzen zuela han; heriotzari beldurra baziola, baina ez zuela espero Jainkoak beldur horretatik askatuko zuenik (GarcĂ­a-Villoslada, 1973; Roper, 2010; Smith, 1911; Greiner, 1956).

Jainkoaren justiziak sortzen zion erruduntasunari eta izuari ihes egiteko ahaleginean, denboraldi batez Pariseko Unibertsitateko kantzilerra zen Juan Gerson teologo mistikoaren lanak irakurri zituen Luterok eta horrek atsedenaldi bat eman zion.

Gersonek esaten zuen bekatu guztiak ez zirela astunak; ez zela hain larria ordu jakinetan ez errezatzea, eskapulariorik ez eramatea eta Aita Santuaren arauren bat ez betetzea (GarcĂ­a-Villoslada, 1973).

Juan Tauler mistikoak (1300-61) eta Theologia deutsch-ek (hamalaugarren mendeko testu bat zen) ere eragin sakona izan zuen Luterorengan. Luterok testu hori defendatu zuen Eck-en erasoen aurrean. Eck-ek zion liburu horrek eta Johannes Tauleren idatziek ez zutela Elizako Gurasoen lanek zuten autoritaterik. Taulerrek alemanez predikatzen zuen, Luterok bezala. Alemanez idatzitako testuak iraintzea leporatu zion Luterok Eck-i. Luterok esaten zuen Bibliatik eta San Agustinen idatzietatik adina ikasi zuela Theologia deutsch liburutik. Liburu horrek zion kristauak bere borondatea Jainkoaren borondatearen mendean jarri behar zuela; Jainkoaren espirituaren mendean egon behar zuela gizakiaren borondateak; kristauaren borondatea Jainkoaren borondatearekin elkartzen zenean, Jainkotiar bihurtzen zela; kristauak bere buruari uko egin behar ziola; ahalegintzeari utzi eta Jainkoaren maitasunera ireki behar zuela.

Konfiantza osoa zuen Jainkoaren errukian eta kanpoko ekintzei ez zien balorerik ematen. Jainkoaren ezagutza arrazionala gutxietsi egiten zuen. 1516ko abenduaren 15ean idatzitako gutunean Luterok Espalatinori esaten zion ez zuela ikusi Tauler-ena

19

baino teologia osasungarriagorik, Ebanjelioarekin adosago zegoenik. Luterorentzat eskolastiko guztiena baino teologia sendoagoa zen Taulerrena. Bibliaren eta San Agustinen ondoren, Tauler zen Luterori gehien irakatsi zion irakaslea (GarcĂ­aVilloslada, 1973; Roper, 2010).

Frederiko Hauteslea lurralde sakratuetan erromes ibilia zen eta erlikia bilduma handia zuen. Wittenberg-eko Gaztelu-Elizan gordetzen zituen objektu sakratuak. Bost mila erlikiatik gora zituen, purgatorioko urte mordo bat ordezkatzeko balio zutenak.

Gainera, urtero milaka meza ematen ziren eliza saxoietan, Frederiko-ren arimaren alde.

Luterok gaitzetsi egiten zituen praktika horiek guztiak, superstiziosoak iruditzen zitzaizkiolako. Hautesleak Staupitz gotzain izendatu nahi zuen, baina Luterok pentsatzen zuen Staupitz-ek ez zuela izendapena onartu behar. Azkenean, Staupitz-ek ez zuen onartu izendapena eta laster galdu zituen printzearen faboreak. Luterok Staupitzen alde egin zuen 1517ko azaroan Wittenberg-etik printzeari bidalitako gutunean. Gutun hori alemanez idatzi zuen, eta ez latinez, ordura artekoak bezala; gutunean printzeari esaten zion Staupitzek beti egin zuela hark esandakoa. Gainera, esaten zion beste zergarik ez jartzeko, zerga horrek jendearen aurrean zuen ospea murriztuko zuela eta (Smith, 1911). Espalatinok Luterori gutunez esan zion bikario orokorra zen Staupitz gotzain izendatu nahi zuela printzeak. 1516ko ekainaren 8an idatzitako gutunean Luterok Espalatinori esaten zion Frederiko Jakintsua argia zela munduko gauzetarako, baina Jainkoaren eta arimen salbamenerako gaietan itsua zela. Garai batean gotzain izatea gauza handia zela, baina orain ez zuela halako osperik, izan ere, gotzain izateak sabelkeriazko eta lasaikeriazko bizitza bat eramatea esan nahi baitzuen, Sodoman eta Erroman egiten zen bezala.

Luterok asko idatzi zuen eta inprimategiari esker asko hedatu ziren haren idatziak. Emazteak liburuetatik diru apurren bat eskura zezakeela esaten bazion ere, berak ez zuen onartzen bere liburuengatik ezer kobratzerik, ez baitzitzaion egokia iruditzen sinesmen kontuekin negozioa egitea. Inprimatzaile batzuek nahiko diru irabazi zuten Luterori esker, haren liburuak ondo saltzen zirelako (Friedenthal, 1970).

Liburuetan hainbat irudi, grabatu eta karikatura sartzen zituen, lelo eta satirekin batera.

Irudi batzuk Luterok berak diseinatu zituen, baina sarri sartzen zituen Lucas Cranach Zaharrak egindako irudiak, horien bidez ederki adarra jotzen ziolako Aita Santuari.

Sarri erabiltzen zuen hizkuntza trauskila ere, gorozkiak, puzkerrak eta genitalak aipatuz (Hausrath, 1904). Luterok sarritan ezizenak erabiltzen zituen bere etsaiei dei egiteko: Jeronimo Aleander lehoia, Eck tentela, Alveld astoa, Hieronymus Emser ahuntza, Hieronymus DĂźngersheim idia, Teo Aita Santua otsoa, Dam txerria, Thomas Murner katua, Lovaina edo Koloniako astoak (GarcĂ­a Villoslada, 1973; Roper, 2010).

2.9.

Tesiak

Aldaketa garaiak ziren Elizaren baitan. Juan Francisco de la Mirandolak elizgizonen erreforma eskatzen zuen. 1517ko apirilaren 18an Luterok bere lagun Juan Lang-i esaten zion San Agustinen teologia nagusi zela Wittenberg-eko unibertsitatean; Aristotelesen teoriak erortzen ari zirela eta Lonbardoren Sententziak aspergarriak gertatzen zitzaizkiela ikasleei. Ikasleak bildu nahi izanez gero, Biblia edo San Agustin azaldu behar zirela. Lutero eta haren jarraitzaileek zioten gizakiaren borondatea ez zela

20

aske; graziarik gabe, menpekoa zela; justuak kondenatu egiten zirela eta bekatariak salbatu (García-Villoslada, 1973).

Bi joera teologiko bereiz zitezkeen XVI. mendearen hasieran: literalistena eta espiritualistena. Literalistek, San Jeronimoren eta Erasmoren ildotik, zentzu literalean interpretatzen zituzten Eskriturak. Espiritualistentzat eta Luterorentzat, Eskritura Sakratuen espiritua eta barne-zentzua ziren garrantzitsuak. Luterok San Jeronimoren aurretik jartzen zuen Agustin; esaten zuen jakinduria kristaua edukitzeko ez dela nahikoa grekoa eta hebreera ezagutzea; sinesmena ezinbestekoa zela. San Jeronimok hizkuntza asko jakin arren eta Agustinen bat bakarra ezagutua arren, Jeronimo ez zela Agustinen parera heltzen. Erasmok besterik pentsatzen bazuen ere, Luterorentzat sinesmenak bakarrik balio zuen. (García-Villoslada, 1973). 1516ko urriaren 19an Espalatinori idatzitako gutunean Luterok zioen Erasmok hobeto ulertuko zukeela San Pablok esandakoa, San Agustinek pelagianoen kontra esanak (Espirituaz eta letraz) irakurri izan balitu (García-Villoslada, 1973).

Luterok Erromaren kontra bere bizitzan izan zuen etsaitasuna 1517 eta 1520 arteko urteetan garatu zen, batez ere. Erromako San Pedroren basilika eraikitzeko dirua behar zuten Julio II.ak eta Leon X.ak; horretarako, induljentziak saltzeari ekin zioten.

1517ko urrian Luteroren ikasle zen Franz Günter-ek teologia eskolastikoaren kontrako 97 tesi idatzi zituen, teologia ikasteko Aristoteles ez zela beharrezkoa defendatuz.

(Abellán, 1990). Garai haietan ohitura arrunta zen gai bati buruzko ikuspegi bat defendatu nahi zuten jakitunek beren tesiak elizako atean zintzilikatzea. Historia aldetik frogatua ez badago ere, legendak dio horixe egin zuela Luterok 1517ko urriaren 31n, Santu Guztien egunaren bezperan: induljentziei buruzko 95 tesi iltzatu zituen Wittenberg-eko gazteluko elizaren atean. Tesiak induljentzien kontrako aldarrikapen moduan idatzi zituen Luterok, induljentziek ziurtasun faltsu bat ematen baitzieten bekatariei. Tesiak Aristotelesen etikaren eta teologia eskolastikoaren eta pelagiarraren (Ockham, Eskoto, Biel, D´Ailly…) kontrakoak ziren. Tesiak ezagutarazi zituenean, bere izena aldatu zuen Luterok; ordura arte aitaren deitura erabili zuen: Luder; ordutik aurrera, Luther deitura erabiltzen hasi zen.

Luterok saiatu zen Erfurteko unibertsitatean Aristoteles baztertu eta San Agustinen teologia nagusi jartzen (Elton, 1964); John Lang-i 1517ko maiatzaren 18an idatzitako gutunean esaten zion Aristoteles bere tronutik erortzen ari zela eta San Agustinen teologia aurrerapen azkarra egiten ari zela beren unibertsitatean (GarcíaVilloslada, 1973; Roper, 2010). Nurenberg-en eta Wittenberg-en harrera ona izan zuten tesi horiek, baina Erfurt-en ez. 1518an erabaki zen Wittenberg-eko Unibertsitatean Aristotelesen arabera emango zela filosofia, baina tomisten eta eskotisten komentario eskolastikorik gabe; gainera, autore klasiko gehiago irakurriko zituzten beren jatorrizko hizkuntzan.

Erreformaren hasierako eguntzat hartzen dute lurralde protestanteek 1517ko urriaren 31koa. Luterok ez zuen bere tesiak hedatzeko asmorik hasieran. Juan Lang-i ezagutarazi zizkion tesiak 1517ko azaroaren 11n, baina bere asmoa ondorioei buruzko haren iritzia ezagutzea zen. 1518ko martxoaren 5ean gutun bat idatzi zion Luterok Nurenberg-eko Christoph Scheurl-i, tesiak hedatu izana deitoratuz; Scheurl-i esaten zion haren bi gutun jaso zituela, bata alemanez eta bestea latinez, eta Albrecht Durer-en opari bat ere bai; esaten zion ez zuela nahi izan tesiak jende artean zabaltzerik. Lagun gutxi batzuei bakarrik bidali nahi izan zizkiela tesiak, azter zitzaten; onartzen ez bazituzten baztertzeko edo, onartuz gero, argitara zitzaten; damutua zegoela tesiak idatzi izanaz.

Puntu batzuetan oraindik ziur ez zegoela zion. Ez dirudi Luterori gehiegi gustatzen

21

zitzaizkionik 95 tesi horiek; horregatik, eraberritu eta alemanez argitaratu zituen 1518ko apirilean, Induljentzia eta graziari buruzko tratatu moduan (GarcĂ­a-Villoslada, 1973; Roper, 2010).

Luteroren tesiak oso ezagunak bihurtu ziren eta onartuak izan ziren, batez ere humanisten zirkuluetan. Tesiak itzuli eta inprimatu egin zituzten eta teologoei ez ezik, jendeari ere banatu zitzaizkien. Bi hilabetetan Alemania osora eta beste lurraldeetara hedatu ziren tesiak: Augsburgora, Hanburgora, Nurenberg-era, Alsaziara, Ingalaterrara.

Luterok harreman onak zituen. Horrela, Staupitz-en eta Scheurl-en bidez jarri zen harremanean Nurenberg-eko humanistekin eta politikoekin. Erasmusen bidez heldu zitzaizkion tesiak Tomas Morori.

Luteroren Tesien hasierako formulazioa ez zen tesiei zegokiena. Gainera, ez dago garbi Wittenberg-eko elizaren atean iltzatu zituztenik ere. Tesietako asko katoliko ortodoxoak ziren, baina baziren Elizaren altxor espirituala ukatzen zutenak ere. Tetzel dominikoak Luteroren tesiak irakurri zituenean, Aita Santuaren autoritatea azpimarratzeari ekin zion eta horretarako, Conrad Wimpina teologoak idatzitako ehun eta sei anti-tesi defendatu zituen. Antitesi horiek Wittenberg-era heldu zirenean, erre egin zituzten, Luteroren baimenik gabe. Tesiak argitaratu eta laster Luterok Induljentziaren eta graziaren sermoia argitaratu zuen, 20 tesiren modura idatzita.

Sermoi horrek arrakasta handia izan zuen, bi urteren buruan 25 aldiz argitaratu baitzen.

Hor esaten zuen induljentziak alferrikakoak eta kaltegarriak zirela eta inor ez zutela purgatoriotik askatzen. Tetzel-ek berehala eman zien erantzuna hogei tesi horiei.

Luterok eta Tetzelek eztabaidan jarraitu zuten, Tetzel 1518an Leipzig-eko komentura erretiratu zen arte. 1519ko abuztuaren 11n hil zen Tetzel, Miltitz-ek berarekiko hartu zuen jarreragatik tristatuta (GarcĂ­a-Villoslada, 1973; Roper, 2010).

1518ko otsailaren 15ean gutun bat idatzi zion Luterok George Espalatinori, bi galderari erantzunez. Galdera bat zen ea ekintza onak zerk motibatzen dituen. Luterok esaten zuen itxaropen gabeziak eta konfiantzak animatu behar zituela ekintza onak: norberarengan itxaropenik ezak eta Jainkoaren grazian konfiantzak. Beste galdera induljentzien ahalmenari buruzkoa zen. Luterok esaten zion induljentziak arimak iruzurtzeko zirela eta halakorik ez erosteko. Esaten zuen behartsuak baztertu eta induljentziak erosten dituztenek gaitzespena merezi dutela.

Luteroren lehen asmoa Tesiei buruzko kontsulta egitea izan bazen ere, hark uste baino lehen argitaratu ziren tesiak alemanez eta latinez. 1518ko maiatzaren amaieran gutun bat idatzi zion Luterok Leon X.ari, tesiak azaltzeko tratatu bat egiten ari zela esanez. Luterok 95 tesiei buruzko azalpenak eman zituen Resolutiones disputationum de indulgentiarum virtute liburuxkan. Wittenberg-en amaitu zen argitalpena 1518ko abuztuaren erdi aldera eta Leon X. Aita Santuari eskaini zion liburuxka. Luterok zion ez zutela iritziz aldaraziko, ez Santo Tomasek, ez Guraso Santuek; kontzilio unibertsal batek bakarrik argitu zezakeela Eskrituran dagoen egia. Luterok Eliza ez uzteko borondatearen berri eman zuen; esaten zuen Aita Santuaren hitzak onartzeko prest zegoela (GarcĂ­a-Villoslada, 1973). 1518ko abuztuaren 7an Erromara joateko deialdi bat etorri zitzaion Luterori Wittenberg-era (GarcĂ­a-Villoslada, 1973; Roper, 2010).

Reuchlin (1455-1522), Melanchthon-en osaba irakaslea, hebreeran aditua eta liburu sakratu juduen defendatzaile sutsua izan zen; hebreeraren ikasketak sustatu zituen mendebaldean. Haren defendatzailea izan zen Hutten-go Ulrico (1488-1523), poeta, Luteroren aldekoa eta Aita Santuaren eta kleroaren etsaia. Dominikoak filosofia eskolastiko tradizionalaren defendatzaileak ziren. Koloniako dominikoek Enperadoreari

22

eskatu zioten hebreerako liburuak ezabatzeko eta Reuchlin neurri horren kontra agertu zen. Orduan, Dominikoek Reuchlin heretiko moduan epaitu nahi zuten. Reuchlin-ek ez zuen juduak jazartzerik nahi; pentsatzen zuen juduek Mesias baztertu zutela eta hortik zetorrela haien zoritxarra. Juduen arerioek (horien artean, Pfefferkorn judu konbertituak) haien liburu guztiak bildu eta erre nahi zituzten, Testamentu Zaharraren salbuespenarekin; horretarako, Enperadorearen babesa lortu zuen. Dominikarrak Mainzeko inkisizioaren alde jarri ziren; humanistak eta Lutero, berriz, Reuchlin-en alde.

Reuchlin-en gramatikarekin ikasi zuen hebrearra Luterok Erfurt-en, Lang-en laguntzaz.

Gai horri buruz gutunak idatzi zizkion Luterok bere lagun Spalt-eko George Burkhardti, Espalatino deituari: 1514ko otsailean idatzitako gutunean esaten zion Reuchlin-en idatzietan ez zegoela ezer arriskutsurik (Smith, 1911). Lutero Reuchlin-en alde bazegoen ere, baztertu egiten zuen humanismoak gizakiaren askatasunaz pentsatzen zuena; humanistek gizakiaren askatasuna eta berezko ontasuna aldarrikatzen zuten, baina Luterok gizakiez zuen ikuspegia ezkorragoa zen (GarcĂ­a-Villoslada, 1973; Roper, 2010).

Mainzeko artzapezpikuaren salaketaren bidez jaso zuen Leon X.ak Luteroren berri. Artzapezpikuak bere kontseilariei, Magdeburgoko Unibertsitateko teologoei eta juristei bidali zizkien 95 tesiak. Kontseilariek, tesiak heretikoak zirela iritzita, esan zuten tesiak Erromara bidaltzeko. Artzapezpikuak Erromara bidali zituen tesiak.

Sylvester Prierias dominikoak Aita Santuaren Aginteari buruzko Martin Luteroren tesi harroxkoen kontrako elkarrizketa argitaratu zuen Aita Santuaren izenean. Leon X.ak pentsatu zuen auzi hori ordena agustindarraren bikario orokorra zen Gabriel de la Volta agustindarren jeneralaren esku uztea. Voltak Staupitzi esan zion Lutero atzera egitera behartzeko. Staupitz-ek haren kontrako akusazioen berri eman zion Luterori, baina Luterok erantzun zion Tauler-en teologiari jarraitu besterik ez zuela egin eta haren arabera, gizakiak Jesukristoz bakarrik fidatu behar zirela; ez zirela beren merituez eta ekintzez fidatu behar (GarcĂ­a-Villoslada, 1973; Roper, 2010).

1518ko martxoaren 21ean John Lang-i idatzitako gutunean Luterok zion induljentzia saltzaileak sututa ari zirela pulpitutik Luteroren kontra predikatzen. Lutero berehala erreko zutela esaten ari zirela eta Heidelberg-era ez joateko aholkatzen ziotela.

Lutero ziur zegoen Printzeak babestuko zuela eta ez zuela utziko bera Erromara eramana izan zedin. Tetzel-en Positiones tesien erretzea nola gertatu zen esaten zion; esaten zion berak ez zuela zerikusirik izan erretze horretan. Printzeak, Hiriko kontseiluak eta beretako inork jakin gabe egin zutela. Tetzel-en jarraitzaileak suturik zeudela, baina bera errugabea zela zion Luterok (Roper, 2010).

2.10. Staupitz eta Kaietano 1518ko martxoaren 31n idatzitako gutunean Luterok Staupitzi esaten zion Taulerren teologiarekin jarraitzen zuela; hark irakasten zuenez, gizakia Jesukristoz bakarrik fida daitekeela; ez otoitzez, ez merituez, ez ekintzez; Jainkoaren graziaz bakarrik fida daitekeela.

Staupitzek Heidelberg-era deitu zuen Alemaniako Kongregazioaren kapitulua.

1518ko apirilean elkartu ziren Heidelberg-en Alemaniako obserbantziako hainbat komentu agustindarretako ordezkariak, teologoak eta ikasleak. Luterok Heidelbergera joateko salbokonduktoa lortu zuen eta hara joan zen, Beyer ikaslearekin batera. Luterok

23

idatzitako 40 tesiak defendatu behar zituen Beyer-ek. Kapitulu horretan Lang hautatu zuten distrituko bikario eta Staupitz berretsi zuten Alemaniar Kongregazioko bikario moduan. Staupitz-ek hala eskatuta, Luterok defendatu zuen justifikazioa sinesmenetik datorrela eta ez sakramentuetatik; gizakiaren justifikazio guztia Jainkoaren ekintza zela, Jainkoarena bakarrik. Jainkoaren legeak ez duela gizakia justifikatzen; legeak bekatua ugaltzen duela; legeak oztopoak jarri besterik ez duela egiten; gizakiaren lanek ere ez dutela laguntzen, gizon guztiak ustelduak daudelako; ekintza onak eta txarrak baliokideak direla, bekatuak zikintzen baititu bi ekintza motak. Heidelbergeko eztabaidari esker Luterok agustindarren artean bere teologia ezagutarazi zuen.

Heidelbergeko eztabaidak erakutsi zuen Luteroren teologia induljentzien kritika baino zerbait gehiago zela. Beste jarraitzaile batzuk ere bereganatu zituen Luterok: Wolfgang Capito eta Martin Bucer. Luteroren teoriak gizakiaren borondate askea ukatzen zuen eta filosofiak teologiarako baliorik ez zuela esaten zuen; arrazoiari begirune gutxi izan behar zitzaiola, emagaldua zelako. Heidelberg-etik baikor eta osasun onarekin itzuli zen Lutero.

Tetzel erretiratu ostean, berehala irten zen plazara Eck, Ingolstadt-eko unibertsitateko teologiako irakaslea eta humanista ospetsua. Ordura arte Lutero eta Eck lagunak izan baziren ere, Eck-ek Luteroren Tesiak irakurri zituenean, 95 tesien errefutazio bat idatzi zuen: Obeliskoak; liburu horretan heretikotzat jotzen zituen Tesiak eta Juan Husen ideiekin alderatzen zituen. Eck-ek esaten zuen Luterok Bohemiako Husen teoriak sustatu zituela. Luterok Asteriskoak, Eck-en Obeliskoen kontra idatziarekin erantzun zion. Carlstadt-ek Luteroren jarrera defendatu zuen. Eck-ek Carlstadt-ekin eztabaidatu nahi zuen teoria horiei buruz eta 12 tesi argitaratu zituen. Lutero tesi horiei buruz Eck-ekin eztabaidatzeko prestatu zen (Roper, 2010).

Printzeak ezkutuan erregaluak bidaltzen zizkiola ikusita, Lutero ziur sentitzen zen, bazekielako Frederiko printzeak babesten zuela. Bien arteko bitartekari lana Espalatinok egiten zuen, Frederikoren aholkularia eta liburuzaina baitzen Espalatino.

Wittenberg-eko irakasleak (Amsdorf, Carlstadt, Melanchthon), Nurenberg-eko Wenceslao Link, Wilibaldo Pirckheimer eta Alberto DĂźrer Luteroren alde jarri ziren; Erfurt-ekoak, berriz, Eck-en alde, Juan Lang-en salbuespenarekin (GarcĂ­a-Villoslada, 1973; Roper, 2010).

1518an Luterok Ebazpenak idatzi eta Leon X.a Aita Santuari eskaini zion; liburu horretan induljentziei buruzko bere ikuspegia ematen zuen. 1518ko maiatzaren 30ean gutun bat idatzi zion Luterok Staupitzi, Ebazpenak liburua Leon X.ari bidaltzeko eskatuz. Apaltasunez idatzi zion Luterok Leon X.a Aita Santuari. Esaten zion berari buruzko txosten txarrak hedatu zituztela eta Aita Santuaren aurrean bere izena zikintzen saiatu zirela, bera Aita Santuaren boterearen kontra jardun izan balitz bezala. Luteroren iritziz, predikariek pentsatzen zuten edozer gauza esan zitekeela, Aita Santuaren izenean; predikari horiek gezurra eta pozoia barreiatu zituzten. Luteroren iritziz, bere arerioek ez zuten onartu berak bazuela autoritatea induljentziez, errukiaz eta barkamenaz hitz egiteko, gai horietan doktore zelako. Aita Santuari esaten zion botere espiritualaren aldekoa zela eta haren babesa nahi zuela; etsaiek esaten zuten bezalakoa izan balitz, Saxoniako Hautesle Frederikok ez zukeela Wittenberg-eko Unibertsitatean edukiko; esaten zion Kristoren epaia jasoko zuela Aita Santuaren tronuaren bidez; behartsua zela, ezer galtzekorik ez zuela eta beldurrik ez zuela. Leon X.ari Luteroren Ebazpenak eta haren eskaintza heldu zitzaizkionean, prozesu kanoniko bat ireki zuten eta 1518ko ekainean Luterori agindu zioten Erromako kuriara agertzeko hirurogei egunen barruan, han bere dotrinaren berri emateko. Dei hori abuztuaren 7an jaso zuen

24

Luterok. Aita Santuak gutun lagunkoi bat bidali zion Luterori, Erromara joateko gonbidapenarekin eta bidaiarako dirua eskainiz, han aitortza egiteko. Luteroren lagunek ikusi zuten egoera arriskutsua zela. Staupitz-ek esan zion gurutzea bakarrik espero zezakeela; defendatzaile gutxi zituela; Wittenberg utzi eta beregana joatea nahi zuela (Smith, 1911; García-Villoslada, 1973).

Aita Santuaren gutuna jaso bezain azkar idatzi zion Luterok Espalatinori, Saxoniako Frederikorengan baitzuen esperantza. Honela esaten zion Luterok Espalatinori abuztuaren 8ko gutunean: orduan zeukala inoiz baino gehiago Espalatinoren beharra, printzearen eta Enperadorearen laguntzaz lor zedin bere prozesua Alemanian egitea; lehenbailehen printzearen aholkua eta laguntza lor zitzala. Esaten zion entzun zuela Kaietano kardinalak Aita Santuaren mandatua zuela Enperadorearengandik eta printzeengandik Lutero aldentzeko. Lagunei iruditzen zitzaiela Frederiko printzearen salbokondukto bat lortu behar zuela haren lurraldeetatik zehar ibitzeko. Baina, Frederiko printzeak ez zion salbokondultorik eman, pentsatzen baitzuen Luterok ez zuela Erromara joan beharrik izango eta Kaietanoren aurrean aurkeztu beharko zuela. Kaietanori ez zion halako asmo txarrik sumatu Frederikok; beraz, Enperadorea eta Aita Santua ez zirikatzea pentsatu zuen (García-Villoslada, 1973).

1518ko urriaren 14an Carlstadt-i idaztitako gutunean Luterok esaten zuen bere kausak itxura txarra hartu zuela egun horietan. Aita Santuaren legatuak ez zuela nahi eztabaida publikorik. Hark entzun nahi zuen bakarra hau zela: Luterok aitor zezala erratua zegoela eta erretraktatu egiten zela. Baina, Luterok ez zuela horrelakorik egin nahi. Eztabaida gogorrena bi artikuluez izan zela: induljentziak ez zirela Kristo Salbatzailearen merituen altxorra eta Jaunaren mahai santura hurbildu nahi zuen gizakiak sinetsi egin behar zuela (García-Villoslada, 1973).

Kaietano kardinala, Aita Santuak Alemanian zuen legatua, Gaetan jaioa zen; Tomas del Vio zuen izena eta Letrango V. kontzilioan ezaguna bihurtu zen. Akinoko Tomas-en Summa Theologica-ren komentario bat idatzia zuen eta humanista zen. Leon X. Aita Santuak turkoen kontrako gurutzadan alemanen babesa ziurtatzeko bidali zuen Kaietano Alemaniara, baina Luteroren auziari ere laster heldu zion. Maximiliano I.a Enperadoreak gutun bat idatzi zion Aita Santuari 1518ko abuztuaren 5ean, Luteroren eztabaida erabaki zezan; Erromak erabakitzen zuena betearaziko zuen Enperadoreak.

Aita Santuak Kaietanori esan zion Luterori dei egin eta hutsegiteez erretraktatuarazteko; hutsegiteak zuzentzen bazituen, Aita Santuaren barkamena emateko; aldiz, erretraktazioa egitera ukatzen bazen, preso hartu eta Erromara eraman zezatela.

Kardinal legatuaren esanak betetzen ez bazituen, printzeei exiji ziezaiela heretikoa atxilotu eta eskumikatzea (García-Villoslada, 1973; Roper, 2010). Agustindar ordenako jeneralari ere esan zion bere bitarteko guztiak erabiltzeko fraide hori atxilotzeko.

Gabriel de la Voltak, Staupitzi eskatu ordez, Saxoniako agustindarren probintziala zen Gerardo Heckert-i eskatu zion Martin Lutero atxilotzeko (Campos y Fernández de Sevilla, 2017).

1518ko irailaren 25ean Wittenberg-eko irakasleek gutun bat bidali zioten Miltitz-i; gutunean eskatzen zioten Aita Santuari eska ziezaiola Luterori epaia Alemanian egiteko, epailari inpartzialen aurrean, eta ez Erroman. Aita Santuari ere idatzi zioten esanez Lutero ezin zela Erroman aurkeztu, osasun txarra zuelako eta bidaiaren arriskuengatik (García-Villoslada, 1973). Bere aldetik, Frederiko printzeak Kaietanori esan zion Alemanian egin behar zela epaia, susmagarriak ez ziren epailarien aurrean. Kaietanok

25

esan zion Lutero Augsburgora berarengana joaten bazen, biguntasunez jokatuko zuela.

Frederikok Luterori aholkatu zion aurkez zedila kardinalaren aurrera.

Augsburgon biltzekoa zen dieta inperiala. Hiri handia eta boteretsua zen Augsburgo. Bertan bizi zen Fuggertarren familia ere. Frederiko Jakintsuak botere politiko handia zeukan, haren sostengua garrantzitsua baitzen Maximiliano Enperadorearen semea zen Karlos Enperadore izendatu ahal izateko. Bestalde, Lutero jakinaren gainean zegoen Kaietanok Aita Santua eta Enperadorea elkartu nahi zituela Luteroren kontra. Lutero Saxoniako printzearen salbokonduktoarekin eta bi aholkularirekin heldu zen Augsburgora eta karmeldarren komentuan hartu zuen ostatu, han ez zegoelako agustindarren komenturik. Fugger-tarren gazteluan hartu zuen ostatu Tomas del VĂ­o (Kaietano) kardinalak. (GarcĂ­a-Villoslada, 1973; Roper, 2010). 1518ko urriaren 12an egin zuten elkarrizketan hiru gauza eskatu zizkion Kaietanok Luterori: hutsegiteez damutu eta erretraktatzeko; hutsegite horiek berriro ez zituela errepikatuko agintzeko; Elizaren bakea aztoratuko zuen dotrinarik ez aldarrikatzeko aurrerantzean.

Luterok esan zion Elizaren kontrako ezer ez zuela irakatsi. Luterok eta Kaietanok gai hauei buruz eztabaidatu zuten (GarcĂ­a-Villoslada, 1973; Roper, 2010): - Merituen altxorraren izaera eta sinesmena. Kaietanok esaten zuen Luterok ukatu egiten ziola Aita Santuari Kristoren eta santuen merituez baliatzeko gaitasuna.

Luterok zion Kristok bere merituen bidez induljentzien altxorra eskuratzen bazuen, merituak eta altxorra ez zirela gauza bera; merituen bidez irabazitako zerbait zela altxorra. Induljentzien praktikak erakusten zuten sinestun batzuek besteengatik errezatzen zutela eta salbamena ahalegin kolektiboa zela. Luterok, aldiz, pentsatzen zuen kristauak bakarrik egiten ziola aurre Jainkoari; jarrera bakartia defendatzen zuen.

- Kaietanorentzat, sakramentuak berez ziren baliodunak eta eraginkorrak; baina, Luterorentzat, sakramentuek sinesmenaren beharra zuten eraginkorrak izateko; gizakia ez zuten sakramentuek justifikatzen, Kristoren hitzan duen sinesmenak baizik. Kaietanorentzat, sakramentuen ekintza ez zegoen sinesmenaren mendean, kristaua ez zegoelako ziur bere sinesmenaz.

- Luterorentzat Aita Santuen aurretik Jainkoaren hitza zegoen, haiek ez baitziren hutsezinak. Esandakoak ezeztatzeko eskatzen zion Kaietanok, baina Luterok esaten zion ez zituela ezeztatu nahi, Eskrituretan oinarrituta oker zegoela egiaztatzen ez zuten bitartean. Luterok zion ez zuela Eliza erromatarraren dotrinaren kontra joan nahi; bere esanak azter zitzatela Aita Santuak eta Unibertsitateek. Staupitzek Kaietanori eskatu zion eman zezala baimena Luterok idatziz erantzun ahal izateko; hori onartu egin zuen Kaietanok. 1518ko urriaren 15ean erantzun idatzia eman zion Luterok kardinalari; esaten zion Jainkoari gizakiei baino lehen obeditu behar zaiola; Aita Santuaren autoritatea kontzilioaren mendean eta argudio hobeak dituen edozein kristau leialen mendean dagoela; Kaietanok esan zion ez zuela bere aurrean ikusi nahi erretraktatu bitartean.

Dietako azken bileran, urriaren 14an, Kaietanok eskatu zuen Staupitzek esku har zezala, Luteroren agintari moduan. Staupitzek jakin zuen agustindarren ordenako buru zen Gabriele dela Voltak Kaietanori agindu ziola Lutero atxilotu eta Erromara bidaltzeko. Orduan, Staupitzek boto agustindarretatik aske eta bere kontroletik at utzi zuen utzi zuen Lutero.

1518ko urriaren 17an Augsburgon idatzitako gutunean Luterok Kaietanori esaten zion Staupitz bikarioak apalki pentsatzeko eskatu ziola. Luterok zion aitortzen

26

zuela errespetuz hitz egin zuela Aita Santuaz, baina ez zela behar bezain apala izan; sukartsuegia izan zela eta ez zuela gotzaina behar besteko adeitasunez tratatu; aurrerantzean kontu gehiagoz ibiliko zela eta ez zuela induljentziez hitz egingo; isilik egongo zela, induljentziak predikatzen zituztenak ere neurritsuak agertzen baziren.

Kaietanok ez zion erantzun Luterori. Luterori bere lagunek aholkatu zioten Augsburgo uzteko eta urriaren 20-21eko gauan ihes egin zuen Augsburgotik.

Nurenberg-en Alberto DĂźrer ezagutu zuen eta 26an Mansfeld-ko Albertorekin egon zen.

Urriaren 31n heldu zen Wittenbergera. Garai horretan Lutero konbentzitua zegoen martiri izango zela eta bere burua Kristorein alderatzen zuen, martiri izatea bilatzen ez bazuen ere (Roper, 2010).

Kaietano kardinalak Dietako eztabaidaren berri eman zion Frederiko Hautesleari; Luterok ere gertatutako guztiaren berri eman zion printzeari, eta eskatu zion Erromara ez zezala bidali. Bi ikuspegiak ezberdinak ziren. Kaietanok gutun bat idatzi zion Saxoniako Hautesleari Lutero bere lurraldetik kanporatzeko edo Erromari entregatzeko esanez. Printzeak kardinalaren gutunaren kopia bat eman zion Luterori, gezurta zezan. 1518ko urriaren 31ren ostean argitaratu zituen Luterok Augsburgoko eztabaidako oharrak, Acta Augustana moduan. 1518ko urriaren 16an apelazio bat idatzi zuen Luterok: Gaizki informaturiko Aita Santuarengandik hobeto informatu behar zuen Aita Santuari. Garai horretan oraindik nagusiki latinez idazten zuen Luterok, jende jakitunarentzat eta apaizentzat (GarcĂ­a-Villoslada, 1973; Roper, 2010).

1518ko azaroaren 28an Luterok esan zuen Aita Santuak huts egin zezakeela eta haren kondena ez zuela onartzen; ez zela Erromara joango. Aita Santuari eskatu zion Kontzilio Orokor baterako deia egiteko. 1518ko azaroaren 29an, berriz, Frederiko Hautesleari idatzi zion gutun bat, esanez espero zuela hark ez zuela baimenik emango Erromara bidaltzeko, han ez zatekeelako seguru egongo. Erromara bidaliz gero, kristau errugabe bat heriotzara kondenatuko zukeela. Eskerrak ematen zizkion Hautesleari egindako mesedeengatik, haren ontasuna inoiz ez zuela ahantziko esanez.

2.11.

Miltitz eta Eck. Leipzig-eko eztabaida

Luterok pentsatzen zuen Wittenberg-en egonik, arazoa sortzen ziola printzeari, enperadorearekin haserretzera eraman zezakeelako horrek; beraz, atzerrira joatea erabaki zuen; agurra egiteko asmoz lagunekin afari batean elkartu ere egin zen; orduan printzearen agindu bat heldu zitzaion, Wittenberg-etik ez mugitzeko aginduz.

Unibertsitateko irakasleak ere Lutero babestearen alde agertu ziren. Luterok eskatzen zuen berak esandakoa beste unibertsitateek ere azter zezatela eta gai horiei buruzko eztabaida toki seguruan egin zedila (GarcĂ­a-Villoslada, 1973).

Kaietanok Frederiko Hautesleari idatzi zion Lutero atxilotu eta Erromara bidaltzeko eskatuz. 1518ko abenduaren 8an Frederiko Printzeak Kaietano kardinalari erantzun zion, esanez ez zegoela seguru Lutero heretikoa zenik; esaten zion Lutero ez zela erretraktatzera behartu behar, ordura arte ez zelako demostratu haren dotrinak heretikoak zirenik; hura erbestera edo Erromara bidaltzea beren unibertsitatearen kalterako izango zela.

Kaietanok ikusi zuen zaila zela Lutero heretikotzat hartzea eta Leon X.a Aita Santuari eskatu zion ex catedra finka zitzala eztabaida puntuak. Bulda batean

27

induljentziei buruzko fraide batzuen hutsegiteak kondenatu zituen Aita Santuak eta fede-dogma hau ezarri zuen: Aita Santuak Kristoren eta santuen merituak administra ditzake eta eman ditzake induljentziak bizirik edo purgatorioan daudenentzat.

Induljentziei buruzko Luteroren dotrina heretikoa bihurtu zen eta Aita Santuak Charles von Miltitz nuntzioa bidali zuen Alemaniara.

Miltitz Eisleben-era joan zen, Luteroren arazoa konpontzeko agustindarren laguntza eske; modu diplomatikoan konpondu nahi izan zuen arazoa eta Luterorekin elkarrizketatu zen Alteburg-en. Miltitz saiatu zen Luteroren eta Aita Santuaren artean bakeak egiten; Luterori eskatu zion Aita Santuari gutun bat idatz ziezaiola.

Luterok 1519ko urtarrilaren 6-7an Saxoniako Frederiko Hautesleari idatzi zion esanez adostasun batera heldu zirela eta alde biek uko egingo ziotela gai horretaz hitz egin eta idazteari; iraganean suharregia izan zela, baina irakaspen okerren kontra bakarrik joan zela; Aita Santuari idatziko ziola esanez eliza ez zuela iraindu nahi izan eta haren mendean apalki jarriko zela; idatzi baten bidez jendeari eskatuko ziola Erromako Elizarekiko esanekoa eta begirunetsua izateko; Espalatino maisuak proposatu zuela auzia Salzburgoko Artzapezpikuaren eta beste jakitun batzuen esku uztea. Bere aldetik, Miltitzek Aita Santuari idatziko ziola gaia gotzain jakintsu baten esku uzteko eskatuz; gotzain horrek Luterori entzungo ziola eta zuzendu beharreko hutsegiteak zehaztuko zituela; esaten zion bera prest zegoela edozer zuzentzeko. Luterok berehala idatzi zion Aita Santuari, baina esan zion Erromako kuria Babilonia eta Sodoma baino ustelduago zegoela (García-Villoslada, 1973; Roper, 2010).

Georg Burkhardt (Espalatino, 1484-1545) Spalt-en jaio zen eta eragin handia izan zuen Frederiko printzeak Luterorekiko zuen jarreran. Nurenberg, Erfurt eta Wittenberg-eko unibertsitateetan ikasi zuen. Frederiko III. Jakintsuak bere iloba Juan Frederikoren instruktore moduan hartu zuen eta bere idazkari eta liburuzain izendatu zuen. Gorteko kapilaua ere bazen. Espalatino, langile nekaezina izan zen, Hauteslearen esanetara. Luteroren ondoan egon zen unerik zailenetan ere. Harreman handia eduki zuten 1518n eta 1525 urteen artean. Luterori lagundu zion Augsburgoko Dietan eta Kaietano eta Miltitzekin negoziatzen. 1525ean Frederiko hil zenean, Altenburg-eko parrokiara joan zen. Bera arduratzen zen Printzearen gutunez. Espalatino zen Luteroren eta printzearen arteko bitartekaria. Luteroren lanen berri Hautesleari ematen zion.

Espalatino Lutero baino errealistagoa zen eta sarritan frenatu nahi izan zuen Lutero, haren idatziak erasokorregiak iruditzen zitzaizkiolako. Luterok berriz “kortisau” deitzen zuen Espalatino. Luterok sarritan jo zuen Espalatinorengana, pentsioak eta faboreak eskatuz. Eliza luterotarraren antolamenduan eragin handia izan zuen. Alltenburg-en hil zen 1545ean (García-Villoslada, 1973; Roper, 2010).

Leon X.a konturatu zen Saxoniako Frederikok eragin handia zuela Alemaniako politikan eta enperadore izenda zezaketela; beraz lausenguen eta promesen bidez hura erakartzen saiatu zen; horrela, Printze Hautesleari Urrezko Arrosa ematea pentsatu zuen; sari horren truke, Frederikok Lutero atxilotu eta Erromara bidaliko zuela espero zuen. Aginte handia eman zion Aita Santuak Miltitz-i eta honek ikusi zuen Luterok lurralde haietan jarraitzaile asko zituela eta bitartekari lanak egiten hasi zen. 1518ko abenduaren 28an Miltitz Saxoniako Frederikoren gortera joan zen, hari Urrezko Arrosa emateko asmoz, Lutero bere lurraldeetatik jaurtikitzen bazuen; printzeak esan zion, Saxoniatik botatzen bazuen, Bohemiara joango zela Lutero eta han handiagoa izango zela matxinada arriskua; Miltitz prest agertu zen Luterorekin bildu eta bitartekari lana egiteko; Printzeari egokia iruditu zitzaion jarrera hori; Miltitz-ek Luterori esan zion

28

erretiratzeko Aita Santuari zuzendutako irainak; Luterok erantzun zion pozik erretraktatuko zela hutsegin zuela demostratzen bazion. Miltitz-ek onartu zuen gotzain aleman baten esku utziko zutela Luteroren dotrina Idatzi Sakratuetara egokitzen zen ala ez erabakitzea.

Luterok honela idatzi zion Juan Silvio Egran teologoari 1519ko otsailaren 2an: Miltitz bidali zutela bera Erromara eramateko, baina Luteroren aldeko horrenbeste jende ikusita, gaia Salzburgoko edo Treveris-ko gotzainaren esku uztea erabaki zutela; azkenean, bitartekaritza egiteko Treverisko artzapezpikua, Ricardo de Greiffenclau, aukeratu zutela Miltitz-ek eta Saxoniako printzeak; Kaietanok onartu zuela bitartekaria, baina Luterok esan zien berak ez zeukala haiekin elkartu beharrik; bere iritziak garbi zeudela argitaratutako lanetan eta laster edukiko zuela eztabaida publikoa Eck-ekin.

Miltitz-ek gaizki esaka jardun zen Juan Tetzel-en kontra; Erromara idatzi zuen Tetzel izan zela Lutero eta Erromaren arteko liskarraren erruduna. Beste gauzen artean esan zuen Aita Santuak ez zuela begi onez ikusten Tetzel-ek egindako predikari-lana (GarcĂ­a-Villoslada, 1973).

XVI. mendearen hasieran Alemaniak 20 milioi biztanle zituen. ErromatarGermaniar Inperio Saindua printzerri, konderri, hiri, abadia eta gotzaindegi ugaritan banatua zegoen eta etengabeko tirabira zegoen joera zentralizatzailearen eta indar zentrifugoen artean (AbellĂĄn, 1990). 1519ko urtarrilaren 12an hil zen Maximiliano I. Enperadorea; zazpi printze Hautesleek (Brandeburgo, Palatinado, Saxonia eta Bohemiako jaunak eta Kolonia, Maguntzia eta Treveris-ko artzapezpikuak) Enperadore berria aukeratu behar zuten bi hilabete barru. Karlos V.a, Frantziako Frantzisko I.a eta Ingalaterrako Henrike VIII.a ziren Erromatar Inperio Sakratuaren koroa bereganatzeko hautagai nagusiak, baina Printze Hautesleetako gehienek eta Fugger-tarrek Karlos I.a hautatu nahi zuten enperadore. Hala ere, Printze guztien gogokoa ez zen Enperadorea hain indartsua izatea. Karlos I.aren agintea lurralde hauetara heltzen zen: Alemania, Austriako lurraldeak (Austria, Tirol, Estiria, Carintia, Carniola), Habsburgoko familiaren lurraldeak, Rin garaikoak, Herbehereak, Luxenburgo, Borgoina, Franko Kondatua, Flandes, Aragoiko koroa, Nafarroa, Gaztela, Sizilia, Napoles eta Amerikan bereganaturiko lurraldeak.

Frantziako erregeari ez zitzaion interesatzen Karlos I.a Enperadore izatea eta bere burua jarri zuen hautagai moduan. Leon X.ak une batez Frederiko Jakintsuaren aldeko botoa ematea pentsatu zuen, baina gero Frantziako erregea aukeratu nahi izan zuen Enperadore, Karlos I.ak indar gehiegi har ez zezan; Aita Santuak nahi zuen Saxoniako Frederikok Francisco I.aren aldeko boza eman zezala, eta, hori lortzeko, harreman onak eduki behar zituen Saxoniako Printze Hauteslearekin. Ondorioz, Erromako kuriak Luterorekiko jarrera aldatu egin zuen eta Luteroren prozesua luzatu egin zen.

1519ko ekainaren 28an Karlos V.a, Maximilianoren biloba eta Errege Katolikoen biloba, hautatu zuten Enperadore Alemaniako printze Hautesleek. Luteroren erreforman oinarrituta, lurraldeen estatuek eta printzerriek indar handia hartu zuten; horregatik, Karlos I enperadoreak Saxoniako Frederikori agindu zion Alemaniarrak bertan epaituko zituztela, atzerriko tribunaletara joan beharrik gabe (GarcĂ­a Villoslada, 1973; Roper, 2010).

1519ko abuztuaren 23an idatzitako gutunean hau idatzi zion Leon X.ak Luterori: Miltitz-ek esandakoaren arabera, hark (Luterok) ez zituela Aita Santua eta Erromako

29

Eliza iraindu nahi izan, baizik induljentziei buruz erlijioso batek esandakoari erantzun nahi izan ziola; haiei gogor erasotzean, gehiegikerietan erori zela. Ikusten zuela Lutero damutua eta erretraktatzeko prest agertzen zela. Bera prest zegoela Luteroren erretraktazioa jasotzeko; baina, horretarako, Luterok Erromara joan behar zuela.

1519ko irailaren 25ean Saxoniako printzeari urrezko Arrosa ematera joan zen Miltitz Altenburg-era. Printzeak ordezkari batzuk bidali zituen Arrosa jasotzera eta ordainetan 200 florin eman zizkion Miltitz-i. Erromara itzuli aurretik, Luterorekin bilera arrunt bat egin zuen Miltitz-ek (GarcĂ­a-Villoslada, 1973).

Enperadoreak arazo ugari zituen garai horretan: Gaztelako erregeak Frantziarekin zuen gatazka, Nafarroako erreinua zela eta. Alsazian eta Lorenan frantsesek eta Enperadoreak zuten gatazka. Karlosek menderatzen zuen Italia hegoaldearen eta frantsesek menderatzen zuten Italiako Ifarraldearen arteko gatazka.

Hab burgo eta Valois-ko gatazka; Suleiman Magnifikoaren erasoaren arriskua; Herbehereetako anabaptista eta erreformazaleekiko gatazka. Espainian ere arazorik ez zitzaion falta: 1520an matxinada bat sortu zen Gaztelan: hiriek komuneroen liga eratu zuten eta uko egin zioten zergak ordaintzeari. 1521ean Gaztelako nobleziak komuneroak menderatu zituen. Espainian noblezia zen nagusi eta ofiziorik ez zen lantzen, gerrakoa izan ezik. Etekinik ez zioten ateratzen Gaztelako artileari, Amerikako oihal, urre eta zilarrari; beste lurralde batzuek (Alemania, Anberes, Ingalaterra) atera zuten etekina produktu horietatik, Espainian salerosketan zebiltzan merkatari asko alemanak, ingelesak eta italiarrak baitziren (Elton, 1964).

Luterok 1518ko urte amaieran Eck-en kontrako hamabi proposizio idatzi zituen eta 1519ko otsailaren 18an gutun bat bidali zion Eck-i, eztabaidarako data bat eskatuz.

Leipzig aukeratu zuten eztabaidagune. Leipzig-eko unibertsitateak hasieran eragozpenak jarri zituen eztabaidarako, baina Saxoniako George Duke albertotarrak esan zuen unibertsitatearen eginkizuna zela egia ezagutaraztea (Smith, 1911). 1519ko otsailaren 19an gutun bat idatzi zion Luterok Saxoniako George Dukeari. Esaten zion John Eckek Georgeri eskatu ziola eztabaida Leipzig-en egiten uzteko, bere unibertsitatean, Carlstadt-ekin. Eck-ek Carlstadt-ekin eztabaidatu nahi bazuen ere, Luterok zioen bera agertuko zela bere proposamenak defendatzera; Georgeri eskatzen zion eztabaida hori egiten uzteko. Luteroren etsai trebeenetakoa izan zen John Eck. Hogeita bost urtez elkarren etsai izan ziren biak. Luterorekin liskartu baino lehen, Erasmokin ere izan zituen gorabeherak Eck-ek, Testamentu Berriko grekoari buruzko Luteroren iritziagatik. Eck-ek liburu bat idatzi zuen Luteroren 95 tesien kontra eta bertan heretikotzat eta Husita fanatikotzat hartu zuen.

Lutero eztabaida hasi baino hiru egun lehenago heldu zen Leipzig-era, Melanchthon eta Carlstadt lagun zituela. 1519ko ekainaren 27an hasi zen Leipzig-eko eztabaida; bi aste pasatxo iraun zuen Ingolstadt eta Wittenberg irakasleen arteko eztabaidak. Entzuleen artean zegoen George Dukea. Eck-en alde agertu ziren Erfurt, Paris eta Leipzig-eko Unibertsitateko doktoreak; Luteroren alde atera ziren Wittenbergeko unibertsitatekoak. Luterok inpresio sakona eragin zuen eta eztabaida oso garrantzitsua izan zen Erreformaren mugimendua jendearen artean ezagutarazteko (GarcĂ­a-Villoslada, 1973; Roper, 2010).

30

Lutero altuera ertainekoa, ahots zorrotz eta argikoa, aurpegi alaikoa eta garai horretan argala zen. Eskrituren ezagutza sakona zuen. Solaskide atsegina zen, baina eztabaidetan garratza eta harroxkoa zen. Eck altua zen eta gorputz sendo eta karratua zuen; oroimen onekoa, ahots ozen eta hizkera atseginekoa; adimen azkarra falta zitzaion; astuna gerta zitekeen, argudio gehiegi pilatzen zituelako, iragazkitik pasa gabe.

Eck-ek Heidelberg-eko unibertsitatean ikasi zuen. Aristoteles, Agustin eta Ockham-en lanak ezagutzen zituen eta humanista zen; ondo ezagutzen zituen grekoa, hebreera eta latina. Reuchlin-en babeslea zen eta esperientzia politikoa bazuen, lukurreriari buruzko eztabaidan parte hartu baitzuen Augsburgon 1514-15ean. Elizak debekatu egiten zuen arriskurik gabeko maileguetan interesak jasotzea; interesak kobratzea bekatua zen.

Horregatik, Elizak gauzak horrela ikusten zituelako, maileguak uztearen praktika juduen artean kontzentratu zen. Elizaren debekuek zaildu egiten zituzten distantzia handitara egiten ziren salerosketak, horrek diruaren mugimendua eskatzen zuelako. XVI. mendeko ekonomia berriak dirua balore bihurtu zuen. Eck ehuneko bosteko interes tasaren alde agertu zen, arrazoizkoa iruditzen zitzaiolako; arriskuak murriztu eta salerosketa globalak ahalbidetu behar ziren. Eck-ek produktu batzuen gaineko kontrol osoa defendatu zen. Fuggertarren eta garaiko kapitalisten alboan kokatu zen Eck. Lutero, berriz, etika kapitalistaren etsai zen, meatzarien esperientziatik baitzetorren.

Eck-ek eta Luterok, biek itzuli zuten alemanera Testamentu Berria. Eck-ek 1537an argitaratu zuen bere itzulpena. Eck-ek eta Luterok bazekiten inprimategia nola erabili, jendearengan eragiteko. Bazekiten gaiak idatziz nola agertu, jendearengan eragin gehiago izateko.

Borondate askeaz eztabaidatu zuten astebetez Eck-ek eta Carlstadt-ek. Carlstadt altuera gutxikoa, oroimen kaxkarrekoa eta ahots lodikoa zen. Liburuetan oinarritzen zen azalpenak emateko eta hainbat liburu eraman zituen Leipzig-era. Eck-ek ez zeukan besteek idatzitakoari irakurri beharrik, oroimen oso ona zuelako; inprobisatuz hitz egiteko gaitasun handia zuen. Eck-ek borondate askea defendatzen zuen; harentzat, borondate askea ukatzea ordenu morala ezabatzea zen. Carlstadt-entzat, gizakiaren borondatea erabat gaiztoa zen; gizakiek ez zuten borondate askerik, ona aukeratzeko gai ez zirelako eta Jainkoaren graziaz fidatu behar zutelako.

Lutero irrikatan zegoen Eck-ekin eztabaidatzeko eta bigarren astean biek eztabaidatu zuten Aita Santuaren primatutzaz eta autoritateaz; Eck-ek esan zuen Aita Santuaren primatua Kristok ezarria zela eta Lutero husiten aliatua eta heretikoa zela.

Erromako Elizaren primatuari zegokionez, Elizaren monarkiarekin ados zegoen Lutero, baina esaten zuen monarkia hori Kristo berarena zela, ez gizaki batena. Luterok zion Kristok ez zuela esan Eliza Pedroren eta haren jarraitzaileen gain eraikiko zuela, baizik fedearen harriaren gainean eraikiko zuela. Eliza harkaitz baten gainean eraikiko zuela esatean, harkaitz hori Kristo bera zela esan nahi zuen. Eck-ek defendatu zuen Erromaren primatua Jainkoarengandik zetorrela, Kristok berak aukeratu zuela Pedro elizaren errege. Hori konfirmatzeko Anbrosio, Zipriano, Agustin eta abarren testigantzak aipatu zituen.

Hirugarren astean Eck Luterorengan zentratu zen eta induljentziez, purgatorioaz, penitentziaz eta barkamenaz hitz egin zuten. Luterok zioen berak ez zuela esaten induljentziak alferrikakoak zirenik, baizik haietaz abusatzea zela txarra (GarcĂ­aVilloslada, 1973; Roper, 2010). Eck-ek berak nahi zuen tokira eraman zuen Lutero.

Eck-ek bideratuta, Luterok esan zuen Aita Santuek eta kontzilio orokorrek huts egin zezaketela eta John Hus-en artikulu asko kristauak eta ebanjelikoak zirela; Biblia beste

31

autoritaterik ez zegoela; Konstantzako kontzilioaren historia irakurtzean konturatu zela Hus-en proposamen asko ebanjelikoak eta ortodoxoak zirela. Luterok Konstantzako kontzilioaren autoritatea zalantzan jarri zuen, Hus-en kondena (1415) kritikatu zuenean.

Eck-ek esan zuen Bohemiako Juan Hus Luteroren ideia berberak defendatzeagatik kondenatu zutela, heretiko moduan, ehun urte lehenago. Luterok esan zuen bera ez zegoela Erromaren primatuaren kontra eta ez zela inoiz zismatikoa izango, baina primatu hori ez zela Jainkoaren zuzenbidekoa, Eskrituretan ez zegoelako.

Luterok iritzi hauek agertu ondoren, hainbat Husitek bere dotrina defendatzera animatu zuten Lutero (Smith, 1911). Baina, Alemaniarrek ez zuten Hus-ekiko sinpatia handirik, hark Txekiako nazionalismoa oroitarazten baitzien. George Dukearen aurretikoek Husiten kontra borrokatu behar izan zuten, beren dukerria eta Hautesle titulua irabazteko. Txekiako nazionalismoaren eta Bohemiako gatazkaren eraginez hainbat irakasle eta ikasle alemaniarrek Praga Unibertsitatea utzi eta Leipzig-eko Unibertsitatea eratu zuten 1409an. Leipzig-eko hiritarrak Eck-en alde agertu ziren eta Lutero kexatu egin zen Eck-ek berak baino tratu hobea izan zuelako. Eztabaida amaitu eta gero, Eck-ek Leipzigen jarraitu zuen egun batzuetan, baina Lutero eta haren lagunek uztailaren erdi aldera alde egin zuten handik. Luterok bere ideiak sakondu zituen Leipzigeko eztabaidan; debate horren ondoren, sormen intelektual handia erakutsi zuen.

Leipzig-eko eztabaidatik itzuli ostean, bi idatzi egin zituen Luterok: bata Erromako Aita Santuaz eta bestea, sinesmenaz eta ekintzez. 1520ko maiatzean argitaratu zuen Alveld-ko Agustinek Luteroren kontrako liburu bat: Super apostolica sede; lan horretan Lutero heretikoa zela esaten zen, Erromako primatua Jainkoak ezarria ez zela defendatzeagatik. Lutero honako liburu honen bidez erantzun zion: Erromako Aita Santuari buruz, Leipzig-eko romanista guztiz ospetsuaren kontra. Esaten zuen eliza sinesmenetik elikatzen zela eta gizarte espiritual bat zela; kristautasun espirituala zela benetako eliza bakarra; elizak ez zeukala lurrean bururik; gotzainak mezulari soilak zirela eta kristau denak berdinak direla; elizak ez zeukala Kristo beste bururik. Aita Santuaren autoritate erlijiosoaren kontra jo zuen; esaten zuen gotzain bat besteen gainetik jartzea, gizakien antolamendu bat besterik ez zela; gotzainek eta Aita Santuak ezin zezaketela eliza arautu (Smith, 1911; GarcĂ­a-Villoslada, 1973; Roper, 2010).

Erroman Luteroren auzia seriotan hartzen hasi ziren; Juan Eck-ek Leipzig-eko eztabaidaren txosten bat bidali zuen Erromara. Medicis-ko Juliok, geroago Klemente VII Aita Santua izango zenak, heldu zion arazoari. 1520ko otsailaren 1ean teologoen komisio bat eratu zen, Anconitatus eta Caietanus kardinalen presidentziaren pean.

Gabriel della Volta, agustindarren jenerala, saiatu zen Lutero bide zuzenera ekartzen, Staupitzen bidez, baina Staupitzek ez zion arazoari heldu eta 1520ko abuztuaren 28an dimititu egin zuen Eisleben-go kapituluan.

Wenceslao Link, Luteroren adiskidea, izendatu zuten Staupitz-en ondorengo bikario orokor. Link Saxoniako Colditz-en jaio zen 1483an. 1511n teologian doktoratu zen. Wittenberg-en teologia irakasle izana zen Link eta Kongregazioaren kapitulu orokorra Wittenberg-era deitu zuen, 1522ko urtarrilean. Luterotarrak nagusitu ziren kapitulu horretan: ordenako fraideak eskean ibiltzea eragotzi zen; fraide bakoitzak erabaki behar zuen monasterioa utzi ala ez. Agintean egon zen urteetan Luteroren alde egin zuen Link-ek. 1525en Nurenberg-eko Santa Katalina abadiako kapilau bihurtu zen

32

Link. Anabaptisten kontra borrokatu zen eta haurren bataioa defendatu zuen. 1547an hil zen (GarcĂ­a-Villoslada, 1973).

Ekintza onak izeneko liburua 1520ko ekainaren hasieran argitaratu zuen Luterok eta Saxoniako Juan-i eskaini zion. Sinesmenik gabe egindako ekintza onak egitea alferrikakoa zela zioen. San Pablok zioen moduan, fedetik ez datorrena edo fedez egiten ez dena, bekatua dela. Esaten zuen bera ez zegoela ekintza onen kontra, ekintza horiek fedeak ariman ereindako landareak zirelako eta zuhaitz onak ekintza onak ematen dituelako. Ekintza bat Jainkoaren atseginerako dela sentitzen badu gizakiak, orduan ekintza ona dela; baina, konfiantza hori ez badu, ez dela ona (GarcĂ­a-Villoslada, 1973; Erromatarrak, 14, 23).

1520an Aita Santua antikristotzat zeukan Luterok. Ekainaren 7an Espalatinori idatzitako gutunean zioen Erroman denak zoro eta deabru bihurtzen ari zirela eta Karlos V.ari idatzi bat bidaltzeko asmoa zuela, Erromako kuriaren kontra. Pentsatzen zuen Aita Santuari ez ziola obedientziarik zor eta printzeei eta nobleei idatzi behar ziela Erromako kuriaren kontra jar zitezen.

2.12.

Melanchthon

Wittenberg-eko unibertsitateak grekoa irakasteko Melanchthon hartu zuen 1518ko abuztuan, eta horrela bultzada bat eman zioten humanismoari. Espalatinok eta Printze Hautesleak bidali zuten Melanchthon Luterorengana. Luterok eskerrak eman zizkien, grekoko irakasle hain ona bidaltzearren. Luterok Felipe Melanchthon izan zuen lagunik onena. Melanchtonek Bibliaren exegesiaren esanera jarri zuen filologia klasikoa. 1518ko abuztuaren 31n idatzitako gutunean Luterok Espalatinori esaten zion Melanchthon-ek etorri eta handik lau egunetara diskurtso elokuente bat egin zuela eta entzule guztiak txunditu zituela. Ez zeukala hura laudatu beharrik, pertsona eta intelektual moduan inpresio oso ona egin ziolako. Melanchthonek irauten zuen bitartean ez zuela grekoko beste irakaslerik nahi. Hori bai, kezka ematen ziola hark jasotzen zuen soldata txikiak; beldur zela Leipzig-eko unibertsitatekoek irakasle hori kenduko ote zieten.

Melanchthon 1497an Bretten-en jaio eta 1560an Wittenberg-en hil zen. Oso gazterik, Wittenberg-eko unibertsitatean, lortu zituen doktoregoa eta hizkuntza grekoko katedra, bere osaba Johannes Reuchlin humanistaren eraginari esker. Eliza erreformatuaren egituraketan garrantzi handia izan zuen. Teologian lizentziatu zen 1519an eta Martin Luteroren lekua hartu zuen, hura Wartburg-eko gazteluan gordeta egon zenean. 1526an Teologiako katedra lortu zuen eta Alemaniako eliza erreformatuen konstituzioak bateratzen jardun zen. 1529an Espirako protesta sinatu zuen, printze luterotarrekin batera, Karlos V.ari tolerantzia erlijiosoa eskatuz. Luteroren ideiak finkatzeko asmoz, gogor lan egin zuen Melanchthon-ek, bai Augsburgoko Dietan, bai Augsburgoko Konfesioaren garapenean. Lutero baino moderatuagoa zen. Luterok Staupitzi esaten zion Melanchthon-ek bere ideia nagusiak garatu, sistematizatu eta argitu egiten zituela (Smith, 1911).

33

2.13.

Errenazimentua eta Luteroren eskumikua

Erdi Aroko aristokraziarentzat herentzia kontua zen noblezia, baina burgesia berriarentzat noblezia diruz irabaz zitekeen, meritu kontua zen arrakasta, ez sehaska kontua. Italia iparraldean burgesia eta Berpizkundea loratu zirenean, pertsona eta pentsamendu-askatasuna bihurtu ziren interesgune nagusi. Banako pertsonen baloreak indartu ziren: norbanakoaren kontzientzia, norbere buruaren determinazioa eta berdintasuna (Erikson, 1958). Lurralde germanikoetako hirietan bazen burgesia emankor bat eta oinarriak finkatuak zeuden Errenazimendu aroan sartzeko; baina landa eskualdeetan indartsua zen feudalismoa, monasterioak ziren lur ederrenen jabe eta nekazariak elizaren bulda eta hamarrenen uztarriaren pean zeuden; sinestunen espirituak ere loturik zeuden Eliza Erromatarraren agintearen pean.

Erromak Luteroren kontra hasi zuen jazarpenak geldialdi bat izan zuen 1519. urtearen hasieratik. Leon Aita Santuak Staupitzi eskatu zion Lutero erretraktatzera bultzatzeko, baina Staupitzek bere postua utzi zuen, dominiko bihurtu zen eta Salzburgora erretiratu zen, Lang kardinalaren babesean. 1522ko ekainean Luterok Staupitz-i idatzi zion, esanez harritua zegoela hark ordena utzi zuelako; esaten zion Aita Santuaren erreinua desegin behar zuela. Azken gutuna 1523ko irailaren 17an idatzi zion Luterok Staupitzi; esaten zion haren faboreak galdu zituen arren, ez zuela ahanzten eta eskerronekoa zela harekiko, ebanjelioaren argia aurkitzen lagundu ziolako; Luterok haren seme moduan sinatu zuen gutuna, baina ez ziren adiskidetu. 1524ko abenduaren 28an hil zen Staupitz. Linck-ek Staupitzen azken sermoiak argitaratu zituen, baina Luterok ez zuen horretan esku-hartu. Hala ere, Luterok onartzen zuen zor intelektual eta emozional handia ziola Staupitzi (Smith, 1911; Roper, 2010).

1520an liburu gogorrak idatzi zituen Luterok Erromaren kontra eta Leon X.ak eskumikuaz mehatxatu zuen. Erromako Aita Santuari buruzko tratatuan (1520) Aita Santuaren autoritateari eraso zion Luterok. Eck unibertsitateetan zehar ibili zen Luteroren teoriak kritikatzen eta Kolonia eta Lovainako unibertsitateak bere alde lerrokatu ziren. Ondoren, Erromara joan zen Beck eta han Leon Aita Santuari Lutero kondenatzeko eskatu zion; horretarako komisio bat eratu zuten, Kaietano, Eck eta beste batzuek osatua. Raphael Riario kardinalak Frederiko Hautesleari idatzi zion, 1520ko maiatzaren 20an, esanez Lutero zigortuko zutela, bere teorietan atzera egiten ez bazuen.

Frederiko Hautesleak erantzun zion epailari inpartzialen esku utzi behar zela Luteroren dotrina epaitzea. Leon X. Aita Santuak Luteroren kontra Exsurge Domine bulda atera zuen 1520ko ekainaren 15ean, Luteroren 41 tesi heretikotzat joz (Abellรกn, 1990). Lutero eskomikatu egingo zuen hirurogei egunen barruan, tesi horiek atzera botatzen ez bazituen.

Luterok Aita Santuaren bulda eta zuzenbide kanonikoko hainbat liburu erre zituen; ondoren, esan zuen Aita Santuaren egoitza bera erre behar zela eta bere arima salbatu nahi zuenak Aita Santuaren erreinutik aldendu behar zuela. 1520ko urrian Karlos Enperadoreak dekretu bat atera zuen Luteroren eta Herbehereetako haren jarraitzaileen kontra. Urriaren 31n Frederiko Hauteslearekin elkartu zen Enperadorea Koloniako katedralean. Aleandro nuntzioa ere Koloniara joan zen eta Saxoniako printzeari eskatu zion Luterorekin egin zezala bere aurrekoek Juan Hus-ekin egin zutena bera; zigor zezala edo atxiloturik entrega zezala; ez zezala babestu; haren liburuak erre zitzala. Frederikok erantzun zion arazoa larria zela eta hausnartu beharra zeukala

34

erantzuna eman aurretik (García-Villoslada, 1973). Hautesleak Erasmori galdetu zion ea Lutero erratua zegoen. Erasmok esan zion bere ustez bi puntutan erratu zela Lutero: batetik, Aita Santuaren koroari eraso ziola eta, bestetik, fraideen sabelari eraso ziola.

Erasmok bere iritzia eman zion; gai horren erabakia epailari inpartzialen esku uztea zen irtenbiderik onena. Nuntzioarekin berriro bildu zenean, Erasmok gomendatutakoa proposatu zuen Frederikok: ez zuen Lutero sostengatuko heretikoa zela frogatzen bazen, baina epailari jakintsu eta inpartzialek demostratu behar zituzten haren hutsegiteak, hura kondenatu aurretik. Enperadoreak 1520ko azaroaren 28an Frederikori esan zion Lutero eraman zezala Worms-en egitekoa zen Dietara, han pertsona jakintsuek epai zezaten.

Baina, Aleandro nuntzioak ikusi zuen Aita Santuak jarritako bi hilabeteko epea pasatu zela eta Karlos Enperadorearen agindua atzera bota zuen abenduaren 17an (GarcíaVilloslada, 1973).

2.14.

Luteroren pentsamendua

Hus-en idatziak irakurtzean Luterok ikusi zuen hura bere aitzindaria izan zela gauza askotan. 1520ko otsailean Espalatinori Wittenberg-etik idatzitako gutunean Luterok zioen Jainkoaren Hitzak ez zuela aurrera egingo istilu, arrisku eta zurrunbilorik gabe. Lutero bera husita zela, Pablo eta Agustin izan ziren bezalaxe.

1520 eta 1521 urteetan aldaketa sakona gertatu zen Luteroren espiritualitatean.

Eliza katolikoaren eraikuntza kolokan jarriko zuten hiru idazlan argitaratu zituen: Nazio alemaniarreko noblezia kristauaren diskurtsoa, Elizaren gatibutza babiloniarrari buruzko preludioa, Gizaki kristauaren askatasunari buruz. Idazlan horietan Luterok bere pentsamenduaren muina agertu zuen: A. Estatuarekiko harremana 1520ko abuztuaren 18an argitaratu zuen Luterok Nazio alemaniarreko noblezia kristauari izeneko lana. Nazio alemaneko noblezia kristauari zuzentzen zitzaion eta Estatu kristaua hobetzeko proposamen batzuk egin zituen. Erfurt-eko Juan Lang-ek liburu hori ez argitaratzeko aholkatu bazion ere, Luterok erantzun zion askatasunez idatzia zela eta jende askok gogokoa zuela. Staupitz-ek ere aholkatu zion denboraldi batez ezer ez argitaratzeko, baina gutuna jaso zuenerako 4000 kopia argitaratzen ari ziren. Hiru astetan agortu ziren ale denak eta azaroan bigarren argitalpena prestatu zuten (García-Villoslada, 1973; Roper, 2010).

Jeronimo Emser teologo humanistak Nazio Germanikoko Noblezia Kristauari izenburua zeraman liburuari eraso zion, dotrina katolikoa eta Aita Santuaren primatua defendatuz. Luterok berehala erantzun zion: Leipzig-eko akerrari edo hirkoari. Emserek beste foileto batekin erantzun zion: Wittenberg-eko zezenari (García-Villoslada, 1973).

Luterok elizaren erreformatzera gonbidatu zituen printze alemaniarrak; printzeei esaten zien Aita Santuari zergarik ez ordaintzeko eta Eliza lotzen zuten hormak hausteko; esaten zien Erroma zaleek hiru harresi eraiki zituztela, Aita Santuaren

35

autoritatea munduari ezartzeko; harresi horiek hautsi behar zirela Eliza berorietan harrapatua zegoelako (GarcĂ­a-Villoslada, 1973; Roper, 2010).

- Lehenengo harresia: alde batetik, estatu espirituala (Aita Santua, gotzainak, apaizak eta fraideak) dago eta, bestetik, estatu mundutarra (printzeak, zaldunak, nekazariak) dago; botere espirituala botere mundutarraren gainetik dago. Botere espirituala ordena erlijiosoak duena da. Botere mundutarra jaunena, nekazariena eta artisauena da. Luterok zion Kristok ez zituela bi gorputz, gorputz bakarra baizik.

Harresi horren aurrean, Luterok zion ezin direla bereizi botere espirituala eta botere mundutarra. Apaizgintza unibertsala defendatu zuen: apaiza eta laikoa ez dira bereizten; kristau guztiak dira apaiz; kristau guztiek dute Jainkoaren semeen duintasuna; kristau guztiek osatzen dute estatu espirituala; kristauen artean ez dago alde hierarkikorik, alde funtzionalak bakarrik daude; bataioak, ebanjelioak eta fedeak egiten gaituzte izaki espiritual eta bataio bera, ebanjelio bera eta sinesmen bera dute kristau guztiek; edozein gizaki jar liteke Jainkoarekin harremanean, apaiza izan beharrik gabe.

- Bigarren harresia: Elizako hierarkia da Eskrituren jabe bakarra; Eskrituren benetako interpretazioa Aita Santuak bakarrik egin dezake; baina, Luterorentzat inon ez da esaten Eskritura Sakratuak interpretatzeko gaitasuna Aita Santuak bakarrik duenik.

Bigarren harresi horren aurrean Eskrituren azterketa librea defendatzen zuen Luterok eta esaten zuen sinestun guztiek uler ditzaketela Eskriturak; denok gara apaiz, denok sinesmen bera dugu; beraz, denok bereiz dezakegu zer den bidezkoa eta bidegabea.

- Hirugarren harresia: Eliza erromatarrentzat botere espirituala mundu honetako boterearen gainetik dago; Erromak bakarrik interpreta ditzake Eskriturak eta Aita Santuak bakarrik dei dezake kontzilio bat. Baina, Luterok esaten zuen baieztapen horrek oinarri historikorik ez duela; Luterorentzat Bibliak gidatu behar zuen kristauaren bizitza, eta ez elizaren zuzenbide kanonikoak. Aita Santua Eskrituren kontra agertzen denean, kristauek Eskrituretan oinarritu eta haien arabera jokatu behar dute (Mt 18, 1517). Aita Santuak bide okerra hartzen duenean eta komunitateak hura akusatu behar duenean, kontzilioan elkartu behar dute. Luteroren iritziz, Aita Santuaren gortearen tamaina haren ehuneneko batera murriztu beharra zegoen, alemanek Aita Santuari gehiago ordaintzen ziotelako Enperadoreari baino. Luteroren arabera, gotzain beharrik ez zegoen eta Erromarako erromesaldiak alferrikakoak ziren eta atzerritarrei eragotzi behar zitzaien Alemaniatik etekinak eramatea (GarcĂ­a-Villoslada, 1973).

Luterok Erreformarako aurkeztu zituen puntuetako batzuk aurkezten ditugu hemen: Printzeak ziren erreforma aurrera eraman zezaketen autoritate bakarrak; ez Enperadorea, Aita Santua edo gotzainak. Jainkoak printzeak jarri zituen herriak gobernatzeko; printze, noble edo hiriek debekatu egin behar zuten Erromari anatak ordaintzea; negozio sekularrak ez ziren Erromaren esku utzi behar; botere zibilari utzi behar zitzaizkion. Aita Santuak ez zuen aginterik eduki behar Enperadorearen gainean.

Erromatik zetozen eskumikuak mespretxatu egin behar ziren. Aita Santuak ez zuen erreklamatu behar erreinurik. Aita Santuaren mendekoek haren ondasunetatik bizi behar zuten. Erromarako erromesaldiak desagertu egin behar zuten eta Aita Santuari ez zitzaion oinetan muinik eman behar. Klerigo eta fraileen ordenak murriztu egin behar ziren. Erretorea aukeratzeko eskubidea behar zuten komunitateek eta ezkontzeko eskubidea behar zuten apaizek. Eskaleek desagertu egin behar zuten: hiri bakoitzak bere behartsuak elikatu behar zituen. Kanpotarrei debekatu egin behar zitzaien amoina

36

eskatzea, baita erromesak edo eskeko fraideak baziren ere. Unibertsitateetan Eskritura sakratuak gutxiegi irakasten ziren. Aristotelesen Fisika, Metafisika, Etika eta Arimari buruzko idatziak kendu behar ziren, arima gorputzarekin batera hiltzen dela irakasten baitzuten. Aristotelesen obra hauek irakatsi behar ziren: Logika, Poetika eta Erretorika.

B. Elizarekiko harremana 1520ko urrian jaso zuen Luterok eskumikuaz mehatxatzen zuen Aita Santuaren buldaren kopia ofiziala. Hirurogei egun ematen zizkion erretraktatzeko. 1520ko urriaren 6an Elizaren gatibutza babiloniarrari buruzko preludioa argitaratu zuen Luterok.

Esaten zuen Aita Santuaren gatibu zela Eliza, Babilonia Israel-en gatibu izan zen modu berean. Thomas Murner-ek pentsatu zuen liburuxka hori alemanera itzultzea, irakurri orduko jendea izutua geldituko zelakoan. Baina, jendea ez zen izutu eta Luteroren teoriak oraindik gehiago hedatu ziren.

Elizaren gatibutza babiloniarrari buruzko preludioa izeneko liburua (1520) latinez idatzi zuen, teologo eta apaizei zuzenduta. Esaten zuen Elizak gatibu zeukala herri kristaua, sakramentuen bidez. Sinestunen bizitza askatzeko zazpi sakramentuen katea hautsi nahi izan zuen Luterok idatzi horren bidez. Luterok hasieratik hiru sakramentu bakarrik onartzen zituen: bataioa, penitentzia eta Eukaristia. Beste sakramentuak (sendotza, ezkontza, apaizgintza eta azken igurtzia) desagertu egin ziren.

Bataioak ordezkatzen zituen beste sakramentuak. Bataiatua zegoena salbatu egiten zen, bekatu asko egin arren; baina, justifikatzen zuena ez zen bataioa bera, Eskrituretan sinestea baizik. Luterorentzat etorkizuneko salbamenaz Jainkoak egindako promesaren zeinuak ziren sakramentuak eta sinesmena eskatzen zuten; behin bataiatu eta gero, sakramentu horrek betirako irauten zuen; sakramentuz behin bakarrik bataiatu arren, etengabe bataiatu behar zen sinesmenaren bidez; Bataioak guztiei banatzen zien Kristoren justizia; Bataioaren bidez justifikatzen zituen Jainkoak sinestunak; beraz, besteek justifikatzen zuten kristaua; kristauak ez zuen beretik ezer jartzen, jaso bakarrik egiten zuen. Gerora, aitortza ere baztertu egin zuen Luterok, penitentziaren sakramentua bataiora itzultzea besterik ez baitzen harentzat (GarcĂ­a-Villoslada, 1973; Elton, 1964; Roper, 2010).

Wolsey kardinalak Luteroren liburuak erre zituen eta Henrike VIII.a Luteroren kontra jarri zuen; Ingalaterrako erregeak edo Eduardo Lee teologoak Zazpi sakramentuen defentsa, Martin Luteroren kontra idatzi zuen 1521eko uztailean eta Leon X.a Aita Santuari eskaini zion liburua. Ordainetan, Aita Santuak fedearen ohorezko defendatzailearen titulua eman zion Henrike VIII.ari. Saxoniako Jorge dukeak alemanera itzularazi zuen liburu hori. Luterok 1522ko abuztuaren 6an Contra Henricum Regem Angliae izeneko panfletoa argitaratu zuen. Henrike VIII.ak Luterori erasoa egitera bultzatu zituen printze eta teologo batzuk. Urte batzuk geroago Luterok Henrike VIII.ari ebanjelioaren kausa bultzatzeko laguntza eskatu zionean, Henrikek irainez erantzun zion. Ordainetan, Luterok ez zuen Henrike VIII.aren dibortzioa sostengatu.

C. Pertsona gidatzeko arauak Gizaki kristauaren askatasunari buruz izeneko liburua alemanez eta latinez argitaratu zuen Luterok; horrela haren mezua herri xehearengana eta jende

37

landuarengana irits zitekeen. Liburu horrek 18 argitalpen izan zituen bost urtetan.

Liburu horren bidez kristaua sakoneko loturetatik askatzea lortu nahi izan zuen Luterok.

Esaten zuen Jainkoaren graziatik datorrela justifikazioa, eta ez gizakiaren merituetatik; kristauari sinesmenak ematen diola askatasun espirituala. Kristauak behar duen guztia daukala sinesmenetik, eta ez daukala ekintza beharrik edo lege beharrik. Gizakia on bihurtzen dutenak ez direla ekintza onak; alderantziz, gizaki ona dela obra onak egiten dituena. Era berean, esaten zuen, ez direla obra txarrak gizakia txar bihurtzen dutenak; aitzitik, gizaki txarra dela ekintza txarrak egiten dituena. Luterok zion justifikatzeko nahikoa zirela grazia, fedea eta Eskriturak, eta ez zegoela Elizak ezarritako sakramentuen uztarriaren beharrik; ez zirela ekintza onak mespretxatu behar; ekintza onak egin behar zirela, baina gizakia haiek justifikatzen dutela pentsatu gabe (Smith, 1911).

Luterorentzat, fedea da gizakia kezka berekoietatik askatu eta lagun hurkoaren zerbitzura jartzen duena. Fedeari esker, Jainkoarentzat atsegingarri bihurtzen da gizakia: Jainkoari atsegin ematea beste asmorik ez du fededunak. Fedea duenak ekintza onak egingo ditu, fedea borondate onaren iturri agortezina baita. Maitasuna eta fedea elkarrekin doaz. Fedeak behar dugun guztia ematen digunez, sinestuna besteen zerbitzura jartzen da bere borondatez. Kristorentzat eta lagun hurkoarentzat bizi da kristaua. Grazia jasotzen duenak alaitasunez egiten ditu ekintza onak, eta ez da hori gertatzen Jainkoa beldurragatik zerbitzatzen dutenekin. Benetako fedea duenarentzat legeak ez dira beharrezko (Strohl, 1962).

San Pablok honela dio Korintoarrei egindako 1. gutunaren 9. kapituluan: “Denean aske naiz eta guztien mirabe bihurtu naiz�. Bi baieztapen kontraesankor egin zituen Luterok San Pablori jarraiki: alde batetik, kristaua gizaki askea da eta ez dago inoren mendean; beste aldetik, kristaua guztien mendean dago. Benetako kristaua ez dago kanpoko gauzen mendean: ez onen eta ez txarren mendean; fede soilak justifikatzen du gizaki askea. Kristauak aske egon behar du aginte guztietatik, Eskritura Sakratuen mendean bakarrik egon behar du; ez du legearen mende egon behar, ekintza onak derrigorrean egin beharrean aurkitzen denaren gisara. Luterorentzat, Testamentu Zaharreko aginduak gizakia kondenatu egiten zuen eta Testamentu Berriko Ebanjelioak, askatu. Kristauaren bizitza Jainkoaren Hitzari lotua zegoen. Gizakia gorputzaren aldetik haragizkoa eta izaki zaharra da; arimaren aldetik, espirituala eta izaki berria da; askatasuna ematen duena arima da, Jainkoaren Hitzaren bidez.

Garai horretan Luterok salmoen komentarioa lantzen jarraitu zuen eta ikasleei azaldu ahala, inprimategira bidaltzen zituen komentarioak. Operationes in Psalmos deitu zituen azalpen edo komentario horiek eta Saxoniako Frederiko Hautesleari eskaini zizkion. Bestalde, printzeak Worms-eko Dieta prestatzen ari ziren eta han eztabaidatuko zen Luteroren auzia (GarcĂ­a-Villoslada, 1973; Roper, 2010).

2.15.

Hutten-go Urliko eta Sickingen-go Francisco

Hutten-go Urliko, Alemaniako poeta eta editorea, Luteroren sostengatzaile sendoenetako bat izan zen. Hamaika urtetik hamazazpi urtera bitartean Fuldako monasterioan bizi izan zen Ulrico, aitak behartuta. Hainbat unibertsitatetan ibili zen:

38

Kolonia, Erfurt, Leipzig, Wittenberg, Oder-ko Frankfurt, Greifswald, Rostock, Viena, Pavia, Bolonia. Idazle-poeta borrokalaria zen, sifilisa jasaten zuena. Mainzeko Alberto Hauteslearen esanetara Francisco I.aren gortea bisitatu zuen eta hari sostengua eskaini zion, Enperadore izateko. Lutero eta Tetzel-en arteko eztabaida ez zitzaion gehiegi interesatzen, fraide arteko eztabaida iruditzen baitzitzaion. Hutten-ek esaten zuen Erromaren beharrik ez zutela, Alemanian bazituztelako primatuak eta gotzainak. Ulrich von Hutten-ek Luterori esan zion tinko eusteko, baina kontuz ibiltzeko etsaiekin; armen beharraz hitz egin zion. Hutten-go Ulrikok ezpata eta luma erabili zituen Alemania defendatzeko; garai horretan argitaratu zuen Vadiscus, sive Trias Romana. Vadiscus Italian egona zen eta Erromako kurian egiten ziren gaiztakeriak kontatzen zituen.

Hirukote erromatarren forman ematen zuen Erromako gaiztakerien berri. Hiru gauzek eusten zioten Erromako duintasunari: santuen erlikiek, Aita Santuaren autoritateak eta induljentzien trafikoak. Hiru gauza ekartzen zituzten Erromara zihoazenek: poltsa hutsa, urdail hondatua eta kontzientzia gaiztotua. Hiru salerosgai motekin egiten zituzten tratuak erromatarrek: emakumeekin, elizako irabaziekin eta Kristorekin. Hiru gauzari zieten beldurra Erroman: kontzilio orokorrari, elizaren erreformari eta alemanek begiak irekitzeari. Hiru gauzek ematen zieten min erromatarrei: printze germaniarrak elkartzeak, herria eskolatzeak eta beren ustelkeria argitaratzeak. Hiru gauzek jar zezaketen Erroma egoera onean: gudaroste turkoak, kristau herriaren inpazientziak eta printze alemanen seriotasunak. Erromatarrek gutxien sinesten zituzten gauzak hauek ziren: infernuko zigorra, santuen komunioa eta arimaren hilezkortasuna (GarcĂ­aVilloslada, 1973).

Hutten-ek ez ezik, haren lagun Crotus Rubeanus-ek eta Germaniako nobleen gidari handia zen Sickingen-go Francisco-k (hiri estatuen zerbitzurako mertzenarioa) ere beren babesa eskaini zioten Luterori. Hutten-ek sinistarazi zion Sickingen-i Luteroren borroka zuzena zela. Von Hutten-ek eta Franz von Sickingen-ek Alemaniaren ospe nazionala berreskuratu nahi zuten. Hutten-go Ulriko-k laster ikusi zuen Martin Lutero, sinesmen soilaren defendatzaile izateaz gain, Erromaren kontrako iraultza erlijiosoaren buru zela; orduan otu zitzaion iraultza erlijioso hura iraultza politiko bihurtu eta Aita Santuaren mendetik Alemania askatzeko erabiltzea. Luterorekin bat egin zuten Hutten-ek eta Sickingen-ek, askatasun espiritualak Alemaniaren askatasuna sendotuko zuela pentsatuz. Luterorengana hurbildu eta haren bidez matxinada hauspotzen saiatu ziren (GarcĂ­a-Villoslada, 1973). 1520ko ekainaren 4an Maguntzia-tik idatzitako gutunean Von Hutten-ek Luterori esan zion beren gurasoen aberri menderatuaren askatasuna defendatu behar zutela. Luterok Espalatinori esan zion Schaumberg-eko Silbestreren eta Franz von Sickingen-en babesa bazuela. Frankoniako zaldun noblea zen Schaumberg-eko Silbestrek ere ehun zaldunen babesa eskaini zion Luterori 1520ko ekainaren 11n.

Sickingen-go Frantziskok aldaketa sozial eta erlijioso handiak nahi zituen eta prest zegoen printze erlijiosoen kontra borrokatzeko. Sickingen-go Frantzisko eta Hutten-go Ulrico zaldun-poeta Worms-eko dietaren garaian Lutero adoretzen saiatu ziren Ebernburg-eko gaztelutik. Luterorengana hurbildu ziren beren asmo iraultzaileetarako ongi zetorkielako. Sickingen zaldunen klase sozialekoa zen, baina zaldunek ez zeukaten orduan lehenago zeukaten botererik; aldiz, industriak eta merkataritza-burgesiak gora egin zuten. Hiriek indarra irabazi ahala, zaldunek galdu egin zuten eta haietako batzuk mertzenario bihurtu ziren; Hutten-en asmoa hiri libreak eta zaldunak elkartzea bazen ere, ez zuen asmo hori gauzatzea lortu. Sickingen-go

39

Frantzisko 1522ko abuztuan Rhin-eko eta Suabiako zaldunen elkarteko buru bihurtu zen eta Treveris-ko artzapezpikuari eraso zion; Ricardo de Greiffenklau artzapezpikuak ongi defendatu zuen bere lurraldea, Palatinadoko Hauteslearen eta Hesseko landgrabearen laguntzarekin; Sickingen erail zuten eta Hutten-go Ulricok Suitzako Basileara ihes egin zuen. Erasmorekin harremanean jartzen saiatu zen, baina hark ez zuen babestu. 1523ko urtarrilaren 19an Mulhouse-ra joan zen eta han fraide agustindarrek ostatu eman zioten.

Ufnauko uharte txikian babestu zen, baina gaixotu egin zen eta sendagileek ez zuten ezer egiterik izan. 1523ko abuztuaren amaieran hil zen hogeita hamabost urte zituela (García-Villoslada, 1973).

Ebanjelioaren alde borroka egiteko boterearen sareetatik eliza askatu beharra zegoela pentsatzen zuen Luterok; horregatik, berehala erantzun zion Aita Santuaren buldari, honako idatzi honekin: Antikristoaren bulda higuingarriaren kontra. Huttengo Ulrikok ere panfleto bat idatzi zuen Aita Santuaren agiriaren kontra, Luteroren eta herri alemanaren askatasunaren kontrako tirania ekintza bat zelako. 1520ko abenduaren 10ean amaitu zen Exsurge Domine buldak Luterori erretraktatzeko emandako sei hilabeteko epea; Luterok eta haren ikasleek Aita Santuaren dekretuak, lege kanonikoa eta bulda sutara bota eta publikoki erre zituzten. Erretako liburuen artean zeuden, besteak beste, Grazianoren, Gregorio IX.aren, Bonifazio VIII.aren eta Juan Eck-en liburuak. Liburu horiek erretzeko erabakia hartu zuten Leipzig-en Luteroren liburuak erre zituztela jakin zutenean; aurrez, 1520an, Lovainan Aleandrok eta kideek Luteroren liburuak erre zituzten. Gero Staupitzi idatzi zion Luterok esanez Aita Santuaren liburuak eta bulda erre zituela; esan zion bizitzako beste edozein ekintzekin baino asebeteago zegoela ekintza horrekin.1521eko urtarrilaren 3an eskomikatu zuen Aita Santuak Lutero, Decet Romanum Pontificem buldaren bidez. Buldarekin batera agindu bat bidali zion Mainzeko artzapezpikuari, Luteroren kontra joka zezan. Bulda hori argitaratu zenean, Luterok ikusi zuen Staupitz ez zitzaiola leial, Aita Santuaren esanetara jarri baitzen. Luterok Staupitzi esan zion bera harroegia izan zela, baina Staupitz apalegia izan zela (García-Villoslada, 1973; Roper, 2010).

2.16.

Worms-eko dieta, Wartburgoko gaztelua, Zwickau-ko profetak eta Testamentu Berriaren itzulpena Inperioko Dietan Erromatar-Germaniar Inperio Sainduko estatuen ordezkariak biltzen ziren, Enperadorearen gidaritzapean gai hauetaz hitz egiteko: administrazio publikoaz, gerraz eta bakeaz, erreforma sozial eta politikoez, gastu ekonomikoez eta abarrez. Enperadorearen lehen dieta Nurenberg-en egiteko asmoa zuten, baina hiri horretan izurritea hedatua zegoenez, Karlosek erabaki zuen Dieta Worms-en egin behar zela, 1521eko urtarrilaren 6tik aurrera. Worms elizaz eta elizgizonez betea zegoen: zazpi parrokia, lau kolegiata eta hainbat komentu (agustindarrak, karmeldarrak, frantziskotarrak, dominikarrak, Ordena Teutonikoko zaldunak, kalonje erregularrak…).

Dietako kideak hiru kolegiotan banatu ziren: 1) Zazpi printze Hautesleak; 2) Beste printze, konde, duke, margrave eta prelatuak; 3) Hiri askeak. Kolegio bakoitzean hartutako akordioak biltzar orokorretan eztabaidatzen ziren eta estatu gehienek onartzen bazituzten, Enperadoreak berretsi egiten zituen eta inperio guztirako balioko zuten lege bihurtzen ziren (Smith, 1911; García Villoslada, 1973).

40

Karlosek Saxoniako Frederikori esan zion Lutero Worms-era eramateko, han jende adituak entzungo ziolako. Karlos V.a eta haren anaia Fernando 1520ko azaroaren amaierarako heldu ziren; urtarrilean Saxoniako Frederiko eta Hesse-ko landgravea heldu ziren. Aleandrok esan zuen amaitu zela Aita Santuak Luterori erretraktaziorako emandako epea; Karlos V.ak ere gauza bera pentsatzen zuen, baina printzeekin ongi konpondu beharra zeukan, gobernatzeko haien beharra zuelako. Saxoniako Frederikorekin harreman ona zuen Enperadoreak, hark Enperadore-hautaketan sostengatu zuelako (García-Villoslada, 1973).

1520ko abenduaren 21ean George Espalatinori idatzitako gutunean Lutero prest agertzen zen dietaren aurrera aurkezteko, nahiz eta bizitza galtzeko arriskua ikusten zuen. Ez zuen ihes egiteko edo erretraktatzeko asmorik. Luterok 1521eko urtarrilaren 25eko gutunean epaimahai inpartzial bat eta salbokondukto seguru bat eskatu zizkion Saxoniako Frederikori; gainera, esaten zion indarraren erabilpena eragozteko, oker zegoela frogatu arte. Esaten zion bera prest zegoela Worms-eko dietaren aurrean agertu eta epailari inpartzialen aurrean erantzuteko (Smith, 1911).

1521eko otsailaren 8an Wittenberg-etik gutun bat idatzi zion Luterok Staupitzi.

Esaten zion Aita Santuaren epaiaren esanetara jartzea ordura arte sinetsitakoa eta erakutsitakoa gaitzestea zela; Kristo iraintzen zuela Leo Aita Santua epailari moduan jartzean; ez zela dardarka jartzeko garaia, baizik ozenki hitz egiteko garaia; asko tristetu zuela Staupitzen mendekotasunak; apaltasuna erakutsi ordez, harrotasuna erakutsi behar zuela (Smith, 1911).

1521eko otsailaren 13an, hausterre egunez, Jerome Aleanderrek, Aita Santuaren nuntzioak, hiru orduko hitzaldia eman zuen latinez: Luteroren heresiak aipatu zituen eta esan zuen hura kondenatu egin behar zela. Aleanderrek Luteroren proposamen heretikoak bidali zizkion Espalatinori, Elizaren kaptibitate babiloniarrari buruz liburutik hartuak; Luterok proposamen horietaz erretraktatu eta atzera egin behar zuela esaten zion. Aleandrok Dietari idatzi zion otsailaren 18an Luteroren zisma erauzteko eskatuz. 1521eko martxoaren 6an Enperadoreak Luterori agindu zion haren aurrean Worms-en ager zedila, Dietan bere liburu eta teoriei buruzko argibideak ematera.

Salbokonduktua eman zion horretarako. 1521eko martxoaren 19an Luterok George Espalatinori idatzi zion jakin zuela zein artikulu bota behar zituen atzera, baina berak ez zuela ikusten atzera bota beharrekorik; horretarako bakarrik deitzen bazuten, ez zela joango; baina, gaizkile baten moduan kondenatu eta erailtzeko deitzen bazuten, ez zuela ihes egingo, eta Aita Santuaren jarraitzaileak bakarrik izango zirela bere odolaren erantzule (García-Villoslada, 1973; Roper, 2010).

1521eko apirilaren 2an irten zen Lutero Worms aldera, Juan Petzensteiner eta Amsdorf-eko Nikola lagun zituela; Wittenberg-eko hiriak 20 golden jarri zituen gastuetarako eta Christian Döring urreginak zalgurdi irekia jarri zuen. Bidean harrera ona egin zioten, Leipzig, Naumburg, Weimar eta Erfurten. Erfurt-en Unibertsitateko erretore zen Crotus Rubeanus humanista bidera irten zitzaion hainbat zaldun, irakasle eta ikaslerekin. Apirilaren 16an heldu zen Worms-era, ehun zaldunek babesten zutela, eta herritar ugari irten zen harrera egitera. San Juan-en ordenako zaldunen etxean hartu zuen ostatu (Smith, 1911). Dietaren aurreko lehen audientzia apirilaren 17an izan zuen Luterok, gotzainaren palazioko aretoan. Enperadorearen ofizialak (Eck-ek) esan zion galderei erantzun bakarrik egiteko; gaia epaitua zegoela eta ez zutela eztabaidatuko arrazoia norena zen. Galderak lehenik latinez eta ondoren alemanez egin zizkion. Mahai gainean zeuden Luteroren liburuak: latinez idatzitako hamar eta alemanez idatzitako hamabi (García-Villoslada, 1973); Luterori galdetu zioten liburu haiek bereak ziren ala ez eta haietan esaten zuenari eusten jarraitzen zuen ala hutsegiteak baztertzeko prest

41

zegoen. Luterok esan zuen idatzi haien egilea bera zela eta denbora behar zuela atzera egin ala ez pentsatzeko. Enperadorea eta haren aholkulariak kontsultatu ondoren, Eckek esan zion erabakia hartzeko egun bat gehiago emango ziola Enperadoreak (GarcĂ­aVilloslada, 1973; Roper, 2010).

Hurrengo egunean, apirilaren 18an, jendetza handia inguratu zen eta palazioko areto zabalago batean bildu ziren. Eck-ek galdetu zion ea liburuetan esaten zena defendatzen jarraitzen zuen ala zerbaitetaz erretraktatu behar zen. Luterok ahots apalez, lehenik latinez eta gero alemanez, esan zuen liburu guztiak ez zirela berdinak: - Batzuetan pietateaz, fedeaz eta ohiturez edo moralaz hitz egiten zela modu sinple eta ebanjelikoan, eta ez zela erretraktatuko esandakoaz, han esaten zena atzera botatzea adiskideek eta etsaiek onartutako egiak gaitzestea zelako.

- Bigarren motako liburuetan Aita Santuaren eta haren lagunen idolatria eta tiraniaren kontra mintzo zela eta liburu horietaz erretraktatuz gero, tirania indartu eta pietaterik eza hauspotuko zituela; Aita Santuek kontzientziak nahastu eta herrien ondasunak xahutu zituztela, batez ere Alemaniako nazio maitean.

- Hirugarren motako liburuetan Aita Santuaren abokatu eta babesle batzuen kontra idatzi zuela eta horretaz ere ez zela erretraktatuko, Erromaren tiraniaren aldekoek agindu ez zezaten, jende kristauaren kontra; onartzen zuela jende horren kontra zorrotzegi jokatu zuela, baina Kristoren dotrinaz hitz egiten zuela (Smith, 1911; Roper, 2010).

Luterok ez zuen Aita Santuan eta kontzilioetan sinesten, askotan hutsegin zutelako eta kontraesan asko zituztelako. Erretraktatu nahi zuen ala ez galdetu ziotenean, Luterok esan zuen ezin zela errektratatu konbentzitzen ez zuten artean eta ez zuela nahi erretraktatu; ez zela zuzena kontzientziaren kontra joatea. Luterok eskatu zien han zeudenei froga zezatela bera oker zegoela, prest zegoelako erretraktatzeko eta bera izango zelako bere liburuak sutara botatzen lehena. Kontzilioen autoritatea ukatzen zuela eta Eskrituren eta kontzientziaren autoritatea aldarrikatzen zuela. Esan zuen Eskriturek gidatzen zutela, bere kontzientzia Jainkoaren Hitzaren esanetara zegoela; Eskrituretan oinarrituta konbentzitzen ez bazuten, bereari eutsiko ziola, ez baitzuen sinesten Aita Santuaren eta kontzilioen hutsezintasunean. Ez zuen onartzen Eskriturak interpretatzeko elizaren gidaritzari jarraitu behar zionik. Luterok elizaren aginduetatik askatu zuen kontzientzia, eta Jainkoaren hitzaren morroi jarri zuen. Jainkoaren Hitzaren esanahi objektiboaren barne-ezagutza zen Luterorentzat kontzientzia. Kontzientziak ez zuen hutsik egiten; Jainkoaren Hitzak gidatzen zuen (GarcĂ­a-Villoslada, 1973; Roper, 2010).

Eck-ek esan zuen aurretiko kontzilio batzuek gezurtatu zituztela Luterok defendatzen zituen teoriak eta bere idatziez erretraktatzeko eskatu zion. Kontzilioen autoritateari buruz eztabaidan hasi ziren Lutero eta Eck. Enperadoreak eztabaida eten zuen, eta esan zuen garbi zegoela ez zela damutuko. Eck-ek esaten zuen Eskrituretan babesten zela Lutero, baina Eskriturak bere irizpide propioen arabera interpretatzen zituela, heretiko guztiek bezala. Gainera, esaten zion haren heresia ez zela berria; errepikatu egiten zituela Hus-en eta Wiclif-en hutsegiteak. Ez pentsatzeko Eskritura Sakratuak berak bakarrik ulertzen zituenik (GarcĂ­a-Villoslada, 1973; Roper, 2010).

Karlos Enperadorea, 1521eko apirilaren 19an, Lutero atxilotzearen alde agertu zen, bere aurretikoak beti leialak izan baitziren Erromako elizarekiko. Karlosek zion damutzen zela auzia hainbeste luzatzen utzi izanagatik; prest zegoela Luteroren kontra jotzeko, heretiko nabarmena zelako. Apirilaren 19ko arratsaldean sei printze Hautesleak bildu ziren Enperadorearen proposamena bozkatzeko. Martin Luteroren alde egin zuten Saxoniako Frederikok eta Luis Kondeak. Karlos V.aren alde egin zuten Mainzeko,

42

Treverisko eta Koloniako artzapezpikuek eta Brandeburgoko Joakin I.ak (GarcíaVilloslada, 1973).

1521eko apirilaren 20an idatzi batzuk agertu ziren, Hutten-en laguna zen Hermann von der Busche humanistak idatziak, esanez laurehun noble eta zortzi mila gudari prest zeudela Lutero babestu eta Mainzeko gotzainaren kontra borroka egiteko.

Mainzeko kardinal artzapezpikua beldurtu egin zen eta bere anaia Brandeburgoko Joakin konbentzitu zuen Luterori beste aukera bat emateko. Karlosek hiru eguneko epea eman zion Luterori damutzeko (García-Villoslada, 1973; Roper, 2010).

Teologo luterotar eta katolikoek osatutako batzorde bat eratu zen, Treveris-ko artzapezpikuak zuzenduta. Kide hauek osatzen zuten batzordea: Brandeburgoko markesa, Brandeburgoko eta Augsburgoko gotzainak, Saxoniako Jorge dukea, Badengo markesa, hirien ordezkariak eta pertsonaia jakintsu batzuk. 1521eko apirilaren 24an bildu ziren eta Luterori dei egin zioten. Schurpff, Amsdorf, Justo Jonas eta Jorge Espalatinorekin joan zen Lutero eta esan zuen ez zela erretraktatuko, bere kontzientziaren kontra ez joatearren. Batzarra amaitu eta Treverisko artzapezpikuak bere ganberara deitu zuen Lutero; hara joan ziren Lutero eta haren lagunak. Eck-ek Luterori erretraktazioa eskatu zion, Elizaren kontzilioen arabera. Luterok erantzun zion ez zela kontzilioen mendean jarriko, kontzilioek kontraesanak zituztelako (GarcíaVilloslada, 1973).

Luterok Enperadoreari laguntza eskatu zion, Aita Santuaren kontra joateko, baina Enperadorea Aita Santuarekin lerrokatu zen, haren kontra. 1521eko apirilaren 26an irten zen Lutero Worms-etik; apirilaren 28an Frankfurtetik gutun bat idatzi zion Lucas Granach artistari, esanez nonbait gorde beharko zuela, baina oraindik ez zekiela non gordeko zen, etsaiari ihes egin ahal izateko. 29an Grünberg-en zegoen eta maiatzaren 2an Eisenach-en sartu zen. Maiatzaren 4an Möhra-n senitarteko batzuk bisitatu eta Gotha aldera hartu zuen eta Altenstein-go gaztelutik pasatu berritan lau edo bost zaldun mozorrotuk bahitu eta Wartburg-eko gaztelura eraman zuten Lutero.

Bahiketa Saxoniako Hautesleak gauzatu zuen; Lutero babestu nahi zuen, baina ez zuen nahi Enperadoreak jakiterik bahitzailea bera zela (García-Villoslada, 1973; Roper, 2010).

Apirilaren 30ean Karlos V.ak adierazi zuen prest zegoela Aleandrok idatzitako Luteroren kontrako proskripzio ediktua izenpetzeko; sinatu aurretik Inperioko Estatuekin kontsultatu zuen Enperadoreak eta denek onartu zuten. Dieta maiatzaren 25ean amaitu zen eta Karlos V.ak maiatzaren 26an sinatu zuen ediktua. Ediktuak gaizkiletzat, heretikotzat eta iheslaritzat hartzen zuen Lutero; haren idatziak irakurtzea edo argitaratzea debekatu zuen, hura babestea debekatu zuen eta hura erailtzeko baimena eman zuen. Aita Santuaren nuntzioek Worms-eko ediktua aldarrikatu zuten.

Lutero oso alai zegoen eta Worms-en gertatua Kristoren pasio eta berpizkunderekin alderatzen zuen (García-Villoslada, 1973; Roper, 2010).

Frederiko Jakintsua Saxoniako Hauteslearen gaztelua zen Wartburg-ko gaztelua eta Eisenach-eko hegoaldean zegoen. Ia hutsik zegoen gaztelu hori; gorterik ez zegoen han; alkaide batek, zerbitzari batzuek eta kapilau batek zaintzen zuten. Luterori langela bat eta logela bat egokitu zizkioten. Gaztelu inguruan hegazti ugari ikus zitezkeen zuhaitzen artean. Luterok Jorge Zalduna goitizena hartu zuen, zaldunez jantzi zen, ilea eta bizarra luzatzen utzi zituen, eta lepoan urrezko katea eta gerrian ezpata zituela ibiltzen zen. Espalatino, Melanchthon eta Amsdorf-ekin harreman nahiko zuzena zuen, haiek jakinaren gainean baitzeuden non zegoen. Ehizean ibiltzeko aukera bazuen; ondo jan eta edaten zuen. Idorreria jasaten zuenez, libragarriak ematen zizkioten.

43

Luterok hamar hilabete eman zituen gaztelu horretan eta luze egin zitzaizkion.

Esaten zuen Wartburgon eremutar eta anakoreta bakartia sentitzen zela. Derrigorrezko bakardadeak burua astundu, tristetu eta edatera bultzatzen zuen; esaten zuen bakardadean bekatu gehiago egiten direla, deabruak bakarrik dagoenean erasotzen diolako gizakiari. Lutero deabruarekin obsesionatua bizi izan zen txikitatik eta Wittenberg-en zegoela maiz samar agertzen zitzaion deabrua ametsetan; horietako batean, txerri beltz baten moduan korrika ikusi zuen deabrua jardinean. Wartburgon egindako amets batean ohearen ondoan txakur bat ikusi zuen etzanda; heldu eta leihotik behera bota zuen; hurrengo egunean galdetu zuen gazteluan txakurrik bazegoen eta alkaideak ezetz esan zion; orduan Luterok pentsatu zuen deabrua izan zela (GarcĂ­aVilloslada, 1973; Roper, 2010).

Espalatinoren eskuetan zegoen Lutero, haren bidez komunikatzen baitzen kanpoko munduarekin. 1521eko maiatzaren 14an Espalatinori gutun bat idatzi zion Luterok Wartburgotik, esanez hark bidalitako gutunari erantzunik ez ziola eman, inork jakin ez zezan non zegoen; esaten zion egun guztian alferkerian zegoela; Biblia Grekoa eta Hebertarra irakurtzen ari zela; ile eta bizar luzea utzi zituela eta ez zukeela ezagutuko; bi mutilek eta zaindari armatu batek zaintzen zutela; basoetan zehar ehizean ibiltzen zela, baina denbora gehien gelatxoan ematen zuela, Biblia ikasten eta idazten.

Wartburgon deabruaren erasoak jasan zituela. Idorreria zuela, hemorroideak eta uzkiko urradurak izan zituela eta esertzean erditu berri baten antzeko minak sentitzen zituela (Oberman, 1992). 1521eko ekainaren 10ean Espalatinori idatzi zion Patmos-eko uhartetik idatzi izan balio bezala, Henricus Nesicus goitizena erabiliz; esaten zion grekoa eta hebertarra ikasten eta idazten ari zela, idorreriarekin eta Worms-en zuen sufrikarioarekin jarraitzen zuela eta zaindariak merezi baino hobeto tratatzen zuela (Roper, 2010).

Lutero Wartburg-eko gazteluan zegoen bitartean Melanchthonek hartu zuen Wittenberg-eko agintea, hura baitzen Luterok han garai horretan izan zuen lankiderik garrantzitsuena. Loci communes idazten ari zen Melanchthon: Erreformaren teologiaren sistematizazio lana. Garai horretan Gabriel Zwilling-en eragin handia jaso zuen Melanchthon-ek. 1521eko uztailaren 13an gutun bat idatzi zion Luterok Melanchthon-i Wartburgotik. Esaten zion gehiegi samurtzen zela bere (Luteroren) egoeragatik eta gehiegi goraipatzen zuela; berari buruzko ideia puztuegia zuela; beregatik errezatzeko eskatzen zion, bakardade horretan bekatuak egin zituelako, haragiaren tentaldiak zirela eta, idatzi gabe eta errezatu gabe hainbat egun zeramatzalako; esaten zion espiritu indartsua sentitu ordez, haragiaren berotasuna sentitzen zuela. Handik egun batzuetara Melanchthon-i idatzi zion eta bekatuak egitera bultzatu zuen; benetako grazia predikatzeko eta bekatuak sutsuki egiteko esan zion Melanchthon-i. Kristok munduko bekatua kentzen duela eta harengandik ez zituela bekatuak aldenduko. 1521eko abuztuaren 15ean Espalatinori idatzi zion esanez aitortzari buruzko sermoiaren zatiak jaso zituela eta atsekabetua zegoela modu axolagabean argitaratu zituztelako: arreta gabe, nahastuta, tipografia eta paper txarrean. Esaten zuen nahiago zuela Carlstadt-ek modu zibilizatuagoan idatzi izan balu zelibatuaz. Esaten zuen printzeak bere nahiak ongi asebetetzen zituela: bi egunez ehizean ibili zela eta erbi batzuk ehizatu zituztela; erbi bat bere kolkoan gorde zuela, baina zakurrek aurkitu eta erahil egin zutela; sareen eta zakurren artean gai teologikoez gogoeta egin zuela (GarcĂ­a-Villoslada, 1973; Roper, 2010).

Luteroren eta haren lagunen lanari esker, poliki-poliki antolatzen zihoan Kristoren Eliza, Erromako elizaren aurrez-aurre. 1520an Catarino-k Luteroren kontra

44

Egia katolikoaren apologia argitaratu zuen. Luterok Worms-era joan aurretik liburu bat idatzi zuen Ambrosio Catarino-ren kontra. Lutero Wartburgon zegoela argitaratu zuten liburu hori; bertan, gogor eraso zien elizaren gehiegikeriei: kultu liturgikoa, barau eta abstinentziak, apaizen zelibatua, mezatako sakrifizioa. Antikristoaren erreinua bezala aurkezten zuen Luterok eliza (GarcĂ­a-Villoslada, 1973).

Luterok bere alde zuen Wittenberg-eko unibertsitatea, baina ez Koloniakoa eta Parisekoa. Pariseko Unibertsitateak Luteroren iritziak (elizaren botereaz, sakramentuez, ekintza onez, botoez, penitentziaz, kontzilioen autoritateaz, purgatorioaz, borondate askeaz, kristauaren askatasunaz eta abarrez zituenak) gaitzetsi zituen. Melanchthon-ek defendatu zuen Lutero. Esaten zuen Luterok esandakoa gezurtatzeko Eskrituretara joan behar zela, baina Sorbonatarrek ez zutela hori egin; silogismoetan bakarrik mugitzen zirela haiek. Luterok Lovainako Teologia Fakultateari eraso zion eta laster jaso zuen Masson (Latomus) teologoak emandako erantzuna. Latomus-eri errespetu pixka bat bazion Luterok, Biblian oinarritzen zelako. Hala ere, Biblian eta Guraso Santuetan oinarritzen bazen ere, igurtzi eskolastiko handia zuen. Luterok Masson-en kontrako erantzuna idatzi zuen Wartburgon (GarcĂ­a-Villoslada, 1973).

Mainzeko Hauteslea, Brandeburgoko Alberto, ez zen ausartu Worms-eko dekretua bere lurraldeetan aplikatzen. Luterok jakin zuen Alberto induljentziekin negoziatzen hasi zela berriro ere eta emakume batekin bizi zen apaiza bat espetxeratu zuela; 1521eko abenduaren 1ean gutun bat idatzi zion Mainzeko Albertori; esaten zion lehen bi gutun idatzi zizkiola latinez, induljentziak zirela eta, eta orain hirugarren gutuna bidaltzen ziola alemanez. Gotzain moduan jokatzeko, ez otso moduan; induljentziarik ez predikatzeko, zerrikeria eta iruzurra zirelako; jendeari Kristo bakarrik predikatu behar zitzaiola; idoloak albora uzten ez bazituen, eraso egingo ziola, Aita Santuari egin zion moduan; herri xehea ez seduzitzeko, lapurretarik ez egiteko eta ez eragozteko apaizei ezkontzea; esaten zion, hamalau egun barru erantzun egokia ematen ez bazion, Halleko idoloari buruzko liburuxka argitaratuko zuela. Alberto Luterotarrengana hurbildu zen, bere aholkulariek eraginda. (GarcĂ­a-Villoslada, 1973; Smith, 1911).

Carlstadt-ek (Andres Bodenstein) hasieran ez zuen induljentzien kontra jokatu, Luterok egin zuen moduan, Santu Guztien fundazioaren hondamena ekarriko zuelakoan; baina, santuak gurtzearen kontra zegoen, Hauteslearen erlikien bildumak garrantzi handia bazuen ere Wittenberg-en. Carlstadt-ek asko miresten zuen Lutero hasiera batean, baina Leipzig-eko eztabaidan tirabirak sortzen hasi ziren. Eztabaida horretan Luterok eta Eck-ek erabakitzen zuten zertaz eztabaidatuko zuten, Carlstadt-i jaramon askorik egin gabe; Lutero eta Eck ziren arerio nagusiak. Carlstadt-ek lan asko egin zuen Wittenberg-en Erreforma finkatzen; hasieran oso zuhurra izan zen, eta Melanchthon-en entusiasmoa baretzen jardun zen; hartzen ziren erabakien ondorio ekonomiko eta legezkoak kontuan hartzen zituen. 1521eko maiatzean Danimarkara joan zen Carlstadt, Kristian II.ak deituta, hango eliza antolatzera. Baina, Wittenberg-era etorri bezain azkar Luteroren teorien ondorioak aplikatzen hasi zen: lehenik boto monastikoei eraso zien eta irudi erlijiosoak kondenatu zituen; aitortzaren kontra, katolikoen mezaren kontra, barau eta bijilien kontra, hierarkia mota guztiei eraso zien. 1521eko azaroan Testamentu Berriko Zeinuen Kultu eta Omenaldiari dagokionez argitaratu zuen Carlstadt-ek eta Albrecht DĂźrer-i eskaini zion. 1521eko Gabonetan iragarri zuen Carlstadt-ek urte berritan komunioa bi formatan ospatuko zuela eta Frederiko printzeari aurre egin zion; komunioa hartu zuten askok ez zuten egin aurretiko baraurik. Carlstadt-ek 35 urte zituen

45

eta 15 urteko neska batekin ezkondu zen, bere lankideen, hiriko kontseiluaren eta ikasleen aurrean. Lutero eta Carlstadt-en arteko harremana berdinen artekoa, horizontala izan zen; Lutero eta Melanchthon-en artekoa, berriz, irakasle eta ikaslearen artekoa bezalakoa (GarcĂ­a-Villoslada, 1973; Roper, 2010).

Komentura sartu zenean, eta gerora ere, arauak betetzen zituen fraidea zen Lutero. Baina, 1521ean baztertu egin zituen obedientzia-, kastitate- eta txirotasunbotoak. Agustindar moduan azken gutuna 1521eko irailaren 17an idatzi zuen.

Aurrerantzean bere izen soilaz sinatuko zituen gutunak, agustindarren abitua 1524ko urrira arte eraman bazuen ere. Luterok zioen botoak egiten zituztenak ez zirela kristauak; botoak ez zirela bizitzarako arau bihurtu behar; sinesmen soilak eta Kristoren obrek salbatzen zutela kristaua. Luterok ez zuen tentaldiei aurre egiten irakasten, tentaldietan erortzea justifikatzen zuen (GarcĂ­a-Villoslada, 1973).

Leon X.a 1521eko abenduan hil zen eta Hadriano VI.a aukeratu zuten Aita Santu; honen asmoa eliza barneko ustelkeria borrokatzea eta zisma ekiditea zen.

1521eko abenduaren amaieran eraberritzaile suharrak heldu ziren Wittenberg-era.

Gabriel Zwilling, alde batetik, meza Kristoren sakrifizio moduan hartzearen kontra eta meza pribatuaren kontra zegoen, Nicolas Amsdorf eta Justo Jonas lagun zituela; beste aldetik, esaten zuen boto monastikoak Ebanjelioaren kontrakoak zirela eta ezabatu egin behar zirela. Luterok ez zituen gogoko Zwilling eta Carlstadt-en berrikuntza liturgikoak, baina 1521eko azaroaren 1ean De abroganda missa privata argitaratu zuen; liburuxka horretan mezaren sakrifizio kontzeptua ezabatzen zuen eta Kristoren apaizgintza defendatzen zuen. Apaizgintza kristau guztiek zuten; denak ziren apaiz, Kristo bezala.

Meza ez zen Jainkoari atsegingarri gertatzeko egiten zen sakrifizio bat, baizik Jainkoaren grazia moduan jasotzen zen sakramentu bat; mezak etengabe ematen jardun beharrik ez zegoen; beraz, meza emaileen kopuru handi baten beharrik ez zegoen; hainbeste aldare beharrik ere ez, purgatorioko arimengatik meza ordainduak emateko.

Eukaristia Kristoren azken afariaren oroitzapen soila zen; ez zitzaion Jainkoari ogi eta ardoaren sakrifiziorik eskaintzen; Eukaristian Kristori eskerrak ematen zitzaizkion, harengandik zerbait jaso zelako (GarcĂ­a-Villoslada, 1973). Luterok Wartburgotik Melanchthoni esan zion aurrerantzean ez zuela meza pribaturik emango. Fraile agustindarrak komentutik ateratzera bultzatzen eta jende laikoarentzat meza bi espezieren pean ematera bultzatzen hasi zen Zwilling. Komentu Beltzeko hainbat fraidek komentua utzi zuten eta monasterioan jarraitzen zutenen kontra jartzen zituzten ikasleak. 1521eko abenduan berrogei ikasle ongi armatu kaleetan zehar ibili ziren, tutu eta danborrekin, monasterioetako fraileak mehatxatzen. Wittenbergera sekretuan itzuli beharra ikusi zuen Luterok. Wittenberg-en ikusi zuen Espalatinok debekatu egin zuela De abroganda missa privata-ren argitalpena eta gutun gogor bat idatzi zion (GarcĂ­aVilloslada, 1973).

Idatzi asko egin zituen eta Testamentu Berria itzuli zuen alemanera.Wartburgon zegoela, 1521eko azaroaren 19an argitaratu zuen Eliz-oharrak: jende arruntarentzat, sinestun guztiek ulertzeko moduan idatzitako sermoiak; mezatan irakurtzen ziren gutun eta ebanjelioen azalpenak. Bere lagun eta babesle zuen Mansfeld-ko Alberto kondeari eskaini zion liburua.

Monasterioko botoei buruz liburua ere Wartburgoko gazteluan zegoela argitaratu zuen Luterok, 1521eko azaroaren 21ean; aitari bidali zion liburua eta egindako botoetatik askatu zela esan zion. Liburu horren sarrera aitari idatzitako gutun baten moduan idatzi zuen Luterok eta fraide bihurtzera eraman zuten arrazoiak gogoratzen zituen; bat-bateko heriotzaren beldurrak eramanda fraide izateko promes egin omen zuen, aitari esan gabe eta haren borondatearen kontra, baina berehala damutu zela

46

botoez. Jainkoak nahi izan omen zuen Martinek unibertsitateetako jakinduria eta klaustroetako santutasuna bereganatzea. Esaten zuen aitaren borondatearen aurretik zegoela Jainkoa eta Jainkoaren Hitzaren zerbitzura zegoela. Kristok esan zuela ez zela beretzako gai aita eta ama beraren aurretik jartzen zituena. Lutero konturatu zen monasterioan sartzera eraman zuen ekaitza Jainkoaren seinale ez, baizik deabruaren amarrua izan zitekeela. Luterok zion monasteriotik ez zuela aita biologikoak askatu, Jainko aitak baizik; Jainkoak gehiago agintzen zuela Luterorengan aita naturalak baino.

Liburu horretan (Monasterioko botoei buruz) demostratu nahi zuen boto monastikoak Jainkoaren hitzaren, fedearen, askatasun ebanjelikoaren eta karitatearen kontra doazela; sexu-instintua ezin dela ezabatu pertsonari kalterik egin gabe, salbuespenezko kasuetan izan ezik (Erikson, 1958). Emakume gazte bati, birjintasunaren grazia jaso ez badu, jatea, edatea edo lo egitea bezain ezinbestekoa zitzaiola senarra; emakumeen egitekoa haurrak izatea eta espeziea ugaltzea zela, eta ez birjintasuna; naturaren kontrakoa zela emakume bat monasterio batean itxita edukitzea, birjintasun botoarekin. Gizona ere ezin zitekeela emakumerik gabe utzi, jatea eta edatea bezain erroturik dagoelako naturan seme-alabak edukitzea. Ezkongabe izatea erabakitzen duten pertsona asko sentsualitatean eta bekatuan katramilatzen dela. 1521eko abuztuaren 1ean Melanchthoni idatzitako gutunean Luterok esaten zuen San Pablok okertzat jo zuela apaizen ezkontza debekatzea (Smith, 1911; García-Villoslada, 1973; Roper, 2010).

1521eko abenduaren 27an Zwickau-ko profetak (Nikolaus, Storch, Thomas Drechsel eta Markus Thomas Stübner) heldu ziren Wittenberg-era, Thomas Müntzer fanatikoa buru zutela. Profeta horiek aldarrikatzen zuten Jainkoak zuzenki hitz egiten ziela eta Espiritu Santuak inspiratzen zituela; gidaritzat ez zirela Eskriturak hartu behar, barneko Hitza edo Espiritua baizik; Jainkoak bakoitzari esaten ziona zela garrantzitsua.

Autoritate zibilek espetxean sartu zituzten asaldatzaile horietako batzuk, eta Müntzer-ek Bohemiara ihes egin zuen. Luterok fanatiko eldarniatzaile deitu zituen profeta horiek.

Wittenberg-en gelditu ziren jarraitzaile batzuek profetatzat zituzten beren buruak: Jainkoarekin hitz egiten eta etorkizuna irakurtzen zutela esaten zuten (Smith, 1911).

Zwickau-ko profetak gizarte kristaua eraberritzeko programa aurrera eramaten hasi ziren, Tomas Müntzer-en eraginez eta Carlstadt erakarrita. Luterok Amsdorf-i idatzi zion esanez ez gelditzeko Zwickau-ko profeten inpresioaren pean. Melanchthon-i, berriz, idatzi zion esanez ez zuela onartzen profeta horien aurrean agertzen zuen herabetasuna. Lutero Wartburgon egon zen bitartean Melanchthon izan zen haren ordezkari, baina ez zen ausartu Zwickauko profeten dotrina gaitzestera; Frederiko printzeari idatzi zion Luterori deitzeko esanez. Wittenberg-eko erreforma zaleek Martin Luteroren prestigioko gidari bat behar zuten; hiriko lagunek eta magistratuek pentsatu zuten Luteroren presentzia ezinbestekoa zela eta dei egin zioten; hiriko kontseiluak Tomas Müntzer erbesteratu eta haren jarraitzaileak espetxean sartu zituen (GarcíaVilloslada, 1973; Roper, 2010).

Luteroren iraultza erlijiosoa indarra hartzen zihoan heinean, Eliza ebanjelikoa antolatu behar zen. Baina predikari erradikalak arriskutsuak ziren eta Komentuko prioreak egoeraren berri eman zien Luterori eta Printzeari. Lutero, Jorge Zaldunaren identitatez mozorrotuta, 1521eko abenduaren 3an Amsdorf kalonjearen etxera joan eta han lagun batzuekin egon zen. Abenduaren 11n itzuli zen Wartburgora. Egun horietan Luterok bakerako deia egin zuen eta Frederiko Printzea lasaitzen saiatu zen. 1521eko abenduaren 18an gutun bat idatzi zion Luterok Lang agustindarrari; esaten zion Bazkoetara arte Wartburgon egon behar zuela, Testamentu Berria alemanera itzultzen,

47

jende asko zegoelako horren zain. Gorputzez ongi aurkitu arren, tentaldi asko zituela (Roper, 2010).

Wartburg-eko egonaldian Luterok egin zuen lan nagusia Itun Berria alemanera itzultzea izan zen. 1521eko abenduaren 18an idatzitako gutunean Luterok John Lang-i esaten zion Testamentu Berria itzuli behar zuela alemanera. 1522ko urtarrilaren 13an Amsdorf-i esan zion Bazkoetara bitartean Biblia itzuliko zuela. Itzulpena egiteko Erasmok 1516an idatzitako testu grekoan oinarritu zen Lutero. Luterok, Bulgataz gain, aurrez alemanera itzulitako zatiak eta Erasmok 1519an ezarritako testu grekoa erabili zituen itzulpenerako. Hiru hilabete eskasetan egin zuen lan hori. Martxoaren 30ean Espalatinori esan zion Testamentu Berri osoa itzuli zuela. 1522ko irailaren 21ean argitaratu zuen Melchor Lotther-en argitaletxean izen honekin: Das Newe Testament Deutzseh. 3000 ale inguru argitaratu ziren eta abenduan atera zuten bigarren argitalpena.

Bi hilabetetan 5000 ale saldu ziren. Lutero Wittenberg-era itzuli zenean, Melanchthon helenistak itzulpenari ukitu batzuk ematen lagundu zion eta Lukas Cranach Zaharrak ilustrazioak egin zizkion. Lutero oso musika zalea zen eta garrantzi handia eman zion itzulpeneko hizkuntzaren musikalitateari. Esaldi laburrez idatzi zuen, ozenki irakurtzeko egokia zen bertsioa egin zuen; testuaren esanahiaren muinari begira idatzi zuen, eta helburu horrekin esaldi batzuetan aldaketa txikiak ere egin zituen. Luterorentzat Itun Berriko libururik kutunenak San Juanen ebanjelioa eta San Pablo eta San Pedroren gutunak ziren. Ez zitzaizkion baliotsuak iruditzen Ebanjelio sinoptikoak (San Mateo, San Markos eta San Lukasenak) (GarcĂ­a-Villoslada, 1973; Roper, 2010).

Itun Berria argitaratu ostean, Itun Zaharraren itzulpenari ekin zioten. Itun zaharra itzultzeko denbora asko behar izan zuten, besteak beste, Luterok ez zuelako hebraiera behar bezala ezagutzen. Lehendik ere bazegoen Alemanian Bulgatatik itzulitako bertsio bat. 1523rako Testamentu Zaharreko hainbat liburu itzuli zituzten, baina 1534ra arte ezin izan zituzten atal guztiak alemaneratu. Urte horretan argitaratu zuen Biblia osoa alemanez, Luteroren hitzaurre eta oharrekin eta hainbat grabaturekin.

Luterok ez zituen esaldiak hitzez-hitz itzultzen; jatorrizkoan ez zeuden hitzak ere sartu zituen. Adibidez, gizakia fedeak justifikatzen duela zioen tokian fedeak soilik justifikatzen duela jarri zuen. Baina, batzuetan, itzulpen literala ere egiten zuen.

Hizkuntza literarioa eta hizkuntza arrunta konbinatu zituen Luterok Biblia itzultzean.

Hizkuntzaren aldetik, hainbat dialektotan zatitutako alemana bateratu zuen Luterok eta alemaniar guztiek uler zezaketen bertsio bat lortu zuen. Entzuteko liburua egin zuen, belarrietatik sartzeko modukoa. Itzulpen horiei esker germanismoaren defendatzaile eta alemanaren aita bihurtu zen (GarcĂ­a-Villoslada, 1973).

1522ko urtarrilaren 6an agustindarren kapitulua elkartu zen Wittenberg-en eta erabaki zuen edonork utz zezakeela ordena, nahi izanez gero; eskean ibiltzea debekatu zuten eta hildakoengatik meza ematea ere bai. Urtarrilaren 10ean elizako aldareak hautsi zituzten eta sutara bota zituzten estatuak, pinturak, banderak, kandelak, gurutzeak.

Melanchthonek, Wittenberg-eko irakaslerik prestatuena izanik ere, besteen argudioak sinesteko joera zuen. Luterok Wittenberg-era itzultzeko baimena eskatu zion Hautesleari, hango istiluak baretu ahal izateko, baina printzeak ez zuen onartu; istiluek jarraitu egin zuten eta George Dukeak kexua aurkeztu zuen Enperadorearen Kontseiluaren aurrean, Nurenberg-en. 1522ko otsailaren 1ean predikatzeko baimena kendu zieten Carlstadt-i eta Zwiling-i eta hiria uzteko agindua eman zieten (Smith, 1911).

Carlstadt-ek bere ibilbide ikonoklastarekin jarraitu zuen, armarik erabili gabe; poligamia onartzera heldu zen. Carlstadt eta Zwingliok jende laiko arruntaren eta

48

apaizen arteko aldeak ezabatu nahi zituzten. Lutero eta Carlstadt-en arteko lehen tirabirak irudien rolari buruzkoak izan ziren. Carlstadt-ek irudiak lehenbailehen kentzea nahi zuen, baina Luterok ez zuen hori beharrezkoa ikusten; Luteroren arabera, juduen sinagoga dekoratu gabeen antzik ez zuten eduki behar elizek. Eukaristiari buruz ere ez zeuden ados: Zwingliok eta Calvinok ez zuten onartzen Kristoren presentzia erreala Eukaristian. “Hau nire gorputza da” esatean, Kristoren gorputzaren zeinua adierazten zen, ez Kristoren gorputza bera. Ez zitzaien iruditzen apaiza gai zenik ogia eta ardoa Kristoren gorputz eta odol bihurtzeko (Smith, 1911; Roper, 2010).

Luterok ez zituen berehala hautsi Carlstadt-ekiko harremanak eta ukatu egin zuen bera zela Carlstadt-en erbesteratzearen errudun; esan zuen irakasle lanagatik ordaintzen ziotela hari eta lan horiek utzi egin zituela; esan zuen, baita ere, sedizioa piztu zuela. Müntzer eta beste matxinoak erailtzean, berriro ere Wittenberg-era joan zen Carlstadt eta babesa eskatu zion Luterori. Luterok irailaren 12an Printze Hautesleari eskatu zion Carlstadt-i uzteko Kemberg-en bizitzen, baina eskaera hori ez zuen onartu Hautesleak; orduan Carlstadt-ek ihes egin zuen eta Basel-go unibertsitatean irakasle izan zen (Smith, 1911).

Wittenberg-en ez ezik, Erfurten ere izan ziren iskanbilak. Juan Lang-ek fanatismoz predikatzen zuen Luteroren dotrina Aita Santuaren kontra, apaizgintzaren kontra, monakotzaren kontra, apaizaren eta ekintza onen kontra. Denbora gutxian hirurogei apaizen etxeak, gotzainen agiriak eta hainbat liburutegi erre eta desegin zituzten Erfurten. Unibertsitateko irakasle humanista bat leihotik jaurtiki zuten. Irakasle batzuk ihes egin zuten eta hainbat ikasle beste unibertsitateetara joan ziren. Lang-ek abituak utzi zituen, ezkondu zen eta Erfurt-ko eliza antolatzeari ekin zion (GarcíaVilloslada, 1973).

Lutero beldur zen iskanbila hura anarkian amaituko ote zen. Saxoniako Jorge ere aztoratuta zegoen eta Juan eta haren anaia Frederikorekin hitz egin zuen, praktika iraultzaile horiek ez zituztelako eragozten. Frederiko oso meza zalea zen eta Unibertsitateko irakasleen iritzia eskatu zuen: irakasle batzuek meza botiboak eta hilen mezak kentzea gomendatzen zuten; beste irakasle batzuek pentsatzen zuten ez zela ezer aldatu behar. Frederikok erabaki zuen dena modu tradizionalean egitea, beste unibertsitateen iritzia ezagutu arte. Baina Carlstadt, Zwilling eta kideek ez zioten jaramonik egin (García-Villoslada, 1973).

Luterok ikasle asko erakarri zituen Wittenberg-eko unibertsitatera, baina ikasleen diru-iturrietako bat zen eskaletza debekatzean, jaitsi egin zen ikasleen kopurua eta horrek kezkatu egin zuen Frederiko printzea. Elizgizonek eta unibertsitateek galdu egin zuten Bibliaren interpretazioaren giltza; meza pribatuaren kontrako erasoak elizgizonen karrera indargabetu zuen.

Wittenberg-eko egoerak bultzatuta Martin Luteroren ohartarazpen egiatia kristau guztiei, matxinadaren kontra babesteko liburua argitaratu zuen Luterok 1522ko urtarrilean. Printze Hautesleak bazekien Luteroren babesa izango zuela. Denbora gutxian aldaketa handia eman zuen Luterok. Urtarrilaren erdi aldera Carlstadt zoriondu zuen eta ez zuen meza pribatuaren desagerpena gaitzetsi. Otsailaren 20an hiriko kontseiluak, Hautesleari baimenik eskatu gabe, premiazko eskaera bat bidali zion Luterori, Wittenberg-era itzul zedin. 1522ko martxoaren 5ean, Luterok gutun bat idatzi zion Frederiko Saxoniako dukeari; esaten zion Wittenberg-era zihoala, printzeak eman ziezaiokeen baino babes handiagoarekin; negozio horretan ezpatak ezin zuela ezer egin; Jainkoak bakarrik esku har zezakeela; ordura arte asko egin zuela Luterorengatik, baina aurrerantzean ezer ez egiteko; printze moduan Enperadoreari obeditu behar ziola.

49

Wittenbergera bidean Kessler-ekin topo egin zuen eta Kessler-ek Lutero honela deskribatu zuen: 41 urte zituela, potoloa zegoela, tente ibiltzen zela, atzerantz inklinatua, aurrerantz baino gehiago, aurpegia zerurantz altxatuta, bekain beltzak eta begi sakonak zituela eta begiek diz-diz egiten ziotela. HĂśfen-go Juanek, Dantiscus deituak, honela deskribatu zuen Lutero Pedro Tomicki gotzainari idatzitako gutun batean, 1523ko abuztuaren 8an: lau ordu pasatu zituztela hizketan; zorrotza, jakintsua eta hizlari ona zela, baina gaizki esaka, harrokerian eta etsaitasunean jardun zela Aita Santuaren, Enperadorearen eta printzeen kontra. Begi sarkorrak eta beldurgarriak zituela, pertsona deabrutuaren itxura ematen ziotenak. Dotore janzten zela. Ardo eta garagardo ugari edan zutela biek. Harroxkoa eta handiustea agertzen zela eta hizkera sutsua, isekaria eta ironiaz tartekatua zuela (GarcĂ­a-Villoslada, 1973; Roper, 2010).

1522ko martxoaren 6an itzuli zen Lutero Wittenberg-era eta bere lagunekin egon ondoren, 1522ko martxoaren 9tik 16ra bitartean, Eskrituren botereari buruzko zortzi sermoi egin zituen, fanatikoak baretzeko asmoz. Esaten zuen bera zela lehen erreformatzailea, berari esan ziola Jainkoak lehenik hitz horiek predikatzeko. Esaten zuen legezkoak ziren gauza asko komenigarriak ez zirela. Alferrikakoak ziren edo beharrezkoak ez ziren ohitura asko toleratu egin behar zirela. Auzokoari laguntzeko prest egoteak ekartzen zuela Kristau askatasuna, eta ez legetik aske izateak. Luterok zion berak ez zuela indarrik erabili Aita Santuaren aldekoen kontra, Jainkoaren Hitza erabili zuela. Esaten zuen bere artegian otsoa sartu zela; Wittenberg-en gertatuaren errudun moduan Zwickau-ko profetak, Carlstadt eta Zwilling jarri zituen; San Pablo aipatuz esaten zuen zilegi zen guztia ez zela komenigarria; gai erlijiosoetan berrikuntzak egiteko printzearen autoritateari jaramon egin behar zitzaiola; autoritate laikoari kasu egin behar zitzaiola, eta ez Aita Santuari.

Lutero beti agintarien alde lerrokatu zen, nahiz eta haien kritika garratza sarritan egin. Esaten zuen kristautasunaren zutabeak fedea eta karitatea zirela eta eraberritze guztiak diziplina eta ordenaz egin behar zirela; meza pribatua baztertu behar zela, baina ez bortxaz; berak ez zuela inoiz ezer indarrez egin; bortxaz jardun izan balitz Alemania guztia odoletan utziko zukeela; askatasunez egin behar zirela gauzak: ezkondu, fraide edo monja bihurtu, haragia jan edo jateari utzi; dena libre zela, baina ez zela ezer indarrez ezarri behar; Jainkoak libre utzitakoa ez zela debekatu behar; irudiak ez zirela gurtu behar; irudien alde ez egoteak ez zuela esanahi ikonoklasta bihurtu behar zenik; ez zegoela ezinbestez komunioa norbere eskuez hartu beharrik edo komunioa bi espezietan hartu beharrik; kanpoko errituek garrantzi gutxi zutela eta jakinduriak karitaterik gabe ez zuela batere balio.

Sermoi horien bidez artaldea lasaitu zuen Luterok. Zwilling erretraktatu egin zen eta Luteroren albora bildu zen, baina Carlstadt-i predikatzea eta argitaratzea debekatu zion Luterok. Zwilling-etaz berehala ahantzi zen Lutero, baina ez Carlstadt-ez.

Luteroren kontra Erreforma desegitera zetorren deabrutzat hartu zuen Carlstadt.

Hasieran Luterok onartu zituen Carlstadt-ek proposatutako aldaketak: bi formatako komunioa eta meza alemanez, baina 1523an latinezko meza eta forma bakarreko komunioa ere berriro toleratu zituen. Wittenberg baketu ostean, Weimar-en, Erfurt-en eta beste hiri batzuetan arrakasta handiz predikatu zuen Luterok fanatismoaren kontra.

1523ko maiatzaren 2an Luterok kultu tradizionalaren kontra hitz egin zuen eta Frederikok amonestazio bat bidali zion. Frederiko III. Jakintsua bizi zen artean Luterok ez zituen ezabatu mezetako erritualaren zati batzuk (meza latinez ematea eta hostia altxatzea), mantendu egin zituen kanpoko zeremoniak (jantziak, apaizaren keinuak, kantuak eta musika), baina mezetatik kendu egin zituen sakrifizioari buruzko

50

aipamenak; Jaunaren azken afariaren oroitzapen soila bihurtu zen meza. Frederikoren jarraitzaileak, Juan-ek, baimena eman zion Luterori liturgia aldatu eta alemanez egiteko.

1522, 1523 eta 1524ko Luteroren gutun batzuk 1522ko martxoaren 30ean gutun bat idatzi zion Luterok Espalatinori; esaten zion Testamentu Berri osoa itzuli zuela eta Felipe eta biak itzulpena zuzentzen ari zirela. Espalatinoren beharra zeukala gauza batzuk izendatzeko termino zehatzak jakiteko. Harribitxien izenak eskatzen zizkion eta esaten zion ez zituela gorteko hitzak nahi, baizik jende arruntak erabiltzen zituenak.

1522ko apirilaren 14an idatzitako gutunean Luterok Espalatinori esaten zion fruitu onak ez direla arbola ona bihurtzen dutenak eta ekintza onak ez direla gizaki bat on bihurtzen dutenak, baizik arbola onak ematen dituela fruitu onak eta gizaki onak egiten dituela ekintza onak.

1522ko apirilaren 17an Luterok Altenburg-eko burgomaestreari eta hiri kontseiluari aholkatzen zion fraile agustindar izandako Gabriel Zwilling har zezala Altenburg-eko predikari moduan. 1522ko apirilaren 17an idatzitako gutunean Luterok Zwilling-i aholkatu zion Altenburg-eko predikari lana onartzeko. Altenburg-eko hiri kontseiluak eskatu ziola artzain ebanjeliko bat gomendatzeko eta Zwilling-en izena eman zuela. Bere aldeko aukera egiten bazuten, baiezkoa emateko, jokaera txukuna izateko eta apaiza moduan janzteko.

1522ko uztailaren 4an gutun bat bidali zion Luterok Espalatinori. Esaten zion nahi zuela Felipek gramatika irakasteari utzi eta teologia irakastera dedikatzea. Ez zela egokia hura gramatika irakasten edukitzea, teologiaz ikasgai baliotsuak eman zitzakeenean. Nahiko irakasle bazituztela gramatika Felipek bezain ongi irakats zezaketenak, eta dirua hobeto gastatu behar zela.

1522ko azaroaren 3an Luterok Espalatinori bidalitako gutunean esaten zion Weimar-en eta Erfurt-en fedeaz eta maitasunaz bakarrik predikatu zuela. Testamentu Zaharraren itzulpenean Moises-en hirugarren libururaino (Levitikoraino) heldu zela.

1523ko apirilaren 8an idatzitako gutunean Luterok Wenzel Link-i esaten zion haren ezkontzara joango zela, Felipe, Hieronimus, Bugenhagen, Trappe, Lukas eta beste batzuekin, Linkek nahi bazuen. Esaten zion aurreko egunean bederatzi monjek utzi zutela Nimpschau-ko klaustroa.

1523ko ekainaren 18an hiru emakumeri (Hanna von Draxchwitz, Milia von Olsmitz eta Ursula von Feilitzin) idatzi zien Luterok, Luteroren liburuak irakurtzeagatik gortetik urrundu zituztelako. Amsdorf-ek eman zion gertaera horren berri Luterori eta eskatu zion kontsolamendu gutun bat bidaltzeko. Luterok esan zien bihotza lasai edukitzeko eta inoren gaitzik ez desiratzeko, Kristok garbituko eta askatuko baitzituen irain horretatik, harengan bihotza jartzen bazuten.

1523ko uztailean gutun bat idatzi zien Luterok Holanda, Bravante eta Flandriako kristauei; esaten zien Johann van den Esschen eta Heinrich Vos fraile agustindar martiriak izan zirela lehenak Kristoren izena goraipatu zutelako espetxea eta lotsa jasaten eta Kristoren aitorpena odolez sinatzen.

1523ko irailaren 1ean gutun bat idatzi zion Luterok Bartime von Sternberg-i; esaten zion ez jarraitzeko hildako emazteagatik ekintza onak eta barauak egiten eta mezak ematen. Nahikoa zela behin edo beste errezatzea. Jainkoak ez zuela meza hildakoengatik jarri, bizientzako sakramentu moduan baizik. Esaten zion Jainkoaren baimenik gabe ezin zela bizientzako sakramentua hildakoentzako sakrifizio bihurtu.

1524ko urtarrilaren 19an gutun bat idatzi zion Luterok Lambert Thorn-i,

51

Holandan erail zuten fraile agustindarrari. Esaten zuen Kristoren eskuetan zegoela eta bere sostengu beharrik ez zuela. Gatibuan egonda agintzen zuela, bortxa jasanda gailentzen zela. Luterok zion adore handia eman ziotela Johann, Heinrich eta Thorn-ek.

Kristoren egia ezagutu ahal izan zuela eta haren grazia hiru martirietan loratua ikusi ahal izan zuela. Haiek jasandako espetxea eta sua bereak ere bazirela esaten zuen.

1524ko martxoaren 23an gutun bat idatzi zion Luterok Saxoniako Frederiko Hautesleari esanez ikasle asko zituztela Jainkoaren Hitza ezagutzeko irrikaz. Eskatu ziola Feliperi Eskritura Sainduak irakasteko, bera baino gaituagoa zelako horretarako, berak Bibliaren alemanezko itzulpena behar baitzuen; baina, Felipek esan ziola berak grekoa irakasteagatik jasotzen zuela soldata. Luterok zion berari esan ziotela Printzeari eskatzeko Feliperi Jainkoaren Hitza azaltzegatik ordaindu behar zitzaiola soldata. Izan ere, goi mailako lanak oinarrizko lanak baino fruitu gehiago ematen zituela eta Felipe gai zela goi mailako lan horretarako.

1524ko maiatzaren 6an Luterok gutun bat idatzi zion Nicolas Gerbel-i eta esaten zion pozik zegoela Estrasburgon ebanjelioa nagusitzen ari zelako. Magdeburgo eta Bremen hartu zituela eta laster Brunswick hartuko zuela.

1524ko ekainaren 20an gutun bat idatzi zion Luterok Ekolampadiori, fraile bizitza utzi izana goraipatuz. Esaten zion urrats garrantzitsua eman zuela, Erasmori gustatzen ez bazitzaion ere. Esaten zion klaustroa utzitako fraile eta monjek ordu asko kentzen zizkiotela, haientzat etxeak bilatu behar zituelako.

1525eko urtarrilaren 11n gutun bat idatzi zion Luterok John Brismann-i, Prusiako erreforma sustatzera Konisberg-era bidali zuenari. Esaten zion Carlstadt-ek pozoiz betetako idatzi batzuk egin zituela bere kontra. Carlstadt-ek ukatu egiten zuela Kristoren gorputza eta odola sakramentuan zeudenik. Luterok zion hari kontra egiteko prest zegoela, jende asko bide txarretik eraman zuelako. Esaten zion Erasmori erantzun behar ziola, tarte bat eduki bezain azkar. MĂźntzer-ek istilu arriskutsuak sortu zituela Muhlhausen-en eta han inguruan alderrai zebilela, non kokatu jakin gabe. Profetak ugaltzen ari zirela, benetako sinestunen aurrez-aurre. Aita Santuaren aldekoak pozik zeudela ebanjelisten zatiketa ikusita. Oso okupatua zegoela eta izterrean abzeso mingarri bat zuela.

1525eko urtarrilaren 17an idatzitako gutunean zorionak ematen zizkion Luterok Nurenbergeko Frederiko abatari, ezkondu zelako. Esaten zion zorionak berandu ematen zizkiola, gaixo egon zelako, liburuak argitaratu eta gutunak idatzi behar izan zituelako, etxeko eta Elizako lanak egin behar izan zituelako, lagunei lagundu behar izan zielako.

Horretaz, aparte, Satanek eta etsaiek sortutako buruhausteak ere bazituela.

1526an liturgia germanoa eratu zuen Luterok, Carlstadt-en liturgiatik gutxi aldentzen zena. Carlstadt-ek idatzi bat argitaratu zuen Gungersheim teologo katolikoaren kontra; Luterok uste izan zuen bere kontra zihoala idatzi hori eta Carlstadti esan zion ez zezala bere kontra ezer argitaratu. Carlstadt Segrenara erretiratu zen emazte eta haurrarekin; gero OrlamĂźndeko erretore izendatu zuten eta han erreformak egin zituen. Luterok begitan hartua zeukan Carlstadt eta haren lanik ez zuten Wittenberg-en argitaratzen, baina Jenan argitaratzen zizkioten; orduan, Luterok Jenako inprimategia ixteko eskatu zion Saxoniako kantzilerrari. Luterok bere jokaeraren bidez Frederiko printzearen konfiantza lortu zuen (GarcĂ­a-Villoslada, 1973; Roper, 2010).

52

Saxonia ernestotarretik abiatu zen luteranismoa eta handik hedatu zen Frankonia, Suabia, Renania, Palatinado, Baden, Lurralde hanseatikoak, Prusia eta Pomerania-ra. Baina, ez zen nahikoa hedatzearekin; Elizako komunitatea antolatu ere egin behar zen, sinestunen apaizgintza unibertsalean oinarrituta. Apaiz ministeritzarako gaituak zeuden sinestun guztiak, baina komunitatea zen apaizak izendatu, kargutik kendu edo mailaz jaso zitzakeena; apaiza izateko ez zegoen Aita Santuaren ordenazioa jaso beharrik; bataiatu guztiak ziren apaiz; herri bakoitzeko komunitateak aukeratu behar zituen apaizak; komunitatearen esanera zegoen elizako karguen izendapena.

1523an Luterok defendatu zuen komunitateak eskubidea zuela bere predikariak aukeratzeko. Erreformaren abiapuntua Wittenberg-eko unibertsitatea eta udal-kontseilua ziren. Lurralde anitzetako gazteak etortzen ziren han ikastera. Wittenberg-eko eliza antolatzean, Luterok lankide izan zituen Melanchthon, Justo Jonas eta Amsdorf.

Printzeek ez zuten onartu elizaren behetik gorako egituratze hori; arazoak sortu ziren elizaren ondasunen administrazioari buruz eta porrot egin zuten eliza demokratikoa eraikitzeko Luteroren asmoek (GarcĂ­a-Villoslada, 1973).

Aleandrok Erroman esan zuen Luteroren eragina Brabante, Flandes, Frisia eta Zelanda-ra heldu zela eta hiri asko ere kutsatuak zeudela: Augsburgo, Estrasburgo, Nurenberg, Espira. Luteranismoari kontra egiten ziotenak hauek zirela: Habsburgotarrak, Saxonia albertotarreko Jorge, Baviera-ko Gilermo dukea, Treverisko artzapezpikua, Brandeburgoko Jokin Hauteslea, Greiffenklau-ko Rikardo (GarcĂ­aVilloslada, 1973).

2.17.

Luteroren idatziak, musika eta Nurenberg-eko Dieta

Lutero hainbat tokitan ibili zen sermoiak botatzen eta eliza antolatzen: Borna, Altenburg, Eilenburg, Erfurt, Weimar, Zerbst, Zwickau. Gutun ugari jasotzen zituen hainbat tokitatik, elizako administrazioari buruz, Bibliaren interpretazioari buruz eta dogma edo kultu auziei buruz aholkua eskatuz. Lutero denei erantzuten saiatzen zen: printzeei eta zaldunei alemanez idazten zien; teologoei eta jakitunei, berriz, latinez.

Luterok Testamentu Zaharreko profeten testuak (Ezekiel, Mikeas, Jeremias) erabili zituen gotzainen kontra hitz egiteko. Gotzainak eta elizako agintariak agintari zibilak baino gogorrago zigortu behar zirela esaten zuen, haien autoritatea Jainkoarengandik ez zetorrelako, bortxaz jokatzen zutelako eta arimaren hiltzaileak zirelako. Esaten zuen gotzainen ondasunak eta ohorea ezabatzen zituztenak benetako kristauak eta Jainkoaren seme-alaba maitatuak zirela (GarcĂ­a-Villoslada, 1973).

Luterok 1522an eta 1523an hainbat liburuxka idatzi zituen gai teologikoei buruz; 1523ko martxoan argitaratu zuen Autoritate sekularraz eta zenbateraino obeditu behar zaio autoritate hari. Gizakiak bi taldetan banatu zituen Luterok: Jainkoaren erreinukoak eta munduko erreinukoak. Kristauak Jainkoaren erreinuko arauak eta munduko erreinukoak bete behar zituen. Kristorengan sinesten zutenak eta haren esanera zeudenak ziren Jainkoaren erreinukoak. Kristau ez ziren guztiek osatzen zuten munduko erreinua eta kristau ez zirenak derrigortzeko zen legea. Luterok zioen mundu osoa kristaua izanez gero, alferrikakoak zirela printzeak, erregeak, ezpatak eta zuzenbidea; pertsonak zuzenak ez zirelako jartzen zirela legeak; munduko erreinuaren kontra indar tenporalek ezpata erabil zezaketela, baina Jainkoaren erreinuan beste masaila jarri behar zela. Sinestunek leialki obeditu behar zuten lege zibilak ezarritakoa, San Pablok (Erromatarra, 13,1) eta San Pedrok (1Pe 2,33) esaten zuten moduan; printzeei beti

53

obeditu behar zitzaien; printzeen kontra ez zen gerrarik egin behar, ezta zuzengabeak zirenean ere; ordena publikoari zegokionean erabat printzearen mendeko agertu behar zuen sinestunak. Luteroren iritziz, agintarien dekretuak baztertzera mugatu behar zuen oposizioak; ezin zuen erresistentzia armaturik erabili. Baina, erlijio gaietan ez zitzaion printzeari obeditu behar, horretan botererik ez zuelako; kontzientziaren gainean aginterik ez zuen printzeak; magistratu zibilak ezin zuen heretikoa zigortu edo norbaiten fedea behartu. Printzeei buruzko iritzi txarra zuen Luterok; esaten zuen printze zuhur eta errukior gutxi zeudela; printzeak, orokorrean, zoroak eta zitalak zirela; Jainkoak printzeak erabiltzen zituela gaiztoak zigortzeko (García-Villoslada, 1973; Smith, 1911).

Inkisizioa saiatu zen fraide heretikoak zigortzen. Erreformako lehen martiriak Johann van den Esschen eta Heinrich Vos fraide agustindarrak izan ziren; fraide horiek Eisleben-eko komentukoak ziren eta Amberes-era bidali zituzten. Bruselako udaletxearen aurrean erre zituzten 1523ko uztailaren 10ean dotrina heretikoak hedatzeagatik eta ez erretraktatzeagatik. Herbehereetan Margarita, Karlos V.aren izeba, zegoen gobernadore moduan. Luterok alaitasunez ospatu zuen lehen martiri horien sakrifizioa. Laster idatzi zien Holanda, Brabante eta Flandriako senideei Kristoren testigutza ematearren. Orduan sortu zuen Luterok bere lehen himnoa (García-Villoslada, 1973; Oberman, 1992).

Erreforma aurrera eramateko, monasterioak hustu ondoren, eskolak sortu eta gazteria prestatu beharra zeukan Luterok. Eskolastizismoa gainditu eta Bibliaren ezagutza hedatu nahi zuen, Justo Jonas, Lang, Melanchthon eta Espalatinoren antzeko jendearen laguntzaz. 1524an Kristau eskolak sortu eta mantendu beharra argitaratu zuen, eskola kristauak sortu eta mantentzeko asmoarekin. Eskola horietan latina, hebreera, grekoa, arteak, historia, matematikak eta musika irakatsiko ziren. Mutilak egunean bi orduz joango ziren eta neskak, ordubetez. Hiri handietan liburutegi onak jarri nahi zituen Luterok, honako gai hauei buruzko liburuekin: Eskritura sakratuak hainbat hizkuntzetan; poeta eta hizlari greko eta latinoen idazlanak; zuzenbideko eta medikuntzako lanak; arte liberalak. Liburutegietan ez ziren jarri behar komentuetako liburuak, fraideen sermoiak, Aristotelesen obrak (García-Villoslada, 1973).

Luteroren lan nagusia Biblia Alemanera itzultzea izan zen. Esan dugun moduan, Testamentu Berria 1521eko urtearen amaieratik 1522ko martxora bitartean itzuli zuen.

Wartburgotik itzultzean Itun Zaharra itzultzeari ekin zion. Itun Zaharra itzultzeko hebertarra ongi ezagutzen zuen norbait behar zuen. Hasieran Melanchthon eta Amsdorfen laguntza izan zuen; ondoren, Mateo Aurogallus eta Rörer-ena; ordura arte egindako itzulpenez ere baliatu zen: itzulpen grekoak, latinoak, alemanak. Eskritura Sakratu guztien itzulpenak baziren alemanera eginak, baina dialekto-hizkuntza zerabilten eta Luterok alemaniera batua nahi zuen. Urte hauetan egin zuen itzulpena Luterok: 1522an, Pentateukoa; 1524an, liburu historikoak, Job-en liburua, Salmoak, Salomonen esaldiak, Eclesiastes eta Kantarik Ederrena; 1526 eta 1530 urteen artean liburu solteak eta profetak; 1533an, Makabearrak; 1534an Biblia osoa itzulia eta argitaratua zegoen.

Ondorengo urteetan argitalpen berriak atera ziren, berrikusiak eta zuzenduak. 1539an Bibliaren itzulpena erabat berrikusi zuen Luterok, honako kide hauen laguntzaz: Felipe Melanchthon, grekoan aditua; Aurogallus eta Juan Forster, hebreeran adituak; Gaspar Cruciger exegeta, kaldearrean aditua; Justo Jonas, erretorikan aditua; Bugenhagen, latinean aditua; Jorge Rörer, frogen irakurlea eta zuzentzailea. Itzulpena hobetzeko asmoz, alemaneko termino batzuen erabilerari buruzko galderak egin zizkien Luterok

54

Alemaniako hainbat pertsona zaharrei; harakinari ere galdetu zizkion bildotsaren zatien izenak. Behin betiko argitalpena 1545ean egin zen.

Liburu kanoniko edo inspiratuak zeintzuk ziren erabakitzeko garaian bere irizpideak erabili zituen Luterok, ez elizarenak. Testamentu Berriari buruz honela zioen 1545eko hitzaurrean: Erromatarrei idatzitako gutuna da Testamentu Berriaren muina, ebanjelio guztitik argiena, kristau guztiek buruz jakin beharko luketena eta arimaren eguneroko janari izan behar lukeena; San Pabloren gutunak, batez ere Erromatarrei, Galaziarrei, Efesoarrei egindakoak eta San Pedroren lehen gutunak irakasten dute salbamenerako beharrezkoa den guztia, beste libururik irakurri gabe ere; Testamentu Berrian ez zituen atsegin Santiagoren gutuna eta Apokalipsia; Testamentu Zaharretik apokrifo moduan baztertzen zituen Judit, Salomon-en Jakinduria, Tobit, Ben Siraken Jakinduria, Baruk, Makabearrak, Ester-en liburuaren zatiak, Jonas. Salmoak goraipatu egiten zituen (Smith, 1911; GarcĂ­a Villoslada, 1973).

Bibliaren bidez alemanentzat hizkuntza komun bat lantzen saiatu zen Lutero eta hor abantaila bat bazuen; alde batetik, Alemaniako idazle mistikoen eragina izan zuen.

Bestetik, Alemaniako printze askok Saxoniako hizkera erabiltzen zuten. Maximilianok eta Frederiko Jakintsuak dialektoak konbinatu zituzten eta hizkuntza komun baterantz eraman zuten inperioa. Luterok Germaniako goi aldean eta behe aldean ulertzeko moduko alemana erabiltzen zuen eta eragin handia izan zuen aleman estandar modernoa sortzen (Smith, 1911).

Lutero musikazalea izan zen eta musika ongi menderatzen zuen; bizitza osoan izan zuen musikarako zaletasuna; Mansfeld-go koruan himnoak, antifonak eta otoitzak abesten zituen. Musika Jainkoaren oparia eta teologiaren hurbileko ariketa zela eta deabruak musikari ihes egiten ziola pentsatzen zuen. Musikak deabrua uxatu egiten zuen, bakea eta aldarte patxadatsua sortzen zituelako. Luterok musikaren bidez bere aldartea hobetu nahi izaten zuen, malenkonia uxatu, katarsi bat lortu. Musikarako afizioa zutenak bertutez jantziak iruditzen zitzaizkion eta zaletasun hori ez zutenak, kirtenak eta ezjakinak. Etsaiak benetan etsai zituen Luterok, baina etsai musikariak ez zituen hain etsai, Bavierako dukeen kaperako maisu Luis Senfl-ekin gertatzen zitzaion moduan. Senfl Luteroren lankide izan zen, katolikoa izan arren. Senflek musikari zion maitasunak Luteroren beldurrak ezabatzen zituen; Bavierako dukea laudatzen eta gurtzen zuen musika babesten zuelako (GarcĂ­a-Villoslada, 1973; Roper, 2010).

Teologia eta musika elkarrekin zihoazen Luterorentzat. Kantatzea eta musika jotzea ariketa nobleak ziren harentzat. Haurretan Mansfeld-ko parrokian abesten zuen eta Erfurt-en lautea jotzen zuen. Heldutan, otordu ostean mahaian Alemaniako herri kantak abestea gustatzen zitzaion eta Liturgiako ereserkiak ere oso atsegin zituen.

Lurralde batzuetan Tomas MĂźntzer-ek aurre hartu bazion ere, Luterori zor zaio kanta erlijioso latinoak kanta alemanez ordezkatzea. Hizkuntza txekiarrean Juan Hus eta jarraitzaileek antzeko zerbait egin zuten ehun bat urte lehenago.

Lutero 1523 urtearen amaieran hasi zen himnoak biltzen eta idazten eta lagunei ere eskatu zien hori egiteko. 1524 urtearen amaiera aldera Espalatinori gutun bat idatzi zion Luterok eta esaten zion jendearentzat salmo germanikoak konposatu behar zituela, profeten eta elizako gurasoen antzera; horrela Jainkoaren Hitza haien artean biziko zela.

Esaten zion salmoetako bat ereserki bihurtzeko, baina gorteko hitzak ez erabiltzeko, pertsonek ulertzeko moduko hitzak baizik. Ikertzaileek ez dakite zenbat ereserki konposatu zituen Lutero; batzuek diote, letra berriei antzinako melodiak jarri besterik ez

55

zuela egin; lankideak izan zituen hainbat poeta eta musikari; berak melodiak aukeratu zituen, herri kantetatik eta gregorianoko himnoetatik; Salmoetan, Bibliako pasarte laburretan eta antzinako herri kantetan inspiratu zen testuak osatzeko. Bertsoak eta epitafioak ere idatzi zituen Luterok. Kanta espiritualen liburua ere atera zuen, John Walther-en laguntzaz. 1527ko abenduaren 21ean gutun bat idatzi zion Luterok Waltheri; hiru astez egon zen Walther Luteroren etxean elizako musika konposatzen. Luterok berak ere konposatu zituen himno germaniarrentzako melodiak: 1528an himnoen liburu bat eta 1543an beste bat argitaratu zituen. Himno batzuk, ereserki latino zaharretatik hartu zituen, baina gehienak Salmoetan eta Eskrituren beste zatietan oinarrituak ziren.

Ereserki batzuen melodiak Alemaniako musika kulturaren zati bihurtu ziren.

Alemaniako autoritate nagusia Kontseilu Inperiala zen, eta haren buru, Austriako Fernando. Enperadoreak ezin zuen egin nahi zuena, printzeek exijentzia asko jartzen baitzizkioten. Saxoniako Jorgek ikusi zuenean Lutero berriro agertu zela, Worms-eko ediktua betetzera behartu nahi izan zituen bere lehengusuak, Saxoniako Frederiko eta Juan. Baina, Luteroren babesleak Nurenberg-eko Dietarako deia egin zuten.

Nurenbergeko Dietari 1522ko azaroaren 17an eman zitzaion hasiera. Erroman ere erreformak egiten hasi ziren, Hadriano VI.a Aita Santuak bultzatuta. Hadrianok pentsatzen zuen Erromako kuriaren gehiegikeriek desagerrarazten baziren, Luteroren jarrera aldatuko zela. Erromaren ordezkari moduan Franzisko Chieregati bidali zuten Nurenberg-eko Dietara; hark Dietaren aurrean agindu zuen zergatan bildutakoa ez zela Alemaniatik aterako eta turkoen kontrako gerrarako erabiliko zela. Hadriano VI.ak eskatzen zuen Dietak neurriak har zitzala Luteroren kontra; Dietako printze batzuk prest zeuden neurriak hartzeko, baina Saxoniako Hauteslearen ordezkariek proposatu zuten erabaki hori komisio batean hartu behar zela; komisio horretan Luterotar suhar batzuk sartu ziren eta 1523ko otsailaren 8an eman zuten erabakiaren berri: Hadriano VI.a Aita Santu izendatzeak poztu egiten zituen, baina Worms-eko ediktua Luterori aplikatzeak istiluak sortuko zituela iruditzen zitzaien; komisioak zioen Erromako kuriaren gehiegikeriek atsekabetu egiten zutela nazio germanikoa eta gehiegikeria horiek desagertu arte ez zela bakerik izango; erremediorik egokiena kontzilio kristau bat deitzea zela, nazio germanikoko leku egoki batean. Bien bitartean Saxoniako Frederiko Hautesleari eskatuko zioten Luterori eragotz ziezaiola argitaratzea eta predikatzea.

Beraz, Worms-eko ediktua indarrik gabe geratzen zen (GarcĂ­a-Villoslada, 1973).

Nurenberg-eko dietan erabaki zuten 1524ko urtarrilean Nurenberg-en beste dieta bat egingo zutela, aztertu gabeko auziez erabakiak hartzeko. Dietako kideek eta Aita Santuaren mandatariak nahi zuten fraideen eta apaizen ezkontzak ez ugaritzea, baina Luterok begi onez ikusten zituen ezkontza horiek eta 1523ko apirilaren 10an idatzi bat argitaratu zuen: Birjinek nola utz ditzakete komentuak, Jainkoari obedituz. Saxoniako Frederikok maiatzaren 25ean eman zion Luterori Dietan eta Kontseiluan erabakitakoaren berri: ez zezala ezer idatzi eta argitaratu, kontzilioan bildu aurretik.

Luterok 1523ko maiatzaren 29an erantzun zion esanez pozik utziko ziokeela idazteari, baina etsaiek erasotzen ziotela. Hadriano VI-a 1523ko irailaren 14an hil zen eta haren ordez Klemente VII.a (Medicis-ko Julio kardinala) aukeratu zuten Aita Santu.

Nurenberg-eko dieta berria 1524ko urtarrilaren 14an bildu zen. Aita Santuak Lorenzo Campeggio bidali zuen nuntzio moduan. Dieta horretan Austriako Fernando

56

artxidukea saiatu zen Dietako beste printzeen gainetik jartzen, baina ez zuen erabat lortu. Dietan erabaki zuten, batetik, Worms-eko ediktua beteko zela, ahal zutenean; bestetik, Aita Santuak kontzilio aske bat deituko zuela, Enperadorearekin ados jarrita, Alemaniako hiri batean. Nurenberg-eko hirugarren dietak 1524ko azaroaren 11n kontzilio nazional bat egitea erabaki zuen, baina Erromako kuria laster jarri zen horren kontra. Karlos Enperadorea ere kontzilio horren kontra agertu zen (GarcĂ­a-Villoslada, 1973).

Klemente VII.ak Campeggiori eman zizkion Alemaniako egoera aldaketak egiteko botereak. Ratisbonako Ligan 1524ko ekainaren 27tik uztailaren 7ra bitartean kardinal, duke, gotzain eta administradoreak artxidukearekin eta nuntzioarekin elkartu ziren eta erabaki zuten Worms-eko ediktua bete zedila, ebanjelioa elizaren irakaskuntzaren arabera interpreta zedila, mezatan berrikuntzarik ez zedila egin, apaiza eta erlijiosoen ezkontzak zigor zitezela, beren lurraldeko hiritarren seme-alabek ez zezatela ikas Wittenberg-eko Unibertsitatean eta Wittenberg-ko ikasleek ez zezatela beren lurraldeetan onurarik eduki. Gai erlijiosoak eztabaidatzeko Espirako batzarra deitu zuten, baina Aita Santuak eta Campeggio nuntzioak ez zuten onartu (GarcĂ­aVilloslada, 1973).

Klemente VII.ak gutun bana bidali zien Karlos V.ari, Frantziako erregeari eta Ingalaterrakoari, Alemanian erlijioak zuen arriskua handia zela eta. Aleandrok Saxoniako Hauteslea agintetik kentzea aholkatzen zuen. Fernando artxidukeak anaia Karlosi esaten zion Espirako batzarra ez baimentzeko, ez zitezen han hartu eliza guztiari zegozkion erabakiak. Karlos V.ak esan zuen berak ez zituela onartzen Nurenberg-eko erabakiak, batez ere Espirako batzarrari zegozkionak

2.18.

Protestanteen arteko zatiketak, Carlstadt, MĂźntzer Alemaniako estatua eta Nekazarien matxinada

Hamaikagarren mendetik hamahirugarren mendera arte apostoluen txirotasunera itzuli nahi zuten hainbat mugimendu izan ziren Italian eta Frantzia hegoaldean. Eliza ofizialaren aberastasunak gaitzetsi eta lehen kristauek eraman zuten behartsuen bizitza motara itzultzen ziren: kataroak, albitarrak eta valdestarrak; baina, 1329an Juan XXII.a Aita Santuak txiroen aldeko mugimenduak eragotzi zituen. Oxford-eko irakasle izan zen Wyclif ingelesak (1384an hila) agintari sekularrei eskatzen zien Elizaren ondasunez jabe zitezela; hil eta gero elizatik jaurtiki egin zuten. Juan Hus txekiarra (1415ean hila), Wyclif-en ikasle eta Pragako irakasle zen; Sigismundo Enperadoreak Konstantzara bidaiatzeko baimen bat eman zion, kontzilioko galderei erantzun ziezaien; baina, Hus espetxeratu egin zuten eta espetxean zazpi hilabetez eduki ondoren, heriotzera kondenatu zuten; 1415eko uztailaren 6an sutan erre zuten, heretikoa zelakoan. Luterok zioen, Hus heretikoa izatekotan, oraindik benetako kristaurik ez zela agertu lurrean.

1415ean kondenatu zituzten Konstantzako kontzilioan Hus eta Wyclif. Ez ziren ordea horiek izan zigortu bakarrak. Johannes von Wesel Erfurteko teologorik ospetsuena izan zen eta induljentziak iruzurtzat hartu zituen; 1479an, jadanik irakasle ez zenean, Inkisizioaren tribunalaren aurrera eraman zuten eta bizitza osoko espetxera kondenatu zuten (Oberman, 1992).

57

Carlstadt mistikoa zen eta muturreko jarrerak hartzen zituen. 1521ean Eskrituren interpretazio literalaren alde zegoen, Lutero bezala; baina, laster Zwickau-ko profeten jarrerara hurbildu eta iritziz aldatu zen, eta esaten zuen, zentzu literaletik haratago, kristauak zentzu sakonago eta espiritualagoa aurkitu behar zuela; idatzitako hitzak baino gehiago espirituaren ahotsak balio zuela. Eukaristian Kristo errealki presente zegoela ukatu egiten zuen.

Luterok esan zuen Carlstadt-en idazlanak ez zirela argitaratu behar Wittenberg-eko Unibertsitatearen baimenik gabe. Luterok 1524ko udan Turingiako hainbat herritan predikatu zuen elizak, irudiak eta aldareak suntsitzen zituztenen kontra eta Eukaristiaren sakramentua ukatzen zutenen kontra; abuztuaren 22an Jenan predikatu zuen eta Eukaristian Kristo errealki presente zegoela zalantzan jartzen zutenei eraso zien; elizetako irudiak kendu nahi zituztenei eraso zien. Carlstadt kexu zen, Luterok Thomas Müntzer-en jarraitzaileen artean kokatu zuelako. Luterok eta Carlstadt-ek elkarrekin gogor eztabaidatu zuten eta Luterok esan zion ez ziola debekatuko bere liburuak argitaratzea. Carlstadt-en parrokia zen Orlamundera ere joan zen Lutero hitzaldia ematera, baina han ez zuten ongi hartu. Luterok Frederiko printzea konbentzitu zuen Carlstadt Saxoniatik kanporatzeko. 1524ko irailean, Saxoniatik alde egiteko esan zion Hautesleak Carlstadt-i. Carlstadt iheska ibili zen, Tauber, Estrasturgo, Zurich, Basilea eta Rothenburg-etik zehar; hainbat lan argitaratu zituen eta jarraitzaileak izan zituen Estrasburgon, Basilean, Nurenberg, Magdeburgon, Zurich-en, Königsberg-en eta Herbehereetan. Carlstadt-ek herriko mugimenduetan oinarritutako Erreforma planteatzen zuen eta Luterok, printzeen politikan oinarriturikoa. Luterok esaten zuen Carlstadt deabruak hartua zegoela. Azkenean Frankfurt-en amaitu zuen, egoera oso txarrean eta Luterori barkamena eta laguntza eskatu zion.

Luterok Eukaristiari buruzko iritzietan atzera egiteko eskatu zion eta hala egin zuen Carlstadtek: onartu zuen Kristoren gorputza benetan zegoela Eukaristian. Luterok Wittenberg-eko monasterioan babestu zuen Carlstadt, emaztea eta haurrarekin batera.

Carlstadt-ek Desenkusa idatzi zuen eta Wittenberg-en argitaratu zuen, Luteroren hitzaurrearekin. Printze Hautesleak ez zion Carlstadt-i baimenik eman hirietan eta unibertsitate inguruetan bizitzeko. Urte batzutan bizitza erretiratua eraman zuen, nekazari eta dendari moduan; 1524an Carlstadt-ek benetako nekazari izan nahi zuen, bere kopetako izerditik bizi nahi zuen; ordura arte nekazarien bizkarretik bizi izan zela eta aurrerantzean haiengatik jasotakoa itzuli nahi zuela esaten zuen; jende behartsuaren askapena zeukala gogoan. Baina 1528ko abuztuaren 12an gutun bat idatzi zion Printze Hautesleari esanez Luteroren ideia batzuekin ez zegoela ados; Saxoniatik irteteko baimena eskatu zion printzeari, baina ez zuen lortu eta 1529an lurraldetik ihes egin zuen; Holstein-en, Frisian eta Zurich-en egon ondoren, Basilean hil zen izurriteaz, 1541eko abenduaren 24an (García-Villoslada, 1973; Roper, 2010).

Carlstadt-ek eta Müntzer-ek antzeko ikuspegi apokaliptikoa zuten, baina bortxaren erabilerarik zegokionez, ezberdinak ziren. Carlstadt bortxarik ez erabiltzearen aldekoa zen. Müntzerrek, berriz, uste zuen ezpataren eraginez ezarri nahi zuen Jainkoaren erreinua. Luterok berehala gaitzetsi zuen erreforma komunala, Müntzerren jarraitzaileek Allstedt-en, Mühlhausen-en eta Frankeshausen-en aldarrikatzen zutena.

Luterok Carlstadt eta Müntzer-en arteko lotura nabarmentzen zuen eta bere burua jartzen zuen Erreformako heroi moduan, bera izan zelako Augsburgon eta Worms-en Aita Santuaren kontra borrokatu zena. Eraso gogorrenak Carlstadt-en kontra egin zituen, Profeta zerutiarren aurka liburuan ikus daitekeen moduan (García-Villoslada, 1973;

58

Roper, 2010). Luterok Müntzer-en eta Carlstadt-en jarraitzaileen gisara tratatu zituen anabaptistak. Anabaptista batzuek nekazarien gerran parte hartu zuten eta Müntzerren ideien jarraitzaileak ziren. Anabaptisten kontra jarri zen Lutero, deabruak haien ahotik hitz egiten zuela esanez. Luterok pentsatzen zuen anabaptistak heretiko moduan tratatu behar zirela, baina ez zirela erail behar, beren sinesmena zela eta. Melanchthon, aldiz, 1528ko Enperadorearen aginduarekin bat etorri zen eta anabaptisten kontra sarraskiak egitera bultzatu zituen agintariak. Anabaptista hitzak birbataiatzailea nahi du esan.

Anabaptista gehienek pentsatzen zuten haurraren bataioa baliogabea zela eta sinestun helduen bataioa defendatzen zuten. Batzuek bataioaren desagerpena aldarrikatzen zuten.

Luterok haur guztiak bataiatuak zituen eliza nahi zuen. Bataiatutako pertsonak elizaren kide bihurtzen ziren automatikoki. 1531n Fritz Erbe-k bere semea bataiatzeari uko egin zion eta horregatik espetxeratu egin zuten; 1540tik heriotzera bitartean (1548ra bitartean) Wartburgoko ziega batean eduki zuten. 1534an anabaptista talde batek agintea eskuratu zuen Münster-en eta Münster-ko gotzainak hiria setiatu zuen. Setioak urtebete iraun zuen eta hiria 1535ko ekainean erori zen. Matxinoen gidari bat, Jan van Leiden, torturatu eta erail zuten 1536ko urtarrilean (Roper, 2010).

Tomas Müntzer teologo mistikoak Filosofia ikasi zuen Leipzig-en eta Teologia Frankfurt-en. 1517ko udazkenean hilabete batzuk eman zituen Wittenberg-en eta orduan ezagutu zuen Carlstadt. Tauler eta Joaquin de Fiore-ren lanak irakurri zituen eta harremana izan zuen Nicolas Storch-ekin eta Bohemiako husitekin; Zwickau-ko parrokian egon zen denboraldi batez. Pragara joan zen 1521eko ekainean. Allstedt-eko erretore eta predikari izan zen 1523tik 1524ra. Leipzig-eko eztabaidan ezagutu zuen Lutero. Ez zuen onartzen Luteroren Sola Fides, Sola Escriptura. Luterok Eskriturak aldarrikatzen zituen. Müntzer-ek Espiritua eta Jainkoaren inspirazio zuzena aldarrikatzen zituen; Bibliako hitzek sostengu-funtzioa bakarrik betetzen zuten; esaten zuen Eskritura Santuak bizigabeak zirela, espirituak barnetik elikatzen ez bazituen eta bihotzetan zizelkatzen ez baziren; gurutzerik eta sufrikariorik gabe Bibliak ez zuela ezertarako balio. Müntzer-ek pentsatzen zuen kristau guztiek berdinak izan behar zutela eta ondasunak denen artean banatu behar zituztela, beharren arabera; tiranoak desagertzean, bakea eta justizia nagusituko zirela. Müntzerrek gogor eraso zion Luterori eta hark bortxarekin eta erreboltarekin erlazionatu zuen Müntzer; esaten zuen irudiak hausten zituztenek erlazio gehiago zutela deabruarekin, espirituarekin baino.

Luterok Saxoniako printzeei gutuna idatzi zien, esanez Müntzer deabrua zela.

Luterok zioen berak bere dotrina Leipzig, Worms eta Augsburgo-n eztabaidatu zuela, baina Müntzer-ek ez zuela inon eztabaidatu; hura ez zegoela Espiritu Santuaren esanetara, baizik deabruaren esanetara. 1523ko abenduaren 26an gutun bat idatzi zion Luterok Espalatinori, Thomas Müntzer gogokoa ez zuela adieraziz. Ez zitzaion gustatzen haren profeta espiritua; Bibliaren araberakoak ez ziren adierazpenak egiten zituen. Luterorekin elkarrizketatu nahian zebilen eta haren dotrina laudatzen zuen, baina hura birrintzen saiatzen zen. Müntzer Bohemiatik pasatu ondoren, Allstedt-en kokatu zen, eta sostengatzailez inguratuta hainbat aldaketa egin zituen: santuen irudiak hautsi zituen, haurren bataioa kendu zuen, Jainkoarekin komunikatzeari buruzko ametsak landu zituen, jabetza pribaturako eskubidea kolokan utzi zuen. Allstedt-en ematen zituen hitzaldietara hainbat herritatik biltzen zen jendea. Laster, ordea, agintariek Müntzerren jokabidea gaitzetsi zuten eta hark Mühlhausen-era ihes egin zuen.

Juan dukearekin, Hauteslearen anaiarekin, elkarrizketatu zen Müntzer eta hura konbentzitzen saiatu zen, baina haren mesfidantzak ez zituen gainditu. Allstedtetik ihes

59

egin zuen 1524ko abuztuaren 7an eta Mühlhausen-go hirira joan zen; handik zebilen Henrike Pfeiffer fraide zistertarra ere, jendea berotzen eta asaldatzen. Müntzer-ek zion autoritateei ez zitzaiela obeditu behar eta errentarik eta zergarik ez zela ordaindu behar.

Pfeiffer eta Müntzer-ek Mülhausengo elizetako eta monasterioetako ondasunak hartu zituzten eta erregimen berri bat ezarri nahi izan zuten, lege bakartzat Jainkoaren hitza zutela. Baina, hiriko kontseiluak kanporatu egin zituen irailaren 28an. Müntzer Alemania hegoaldeko hainbat hiritan zehar ibili zen, nekazariak borrokara bultzatzen.

1525eko hasieran Mühlhausen-era itzultzeko eskatu zioten eta han Jainkoaren erreinua ezartzen saiatu zen. Liturgia alemaniarra sortzen lan asko egin zuen Müntzer-ek; funtzio erlijiosoetan esku-hartzera bultzatzen zuen jendea. Luterok Müntzer-en eraberritze asko bereganatu zituen (García-Villoslada, 1973).

Alemaniako biztanleen hiru laurden nekazaritzatik bizi ziren (Abellán, 1990).

Alemaniako lurrik gehiena printzeen, nobleen eta eliztarren esku zegoen, nahiz eta nekazari askeak ere bazeuden. Hamabosgarren mendean nekazarien matxinada ugari izan ziren Alemanian (Babieran, Alsazian, Renanian, Salzburgon, Karintian, Estrasburgon), baina XVI. mendearen hasieran nekazarien talde sozialak zapaldurik jarraitzen zuen; beren lurren jabe ziren nekazariek gero eta zerga handiagoak ordaindu behar zituzten. Alemania hegoaldeko, Suitzako eta Austriako nekazariek eskubide dezente zituzten; baina, meatzaritzaren eta merkatalgoaren gorakadaren ondorioz, prezioak altxatu eta nekazarien bizi-baldintzak txartu ziren.

Luteroren garaietan nekazariek errenta eta zerga ugari ordaindu behar zituzten.

Gainera, herri-jabetza murrizten ari zen. Luterok esana zuen kristauen artean ondasun guztiak guztienak zirela, gizaki bakoitzaren ondasunak besteenak ere bazirela, eta ez zegoela ezer norberarena bakarrik zenik (Durant, 1957). Luteroren dotrinan oinarritu ziren Anabaptistak, hark askatasuna eta berdintasuna aldarrikatzen baitzituen. Luterok hasieran nobleei esaten zien jendeak ez zuela luzaroago jasango haien tirania; ustiatzen zituen printzeen autoritatearen kontra altxatuko zirela nekazariak. Luterok kristauen askatasuna aldarrikatzen zuen eta nekazariek pentsatu zuten garai ona zela beren kexuak jaun feudalei agertzeko; herri kontseiluetan demokrazia gehiago nahi zuten eta gremioen kide izateko baldintza hertsatzaileak kendu nahi zituzten. Luteroren irakaspenek bultzatu zituen nekazariak printzeen eta elizaren kontra jaikitzera, Alemaniako hego-mendebaldean (Salzburgo, Turingia eta Saxonia).

Estatu Alemanek ez zeukaten autoritate zentralik; Enperadoreak berak ere ez zuen autoritate handirik. Alde batetik, Enperadorea aukeratzen zuten zazpi Hautesleak zeuden. Bestetik, laurogeitik gora hiri inperial zeuden. Printzeen eta hirien boterearen artean noble txikiak, inperioko zaldunak zeuden; beren lurralde txikietan eta gaztelu zaharretan agintzen zuten eta trebeak ziren armak erabiltzen. XVI. mendean merkatalgoak, industriak, enpresa finantzarioek, inprimategiek, mehatzeek, artisauek eta hiriek garapen handia izan zuten Alemanian. Italia eta Frantzia gainbehera zihoazen.

Elizako agintariak eta monasterioak saiatzen ziren beren eskubideak indartzen eta zergak ezartzen. Printze alemanak, berriz, Erreformaren aurretik ere hasiak ziren elizaren administrazioan esku-hartzen; horrela, Ginebrako gotzainak izendatzen zituztenak Savoiako dukeak ziren. Alemaniako lurraldearen zati handi bat gotzain eta printzeen esku zegoen: Munster, Würzburgo, Magdeburgo, Mainz, Salzburgo etab.

(Elton, 1964).

60

Nekazarien matxinada 1524an hasi zen, Alemaniako hego mendebaldean, prezioen igoerari eta nekazarien egoera txarrari aurre egin asmoz. 1524-25eko eskualde ugaritara heldu zen matxinada. 1524ko ekainean Stühlingen-go nekazariak Lüpfen-go Sigismundo kondeak ezarritako zergen eta zerbitzu pertsonalen kontra altxatu ziren eta irailean akordio batera heldu ziren. Suitzako Thurgau-n 5000 nekazarik Ittingen-go monasterioa arpilatu eta erre zuten. 1524ko udazkenean Rhin eta Danubio aldeko, Frankoniako eta Suabiako nekazariak matxinatu ziren. 1524-25eko neguan nekazarien matxinada Suitza, Württemberg, Alsazia, Lorena, Frankonia, Turingia, Saxonia, Estiria, Karintia eta Karniolan zehar hedatu zen. Nekazariek Lutero, Melanchthon, Bugenhagen eta Frederiko Hautesleari eskatu zieten beren eta jaunen arteko bitartekaritza lana egiteko, baina Luterok modu anbiguoan erantzun zien. Alde batetik, printzeei esaten zien luxuzko bizitza bat eraman beharrak herriari lapurtzera eramaten zituela; bestetik, nekazariei esaten zien zuzen jokatzeko, kristau baten moduan. Nekazarien matxinada Luterok hasi zuela esaten zutenen aurrean, hark esaten zuen nagusien aginduei obeditzea predikatu zuela beti (García-Villoslada, 1973).

Matxinada hori eragin zuten motibo nagusiak ez ziren erlijiosoak, baina bereizgarri erlijiosoak ere izan zituen; jendea printze katolikoen eta agintari erlijiosoen kontra jarri zen (García-Villoslada, 1973). Nekazariek elkarte kristaua osatu zuten eta Nekazari guztien artikulu nagusietan zehaztu zituzten eskaerak. Hona hemen nekazarien elkartearen 12 artikuluak: 1. Kristau komunitate bakoitzak bere artzaina aukeratzeko eta izendatzeko, eta hura kargutik kentzeko boterea eduki behar du.

2. Komunitateak aukeratutako artzaina mantentzeko aleen hamarrena ordainduko da eta sobratutakoa behartsuei emango zaie; baina ez dugu ganaduaren hamarrenik ordainduko, Idatzi Santuen kontra doalako.

3. Ez gara inoren jabetza pribatu. Orain arte goi klase mailen mirabe izan gara, eta hori tamalgarria da, Kristok denok askatu eta berrerosi gintuelako; hautatutako agintariei obeditzeko prest gaude, kristautasunari dagozkion gauza guztietan, baina ez mirabetzan.

4. Orain arte debekatua zuten behartsuek ehizean aritzea eta ibaietan arrantzatzea, eta hori ez da duina; aurrerantzean denek beren lurretan arrantzatzeko eta ehizatzeko eskubidea izatea nahi dugu. Nagusiek ezin dituzte aske utzi nekazarien uztak kaltetzen dituzten harrapariak.

5. Nobleek ordaindu gabe bereganatu dituzten baso guztiak guztionak bihurtuko dira berriro ere eta zilegi izango da egurra ebakitzea eta eraikuntzarako zura ateratzea, beharren arabera. Zurgintzarako egurra behar duen batek ordaindu gabe hartu ahal izango du, komunitateak izendatu duen pertsona bati jakinarazi ondoren.

6. Zerbitzu pertsonalak murriztu behar dira, zapalduak egon ez gaitezen.

7. Ez dugu onartuko gure jaunek zapal gaitzaten; zuzenbidekoa dena bakarrik exijitu ahal izango digute. Ordaindu gabeko zerbitzuetara ezin gaituzte behartu. Nekazariak beharrezkoa denean lagunduko dio Jaunari.

8. Maizterrak larriki zapalduak daude, lurrak ematen duena baino gehiago ordaindu behar dutelako errentan; horrela lur jota gelditzen dira. Pertsona ohoretsuek finkatu behar dute justiziaz ordaindu behar dena. Nekazariek ez dute ezerezaren truke lan egitera behartuak egon behar.

61

9. Tribunalek zuzenbide tradizionalaren arabera inpartzialki epaitu behar gaituzte.

10. Lehen komunitatearenak ziren zelai eta soroak eta legez erosiak izan ez direnak komunitatearen eskuetara itzuli behar dute. Lurrak zuzenbidearen arabera eskuratu direnean, anaiarteko adostasun batera heldu behar dute.

11. Erabat kendu behar da “heriotzaren kasuan” izeneko zerga, zerga horren izenean oinordekoak (alargun eta umezurtzak) espoliatzen baitira, Jainkoaren eta giza justiziaren kontra.

12. Artikulu hauetakoren bat Jainkoaren hitzaren kontra balego, ezabatu egingo dugu.

Nekazarien artikuluak azkar zabaldu ziren, baina Printzeei ez zitzaizkien onargarriak iruditu eskariak eta nekazariak matxinatzen hasi ziren. Artikulu horiek Luteroren eskuetara heldu zirenean, 1525ean, Bakerako exhortazioa. Suabiako nekazalgoaren hamabi artikuluak direla eta idatzi zuen hark eta 1525eko apirilaren 19an argitaratu zuen. Liburuak ez zuen harrera oso ona izan. Nekazariak saldu izana egotzi zioten Luterori. Luterok printze eta jauntxoei aholkatzen zien nekazariekin negoziatzeko, haien eskariak arrazoizkoak zirelako; esaten zuen printze eta jauntxoek nekazariak ustiatu eta zergak kobratu besterik ez zutela egiten. Baina nekazariei esaten zien bortxa erabiltzeko eskubiderik ez zutela, agintariak txarrak izateak ez zuelako justifikatzen haien kontra jartzea; ez zutela inolaz ere agintari mundutarren aurka matxinatu behar; zuzengabekeriaren kontra matxinatzea ez zelako zilegi kristauen ikuspegitik; ezpata hartzen zuena ezpataz hilko zela. Esaten zuen nekazariek autoritatea errespetatu egin behar zutela, baita autoritatea zuzengabea zenean ere. Luterok nekazariei egiten zitzaien “lapurreta txikia” salatzen zuen, baina esaten zuen jaunei lapurreta handiagoa egiten zitzaiela: autoritatea, jabetzak eta nekazarien gain zituzten eskubideak lapurtzen zitzaizkiela. (García-Villoslada, 1973; Roper, 2010).

Mansfeld-go kondeek Luteroren laguntza eskatu zuten eta 1525eko apirilean eta maiatzean Stolberg, Nordhausen eta Wallhausen-en predikatzen jardun zen Lutero.

Luterok esaten zuen printzeen losintxari eta lausengatzailetzat hartu zutela Magdeburgoko predikariek, baina hobe zela nekazari guztiak hiltzea printzeak eta magistratuak hiltzea baino; nekazariek Jainkoaren autoritaterik gabe hartzen zutela ezpata eta beren gaiztakeriaz Jainkoaren erreinua suntsitzen zutela; printzeek, berriz, Jainkoarengandik zutela beren boterea eta hartaz abusatzen bazuten ere, Jainkoaren erreinua existitu zitekeela. Horregatik, nekazariekiko errukirik eta tolerantziarik ez litzatekeela behar (Roper, 2010).

Luteroren iritziz, bidegabekeria jasan behar izatekotan, hobe zen autoritatearen bidegabekeria jasatea, autoritateak mendekoaren zuzengabekeria jasatea baino.

Luteroren iritziz, mundu honetako erreinuak ezin zuen iraun pertsonen artean desberdintasunik ez baldin bazegoen; batzuk askeak eta besteak presoak, batzuk jaunak eta besteak mendekoak izan behar zuten. Printzeek eta jaunek bidegabeki jokatzen bazuten ere, bidegabekeria bati ezin zitzaion beste bidegabekeria batez erantzun; bidegabea zen Jainkoak ezarritako ordena desegitea. Kristauek bidegabekeriak jasan eta eraman egin behar zutela esaten zuen. Luterok zion nekazarien matxinadaren errudun Karlstadt eta Müntzer zirela. Luterok inoiz ez zuen egin ezpataren aldeko aukerarik, horrek autoritatearen kontra joatea esan nahi bazuen (Korintoarrak I, 6,5 eta jarraian; Erromatarrak 13,1; Roper, 2010).

62

1525eko uda hasieran Alemanian ehunka mila nekazari altxatu ziren jauntxoen kontra. Nekazarien mugimenduarekin bat egin zuten Suabiak, Frankoniak, Renaniak, Alsaziak, Westfaliako Munster eta Osnabrück-ek, Turingiako Erfurt eta Mühlhausen-ek.

Erfurt-en hamar mila nekazari armatuk agustindarren eta karmeldarren komentuak hartu, elizetako erretaula eta aldareak apurtu eta urrezko eta zilarrezko kalizak eraman zituzten. Frankonian eta Turingian ehunka monasterio eta gazteluei eraso zieten. Seizortzi mila soldaduk, lehenik, nobleak eta apaizak erail zituzten Weinsberg-en eta, gero, Heilbron-go eliza eta komentuak arpilatu zituzten. Enperadorearen gudarosteak Italian zebiltzan eta printze nahiz jauntxoak zatiturik zeuden. Alde batetik, noble batzuk (Württembergeko Ulrico, Berlichingen-go Götz zalduna, Sickingen-en lagun izana) beren mesederako baliatu ziren nekazarien erreboltaz. Bestetik, nekazarien kontra gogor ekiteko erabakia hartu zuen Suabiako Ligak (Babierako dukea, Hesseko Landgravea, Mainzeko Hauteslea, Enperadorea, hainbat hiritako gotzainak, kondeak, jauntxoak, Suabia eta Frankoniako hiri askeak). 1525eko martxoaren amaieran Suabiako Ligako gudarosteak nekazarien gudaroste indartsu bat menderatu zuen. Bataila garrantzitsuak irabazi zituzten Essendorf-en, Wurzbach-en eta Württembergeko dukerrian. Waldburgeko Jorgek eta Hesseko Felipe landgraveak ere nekazariak garaitu zituzten (GarcíaVilloslada, 1973; Roper, 2010).

1525eko apirilaren amaieran zortzi mila nekazari bildu zituen Müntzer-ek.

Lutero matxinadaren kontra predikatzen hasi zen, anarkia-mehatxua somatuta; gutun bat igorri zion Mansfeld-go kondearen kontseilariari (John Rühel) 1525eko maiatzaren 4an; esaten zion matxinoen kontra eta printzeen alde zegoela. 1525eko maiatzaren 5ean, nekazarien matxinadaren erdian, hil zen Frederiko Hauteslea. Luterok Rühel-i maiatzaren 23an idatzitako gutunean esaten zionez, Hautesleak Eukaristia sakramentua bi formatan hartu zuen eta azken igurtzirik ez zuen hartu. 1525eko maiatzaren 15ean gutun bat idatzi zion Luterok Saxoniako Jon Frederiko Magnanimoari, osaba Frederikoren heriotza zela eta. Egun berean beste gutun bat idatzi zion John Ruhel-i, Müntzer-i buruz berriak bidaltzearren eskerrak emanez. Esaten zion ezpataz borrokatzen zena ezpataz hiltzen zela eta garrantzitsua zela horretaz nekazariak konturatzea, zeinen gaizki jokatu zuten ikus zezaten. Esaten zion Frederiko Hautesleak azken unera arte gorde zuela zentzua. Harri batzuk aurkitu zizkiotela biriketan, eta beste batzuk beste nonbait. Ez zuela nekazarien altxamendurik ezagutu eta heriotza ona izan zuela.

Saxonia bitan zatitua zegoen: Ernestotarrak eta Albertotarrak. Luterotarren sostengu nagusia Ernestotarretatik zetorren. Arerio nagusia, berriz, George Duke albertotarra zuten. 1925eko urtarrilaren 21ean bere dotrina jazartzeari uzteko eskatu zion Luterok George Dukeari. George dukea Luteroren teorien kontra bazegoen ere, haren suhia, Felipe (Hesse-ko Landgravea) luterotarren alde zegoen eta Torgau-ko Ligan sartu zen, Saxoniako Hauteslearekin eta beste estatuekin. Alemaniako printze protestanteen aliantza bat izan zen Torgau-ko Liga. Hesse-ko Felipek nekazariekin negoziatu zuen eta adostasunera heldu ziren. Aliantza hori Worms-eko Ediktuaren kontra eratu zuten (Smith, 1911).

1525eko maiatzaren 15ean borrokaldi garrantzitsua gertatu zen Tomas Müntzer eta printze talde baten (Hesse-ko Felipe, Saxoniako Jorge, Braunschweig-eko Henrike eta Mansfeld-go Alberto) artean. Printzeen gudarosteek Müntzerren soldaduak garaitu zituzten. Ligako gudarosteak jaurtigaien eta zaldunen bidez eraso zioten Tomas Müntzer-i eta gutxienez sei mila hildako gertatu ziren Frankenhausen-en; Müntzer-ek

63

gudu-zelaitik ihes egin zuen, baina Frankenhausen harrapatu, atxilotu eta torturatu egin zuten; ondorioz, erretraktatu eta sinesmen katolikora bildu zen. Hala ere, 1525eko maiatzean erail zituzten Müntzer eta haren predikaria zen Heinrich Pfeiffer. Rühel-ek gudatearen albisteak bidali zizkion Luterori eta Luterorengandik erantzun hau jaso zuen 1525eko maiatzaren 23an: oso pozik zegoela Thomas Müntzer menderatu zutelako eta berri gehiago bidaltzeko haren atxiloketaz eta portaeraz. Müntzer-en heriotzaren berri izan zuenean, idatzi labur bat argitaratu zuen Luterok: Tomas Müntzer-en Historia Izugarria eta Jainkoaren judizioa. Luterok zioen profeta hiltzaile haren ahotik deabruak hitz egiten zuela eta Jainkoak horregatik zigortu zuela. Mühlhausen-go hiritarrek berehala men egin zioten Ligari eta zin egin zuten kleroari eta nobleziari itzuliko zizkietela kendutako ondasunak. Bruchsal-go zazpi mila nekazari armatuak ere berehala errenditu ziren, Palatinadoko Hautesle zen Luis V.aren aurrean. Ligako tropek, Weinsberg eta inguruko hainbat herri erre zituzten. Königshohen-go batailan, hiru mila soldadu erail zituzten ekainaren hasieran (García-Villoslada, 1973; Erikson, 1958; Roper, 2010).

Merezia ote zuen Luterok printzeen lausengatzaile titulua, Frankenhausen-eko guduaren ostean eta nekazariak zapaldu ostean jarri ziotena? 1525eko uztailaren hasieran Nekazariei buruzko liburutxo gogorrari buruzko gutuna idatzi zuen Luterok.

Bertan esaten zuen Jainkoaren erreinua graziaren eta errukiaren erreinua zela; errukiaz hitz egiten zuten testuak Jainkoaren erreinukoak zirela; munduko erreinuan ez zela errukirik behar; munduko erreinua haserrearen eta zorroztasunaren erreinua zela, han zigorrak eta kondenak ematen baitziren, gaiztoak erreprimitu eta onak babesteko. Bi erreinu horiek ez ziren nahastu behar, Jainkoaren erreinuan haserrea sartu nahi ez bazen, edo munduko erreinuan errukia kokatu nahi ez bazen. Luterok esaten zuen garaituak izan ziren nekazariekin errukitsu izan behar zela, baina errukirik ez zela behar nekazari egoskorrekin. Nekazarien borroka garaile irten izan balitz, Alemania osoa desegingo zela esaten zuen Luterok.

Nekazarien matxinada horietan ehunka gaztelu eta komentu desegin zituzten eta ehun mila nekazari baino gehiagok galdu zuen bizia. Luterok zion tamalgarria zela jende txiroarekin hain ankerra izan beharra, baina beste erremediorik ez zegoela; Jainkoak zioen moduan, ezpata hartzen duena ezpataz hiltzen dela; ez kezkatzeko haien erailketagatik, horrek arima asko salbatu zituelako. Luterok bere bizkar hartu zuen hondamendiaren erantzukizuna. 1525ean nekazarien matxinada itzali zen lurralde gehienetan, baina suaren aztarna batzuk geratu ziren Tirolen, Salzburgon eta beste hiriren batean. 1526ko uztailerako matxinada baretua zegoen (García-Villoslada, 1973).

Gerra amaitu ostean, jende behartsua menderatu ostean, presoen alde jarri zen eta haien bizitzaren defendatzaile bihurtu zen Lutero. 1525eko uztailaren 21ean Mainzeko Hautesle zen Albert Artzapezpikuari idatzi zion Luterok; esaten zion bazekiela, Eislebengo hiritar baten semea atxilotu zuela; hiritar horrek esan ziola semeak ez zuela parte hartu matxinadan; esan ziola haren bizitzarengatik erregutzeko.

Jende txiro hori errukiz tratatzeko, moderazioz eta kristau moduan jokatzeko eskatzen zion Luterok Artzapezpikuari.

Nekazarien gerraren ondorioz, protestantismoak eta haren liderrek eraso bortitza jaso zuten. Printze protestanteak matxinoak kanporatzearekin konformatzen ziren, baina katolikoek protestanteen erlijioari eraso nahi zioten, matxinadaren aitzakiarekin; horrela, artzain protestante ugari urkatu zituzten. Nekazariak Luteroz

64

mesfidatzen ziren eta haien artean indarra galdu zuen protestantismoak; protestantismoa hirietan babestu zen (Smith, 1911).

1525eko uztailaren 19an Saxoniako Jorgek eta beste printze katoliko batzuek (Brandeburgoko Jokin I.a, Brandeburgoko Alberto, Braunschweig-WolfenbĂźttel-go dukea) Dessau-ko Liga antolatu zuten, Ratisbonako Ligaren antzera. Dessauko liga edo aliantza agintari katolikoen elkartea izan zen, Luteroren teorien hedapena indargabetzeko sortu zena. Karlos Enperadoreak kontra zeuzkan Aita Santua, Venezia, Milan eta Frantzia eta ezin zen Luteroren kontrako borrokan hasi (GarcĂ­a-Villoslada, 1973).

Nekazarien matxinadaren garaian Luterok printzeen eta agintarien alde hartu zuen jarreraren adierazle da Nekazarien horda hiltzaile eta lapurren kontra izeneko idazlana, 1525ean, nekazarien borroka amaitu zenean idatzia. Luterok hizkera bortitza zerabilen liburu horretan eta bazirudien nekazariak desagertzearen alde zegoela (Elton, 1964). Esaten zuen nekazari guztiak erail behar zirela, Jainkoak bereak ezagutuko zituela eta; printzeak errazago sartzen zirela zeruan nekazariak erailez, otoitzaren bidez baino; matxinada itzaltzen laguntzen zuenarentzat zeruan saria izango zela; gerra ezbehar txiki bat zela, ezbehar handiago bat ekiditeko erabiltzen zena; ez zela tolerantziaren, errukiaren edo pazientziaren garaia, haserrearen eta ezpataren garaia baizik; onak babesteko eta bakea mantentzeko jarri zuela ezpata Jainkoak; bortxa erabiltzen zuten nekazariek deabruaren lana egin zutela; nekazariak zapaldu egin behar zirela eta lepoa moztu behar zitzaiela; nekazari matxinatu bat hiltzea ez zela erailketa; nekazariak zigortzen ez zituzten printzeek bekatu egiten zutela; infernuan deabrurik ez zela gelditzen, denak nekazarien barruan sartu zirelako; nekazarien kontra esandakoak Jainkoak inspiratu zizkiola.

Luterok esaten zuen nekazariek heriotza merezi zutela, hiru arrazoirengatik: 1) Leialtasun zina apurtzegatik: autoritateari leialtasuna eta esanekotasuna gordeko ziotela zin egin zuten, baina esanekotasuna hautsi egin zuten jaunen kontra matxinatu zirenean; 2) Matxinada eta arpilatzeengatik: berenak ez diren komentu eta gazteluei eraso zieten; 3) Beren bekatu izugarriak ebanjelioaren izenean estali zituztelako: bekatu horiek ezkutatu eta kristautzat hartu zituzten beren buruak. Luterok jaunei esaten zien gudan hiltzen baziren amaiera bedeinkatua izango zutela, Jainkoaren hitza obedituz hilko zirelako. Luterok esaten zuen Jainkoari otoitz egiten ziola nekazariak argitu zitzan eta haien bihotzak konberti zitzan, baina konbertitzen ez baziren, ez ziela zoriontasunik opa (Roper, 2010; Erromatarrei 13, 1 eta ondorengoak).

Luterok esaten zuen askatasun espirituala ados zegoela mirabetzarekin eta mirabetza ados zegoela Eskriturekin; nekazariek defenda zitzaketen eskubide bakarrak espiritualak zirela. Kristauen gobernua gobernu espirituala zela, baina kristauak gorputza ere bazuela eta autoritate sekularraren mendean zegoela. Ezpataren ofizioa Jainkozkoa zela: autoritate sekularrak borrokara deitzean, haren esanera egon behar zuela kristauak (Erikson, 1958; GarcĂ­a Villoslada, 1973).

1525eko irailaren 26an gutun bat idatzi zien Luterok Nurenberg-eko inprimatzaileei ohar bat eginez. Galdetzen zien lapur bihurtu al ziren. Lanak ongi prestatu baino lehen argitaratzea salatzen zien. Zati batzuk kanpora uzten zituztela, besteak tokiz aldatzen zituztela, besteak faltsutu egiten zituztela eta beste batzuk zuzendu gabe uzten zituztela. Esaten zien bilaukeria hutsa zela hori. Beste hiri

65

batzuetan, hala nola, Estrasburgon, horrelakorik ez zutela egiten. Zekenkeriak eta enbidiak Jainkoaren hitza hedatzea atzeratzen zuela eta errua haiena zela.

1525eko azaroaren 11n gutun bat idatzi zion Luterok Espalatinori, esanez ezingo zela haren ezkontza ospakizunera joan, bere bizitza arriskuan ikusten zuelako, Freiberg-eko komentuko monjen erreskateak Herzog Georgeren lurraldeko nobleak asaldatu eta amorratu zituelako eta noble gazte batzuk Lutero erailtzeko prest zeudelako, haien arrebei komentutik ihes egiten lagundu izanagatik.

2.19.

Lutero eta Erasmo Lutero ezagun bihurtu baino lehen, Rotterdam-go Erasmo oso ezaguna zen jadanik mendebaldeko kultur munduan. Eromenaren laudorioa (1511) liburuan Erdi Aroko elizaren kritika zorrotza egin zuen Erasmok. Testamentu Berriaren bertsio grekoa (1516) argitaratzean, bultzada handia eman zion Erasmok Bibliaren azterketari.

Sineskeriei eta iluntasunean bizi beharrari aurre egin eta pentsamendu librearen aitzindari bihurtu zen Erasmo. Erasmo diplomatikoa eta bakezalea zen; ez zen iskanbilen eta neurri gogorren zalea. Aldiz, Lutero ez zen erdibidearen zalea; Erasmo baino borrokalariagoa zen eta eztabaida tirabiratsuetan errazago murgiltzen zen. Luterok bere ikasgaiak prestatzeko Erasmoren Testamentu Berria eta komentarioak erabiltzen zituen, baina polemika zalea zen eta muturretara eramaten zituen eztabaidak (Smith, 1911).

John Lang-i 1517ko martxoaren 1ean idatzitako gutunean Luterok esaten zion Erasmoren lanak irakurtzen ari zela, baina bere bihotza harengandik gero eta gehiago urruntzen ari zela. Esaten zuen miresten zituela Erasmok fraideen eta apaizen ezjakintasun alferrari egindako kritikak, baina gizakien auziak garrantzitsuagoak zirela harentzat Jainkoari zegozkionak baino. Erasmok idatzitakoa itsu-itsuan ez irakurtzeko esaten zion, akademiko hebertar edo greko on guztiak ez zirelako benetako kristauak.

Esaten zion gauzak ezberdin ikusten zituztela gizakiaren borondate askean sinesten zuenak eta Jainkoaren grazian sinesten zuenak.

1519-20 inguruan nahiko hurbil aurkitzen ziren oraindik Lutero eta Erasmo.

Luterok Erasmoren bedeinkapena nahi zuen eta Erasmok Luteroren bizitza laudatzen zuen. Luteroren lagun batzuk Erasmoren miresleak ziren: Melanchthon, Espalatino, Lang, Justo Jonas. Saxoniako printzearen liburutegirako Erasmoren liburu guztiak ekarri zituen Espalatinok. Lutero 1519ko martxoaren 28ko gutunaren bidez jarri zen Erasmorekin harremanean. Erasmoren idatziak laudatu zituen Luterok gutun horretan.

Erasmok modu maitagarrian erantzun zion, baina jarrera neutrala hartu zuen; Luterori esan zion gizalegeak gehiago balio zuela suhartasunak baino; Aita Santuaren kontra baino gehiago, Aita Santuaren autoritatez abusatzen zutenen kontra oihu egin behar zela; modu harroxkoan ez zela hitz egin behar. Erasmori ez zitzaion istilurik gustatzen.

Luterori, berriz, liskarra gustatzen zitzaion. 1520an Erasmo saiatu zen Luterori entzun ziezaioten; horrela, Frederiko Jakintsuari, Henrike VIII.ari, Mainzeko Albert-i, Aita Santuari eta kardinalei idatzi zien esanez indarrik ez erabiltzeko Luteroren kontra (GarcĂ­a-Villoslada, 1973; Smith, 1911).

Ez dago ziur Luterok eta Erasmok elkar pertsonalki ezagutu ote zuten.

Eskolastika, monakotza, lege kanonikoak eta Aita Santuaren dekretuak kritikatzen hasi zenean erakarri zuen Luterok Erasmoren arreta; Erasmok berak ere egina zuen elizaren hainbat praktikaren kritika. Erasmok Axiomata Erasmi pro causa Martini Lutheri

66

(Martin Luteroren kausaren aldeko Erasmoren axiomak) idatzi zuen Luteroren alde, hura etsaiengandik babesteko. Lovainako teologoak Luteroren kontra jarri ziren.

Aleandro, Erasmoren lagun izana, Aita Santuaren legatu moduan bidali zuten Herbehereetara eta 1520ko azaroan Kolonian elkartu zen Erasmorekin. Erasmok ukatu egin zuen bera Luteroren aitzindari zenik. Luteroren idatziekiko jarrera anbiguoa mantendu zuen beti Erasmok; ez zuen konprometitu nahi eta Basilean babestu zen.

Lutero Erromaren aurrez aurre jartzen hasi zenean, Erasmo harengandik urrundu egin zen. Erasmok hasieran sinpatiaz begiratzen zien Luteroren idatziak, baina honek Erromarekin zuen eztabaida gero eta garratzagoa zen eta Erasmori oso egoskorra eta erronka zalea iruditzen zitzaion Lutero (GarcĂ­a-Villoslada, 1973).

Luterok ez zuen Erasmo etsaitzat nahi; laster ikusi zuen Erasmok ez zuela bere teologia onartuko; beraz, 1524ko apirilaren 15ean gutun bat idatzi zion Erasmori, Wittenberg-etik Basileara. Esaten zion denbora asko egin zuela hark idatzi zain; ulertzen zuela berarengandik urrun mantendu nahi izatea, bere kausa ez konplikatzearren; eskertzen zizkiola hark letren pizkundeari eta Bibliaren ikerketari egindako ekarpenak; Jainkoak ez ziola eman etsaien kontra borrokatzeko behar besteko adorerik eta fermutasunik; bere alde borrokatzeko adorerik ez bazuen, ez behintzat kontra egiteko; bere etsaiekin ez elkartzeko, bere (Luteroren) kontra ez idazteko eta behatzaile edo ikusle soil izatera mugatzeko. Hori guztia egiten bazuen, berak ere ez zuela ezer idatziko haren kontra.

1524ko maiatzaren 8an Erasmok Luterori erantzun zion esanez beren buruak ebanjelikotzat zituztenak beste defendatu zuela erlijioa; oraindik ezer ez zuela idatzi Luteroren kontra, nahiz eta hori egin zezakeen, munduko handien txaloak irabazi nahi izanez gero; esaten zion haren teoriek hondamena ekarriko ziotela kristau gizarteari.

Luteroren eta Erasmoren arteko loturaren haustura 1525 aldean gertatu zen. Biak ziren Eskrituren aldekoak, eskolastikaren kontrakoak, erreforma zaleak eta espiritualtasun zuzenago baten aldekoak; baina Erasmo eta haren kide humanistak laster konturatu ziren Luterok aginte bat beste batez aldatu nahi zuela eta gizakia ez zela haren sistemako erdigune. Erasmo kristautasun irekiago eta gizatiarrago baten alde zegoen eta eliza garbitu nahi zuen. Luterok Erasmoren eszeptizismoa kritikatu zuen. Gainera, Luterori iruditzen zitzaion Erasmok leunki kritikatzen zituela eliza eta haren autoritatea; aingira baten antzekoa zela: tolesturak zituena eta iheskorra.

Erasmoren etsai ziren teologo batzuek agintariei sinestarazi zieten Erasmo Luteroren adiskidea zela; baina, Erasmo ez zegoen ados Luteroren ideiekin; Erasmok gizakiaren ideia baikorra zuen eta Luterok humanismoaren kontrako jarrera ezkorra aldarrikatzen zuen. Bien arteko aldeak ezagutarazteko, De libero arbitrio argitaratu zuen Erasmok 1524an. Liburu horretan Luteroren graziaren eta justifikazioaren teoriari erasotzen zion eta esaten zuen gizakiaren borondateak zerbait egin zezakeela gizakia salbatzeko; gizakia gai zela salbatuko zuten ekintzak egiteko; gizakiak onar edo bazter zezakeela salbamenerako Jainkoak eskaintzen zion grazia; ekintza onak egiteko grazia beharrezkoa zela, baina horrek ez zuela ezabatzen borondate askea; Eskrituretan esaten zenez, santuek obra onetan oinarritzen zutela justizia; meriturik ez balitz Eskrituretan ez zatekeela sariaz hitz egingo; Jainkoaren aginduei obeditzea laudatzen zela eta ez obeditzea gaitzesten; epailariaren tribunalaren aurrera kontuak eman behar izatekotan, dena ezin zela izan ezinbestekoa (halabeharrezkoa) eta borondate askerik gabea.

Erasmorentzat ez zegoen etikarik eta giza moralitaterik ongia eta gaizkia aukeratzeko askatasunik gabe (GarcĂ­a-Villoslada, 1973).

67

1524ko azaroaren 1ean Luterok zioen higuina sortzen ziola Erasmoren De libero arbitrio irakurtzeak, baina erantzuna eman aurretik bazituela beste lanak ere: nekazarien gerra, Deuteronomioaz idaztea, Carlstadt-i erantzutea. 1525eko apirilean hasi zen Erasmoren kontrako liburua idazten; irailaren 27an, Katalinarekin ezkondu ostean, bete betean lan horretan murgildu zen. 1525eko abenduan argitaratu zuen De servo arbitrio (Borondate mirabeaz). Liburu horretan Luterok Erasmori esaten zion, baieztapen kategorikoak egitea erlijioaren izaerari zegokiola; baieztapen horiek gustatzen ez bazitzaizkion, erlijioari uko egiten ari zela eta eszeptiko bat zela. Berak, Luterok, ziurtasun osoa maite zuela; Espiritu Santuari ere ez zitzaiola eszeptizismoa gustatzen; baieztapen ziurrak zituela gogoko; gertatzen zen guztia ezinbestez gertatzen zela, Jainkoaren borondatea eraginkorra zelako. Erasmok galdetzen zuenean nork zuzenduko zuen bere bizitza borondate askerik ez bazegoen, Luterok erantzuten zion ez zegoela borondate askea zuen gizonik; Espiritu Santuak aukeratzen zituela zuzenduko (justifikatu edo salbatuko) zirenak; besteak zuzenketarik gabe galduko zirela; Jainkoaren ekintzarik gabe ez genuela ezer egiten geure burua salbatzeko. Giza borondatea zaldiaren modukoa zela: zaldiaren gainean Jainkoa jarriz gero, hark nahi zuen lekura joango zela; gainean Satan jartzen bazen, hark gidatuko zuela. Ez zegoela gizakiaren borondatearen esku zaldun batengana edo bestearengana joatea, baizik zaldunak zirela zaldia hautatzen zutenak; Jainkoa eta Satan borrokatzen zirela gizakiaz jabetzeko. Gizakiak galdu egin zuela borondate askea eta ezin zuela ezer onik nahi izan; borondate askea Jainkoari bakarrik zegokiola. Jainkoak baldin bazekien Judasek saldu egingo zuela, Judasen traizioa ezinbestekoa izan zela eta ez zegoela bere esku modu batera edo bestera jokatzea; Jainkoaren borondatea zela gertatzen zen guztiaren kausa nagusia. Luterok zioen Eskritura guztiak bere alde zeuzkala (Luther, 1957; GarcĂ­aVilloslada, 1973).

Luterok 1518ko urtarrilaren 18ko gutunean Espalatinori esaten zion nahiago zuela Eskriturak Agustinen ikuspegitik interpretatzea, Jeronimoren ikuspegitik baino; Erasmok nahiago zuela Jeronimo Agustin baino, baina hala ere, ez ziola Erasmori publikoki erasotzen. Erasmok 1526ko apirilaren 11n Basilean idatzitako gutunean Luterori esaten zion beste inori baino gogorrago eraso ziola berari, ateoa, epikurotarra eta eszeptikoa zela esanez.

Bi zatiko liburu batekin erantzun zion Erasmok Luterori; Basilean argitaratu zuen 1526an: Hyperaspistes Diatribae adversus servum arbitrium Martini Lutheri.

Luteroren akusazio faltsuen kontra eta haren paradoxen kontra jotzen zuen Erasmok.

Erasmok zioen Luterok beti muturreko jarrerak hartzen zituela: harentzat erabateko zuzena eta erabateko okerra besterik ez zeudela; Ăąabardurak bost axola zitzaizkiola; modu neurrigabean hitz egiten zuela. Luteroren harrokeriak eta izaera matxinoak mundua armetan jarri zuela, baina berak modu baketsuan erreformatu nahi zuela eliza.

Bera ados zegoela Erreformaren printzipioekin, baina munduko bakea hautsi gabe egin behar zela Erreforma. Luterok ez zion erantzun. Ez zegoen humanisten baikortasuna eta luterotarren ezkortasuna elkartzeko modurik (Smith, 1911; GarcĂ­a Villoslada, 1973).

1525 urterako lan garrantzitsuenetakoak jadanik argitaratuak zituen Luterok.

Geroztik gutxiago idazten zuen, eta idatzi zituenak ez ziren hain onartuak izan.

Mugimendu herrikoi izateari utzi zion Erreformak eta printzeek gidatutako eliza bihurtu zen. Gainera, Katalinak eta biek hainbat seme-alabak eduki zituzten, eta horrek idazteko denbora kendu zion Luterori. Luterok berak esaten zuen Erasmok ez zuela berak zuen betekizunik eta nahi adina idatzi ahal izan zuela (Luther, 2004).

68

1525eko maiatzaren 20an Luterok laguntza eskatu zion Saxoniako Juan Frederikori, Wittenberg-eko unibertsitatea berrantolatzeko; haren laguntzaz eta Espalatino leialtasunaz, irakasleen soldata handitu zen, curriculuma aldatu zen eta hebreera irakasteko irakasle bat hartu zen. Biblia egoki irakurri ahal izateko, beharrezkoa zen latina eta grekoarekin batera hebreera ere ikastea.

Eskolak eraberritu eta liburutegi publikoak jarri zituen Luterok. Erasmoren humanismoa antzinate klasikoa berreskuratzen saiatu zen eta tradizio didaktiko eskolastikoak hankaz gora jarri zituen; baina, Lutero ezin zen ados etorri erlijioa etikara mugatzen zuen humanismoarekin; gizakiak ezin zezakeen bizitza bertutetsu bat eraman bere borondatez; gizakiak bekatuzko izaera zuen eta horrek autoritate zibilaren esanaren pean egotera behartzen zuen; obeditu egin behar zitzaion Jainkoak lurrean zuen aginte tenporalari; autoritate zibilei obeditu egin behar zitzaien (GarcĂ­a-Villoslada, 1973).

Alemanian humanistak nagusitu ziren unibertsitateetan, hirien administrazioan eta printzeen aholkulari moduan. Humanismo italiarrek ere eraso zieten elizari, Aita Santuari eta teologia eskolastikoari. Elizaren zimenduak aldatu zituzten humanistek, Biblia eta Guraso Santuak aztertuz. Lutero, Erreformaren hasieran, eskolastikaren eta elizako egituren etsai izan zen, humanistak bezala. Erasmo soilki kanpokoak ziren praktiken etsai zen; gizakiak Kristo imitatuz bizitzea zen Erasmorentzat erlijioaren helburua. Baina, Erasmo eta Europa Iparraldeko humanistak ez ziren ortodoxiatik gehiegi aldendu. Aldiz, Luterok elizarekiko eta humanismoarekiko loturak hautsi zituen.

Baina, neurri batean, humanismoari esker, Erreformak ihes egin zion Luterok gizakiarekiko zuen mespretxuari; 1525ean Estatua nagusitu zitzaion Eliza berriari (Elton, 1964).

3.

Ezkontza ondorengo bizitza

3.1.

Lutero eta Catalina Lutero 1520rako hasia zen apaizek ezkondu behar zutela esaten, baina ez zuen pentsatzen fraideek ere beste horrenbeste egin zezaketenik, kastitatera behartzen zituen boto aske baten mendeko baitziren. Lutero Wartburgoko gazteluan egon zenean, haren adiskide zenbait (Carlstadt, Melanchthon, Bugenhagen, Link, Lang eta Jonas) ezkonduak zeuden, baina Lutero Erreforman zentratua zegoen. Staupitz-ek lotura afektibo handia izan zuen Luterorekin; hura zen Martinen aita espirituala. Staupitz hil zenean (1524), Lutero bere desira sexualari irtenbide bat aurkitzen saiatu zen; aske zegoen ezkondu eta aita izateko. 1525eko martxoaren 27an gutun hau idatzi zion Luterok Reissenbusch-i; esaten zion gizakiak ezkontzeko eginak daudela eta bakarrik egotea ez dela ona gizakiarentzat. Luterok ezkontzaren bidez pertsona erlijioso eta laikoen arteko, profanoa denaren eta sakratua denaren arteko bereizketa gainditu nahi zuen. Esaten zuen emakumeak haurrak izateko jaioak zirela eta ez zutela saiatu behar haiek birjina bihurtzen eta Jainkoak egin zuena zuzentzen. Luteroren iritziz, Jainkoak ez zuen behartzen gizakia txirotasunera, obedientziara eta kastitatera; Jainkoak ez zuen nahi zelibatua derrigorrezkoa izatea, baizik norberaren aukerakoa izatea (Smith, 1911).

Frederiko Hauteslea ama gabe geratu zen jaio eta berehala. George Espalatino izan zuen hezitzaile. Espalatino Luteroren laguna izan zen, Erreformaren hasiera hasieratik.

1524ko azaroaren 30ean gutun bat idatzi zion Luterok Espalatinori gortea ez uzteko esanez. Esaten zion beste edonork asko ikasi beharko zuela hark egiten zuen lana

69

egiteko eta denbora asko beharko zela printzeak harengan zuen konfiantza beste norbaitengan jartzerako. Ez uzteko gortea, ezkontzeko asmorik ez bazuen. Luterok berak ez zuela ezkontzeko asmorik, haragiaren tentaldiak sentitzen bazituen ere, egurrezkoa edo harrizkoa ez zelako. Espirako bigarren dietan aita ordezkatu zuen Frederikok. Aitari lagundu zion Augsburgoko 1530eko Dietara eta Augsburgoko Konfesioa sinatu zuen. Esmalkaldako Ligaren alde eta Klemente VII.ak eta Paulo III.ak deitu nahi zuten Kontzilio Orokorraren kontra agertu zen. Luterori Esmalkadako Artikuluak idatzarazi zizkion eta 1537ko Esmalkadako Dietan kontzilioa baztertu zen.

Wartburgon egon zenetik zelibatuko botoa alferrikakoa iruditzen zitzaion Luterori, baina hala ere Klaustro Beltzean (agustindarren komentuan) bizi izan zen, ia fraide denak irten eta gero. Luterok bere aitari bisita egin zion 1525eko apirilean eta hark esan zion ezkondua ikusi nahi zuela. Orduan Luterok Katalinarekin ezkontzea erabaki zuen eta Amsdorf-i esan zion ez zela amodiozko pasioak eramanda ezkondu, baizik bere aitaren desira asebetetzeko, ezkontzeko eta ondorengoak izateko esaten baitzion hark.

1538an Luterok esan zuen, 1524an ezkondu nahi izan balu, Basilius Axt-en emazte zen Ave von Schönfeld-ekin ezkonduko zatekeela, baina ez zen harekin ezkondu, Katalinarekin baizik. Katalina emakume erakargarria eta suharra zen; bazekien bere hizkuntzan irakurtzen eta idazten, eta latin pixka bat ere bai. Nekazaritza pixka bat ere ikasi zuen komentuan. Luterok 1525eko maiatzean gutun bat idatzi zion Rühel-i ezkontzeko asmoa zuela esanez. 1525eko ekainaren 16an Espalatinori idatzitako gutunean esaten zion bere ezkontzan hura presente egotea nahi zuela.

1525eko ekainaren 13an ezkondu ziren Martin eta Katalina Monasterio Beltzean, lagun intimo batzuen aurrean: Amsdorf, Lucas Cranach, Bugenhagen, Apel. 1525eko ekainaren 16an gutun bat idatzi zion Luterok Espalatinori ezkontzera zihoala eta asteazken eguerdian oturuntza handia izango zela adieraziz. Garai hartan ohitura zen Saxonian eztaien aurretik ezkontza eginbideak betetzea; betetzen ez bazituzten, ezkontza ezaba baitzezaketen. 1525eko ekainaren 17an gutun bat idatzi zion Luterok Leonhardt Koppe Torgaukoari. Koppek klaustro batetik askatu zituen bederatzi monja horien artean zegoen Katalina von Bora, Luteroren emaztea. Luterok esaten zion hark komentutik kanpora atera zuen monjetako bat bi urte beranduago berriro klaustrora sartzera zihoala, Lutero doktorearen emazte bihurtuta.

Ezkontzaren zeremonia publikoa 1525eko ekainaren 27an ospatu zen, hainbat jenderen aurrean: Luteroren gurasoak, Bugenhagen, Melanchthon, Cranach, Amsdorf, Altenburg-eko Link, Leonardo Koppe Torgau-koa, Mansfeld eta Wittenberg-eko lagunak. Luteroren ezkontza ez zen Melanchthon-en gogokoa izan (García-Villoslada, 1973; Roper, 2010).

Elkarrekin ezkontzean, Luterok 41 urte zituen eta Katalinak hamabost urte gutxiago. Bora-ko Katalina 1499ko urtarrilaren 29an jaio zen Saxonian. Amaren aldetik umezurtza zen. 16 urterekin Nimbschen-go monasterio zistertarrean sartu zen. Luterok fraide eta monjen botoekiko zuen jarrera ezaguna zen eta monja batzuek komentutik ihes egiteko gogoa agertu zioten. 1523ko apirilaren 5ean hamabi monjek ihes egin zuten beren komentutik eta Wittenberg-era joan ziren. Luterok ostatu eman zien horietako batzuei Monasterio Beltzean eta besteei, lagunen etxeetan. Monja batzuei senarra bilatzen ere saiatu zen Lutero. Bora-ko Katalina Nurenberg-eko merkatari aberats baten semeaz (Hieronimus Baumgärtner-ez) maitemindu zen, baina mutilarentzat beste emaztegai bat zuen pentsatua familiak. Ondoren, Orlamundeko erretore zen Gaspar Glatz-ek nahi izan zuen Katalinarekin ezkondu, baina Katalina ez zegoen horretarako prest; esan zuen prest zegoela Luterorekin edo Amsdorf-ekin ezkontzeko, emaztetzat

70

hartu nahi bazuten. Azkenean Luterorekin ezkondu zen. 1524ko urriaren 12an gutun bat idatzi zion Luterok Hieronimus Baumgartner patrizio gazteari, Nurenberg-en norbaitentzat egoitza bilatzen laguntzeko; bidenabar, galdetu zion Katalina Borarekin ezkontzeko asmoz jarraitzen zuen; ezkontzekotan, lehenbailehen ezkontzeko, Orlamundeko erretore zen C. Glatz artzaina Katalinarekin ezkontzeko prest zegoelako.

Esaten zion oraindik ez zela itzali Katalinak harekiko sentitzen zuen amodioa (GarcíaVilloslada, 1973; Roper, 2010).

20 urte bizi izan ziren elkarrekin Lutero eta Katalina (Katie, Ketha edo Kette).

Ez dirudi bien artean maitasun sutsurik zegoenik, baina Luterok asko estimatzen zuen Katalina. Katiek izugarrizko energia zuen eta “Goizeko izarra” deitzen zion Luterok; gaixoaldietan ondo zaindu zuen senarra; Luterok zioen Katalina ez zukeela aldatuko Frantziagatik edo Veneziagatik; bere negozioen kargu uzteko moduko emaztea eta haurrentzat emakume ona zela. Oro har, osasun ona izan zuen Kethak, baina 1539-40ko neguan gaixotasun larria izan zuen, abortu baten ondorioz. Kritika asko jaso zituen Luterok, nekazari eta jauntxoen arteko borrokak baretu aurretik ezkondu zelako.

Sexualitateari buruz ez zuen inhibiziorik agertzen; pentsatzen zuen gizakiok bekatariak garela eta lizunkeria ere giza naturaren zati dela. Luterok bazekien kastitatea ezin zela lortu, egin ahalak eginda ere. Luterok ez zuen lizunkeria garbitu beharreko zerbaiten moduan ikusten; perfekzioaren ideia gainditu nahi zuen, borondate askerik ez baitzuen gizakiak; Luterok ez zituen ekintza onak baztertzen, baina esaten zuen ekintza horiek ez zutela salbamena ziurtatzen. Salbamena Jainkoaren opari askea zen, gizakia ez baitzen aske nahi zuen moduan jokatzeko. Kristaua Jainkoaren maitasunak salbatuko zuen, ez bere ahalegin espiritualek (Abellán, 1990; Roper, 2010).

Lutero eta haren familia Wittenberg-eko agustindarren monasterioan bizi izan ziren, Saxoniako Printzearen oniritziarekin. Fraideek komentua utzia zuten. Lukas Cranach pintoreak egin zuen Katalinaren erretratua. Luterok Unibertsitatean zuen soldata ehun florinetakoa zen ezkondu aurretik; opariak ere jasotzen zituen Hauteslearengandik; monasterioko alokairua, berriz, doan zeukan. 1525ean soldata bikoiztu egin zioten, baina monasterioko hornidura kendu zioten eta probisioak erosi beharra zuen. 1532an soldata hirurehun florinetara igo zioten. 1536an, soldataz gain, egurra, aleak eta belar ondua jasotzen zituen. Bere lurretan barazkiak, mahatsondoak, txerriak, ganadua eta hegaztiak lantzen zituen Luterok; baratzeko urmaeleko arraintxoak, oreina, hegaztiak eta txerria sarritan jaten zituzten; upategiko ardoa eta etxean egindako garagardoa edaten zituen. Unibertsitateko ikasle batzuk etxean hartzen zituzten, apopilo moduan; apopilo horietako batzuek Luteroren esanak jaso eta idazten zituzten eta mahai solasaldi moduan argitaratu zituzten gero. Bere idazlanak argitaratzeagatik ez zuen dirurik jasotzen, idazlanak merkeago izan zitezen.

Eskuzabaltasunez lagundu zien lagunei, senitartekoei, ikasleei, apaizei. Klaustro Beltza 1532ko otsailaren 4an jarri zuten Luteroren izenean; Claus Bildenhauer eskultorearen lurrak eta etxe handia ere erosi zituen. 1540 inguruan Katalinaren anaiaren lurrak erosi zituzten, Ketharen jabetza kuttuna zirelako. 1541ean laurehun florinetako soldata zeukan Luterok. 1544an lupulu baratze bat erosi zuten (García-Villoslada, 1973; Smith, 1911).

Luterok eta Katalinak sei seme-alaba izan zituzten: Juan (1926), Elisabeth (1927), Magdalena (1929), Martin (1931), Paulo (1933) eta Margarita (1934). Lehen semeak Juan zuen izena, haren aitajauna zen Juan Bugenhagenen eta aitonaren

71

ohoretan. Juanek Zuzenbidea ikasi zuen, John Frederiko Hauteslearen aholkulari moduan egin zuen lan eta Gaspar Creutziger-en alabarekin ezkondu zen. Elisabeth izan zen bigarrena eta zortzi hilabeterekin hil zen. Magdalena zen hirugarrena eta hamahiru urterekin hil zen. Laugarrena 1531ko azaroaren 9an jaio zen eta Martin izena jarri zioten, San Martin egunaren ingurukoa zelako; Martinek teologia ikasi zuen, baina osasun ahulekoa zen eta ez zuen lanik egin; ezkondu zen, baina haurrik ez zuen izan.

1533ko urtarrilaren 28an Pablo jaio zen; aitak militar izan zedin nahi zuen, baina medikuntza ikasi zuen; Jenan irakasle katedra lortu zuen eta Saxoniako Juan Frederikoren sendagile izan zen; ondoren, Brandeburgoko Jokin II.aren sendagile izan zen eta hura hiltzean, Saxoniako Augusto I.aren eta haren seme Kristian I.aren sendagile izan zen; Ana Warbeck-ekin ezkondu zen eta sei seme-alaba izan zituzten (GarcíaVilloslada, 1973). Margarita 1534ko abenduaren 17an jaio zen; hamaika urte zituen aita hil zenean; gizon noble aberats batekin ezkondu zen eta haurrak izan zituen. 1529tik aurrera, Luteroren arrebaren seme-alabak eta Katalinaren senitarteko bat eduki zituzten Monasterio Beltzean eta baratza landu zuten (Smith, 1911). Seme-alaben irakasle moduan hainbat irakasle eta teologo eduki zituen Luterok. Monasterio Beltzetik Luteroren lagunak eta miresleak ere pasatzen ziren; komentutik irtendako monja eta fraideak ere bai. Han egon ziren Johann Agricola eta haren familia; Simon Haferitz, Müntzer-en jarraitzailea, eta haren familia; Sebald Münsterer doktorearen umezurtzak; Bohemiako kondearen hamalau urteko semea; ikasleez at, otordu osteko solasaldien edo Tischreden-en egileak ere han bizi ziren. 1531tik 1546ra bitartean Luterok mahaiaren inguruan esandako gauzak bildu ziren solasaldi horietan. Hauek izan ziren Luteroren esanak jaso zituzten mahaikideak: 1) 1529-1535 urteen artean: Conrado Cordatus, Vito Dietrich, Juan Schlaginhaufen, Antonio Lauterbach, Jerónimo Welter eta Ludovico Rabe. 2) 1536-1539 urteen artean: Welter eta Lauterbach. 3) 1540-1546 urteen artean: Juan Mathesius, Gaspar Heydenreich, Jerónimo Besold, Juan Aurifaber, Jorge Rörer, Jorge Plato, Juan Stoltz, Fernando de Maugis (García-Villoslada, 1973; Roper, 2010).

Luterok solasaldi horietan hainbat gaiez hitz egiten zuen: haurtzaroaz, gaztaroaz, komentuko bizitzaz, ezkontza-bizitzaz, teologiaz, filosofiaz, historiaz, politikaz, hezkuntzaz, unibertsitateez, deabruaz, landareez, animaliez, tentaldiez, gaixotasunez, bere bizitzako anekdotez, nazionalitate ezberdineko jendeaz, Aita Santuaz. Hainbat pertsonaren eta praktikaren kontra ere jardun zen: Erasmoren kontra; Mainzeko Albertoren kontra; Zwingli, Müntzer eta Karlstad-ek kontra; Eck-en eta Jorge dukearen kontra, mezaren sakrifizioaren kontra, sakramentarioen kontra. Katalinak ere bere iritziak ematen zituen, latinez ez bazen, alemanez. Solasaldi horiek ez ziren argitaratu Lutero bizi zen artean, baina hil ostean Aurifaber-ek solasaldien bilduma handi bat prestatu zuen, beste mahaikideen bildumetan eta bere oharretan oinarrituta. Lauterbachek jasotako 1538ko solasaldiak 1872an argitaratu ziren. Ernesto Kröker-ek ere egin zuen Otordu osteko solasaldien edizio kritikoa. Solasaldi horietan alemana eta latina nahasten ziren. Solasaldi horiek ezin daitezke erabili gertaeren erregistro edo kronika moduan, baina balio handikoak dira, iritziak ematen dituztelako, eguneroko bizitzaren berri ematen dutelako, Luteroren jarrera pertsonalaren berri ematen dutelako (GarcíaVilloslada, 1973).

3.2.

Politika praktikoa

72

Elizari buruzko ikuspegi espiritualista zuen Luterok hasieran. Kristorengan zuten fedeak elkartzen zituen kristauak eta Kristauen komunitate deitzen zuen eliza; Elizak ez zuen agintaririk eta antolamendu hierarkikorik: sinestun guztiak ziren apaiz eta Aita Santu, denak berdinak. 1522-23an Luterok debekatu egiten zien printzeei erlijio gaietan sartzea (GarcĂ­a-Villoslada, 1973).

1525etik aurrera bere iritzi teologikoei egitura sozial eta politikoa ematen jardun zen Lutero. Garai horretan ugaritu egin ziren eliza antolatzeko Luterok egindako idatziak. Lutero aginte sekularrarekin lankidetzan jardun zen, eliza ebanjelikoari botere politikoaren babesa emateko. Alemaniako estatu eta hiriak Luteroren jarrerarekin bat egiten ari ziren neurrian, elizaren kanpoko zuzendaritza printzeen esku uztea pentsatu zuen Luterok. 1525eko irailaren 27an Printzearen laguntza eskatu zuen Luterok, unibertsitatea, parrokiak eta zeremoniak eraberritzeko. Alde batetik, irakasleen eta apaizen irabaziak gehitu behar zituen Printzeak. Beste aldetik, Luterok estatuari eskatu zion sistematikoki ikuska zitzala elizak; elizen bisitatzea egituratu eta sistematizatu zezala. Ikuskatzaileek Printzearengandik hartuko zituzten botereak. 1525eko azaroaren 30ean idatzitako gutunean Luterok Printze Hautesleari esaten zion berak inoiz ez zuela esan Eliza sostengatzeko diru guztiak Printzearen altxorretik irten behar zuenik; lurraldeko eliza guztiak bisitatzeko agindu behar zuela Printzeak; eta predikari ebanjelikoak nahi zituzten herritan, nahiko diru ez bazegoen haiek ordaintzeko, hainbesteko bat hartu behar zutela urtero hiri-kontseilutik edo beste nonbaitetik; Printzearen eginkizuna zela haiek ordaintzen zituzten kontrolatzea. Horrek guztiak printzearentzat gastu gehiegi ekartzen zuenean, hiritarren artean eztabaidatu behar zutela nola ordaindu (GarcĂ­a-Villoslada, 1973).

Jarrera teologikoetan erradikala bazen ere, liturgia kontuetan zuhurtziaz jokatu zuen Luterok. 1923. urtera bitartean aldaketa gutxi egin zituen. 1925ean hasi zen meza alemanez ematen, baina ez zuen baztertu latinez ematen zena. Komunioa era batera edo bi eratara ematen zen, hartzailearen borondatearen arabera. Ez zituen kendu aldarea, kandelak, jantzi sakratuak. Irudien tratamenduari buruz moderazioa eskatzen zen; ez zen irudirik hautsi behar Carlstadt-en garaian egiten zen moduan. Latinezko musika gregorianoaren ordez, alemanez abestutako kantak sartu zituen. Luterok 1526an argitaratu zuen Meza alemaniarra. Luteroren aldaketa garrantzitsua elizan latina erabili ordez herri-hizkuntza erabiltzea izan zen (Smith, 1911).

Luterok Kaiser-en martiritzari buruzko panfleto bat idatzi zuen 1528an. Eck-ek ez zuen lortu Lutero atxilotu eta erailtzea, baina Leonard Kaiser apaiz katolikoa atxilotu zuen. Kaiserrek dotrina luterotarra irakatsi zuen Bavarian; espetxean ahuldurik zegoela eztabaida bat izan zuen Johannes Eck-ekin eta gero, jendetza handiaren aurrean, apaizgoa eta apaiz jantziak kendu, bizarra moztu, eta mantal eta txapela batekin hiriko epailariaren aurrera eraman zuten; gazteluko ziegan hilabete batez eduki ondoren, bere jaioterrira eraman zuten eta bertan urkatu. 1527ko maiatzaren 20an gutun bat idatzi zion Luterok Leonhadt Kaiser-i; esaten zion tristeturik zegoela hura atxilotua zegoelako eta otoitz egiten zutela aska zezaten; Jainkoaren nahia bazen Kaiser libre ez egotea, gutxienez espirituz aske zela eta Kristo berarekin zegoela ziegan. Luterotar fedearen arabera hil zen Kaiser. 1527ko urriaren 2an gutun bat idatzi zion Luterok Michael Stiefel-i, esanez Leonhardt Kaiser-en historia eta idatziak jaso zituela eta laster inprimatuko zituela. Eskatzen zion Luterok bere alde errezatzeko sutsuki, Kristok abandona ez zezan, Satanen aingeruen erasoek ia zoratu zutela eta. Miserablea zela

73

bera, ez Leonhardt bezalakoa. Kristok eman ziezaiola Leonhardt-en jarraitzaile izateko zoria. Leonhardt deitzen zela, lehoin-bihotza (lion-heart) zuelako; lehoia bezain indartsua eta beldur gabea zelako.

1526tik 1528ra bitarteko Luteroren gutun batzuk 1526ko azaroaren 22an gutun bat idatzi zion Luterok Saxoniako John Hautesleari. Esaten zion aspaldidanik ez ziola ezer eskatu eta eskaerak pilatu egin zitzaizkiola. Apaizak toki guztietan kexu zirela, nekazariek ez zutelako ezer ematen eta jendea esker txarrekoa zelako Jainkoaren Hitzari buruz. Zalantza gabe, izurrite bat bidaliko zuela Jainkoak. Beharrezkoak zirela irakasle eta predikariak haur gaixoak hezteko. Haurrei eta gazteei irakasten ez bazitzaien, legerik gabeko gizakiak ugaldu egingo zirela eta Jainkoaren agindurik ez zela obedituko. Aita Santuaren arauak amaitu zirela eta klaustroak printzeen esku geratu zirela; obligazioak printzeenak zirela.

Printzeak jarri behar zituela lau pertsona lurralde osoa bisitatzeko: bi, negozioetan adituak eta beste bi, irakatsi eta predikatzeko. Eskolak eta elizaren ondasunak mantendu behar zirela. Kostuak jendearentzat gehiegi baziren, klaustroaren ondasunak erabili behar zirela. Izan ere, jendea kexatu egingo zatekeen eskolak abandonatuko balira, nobleak klaustroen ondasunekin gelditzen diren bitartean. Luterok Printzeari esaten zion eskaera bat egiten ziola, Carlstadt-en izenean: uzteko hari (Carlstadt-i) Kemberg-en bizitzen eta eskatzeko Kemberg-ko prebosteari hura (Carlstadt) zaintzeko.

1526ko otsailaren 9an Saxoniako John Hautesleari idatzi zion Luterok, Melanchthon-en soldata zela eta. Unibertsitatearen antolamenduan Printzeak 200 guldeneko soldata pentsatu zuen Melanchthon-entzat. Melanchthon-ek ez zuen horrenbesteko soldatarik nahi, Eskrituren azalpena egunero ematea ezin baitzuen bere bizkar hartu. Luterok printzeari eskatzen zion uzteko Melanchthon-i Eskriturak azaltzen, egunero azaldu ezin bazituen ere, arrakasta handia zutelako haren ikasgaiek; aldi berean teologiako klaseak ere emango zituela, lehen egiten zuen moduan.

1526ko otsailaren 18an gutun bat idatzi zion Luterok bere koinatu Johann Ruhel-i, esanez semea jaio zela eta Hans izena jarri ziotela.

1526ko azaroaren 1ean idatzi zion Luterok Hungariako eta Bohemiako erregina Mariari, Karlos V.aren arrebari, haren senarra turkoen kontrako borrokan abuztuan hil zela eta. Esaten zion lau salmo eskaintzen zizkiola. Turkoek Mariaren senarra zen Luis erregea erail zutela eta hain gazte alargun gelditu zela Maria. Esaten zion Hungarian Jainkoaren Hitz Santua mantentzeko eta Eskrituretan kontsolamendua aurkitzeko.

1527ko urtarrilaren 10ean gutun bat idatzi zion Luterok Nicolas Hausmann-i.

Esaten zion Hautesleak nahi zuela elizen bisita berehala hastea. Sakramentarioei erasotzen ari zela eta min ematen ziola Ekolanpadio zentzu gabeko ideia horietan erori izanak; Satanek bultzatzen zuela horretara. Enperadoreak arrakasta eduki zuela Italian; Aita Santuari alde guztietatik erasotzen ziotela eta birrindua izateko zorian zegoela.

1527ko maiatzaren 2an gutuna idatzi zion Luterok Elsie von Kanitz-i. Neska gazteei irakasteko nahi zuen kontratatu Elsie. Luteroren etxean biziko zela eta haren

74

mahaian jango zuela esaten zion eta beste lanik ez zuela egin beharrik izango.

1527ko ekainaren 16an Printze Hautesleak instrukzio bat izenpetu zuen Torgaun, elizen ikuskapenak egiteko modua zehaztuz. Luteroren eskaerei eta Unibertsitatearen gomendioei jarraituz, Saxoniako Juanek ikuskarien komisioko kideak aukeratu zituen: Felipe Melanchthon, Haubitz-ko Asmus, Jeronimo Schurf eta Planitz-ko Hans.

Ikuskariak 1527ko uztailaren 5ean hasi ziren lanean: parrokien egoera aztertzen eta herriaren egoera erlijiosoa aztertzen. Ebanjelio soila jarraitzen ez zuten apaizak, liturgia berria jarraitzen ez zutenak, beren tokitik kenduko zituzten (GarcĂ­a-Villoslada, 1973).

1527ko uztailaren 13an Luterok gutun bat idatzi zion Nicolas Hausman-i, esanez elizak bisitatzen serioski hasi zirela. Melanchthon, Myconius eta Erfurt-ko Menius joan ziren Thuringiako elizak bisitatzera, hiru abokaturekin. Esaten zion Erroma suntsitua izan zela. Bertigo eraso gogor bat izan zuela eta ezin zuela idatzi edo irakurri.

1527ko abuztuaren 15ean gutun bat idatzi zion Luterok Espalatinori. Esaten zion izurritea etorri zela, jendea noraezean iheska zebilela eta Satan ez zuela behin ere ikusi hain arrakastatsu. Han hildakoak arrantzaleen auzoan ehortzi zituztela. Justo Jonasek semea galdu zuela eta joan egin zela. Pommer eta Lutero bakarrik gelditu ziren kapilauarekin.

1527ko abuztuaren 19an gutun bat idatzi zion Luterok Nicolas Hausman-i.

Esaten zion espero zuela izurritea amaitua egotea. Izurritea hiru aldiz izan zela bere etxean eta bere sinesmena ahultzen zuela. Seme gaztea zortzi egunez egon zela gaixorik eta likidoak edanez berreskuratu zuela osasuna. Hainbat hilabetez sinesmena galduta egon zela. Errezatzeko esaten zion, sinesmena gal ez zezan. Izurriteak eraman zuela kapilauaren emaztea eta Pommer-ek kontsolatzen zuela bera.

1527ko azaroaren 1ean gutun bat idatzi zion Luterok Nicolas Amsdorf-i. Esaten zion bere etxea ospitale bat zela. Hannak izurritea zuela, baina hobeto zegoela.

Katalinagatik kezkatua zegoela. Hans semea hiru egunez gaixo egon zela eta ez zuela ezer jaten. George kaperauaren emaztea izurriteaz gaixo zegoela. Kontsolamendu bakarra Jainkoaren Hitza zutela. Jainkoaren Hitzaren bidez arimak salba zitezkeela, gorputzak iraungitzen baziren ere.

Justo Jonasi 1527ko azaroaren 10ean idatzitako gutunean Luterok esaten zion denek eraso ziotela: Aita Santuak, Enperadoreak, gotzainek, senideek eta deabruak.

Jainkoak gauza handiak egin zituela beregatik eta berak ere sufrikario handiak izan zituela. Kristok behar zuela izan bere indarra eta sostengua. Hans semea hamabi egunetan likidoz bakarrik elikatu zela eta orain jolaserako ere ez zela gai.

1527ko azaroaren 17an Nicola Hausmann-i idazitako gutunean Luterok esaten zion Kristok eman ziezaiola hark berari eman zion erosotasuna. Erreza zezala Jainkoak gaindi zezan deabruaren erasoa. Deabru soil bat ez, baizik deabruen printzea bera ari zela Luterori erasotzen. Deabruaren erasoen aurrean ez zela nahikoa Eskrituren ezagutza; beharrezkoa zitzaizkiola bera animatzeko lagunen ahotik ateratzen ziren Eskriturako hitzak.

1527ko abenduaren 29an Luterok gutun bat idatzi zion Justo Jonasi. Hura etorri zain zegoen Lutero. Esaten zion harritua zegoela etorri ez zelako; izurritea iragan zela eta ihes egin zuen jendea etortzen ari zela. Ketha eta Elixabete ongi zeudela. Bere gorputzeko eta gogameneko osasuna hari mehe batetik zintzilik zegoela. Deabrua

75

saiatzen zela lokarri sendoz bera hondoratzen, baina Kristok irabazi zuela Luteroren lagunen otoitzei esker.

1528ko martxoaren 6an gutun bat idatzi zion Luterok Conrad Cordatus-i.

Esaten zion bazekiela Austria utzi eta Silesian bizi zela. Han eroso ez bazegoen etortzeko zalantzarik gabe WĂźrttembergera, hiru hilabete bazirelako izurritea desagertu zela. Espero zuela irakurria izango zuela Luterok Anabaptistei buruz idatzitako tratatua.

1528ko abuztuaren 5ean gutun bat idatzi zion Luterok Nicolas Hausmann-i esanez bere seme Hans-en izenean eskerrak ematen zizkiola jostailuengatik. Turkoen gerrari buruz idatzi nahi zuela. Alaba Isabel hil zela eta oso atsekabeturik zegoela. Ez zukeela pentsatuko aita batek hain bihotz biguina izan zezakeenik.

1528ko irailaren 3an gutun bat idatzi zion Luterok John Hautesleari. Esaten zion Lochau-ko artzaina hil zela eta eskatzen ziola Michael Stiefel izendatzeko Lochau-ko artzain moduan; Eskriturak ongi ezagutzen zituela eta predikari ona zela.

Stiefel-ek pentsatzen zuela Luterorentzat zama zela. Lochau-ko artzain bihurtuz gero, agian alargunaz eta haren bi semeez ardura zitekeela, behar izanez gero harekin ezkonduz.

1528ko urriaren 25ean Johann Agricolari idatzi zion Luterok. Esaten zion Stiefel Lochau-ko gotzainaren alargunarekin ezkontarazi nahian ari zela. 1528ko azaroan gutun bat idatzi zion Luterok Michael Stiefel-i, esanez pozik zegoela hura emazte eta seme-alabekin ongi konpontzen zela ikusita. Luterok esaten zion ezin zela superintendentearen ezkontza joan, elizen bisitatzeak ematen zizkion lanengatik.

1528ko azaroaren 28an gutun bat idatzi zion Luterok Melanchthon-i, hura elizak bisitatzen zebilela. Esaten zion berriro ere tentaldiak jasaten hasi zela eta beregatik errezatzeko, fedeak huts egin ez ziezaion. Haren familia eta berea ongi zeudela.

1528ko abenduaren 5ean gutun bat idatzi zion Luterok Margareta N-ri, esanez Jainkoak proba handi batean jarri zuela: senarraren heriotzaren aurrean. Bere senarra azkenean Jainkoarengan fidatuz hil zela. Posible zela senarrak bere burua zauritu izatea, deabruak sarritan gorputzaren zatiak kontrolatzen dituelako eta norbaiten besoa mugi dezakeelako norbere borondatearen kontra. Egin zuena nahita egin izan balu, ez zuela bekatua aitortuko bere baitaratzean. Eskerrak ematen zizkion Luterok Jainkoari Margareta-ren senarra ez zuelako gatazkan eta etsipenean utzi eta kristau fedea berreskuratu zuelako.

Melanchthon-ek Saxoniako printzerriko parrokien bisitarientzat instrukzio bat argitaratu zuen 1528ko martxoan, Luteroren hitzaurrearekin. Melanchthon-ek sakramentuei, borondatea askeari, Jainkoaren aginduei buruz hitz egiten zuen eta katolikoengandik hurbilak ziren jarrerak agertzen zituen, herrietako jende xehe asko oraindik ere katolizismotik hurbil zegoelako. Luterok zioen gotzainen eginkizuna zela elizak bisitatzea edo ikuskatzea eta printzeen eginkizuna mendekoen arteko istiluak ekiditea zela, ez dotrina predikatzea.

1528ko urrian bigarren bisita-bira hasi zuten ikuskatzaile berriek, administrazioaren funtzionario gisara; ikuskatzaileen artean ziren Lutero, Jonas, Miconius, Melanchthon eta Espalatino. Bisita horietan ikusi zuten morala eta erlijioa egoera negargarrian zeudela, sinestunen artean sineskeria ugari zegoela eta parrokietako artzain asko ez zirela gai irakurtzeko eta predikatzeko. Hurrengo urtean Printze

76

Hautesleak Luterori esan zion etxean gelditzeko, Wittenberg-ek ehun ikasle galdu zituelako Lutero eta Melanchthon kanpoan egon ziren bitartean. Erreformak aurrera egitekotan, elizgizonak prestatu beharra zegoen eta horretarako katiximak idatzi behar ziren, parrokietako egoera miserablea gainditzeko. Apaizak instruitu behar ziren hamar manamenduak, borondate librea eta elizaren sakramentu eta zerbitzuak azaltzeko.

Gurasoei esan behar zitzaien seme-alabak eskolara bidaltzeko, han gai hauek ikasteko: kredoa, otoitzak, Donatus-en gramatika latinoa, Cato-ren Disticha Moralia, musika, Esoporen alegiak latinez. Horrela, bi katixima idatzi zituen Luterok: katixima luzea eta laburra, Katixima horien argitalpen ugari agortu ziren (Smith, 1911).

Bisitak 1529an eten ziren eta ikuskatzaileak 1532an hasi ziren berriro ere bisita sistematikoak egiten. Ikuskariek elizaren eraldaketa egiten lagundu zuten: monasterioak kendu, parrokietako ekonomia arautu, artzain prestatuak jarri, liturgia bateratu.

Saxoniara ez ezik, beste estatu eta hiri libreetara ere hedatu ziren bisitaldiak. Baina, ikuskariak ez ziren beti presente egotean parrokietako arazoak konpontzeko. Printzeak kontseilariak aukeratzen zituen, baina kontseilariek aholkua bakarrik eman zezaketen; erabakia printzearen esku geratzen zen. Printzeak gotzain bisitariak aukeratu zituen eta gotzain horien gaitasunak finkatu, baina gai asko gelditzen ziren gotzainen eskuduntzetatik at. Erromako elizaren zuzenbide kanonikoa desagertu zenetik, tribunalak behar ziren sortutako arazoak konpontzeko. Erreforma botere zibilaren esanetara geratu zen. Horregatik, Saxoniako printzearen eta Wittenbergeko Unibertsitatearen artean Konsistorioa sortu zuten: erdi laikoa eta erdi eliztarra zen tribunal bat. Tribunal hori teologoek eta legegizon laikoek osatzen zuten, komunitate ebanjelikoak ikuskatzeko eta gai hauek tratatzeko: ondasun kontuak, ezkontza kontuak, espetxe kontuak (GarcĂ­a Villoslada, 1973).

3.3.

Espirako dieta, Marburgoko konferentzia eta Augsburgoko dieta Karlos V.ak Frantziarekin teman jarraitzen zuen. 1525eko otsailean, Paviako garaipenaren ondoren, Frantzisko I.a preso eraman zuten Madrilera. 1526ko urtarrilean Madrileko ituna izenpetu zuen Frantzisko I.ak eta uko egin zien Napoles, Milan eta Borgoinako lurraldeei. 1526an Karlos Enperadoreak Worms-eko ediktua zorrozki aplikatzeko asmoa zuen, Luteroren heresiari behin betirako amaiera emateko. 1526ko maiatzean Cognac-en aliantza bat izenpetu zuten Frantzisko I.ak, Klemente Aita Santuak eta Milan, Florentzia eta Veneziak, Karlos V.aren nagusitasuna mugatzeko.

Klemente VII.a Aita Santuak Frantzisko I.arekin batera gerra deklaratu zion Karlos V.ari (GarcĂ­a-Villoslada, 1973). Printzeak eta Enperadorea Aita Santuaren kontra joan ziren eta Erroma arpilatu zuten 1527ko maiatzaren 6an; Aita Santua menderatu eta hainbat erromatar erail zituzten, baina laster adiskidetu zen berriro ere Karlos V.a Aita Santuarekin eta heresiaren kontra borrokatu zen.

1526ko ekainaren 25ean Austriako Fernando artxidukeak eta Enperadoreak bidalitako komisarioek Espirako dieta inauguratu zuten. Espiran erabaki zuten ezin zela indarrez ezarri Worms-eko Ediktuan erabakitakoa. Worms-eko ediktuaren kontra, Printze bakoitzak erabaki zezakeen bere lurraldeetan Luteroren irakaspenei jarraituko zien ala ez: Cuius regio, eius religio. Erlijio kontuetan estatu bakoitzak nahi zuen moduan joka zezakeen, Enperadorearen eta Jainkoaren aurrean zuen erantzukizunaren arabera (AbellĂĄn, 1990). Karlosek Luteroren heresia desagerraraziko zuen, ahal izanez

77

gero, baina oso okupatua zegoen atzerriko gerrekin. Dietak erabaki zuen Karlosi mezu bat bidaliko zitzaiola, Alemaniara etortzeko eskatuz. Erabaki zuen baita ere, kontzilio orokor aske bat dei zedila Alemanian, urte eta erdi baino lehen. Eskualdeko buruzagia eskualde horretako eliza luterotarraren buru izango zen eta nahi zuen moduan antolatu ahal izango zen. Erreformaren kontrako mehatxua desagertu egin zen momentuz. Aita Santuak ez zuen legaturik bidali Dieta horretara eta printze katoliko gutxi joan ziren.

Turkiarren mehatxua gero eta nabariagoa zen. Suleiman Magnifikoak eta Frantzisko I.ak elkarri laguntzen zioten, Karlosen kontra. Suleiman sultanak hirurehun mila gudarirekin Hungariako armada menderatu zuen; horrela, otomanoek Hungaria eta Bohemia menderatu zituzten 1526ko abuztuaren 29an (GarcĂ­a-Villoslada, 1973).

Luterok 1528ko urriaren bederatzian liburu bat eskaini zion Hesse-ko Felipe landgraveari, turkiarren kontrako gerraz. Luterok ez zuen nahi erlijioa armaz defendatzerik; ez zuen nahi turkiarren kontra armak hartzerik, gerra Aita Santuaren izenean egiten baldin bazen. Turkiarren kontra borroka egin behar zen, baina ez Aita Santuak ematen zituen arrazoiengatik eta ez induljentziak irabaztearren. Luterok zioen turkiarren kontra borrokatu nahi zuenak Enperadorearen izenean egin behar zuela, hura zelako beren legezko agintaria. Esaten zuen turkiarraren kontra penitentziaz eta otoitzaz borrokatuko zela kristaua, ez mezen bidez edo santuei eskatuta. Esaten zuen turkiarrak berez gerrazaleak zirela; Alari erreguka ibitzen zirela, Aita Santu zaleak hari laguntza eske ibiltzen ziren moduan.

Klemente VII.arekin bakeak egin zituenean eta Austriako Fernandok Hungaria eta Bohemiako koroa lortu zuenean, Espiran beste dieta bat egiteko deia zabaldu zuen Karlos V.ak. 1529ko martxoaren 15ean hasi zen Espirako dieta berria. 18 kideko komisio bat eratu zen dietako erabakiak hartzeko: hiru ebanjeliko, hamar katoliko eta bost bakegile. Erreformak aurrera ez egitea zen helburua. Dietak erabaki hau hartu zuen: ordura arte katolikoak ziren lurretan Erreformarik ez zen egingo; eliza erreformaturik ez zegoen tokitan eragotzi egingo zen beste eliza erreformatuak sortzea. Ezabatu egin zen 1526ko dietako artikulua, norbere kontzientziaren arabera jokatzeko aukera ematen zuena. Berriro ere 1521eko Worms-eko ediktua indarrean jarri zen. Ez zen Kristoren haragi eta odolaren sakramentuaren kontrako sekten predikurik onartuko; anabaptistei erasoko zitzaien; autoritateek ezingo zuten ondasunik konfiskatu (GarcĂ­a-Villoslada, 1973).

Erabaki horiekin ados ez ziren agertu Brandeburgoko Jorge, Saxoniako Juan, Wertheim-ho kondea, Hesseko Felipe, Anhalt-eko printzea eta hirietako zenbait delegatu. Dietako dekretuarekin ados ez zeudela eta protesta bat egin zuten 1529ko apirilaren 19an, esanez dekretuaren artikuluak ezin zituztela kontzientziaz sinatu. Hala ere, Dietako dekretua sinatu egin zen eta protestanteek Apelazio bat idatzi zuten gai erlijiosoari buruzko artikuluen kontra; apelazio-idatziarekiko atxikimendua agertu zuten Saxoniako Juanek, Brandeburgoko Jorgek, Hesseko Felipek, Anhalt-eko printzeak, Luneburg-eko Ernestok, Frantzisko dukeak eta 14 hiritako delegatuek. Klemente VII.aren legatua apirilaren 13an heldu zen eta hurrengo udarako kontzilio orokor bat agindu zuen. Espirako Dieta hori 1529ko apirilaren 22an amaitu zen. Dietako dekretuak protestanteentzat ondorio kaltegarriak ekarriko zituela pentsatu zuen Hesse-ko landgrave Felipek eta itun bat egin zuen Saxoniako Juan-ekin eta Ulm, Nurenberg eta Estrasburgoko hiriekin, arrazoi erlijiosoengatik gerta zitezkeen erasoetatik elkar defendatzeko. Luterori ez zitzaion gustatu itun hori eta hala jakinarazi zion Juan Hautesleari (GarcĂ­a-Villoslada, 1973).

78

Protestanteen eta katolikoen artean banatu zen Alemania; protestanteak ere beren artean banatzeko zorian zebiltzan, Zwingli-ren eraginaren pean. Mugimendu protestantearen baitan teologiari buruzko eztabaidak izan ziren. Luterok ez zuen sakramentarioak konbertitzeko itxaropenik. 1529an aginte handia zuen Karlos V.ak: Francisco I.a eta Klemente VII.a menderatu zituen eta sultan turkoak Vienatik alde egin zuen. Karlos Enperadoreak Alemaniako arazoak konpondu nahi zituen, erreforma zaleen indarrak menderatuz. 1529ko ekainaren 23an Hesse-ko Felipe Larndgraveari idatzi zion Luterok eta esaten zion hartu zuela gonbita Marburgon Ecolampadius eta beste suitzarrekin eztabaidatzeko, baina itxaropen gutxi zuela ezer positibotara heltzeko.

Luterok zion ez zegoela ziur Marburgoko Elkarrizketa ongarria ala kaltegarria izango zen; itxaropen gutxi zuela, baina prest zegoela eztabaidarako. Esaten zuen bere eta bere kideen ahaleginak alferrikakoak izango zirela, besteek amore ematen ez bazuten; bakea lortu ordez, odol isurketarekin amai zitekeela jendearen izaeran zegoelako horretarako joera. Enperadoreari aurre egiteko elkartu eta prestatzen ez baziren, ebanjelikoek ezingo zuten erlijio independentziarik gorde. Turkoen kontra borroka egiteko Enperadorea sostengatu behar bazen, aurrez Enperadoreak Erreforma onartu beharko zuen.

Suitzako kantoi katolikoak Austriako katolikoekin elkartu ziren1529an. Hesseko Felipek Zwinglio eta Luteroren jarraitzaileak elkartu nahi zituen eta horretarako bildu zituen Hesse-ko Marburgon. Marburgoko Elkarrizketa 1529ko urriaren 1etik 4ra bitartean ospatu zen eta honako hauek hartu zuten parte: Zwinglio, Ekolanpadio, Lutero, Osiander, Melanchthon, Jonas, Cruciger, Rörer, Brenz, Bucer eta beste batzuk.

Marburgoko Elkarrizketan protestanteen arteko harmonia erlijiosoa lortu eta Teologia protestantea bateratu nahi izan zen. Batez ere, Luteroren eta Zwinglioren teoriak bateratu nahi zituzten. Hesseko landgraveak Habsburgotarren kontrako bloke politiko ebanjeliko bat sortu nahi zuen, Danimarkatik Veneziaraino hedatuko zena. Elkarrizketa horretan Eukaristiari buruzko adostasunik ez zuten lortu Luterok eta Zwingliok.

Luterorentzat Kristoren gorputza eta odola errealki zeuden sakramentuan; hitzez-hitz ulertu behar ziren “hau nire gorputz da, hau nire odola da”. Zwingliorentzat ogia eta ardoa Kristoren sinboloak bakarrik ziren. Hesse-ko landgraveak ez zuen lortu Marburgon protestanteak elkartzea. 1529ko urriaren 4an Luterok gutun bat idatzi zion Katalina emazteari. Esaten zion Marburgoko konferentzia amaitzear zegoela eta ados etorri zirela ia puntu guztietan. Desadostasun puntua honetan zegoen: Luteroren etsaiek defendatzen zuten ogia eta ardoa bakarrik zeudela presente sakramentuan, elementu horietan Kristo espiritualki presente zegoela onartzen bazuten ere. Luterok zioen Landgravea ahaleginak egiten ari zela adostasuna lortzeko.

Enperadorea Aita Santuak koroatu zuen Bolonian. Alemania hegoaldeko sakramentarioak prest zeuden beren erlijioa armaz defendatzeko, baina Luterok pentsatzen zuen Enperadorearen autoritateari obeditu egin behar zitzaiola. Jarrera horri eutsi zion Luterok 1529ko amaierara arte; orduan aldatu zuen jarrera eta Hautesleari idatzi zion armak erabiltzearena birpentsatu behar zela (García-Villoslada, 1973; Roper, 2010). Alemania iparraldean protestanteak ugaldu egin ziren 1527tik 1529ra bitartean, baina eraso egiten zitzaien Bavieran, Austrian, Herbehereetan. Saxonian ezarritako bisitaldien sistema hedatu egin zen beste lurralde batzuetara ere. Printze protestante batzuek eta hiri batzuek itun sekretu bat izenpetu zuten Suabiako Ligaren eta erregeordetza kontseiluaren erasoetatik elkar defendatzeko (García-Villoslada, 1973).

79

1530eko urtarrilaren 21ean Augsburgoko Dietarako deia egin zuen Enperadoreak Boloniatik. Dieta horrek Alemaniako katolikoen eta protestanteen arteko eztabaidak baretu behar zituen eta inperioa babestu nahi zuen turkoen kontra. Juan Saxoniakoak ikusi zuen zaila zela Enperadorearekin bakeak egitea erlijio gaietan; beraz, pentsatu zuen beste printze eta hiri protestanteekin elkartu behar zuela. Saxoniako Hautesleak, Dietarako deia jaso zuenean, Torgaun bildu zituen Luterotarrak, Saxoniak izan behar zuen estrategia erabakitzeko eta Wittenberg-eko teologoei agindu zien fedekonfesio bat idazteko, Augsburgon erabili ahal izateko. Melanchthon-i eman zitzaion konfesioa prestatzeko lana eta hark idatzi zituen Augsburgoko Konfesioaren apologiako artikuluak. Luteroren gogokoak ziren artikulu horiek (Roper, 2010).

Saxoniaren ordezkaritza Espalatino, Melanchthon, Jonas eta Agricolak osatu zuten. Lutero ezin izan zen dieta horretan egon, Worms-eko ediktuaren debekua (proskripzioa) zela eta: erbesteratze aginduaren pean eta salbokonduktorik gabe zegoen.

Lutero Feste Koburgoko gazteluan geratu zen eta bost hilabete eman zituen bertan, Bibliako Itun Zaharreko salmoak, profetak eta Esoporen alegiak alemanera itzultzen.

Osasun arazoak izan zituen: hanka batean abszeso edo apostema bat; belarrietako soinuak; irakurri ezina. Koburgoko bakardadeak urduritasuna eragin zion Luterori.

Belarrietako burrunbak izan zituen eta deabruaren eraginari egotzi zizkion; deabrua hegan ikusi zuela ere esaten zuen; leihotik begira zegoela, suzko suge bat biraka ikusi omen zuen eta suge hura, zalantzarik gabe, deabrua bera omen zen. Bisita ugari izan zituen han zegoen artean: Link, Pistorius, Stromer, Roemer, Reinicke, MĂźller, Jakob Lutero, Bucer. Katalinaren gutunak ere jasotzen zituen, Wittenberg-etik bidaliak. Ez zituen nahi beste gutun jaso Augsburgora joan zirengandik; Melanchthon buru belarri lanean murgildua zegoen, Enperadoreari aurkeztu beharreko sinesmen konfesioa prestatzen. Dieta aurrera zihoan heinean, Luterori berriro idazten hasi beharrean gertatu ziren, hainbat kontsulta egiteko, baina ordurako Lutero zapuztua zegoen eta Melanchthon-ek kontzesio gehiegi egin zituela esaten zuen (GarcĂ­a-Villoslada, 1973; Roper, 2010).

Aitaren heriotzaren berri Koburgon jaso zuen Luterok, Reinicke-ren bidez.

1530eko otsailean 15ean bere anaia James-ek idatzi zion Martini aita oso gaixo zegoela esanez. Martin ez zen aita ikustera joan, arriskutsua zelako beretzat bidaia hori egitea, edozein jaun edo nekazarik eraso baiziezaiokeen. 1530eko otsailaren 16an gutun bat idatzi zion Luterok bere aitari. Esaten zion anaiaren bidez jakin zuela oso gaixorik zegoela. Haren adin aurreratuak kezka handia sortzen ziola, osasun gogorrekoa zen arren. Hark beregatik mespretxu, gorroto, etsaitasun eta arrisku asko bizi izan zituela.

Asko poztuko zatekeela amarekin batera bere etxera etorriko balira; ongi zainduko zituzkeela. Haien ondoan egon nahiko zukeela. Jainkoari eskatzen ziola bere Espirituaren bidez hura zain zezala. 1530eko maiatzaren 29an hil zen Luteroren aita.

Koburgon zegoela, ekainaren 5ean, jakin zuen Luterok bere aita hil zela. Salterioa hartu eta bere gelan bakarka negar egin zuen. Melanchthon-i idatzi zion Luterok heriotza horrek eragin zion sufrikarioaz hitz egiteko. Melanchthon-ek errita egiten zion Luterori osasuna zaintzen ez zuelako eta Lutero kezkaturik zegoen Melanchthon-en insomnioagatik.

Luterok zehaztasun guztiak ematen zituen bere gaixotasunaren gorabeherez eta bere gaixotasunen interpretazio espirituala ematen zuen; esaten zuen bere buruko minek deabruak eraginak izan behar zutela, Testamentu Zaharra itzultzea eragozten ziotelako

80

eta, beraz, Jainkoaren lana egitea eragozten ziotelako. Jainkoaren eta Deabruaren arteko borrokaren gudu-zelai bihurtu zen Luteroren gorputza. Tentaldi espiritualen ordez, eraso fisikoak jasaten zituen orain. Luteroren ama urtebete geroago hil zen eta Martin ez zen amaren hiletetara ere joan. 1531ko maiatzaren 20an idatzi zion Luterok bere amari; esaten zion anaiaren bidez jakin zuela gaixorik zegoela; oso atsekabetua zegoela, baina ezin izango zuela harengana joan. Gutun luze bat idatzi zion, gaixotasunari zentzu espiritual bat eman nahiz (Roper, 2010).

Guttun bidezko harremana, 1529tik 1530era 1529ko otsailaren 15ean Nicolas Hausmann-i gutuna idatzi zion Luterok, esanez pozten zela elizen bisitatzea ongi amaitu zelako. Bertigoak sentitu zituela eta Jainkoari eskatzeko bera indartu zezan. George Herzog-i ez ziola erantzungo.

1529ko martxoaren 3ko gutunean Hausmann-i esaten zion katixima ez zegoela oraindik prest, baina laster egongo zela. Turkoen kontrako sermoia ere bai. Esaten zion beti gaixo zegoela; deabruak izugarrizko erasoak egiten zizkiola, bakarrik zegoenean.

1529ko maiatzaren 12ko gutunean Luterok John Hautesleari esaten zion Pommer prest zegoela Hanburgotik itzultzeko, baina hango jendeak ez ziola uzten alde egiten. John Printzeari idatzi nahian zebiltzala hanburgotarrak, Pommer han utz zezan betirako. Pommer-ek eskaera bat egiten zion Printzeari: idatziz eska zezala Pommer-ek Wittenberg-en egon behar zuela, ez bere borondatez, baizik Printzeak hala eskatuta, Wittenberg-en Saxoniako ikasle asko zeudelako haren zain.

1529ko abuztuaren 17an gutun bat idatzi zion Luterok Saxoniako John Hautesleari, eskerrak emanez bidalitako jantziengatik. Esaten zion ez zuela azalkerian erori nahi, ez eta aberatsak bezala jantzita ibili ere, predikari bati hori ez zegokiolako eta mundu honetan ez zuelako jaso nahi, bestean jaso behar zuen saria. Esaten zuen ez zuela zama izan nahi Hauteslearentzat, premia asko zituelako hark estaltzeko.

1530eko otsailaren 25ean gutun bat idatzi zion Luterok Nicolas Hausmann-i.

Esaten zion haren elizak behar zituen gauzen zerrenda egiteko, beti aurrean eduki zezan, bere oroimena zamatu gabe. Horrela, denbora eta aukera zuenean desira horiek bete ahal izango zituela. Danielen liburua argitaratzen lanpetua zegoela. Jeremias eta beste profetei ere heldu ziela. Frankfurt-eko ferian Testamentu Berria salgai jarriko zutela, Aita Santu zaleen alarmarako. Apokalipsiari hitzaurre luze bat egin ziotela.

1530eko martxoaren 14an gutun bat idatzi zion Luterok Justo Jonasi. Esaten zion Hautesleak idatzi ziela Bugenhagen, Felipe, Jonas eta Luterori Dieta inperialerako materiala presta zezaten iganderako. Esaten zion Karlos Enperadoreak adostasun batera heldu nahi zuela. Egun horretan eta hurrengoan Bugenhagen, Felipe eta Lutero bilduko zirela lana gogor egiteko. Justo Jonas elizak bisitatzen zela.

1530eko apirilaren 18an gutun bat idatzi zion Luterok Nicolas Hausmann-i.

Esaten zion oraindik Coburg-en zeudela; printzeak agindu zuela berak Coburg-en gelditu behar zuela eta besteek Dietara joan behar zutela.

1530eko apirilaren 22an gutuna idatzi zion Luterok Melanchthon-i Koburgotik.

Esaten zion ikusten zuela oso larritua zegoela fraile kaputxadunak ikusita, baina beren eginkizuna zela haien erasoen aurrean fermu mantentzea. Atsedena emango zion lo egiteko eta deabruaren gezietatik arima libre edukitzeko. Denbora pasa zegoela, oraindik bere paperen kaxa ez zitzaiola heldu eta.

1530eko maiatzaren 8an Wenzel Link-i gutuna idatzi zion Luterok. Esaten zion bizitza patxadatsua eta luxuzkoa zeramala Coburg-en eta profeten liburua itzultzen ari zela. Jeremiasen liburua amaitu zuela. Haur alemanentzat Esoporen alegiak itzultzeko asmoa ere bazuela. Wittenberg-en ezer berririk ez zegoela, hau izan ezik: Pommer-ek

81

idatzitakoaren arabera, Lubeck eta Luneberg-eko jendea ebanjelioa besarkatzen ari zela.

1530eko maiatzaren 12an Feste Coburn-etik Augsburgora idatzi zion Luterok Melanchthon-i; esaten zion Ezekiel liburuaren bi atal itzuli zituela, profetak itzultzen hasi zela eta Esoporen alegiak ere bai. Burrunba indartsu bat, trumoia batena bezalakoa, entzuten zuela buruan eta bat-batean gelditu ezean zorabiatu egingo zela; bi egunez ezer egin ezinik egon zela. Buruko burrunba desagertzen ari zela sendagaiei esker.

1530eko maiatzaren 15ean Saxoniako John Hautesleari gutuna idatzi zion Luterok. Esaten zion irakurri zuela Melanchthon-ek idatzitako Apologia eta liluratua gelditu zela. Ez zuela pentsatzen hobetu zitekeenik edo aldatu behar zenik. Esaten zion Enperadoreak Ebanjelioa predikatzea debekatuz gero, hari obeditu egin behar zitzaiola, hura zelako haien jauna. 1530eko maiatzaren 15ean Melanchthon-i ere idatzi zion Luterok esanez Justo Jonas-i kontu handiz emateko haren semearen heriotzaren berri.

1530eko maiatzaren 20an Feste Koburgotik idatzi zion Luterok Saxoniako Hautesle Juani, hark Augsburgotik idatzitako gutunari erantzunez, berandu bazen ere.

Luterok esaten zion jaunak bezala bizi zirela Coburg-en. Esaten zion bere lurraldean inon ez bezala predikatzen zela eta Ebanjelioa ezagutzen zela. Jende gaztea ondo eskolatua zegoela Eskrituretan eta Katiximan. Iraganean inoiz egin zen baino gehiago hitz egiten zela Jainkoaz eta Kristoz.

1530eko ekainaren 2an Melanchthon-i idatzitako gutunean Luterok esaten zuen aurreko egunean Mansfeld-go Hans Reinecke eta George Pomer berarekin egon zirela eta egun horretan Argula von Staufen etorri zela. Eskatzen zion errezatzeko, bera ikustera jenderik joan ez zedin.

1530eko ekainaren 5ean gutuna idatzi zion Luterok Melanchthon-i, hark idatzi ez ziolako kexua agertuz, haren gutunak jasotzeko irrikaz baitzegoen. Esaten zion, Staufen-en arabera, Bavierako Hautesleak izugarrizko ongi etorria egin ziola Enperadoreari Munich-en. Reineckek idatzi ziola bere aita maitea, Hans Luther, larunbat goizean hil zela eta heriotza horrek tristura sakona eragin ziola. Orain luterotar zaharrena zela familian.

1530eko ekainaren 11n Luterok Melanchthon-i gutuna idatzi zion Koburgotik eta kexatzen zen Melanchthon-ek eta lagunek gutxiegi idazten ziotelako eta isiltasunaz torturatu nahi zutelako. Wittenberg-eko jendeak hiru aldiz gehiago idazten ziola.

Emazteak esan ziola Elba lehorturik zegoela, euririk egiten ez zuelako.

1530eko ekainaren 5ean Feste Koburgotik idatzi zion Luterok Katalina emazteari Wittenberg-era eta eskatzen zion esateko Christian Dรถring-i inoiz ez zuela eduki betaurreko okerragorik orain zituenak baino; lerrorik ere ezin zuela ikusi.

Melanchthon-ek ekainaren 13an idatzi zion Luterori eskatuz Hesse-ko Feliperi idazteko, Luterotarrak utzi eta Zwingli-ren alderdira atxiki nahi zuelako.

Maiatzean heldu zen Saxoniako Hauteslea Augsburgora. Ondoren, berehala iritsi zen Hesseko Felipe. Felipe oraindik zalantzan zegoen Luteroren alde egin edo Zwinglioren alde egin. Luterok bere jarraitzaileei esaten zien sakramentarioen eta

82

zwingliotarren kontra gogor eusteko. Baina, Augsburgoko giroa zwingliotarren aldekoa zen.

Lutero Koburgon gelditu zenez, negoziazio taldearen buru gisara Melanchthon joan zen Augsburgora. 1530eko maiatzaren 2an heldu zen hara. Melanchthon diplomatikoa zen eta errazagoa zen harekin eztabaidatzea, Luterorekin baino. Luteroren printzipioak defendatzen zituen arren, Erromako elizari begirune gehiago zion Melanchthon-ek. Karlos V.ak batasuna lortu nahi zuen, garrantzitsuak ez ziren gaietan amore emanez. Teologo katoliko eta protestante ugari bildu ziren. Lutero eta Melanchthon ados zeuden katolikoekin, sakramentarioak heretikoak zirela eta anabaptistek heriotza zigorra merezi zutela esatean; sakramentarioekin ez zen negoziatu behar dietan (GarcĂ­a-Villoslada, 1973; Roper, 2010).

1530ko ekainaren 15ean, Corpus Christi egunez, heldu zen Karlos V.a Augsburgora. Enperadoreak prozesioan parte hartu zuen, baina printze ebanjelikoek ez.

Enperadorea Hesse-ko Feliperekin, Saxoniako Juanekin, Brandeburgo-Ansbach-eko Jorgerekin eta Luneburgo-ko Franziskorekin elkartu zen eta agindu zien predikari protestante eta katolikoek ez zutela sermoirik egin behar bera Augsburgon zegoen bitartean (GarcĂ­a-Villoslada, 1973; Roper, 2010).

1530eko ekainaren 20an hasi zen Augsburgoko Dieta. Saxoniako Hautesleak nahi zuen Augsburgoko Konfesioa dietaren aurrean irakur zedila. Azkenean, ekainaren 25ean irakurri zen Augsburgoko Konfesioa, latinez eta alemanez, Enperadorearen eta printzeen aurrean, gotzainaren palazioko kapera pribatuan. Jonasek esan zuen ulertuko balu bezala entzun zuela Enperadoreak irakurketa, nahiz eta tutik ulertu ez. Honako hauek sinatu zituzten Konfesioaren bi bertsioak (alemanekoa eta latinekoa): Saxoniako Juan-ek, Hesseko Felipek, Brandenburgo-ko George-k, Luneburgo-ko Ernest-ek, Luneburgo-ko Francis-ek, Anhalt-eko Wolfgang-ek eta Nurenberg eta Reutlingen hirietako ordezkariek (Roper, 2010). Sakramentarioek ez zuten sinatu.

Melanchthon-i ezinbestekoa iruditzen zitzaion negoziatzea; Luterorengandik aldendua zegoen. Nurenbergtarrek eta Hesse-ko Felipek zorrozki kritikatu zuten Melanchthon, bere ahultasunagatik. Enperadoreari aurkeztu eta gero irakurri zuen Luterok Konfesioa; esan zuen berak idatzi izan balu, ez zukeela neurri horretan amore emango. Melanchthon-ek prestaturiko Augsburgoko Konfesioa Luterok onartu zuen, baina ondoren Melanchthon-ek zerbait aldatu zuen, katolikoek errazago onar zezaten.

Melanchthon-ek katolikoei adierazi zien Luteroren dotrina ez zela haiek uste zuten bezain heretikoa; oinarrizko dogmetan alderik ez zegoela katolikoen eta protestanteen artean. Alderik handienak puntu hauetan zeuzkaten, Melanchthon-en iritziz: laikoek bi espezietan hartzen zuten komunioa; apaizak eta fraideak ezkon zitezkeen; meza pribatua debekatu egin behar zen. Melanchthon-en iritziz, hiru puntu horietan adostasuna lortuz gero, beste guztia konpon zitekeen.

Augsburgoko Konfesioak bi zati zituen: dogmari zegozkion artikuluak eta elizaren abusuei buruzko artikuluak. Melanchthon saiatu zen eliza luterotarraren eta erromatarraren arteko alde dogmatikoak leuntzen, luterotarrak zwingliarren, anabaptisten eta beste heretikoen etsaiak zirela esanez. Melanchthon-ek Luterori galdetu zion zertan amore eman zezaketen eta Luterok esan zion lehendik ere behar beste amore emana zutela. 1530eko ekainaren 27an idatzitako gutunean Melanchthon kritikatu zuen Luterok hain estutua eta larritua zegoelako; Luterori ez zitzaion gustatzen Melanchthon

83

kezkatua egotea; Jainkoaren promesak sinetsi behar zituela eta haren sostengua bilatu behar zuela esaten zion; Melanchthon-en filosofia zela, ez haren teologia, atsekabetzen zuena; bere burua menderatzeko esaten zion Melanchthon-i, etsairik gogorrena bere burua zuelako. Luterok esaten zion entzuten bazuen gauzak gaizki zeudela, berak ere Augsburgora joan beharko zuela (Roper, 2010).

Karlos Enperadoreak Dietan zeuden hogei teologo katolikoren komisio baten esku utzi zuen Melanchthon-ek prestatutako Augsburgoko Konfesioa gezurtatzea.

Konfesioa aztertu zuten eta protestanteen artikuluak gezurtatu zituzten. Uztailaren 30ean aurkeztu zioten Enperadoreari Augsburgoko Konfesioari erantzunak izeneko idatzia. Melanchthon saiatu zen protestanteekin bakeak egiten, baina atzean, Koburgoko bakardadean, Lutero egoskor mantentzen zen. Aste batzuetan berarekin ezer ez zutela jakin nahi izan eta orain bere beharra zutela ikusita, ez zien berehalakoan erantzuten Melanchthon-en gutunei. Karlos V.ak hamalau kideko komisio parekide bat (zazpi katoliko eta zazpi protestante) eratu zuen, Augsburgoko Konfesioaren artikuluak eztabaidatzeko. Aurrerapenik ez zen egin eztabaida horretan eta abuztuaren 23an erabaki zuten Melanchthon-ek eta Eck-ek bakarrik eztabaidatuko zutela. Horiek ere ez ziren ados jarri eta abuztuaren 30ean negoziaketak amaitu ziren (Roper, 2010).

Luterok Nurenberg-eko abatari eskaini zion salmo bat eta Koburgoko gazteluko zaintzaileari beste salmo bat. 1530eko irailaren 15ean gutun bat idatzi zion Katalina emazteari; esaten zion denbora gutxi zuela idazteko, baina espero zuela laster etxean izango zela. Augsburgotik esaten ziotenez, gaiak eztabaidatu zituztela eta Enperadorearen erabakiaren zain zeudela. Eztabaidaren jarraipena etorkizuneko kontzilio baterako utziko zutela. 1530eko irailaren 13an John Frederiko printzeak bisita egin zion Luterori Koburgoko gazteluan. Martin Bucer-ek 1530eko irailaren amaieran bisitatu zuen Lutero, Augsburgoko dietatik itzultzean eta sakramentarioekin negoziatzen hastekotan geratu ziren; baina, Luterok zuhurtziaz jokatu zuen Bucer-ekin; Bucer etengabeko bidaietan murgildua zebilen, Alemaniako hiriak eta Suitzako kantoiak elkartu nahirik. Bucer-ek Lutero konbentzitzeko moduko formula aurkitu zuenean, suitzarrek ez zioten formula onartu.

Hesse-ko Felipek, Dieta amaitu baino lehen aldegin zuen Augsburgotik; Zurich eta Constancerekin aliantza egin zuen, Luteroren aholkuei jaramonik egin gabe. 1530ko irailaren 23an irten ziren Augsburgotik Saxoniako Juan, Melanchthon, Espalatino, Anhalt-eko Wolfgang eta beste teologo batzuk eta urriaren 1ean Luterorekin elkartu ziren Koburgon. Koburgon amaitu zuen Luterok Testamentu Zaharraren itzulpena.

Urriaren 13an heldu ziren Wittenberg-era. (Smith, 1911; GarcĂ­a Villoslada, 1973; Roper, 2010).

Aita Santuaren nuntzioak, Laurentius Campegius-ek, Estatuei aholkatu zien ez banatzeko eliza santu katolikotik. Enperadoreak lehenik turkiarren kontrako laguntza ziurtatu nahi zuen, baina protestanteek elizaren arazoari ematen zioten lehentasuna.

Melanchthon asaldatua eta lur jota zebilen denboraldi horretan, Aita Santuaren legatuarekin adostasun batera heldu nahiz; adostasunik lortu ezean, gerra etorriko zela pentsatzen zuen; baina, elkarrizketek huts egin zuten. Augsburgoko Konfesioa mugimendu protestantearen une garrantzitsua izan zen, ondorengo urteetan ere jarraitu egin baitzuten gerra ekiditeko eta protestantismoa defendatzeko ahaleginek; ahalegin horien ondorioz, Alemaniako lurraldean, indartu egin zen Erreforma eta printze

84

indartsuak pasatu ziren protestanteen aldera (Smith, 1911; Roper, 2010; GarcĂ­aVilloslada, 1973).

1530eko azaroaren 19an Augsburgoko dietak ondorioen dekretu bat (Errezesoa) atera zuen, hartu ziren erabaki guztiekin. Honako hauek ziren ondorioak: Luteroren dotrina ez zetorrela bat Eskriturekin; Enperadoreak lehengo komunioan jarraitzea erabaki zuela eta protestanteek beren hutsegiteei uko egin behar zietela hurrengo apirilaren 15a baino lehen; bien bitartean ezin zela beste berrikuntzarik egin, ezin zela katolikoen fede-gaietan eta kultuan aldaketarik egin eta anabaptistak desagerrarazten lagundu behar zitzaiola Enperadoreari; Enperadoreak Aita Santuari eskatuko ziola urtebete barrurako kontzilio orokor bat deitzeko, bitartean gotzainak lehengo beren barrutietara erretiratuko zirela eta eraldaketa berririk ez zela egingo. Karlos V.ak Worms-eko ediktuaren aplikazio zehatza eta elizako ondasunen eta Aita Santuaren agintearen berreskurapena agindu zituen. Luterotarrek esan zuten Melanchthon-ek prestatutako Konfesioa inoiz ez zela gezurtatua izan eta haren defentsa aldarrikatu zuten, baina apologia hori baztertu egin zen. Lutero haserre zegoen Errezesoak zioenarekin, Worms-eko ediktuaren bir-baieztapena zela iruditzen baitzitzaion.

Augsburgoko Konfesioari eutsi behar zitzaiola pentsatzen zuen (Smith, 1911).

Konfesio protestantearen errefutazioari eta Augsburgoko errezesoari laster erantzun zien Luterok. Esaten zuen beti bakearen aldekoak izan zirela eta ordura arte bakean egon zirela, baina Aita Santuaren aldekoek ez zutela inoiz bakerik nahi izan; eta ez zuela baztertuko Aita Santuaren jarraitzaileen kontra beren burua defendatzea; matxinadarik ez dagoela norbere burua defendatzen denean; Aita Santuak eta Enperadoreak elkar hartzen bazuten, luterotarren kontra joateko aginduz, haiek agindutakoa betetzea eragotzi egiten zuela Jainkoak; Luterok justifikatu egiten zuen Enperadorearen kontra altxatzea. Puntu honetan aldaketa nabarmena izan zuen Luterok.

Esaten zuen, Enperadorea Aita Santuaren interesak defendatzeko armatzen bazen, inork ez ziola obeditu behar, obedientzia hori Jainkoak debekatzen zuelako; Aita Santuak bultzatu zuela Enperadorea Kristoren ebanjelioaren kontra joatera; benetako sediziogileak Aita Santuaren aldekoak zirela; bere burua defendatu nahi zuenak haien kontra borrokatu behar zuela; bera alemanen profeta zela: ez zuela bere interesa bilatzen, alemanen ongia eta salbamena baizik; legegizonek demostratzen bazuten hiritarrek Enperadoreari aurre egin ziezaioketela, beren esku zegoela hori egitea.

Luterok azken urteetan defendatzen zuen gerra erlijiosoa zilegia zela, baina ez zion uko egin hasierako jarrerari: ebanjelioa ez dela armaz defendatu behar, baizik hitzaren bidez.

Enperadorearen kontra borrokatzeko bidea irekitzen zuen Luterok eta jarrera berri hori kontraesanean zegoen aurretik predikatzen zuenarekin (GarcĂ­a-Villoslada, 1973).

Gutun bidezko harremana, 1530 urtean 1530eko ekainaren 19an idatzitako gutunean Luterok eskerrak ematen zizkion Hieronimus Weller-i bere semea zaintzeagatik. Luterok zioenez, Weller-ek idatzi zion bigarren gutunean Hans-i (Luteroren semeari) buruz hitz egiten zuen, haren pedagogo moduan. Luterok esaten zion Jainkoak emango al ziola egunen batean Hansi egindakoa saritzeko aukera.

1530eko ekainaren 19an gutun bat idatzi zion Luterok Hans semeari. Esaten zion oso pozik zegoela hain langilea zela eta errezatzen zuela ikusita. Ipuin bat kontatu zion gero, errezatu eta ikastea gustatzen zitzaien haurrentzako zen jardin baten berri

85

emanez. Jardin horretara joan zitekeela jatera eta jolastera, errezatzea gustatzen bazitzaion eta ona bazen.

1530eko ekainaren 29an Melanchthon-i gutun bat idatzi zion Luterok eta esaten zion irakurri zuela haren isiltasunaren azalpen ederra eta aldi berean bidali ziola bera isilik egon izanaren azalpena. Egun horretan haren gutuna heldu zitzaiola, merezi gabeko gaitzespenez betea, isiltasun horrek Melanchthon-en lanak eta malkoak ugaldu izan balitu bezala. Melanchthon-en gutunak gau horretan iritsi izan ez balira, mezulari bat bidaliko ziola bizirik ala hilda zegoen jakiteko. Haren Apologia jaso zuela eta galdetzen ziola zenbateraino amor eman zitekeen Aita Santu zaleen aurrean. Bere ustez gehiegi amor eman zuela. Gau eta egun gogoeta egiten zuela horretaz guztiaz, gaiari alde guztietatik begiratuz, eta zenbat eta gehiago begiratu, orduan eta ziurrago zegoela irakaspen horren oinarriaz. Hitz bat ere ez zela erretiratu behar.

1530eko uztailaren 6ko gutunean Luterok Hausmann-i esaten zion Konfesioa honako hauek sinatu zutela: Saxoniako Hautesleak, Brandeburgoko Margraveak, John Frederiko Gazteak, Anhalt-eko printzeak, Nurenberg eta Reutling-eko hiriek‌ Mainzeko artzapezpikua oso goraipatua zela bere bake-zaletasunagatik eta Enperadorea agertzen zela dietako pertsonarik moderatuena bezala.

1530eko uztailaren 9an gutun bat idatzi zion Luterok Justo Jonas-i, esanez haren gutunak oso atsegingarriak izan zirela. Dietaren amaiera asebetetzailea espero zuela, nahiz eta irekiak gelditu apaizen ezkontzaren eta bi formatako sakramentuaren gaiak.

1530ko uztailaren 13an gutun bat idatzi zion Luterok Justo Jonasi. Esaten zion herabeak ez zutela izan behar, horrek besteak harrotzen zituelako. Besteek uste zutela berauek amor emango zutela, besteak Enperadorearekin bat baldin bazetozen. Baina, garbi zegoela Enperadorea alde batetik bestera zalantzan zebilela. Luterok esaten zion beraiek fermu mantendu ezkero, besteek beren iritzia aldatuko zutela. Eskatu behar zitzaiela itzultzeko beren irakaspen okerrez galbidera eraman zituzten arimak, induljentzien bidez bereganatu zituzten ondasunak eta hain lotsagabeki erail zituzten pertsonak (Kaiser Leonhard eta beste).

1530eko abuztuaren 14an gutun bat idatzi zion Luterok bere emazte Katalinari.

Esaten zuen Pommer eta besteei laster idatziko ziela. Augsburgotik berririk ez zutela.

Errefutazioari emandako erantzuna laster argitaratuko zutela, baina Errefutazioaren kopiarik ez zietela ematen, erantzunik ez prestatzearren. Abuztuaren 10az geroztik ez zuela buruan burrunbarik sentitu. Burrunba horrek idaztea eragozten ziola.

1530eko irailaren 14an idatzitako gutunean Luterok Melanchthon-i esaten zion bezperan Printze Hauteslea eta Graf Albrect izan zirela bera bisitatzen, etxerako bidean zihoazela. Pozik zegoela printzeak zurrunbilo horretatik ihes egin zuelako eta espero zuela Melanchthon ere laster aske izango zela. Nahikoa lan egin zuela. Harengatik errezatzen zuela eta espero zuela Melanchthon adoretsu egongo zela eta ez zuela bere burua premiarik gabe atsekabetuko, dena Jainkoaren eskutan zegoelako.

1530eko irailaren 20an gutun bat idatzi zion Luterok Melanchthon-i. Esaten zion harengatik kexu asko jaso zituela eta ez ziola hori esaten mina ematearren.

Luterok zion erabaki zuela Melanchthon-i sinestea eta pentsatzea hark ez ziola kausari

86

zegokion ezer gordeko. Konbentzitua zegoela Melanchthon-ek ez zuela amor emango Ebanjelioari zegokionean. Luterok printzearen aurrean esan zuen berak ez zuela ezer idatzirik jaso gai horretaz.

1530eko irailaren 23an gutun bat idatzi zion Luterok Nicolas Hausmann-i eta kontatzen zion Augsburgon zer gertatu zen Printzeak alde egin zuenetik. Arbitro batzuk aukeratu zituztela dotrinaren batasunaz eta bakeaz erabakiak hartzeko. Horien artean zegoela Felipe. Adostasunik ez zutela lortu eta Enperadorearen esku zegoela erabakia.

Karlos Enperadoreak bakea eta batasuna ezarri nahi zituela, baina inguruan deabru mozorrotu asko zegoela.

1530eko urriaren 31n Nicolas Amsdorf-i idatzitako gutunean Luterok zion Amsdorf kexu zela idatzi ez ziolako. Luterok zion mendekua izan zela, bakarrik zegoenean Amsdorf-ek ez baitzion bidali kontsolamendu lerro bat ere. Luterok bere buruari galdetzen ziola Amsdorf Magdeburgoko artzapezpiku edo Alemaniako Primatu bihurtu ote zen, hain erraz ahantzi zuelako Lutero. Esaten zion atsegingarri gertatu zitzaiola bere azken argitalpena Amsdorfi gustatu zitzaiola ikustea. Esaten zion bere osasun kaxkarrari zor zitzaiola gehiago ez argitaratzea.

1530eko abenduaren 12an gutun bat idatzi zion Luterok John Hautesleari.

Esaten zion Bruck Doktoreak galdetu ziola ezkutuan Erromako Erregearen aukeraketari buruz. Luterok zion Printzeak bozkatu egin behar zuela, hori egiten ez bazuen aitzakia zutelako hari elektoradoa kentzeko eta beste norbaiti emateko eta Alemania zatitu egingo zela. Bozkatzen bazuen, elektoradoa sendotua geratuko zela.

3.4.

Esmalkaldako Liga. Nurenberg-eko bakea. Agricola.

Kontzilioa. Felipe Landgravearen bigamia

Alde batetik, Karlos Enperadoreak heresia desagerraraziko zuela agindu zion Aita Santuari. Bestetik, Juan Saxoniakoak Augsburgoko Konfesioa izenpetu zutenak Esmalkadan biltzeko deia egin zuen 1530ko abenduaren 22an eta printze luterotarrek defentsarako aliantza bat eratu zuten 1531ko otsailean: Esmalkadako Liga.

Esmalkadako Ligan elkartu zirenak honako hauek ziren: Saxoniako Juan eta Juan Frederiko, Braunschweig-Grubenhagen-go Felipe, Braunsweig-Luneburgo-ko dukeak, Hesseko Felipe landgravea, Anhalt-eko Wolfgang printzea, Mansfeld-go kondeak, Germania Garaiko eta Germania Behereko hiri batzuk. Ligako kideetako bati erasotzean, denek elkar babestuko zutela erabaki zuten. Liga hori 1537ra arte luzatu zen hasieran eta gero beste hamar bat urte ere luzatu zen, Karlos V.ak 1547an menderatu zuen arte. Esmalkadako Ligak inperio barneko inperio moduan jokatu zuen ikuspegi militarretik. 1535ean indar handia zuen Europan Esmalkaldako Ligak. Enperadoreak estatu baten moduan tratatzen zuen. Frantziako eta Ingalaterrako erregeek Alemaniako printzeengana jotzen zuten, Augsburgotarrei aurre egiteko. Horrela, Frantziako erregeak enbaxadorea bidali zuen Saxonia Ernestotarrera eta Melanchthon gonbidatu zuen beren hiriburua bisitatzera. Ingalaterra ere Esmalkaldako printzeen laguntza bila ibili zen eta antzeko gonbitea egin zion Melanchthon-i, London bisitatzeko (GarcĂ­a-Villoslada, 1973; Smith, 1911; Roper, 2010).

87

Enperadorea turkoen erasoagatik kezkatua zegoen, beraz Nurenberg-en elkartu eta Nurenberg-eko Bakea edo suetena sinatu zuten katolikoek eta protestanteek 1532ko uztailaren 23an. Ituna bederatzi printze eta hogeita lau hirik sinatu zuten. Katolikoen ordezkariak Mainzeko Hauteslea eta Palatinadoko Hauteslea izan ziren. Protestanteena: Saxoniako Hauteslea. Emaitza: Nurenberg-eko Bake Erlijiosoa izeneko ituna. Itun horren arabera, Saxoniako Hauteslearen eta haren kideen kontra hasitako prozesua bertan behera geldituko zen; batak bestearen fedea errespetatuko zuen eta inor ez zuten kondenatuko sineste erlijiosoengatik, kontzilioa ospatu bitartean; Worms-eko ediktuaren mehatxuak baztertuko ziren; alde bakoitzaren ondasunak zainduko ziren; Augsburgoko ediktua aldi baterako etengo zen, turkoen kontrako gerran esku-hartzearen truke; Printzeek Enperadoreari obeditu eta turkoen kontra laguntza emango zioten; Frantziako Frantzisko I.arengana ez ziren hurbilduko printze protestanteak Nurenberg-eko bakearen ondoren auzi nagusia kontzilioa deitzea zen; Klemente Aita Santuak ez zuen horretarako gogorik. Enperadorearen aldeko printzeek Esmalkadakoekin sueten bat sinatu zuten; Nurenbergeko bakea sinatu zenetik protestanteek posizio sendoa izan zuten; hala ere, barne-gatazkarik ez zitzaien falta izan: Lawrence Soranus klerigoa bere parrokiatik jaurtikitzea, Osiander apaizaren aitortza pribatu eta publikoari buruzko auzia, John Agricola-ren heresia antinomianoa (GarcĂ­aVilloslada, 1973). John Agricola Eisleben-en jaioa zen; Luteroren lagun hurbila, urte askotan haren jarraitzailea eta unibertsitateko irakaslea. Leipzig-eko eztabaidan Luteroren idazkari lana bete zuen. Agricolaren emazteak harremana bazuen Katalinarekin. 1528an Luterok entzun zuen Agricola dotrina faltsua predikatzen ari zela: fede bidezko justifikazioa irakasten zuen, moralitatea mesprezatuz; sinestuna grazia egoeran baldin bazegoen, ez zitzaion asko axola bat egin edo bestea egin; zuzen jokatu ala bekatua egin; esaten zuen kristauak kezkatu behar zituena ez zela legea bortxatzea, Jainkoaren Semea iraintzea baizik. Mansfeld-go kondeak Luterori esan zion Agricolak predikatzen zuenak MĂźntzer-ek predikatzen zuenaren antza zuela. Agricolak ez zituen behar moduan kontrolatu nobleen kontrako erasoak eta uste gabean Hesse-ko Felipe, Mansfeld-go Alberto eta WĂźrttember-eko Ulrich Dukea iraindu zituen.

Hautesleak predikatzea debekatu zion Agricolari. Luterok Agricola Wittenberg-en irakastera gonbidatu zuen; Lutero kanpora joan zenean, bere ordez irakasten utzi zuen, baina etortzean ikusi zuen bere dotrinatik urrundu egiten zela. Agricolak bere tesiekin liburu bat idatzi zuen, baina Luterok eragotzi egin zion liburua argitaratzea. Agricolaren tesi antinomisten kontrako tesiak idatzi zituen Luterok eta Unibertsitateko entzuleria zabal baten aurrean defendatu zituen. 1537an Esmalkaldako negoziaketetatik kanpora utzi zuten Agricola. 1538ko urtarrilaren 6an gutun bat idatzi zion Luterok Agricolari; esaten zion ikasgai teologikoak bertan behera utzi behar zituela; aurrerantzean unibertsitatearen baimena beharko zuela konferentzia horiek emateko. Luterok eragotzi egin zion Agricolari publikoki irakastea eta Agricola bere teoriez erretraktatu egin zen publikoki. 1538ko abenduaren 26an gutun bat idatzi zuen Agricolak Luteroren mendean jartzen zela adieraziz eta seme espiritualtzat har zezala hari eskatuz. Beraz, Agricolak atzera egin zuen, baina berriro ere lehengo ideietara itzuli zen, Luteroren idatzietan oinarrituta. 1539ko otsailaren 1ean tesi luterotar batzuk idatzi zituen Agricolak.

Saxoniako Hautesleak Konsistorium-eko kide izendatu zuen Agricola eta Wittenbergeko Unibertsitateak Filosofiako Fakultateko Dekano izendatu nahi izan zuen, baina horrek Lutero sutu zuen eta 1540ko apirilean Agricolaren kontrako beste liburuxka bat atera zuen. Luterok Agricola salatu egin zuen unibertsitateko kantzilerraren aurrean, sekta berri bat fundatu nahi izan zuela esanez. Wittenberg utzi eta Brandeburg-era

88

joateko aukera eman zioten Agricolari eta hark 1540ko ekainean onartu zuen eskaintza hori. 1540ko abuztuan Agricolak Wittenberg-etik alde egin zuen. Brandeburgoko Joakin II. Hautesleak gorteko predikari postua eman zion Berlinen (Smith, 1911; GarcĂ­a Villoslada, 1973; Roper, 2010).

Enperadoreak eta Aita Santuak ezin zuten Augsburgoko ediktua betearazi lurralde protestanteetan, printze protestanteak seguru sentitzen baitziren Esmalkadako Dietaren ostean; Enperadoreak haien beharra zuen turkoen kontra gerra egiteko.

Esmalkadako Dietako kideek erabaki zuten Enperadoreari ez ziotela lagunduko turkoen kontrako gerran, Dieta horretako kideen kontra hasitako prozesuak bertan behera uzten ez bazituen.

Esmalkaldako Ligaren eta Nurenberg-eko Bakearen ondoren, Eliza eraberritzeko proiektua utzi eta eliza antolatzeari ekin zion Luterok: Hauteslearen zuzendaritzaren pean egingo zen antolaketa hori, ez gotzainen arabera. Luterok Martin Lutero Doktorearen oharra Alemaniako Herri Maiteari idatzi zuen 1531n, esanez Enperadoreak armak hartzeko agintzen bazuen adiskide luterotarren kontra, ez zitzaiola obeditu behar. 1530ean Luterok esan zuen legeetan adituek esan behar zutela Enperadorearen kontra erresistentzia jarri behar zen ala ez, haren kontra borrokatzea zuzena zen ala ez. Ondorioz, Luterok Esmalkaldako Liga sostengatu zuen, baina ez zuen erresistentzia sostengatuko zuen teologiarik garatu (Roper, 2010).

Ratisbonako Dietaren (1532ko apirilaren 17tik uztailaren 27ra) helburua gatazka erlijiosoa konpontzea eta turkoen kontrako gerrarako prestatzea zen. Campeggio, Aita Santuaren legatua, protestanteen kontra indarra erabiltzearen aldekoa zen, baina Suleiman Magnifikoa gerrarako prestatua zegoen; Viena eskuratu eta Ratisbonara heldu nahi zuen. Dietako estatu katolikoek kontzilio bat eskatu zioten Aita Santuari; Aita Santuak deitzen ez bazuen, Enperadoreak berak deitzea nahi zuten; eta Kontzilioa posible ez bazen, biltzar nazional bat deitzea nahi zuten; kristauen batasuna lortzeko behar zena egin behar zuten Inperioko Estatuek. Gainera, Erromak ezarritako zergak kentzeko eskatzen zuten (GarcĂ­a-Villoslada, 1973).

Juan Frederiko I.a izendatu zuten Saxoniako Hautesle berri eta Lutero pozik zegoen aita baino kementsuagoa zelako eta Habsburgotarren etsaia zelako. Juan Frederiko Torgau-n jaio zen 1503an eta Weimar-en hil zen 1554an. Saxoniako Hauteslea eta Esmalkadako Ligaren burua zen. Espalatino izan zen haren hezitzailea eta haren eskutik bihurtu zen luterotar. Liburutegi zabal baten jabe zen. Luterorekin gutun bidezko harremana izaten hasi zen, Aita Santuak hura eskomikatzeko bulda sinatu zuenean. Luteroren defendatzaile sutsua izan zen eta haren idazlan osoen argitalpena bultzatu zuen. Espirako II. Dietan bere aita ordezkatu zuen (1529). Augsburgoko dietan bere aitarekin joan zen eta Augsburgoko Konfesioa sinatu zuen. 1532an Hautesle bihurtu zen eta Eliza Luterotarra sendotu zuen: hautes-kontsistorioa eta elizen bisitaldiak antolatu zituen. Hesseko Landgravearekin arazoak izan zituen, hark suitzarrak eta Estrasburgoko ebanjelikoak elkartu nahi zituelako. Aita Santuen kontra agertu zen, Kontzilio Orokorraren deialdia zela eta; uste zuen kontzilioak Aita Santuaren agintea indartu besterik ez zuela egingo. Juan Frederikok Luterori eskatu zion artikulu guztien labur-bilduma bat egiteko eta horrela sortu ziren Esmalkadako Artikuluak. Esmalkadako Dietan (1537) kontzilioa baztertu zuten eta Aita Santuaren eta Enperadorearen legatuei ez zitzaien jaramon handirik egin. 1546an Esmalkadako Gerran

89

hegoaldera joan zen bere tropak hartuta, baina Maurice Dukeak haren lurraldea inbaditu zuen eta Juan Frederikok bere lurraldea berreskuratu zuen. Enperadoreak Mühlberg-eko Batailan (1547) haren gudarostea sakabanatu zuen, Hauteslea preso hartu zuen eta Worms-era erbesteratu zuen. Enperadoreak heriotzera kondenatu zuen lehenik, baina gero Juan Frederikok Wittenberg-ko Kapitulazioa sinatu zuen eta bizitza osoko espetxe zigorra ezarri zion. Ez zuen inoiz onartu fede protestantea baztertzea edo Augsburgoko Interim-a onartzea. 1552an askatu zuten espetxetik (García-Villoslada, 1973).

Karlos V.a Espainiara joan zen 1533ko apirilaren 21ean eta bederatzi urtez ez zen Alemaniara itzuli. Denboraldi horretan protestantismoa hedatu egin zen hainbat lurralde (Anhalt-Dessau, Brandeburgo, Frankoniako margrabiato batzuk, Pomerania, Silesia, Württemberg-eko dukerria) eta hiritara (Augsburgo, Bremen, Hanburgo, Hannover, Main eta Oder-eko Frankfurt, Nassau, Nurenberg, Ulm) (García-Villoslada, 1973).

Luterok denbora gehien Wittenberg-en ematen zuen, irakasle, predikari, guraso eta idazle lanak eginez; gainera, tarteka, beste hirietara bisitaldi laburrak egiten zituen: Eilenburg, Kemberg, Lichtemberg, Torgau, Weimar. Printzeek eta Saxoniako Hautesleak ongi zaintzen zuten. Wittenberg-en hainbat arazo, tirabira eta gatazka izan zituen Luterok eta pentsatu zuen beste nonbaitera joatea ere. 1525etik 1533ra arte nahiko txiroa izan zen Wittenberg-eko unibertsitatearen egoera. 1533an Melanchthonek unibertsitatearen estatutu berriak idatzi zituen eta Luteroren hiru lagunek lortu zuten doktoretza-titulua, haren zuzendaritza pean. 1535etik hil arte Teologiako Fakultateko dekano izan zen Lutero (García-Villoslada, 1973).

Hesseko landgravearengan eragin handia zuen Zwingli-k eta Alemania iparraldean nahiko jarraitzaile zituen. 1531ko urrian hil zen eta Lutero poztu egin zen horretaz. Garai horretan Lutero osasunez pattal zebilen, belarriko burrunbekin; 1532ko urtarrilaren 22an gaixoaldi bat izan zuen, baina katedrako lana egiten eta idazten jarraitzen zuen: salmoei buruzko irakaskuntzak, profetei buruzko idatziak, Galaziarrei idatzitako gutunaren komentarioa, Augsburgoko Dietako Errezesoaren kontrako Glosa, mezaren eta apaizgintzaren kontrako liburua. Luterok harreman txarrak izan zituen Klemente VII.arekin, haren zerbitzari Campeggio-rekin, Saxonia Albertotarreko George Dukearekin. Jorge Bizardunak protesta egin zuen Saxoniako Juan lehengusuaren aurrean, Luterok Enperadoreari, Aita Santuari, printzeei eta kardinalei erasotzen zielako. Juanek moderazioa eskatu zion Luterori, baina Jorgek Luteroren kontra idatzi zuenean, honek berehala erantzun zion; esan zion Dresdeko hiltzailea, odol gosea, lotsagabea, sikarioa, deabrua eta traidorea zela. 1539ko apirilaren 7an hil zen Jorge Bizarduna eta anaia Henrikeri utzi zion bere lurraldea, baldintza batekin: sinesmen katolikora itzultzekotan. Henrikek Jorge ordezkatu zuen, haren lurraldea bereganatu zuen, baina testamentuko baldintzei ez zien jaramonik egin: protestante izaten jarraitu zuen (García-Villoslada, 1973).

1534ko irailaren 25ean hil zen Klemente Aita Santua eta Pablo III.ak jarraitu zion. Aita Santu hori izan zen Jesusen Konpainiaren onarpen kanonikoa gauzatu zuena eta Trentoko Kontzilioari hasiera eman ziona. Erreformaren historiako fase berria hasi zuen Paulo III.ak; Luteroren heresia itzali nahi zuen, kontzilio ekumeniko baten bidez.

Kontziliorako deialdia egiteko asmoz, Alemaniara bidali zuen Vergerio Nuntzioa.

Vergerio Wittenberg-en elkartu zen Lutero, Bugenhagen eta Barnes-ekin 1535ko azaroaren 7an. Luteroren karikatura honela egin zuen Vergeriok: harroa zela, latina

90

gaizki hitz egiten zuela, betokerra zela, deabrutuen antzeko begirada zuela, eraztun batzuk eta urrezko koilara handi bat zeramatzala soinean. Luterok Vergeriori esan zion ez zuela kontziliorik nahi alferrikako gauzez hitz egiteko: jantzi monastikoaz, apaizen tonsuraz. Vergeriok zioenez, Luterok esan zion kontziliora joango zela eta han bere iritziak mundu guztiaren kontra defendatuko zituela. Luterok zioen katolikoek kontzilio beharra zutela, beren sinesmena ahula zelako; baina, berek ez zutela kontzilio beharrik, ziurtasuna Espiritu Santuak ematen zielako. Hala ere, kontzilioa nahi bazuten, deitzeko; Lutero hara joango zela, sutara botako bazuten ere.

Austriako Fernandorekin eta beste hainbat printzerekin ere elkarrizketatu zen Vergerio, kontzilio orokor bat antolatzeko asmoz. Kontzilioa non egin erabakitzea zen kontua. Vergerio nuntzioa Saxoniako Printze Hauteslearengana zuzendu zen; hark abegi ona egin zion eta gazteluan eman zion ostatu. Bien bitartean, Karlos V.a Afrika iparraldeko lurraldeak (Tunisia) bereganatzen ari zen.

Vergeriok Saxoniako Hautesleari esan zion kontzilioa Mantuan ospatzeko asmoa zutela. Juan Frederiko Hautesleak esan zion inperioko dietek erabaki zutela kontzilioa Alemanian egin behar zela eta ezin zuela ezer esan Esmalkadako aliatuekin hitz egin aurretik. Esmalkadako Ligak 1535eko abenduaren 21ean ezezkoa eman zion Vergeriori.

Erabaki zuten kontzilioak Aita Santuaren eraginetik libre izan behar zuela; Alemaniako lurralde batean ospatu behar zela, inperioko dietek erabakita bezala; ez zirela Pablo III.aren bermeez fidatzen; gauza guztiak Jainkoaren Hitzaren arabera epaituko zirela.

Enperadorea eta Aita Santua Vatikanon elkartu ziren, baina Frantziako erregeak eta Ingalaterrakoak kontzilioa deitzea eragotzi zuten (GarcĂ­a-Villoslada, 1973).

Saxoniako Juan Frederikok Wittenberg-eko teologoei esan zien kontzilio libre eta kristau bat nola deitu behar zen eztabaidatzeko; eztabaitatik etorriko zela batasuna.

Baina Enperadoreak neurri militarrak hartzen bazituen, printzeak behartuta zeuden harengandik defendatzera. Lutero prest zegoen otoitzak eta indarra erabiltzeko. Juan Frederiko printzeak Luterori eskatu zion artikulu batzuk idatz zitzala zertan amore eman zitekeen eta zertan ez erabakitzeko. Lutero lanean hasi zen, baina bularreko angina modukoak izan zituen 1535ko abenduaren erdi aldera. Halere, berehala idatzi zituen artikuluak eta Wittenberg-eko komisio teologikoak onartu egin zituen, aldaketa txiki batzuekin. Artikulu horiek izenpetu zituztenak honako hauek izan ziren: Lutero, Justo Jonas, Bugenhagen, Creutziger, Amsdorf, Espalatino, Melanchthon eta Agricola (GarcĂ­a-Villoslada, 1973).

1536ko ekainaren 2an Aita Santuak kontzilioa deitu zuen Mantuan, 1537ko maiatzaren 23rako. Kontziliorako gaiak honako hauek izango ziren: eliza moralki eraberritu, heresiak borrokatu eta Lur Santuak bereganatzeari ekin. Pablo III.ak legatuak bidali zituen Frantziara, Poloniara, Austriara, Eskoziara eta Alemaniara, lurralde haietako erregeak eta printzeak kontziliora etor zitezen. Luterok esan zuen kontzilioa Aita Santuak deitzen bazuen bera ez zela joango. Zer egin erabakitzeko printze eta teologo protestanteak Schmalkalden bildu ziren 1537ko otsailean. Erabaki zen Augsburgoko Konfesioko artikuluak birplanteatzea, garai horretarako bigunegiak zirela pentsatzen baitzen.

Luterok Esmalkaldako artikuluak 1937an idatzi zituen, katoliko eta protestanteen arteko aldeak azpimarratuz, Esmalkaldako Ligakoek Elizaren kontzilioa presta zezaten. Kontzilioan hartu beharreko erabakiak nola hartu jakiteko idatzi zituen

91

Luterok Esmalkadako artikuluak. Lehenik katolikoek eta protestanteek eztabaidatzen zituzten puntuak agertzen ziren. Bigarrenik, Kristoren eta salbamenaren obrak agertzen ziren: Kristo gizakien bekatuak barkatzeko eta gizakiak justifikatzeko hil eta berpiztu zela; guztiok bekatariak garela eta gure meriturik gabe justifikatzen garela; erromesaldiak, erlikiak, induljentziak deabruaren iruzurrak direla; Aita Santua ez dela elizaren buru Jainkoaren hitzagatik; Erromako elizaren gotzain edo erretore besterik ez dela. Hirugarrenik, Esmalkadako bileretan eztabaidatu zitezkeen gaiak zehaztu zituen: jatorrizko bekatua, legea, penitentzia, bataioa, aldareko sakramentua, aitortza, eskumikua, apaizgintza, apaizen ezkontza, boto monastikoak. Artikuluen puntu nagusiak honako hauek ziren: gizakiak fedeaz salbatzen dira, ez ekintzaz; mezak ez dira ekintza ontzat hartu behar; Aita Santua ez da eliza unibertsalaren burua, Erromako Gotzaina baizik. Augsburgoko Konfesioaren osagarri ziren Esmalkaldako artikuluak.

Augsburgoko Konfesioan Melanchthon-ek tonu bakegilea erabili zuen, baina artikulu horietan Lutero intrantsigenteagoa agertu zen. Luterok zioen ez zuela aldatuko artikulu horietaz zuen jarrera. Artikulu horiek idatzi ostean, zortzi teologok izenpetu zituzten eta Saxoniako printzearen eskutan utzi zituzten 1537ko urtarrilaren 3an; egun horretan bertan gutuna idatzi zion Luterok John Frederiko printzeari. Esaten zion Amsdorf, Eisleben eta Espalatinorekin artikuluak berrikusi zituela; horretarako egun batzuk behar izan zituztela, Lutero bera ahul zegoelako. Artikuluak sinatu ostean, printzeari bidali zizkioten, Espalatinoren bidez. Printzeak zorionak eman zizkion Luterori eta opa izan zion Jainkoak indarra emango ziola artikulu horiei eusteko.

1537ko otsailaren 7an heldu ziren Esmalkaldara Saxoniako Juan Frederiko eta haren kontseilariak: Espalatino, Lutero, Bugenhagen eta Melanchthon. Esmalkaldan beste printzeekin eta berrogei bat teologorekin elkartu ziren. 1537ko otsailaren 24an heldu zen Esmalkadara Pedro van der Vorst, Aita Santuaren nuntzioa. Saxoniako Juan Frederikori audientzia eskatu zion, baina hark ukatu egin zion, saio publikoan bere mezua emango zuela eta. Vorst-ek esan zion berarekin egotera etorri zela eta Juan Frederikok harrera egin zion, baina bere kontseilariak lagun zituela. Nuntzioak kontzilioa deitzeko bulda eman zion, baina printzeak bulda jaso gabe alde egin zuen.

Hesse-ko landgraveak, Württemberg-eko dukeak, Pomeraniako dukeak eta Braunschweig-Luneburgo-ko dukeek ere mespretxuz tratatu zuten nuntzioa; audientziarik ez ziotela emango esan zioten. Esmalkadako estatu ebanjelikoen biltzarra 1537ko martxoaren 6an amaitu zen (García-Villoslada, 1973).

Esmalkaldako Liga bildu zenean, Lutero gaizki sentitu zen, giltzurrunetako harriak zituelako. Orduan, Melanchthon-ek hartu zuen gidaritza eta Augsburgoko Konfesioa ezarri zuen, Luteroren artikuluen ordez. Melanchthon-en eraginaren ondorioz, Ligan ez ziren onartu Esmalkadako artikuluak. Aita Santuari buruzko agiri bat onartu zuen Ligak, Melanchthon-ek prestatua: Aita Santuaren lehentasunari buruzko tratatua. Bestalde, Melanchthon Bucer-en eta Zwingli-ren jarreretara hurbildu zen; atsegin zuen Hesse-ko landgravearen jarrera, protestanteen batasuna lortzeko.

Melanchthon-ek Hesse-ko landgravearekin hitz egin zuen eta esan zion Luterok Bugenhagen-en eraginez aldatu zuela aldareko sakramentuari buruzko lehen erredakzioa: “Eukaristiako ogiaren eta ardoaren azpian Kristoren benetako gorputz eta odola daude” jarri ordez, beste hau idatzi zuela: “Eukaristiako ardoa eta ogia Kristoren benetako gorputza eta odola dira” (García-Villoslada, 1973).

Melanchthon-ek bere lagun Camerarius-i esaten zion barne-herstura handiz joan zela Esmalkadara eta berarekin batera joan zirela Lutero, Osiander, Bugenhagen,

92

Espalatino, Amsdorf, Rhegius eta Vitus. Melanchthon-ek zioen kongresu horretan gai hauetaz hitz egin behar zela: elizetan irakatsi behar zuten dotrinaz, defendatu behar ziren artikuluez eta adostasuna lortzeko alda zitezkeenez. Melanchthon-ek zion dotrinaren azterketa sakonik ez zela egin eta besoak gurutzatuta ez egotearren eskatu zitzaiela hitz egiteko Aita Santuaren lehentasunaz, gotzainen eskumenez eta Augsburgoko Konfesioko artikuluez. Melanchthon-en iritziz, jende ezjakinak ez zuen uzten garrantzi gutxiko gauzak aldatzen. Printzeek esan zuten Wittenberg-eko adostasunari eutsiko ziotela eta eztabaidatu zuten kontzilioa erabat baztertu behar zuten ala delegatuak bidali behar zituzten. Melanchthon-ek defendatu zuen kontzilioa ez zela beste gabe baztertu behar, baina, haren iritziaren kontra, Mantuako kontzilioa deitzearen kontra bozkatu zen; Enperadoreari eskatu zioten berak deitzeko kontzilio aske bat (GarcĂ­a-Villoslada, 1973).

Luterok gogor tratatzen zituen etsaiak. Aita Santua eta juduak ez zituen erdizkako etsaiak. Baina, turkoen kontra zuen etsaitasuna Ăąabardura gehiagokoa zen.

Gurutzadaren ideia ez zitzaion gogoko. Turkoei ez zitzaien eraso behar haien sinesmenaren kariaz. Turkoen kontrako gurutzadetarako deiak Aita Santuak Enperadorea manipulatzeko erabiltzen zituen trikimailuak ziren. Aita Santuari eraso behar zitzaion, turkoei baino areago. Luterok nahiago zuen turkoen mendean egon, espainiarren mendean baino, turkoek justiziaz jokatzen zuten bitartean, espainiarrek benetako piztien moduan jokatzen omen zutelako. Luterok Libellus de ritu et moribus Turcorum (Turkoen erritu eta ohiturei buruzko liburua) izeneko idatziari hitzaurrea egin zion. Musulmanak Alemaniaren ateetan zebiltzan. 1526an Suleiman I.ak Hungariaren zati handi bat bereganatu zuen eta 1529an Viena setiatu zuen, menderatu ez bazuen ere.

Luterok autoritate zibilari obeditzea eskatzen zuen, baita turkoek agintzen bazuten ere. 1529an argitaratu zen Turkoen kontrako gerraz liburuan Jainkoaren makila zen turkoa, haren bidez zigortzen baitzuen mundua. Liburu horretan zioen turkoak hiltzaileak zirela, autoritate sekularra mehatxatu zutelako, kristauei militarki erasoz; turkoak gezurtiak zirela, Eskriturak oker interpretatzen zituztelako. Ikuspegi hori izan zen nagusi Luterorengan 1528tik 1542ra bitartean: Turkoen kontrako gerraz (1529), Turkoen kontrako sermoia (1529), Turkoen kontrako otoitzerako deia (1541), Koranaren Bibliander-en Edizioaren Hitzaurrea (1543).

Luterorentzat erlijio musulmanak osagai asko hartu zituen beste erlijioetatik (judaismoa, kristautasuna) eta paganismotik. Turkoarengan deabruaren eta haren eragileen indarra ikusten zuen, baina arriskutsuagoak iruditzen zitzaizkion Aita Santua eta haren bidaliak. Luterok berehala eskuratu zuen Koranaren latinezko itzulpena, 1542an argitaratu zenean. Turkoen zeremonia erlijioso bikainak eta Aita Santu zaleen erakusketa itzaltsuak kontrastatzen zituen. Luterok ikusi zuen Mahomaren erlijioa ekintzetan eta kanpoko zeremonietan oinarritzen zela; Jainkoaren, graziaren eta fedearen ebanjelioaren kontrakoa zela; Kristoren haragihartzea, heriotza eta berpizkundea ukatzen zituela. (Turkoen kontrako otoitzerako deia,1541; Roper, 2010).

Turkoen eta alemanen izaera alderatzean, Luterok esaten zuen alemanek gehiegi jan eta edaten zutela, luxu handiz janzten zirela eta eraikuntza nabarmenak egiten zituztela; aldiz, turkoak neurritsuagoak eta apalagoak zirela. Turkoek kate motzean lotzen zituzten beren emazteak, baina ez zuten ezkontza errespetatzen, errazki dibortziatzen zirelako eta poligamia praktikatzen zutelako. Turkoak, berenak ez ziren lurraldeei erasotzen zieten, Jainkoaren zigorraren agenteak eta deabruaren zerbitzariak ziren; enperadoreak haien

93

kontra borroka egitekotan, bere mendekoak defendatzeko izan behar zuen, ez ebanjelioa edo sinesmena defendatzeko. Enperadorearen egitekoa sinesgabeak ezabatzea baldin bazen, Aita Santuarengandik, gotzainengandik eta apaizengandik hasi behar zuen.

Anhalt-eko printzeak Luterori agindu zion zalgurdia bidaliko ziola Wittenbergera, haren lurraldera eramateko atseden hartzera. 1538ko maiatzaren 12an Justo Jonasi gutuna idatzi zion Luterok. Esaten zion Anhalt-eko printzeak eskatu ziola finka zezala Coswick edo Worlitz-en egonaldi bat egiteko eguna. Jonasi esaten zion printzeari adierazteko larunbatetik ostegunera okupatua egongo zela, predikatzen eta klaseak ematen. Irakasle beharra zegoela, Jonas eta Pommer absente zeudelako eta Agricolak eragotzia zuelako klaseak ematea. Ostegunean joan eta ostiralean itzuliko zela. Jonasi esaten zion haren etxean dena ongi zegoela, Sofia txikiaren sukarra kenduta.

Kontzilioa Mantuan ezin izan zen bildu Frantzisko I.ak Saboya bereganatu zuelako eta Karlos V.ak Proventzari eraso ziolako. Mantuako dukeak zailtasunak jarri zituen Mantuan kontzilioa egiteko. Pablo III.ak 1538ko maiatzaren baterako deitu zuen kontzilioa Vicenzan.

Alemanian Esmalkadako ligaren kontrako liga bat antolatu zuten Nurenberg-en.

Kantziler Inperialak protestanteen elkartze-ahaleginak ikusi zituen eta pentsatu zuen printze katolikoek bildu egin behar zutela. Nurenberg-eko Batasunean honako hauek elkartu ziren 1538ko ekainaren 12an: Fernando erregea, Bavierako dukeak, Salzburgoko artzapezpikua, Saxoniako Jorge, Mainzeko Alberto, Braunschweig-WolfenbĂźttel-eko Erico eta Henrike. Protestanteengana bildu ziren Brandeburgoko Margravea, Saxoniako Henry eta Danimarkako erregea (GarcĂ­a-Villoslada, 1973; Currie, 2009).

Enperadorea eta Frantziako erregea bakea sinatzeko prest zeudela ikusita, Henrike VIII.ak protestante alemanekin elkartu nahi izan zuen. Hark eskatuta, Burkhard eta Gotako Miconius bidali zituen Hautesleak Londresera, eta han onarpen sutsua egin zien erregeak (Currie, 2009).

1531tik 1538ra bitarteko gutunak 1531ko urtarrilaren 22an Luterok Estrasburgoko predikaria zen Martin Bucer-i idatzi zion. Bucer-i esaten zion haren fede-aitortza erabat onartzen zuela, esaten zuenean gorputza eta odola errealki zeudela Jaunaren afarian eta arimaren elikagai moduan ematen zirela. Esaten zion Bucer-i hark ez zuela errazki onartuko Kristoren gorputza jartzen dugula sinesgabeen eta sinestunen ahoan. Denei haren partaide izatea ahalbidetu bazaie, ezin ukatu haren gorputza aldi berean toki ezberdinetan dagoela.

Posizio hori nagusi ez bazen Bucer-engan, negoziazioak amaitu behar ziren. Posizio horri ezin ziola uko egin Luterok. Bucer-ek ez bazuen ikusten ideia hori Kristoren hitzetan zegoela, batasun iraunkorra ezinezkoa zela beren artean. Bi aldeek onartzen zutena mantenduko zutela: Kristoren gorputza errealki presente zegoela sakramentuan eta sinestunek barnetik parte hartzen zutela. Hortik aurrerakoak batzuen eta besteen artean etsaitasuna sortzera eramango zukeela. Adostasuna beharrezkoa zutela, desadostasunak ebanjelioari kalte egingo ziolako.

1531ko otsailaren 2an gutun bat idatzi zion Luterok Nicolas Hausmann-i.

Esaten zion Estrasburgokoak Karlos Enperadorearen kontra joango zirela. Beti esan

94

zuela sakramentarioek sedizio espiritu ezkutu bat zutela. MĂźntzer berri bat sortuko zela haien artean, Jainkoak eragozten ez bazuen, eta zigortuak izango zirela Ebanjelioa mespretxatzen zutelako. Ingalaterra Erreforma besarkatzen ari zela eta lehen erdi Jainko moduan gurtu zuten kardinala orain bizitza osoko espetxera kondenatu zutela.

1531ko uztailaren 13an gutun bat idatzi zion Luterok Bernard Von Dolen predikariari. Luterok esaten zion Katalinak agindu ziola idazteko eta haren izenean agurtzen zuela. Goraipatzen zuela ezkontzeko hartu zuen erabakia; baina, ezkondu aurretik etxea eraiki behar zela, emaztearekin bizitzeko; eraman ezina zela norbere emaztearekin beste norbaiten etxean bizi beharra; ezagutzen zuela neska ezkongaia eta zuzena eta estimagarria iruditzen zitzaiola, baina ez zuela besteen iritzian oinarritu behar erabakia hartzerakoan.

1531ko urriaren 31n eta azaroaren 20an Luterok Nicolas Hausmann-i idatzi zion esanez bere etxera etortzeko, beretzat laguntza eta sostengua izango zelako.

Zwickau-ko jendearen esker txarrak atsekabetzen zuela, haien zerbitzuan hainbeste lan eginda gero. Lehenbailehen etortzeko, gela bat prestatua zeukala harentzako eta.

1531ko azaroaren 24an gutun bat idatzi zion Luterok Johann Bugenhagen-i, Lubeck-en bisitari lanetan zebilenari. Esaten zion haren emaztearen osasuna hobetu eta hura itzuli zain zegoela. Lubeck-eko jendeari nahikoa zerbitzatu ziotela eta eraman ezina gertatzen ari zela haren absentzia. Lutero lanez gainezka zegoela eta elizako diru kontuak eraman ezinik zebiltzala.

1532ko urtarrilaren 3an Luterok Wenzel Link-i idatzi zion esanez aspaldian ez ziola idatzi, eginkizun asko zituelako; Wenzel-ek denbora libre gehiago zeukala berak baino. Galdetzen zion ea egia zen Nurenberg-eko ebanjelisten artean ulertu ezinak zeudela. Eskatzen zion laguntzeko deabruari aurre egiten. Jainkoaren epaia bigarren aldiz ikusten ari zirela; lehenik MĂźntzer-ekin ikusi zutela eta orain Zwingliorekin.

Bestalde, esaten zion Carlstadt-i buruzko informazio fidagarririk ez ziola ematen.

1532ko otsailaren 12an gutuna idatzi zion Luterok John Hautesleari. Esaten zion Bruck doktoreak erakutsi zizkiola Mainzeko eta Pfalz-eko Hautesleek prestatutako artikuluak, Printzeen eta Enperadorearen arteko tratatuari buruzkoak. Esaten zion erregeari buruzko artikuluak zer pentsatua emango ziola Hautesleari, ezaguna baitzen haren aukeraketa zuzengabearen kontrako Hauteslearen jarrera. Luterok eskatzen zion artikulu horiek pasatzen uzteko. Enperadoreak bakea eskatzen zuela, eta Jainkoak eskua luzatuko balu bezala ulertu behar zela eskaera. Printzea ez zela gerran zer galdurik ez zeukan pertsona arruntaren modukoa.

Saxoniako Juan-i 1532ko otsailean egin zioten oineko ebakuntza; Luterok sarri bisitatu zuen Torgaun. 1532ko martxoaren 28an gutun bat idatzi zion Luterok Saxoniako John Hautesleari. Esaten zion printzearen gutuna atseginez hartu zuela eta eskerrak ematen zizkiola Jainkoari haren osasuna hobetzearren. Abuztuaren 15ean apoplexia eraso batez hil zen Juan; Wittenberg-en hilobiratu zuten bere anaia Frederikoren alboan.

1532ko ekainaren 23an gutuna idatzi zio Luterok Nicolas Amsdorf-i. Esaten zion ez ziola idatzi, buruko arazoengatik, baina haren otoitzei esker hobeto zegoela; pena ematen ziola Amsdorf gaixo egon zela entzuteak; ez zekiela zer aterako zen gai

95

erlijiosoei buruzko printzeen eta Enperadorearen negoziaketetatik. Aita Santuak eta Frantziako erregeak turkoen kontrako borrokarako laguntza ukatzen zutela. Aita Santuek gizalditan bildu zutela induljentzien dirua, turkoen kontra joateko; Enperadoreak printze alemanen laguntza eskatuko zuela. Esaten zuen Carlstadt Frisiara joan zela ezkutaleku seguruaren bila eta Suitzan superintendente postua bakarrik lortu zuela.

1532ko maiatzaren eta ekainaren artean gutun bat idatzi zien Luterok Anhalteko Johann eta Joakini. Esaten zien Nikolas Hausmann haiengana zihoala, gorteko predikari moduan. Goi mailako karaktereko gizona, Jainkoaren Hitzaren predikari leiala zela eta zalantzarik gabe preziatuko zutela.

1532ko abuztuaren 27an gutun bat idatzi zion Luterok Danimarkako errege Frederikori. Esaten zion bere lehengusu Christian Erregea garaitu zuela, Jainkoaren laguntzaz. Eskatzen zion Kristoren ereduari jarraitu eta eskuzabal izateko bere lehengusu presoarekin.

1532ko azaroaren 27an gutun bat idatzi zion Luterok Jonas Von Srockhausen-i.

Esaten zion lagun onen bidez jakin zuela bizitzaz aspertua eta heriotza desiratzen zegoela. Esaten zion bere pentsamenduez mesfidatzeko eta entzun ziezaiela horrelako tentaldiak gainditu zituzten pertsonei. Haren belarriak jartzeko Lutero eta lagunen ahoen ondoan eta uzteko haien hitzak bere bihotzean sartzen. Jainkoak suspertuko zuela. Elias, Jonas eta beste profetek heriotza eskatu zutela, izan zituzten sufrikario handiengatik; jaio ziren eguna madarikatu zutela, baina bizitzera behartuak egon zirela, beren eguna heldu bitartean. Jainkoari gomendatzen ziola, haren bihotza gida zezan, deabruaren kontra.

1532ko azaroaren 27an beste gutun bat bidali zion Luterok Jonas Von Stoskhausen-en emazteari. Esaten zion haren senarrari idatzi ziola kontsolamendu gutun bat. Deabrua haren eta haren senarraren etsaia zela, Kristo maite zutelako; horregatik mendekatzen zela haietaz. Esaten zion ez uzteko senarra bakardadean eta kalte egin ziezaiokeen ezer ez uzteko haren eskueran, zauritu ez zedin. Bakardadea pozoia zela harentzat. Mesede egingo ziotela istorioek, fabulek, turkoen edo tartaroen kontrako borroken kontakizunek.

1533ko urtarrilaren 2an gutun bat idatzi zion Luterok Nicolas Hausmann-i.

Esaten zion hiru bider izan zela hari idazteko asmoz, baina ezin izan zuela. Idazlanez zamatua egon zela, Leipzigeko azokan salduko ziren liburu eta hitzaurreek adierazten zuten moduan. Atzerapena barkatzeko eskatzen ziola. Oraina lanak amaituak zituela eta hari eta Magdeburgoko George Printzeari idatzi behar ziela. Eskatzen zion osasuna berreskuratzeko. Esaten zion ebanjelioaren kontra zegoen Hanburgoko kalonje batek bere buruaz beste egin zuela eta sakramentario bat putzu batera erori zela eta erreskatatzen ari ziren bitartean ito egin zela; haren azken hitzak hauek izan zirela: “jende asko eraman dut bide okerrera eta ez daukat itxaropenik�.

1533ko urtarrilaren 29an gutuna idatzi zion Luterok Hans Von Loser-i eta eskatzen zion Katalinak erditu berri zuen semearen aitajauna izan zedila.

1533ko martxoaren 28an gutun bat idatzi zion Luterok Anhalt-eko Jokin

96

Printzeari. Eskatzen zio ebanjelioari atxikitzeko, printze handiek hura ebanjeliotik urruntzeko ahaleginak egiten bazituzten ere. Esaten zion Nicolas Hausmann, gorteko predikariak esan ziola gogorra zela printzearentzat ebanjelioari leial izatea, ohiturarik ez zuelako eta printze boteretsu zenbaitek eskatzen ziotelako ebanjeliotik urruntzeko.

Esaten zion Kristo eta haren Hitza handiagoak zirela ehunka mila kontzilio eta Aita Santu baino. Esaten zion lurreko ahaldunei beldurrik ez edukitzeko, Kristo deabru guztiak baino handiagoa zelako.

1533ko irailaren 24an gutuna idatzi zion Luterok Nicolas Hausmann-i. Esaten zion haren gaixotasunak atsekabe handia sortzen ziola. Katalinaren agurra bidaltzen zion eta printzeak bere izenean agurtzeko esaten zion.

1533ko urriaren 8an gutun bat idatzi zion Luterok Andreas Osiander-i, haren eta Link-en arteko eztabaida zela eta. Esaten zion sufrikario handia eragiten ziotela Nurenberg aldeko zatiketek. Inork ez zuela onartzen beste aldekoek konbentzitzen zutenik. Istiluak betirako jarraituko zuela. Batzuek ezin zutela onartu beren kontzientziaren kontra zihoana eta besteek ezin zituztela utzi beren usteak. Elkarri barkatzen hasi beharra zutela; alde bakoitzak eraman behar zuela beste aldearen zama.

Publikoki eztabaidatzeari utzi beharra zutela. Bakoitzak bere iritziekin jarrai zezala, sentimenduak bigundu arte eta gero erabakia hartuko zutela ozpinkeriarik gabe.

1533ko urriaren 8an beste gutun bat idatzi zion Luterok Wenzel Link-i. Esaten zion Osiander-i idatzi ziola absoluzio publikoaren gaiaren inguru. Esaten zion gaixo moduan tratatzeko iritzi horiek zituztenak; ez haiek barregarri uzteko, txispa txikia sute bihur ez zedin. Kontu handiz adierazteko besteei okerrean zeudela. Ez zuela uste gizon hori beren dotrinatik horrenbeste aldenduko zenik.

1534 urtean amaitu zuen Luterok Wartburgon hasitako lana: Biblia, Eskritura Sakratu guztiak. Martin Lutero. Wittenberg. 1534.

1534ko urtarrilaren 3an gutuna idatzi zion Luterok Nicolas Amsdorf-i. Amsdorf kexu zen Luterok ez zielako erantzun haren idatziei, baina Luterok esaten zion gaixo eta okupatua egon zela eta ez kezkatzeko, erantzun ez bazion hutsegiterik ikusi ez ziolako zela eta. Luterok esaten zion jakinmina zuela meza pribatuaz ateratako panfletoaz hark zuen iritzia jakiteko.

1534ko otsailaren 8an Nicolas Hausmann-i idatzi zion gutuna Luterok.

Nicolasek Mainzeko Artzapezpikuaren eta haren anaiaren aurrean predikatu behar zuela eta predikatze hori nola egin behar zuen esaten zion.

1534ko martxoaren 11n gutun bat idatzi zion Luterok John Frederiko Hautesleari. Esaten zion Zwickau-ko artzain zen Leonhardt Maisuak eskatzen ziola Zwickau-ko apaizen etxeetako bat, laster libre geldituko zena, emaztea eta haurra berekin eduki ahal izateko.

1534ko apirilaren 27an Dorothea Jorger andreari idatzi zion gutuna Luterok.

Hark emandako dirua ongi gastatu zuela eta behartsu askori lagundu ziela esaten zion.

Hiri eta unibertsitate txiki hartan gazte adimentsu asko bizi zela ura eta ogia bakarrik janez, hotzetik babestu ezinik, Eskritura Santuak ikasi ahal izateko. Ikasle horietako askorentzat bedeinkapen bat izan zirela diru-laguntza horiek. Jadanik diruaren erdia

97

banatu zuela eta gastatuaren erreziboak gordetzen zituela, dirua ongi gastatu izanaren proba moduan.

1534ko uztailaren 29an gutun bat idatzi zion Luterok Katalinari. Luterok Hauteslea bisitatu zuen eta harrera beroa egin zion hark Torgau-n. Luterok Katalinari esaten zion Felipe eta besteak etxera bidean zirela, baina berak Printzearekin denbora gehiagoz egon beharra zuela. Bezperako gauean edandako ardo txarrak etxeko ardo eta garagardo onak gogora ekartzen zizkiola eta etxean zuen emazte ederraz pentsatzen zuela.

1534ko urriaren 17a gutun bat idatzi zion Luterok Hesse-ko Felipe Landgraveari. Esaten zion haren gutuna jaso zuela, sakramentuaren dotrinaz Suitzarrekin adostasuna lortzeko eskatuz. Luterok esaten zion berak gehien desiratzen zuena bake iraunkor bat zela, baina oinarri sendoen gainean eraiki behar zela hori.

1534ko abenduaren 17an gutuna idatzi zion Luterok Justo Jonasi. Esaten zion zoriontasuna opa ziola, gaixotasuna gainditu zuelako; espero zuela berriro ez zela gaixotuko. Esaten zion hamabietan puntuan jaio zela Luteroren hirugarren alaba.

Anhalt-eko Jokin printzea izango zela aitajauna, baina eguraldi txarragatik ezingo zela etorri.

1534ko abenduaren 17an beste gutun bat idatzi zion Luterok Anhalt-eko Printze Jokini, esanez Jainkoak beste alaba bat eman ziola Katalina-ren bidez eta Printzeak agindu ziola aitajauna izango zela; eskatzen zion Kristoren izenean, lagun ziezaiola pagano txikiari bere bekatuzko natura utzi eta bizitza bedeinkatura pasatzen; horrela haren aita espiritual bihurtuko zela bataioko ur sakratuaren bidez. Eguraldi txarra zegoenez, arriskurik ez hartzeko, norbait bidal zezakeela Dessautik edo beste nonbaitetik.

1534ko abenduan Luterok Espalatinori idatzitako gutunean esaten zion hark Jonasi idatzitako gutunetik zekiela haiek Espalatino eta beste superintendenteak presionatzen ari zirela Torgauko artzainak kentzeko, beren ahots ahulengatik elizak ez zituztelako betetzen. Ahotsaren aitzakia soilarengatik ez uzteko aldaketak egiten.

Torgauko apaizek bazituztela beste kualitate asko. Ez zela erraza Torgaukoen mailako gizonak aurkitzea eta zoritxarra zatekeela ahotsaren aitzakia soilaz haiek aldatzea eta beste okerrago batzuk jartzea. Beste batzuek ahots onak zituztela, baina ez zutela hainbesteko mesederik egiten.

1535eko otsailaren 24an gutun bat idatzi zion Luterok Espalatinori. Esaten zion Christopher Strobel-entzat postu on bat aurkitzeko. Gizon oso ona zela. Ezin zela bizi pantanoetan haren osasuna kaltetu gabe, mendiko airera ohitua zegoelako. Esaten zion ez zitzaizkiola komeni Luteroren lurraldeko haragi eta edariak, gertuegi zeudelako itsasoko arrainetatik eta lurraren barrunbeetatik. Espalatinoren lurraldean aire hobea zegoela.

1535eko apirilaren 5ean gutun bat idatzi zion Luterok Augustin Himmel-i.

Esaten zion ordura arte Andreas eta Wolf-en artean banatu zuela diru-laguntza, baina orain Wolf-i bakarrik emango ziola. Espero zuela Gorteko funtzionarioak sinatua izango zuela ofizialki pentsio guztia Wolf-i bidaltzearen kontua. Luterok esaten zion bere indarrak makaltzen ari zirela eta gustatuko zitzaiokeela Wolf-entzat etxe txiki bat

98

erostea, bera hiltzen zenean erakunde batean babestu beharrik ez izateko.

1535eko uztailaren 9an gutun bat idatzi zion Luterok John Frederiko Printzeari.

Kezka agertzen zion, izurritearen aitzakiaz irakasle eta ikasleek alde egin zezaketela eta.

1535eko abuztuaren 17an John Frederikori idatzi zion gutuna Luterok.

Hautesleari eskatzen zion uzteko Melanchthon-i Frantziara joaten, erregeak gonbidatu zuela eta. Pertsona ondraduek Luterori esan ziotenez, Melanchthon-ek eragotzi zuen haiek sutan erretzea; Melanchthon-i esker ihes egin zioten sutan erretzeari. Eskatzen zion hiru hilabetez Frantziara joateko baimena emateko Melanchthon-i.

1535eko abuztuaren 19an gutun bat idatzi zion Luterok Justo Jonasi. Esaten zion oinarririk ez zuela Wittenberg-en gaixotasun infekzioso bat zegoela zion txostenak. Felipe Frantziara deitu zuela hango erregeak, baina Hautesleak ez ziola horretarako baimenik eman. Horregatik, aldarte txarreko joan zela Jenara. Hiria atsekabetua zegoela, baina Lutero osasuntsu eta aldarte oneko aurkitzen zela.

Garagardoa amaitu zela hirian, baina Luterori zerbait gelditzen zitzaiola.

1535eko irailaren 12an Zorger andereari idatzi zion Luterok. Esaten zuen larritua zegoela bere etxean predika ote zezakeen jakiteko eta esaten zion artzainak eragozpenik jartzen ez zion artean predika zezakeela bere jendearentzat, kanpoko jenderik gabe. Inork debekatzen ez zion bitartean hori egin zezakeela. Deitua zena zela sagaratua eta deitzen zutenei predika ziezaiekeela.

1535eko urriaren 5ean Gereon Seiler Augsburgoko Mediku Doktoreari idatzi zion gutuna Luterok. Esaten zion Melanchthon-ek uko egin ziola Frantziara bidaiatzeari, ez baitziren fidagarriak frantsesak; uztarri astunaren azpian zeudela auhenka, baina ihes eginez gero beste nonbaiten aurki zezaketela egoitza. Jainkoak errukia izan ziezaiela eta aska zitzala desiratzen zuen.

1535eko azaroaren 10ean gutuna idatzi zion Luterok Justo Jonasi. Eskerrak ematen zizkion txoriengatik eta erbiarengatik. Luterok zioen gauza askotaz idatzi beharra zuela, baina oso nekatua zegoela. Aita Santuaren legatua agertu zela Wittenberg-en eta orduan margravearekin zegoela. Bugenhagen eta bera gosaltzera gonbidatu zituela. Frankfurt-eko jendeak idatzi ziola kexuekin: Mainzeko Artzapezpikuak mezetara eta Aita Santuaren beste erritualetara behartzen zituela.

Beretzat beharrezkoa zela haiek denak bere inguruan izatea, baina berak bakarrik erabaki behar zituela gauzak, izurriteak heriotza gutxi batzuen kariaz jende guztia sakabanatu zuelako, deabruaren atseginerako.

1536ko urtarrilaren 14an Veit Dietrich-i gutuna idatzi zion Luterok. Zorionak ematen zizkion ezkondu zelako eta esaten zion emaztea bere izenean agurtzeko eta esateko emazteak bihotz osoz saiatu behar zuela senarra auto-atseginean edo masturbazioan eror ez zedin. Emaztea umore onean eduki behar zuela, haren kontra haserrea erakutsi ordez. Esaten zion zoriontasuna opa ziola elizako postu berrian.

1936ko urtarrilaren 25ean Luterok gutuna idatzi zion John Frederiko Hautesleari. Eskerrak ematen zizkion oparitutako sei ardo-ontzirengatik eta basurdearengatik. Esaten zion ez zukeela zama izan nahi berarentzat. Aurrez pentsatzen zuela enbaxada ingelesekoak hiru egunen buruan joango zirela, baina luzaz han

99

jarraitzeko asmotan zirela. Printzearentzat handiegia bazen gastua, prest zeudela beren mantenuaz arduratzeko.

1536ko martxoaren 20an gutuna idatzi zion Luterok Wenzel Link-i. Esaten zion denbora askoan ez zuela latina hitz egin eta idatzi; beldur zela ahantziko zitzaiola.

Alemanez hitz egin nahi zuela. Okupatuak zeudela liburu alemanak idazten ikasten.

Esaten zion mutil bati eskatu behar zitzaiola urte horretan egindako koadro, kanta eta liburu alemanak biltzeko.

1536ko martxoaren 25ean Martin Bucer-i gutuna idatzi zion Luterok. Esaten zion hamalau egunez ohean egon zela eztul izugarriarekin eta bere onera etortzen hasia zela. Kongresua ospatzeko leku moduan Eisenach aukeratu zuela Hautesleak, Hesse-tik gertu. Bazko-osteko laugarren larunbatean izan zitekeela, baina eztabaidatzeko lagunekin. Bucer-i esaten zion arduratzeko Alemania hegoaldeko jendeari deitzeaz eta berak esango ziela Osiander-i eta Nurenberg-eko lagunei.

Lutero nekatua zegoen ingelesekin eztabaidatzen. 1536ko martxoaren 28an gutuna idatzi zion John Frederiko Hautesleari. Esaten zion aliantza sinatuko zela adostasunerako artikuluak onartzen bazituzten; baina, onartzen ez baziren edo artikuluetan aldaketak egin nahi bazituzten, ez zirela beren elizan arazo berriak sortzera joango.

1536ko apirilaren 20an Burkhardt kantziler-ordeari gutuna idatzi zion Luterok.

Luterok zion fedearen eta irakaskuntzaren aldaketarik ez zutela baimenduko. Hori eginez gero Aita Santua eta Enperadorea haserretuko zirela. Ez ziotela Ingalaterrako erregeari gehiago amor emango Enperadoreari edo Aita Santuari baino.

1536ko maiatzaren 29an gutuna idatzi zion Luterok Brandeburgoko George Margraveari. Luterori George printzeak galdetu zion berak Wittenberg-era bidaltzen zituen ikasleez, ikasle horietako askori berak ordaintzen baitzien. Luterok erantzun zion gauzak ongi zihoazela; kaleetako istiluak eta gaueko zaratak ez zirela lehen ziren adinakoak. Luterok esaten zion haren ikasleetakoren bat nabarmentzen bazen, etxera bidal zezakeela, kasu batzuetan egin zuen moduan.

1536ko irailaren 20an gutuna idatzi zion Luterok Nicolas Hausmann-i.

Hausmann Dessau-n zegoen. Luterok esaten zion bi margraveak ebanjeliotik aldendu zirela. Esaten zion Nicolasi bere etxean bizitzera gonbidatzen zuela, han atsedena har zezakeelako. Alesius-ek Ingalaterratik esaten zuenez, erregina berria, Jane erregina, ebanjelioaren etsai zela. Laster koroatuko zutela.

1536ko abenduaren 2an gutuna idatzi zion Luterok Danimarkako erregeari.

Esaten zion haren gutuna jaso zuela eta pozik zegoela gotzainak kendu zituelako.

Baina, esaten zion, erreserbatzeko koroaren ondasun batzuk elizaren eta artzainen onurarako, bestela ezin zirela predikariak mantendu eta.

1537ko otsailaren 1ean idatzi zion gutuna Luterok Justo Jonasi. Esmalkaldara bidean zihoala idatzi zion. Urtarrilaren 31n utzi zuten Wittenberg; Torgau, Grimma, Altenburg, Weimar, Arnstadt eta Waltershausen-etik zehar joan ziren. Luterok Jonasi esaten zion kongresuan izan zitekeela uste baino jende gehiago. 1537ko otsailaren 9an Esmalkaldatik idatzi zion beste gutuna Justo Jonasi. Esaten zion denbora zeukan artean idazten ziola, laster jendearen eta lanaren presio pean egongo zela eta. Esaten zion

100

aurreko egunean Espalatinok predikatu zuela eta egun horretan Luterok berak predikatu zuela printzeen aurrean Esmalkaldako elizan. Hain handia zela eliza, ezen beren ahotsa satitsu batena bezala entzuten zela. Aurreko egunean sufrikario handia izan zuela, baina desagertu zitzaiola. Aita Santuaren legatua ez zela agertu.

1537ko otsailaren 14 gutuna idatzi zion Luterok Justo Jonasi. Esaten zion zortzi egun zeramatzatela ezer egin gabe, tokiaz aspertuta, handik joateko gogoarekin.

Printzeak eta hiriak beste gai batzuekin okupatuak zeudela eta ez zietela elkartzeko eskatzen. Landgravearen eta Wurtenburg-eko Herzog-en ogia eta gorteko haragia eta arraina jaten zutela. Amuarraina oso ona zela, baina zopan serbitzen zutela. Berak Nurenbergeko sukaldariei prestatu arazten ziela.

1537ko otsailaren 27an gutuna idatzi zion Luterok Katalinari. Esaten zion aurreko egunean utzi zuela Esmalkalda eta hiru egunen ondoezik izan zela. Ezin izan zuela lorik egin, jan edo edan. Hilobian egongo zela Jainkoak lagundu izan ez balio.

Jendearen otoitzek eta malkoek lortu zutela sendagaiek lortu ez zutena.

1537ko martxoaren 21ean gutuna idatzi zion Luterok George Espalatino, Meissen-go artzapezpikuari. Esaten zion azkenean berriro heldu ziola lumari. Hasi zela jaten eta edaten, nahiz eta hankek nekez eramaten zuten; uste baino indar gehiago galdu zuela. Atsedenarekin eta konpresa beroekin berriro indartuko zela.

1537ko uztailaren 9an gutuna idatzi zion Wolfgang Capito-ri, Eskritura Santuetan Doktore eta Estrasburgoko elizaren zerbitzaria zenari. Esaten zuen ahalegin handia egin behar zuela bere liburuen zati ezberdinak antolatzen. Liburuak birrinduak ikusi nahiago zituela, ez zitzaiokeela inportako ez izatea haietako bakar baten egilea ere, Borondatearen lotura eta katiximaren salbuespenarekin. Gaia Creuciger-i pasatuko ziola eta hark ikusiko zuela zerbait egin ote zitekeen. Katalinak eskerrak bidaltzen zizkiola urrezko eraztunagatik. Oso haserretua ikusi zuela Katalina, eraztuna desagertu zenean eta galdu zuela edo ostu ziotela pentsatu zuenean.

1537ko abuztuaren 1ean gutuna idatzi zion Luterok Coban Hesse-ri, salterioaren itzulpenagatik eskerrak emanez; esaten zion jaso zuela haren salterioa eta atsegin handiz irakurri zuela; bihotz bihotzez goraipatzen zuela itzulpena. Hark bakarrik ezagutzen zuela behar beste latin erabat espirituala zen poesia hori itzultzeko.

1537ko abuztuaren 21ean gutun bat idatzi zion Luterok Torgauko kontseiluari.

Esaten zien haien artzainak sarritan aipatzen ziola zer utzi behar zien emazteari eta seme-alabei; artzainaren emazteak etxetxo bat nahi zuela, baina etxerik ez zegoela; zirudienez, lur-puska bat zegoela libre sakristiaren ondoan eta han eraiki zitekeela etxea. Luterok esan zien gai hau haien eskutan uzten zuela. Hari lur puska bat erregalatzeko edo lur-puska eskuratzen laguntzeko, horrela Jaioari beren maitasunaren froga ematen ziotelako.

1537ko abenduaren 1ean Suitzako hiri erreformatuen burgomaestre eta kontseiluari idatzi zien Luterok. Esaten zien asko atzeratu zela Esmalkaldan jaso zuen gutunari erantzuteko; atzerapena zuritzeko esan zien bazekitela zenbat lan egin beharra zeukan, hain zahar eta ahula izanik. Lagunak eta lanak albora utzi behar izan zituela erantzuteko. Pozik zegoela haiek Wittenberg-eko Konkordiara elkartzen zirela ikusita.

Beren artean izandako desadostasun handiak ezin zirela sendatu orbainik utzi gabe.

Batzuek mesfidatu egiten zirela adostasunaz. Eskatzen zien mugak jartzeko

101

adostasunaren kontra oihu egiten zutenei, zatiketak ez baitzien lagundu ez berari ez beste inori.

1538ko urtarrilaren 4an John Frederiko Hautesleari gutuna idatzi zion Luterok.

Esaten zion George Karg Maisuarekin elkarrizketa izan zuela sakristian, idatzitako oharrari buruz. Hark lehenik ukatu egin zuela berak idatzi zuela, baina eskatu ziotela bere iritzia agertzeko lerro gutxitan. Ofizial bat agertu zela eta hura gaztelura eraman zuela, printzearen agindutara uzteko. Geroxeago aguazilak gazteluan itxi zuela. Haren idatzirik ez jasotzean, bi kapilau bidali zizkiotela idatzia eskatzeko. Hark eskatuta egon zirela harekin Lutero eta Jonas eta ikusi zutela Pfaff apaiza zela benetako erruduna.

Luterok aholkatzen zion nola jokatu behar zuen, baina onartzen zuen printzeak berak zekiela hobekien gauza hauek nola tratatu.

1538ko martxoaren 27an Luterok Nicolas Hausmann-i gutuna idatzi zion.

Esaten zion gutunarekin batera bidaltzen zizkiola juduen kontrako bi panfleto eta eliza erreformatzeko kardinalen proposamenak. Esaten zion Jonas bere ordez joan zela Brunswick-era, bera ezin zelako arriskatu, osasun eskasa zuelako. Esaten zion ez zegoela bakerik Enperadorearen eta frantsesen artean. Sultanak Veneziaren ontziak blokatu zituela eta ezin zirela itsaso irekira irten. Enperadorea eta Italiako printzeak laguntzera joan ezean, Sultanarekin tratua egin beharko zuela.

1538ko irailaren 15ean gutun bat idatzi zion Luterok Jacob Probst, Bremengo artzainari. Esaten zion gutxitan idazten ziola, baina negozio, lan, urte eta tentaldi asko zituelako zela. Gainera, hura ez zegoela bere gutunen beharrean. Bi gizon zintzo eta jakitun bazituela, txiroak, Saxonia Beherekoak. Luteroren inguruan horrelako asko zeudela eta nekez manten zitzakeela denak. Felipek pentsatu zuela bat hari bidaltzea, jabegabe zegoen eliza baterako; bere ingurukoak haren mantenuaren kargu egin nahi ez bazuten, itzultzeko berriro.

1538ko abenduaren 12an gutun bat idatzi zion Luterok Nicolas Specht, Bautzengo Eskolako Errektoreari. Esaten zion ezin zela haren ezkontzara joan, bere osasun kaxkarrarengatik. Oroitzapen moduan Juan Hus-en erretratua bidaltzen ziola.

3.5.

Zwinglio eta Felipe Landgravea

Ulrico Zwinglio 1484an jaio zen. Luteroren dotrina onartu zuen, sinesmen soilak salbatzen zuela zioena. Zwingliok Vienako unibertsitatean ikasi zituen arteak eta humanisten artean ospetsu bihurtu zen, letra klasikoak ongi ezagutzen zituelako.

Zwingliok herria salbatzeari ematen zion garrantzia. Luteroren filosofia, berriz, gurutzearen teologiak markatzen zuen eta norberaren arima salbatzeari ematen zion garrantzia. Zwinglio 1506ko irailaren 29an apaiztu zuen Constanzako gotzainak.

Liturgia, zuzenbide kanonikoa eta espiritualitatea eraberritzearen alde agertu zen Zwinglio. 1522an apaizen ezkontzaren alde agertu zen eta hilabete batzuk geroago alargun batekin ezkondu zen. 1523an tesi hauek defendatzen zituen: sinesmenaren iturri bakarra Biblia zela; elizaren buru bakarra, Jesukristo; Aita Santuaren eta gotzainen autoritatearen, induljentzien, ekintza onen, meza-sakrifizioaren, prozesioen eta zeremonien kontra agertu zen. 1524an ukatu egiten zuen Eukaristian Kristo presente zegoela. Basilean irakasten zuen Ekolanpadio irakaslearekin batera Luterori eraso zion.

102

Luterok gogorki baztertu zituen sakramentarioen interpretazio sinbolikoa eta Zwinglio eta Ekolampadioren argudioak.

Sakramentarioek Eukaristiako transubstanziazioa eta Kristoren presentzia erreala (haragi eta odoletan) ukatzen zituzten. Luterok, katolikoek bezala, onartzen zuen Kristo presente zegoela Eukaristian, baina ez zuen transubstantziazioa onartzen; transubstantziazioan ogiaren eta ardoaren akzidenteek (usainak, gustuak‌) berdinak izaten jarraitzen zuten, baina haien esentzia Kristoren gorputz eta odol bihurtzen zen. Aristotelesen filosofian oinarrituta zegoen dotrina hori eta Luterori ez zitzaion Biblian oinarritua iruditzen. Kristok Eukaristian zuen presentzia erreala azaldu ezina zen Luterorentzat; sinetsi beharreko zerbait (García-Villoslada, 1973; Roper, 2010).

Alemaniako Zwingliotarren ordezkaria Estrasburgoko Martin Bucer zen, 1518az geroztik Luteroren laguna. Luterok gaitzetsi egiten zuen Teologia suitzarra; haien liderraren aspirazio politikoaz mesfidatzen zen. Zwingliok Nestor-en heresia defendatzen zuela esaten zuen Luterok. Nestoriok erabat bereizten zituen Jesukristoren natura Jainkotiarra eta giza natura; Sakramentarioek ere erabat bereizten zituzten haragiaren gauzak eta espirituarenak; esaten zuten Kristo ezin zela aldi berean zeruan eta hostian egon. Luterorentzat, haragia eta espiritua zorrotzegi bereizteak Kristoren Presentzia Erreala ukatzera eramaten zuen. Luterok sakramentarioei erasotzen jarraitu zuen; zaku berean sartu zituen Zwinglioren eta MĂźntzer-en jarraitzaileak eta sakramentarioak.

Sakramentarioek Luterori iseka egiten zioten, luterotarrak kanibalak zirela esanez, eta sagarapen garaian apaizak mirariak egiten zituela esanez. Hesse, Zurich eta Constantzaren arteko ituna gaizki aterako zela aurreikusi zuen Luterok. 1531ko urriaren hamaikan Cappela-ko guduan kantoi katolikoetako gudarosteek protestanteak menderatu zituzten; Zwingliok lantzaz zaurituta bizia galdu zuen; haren gorpua zatitu, erre eta errautsak simaurraz nahastu zituzten. Hesse-ren aliatu suitzarrak errenditu egin ziren. Luterorentzat berri ona zen Zwinglioren porrota, katolikoen garaipenagatik poztu ez zen arren. Wittenberg-eko akordioa sinatu zuten Luterotarrek eta Zwinglioren jarraitzaile alemanek, baina Suitzarekiko hausturak jarraitu zuen. 1538an berriro ere jo zuten suitzarrek Luterorengana; apirilaren 15ean haien ministro bat Saxoniara joan zen eta Klaustro Beltzean hartu zuten. Zwinglioren jarraitzaile zen Henry Bullinger-i Luterok esan zion Marburgon ikusi zuenean gizon zoragarria iruditu zitzaiola Zwinglio, baina gerora hutsegiteetan egoskortu zela. Geroztik ez ziren elkartzen saiatu (Smith, 1911; Roper, 2010).

Urte askotan zehar izan ziren etsaiak Lutero eta Brandeburgoko Alberto, Mainzeko Hauteslea eta Magdeburgoko artzapezpikua. Melanchthon-en laguna zen Lemnius poetak Mainzeko-ko kardinal-artzapezpikuari laudoriozko epigrama latinoak eskaini zizkionean, Lutero sutu egin zen eta haren idatziei eraso zien. Unibertsitateak baimendu zituen Lemnius-en idazlanak, baina Luteroren eraginez, hiriko senatuak eragotzi egin zuen epigramen salmenta. Lemnius-ek ihes egin zuen, baina haren liburuak erre egin zituzten eta Luterok Lemnius-en kontra hitz egin zuen pulpitutik.

Lemnius-i erasotzean, humanistei eta Melanchthon-i ere erasotzen zien, Melanchthon Lemnius-en gogoko irakaslea baitzen; Lemnius-ek etengabe laudatzen zuen Melanchthon Wittenberg-eko irakasle bikain moduan. Luterok eta Melanchthon-ek tarteka haserreak izaten zituzten arren, une zailetan elkar babesten zuten. Horrela, adibidez, 1537an Esmalkaldan osasun arazoak izan zituen Luterok eta Melanchthon-ek aholkatu zion sendatu egin behar zuela, bidaia egin aurretik. 1540an Melanchthon

103

malenkoniatsu zegoenean, Luterok babesa eman zion. Gainera, Luterok estimu handitan zeukan Melanchthon; esaten zuen haren burua berea baino sistematikoagoa zela eta hark hobeto ezagutzen zituela latina eta grekoa (García-Villoslada, 1973; Roper, 2010).

Luterok harreman asko izan zuen bere garaiko printze eta merkatariekin. Berak jende boteretsuari mesedeak eskatzen bazekien eta arazoak zituen jende boteretsuak sarritan jotzen zuen beregana. Halle-ko Juan eta Antonio Schönitz merkatariek 1532an noblezia titulua eskuratu zuten, asko aberastu eta gero. Juan Schönitz Brandeburgoko Alberto Hauteslearen bankari pribatu eta finantza ministro izatera heldu zen. Schönitzek palazio izugarri bat eraiki zuen eta Alberto Hauteslea zorretan utzi zuen. 1534ko irailaren 6an Juan Schönitz atxilotu eta gotorleku batean giltzaperatu zuten. 1535eko ekainaren hogeita hamaikan nekazarien tribunal batek epaitu eta urkatu egin zuen.

Antonio Schönitz Luterorengana zuzendu zen, Saxoniako Hautesleak babesa eman ziezaion. Albertok Luteroren lagun bat mehatxatu zuenean, Luterok bere laguna babestu zuen eta 1535eko uztailaren 31ko gutunean kardinal deabrua zela esan zion Albertori; 1536ko otsailaren 12ko gutunean errugabe bat erail zuen hiltzailea zela esan zion Luterok Albertori (García-Villoslada, 1973).

Luterok pentsatzen zuen norbaitek adulterioa eginez gero, ezkontza desegin eta kide errugabeari berriro ezkontzeko baimena eman behar zitzaiola. Ezkontza-kontsulta asko egiten zizkioten Luterori. Kasurik zailenetakoa 1539ko abenduan egindakoa izan zen. Hesseko Felipe Landgravea Saxoniako George Dukearen alaba Kristinarekin ezkondu zen, hogei urte bete baino lehen. Ezkontza botoa hautsi zuen ezkondu eta hiru aste barru, baina emaztea leial izan zitzaion eta ezin zen dibortziatu. Sakramentarioekin izandako eztabaidan Luteroren alde zegoen Felipe Landgravea, baina Zwingliotarrengandik ez zen inoiz aldendu. Zwickau-ko profetek erakartzen zuten, poligamia legezkotzat hartzen baitzuten haiek. 1539an sifilisa harrapatu zuen; bere arrebaren etxean eriondo zegoela, Margarita von der Saal-ek erakarri zuen; orduan, Margarita emaztetzat hartu eta bigarrenez ezkontzeko asmoak zituen Hesseko Felipek.

Neskak hamazazpi urte zituen eta ama prest zegoen alabari ezkontzen uzteko, legezko bigarren emazte bihurtzen bazuen, baina ez ohaide moduan hartzen bazuen. Egoera horretan zegoela, bere egoera zuzentzeko baimena lortu behar zuen Felipek teologo ebanjelikoengandik. Hasteko, Estrasburgoko erreformatzaile zen Martin Bucer-en oniritzia jaso zuen.

1539ko abenduaren 10ean Lutero eta Melanchthon-engana joan zen Bucer eta esan zien bere asmoak aurrera eramaten laguntzen ez bazioten Hesseko Feliperi, hura prest zegoela Enperadorearengana jotzeko eta Aita Santuaren baimena lortzeko behar zen guztia egiteko. Egoera aztertu ondoren, Luterok baimena eman zion Hesse-ko Felipe Landgraveari bigarren aldiz ezkon zedin, baina ezkontza ezkutuan edukitzeko baldintzarekin. Melanchthonek idatzi zuen erantzuna, lege orokorra eta dispentsa partikularra bereiziz. Luterok esan zuen gizon batek emazte bat baino gehiago ezin zuela eduki arau orokor moduan, baina dispentsa bat eman zitekeela, gaiari buruzko isiltasun osoa gordez gero. Ohaide edo amoranterik ez zuen onartzen, baina bigarren emaztea, bai. Esaten zuen gainera ebanjelioak ez duela debekatzen Moisesen legeak baimentzen zuena. Lutero prest zegoen bakearen izenean gezurra esateko: gezurra bertute izan zitekeen, jendearen ohorea edo ongizatea serbitzeko edo deabruaren haserreari ihes egiteko esaten bazen.

104

Hesse-ko printzearen emazteak baimena eman zuen, baina honako hau agindu zitzaion: bera izango zela lehen emaztea edo emazte nagusia eta Hesse-ko printze bakarrak Kristinaren semeak izango zirela. Lege orokor moduan ezkontza bi pertsonen arteko elkarte gisara ikusten bazuten ere, dispentsa egin zitekeen, kasua ezagutarazten ez bazuten; konfiantzako pertsona batzuek bakarrik jakin behar zuten ezkontzaren berri.

Idatzia Luterok, Melanchthon-ek eta Bucer-ek sinatu zuten. Felipe 1540ko martxoaren 4an ezkondu zen, hainbat zaldun gonbidatuta (GarcĂ­a-Villoslada, 1973; Roper, 2010).

Luteroren onarpena eskuratu ondoren, Saxoniako Hauteslearen oniritziaren bila joan zen Bucer. Hauteslea kezkatua geratu zen portaera horrek beste printzeen aurrean izan zitzakeen ondorioengatik; esan zuen landgraveak gogoeta egin behar zuela bigarren ezkontzak eliza ebanjelikoan sor zitzakeen nahaste eta kalteez; esaten zuen tentaldian ez erortzeko otoitz egin behar zuela eta lehenengo emaztearekin kontentatu behar zuela, baina hori ezinezkoa bazitzaion sekretuan hartu behar zuela bigarren emaztea, Luterok eta Melanchthon-ek esaten zuten moduan. Hesse-ko Felipe asebeterik gelditu zen.

Landgravearen ezkontza Rotenburgoko gazteluan egin zen 1540ko martxoaren 4an, Bucer, Melanchthon, printzearen kontseilarien eta emaztearen amaren aurrean.

Laster zabaldu zen ezkontza horren albistea Alemania osoan. Juan Frederiko beldur zen ezkontza horretatik haur berriak etortzen baziren landgravearen herentzia korapilatuko zela eta Felipe Landgravearengandik urruntzen hasi zen. Felipek mehatxu egin zuen Esmalkadako liga uztearekin. Arazoa konpontzeko asmoz Eisenach-en bildu ziren teologo eta kontseilari batzuk. Luterok gogor eraso zien poligamiarako joera zutenei, monogamia defendatu zuen eta esan zuen gatazka ebazteko Landgraveak ukatu egin behar zuela Margarita Saalekoarekin ezkondua zegoela. Luterok pentsatzen zuen aitorlea ez dela behartua egoten aitortzan zer aholkatu duen esatera; bere aholkua ez zela izan gertaera publiko egitea, eta publiko egiteak indargabetu egiten zuela ezkontza; Landgraveak etxean gorde behar zuen bigarren emaztea eta publikoki bere ohaidea zela esan behar zuen. Hesse-ko landgraveak Eisenach-eko konferentzien emaitzen berri izan zuenean sutu egin zen eta esan zuen berak zergatik ez zuen edukiko gustuko emaztea, Luterok eta haren inguruko apaiz eta fraideek ere gustuko emazteak bazituzten. Luterok erantzun zion ez zela bere errua printzeek gogoz kontrako emazteak aukeratzen bazituzten (GarcĂ­a-Villoslada, 1973; Roper, 2010).

1539 eta 1540an Luterok idatzitako zenbait gutun 1539ko martxoaren 26an gutuna idatzi zion Luterok Felipe Melanchthon-i. Esaten zion beldur zela gutun horrek ez ote zuen Frankfurt-en aurkituko. Nekazariek erabakia zutela jendea gosez hiltzen uztea. Galdetzen zuen ea poliziak ezin zuen ordena ezarri.

Pena handia ematen ziola unibertsitatea sakabanatzen ikusteak. Esaten zion Jonas berriro ere gaixo zegoela.

1539ko apirilaren 9an gutuna idatzi zion Luterok John Frederiko printzeari. Esaten zion lurraldean bat-bateko gosea zabaldu zela. Printzeak ezagutuko zuela hirian zenbat elikagai zegoen. Wittenberg-ek ogiz hornitu behar zituela inguruko hiri txikiak: Kemberg eta Schmiedeberg. Batzuen ustez, eskasia ez zetorrela arto gutxiegi zegoelako, baizik saltzaile aberatsen gaiztakeria eta zekenkeriagatik; saltzaile batzuek lakari bakoitzeko golden bat eskatzen zutela. Elbako ur emari handiagatik errotak geldi zeudela. Luterok laguntza eskatzen zion Printzeari eta esaten zion lege bat atera zezala nobleziak negoziorik egin ez zezan artoarekin, ez zezan lukurreriaz joka hain modu

105

lotsagarrian. Horrela jokatu gabe ere nahiko aberats bazegoela.

1539ko apirilaren 16an gutuna idatzi zion Luterok Martin Bucer Estrasburgoko Elizako Superintendenteari. Esaten zion berak baino denbora gehiago zuela hark idazteko; lan gutxiago zuela eta gazteagoa zela. Harro zegoela hura lagun zuelako.

Ingalaterrako erregeak iruzur egingo ziela beren itxaropenei. Ingalaterrako jendea sarri kexatzen zela beren erregeaz eta Alemaniako Luterotarren askatasuna goraipatzen zutela. John Sturm eta John Calvin bere izenean agurtzeko, haien idatziek atsegin handia ematen ziotelako.

1539ko apirilaren 18an gutuna idatzi zion Luterok Suediako Gustavus erregeari.

Esaten zion haren enbaxadore Nicolas jaunak haren (erregearen) agindua jaso zuela printzearentzat tutore on bat bidaltzeko. Luterok zion oso atsegina gertatu zela hori beretzat. Erregeak berez besteak baino burutsuagoa izan behar zuela edo gaitasun hori entrenamenduz lortu behar zuela. Kristoren laguntzaz Erregearen lanak erreinu osoan harrera ona izango zuela, batez ere katedraletan eta eskoletan. Luterok esaten zion instruktore gaztea aukeratu zutela printzearentzat: Norman jauna; apala, zuzena, jakintsua eta ongi prestatua.

1539ko ekainaren 23an Luterok gutuna idatzi zion Prusiako Herzog Albrecht-i.

Esaten zion Jainkoak lan zoragarria burutu zuela Saxoniako Herzog George-ren heriotzarekin. Hori egin izan ez balu, Alemania miserian murgildua egongo zatekeela.

Jainkoak bakea eman ziela, gizon gaiztoa bere asmo txarrekin erail zuenean. Esaten zuen Fernando eta Bavieratarrak ebanjelioari serioski erasotzen ari zirela. Osterantzean gauzak baketsu ziruditela Alemanian eta zirudienez artoaren eta fruten uzta ugaria zetorrela.

1539ko uztailaren 8an gutuna idatzi zion Luterok John Frederiko Printzeari.

Esaten zion Leipzig-eko Wolrab pikaro alhadura gabeak Luteroren kontrako irainak argitaratu zituela eta orain Biblia Alemana suntsitu nahi zuela, inprimatzaileen ahotik ogia kenduz. Esaten zion apalki eskatzen ziola eragotz ziezaiola horrelako gaiztakeria egitea. Gogaitzen zela pirata hori bere lanaz abusatzen ikusita.

1539ko azaroaren 4an gutun bat idatzi zion Luterok John Frederiko printzeari.

Esaten zion Leipzig-eko hiri kontseiluak Cruciger doktorea han gerarazteko baimena eskatu ziela; Cruciger-ek agindu zuela han geldituko zela Wittenberg-eko baimenarekin. Leipzig-eko hiri kontseiluak espero zuela Hautesleak eskaera horri baiezkoa emango ziola. Luterok zion Crucigerrek nahiago zuela Wittenberg-era etorri, han zerbitzu gehiago egingo zuelakoan; Luterok zion dena prestatua zegoela bera hiltzen zenean Cruciger doktoreak haren postua har zezan.

1539ko abenduaren 4an gutuna idatzi zion Luterok Brandeburgoko Joakin Hautesleari. Esaten zion haren enbaxada atsegin handiz hartu zuela. Atseginez irakurri zuela agiriari hark egindako hitzaurrea, baina eztabaidagai batzuk bazituela. Prozesioan sakramentua forma bakarrean eramatea Jainkoari trufa egitea zela; bi formatan eramatea barregarria zela. Formari buruzko kezka horiek albora uzteko. Gaixoen azken igurtzia ere bere horretan uzteko esaten zion; denboraldi batez ohitura bere horretan uzten bazen ere, horretaz ez zela ezer idatzi behar eta azken igurtziak ez zuela aginduzkoa izan behar esaten zion.

1540ko urtarrilaren 7an Luterok, Jonasek, Bugenhagen-ek eta Melanchthon-ek

106

gutuna idatzi zioten Brandeburgoko Joakini artoa esportatzeko baimena eskatuz. Esaten zioten eliza ahalegindu zela txiroentzat artoa erosten, toki askotara joanda. Dietrich von Rochau-k 21 anega ziurtatu zituela elizarentzat eta txiroentzat, ulertarazi zitzaiolako printzeak baimendua zeukala bere lurraldetik kanpora artoa eramatea. Printzeak debekatua zeukala hori, baina eskatzen ziola arau hori aldatzeko, hurbileneko behartsuei zegokienean. Eskatzen zion baimena eman ziezaiola Dietrich von Rochau-ri, eskuratu zuen artoa esportatzeko.

1540ko urtarrilaren 18an gutuna idatzi zion Luterok Saxoniako printzeari.

Esaten zion Esmalkaldarako iritziak bidaltzen zizkiola. Luterok esaten zion gustatuko zitzaiokeela Esmalkaldara zihoan jendearekin Eisenachera joatea, baina ez zuela uste ezertarako balioko zuenik. Arazoak eta gastuak sortu besterik ez zuela egingo. Baina, printzeak nahi zuena egiteko prest zegoela. Gutxi axola izango zitzaiola betirako begiak itxiko balitu.

1540ko otsailaren 26an gutuna idatzi zien Luterok Justo Jonas, Bugenhagen eta Feliperi. Esaten zien entzun zuela dieta atzeratu egingo zela. Feliperen alabak susto bat eman ziela, ordu batzuetan benetan gaixo zegoela baitzirudien. Bi eguzki egunen ostean, eguraldi txarra etorri zela, baina Elbako urak jaitsi zirela. Luterok ondo egin zuela haiekin ez joatean; gauean ez zuela lorik egin, besoko giharretan mina zuelako.

Katalina arrastaka ibiltzen zela, aulki eta mahai artean, lau hankan.

1540ko martxoaren 3an Anton Lauterbach, Pirnako Superintendenteari gutuna idatzi zion Luterok. Esaten zion Dresde-ko gortean axolagabekeria zela nagusi Jainkoaren eta gizakien kausari zegokionean. Printze zaharrak ezer gutxi egiten zuela eta gazteek botererik ez zutela. Turkoak prestakuntza handiak egiten ari zirela, baina beraiek jan eta libertitu besterik ez zutela egiten. Enperadorea, Frantzisko eta Fernando oturuntzan zeudela Flandrian. Katalinak heriotzaren atzaparretatik ihes egin zuela eta osasuna berreskuratu zuela. Ibiltzen ikasten ari zela.

1540ko martxoan printze ebanjelikoen kongresua egin zen Esmalkaldan. Hara joan ziren Bugenhagen, Melanchthon, Jonas, Cruciger eta Printze Hauteslea. Martxoaren hiruan Felipe Langravearen ezkontza ospakizunean izan zen Melanchthon.

Enperadoreak printze katoliko eta protestanteak bildu zituen Hagenau-n, baina emaitza onik ez zuen izan eta beste kongresu bat antolatu zen Worms-en, urrirako. Calvino Estrasburgon zegoen garai horretan eta bi konferentzietara joan zen.

1540ko apirilaren 8an gutuna idatzi zion Luterok Felipe Melanchthoni.

Enperadoreak konferentzia pribatu bat agindu ziola idatzi zuen Felipek. Luterok zioen hark ez zekiela zer egin. Esaten zuen Enperadorearen bihotzak sekretu asko eduki behar zituela, hainbeste sugegorriren artean kokatuta; jakin gabe nola asebete alderdi biak. Esaten zuen Jainkoak Enperadorearen eskua geldirik eduki zuela horrenbeste denboraz, nahiz eta gotzain eta kardinalak hura ozpintzen eta asaldatzen jardun, luterotarren kontra. Eskerrak eman behar zitzaizkiola horregatik Jainkoari.

1540ko maiatzaren 24an Graf Albrecht eta Albert Von Mansfeld-i idatzi zien gutuna Luterok. Esaten zien azkenaldian gortean entzun zuela haiek oso gogorki tratatzen zituztela fundizioen jabeak, horrelako traturik merezi ez bazute ere; ondorioz konderriak gal zezakeela bere aberastasuna. Esaten zien galdetu zuela nola ukitzen zuen horrek bere senitartekoen egoera eta esan ziotela bere koinatua beldur zela

107

eskaletzan hasi beharko ote zuen. Haiek ez zeukatela herentziaz jasotako labea besterik. Jaun kondeak ez zuela ezer irabazten jende onaren txirotasunaz; Jainkoaren amorrua erakarriko zuela beregana. Esaten zien ez zuela haien justizia nahi, haien faborea baizik; haiek ere Jainkoaren faborea eta babesa bilatzen zituztela. Norberak bere eskubideak gehiegi aldarrikatzen bazituen auzokoen aurrean, mesedeei lekurik utzi gabe, Jainkoak ere beste horrenbeste egingo zuela.

1540ko uztailaren 2an gutuna idatzi zion Luterok John Lang-i. Esaten zion Melanchthon hilzorian egon zela Weimar-tik Hagenau-ra bidean zihoazela. Jainkoaren mirariz, Luteroren presentzia eta otoitzei esker orain bizirik zegoela.

1540ko uztailaren 2an beste gutun bat idatzi zion Luterok bere emazte Katalinari. Eisenachera bidean zihoan Lutero, Hauteslearekin eta Felipe Landgravearekin aurkitzeko, ezkontza bikoitzaren gaia eztabaidatzeko. Katalinari esaten zion bohemiar batek bezala jaten eta Germaniar batek bezala edaten zuela.

Felipe hilzorian egon zela eta Lazaro bezala heriotzatik jaiki zela. Jainkoak beren otoitzak entzun zituela. Igandean utziko zutela Weimar, Eisenachera joateko eta Felipe berekin eramango zutela.

1540ko uztailaren 26an gutuna idatzi zion Luterok Katalinari. Esaten zion hurrengo egunean irtengo zirela Wittenberg-era bidean. Hagenauko konferentzia iruzur bat izan zela; horrenbeste kezka eta gastu alferrik. Felipe infernutik atera zutela eta pozik eramango zutela etxera. Jaunaren mila akre baino gehiagori sua eman ziotela Turingiako basoan. Werder aldeko egurra ere sutan zegoela. Horrek egurraren estimazioa igo zuela.

1540ko irailaren 3an Gaspar Gutel-i gutuna idatzi zion Luterok. Esaten zion zaharra eta ahula izanik ere, lanez zamatua zegoela. Bere etxean bakarrik hamar pertsona zeudela larriki gaixo. Sukarraren ondorioz, epilepsia zutela batzuek. Gaixo zeudela Bugenhagen, Jonas eta Cruciger.

1540ko azaroaren 10ean gutuna idatzi zion Luterok George Espalatinori.

Luteroren emazteak nahi zuen Espalatinok bitartekari lana egitea egurraren opariari zegokionean. Eskatzen zion printzearen funtzionarioari gutuna emateko, Henrikeri egur ona eta baliagarria bidal ziezaion, haritz-egurra batez ere; alferrikako egurra bidal ez ziezaioten, funtzionarioen zekenkeria zela eta. Esaten zion adarrak eta enbor lodiak nahi zituela, ez sastraka. Bere jabetza berriko tximiniarako nahi zituen.

3.6.

Ratisbonako Dieta eta Worms-eko eztabaida

Karlos V.ak ez zuen nahi protestanteen zisma handitzerik eta erlijio gerra pizterik.

1539ko apirilaren 19an Frankfurt-eko suetena sinatu zuten: 15 hilabeteko suetena katoliko eta protestanteen artean. Sueten horren arabera, Esmalkaldako Ligakoek

108

turkoen kontrako gerran lagundu behar zuten eta enperadoreak protestanteen kontrako prozesuak gerarazi behar zituen. Frankfurt-eko konferentzian Hauteslearekin eta Miconius-ekin egon zen Melanchthon. Enperadorearen eta Fernandoren delegatuekin ere egon zen. Frankfurt-eko ituna Nurenberg-eko elkarrizketarekin amaitu zen.

Elkarrizketa horretatik kanpora gelditu ziren Aita Santua eta haren legatuak (de Cadenas y Vicent, 1990).

1541ean Suleiman Magnifikoak pentsatu zuen Hungaria, Austria, Bohemia eta Alemania bereganatu behar zituela. 1541eko abuztuan Buda bereganatu zuen eta inperio turkoko probintzia bihurtu zen Hungaria. 1541ko irailaren 8an Saxoniako Juan Frederikok Luterori idatzi zion esanez turkoak Alemania inbaditzeko zorian zeudela eta predikariek otoitz publikoak egin behar zituztela. Luterok turkoen kontra otoitz egitea eskatu zuen (García-Villoslada, 1973; Currie, 2009).

Ratisbonan konferentzia bat egin zen 1541ean katoliko eta protestanteak adiskidetzeko. Eztabaidaren oinarri moduan Ratisbonako Liburua erabili zen. Luterori iruditzen zitzaion liburu horretan jasotzen zena ez zutela onartuko ez protestanteek ez katolikoek. Eztabaida apirilaren 5ean hasi zen. Katolikoen aldetik, Aita Santuaren legatua (Contarini kardinala), Eck, Gropper eta Pflug jardun ziren. Protestanteen aldetik, Melanchthon, Pistorius eta Bucer jardun ziren. Contarinik Ratisbonan onartu zuena Erroman ez zuen Aita Santuak onartu. Justifikazioaren gaia kontzilio batean bakarrik ebatz zitekeela esan zuten Erromatik. Ratisbonako Dietan adiskidetu zen Hesse-ko Felipe Karlos V.arekin. Enperadoreak Feliperen bigarren ezkontza gertatu ez balitz bezala jokatu zuen eta jarrera-aldaketa horren trukean, Hesseko Felipek Enperadorearen jarrerak defendatu behar zituen dietetan eta Esmalkadako Ligaren buru izateari utzi behar zion (García-Villoslada, 1973).

1541eko urtarrilaren 14an hasi zen Worms-eko eztabaida. Eliza katolikok eta protestanteko delegatuen arteko eztabaida horrek arrakastarik ez zuen izan, Hagenaukoak izan ez zuen bezalaxe. Han zeuden Eck eta Melanchthon, eztabaidarako prest, baina Enperadoreak turkoen kontra borrokatzeko laguntza behar zuen eta egun gutxi batzuen barnean moztu zuen eztabaida. Eztabaida berriro hasi zen Regensburg-en, apirilaren 27an; protestanteen aldetik Cruciger, Bucer, Melanchthon eta Pistorius egon ziren; Aita Santuaren delegatu moduan Contarini Kardinala egon zen. Eztabaida horretan ere adostasunik ez zen lortu.

1545eko urtarrilaren 17an kexu zen Lutero, gutunak idaztea oso neketsua egiten zitzaiolako. Heriotza orduaren zain zegoen irrikaz, bere lanetatik atsedena hartzeko.

Luterok asko sofritu zuen urte horretan; bizitzaren ikuspen negatibo bat nagusitu zen harengan. 1535eko ekainetik 1545era arte Luterok Genesiari buruzko ikasgaiak eman zituen Wittenberg-eko unibertsitatean. Genesiaren irakurketaren hamar urteko kurtsoa azaroan amaitu zuen; azken ikasgaia 1545eko azaroaren 17an eman zuen eta nekaturik eta ahuldua zegoenez, berak baino hobeto gaia azal zezakeen norbait eskatuz erretiratu zen. 1544an hasi ziren ikasgai exegetiko horiek argitaratzen Wittenberg-en. Lankide izan zituen Luterok Gaspar Cruciger eta Jorge Rörer. Luterok zioen Genesiari buruzko ikasgaiak ez zituela argitaratzeko asmoz idatzi, irakasle lana egiteko eta bere burua eta entzuleak entretenitzeko baizik. Hizkuntza herrikoian eman zuen dena. Azken klasean esan zuen ahul zegoela eta beregatik Jainkoari errezatzeko (García-Villoslada, 1973).

109

Espirako Dieta berria 1544ko otsailaren 20an elkartu zen. Saxoniako Hauteslea segizio ederrarekin joan zen Espirara eta Karlos V.ak begirune handiz egin zion harrera.

Frantsesei kontra egiteko laguntza eskatzen zuen Karlosek. Lehen ere izan ziren Espiran dieta inperialak 1526, 1529 eta 1542an. Zazpi Hautesleak bildu ziren 1544ko dieta horretara eta Karlos V.ak diru-laguntza eskatu zien Suleiman Magnifikoaren kontra gerra egiteko. Aita Santuaren delegatuak Frantziako erregearekin bake giroa sortzeko eskatu zuen, baina Brandeburgoko Joakin II.aren iritziz Frantzisko I.ari esan behar zitzaion turkoarekin ez elkartzeko. Dietan inperioaren etsai izendatu zuten Frantzisko I.a eta Enperadoreak eskatutako diru-laguntzak onartu ziren. Baina, protestanteek eskatu zuten 1541eko Ratisbonako dekretua aplika zedila. Ratisbonako Interimean katolikoen eta protestanteen arteko oreka sinatu zen: monasterioak eta elizaren ondasunak ez ziren ukituko eta gai erlijiosoengatik ez zen prozesatuko. Enperadorearen erabakiak 1544ko ekainaren 10ean argitaratu ziren Espirako Dietako Errezesoan edo ondorioen dekretuan.

Arazo erlijiosoa kontzilio orokorrean ebazteko utzi zuten. Augsburgoko ediktua zintzilik geldituko zen, erabaki berriak hartu arte. Anabaptistei eraso egingo zitzaien, legeen arabera. Dietako dekretua berehala heldu zen Erromara eta Pablo III.a atsekabetua geratu zen. Amonestazio serio bat egin zioten Karlos V.ari, gai erlijiosoei buruz erabakiak hartu izanagatik, elizako ondasunei buruzko disposizioak emateagatik eta kontzilio orokor batez hitz egiteagatik, Aita Santua izendatu gabe. Aita Santuak erretraktatzeko eskatu zion Karlos V.ari, baina hark ez zion jaramonik egin (GarcĂ­aVilloslada, 1973).

Luterok azken idatzietakoak Lovaina eta Pariseko teologoen kontrakoak izan ziren. Lovainako Teologiako Fakultateak 1545eko martxoan tesi katoliko batzuk argitaratu zituen sinesmenari, jatorrizko bekatuari, borondate askeari, justifikazioari, mezari eta abarri buruz. Luterok Lovainako teologoen 32 artikuluen kontra 75 tesi argitaratu zituen. Hil aurretik idazten ari zen azken idatzia Paris eta Lovainako astoen kontra izan zen. Amaitu gabe geratu zen lan hori (GarcĂ­a-Villoslada, 1973).

1545eko uztailaren 14ko gutunean Erfurt-eko unibertsitateko John Lang-i idatzi zion Luterok eta beregatik errezatzeko eskatu zion, hilotz bat zela eta. Pozik zegoela esaten zion Luterok, Lang bere aldean zegoelako eta haren unibertsitateak bere iritziak partekatzen zituelako. Esaten zion kristau izan nahi dutenek urtean behin gutxienez aitortu beharko zuketela kristauak zirela, hori bizitza osoan egin beharko zuketen arren.

Gerrek eta eztabaidek ez zuketela horretarako aitzakia izan behar. Berak ere papistekin desadostasun ugari izan zituela azken urtean, baina horrek ez ziola eragotzi sakramentua hartzea.

1545eko udan giltzurrunetako harriek gogaitzen zuten Lutero: ezin zuen lorik egin minaren minaz. Esaten zuen heriotza nahiago zuela harriek ematen zioten mina baino. 1545eko azaroaren 10ean hirurogeita bi urte bete zituen. Bere bizitzaren azkenaldian Lutero ez zegoen oso pozik Wittenberg-en. Teologiako irakasle batzuk ez zeuden Luterorekin ados. Agintari zibilek ere nahi zutena egiten zuten. Luterok pentsatu zuen hiri hura betirako uztea. Horrela, 1545eko uztailaren amaieran Merseburgo aldera joan zen bere seme zaharrenarekin eta bi lagunekin. 1545eko uztailaren 28an Leipzigetik gutun bat idatzi zion Luterok Katalinari. Wittenbergera ez itzultzea gustatuko zitzaiokeela esaten zion. Emazteak ZĂźlsdorf-eko finkan bizi beharko zukeela iruditzen zitzaion: eskatu zion bere baratzea, patioa eta etxea saldu eta Zulsdorf-era erretiratzeko.

Wittenberg-en gauzak gaizki ikusten zituen eta hara agertzeko gogorik ez zuen Luterok.

110

Katalinari esaten zion bera bizi zen artean egiteko egin beharrekoa, berak lagun baitziezaiokeen bere soldatarekin. Luterok Wittenberg utzi zuenean, hango unibertsitatean alarma piztu zen eta Melanchthon eta Bugenhagen bidali zituzten Lutero konbentzitzera, Wittenbergera itzul zedin. Lutero abuztu ardi aldera itzuli zen (GarcĂ­aVilloslada, 1973).

1545etik 1563ra bitartean ospatu zen Trentoko Kontzilioa. 1545eko otsail eta martxoaren artean lan hau idatzi zuen Luterok: Deabruak fundaturiko Erromako Aitasandutzaren kontra, Lukas Granach Zaharrak egindako Aita Santuaren grabatu barregarriekin. Luterok Aita Santuari eraso zion, hark esan baitzuen kontzilioa Aita Santuak bakarrik dei zezakeela, ez Enperadoreak, ez beste inork. Liburu horretan etsairik okerrenaren moduan deskribatu zuen Aita Santua; infernuko deabru okerrenez betea zegoen Aita Santua. Luteroren iritziz, Aitasaindutza eratu zuena ez zen Jainkoa izan; hark botere bera eman zien jarraitzaile guztiei; Aita Santua gizateriaren etsaia zen, toki santuan eseritako Antikristoa. Satanen botereak sortutako atsekaberik handiena zen Aita Santua. Sodomita eta transbestitu moduan deskribatzen zuen. Aita Santua iraintzeko deitura ugari erabili zituen: arratoien erregea, astoa, astoen puzkerra, astoen erregea, dragoia, hartz-otsoa, giza-otsoa, krokodiloa, larba lehoia, otsoa, piztia, txerria, zakurra. Kropolalia eta grobianismotik hurbil ibili zen. Lutero Erdi Aroko inperioaren kontra agertu zen, Aita Santuarengandik hartzen baitzuen hark boterea; Luterorentzat, Enperadorea Hautesleek solik aukera zezaketen. Juan Frederikori asko gustatu zitzaion liburu hori eta alemanera itzularazi zuen (GarcĂ­a-Villoslada, 1973; Roper, 2010).

1541 eta 1545 artean Luterok idatzitako zenbait gutun 1541eko apirilaren 12an gutun bat idatzi zion Luterok Melanchthon-i.

Regensburg-era bidean zihoala istripua izan eta eskuin besoa hautsi zuen Melanchthonek. Esaten zion beren kausa Jainkoaren kontrolpean zegoela eta haren etxean dena ongi zihoala.

1541eko apirilaren 21ean Felipe Melanchthon-i gutuna idatzi zion Luterok.

Esaten zion oturuntzetan bere burua zaintzeko. Erfurt-en sendagaiak eta bizigarriak pozoitu egin zituztela. Altenburg-en hamabi pertsonek platera ezberdinetan pozoia jan zutela eta hil egin zirela.

1541eko maiatzaren 21ean gutuna idatzi zion Luterok Caspar Cruciger-i. Esaten zion egun horretan Enperadorearen berri onak izan zituela. Enperadoreak bere kamerara deitu zituela bi teologo multzoak eta eskatu ziela albora uzteko beren printzeen pentsamenduak eta Jainkoari bakarrik begiratzeko, egiari eta elizen ongiari bakarrik begiratzeko. Ezin zuela gehiago idatzi, entzumena galdua eta burua haize ekaiztsuz betea zuelako.

1541eko ekainaren 28an gutuna idatzi zion Luterok Felipe Melanchthon-i.

Esaten zion galdu zuen belarri bateko entzumena berreskuratzen ari zela, baina belarri horrek batzuetan ez zituela bere funtzioak betetzen. Beti izan zela eta izango zela erreumatikoa eta katarro mota guztien martiri.

1541eko abuztuaren 3an John Frederikori idatzi zion gutuna Luterok. Luterori Printzeak esan zion Melanchthon-ek ez zuela grekoko klaserik emango, zaharregia zelako unibertsitatean serbitzeko. Horregatik, grekoko katedrako soldata unibertsitatera

111

itzuliko zela. Felipe apala eta zuzena zela eta ez zuela soldatarik kobratu nahiko, grekoa irakatsi ezean. Printzeak esan behar zuela ehun florin kobratzen jarraitu behar zuen, grekoa eman gabe ere. Bere iritziz hogei urtean nahiko lan egin zuela, atseden pixka bat hartzeko eskubidea ematen ziona.

1541eko azaroaren 17an gutun bat bidali zion Luterok John Frederiko Hautesleari bere emaztearen nebarentzat lanpostu bat eskatuz. Esaten zion azkenaldian gutun bat eman ziola Frederiko-entzat bere koinatuari, baina gutuna galdu egin zuela eta beste bat bidaltzen ziola. Leiala, elizkoia eta langilea zela, baina ez zuela bere burua eta haurra ongi mantentzeko adina. Leipzig-eko komentu batean superintendente izan zela, eta hura iraintzen saiatu baziren ere, kontuak ongi eraman zituela ikusi zela.

Beharbada Luteroren beraren kontuengatik jasan zuela erasoa, Pistorius doktorea zegoelako agintean.

1542ko martxoaren 26an gutun bat idatzi zion Luterok John Frederiko Hautesleari, Katirekin erlazionaturiko arazoan bere aldeko erabakia ematearren.

Bidalitako ardoagatik ere eskerrak ematen zizkion. Esaten zion jakinarazi ziela errektoreari eta unibertsitateari Printzeak ez zuela nahi Luterori bere ondasunengatik eta etxearengatik zergak ezartzea. Esaten zion entzun zuela denborarekin etxea arazo militarretarako erabiliko zutela eta Kati eta seme-alabentzako Hans Brun-en etxea erosi zuela, baina arazoak zituela etxe hori ordaintzeko.

1542ko uztailaren 13an Espalatinori gutun bat idatzi zion Luterok, esanez bera ez zela bere janariaz gehiegi arduratzen, baina ezkondua zela eta etxerako betekizun batzuk zituela. Eskatzen ziola ez iruzurtzeko bera Printzearen opariei zegokienez, asko baloratzen zituela eta. Ikusten zituela beren buruaz bakarrik arduratzen ziren hegazti harrapariak. Luterok zion bere izenean eskuratutako haritz eta izeiak gorde nahiko zituela.

1542ko abuztuaren 26an gutun bat idatzi zion Luterok Torgauko maisu Marcus Grรถdel-i, esanez semea bidaltzen ziola gramatika, musika, morala eta gizabidea ikas zitzan beste ikasleekin batean. Semearen eskola-lagun bat ere bidaltzen zuela.

Arrakasta izaten bazuten, beste bi ikasle ere bidaliko zizkiola. 1542ko irailaren 6an beste gutun bat idatzi zion Luterok Marcus Grรถdel-i. Esaten zion alaba Magdalena gaixorik eta azkenetan zegoela, eta semea etxera bidaltzea nahi zuela; horretarako bidaltzen zuela zalgurdia; ez esateko semeari benetan zer gertatzen zen; esateko etxera berehala itzuli beharra zuela, zerbait pribatua komunikatu behar ziotela eta. 1542ko abenduaren 25ean Luterok bere seme Hans-i gutuna idatzi zion. Esaten zion etxean denak ongi zirela. Ahalegintzeko bere malkoak gordetzen eta amaren atsekabea ez handitzen. Zegoen tokian lan egitea eta bere ahultasuna gainditzea desiratzen zuela Jainkoak. Amak ezin ziola idatzi, baina hark esandakoa errepikatu beharrik ez zegoela, gaixotuz gero etxera itzultzeko. Gainerantzean, ikasketekin jarraitzeko eta ez arranguratzeko.

1542ko uztailaren 25ean Luterok Wenzel Link-i idatzi zion. Wenzel Link kexu zen Bibliak berandu zetozelako eta Luterok esaten zion kuadernatzaileak lanez gainezka zebiltzala; esaten zion jende askok sei hilabete baino lehen ezin zituela lortu kopiak, baina hark laster jasoko zituela bi kopiak. Esaten zion Genesiari buruz ezin ziola ezer agindu; argitaratzaileak kontuz ibiltzen zirela lan handiekin, saltzen ez

112

baziren diru asko galtzen zutelako.

Justo Jonas 1493 urtean jaio zen Nordhausen-en eta 1555ean hil zen. Jaiotzatiko izena Jodokus Koch zuen, baina garaiko humanista alemaniarren ohiturari jarraiki, izena aldatu zuen Erfurt-eko Unibertsitatean ikasten ari zenean. Erfurten Zuzenbidea eta humanismoa ikasi zituen. Ondoren, Wittenberg-en ikasi zuen eta Erfurt-era itzuli ostean, apaiz egin zen. 1518an doktore bihurtu zen eta kalonje izendatu zuten. Leipzigeko Eztabaidan eta Worms-eko Dietan Luteroren ondoan izan zen. Luteroren eta Melanchthon-en lanak alemanetik latinera eta alderantziz itzuli zituen. Justo Jonas presente egon zen Luteroren heriotzean eta haren hiletan sermoia egin zuen. Lutero hil ostean Saxoniako Printze Hautesleak Saxoniatik erbesteratu zuen. 62 urterekin hil zen Eisfeld-en.

-

-

-

-

-

-

1542ko otsailaren 6an Justo Jonas-i gutuna idatzi zion Luterok. Esaten zion ezin zezakeela gutun gehiagorik itxaron Luterorengandik, mezulariak ez baziren egoten erantzuna idatzi zain. Mezulariak presaka zirela beti, eta ez zirela gutuna idatzi zain egoten. Luterok esaten zion bera behartsuegia zela mezulari berezi bat bidaltzeko. Esaten zion BĂźcer-ek emaztea, semea eta alabak galdu zituela, izurritearen ondorioz.

1542ko irailaren 23an ere idatzi zion gutuna Luterok Justo Jonas-i, bere alaba Magdalena hil zela esateko.

1542ko abenduaren 25ean Luterok Justo Jonas-i idatzi zion, emaztearen heriotzak sortu zion nahigabea arintzeko. Esaten zion ez zekiela zer idatzi horrelako kolpe baten ondoren. Gertaera mingotsa izan bazen ere, hurrengo bizitzak elkartuko zituela. Jainkoaren errukia bizitza baino hobe zela.

Jonasek erantzun zion azkenaldian izan zuen galera gero eta eramangaitzagoa zela; orain bere onera etortzen ari zela eta emakumerik onenarekin elkartzeko desira pizten ari zela berriro. Esaten zion Genesiaren lehen berrogeita bat atalei buruzko irakurketak igortzen zizkiola, George Rorer-en bidez. Esaten zion asko gustatu zitzaiola zwingliotar bihurrien kontrako Osiander-en panfletoa.

1543ko urtarrilaren 26an gutun bat idatzi zion Luterok Justo Jonasi.

Gutunean zioen buruko min handia jasaten zuela; ezin zuen irakurri eta idatzi; Jonasek egindako itzulpena ere ez zuela irakurri esaten zuen.

1543ko maiatzaren 4an gutun bat idatzi zion Luterok Justo Jonasi esanez ez zuela haren bigarren ezkontza eragotzi nahi. Ezkontzarako epea luzatzeko esan bazion, jendearen esamesak ekiditeko izan zela. Printzeagatik ez kezkatzeko, hark berari buruz ongi hitz egiten zuelako azkenaldian. Jonasen emaztegaiaz laudorioak entzun zituela.

1543ko abenduaren 16an Luterok Justo Jonas-i idatzitako gutunean esaten zion jaso zuela hark bidalitako gutuna, 25 urte lehenago bera kondenatzen zuen buldaren kopiarekin.

1543ko urtarrilaren 6an Luterok BrĂźck kantzilerrari esan zion sakramentuan elementuak jasotzeari buruzko eztabaidan Felipe Melanchthon-en itzuleraren zain egongo zela. Fedearekin zerikusirik ez zuten zeremonia horiek kezka gehiago sortzen zutela gai garrantzitsuagoek baino. Zalantzan zegoela zuhurra izango ote zen horretaz zerbait argitaratzea. Beldur zela inoiz ez zirela ados jarriko elizen artean zerbitzuen formari zegokionean. Hemen bat ala beste adostu arren, beste tokietakoak ez zirela

113

ados etorriko. Apostoluak berak ere zailtasunak izan zituztela errituekin eta askatasuna eman zitzaiola bakoitzari, jateari, jazteari eta portaerari zegokionean.

1543ko urtarrilaren 20an idatzitako gutunean Luterok Wenzel Link-i esaten zion kexatu egiten zela hura berak haren gutunei erantzuten ez zielako. Ez zela gustu onekoa horrelako irain bat gizon baten aurpegira botatzea. Esaten zion jakin beharko zukeela Luterok ez zuela hark adina denbora libre; indargabetua eta lanez zamatua zegoela, lanetik askatzeko azken ordua iritsi zain. Nola pentsa zezakeen Luterok haren lana gutxiesten zuela, hitzaurre neketsu bat egin zionean.

1543ko apirilaren 4an Luterok Friedrich Myconius-i idatzi zion, hark Conrad apaiza postutik kendu zuelako. Horrenbeste urte lanean jardun eta gero txirotasunean geratu zela, bost ume goserik zituela. Luterok esaten zion berriro beregana bidali ziola, entzungo ziola aginduz. Osasun ona opa ziola eta Jainkoari gomendatzen ziola. Bera ere heriotzaren ateetan egon zela urte horretan, mundu honetako kezkak zirela eta.

1543ko apirilaren 5ean George Held-i eta Anhalt-eko Joachim Printzeari idatzitako gutunean Luterok esaten zuen Joachim-ek iritzia eskatu ziola, jakiteko errepresentazio sakratuak Eskritura Santuetan oinarrituak zeuden ala ez. Esaten zion Jainkoaren Hitza ezagutaraztera zuzenduak zeudela; ez hitzez bakarrik, irudiz ere bai baizik. Moisesek nahi zuela Jainkoaren Hitza gizakien begien aurrean izatea eta hori ezin zela errazki lortu errepresentazio horien bidez ez bazen. Alemania Hegoaldean, ebanjelioa predikatzea debekatua egonik, jende askok errepresentazio horien bidez jaso zuela ebanjelioa. Egia ezagutaraztera zuzenduak zirenean, modu serio eta apalean erabiliak zirenean, irudiak ez zirela kondenatzekoak.

1543ko abuztuaren 31n gutun bat idatzi zion Luterok Christoph Froschauer, Zurich-eko inprimatzaileari. Esaten zion jaso zuela hark bidalitako Biblia eta eskerrak ematen zizkiola bidaltzeagatik; baina, alferrikako lana iruditzen zitzaiola egin zutena.

Beharrezko oharrak egin zitzaizkiela beren bide okerra utz zezaten eta jende apala berekin infernura eraman ez zezaten, baina ohar horiek alferrikakoak izan zirela eta beren bide okerrean jarraitu zutela, Luterori jaramonik egin gabe. Bera ez zela izango haien eta haien teorien kondenaren partaide. Jainkoak konberti zitzala eta lagun ziezaiela predikari faltsuak baztertzen. Orain barre egiten bazuten ere, egunen batean Zwinglioren patu bera izango zutela, hari jarraitzen baitzioten.

1543ko abenduaren 3an idatzitako gutunean Luterok John Frederiko Hautesleari esaten zion Wittenberg-eko hebreeraren lanpostua hutsik geratu zela, Aurogallus hil zelako, eta eskatzen ziola aukera zezala Lucas Edenberger postu horretarako. Leiala eta langilea zela, teologo bete-betea, hebreera irakasteko gaitua. Akademiko hebrear asko zirela, errabinotik gehiago zutenak kristautik baino.

1543ko abenduaren 14an Luterok Johann Matthesius-i, Luteroren lehen biografia idatzi zuenari, gutun bat bidali zion; esaten zion Gaspar Cruciger-ek eman ziola Matthesius-en kezkaren berri, Fernando Erregeak erabaki zuelako ezkondutako apaiz guztiak bere lurraldeetatik erbesteratzea. Luterok zioen harrituko zatekeela bohemiarrek erabaki hori onartuko balute. Esaten zion fidatzeko Jainkoaren indarraz.

Kristorekin eternitate osoan gobernatuko zutela eta errege hori infernuan erreko zela

114

deabruarekin.

1543ko abenduaren 23an George Espalatinori, Meissengo gotzainari, idatzitako gutunean Luterok zioen atsegingarria gertatu zitzaiola Espalatinoren liburuxka, puntu batean izan ezik; hain zuzen ere, monjen komentuko bizitzaren aipamena ez zitzaiola egokia iruditzen eta horren kontra irakurleei oharra egingo ziela hitzaurrean.

Wittenberg-eko abokatuek Caspar Beier-en ezkontzarako konpromiso sekretua onartu zuten. 1544ko urtarrilaren 22an Luterok John Frederiko Hautesleari idatzi zion esanez berriro ere zabaltzen ari zirela ezkutuko konpromisoak. Lurralde askotako jende gaztea zegoela han eta emakumea asko ausartak zirela eta ikasleei beren gelatara jarraitzen zietela, amodioa eskainiz. Luterok berak konpromiso pribatuen kontrako eta ohitura zaharren aldeko sermoia egin zuela. Esaten zuen gurasoen onarpenik gabe mutikoak ezin zezaketela konpromisorik hartu.

1544ko urtarrilaren 30ean idatzitako gutunean Luterok Espalatinori esaten zion ez haserretzeko, haren liburua inprimatzaileen eskuetan zegoela eta. Ez pentsatzeko liburu hori mespretxatzen zuenik; baina, inprimategia lanez gainezka zegoela. Katik sustrai batzuk igortzen zizkiola, harrien kontrako erremedio ona zirelako. Espalatino zela bere lagun zaharren eta maiteena. Hiru bider agurtu zuen gutunean Espalatino.

1544ko abuztuaren 27an gutun bat idatzi zion Luterok Anhalt-eko John printzeari, esanez pozik joango zatekeela Bernburg-era, baina Zeitz-etik etorri berria zela eta oso nekatua zegoela; nekez ibil zitekeela, nekez zutik edo eserita egon; hortik antzematen zuela laster hilko zela; geldi egon eta atsedena hartu beharra zuela, bere onera etorri bitartean.

1544ko azaroaren 8an idatzitako gutunean hau esaten zion Luterok John Frederiko Hautesleari: Jonas doktorea berarekin zegoela eta dena esan ziola. Irakasle plaza bat-batean bete behar zela, baina Jonas doktorea ezin zuela bere lekutik kendu, Halle-ko elizari kalterik egin gabe. Horregatik eskatzen ziola Jonas Hall-en uzteko, urtean 140 bat florin emanez, 8-9 urtetan zehar.

1545eko azaroaren 8an gutun bat idatzi zion Luterok John Frederiko Hautesleari, bidali zizkion edaria eta arrainengatik eskerrak emanez.

Nicolas von Amsdorf Leipzig inguruko Torgau-n jaio zen 1483an eta Eisenachen hil zen 1565ean. Jaiotzez noblea zen, Staupitzen iloba. Frederiko Jakintsuaren gortekoa zuen aita. Wittenberg-eko lehen ikasleetakoa izan zen. Teologiako doktore bihurtu zen 1511n. Duns Scotoren filosofia irakatsi zuen Wittenberg-en. Santu guztien kolegiatako kalonje izan zen 1508tik aurrera. 1513an Unibertsitateko errektore aukeratu zuten. Luteroren jarraitzaile izan zen. Luteroren eraginari esker, Aristotelesen teoriak baztertu eta Augustinen teologiara bildu zen. Luteroren alboan izan zen Leipzig-eko konferentzian, Worms-eko dietan, Esmalkadako eztabaidetan.

Magdeburgora itzuli nahi izan zuen, baina Luterok konbentzitu zuen bere tokian jarrai zezan. Luteroren konfiantzako laguna, langile fina, eztabaidetan karaktere latza zuena.

Luteroren idazlanen Jenako argitalpena gainbegiratu zuen. Luteroren dotrinaren purutasuna defendatu zuen etengabe. Esaten zuen ekintza onek batere baliorik ez zutela; gainera, gizakia salbatzeko kaltegarriak zirela (Roper, 2010).

115

Naumburg-Zeitz-eko gotzaina, Palatinadoko Felipe, 1541ean hil zenean, haren ordezko moduan Amsdorf aukeratu zuten gotzain Luterok eta Saxoniako Printzeak, katedraleko apaizen hautagai zen Juluis Pflug baztertuta. Urtarrilaren 18an izendatu zuten gotzain. Gutun bidezko harreman estua eduki zuen Luterok Amsdorf-ekin: -

-

-

-

-

-

1542ko urtarrilaren 6ko gutunean Luterok Amsdorfi esaten zion haserre zegoela Naumburg-eko superintendentea zen Medler-en jokaera autoritarioarengatik; Medler-ek Amsdorf-i begirune gabeko trataera eman zion nonbait, Amsdorf Naumburg-eko komunitatearen arduradun zela jakinda. Esaten zion, behar izanez gero Medler-i idatziko ziola, batere beharrik gabe bakea hausteagatik; bitartean fermu mantentzeko.

1544ko abenduaren 27an gutun bat idatzi zion Luterok Nicolas Medler-i haren semearen heriotzaz eta lanpostu batez hitz egiteko. Semearen heriotzaz esaten zion atsekabe handia sentitu zuela, baina Jainkoak modu horretara irakasten dizkigula gauzak. Lanpostuari buruz esaten zion, Nicolas Amsdorf gotzainak irakasle postu baten berri eman ziola eta egokia zela horretarako Medler, zuen ospeagatik; onartzen ez bazuen, jakinarazteko, beste bati eman ahal izateko lanpostu hori.

1542ko urriaren 29an gutun bat idatzi zion Luterok Nicolas Amsdorf-i, alabaren heriotzaren ondoren bera kontsolatzen saiatu zelako. Esaten zion pozten zela alaba zeruetako aitaren etxean goxoki lotan zegoelako orain.

Esaten zion sarriagotan idatzi nahiko ziokeela, baina hark oso gutxitan idazten ziola. Galdetzen zion ea hartu zuen gutun bat Hieronymus Wellerentzat postu bat eskatuz.

1543ko abenduaren 7ko gutunean Luterok Nicolas Amsdorfi esaten zion behin baino gehiagotan saiatu zela hura bisitatzera joaten, baina zerbaitek eragotzi ziola hori egitea; bazirudiela Jainkoak utzi ziola Satani bidaia hori eragozten; desiratzen zegoela hura ikustera joateko, hil baino lehen. Burua hobeto zuela eta medikuek oinean zauri bat egin bazioten ere, horrek ez ziola bidaia eragotziko. Bere gaixotasuna zaharra zela. Gehiegizko lana, gatazka eta deabruaren eraso ugari zituela; zientzia medikuak gutxi zezakeela horren guztiaren kontra. Buruan berriro mina hasi zitzaiola kausa garbirik gabe, baina uste zuela deabruaren kontua zela. Esaten zion berririk ez zuela; munduak mundu izaten jarraitzen zuela, beti izan zen moduan, eta horrela izaten jarraituko zuela, Kristorenik ezer ezagutu gabe; mundu hori desegitera zihoala eta erredentzioa bertan zela; horrela izan zela uholdeen aurretik, Sodoma desegin aurretik, Babiloniako kaptibitatearen aurretik, Erromaren beheraldiaren aurretik, Grezia eta Hungariako kalamitateen aurretik eta orain, Alemaniaren gainbeheraren aurretik.

1544ko ekainaren 4ean Nicolas Amsdorf-i gutuna idatzi zion eta esaten zion Leipzig-era egun batean joateko asmoa zuela; jakinarazten ziola Printzea bera Zeitz-en izango zela hamabost egun barru; BrĂźck doktoreak esan ziola hori, Printzeak horrela adierazita; printzeari obeditu behar zitzaiola; BrĂźck doktoreak pentsatzen zuela ez zela segurua orduan bidaiatzea, nekazariak Printzearen kontra tematuta zeudelako eta printzeari erasoko zioten beldurra zabaldua zegoelako.

1545eko uztailaren 17an gutun bat idatzi zion Luterok Amsdorf-i, eklesiastikoen Trentoko bileraz hitz eginez. Trentotik idatzi zutenez, hogeita

116

hiru gotzain eta hiru kardinal omen zeuden han, zer egin jakin gabe.

Mainzeko gotzainak, doilorren artean doilorrenak, gotzain ordeko bat bidali zuela. Aita Santuak eta Enperadoreak kristauen etsai moduan aurkeztu zituzten turkoak, horrela dirua atera eta lurraldeak turkoen kontra altxarazteko; gero, enbaxada bat bidali zieten turkoei, opari ederrez lagunduta, bakea eskatzeko. Horrela, induljentzien izenean, jendeari lapurreta egin zioten.

1544ko otsailaren 10ean Luterok gutun bat idatzi zion Brandeburgoko Hautesle zen andre alargunduari, Danimarkako errege-familiako Frau Elixabeteri, adieraziz pozik zegoela Brettin-go artzain izateko Johannes Faber izendatzeko asmoa zuela jakinda. Espero zuela pozik hartuko zutela eliztarrek izendapen berria.

1544ko martxoaren 30ean gutun bat idatzi zion Luterok Saxoniako Sibilia Hautesle andreari. Eskerrak ematen zizkion, bere osasunagatik, emaztearengatik eta haurrengatik egindako errezoengatik. Luterok zion ez zela kezkatzekoa bere burua aldika ongi ez sentitzea; nahikoa bizi izan zela jadanik; ikusi zuela munduan ikus zezakeen onena; oso erraz uler zezakeela erregina gorena bakarrik sentitzea, senarra falta zitzaiolako; baina, hor zeukatela Jainkoaren Hitza, gure bizitzan sostengatzen gaituena eta geroko bizitzan bedeinkazioa agintzen diguna; otoitza ere hor zeukatela.

Turkoak eta Aita Santuak ez zeukatela horrelako harribitxirik, eta horregatik eskaleak baino txiroagoak zirela.

1544ko apirilaren 12an gutun hau idatzi zion Luterok Danimarkako Kristian erregeari. Luterok esaten zion Katalina Peutinger izeneko emazte abandonatu batek eskatu ziola bere senarraz hitz egiteko. Bazegoela gizon zital bat Suediako erregearekin, bere buruari Peutinger doktorea deitzen ziona, gezurren bidez kantzilerra izatea lortu zuena eta jaun baten moduan bizi zena. Pikaro hori larrugin baten semea zela, ez zela doktorea eta lurraldean zehar ibili zela gaiztakeria mota guztiak eginez.

Gaiztakeria horien arteko bat honako hau izan zela: Frau Katalina, familia oneko emakumearekin ezkondu zela, harekin bizi izan zela eta gero baztertu eta behartsu moduan utzi zuela; harengandik dibortziatu zela esaten zuela (egia ez zena), Lutero doktorearen eta Felipe jaunaren bidez, eta beste batekin ezkondua zegoela Suedian.

Kristian erregearengana jo zuela, hori zelako Suediako erregearengana heltzeko bide bakarra.

1544ko abenduaren 2an gutun bat idatzi zion Anton Lauterbach-i. Elizaren diziplinaz liburuxka bat idazteko eskatu zion Antonek Luterori eta Luterok esaten zion lan gehiegi zuela. Alde batetik, etengabe gutunak idazten ari zela; gainera, printze gazteei mozkorkeriari buruzko liburu bat agindu ziela; Sakramentarioen kontrako idatzi bat ere agindua zuela; beste batzuek Biblia osoari buruzko iruzkin bat eskatzen ziotela; bitartean, ez zuela ezer egiten. Bazter guztietatik presioa egiten ziotela kezkaz beteriko bizitza bat eramateko. Ahal zuena egingo zuela eta gainerantzekoa egin gabe geratuko zela.

1544ko abenduaren 5ean Jacob Probst-i (monasterio agustindar bateko priorea) gutun bat idatzi zion Luterok. Esaten zion nekatua eta zahartua zegoela; jadanik nahikoa denbora luzez bizi izan zela, eta iruditzen zitzaiola mundua amaierara heltzen ari zela. Printzeak ez zeudela jadanik ausardiaz eta heroien bertutez hornituak.

117

Gorrotoz, liskarrez, diruzalekeriaz eta berekoikeriaz beteak zeudela. Alaba Margaritak eskerrak ematen zizkiola opariarengatik. Elgorria harrapatu zutela semeek eta alabak.

Semeak sendatu zirela, baina alabak hamar asteko sukar erasoa zuela eta oraindik garbi ez zegoela biziko zen ala hilko zen. Jainkoak deabruzko mundu honetatik beregana eramaten bazuen, bera ez zela haren kontra jarriko.

1545eko martxoaren 9an Brandeburgoko Joachim II. Hautesleari idatzi zion Luterok, Berlingo Buchholzer prebostearen semeentzako eskaera bat egiteko eta juduen kontrako oharra eginez. Buchholzer-ek esan omen zion Hautesleak nahi zuela Luterok iruzurgileen kontra idaztea. Luterok Hautesleari esan zion beldur zela ez ote zen juduen trikimailuen sarean eroriko, haietaz asko fidatzen baitzen. Esan zion ezin zuela sinetsi Hautesleak nola pentsa zezakeen juduek negozio zuzenak egiten zituztela; juduak iruzurgileak zirela, berek dena irabazi ahal izateko eta besteek ezer ez irabazteko.

Bestalde, esaten zion, George Buchholzer jaunak bi beka eskatu zizkiola Hautesleari bere bi semeek teologia ikasten jarraitzeko.

1545eko maiatzaren 2an gutun bat idatzi zion Luterok Prusiako Albrecht Dukeari, Albrecht von Kunheim-ek hala eskatuta. Esaten zion Enperadoreak, Erregeak eta Printzeek ez zutela inolako prestakuntzarik egiten turkoen kontra joateko. Esaten zion baita ere, Enperadorea hasia zela Herbehereetan ebanjelioari jazartzen. Aita Santu munstroa Enperadoreari iseka egiten ari zela, kontzilioaren promesa eginez, baina kontzilioa berriro atzeratuz.

1545eko uztailaren 5ean Anton Lauterback-i idatzi zion Luterok bere iloba konkistatu nahian zebilen gazte bati buruz galdetuz. Dresde-ko gazte bat zela, Ernest Peuchter izenekoa; bere biloba Magdalenaren faboreak irabazi nahi zituela hitz handiak erabiliz; ezkontzaren aitzakiaz diru apur baten atzetik ibil zitekeela. Gurasoak kontsultatu gabe amarru bat prestatzen ari zela. Eskatzen ziola aurkitzeko zeintzuk ziren haren gurasoak eta baliabideak. Luteroren familia kontra izango zuela. Gurasoei esaten zien semea arrastoan sartzeko, Luterok neurri gogorragoak hartu baino lehen.

Horrela ekidingo zuela deabrua, ez zuela eta barregarri gertatu nahi.

1545eko abuztuaren 18an Torgau-ko hiri kontseiluari idatzi zion Luterok esanez M. Gabriel artzainak bere izenean eskaera hau egiteko eskatu ziola: kontseiluak garagardo upel bat erregalatu ziola eta berak beste bi erosi zituela; laugarren bat behar zuenez, laugarrena opari moduan emana izan zekiola eskatzen zuen. Artzain horrek luzaroko zerbitzua egin zuela, bere etxea bere kontura handitu zuela, laguntza berezirik gabe. Aldi berean, Luterok berak ere kontseiluari eskerrak ematen zizkion, opari moduan jaso zuen garagardo upelarengatik.

1545eko azaroaren 26an Danimarkako Kristian erregeari idatzi zion Luterok, George Stur izeneko ikasle baten aldeko gomendioa eginez. Ikaslearen ordain-sariaren zati bat jaso zuela eta beste zatia eskatzen ziola, ikasle ondradua eta saiatua zelako.

Gainera, Luterok esaten zion jaso zuela 50 taleroko oparia Bugenhagen doktorearen bidez eta eskerrak ematen zizkiola.

3.7.

Luteroren bizitzako azken hilabeteak eta heriotza

1546ko urtarrilaren 17an Luterok azken aldiz predikatu zuen Wittenberg-en; sermoi horretan sirena maitagarriaren eta deabruaren andregaiaren, hots, arrazoiaren

118

kontra hitz egin zien entzuleei. Gizon zahar, nekatu, higatu, begi-bakar eta erdi hila izan arren, lanez zamatua zegoela zion Luterok. 1546ko urtarrilaren 28an Lutero, Jonas doktorea lagun zuela, Mansfeld-era joan zen; bidean uholdeak eta eguraldi txarra izan zituzten eta osasun arazoak izan zituen; urtarrilaren 29an heldu zen Eisleben-era eta han predikatu zuen urtarrilaren 31n. Luterok bidaia horretan zuen helburua Mansfeld-eko kondeen arteko eztabaida batean bitartekari lana egitea zen. Herentzia, meatze eta erlijio kontuetan Mansfeld-eko kondeei aholkuak eman behar zizkien. Mansfeld-dik idatzi zion Luterok Katalinari otsailaren 1ean; esaten zion berrogeita hamar judu baino gehiago bizi zirela Eisleben-en; arazo nagusiak konpontzean, juduak erbesteratzen ahalegindu behar zuela. Alberto kondea haien etsai zela, baina inork ez zuela ezer egiten eta hari lagundu nahi ziola, pulpitutik juduei buruz hitz eginez. Naumburg-eko garagardoa edaten zuela eta horrek komunera sarritan joatera behartzen zuela. Esaten zuen bidean ahultasun handia sentitu zuela eta Katalina han egon izan balitz juduei egotziko ziela ondoeza.

Osasunez ongi zegoela, baina emakume ederrek ez zutela tentatzen eta ez zeukala arriskurik kastitatearen kontrako bekatuak egiteko (Roper, 2010).

1546ko otsailaren 6ko gutunean Luterok Katalinari esaten zion oraindik zortzi egunez ezingo zirela etxera itzuli, nahiz eta horretarako irrikaz egon. Jateko eta edateko nahikoa bazutela, baina oraindik arazoak ezin konpondurik zebiltzala. 1546ko otsailaren 10eko gutunean Luterok bromak egiten zizkion Katalinari, alfer-alferrik kezkatzen zelako beragatik; esaten zion ongi zegoela, baina itzultzeko desiratzen.

Hil baino lau egun lehenago, 1546ko otsailaren 14an bi apaiz ordenatu zituen Luterok; egun berean, San Balentin egunez, idatzi zion Luterok azken gutuna Katalinari Eislebendik Wittenberg-era. Gutunean esaten zion Alberto eta Gerardo anai kondeek bakeak egin zituztela eta aste horretan etxera itzultzea espero zuela. Esaten zion semeak Mansfeldera joan zirela, bera giltzurrunetako harria ez zuela sentitzen eta Jonas doktoreak hankan arazoak zituela; haragiz eta edariz ongi hornituak zeudela eta Albrecht kondesak emandako amuarrain batzuk bidaltzen zizkiola.

Azken hitzaldia 1546ko otsailaren 15ean eman zuen Luterok Eislebengo San Andres elizan, hil baino hiru egun lehenago. Zeruko jauna laudatzen zuen jakintsuei gauza haiek ezkutatu zizkielako eta txikitxoei agertu zizkielako. Esan zuen Jainkoa jakintsuen eta zuhurren etsaia zela eta haurrak bezalakoak zirenak maite zituela; jakintsuak (Aita Santua eta haren aldekoak) heretikoak zirela; Jainkoaren hitza jasotzen zuten txikitxoak Luteroren aldekoak zirela. Jakintsuek eta zuhurrek Jainkoak egindakoa hobetu nahi zutela; heretiko guztiek egiten zutela hori: Arriok, Pelagiok, anabaptistek, sakramentarioek, Aita Santuak‌ Jende horrek ez zituela Eskritura Sakratuak bilatzen, beren ohorea baizik. Jainkoak gidatu behar zuela gizakia eta gizakiak bere arrazoimena itzali behar zuela. Sermoia egiten ari zela, ahulezia bat izan zuen Luterok eta hitzaldia amaitutzat eman zuen.

Urtarrilaren 29tik otsailaren 16ra arte kondeekin negoziatzen jardun zen Lutero, etxera joateko irrikaz bazegoen ere. Otsailaren 17an adostasun agiriak idatzi zituzten kondeek eta geratzeko eskatu zioten Luterori, nekatua ikusi baitzuten. Afari aurretik bularreko betetasunaz kexatzen zen eta oihal beroez igurtzi zuten; betetasuna pixka bat desagertu zitzaion. Afaritan ondo jan zuen eta umore oneko zegoen; heriotzaz eta betiko bizitzaz hitz egin zuen. Afaria amaitzean, erretiratu egin zen, errezatu zuen eta bularreko mina eta betekada sentitu zituen; Albrecht kondesak emandako erremedioekin lo pixka bat egin zuen, baina ordu eta erdira oso gaizki sentitu zen; ohetik altxatu, pixka

119

batean ibili zen eta izerdi hotz asko bota zuen. Azken uneetan alboan zituen Justo Jonas, Martin eta Pablo semeak, Mansfeld-ko kondeak, Anbrosius zerbitzaria eta Celius kaperaua. Ebanjelioko eta Salmoetako pasarte batzuk errezitatu ostean, bere espiritua Jainkoari gomendatu zion. Orduan Jonasek eta Coelius-ek galdetu zioten predikatu zuen dotrinari sendo eusten zion eta baietz erantzun zuen; lo geratu zen eta berehalakoan aurpegia zurbildu zitzaion, oinak hoztu zitzaizkion eta arnasketa sakon batekin hil zen.

1546ko otsailaren 18ko hirurak laurden gutxiago ziren. Ez zuen azken igurtzirik hartu, sakramentua ez zela iruditzen baitzitzaion (GarcĂ­a-Villoslada, 1973; Roper, 2010).

Testamentua 1542ko urtarrilaren 6an egin zuen Luterok. Katalinari utzi zizkion bere ondasunak. Luterok honela eman zituen testamentua horrela egiteko arrazoiak: Katalina maitale leiala izan zuelako eta emazteak ez zuelako seme-alaben zaintzapean geratu behar; bost seme-alaba eman zizkiolako; seme-alabek amaren zaintzapean geratu behar zutelako; zorrak amak berak ordaindu behar zituelako; espero zuelako ama izango zela bere seme-alaben zaintzaile onena eta ondasun horiek semeentzat onuragarriena zen modan erabiliko zituela. Juan Frederiko Hautesleari eskatzen zion berari ematen zion asignazio bera Katalinari ematen jarrai zezala (Roper, 2010).

Hil ostean hainbat orduz ohean eduki zuten Lutero; egunsenti aurretik ator txuri bat jantzi zioten eta zinkezko kaxa batean sartu zuten. Otsailaren 18an, egun osoan han eduki zuten gorpua. Otsailaren 19ko arratsaldean prozesioan eraman zuten Eisleben-go San Andres elizara eta Justo Jonasek sermoia bota zuen. Saxoniako Hautesleak gorpua Wittenberg-era eramateko eskatu zuen. Hilaren 20an kutxa zalgurdi batean jarri eta Wittenberg-erako bidea hartu zuen; iragan zituen hirietan harrera beroa egin zioten, batez ere Hallen. Segizioa osatzen zutenak: Mansfeld-go kondeak eta berrogeita bost zaldun, Katalina eta emakume talde bat, hiru semeak, anaia, ilobak eta beste senitartekoak, unibertsitateko errektore eta irakasleak, doktoreak, ikasleak eta hiritarrak.

Otsailaren 22an heldu zen segizioa Wittenberg-era eta han beste prozesio bat egin zioten; Bugenhagen-ek hitzaldia eman zuen eta Melanchthon-ek latinez errezatu zuen.

Wittenberg-eko palazioko elizan hilobiratu zuten Luteroren gorpua (Roper, 2010).

4.

Luteroren anti-judaismoa

Luteroren anti-judaismoak eta Hitlerren antisemitismoak eragin handia izan zuten Alemanian. Luteroren aurretik ere izan ziren juduen arerioak, baina Lutero izan zen juduen kontra idazten lehenengoetakoa. Hala eta guztiz ere, Holokaustoan gertatua ikusita, zaila gertatzen zaie Luterotarrei Luteroren antisemitismoa onartzea. Luterok ez zuen beti jarrera bera eduki juduenganako. Gaztea zenean ez zen hain gogorra izan haren juduekiko jarrera; juduak kristautzen saiatu zen. 1523an Jesukristo judu jaio zen liburua argitaratu zuen eta juduek pentsatzen zuten Lutero beren laguna zela; kristauei esaten zien juduak hobeto tratatzeko eta gaitzetsi egiten zituen haiek gaizki tratatzen zituztenak. Luterok zion kristauek zakurrak bezala tratatzen zituztela juduak eta bera judua izan balitz eta ikusi izan balu halako baboek eta kirtenek gobernatzen zutela, kristau dotrinaren izenean, txakur lehenago bihurtuko zatekeela kristau baino (Luther, 1962).

Batzuek esaten dute zahartzean bihurtu zela Lutero antisemita. Beste batzuen iritziz, Lutero beti izan zen antisemita; Lutero gazteari juduak interesatzen zitzaizkion,

120

baina konbertitu beharreko objektu moduan; gerora, juduak ez zirela kristau bihurtzen ikusita, kristautasunaren etsaiak zirela pentsatzen zuen eta haien kontrako jarrera irekia hartu zuen. Dirudienez, Luteroren antisemitismoa ez zen izan haren azken urteetan sortutako zerbait; itxuraz juduen alde bazegoen ere, ez zien haiei batere sinpatiarik; nahiago zuen juduak desagerrarazi, haiek toleratu baino. 1519ko Lukurreriari buruzko sermoian juduen irudiak agertzen ziren izenburuaren orrian. Paras-en (2008) arabera, Lutero beti izan zen antisemita, baina juduek asaldatu eta frustratu zutenean agertu zituen bere benetako sentimenduak. 1530ean mahaiko solasaldietan esaten zuten Torgaun 30 judu baino gehiago zeudela; Frankfurt juduz beterik zegoela. 1531n Luterok Amsdorf-i idatzi zion alferrikakoa zela juduak bataiatzea, bilauak zirelako. 1536ko abuztuan Saxoniako John Frederiko Hautesleak bere lurraldeetatik juduak kanporatzeko agindu zuenean, juduen bozeramaileak, Josel von Rosheim-ek, laguntza eskatu zion Luterori, juduak Saxonian libreki mugi ahal izan zitezen; baina, Luterok uko egin zion harekin elkartzeari. 1530eko hamarkadan Luterok zuhurtziaz hitz egiten bazuen ere juduez, 1543an nabarmenki aldatu zen (Roper, 2010; Paras, 2008; Luther, 1962).

Lutero ez zen izan juduen aurkako iritziak zituen lehena; Staupitzek berak “zakur� moduan deskribatzen zituen juduak. Luterok juduen aurkako hainbat idatzi egin zituen; ezagunena, Juduei eta haien gezurrei buruz (1543) izan zen eta hil baino hiru urte lehenago idatzi zuen Luterok (Oberman, 1992; Pangritz, 2001; Roper, 2010). 153040 inguruan Parrokoei sermoia, lukurreriaren kontra predika dezaten idatzi zuen. Hil baino hiru egun lehenago ere juduen kontra predikatu zuen Luterok.

Juduei eta haien gezurrei buruz liburuan Luterok esaten zuen juduak deabruak zirela; Satan kenduta, juduak bezain etsai pozoitsurik ez zegoela; lukurreriatik ateratzen zutela mantenua; besteen izerdiz, hezur-muinaz eta odolaz aberasten zirela; alferrak, lapurrak, gaiztoak, arriskutsuak, birao zaleak, pikaroak, traidoreak, odol goseak eta mendeku zaleak zirela; errabinoek irakasten zietela lapurreta ez dela bekatua; horregatik, juduez mendekua hartu behar zela, lan egitera eta ogia beren bekokiko izerdiaz irabaztera behartu behar zirela eta erail egin behar zirela; haien aurrean aitaren egin behar zela. Luterok agintari sekularrei aholkatzen zien juduen sinagoga eta eskolak erretzea, haien etxeak suntsitzea eta haiek lurraldetik kanporatzea, errabinoei irakaskuntza debekatzea, liburu eta idatzi talmudikoak desagerraraztea, bideetatik ibiltzeko baimena juduei kentzea, haiei zilar edo urre gordailuak kentzea eta lukurreria debekatzea; dirua mailegatzeagatik ateratako ondasunak konfiskatu egin behar zitzaizkien eta konbertitutako juduak sostengatzeko erabili behar ziren.

Alemaniarrentzat juduak zama astun bat ziren, izurrite baten moduko zerbait. Baina, Luterok zion juduak harro zeudela beren zirkunzisioagatik (Luther, 1971; Roper, 2010) http://www.sgipt.org/sonstig/metaph/Lutero/lvdjuil.htm).

Ikusi dugun moduan Luterok bere bizitzako azken egunak Eisleben-en eman zituen, Mansfeld-go kondeen arazoak konpondu nahirik. Albert kondeak ez zituen juduak batere gogoko, baina haien kontrako borrokan hark laguntza behar zuela iruditzen zitzaion Luterori. Horregatik, 1546ko urtarrilean eta otsailean juduen kontra predikatzen jarraitu zuen Luterok. Jende gaiztoa ziren, Kristoren kontra etengabe biraoka aritzen zirenak (Roper, 2010). Lagunen batek Luterori esaten bazion juduekin gogorregia zela, berak esaten zion bigunegia zela. Jarrera hori bere bizitzako azken egunetara arte izan zuen eta printzeei esaten zien juduei justizia zorrotza ezartzeko.

121

Lutero etengabe nahigabetzen zuen deabruak; gaizkiaren sinboloa zen harentzat deabrua; juduak, etsai guztiak bezala, deabruak ziren (Wiener, 1999).

Lau mende geroago, Luterok eragin handia izan zuen Hitlerrek juduen kontra zuen jarreran (Olsen, 2012). Hitler ere, Lutero bezala, ez zen juduen arerio nabarmena izan gaztea zen artean; bizitza-esperientziek eraman zuten juduen aurka gero eta jarrera gogorragoak hartzera. Luterok, adinean aurrera zihoan heinean, juduen aurkako jarrera fanatikoa hartu zuen, eta gauza bera gertatu zitzaion Hitlerri. Hitlerrek gaztetan juduekin negoziatzen zuen, baina gero haiek desagerrarazten saiatu zen; Alemaniak jasaten zituen gaitz askoren errua juduei egozten zien Hitlerrek; beraz, indarrean jarri zituen Luterok kristauei aholkatu zizkien juduen kontrako neurri asko: sinagogak erre, etxeak suntsitu, liburu eta idatzi talmudikoak desagerrarazi eta abar (Luther, 1971).

Luteroren Juduei eta haien gezurrei buruz liburuak eragina izan zuen Hitlerren antisemitismoan. Luterok eta Hitlerrek uste izan zuten beren borroka jende alemanaren interesekoa izan zela eta ez ziren kezkatu beren portaerak eragin zituen biktimengatik.

Hitlerren iritziz, besteen kontura bizi ziren bizkarroi atzerritarrak ziren juduak; beren lurralde propiorik ez zuten eta beren maltzurkeriaz beste zibilizazioetako kideak menderatuz bizirauten zuten. Antzekoak ziren Martin Luteroren iritziak ere: alemanen etxeetan, haien babesean bizi ziren juduak eta alemanen lurra, bideak, azoka eta kaleak erabiltzen dituzte. Printzeek eta gobernuek uzten zieten haiei beren poltsatik nahi zutena lapurtzen. Alemanak, menderatuak eta ustiatuak, beren diru propioaren eskale bihurtzen ziren, juduen lukurreria zela eta (Olsen, 2012).

II. Mundu Gerra osteko Nurenbergeko epaian, Hitlerren goi mailako ofizial batek esaten zuen juduen sinagogak erre egin behar zirela, suntsitu beharreko sugegorriak zirelako. Epaiketa horretan naziek milioika juduen erailketa justifikatu nahi izan zutenean, Luteroren Juduei eta haien gezurrei buruz liburua aipatzen zuten. Hans Hinkel erregimen naziko kazetariak esaten zuen naziek jarraipena eman ziotela Luterok hasi zuela iraultzari. Hitlerren Hezkuntza Ministroak, Bernhard Rust-ek, esaten zuen Lutero hil zenetik ez zela halako gizonik izan, Hitler agertu arte; Rusten iritziz, Luteroren eta Hitlerren irakaspenak antzekoak ziren; horrela, Luteroren iritzien bidez, Hitlerren ekintzak zuritu nahi izan zituen (Steigmann-Gall, 2003). Julius Streicher gerra amaitu ostean atxilotu zuten eta gerra krimenak egin izana egotzi zioten. Epaiketan esan zuen Martin Lutero ere akusatuen aulkian egongo zatekeela, haren liburua (Juduei eta haien gezurrei buruz) kontuan hartu izan balitz epaian. Streicherrek pentsatzen zuen bera bezain erruduna zela Lutero eta hura baliatu zuen kontrako akusazioetatik bere burua defendatzeko. 1946ko urriaren 1ean gizateriaren kontra krimenen errudun aurkitu zuten eta urriaren 16an erail zuten Streicher (Wiener, 1999; Walker, 1996) Luteroren garaian Alemania hainbat printzerritan banatua zegoen eta hizkuntza alemana hainbat dialektotan banatua zegoen. Luterok alemanentzat hizkuntza batu bat sortu nahi izan zuen eta hura izan zen hizkuntza germano modernoaren jatorria. Luterok pentsatzen zuen hizkuntza alemanak bazituela beste askok ez zituzten baliabideak.

Luterok alemanen profetatzat zeukan bere burua eta Alemaniaren batasunaren defendatzaile sutsu moduan agertzen zen; Biblia alemanera itzultzearen oinarrizko helburuetako bat alemaniarren hizkuntza literario komuna sortzea izan zen (Olsen, 2012). Hitlerrek ere Alemaniako pertsonaia handien artean kokatzen zuen Lutero: munduko gerragilerik handienetakoa eta historiako eraberritzaile handietako bat izan

122

zen Lutero, Frederiko Handiaren ondoan. Naziek beren inspiratzailetzat eta lider espiritualtzat hartzen zuten Lutero eta beren ekintzak justifikatzeko erabili zituzten Luteroren idatziak. Hainbat filosofo alemaniarrek Luteroren eragina izan zuten, estatuaren boterearen nagusitasuna aldarrikatzen zutenean, hiritarren eskubideen aurretik. Luterok eragin handia izan zuen Adolf Stoecker, Werner Naumann edo Adolf Hitlerrengan. Hitlerrek zioen goiz edo berandu boterea eskuratuko zutela eta Luterok bere bedeinkapena emango ziela. Hitlerren garaian pertsona batzuek pentsatzen zuten Hitler Luteroren berraragiztatzea zela. Elkarren bikitzat hartzen zituzten batzuek; ertzeko nazionalismo eta antisemitismoaren ordezkariak ziren biak, elkarri estuki lotuak (Wiener, 1999; Olsen, 2012).

1938ko azaroaren 10ean, Lutero jaio zen egunaren urteurrenean gertatu zen Alemanian Kristalen gaua; gau horretan juduak erail, eskaparateak hautsi eta ehunka sinagoga birrindu zituzten (Paras, 2008). Nurenberg-eko manifestaldien garaian Juduei eta haien gezurrei buruz liburuaren propaganda egin zuten naziek. 1941ean Eliza Ebanjelikoa erreformatu eta estatuarekin koordinatu nahi izan zuen Hitlerrek; urte horretako azaroaren 13an manifestaldi handi bat egin zuten koordinazio hori sustatzeko.

Lutero juduen aurkakoa zen guztiz eta autoritate politikoak zioena obeditu behar zela sinesten zuen. Sineste horrek eramanda, luterotar askok Nazien ikuspegi antisemitikoa bereganatu zuten eta Hitlerri itsuki obeditu zioten (Shirer, 1960). Luterotar batzuk Naziei eutsi bazieten ere, gehienek Hitlerri obeditu egin zioten (Paras, 2008). Esan daiteke Luterok Hitlerri bidea irekitzen lagundu zuela, horrelako asmorik izan gabe (Waite, 1977).

Lutero eta Hitler biak ziren pertsona autoritarioak eta biak izan ziren antisemita nabarmenak (Olsen, 2012; Fromm, 1941), biek zuten sentimendu nazionalista indartsua eta biek nahi zuten alemaniarrak nazio handi batean biltzea, baina bietako inork ez zuen lortu nahi zuena, lehen baino zatituagoa utzi baitzuten Alemania. Luteroren alderdi antisemita ezkutatzen saiatu dira haren aldekoak; baina, Lutero oso antisemita izan zen, eta adinean aurrera egin ahala, are eta antisemitagoa. Luterok juduen kontra eginiko testuak bortitzak eta trauskilak ziren, haien kontrako irainez beteak. Paras-en iritziz (2008), Lutero deskribatzeko egokiagoa da, beharbada, anti-judutarra zela esatea, antisemita zela esatea baino, antisemita terminoa XIX. mendean erabili baitzen lehen aldiz, arraza-kontzeptuan oinarrituta; Lutero juduen aurka zegoen, baina arrazan baino gehiago oinarritzen zen ideia erlijiosoetan (Paras, 2008).

Kristau luterotarrek Hitlerri eman zioten sostengua, gehien batean. Luterok zioen herriak ez zuela eskubiderik agintarien kontra altxatzeko, ez eta agintaria zuzengabea zenean ere. Garbi dago Luterok Hitlerrengan eragina izan zuela, agintari bidegabeei kontra egiteko eskubidea ukatzen zionean jendeari; edo esaten zuenean jendea behartua zegoela agintarien gehiegikeriak eramatera, jasanezinak zirenean ere. Luterok esaten zuen agintariek gerra aginduz gero, herriak obeditu egin behar ziela eta haien alde borroka egin behar zuela (Olsen, 2012). Lutero prest zegoen maite zituen germaniarrengatik hiltzeko eta beste horrenbeste gertatzen zen Hitlerrekin ere.

Lutero eta Hitler pertsona zurrun eta autoritarioak ziren (Erikson, 1958; Fromm, 1941). Hitler beti izan zen zurruna eta autoritarioa. Lutero, berriz, ingurune zurrun batean hezi izan zuten, baina lortu zuen bere espiritua eliza katolikoaren debekuetatik askatzea eta Enperadorearen uztarpetik ihes egitea. Hala ere, protestantismoa

123

ingurunean ezarrita gero, printzeen aldeko jarrera hartu zuen; jarrera benetan autoritarioa hartu zuen bizi-baldintzak hobetzea eskatzen zuten nekazarien kontra. Esan dezakegu Luterok ez zuela lortu uztarri autoritarioari ihes egitea, bizitzako uneren batean saiatu bazen ere ezarritako hertsapenetatik askatzen. Luterorentzat bateragarriak ziren askatasun espirituala eta mirabetza. Luterok ezin izaten zuen zalantza eta ziurtasun gabezia jasan; kontrako iritziak ezin izaten zituen eraman; kontra egiten ziona antiKristo bihurtzen zuen, Aita Santuarekin egin zuen moduan.

5.

Lutero eta kapitalismoa

Erdi aroko katolizismoan elizak josten zuen gizakiaren eta Jainkoaren arteko harremanaren sarea. Erdi Aroan nolabaiteko ziurtasuna bazuen gizartean gizabanakoak, baina Errenazimenduan Erdi Aroko gizarte feudalaren egiturak behera etorri ziren; egitura horiek behera etorri zirenean, gizakia bakartua eta beldurtua sentitu zen; galdu egin zituen lehengo segurtasun, partaidetza edo kidetasun sentimenduak. Erdi Aroko egitura sozialaren egonkortasuna desagertu egin zen eta klase-maila guztiak mugitzen hasi ziren. Gizabanakoak bere irizpideen arabera jokatzeko askatasuna lortu zuen.

Gizarte berrian pertsona batek bere lanaren eta ahaleginaren bidez lor zezakeen beste estatus bat.

Protestantismoan gizakiak bakarrik egin behar zion aurre Jainkoari, sinesmenesperientzia guztiz subjektibo batekin. Bakardade horretan bere kabuz pentsatu eta jokatzeko gaitasuna lortu behar zuen; modu askean jokatzen eta kritiko izaten ikasi behar zuen. Jainkoaren aurrean sentitzen zuen bakardade bera sentitzen zuen egitura ekonomikoaren aurrean ere.

Errenazimendu garaian kapitalismo industriala eta merkataritza asko garatu ziren; garapen hori hirietako klase ertainetan oinarritu zen. Merkatari handiek ahalmena zuten prezioak nahi zuten moduan igotzeko eta jaisteko; aldiz, merkatari txikiak, nekazariak eta hirietako behartsuak egoera tamalgarrian zeuden. Merkatari txikiak haserre zeuden merkatari handien monopolioen kontra. Luterorentzat, errege eta printzeek debekatu egin beharko zituzketen merkatari handien neurri ekonomiko ankerrak. Luterok esaten zuen lukurreria gaitzetsi behar litzatekeela eta lukurreruari sakramenturik ez litzaiokeela eman behar. Gizarteko beheko klase mailakoek (hirietako behartsuek eta nekazariek) zapalkuntzaren amaiera, askatasuna, senidetasuna eta justizia aldarrikatzen zituzten.

Luteroren idatziek eragina izan zuten nekazarien matxinadetan, baina matxinada horiek ordena soziala arriskuan jarri zutenean, Lutero erdiko klase mailaren eta printzeen alde jarri zen. Erdiko klase mailakoek bazituzten behe klase mailakoek ez zituzten pribilejio batzuk eta kapitalismoaren onurak erdiko klase mailako batzuek, aberats kapitalista berriek eta jaiotzetik aristokrata zirenek baliatu zituzten batez ere.

Erdiko klase mailako batzuek kapitalismotik etekin handia lortu bazuten ere, klase maila horretako jende gehiena bakarturik eta ezdeustasun sentimenduz beterik gelditu zen; kapitalismoaren abantailak baliatu ez zituztenek, boterea eta luxua eskuratu ez zituztenek erresumina, frustrazioa eta mehatxua sentitu zituzten (Fromm, 1941).

XIII. mendetik XV. mendera arte Duns Scoto, Occam eta Biel-ek gizakiaren ekintzek salbamenerako duten balioa azpimarratzen zuten. Gizakiaren borondatearen eta askatasunaren indarra defendatzen zuten. Jatorrizko bekatuak ez zuen gizakia erabat usteldu eta ongia egiteko eta merituak irabazteko gai zen. Erdi Aroko Elizak borondate askea, giza duintasuna eta giza-ahaleginaren balioa azpimarratzen zituen.

124

Luterok gizabanakoen artean banatu zuen elizak zuen autoritatea; baina, gizakiaren ikuspegi ezkorra zuen; giza-natura oinarrian txarra zela eta ongia egiteko askatasunik ez zuela esaten zuen. Luterok ezdeustasun sentimendua sentiarazi zion gizakiari; gizakia Jainkoaren eskuetan tresna pasibo bat zela eta hark Jainkoaren aurrean egindako merituek ezertarako ez zutela balio esaten zuen. Luteroren ikuspegia bereganatzean, gizakiak galdu egin zituen bere buruarengan zuen konfiantza, bere harrotasuna eta bere duintasun sentimendua; hersturaz eta zalantzaz betea zegoen gizakia eta ziurtasunaren bila zebilen; gizakiak galdu egin zuen Erdi aroan zuen sentimendu nagusia, bizitzaren helburua gizakia zela sentiarazten ziona (Fromm, 1941).

Luterok gizakiaren ezdeustasuna agirian utzi zuen eta haren itxaropenari irteera bat eman zion: bere ezdeustasuna onartzen bazuen, Jainkoak onartuko zuen; baina, horretarako ukatu egin behar zuen borondate askea zuela; borondate askearen aztarna guztiak ezabatu beharra zuen; Jainkoaren mendean erabat jartzen bazen, hark maitatuko zuen eta orduan bakarrik askatuko zen ezdeustasun sentimendutik. Luterok elizaren tiraniatik askatu zuen gizakia, baina Jainkoaren tiraniaren pean jarri zuen. Jainkoaren esanetara jartzen bazen bakarrik izango zen maitatua (Fromm, 1941).

Luterok jarrera anbibalentea erakutsi zuen agintearen eta jendearen aurrean.

Alde batetik, agintea miresten zuen eta, bestetik, haren kontra matxinatzen zen. Alde batetik, errespetatzen zituen agintearen kontra altxatzen ziren masak, berak ezarritako mugen barruan matxinatzen zirenean; baina gorrotatu eta mespretxatu egiten zituen beren kabuz matxinatzen ziren masak. Luteroren nortasunaren bereizgarri nagusia honako hau izan zen: zalantzak gainditzen lagunduko zion ziurtasunaren bila ibili zen konpultsiboki. Ziurtasuna bilatzeko bere nortasun indibiduala deuseztatu zuen eta kanpoko botere indartsu baten mendean jarri zen; kanpoko botere hori Jainkoa zen eta haren mendean jarrita lortuko zuen ziurtasuna. Baina, Jainkoaren aurrean ezdeusa zela onartzeak bere buruan zuen konfiantza galtzera eraman zuen; bere duintasuna eta harrotasuna galdu zituen (Fromm, 1941).

Aurrerantzean, Jainkoarengan konfiantza izateko, bere buruarengan zuen konfiantza galdu behar zuen. Gizakiaren bizitzaren helburua ez zen haren salbamena izango, kanpoko helburuen mendean geratuko zen. Horrela, Calvinorentzat eta Luterorentzat ekintza onek ez zuten gizakia salbamenera eramaten. Gizakiaren bizitzaren asmoa Jainkoaren aintza zen. Gizakia ezdeusa zen eta bereak ez ziren asmoen mende jarri behar zuen bizitza. Gizakiak segurantza lortu nahi bazuen, apaldu eta besteen mendean jarri behar zuen. Luterorentzat eta Calvinorentzat, gizakia berez gaiztoa zen; alferrikakoak ziren haren ahaleginak. Egitura ekonomikoaren edo FĂźhreren baten esanera bere bizitza jartzeko prest zegoen gizakia; lanean eta ahaleginean oinarrituta, kapitala pilatu: horra hor bizitzaren helburua. Hori zen gizakiak egin behar zuena, Luterorentzat eta, batez ere, Calvinorentzat. Ahalegin horrek haren patua aldatzen ez bazuen ere, ahalegina egiten zuen gizakia aukeratuen taldekoa bihurtzen zuen. Lurreko bizitzan arrakasta izatea salbamenaren adierazle moduan interpretatzen zen (Fromm, 1941).

Erdi Aro amaieran gizakiak gizarteko ziurtasuna galdu zuen eta indar ekonomiko berrien mehatxuaren pean geratu zen. Erdi Aroan gizakiaren esanetara zegoen kapitala; Errenazimenduan gizakia jarri zen kapitalaren esanetara. Jarduera ekonomikoa bizitzarako bitartekoa zen Erdi Aroan; Kapitalismoan, berriz, jarduera ekonomikoa eta irabazia gizakiaren bizitzako helburu bihurtu ziren. Aurrerantzean, ekoizpen ekonomikoaren helburuak lortzeko bitarteko bihurtu zen gizakia (Fromm, 1941).

125

Calvinok ukatu egiten zuen gizakien berdintasuna eta elkartasuna; garbi bereizten zituen salbatuak izango zirenak eta kondenatuak izango zirenak. Calvinok Luterok baino garrantzi gehiago ematen zion gizakiaren ekintzari eta ahaleginari.

Ahaleginak egiteko gai bazen, hautatuen taldekoa zela demostra zezakeen; munduan arrakasta izatea zen salbamenaren ikurretako bat. Salbamenari buruzko ziurtasunik ez zuenak ekintza frenetikoan murgildu behar zuen, horrek bakarrik emango baitzion sosegua; etengabeko jarduera obsesiboaren bidez bakarrik gaindi zitekeen ezdeustasun sentimendua; norbere patuari buruzko zalantzak ahaleginaren bidez gainditzen ziren.

Munduan lortutako arrakastaren bidez aurreikus zitekeen norberarentzat ezarrita zegoen patua. Calvinorentzat, lana eta jarduera helburuak ziren, ez ziren beste helburuak lortzeko bitartekoak. Lanerako joera konpultsiboa nagusitzen zen gizakiarengan eta bere buruaren mirabe bihurtzen zen gizakia. Predestinazioaren teoriaren bidez gizakiak bere ezdeustasuna onartzen zuen; ezin zuen bere patua alda zezakeen ezer egin. Hautatuen taldekoa zela pentsatzeak bakarrik emango zion salbamenaren ziurtasuna (Fromm, 1941).

Luteroren familiak meatzarien munduan ziurtasun gabezia eta arrisku handia bizi izan zituen. Esperientzia horren ondorioz, pentsatzen zuen ezer ez zegoela bere eskuetan, eta Jainkoarekin tratuak egiteko garaian bitartekorik eta estrategia arrakastatsurik ez zegoela. Jainkoaren aurrean bakarrik aurkitzen zela (Roper, 2006).

Arrakastarik izan ez zuen erdiko klase-mailako pertsonek goi klase mailako jendearekiko, aberats kapitalistekiko gorrotoa eta bekaitza sentitzen zituzten, baina etorkizun oparo baten itxaropena zutenez, gizarteko egiturak ez zituzten hankaz gora jarri nahi; aberatsen kontrako etsaitasuna bigundu behar zuten; ezin zituzten gorrotoa eta bekaitza zuzenki adierazi; etsaitasun hori dirudunen kontrako enbidia eta sumindura moral moduan agertuko zen. Alde batetik, besteen kontrako sumindura, gorrotoa eta mespretxua eta, bestetik, bere buruaren kontrako etsaitasuna agertuko zituzten.

Kanpotik ezarritako eskakizunak barneratu eta kontzientzia moduan agertuko zituzten.

Luterok eta Calvinok etsaitasun hori ordezkatzen zuten (Fromm, 1941).

Calvinok eta Luterok ezberdin pentsatzen zuten. Calvinoren eraikuntza teorikoan aurrez ezarritako patuaren teoria giltzarria zen; teoria horren arabera, Jainkoak gizon batzuk salbatu eta besteak kondenatzen zituen. Salbamena eta kondena ez ziren gizakiak ondo edo gaizki jokatzearen emaitza. Gizakia jaio aurretik Jainkoak ezarria zeukan haren patua. Maitasunaren eta justiziaren arrastorik ez zuen tirano bat zen Calvinoren Jainkoa; gizaki batzuk salbatu egiten zituen eta besteak kondenatu. Patu hori jaiotzaren aurretik erabakita zegoen, eta predestinatuak ezin zezakeen ezer egin patu hori aldatzeko (Fromm, 1941). Protestanteentzat dirua aurreratzea beharkizun moral bat zen eta Calvinorentzat aberasten zena salbatua izateko predestinatua zegoen. Aldiz, Luterorentzat, kristauak jadanik salbatuak zeudenez, komunitatearen alde lan egin behar zuten, aberastasuna pilatu ordez; mozkina ateratzea ez zen helburua, aberastasuna birbanatzea baizik. Calvinok Luterok baino garrantzi gehiago ematen zion gizaahaleginari, ez ahalegin horrek gizakiaren patua aldatuko zuelakoan, baizik munduan arrakasta izatea salbamenaren ikur zelako. Salbamenari buruzko kezka gainditzeko bitartekoa zen ekintzarako eta lanerako joera inpultsiboa. Aurrez determinatua zegoen patua aurreikusteko modu bat zen munduan arrakasta lortzen saiatzea (Fromm, 1941).

Calvinorentzat, erlijioaren sustraia gizakiaren ezintasunean oinarritzen zen.

Gizakia apaltzea eta haren harrotasuna suntsitzea beharrezkoak ziren Jainkoaren indarra ziurtatzeko. Gizakia ez zen bere buruaren jabe. Gizakiaren deliberoak eta ekintzak ez zuten arrazoian edo borondatean oinarritu behar. Gizakiak bere buruaz ahaztu eta Jainkoaren arabera bizi eta hil behar zuen. Bere aurretik zihoan Jainkoak gidatu behar

126

zuen gizakia. Gizakiari eraman ezina gertatzen zitzaion herstura-egoera, ezintasun eta ezdeustasun sentimendua eta norbere patuari buruzko zalantza etengabea.

Kalbinismoaren arabera, ziurtasun gabezia hori gainditzeko, jarduera inpultsibo eta frenetikoan murgildu behar zuen gizakiak; etengabeko jardunak bere herstura, zalantzak eta ezintasunak gainditzen laguntzen zion. Lana eta jarduera bizitzaren ardatz bihurtu ziren (Fromm, 1941).

6.

Martin Luteroren bereizgarri psikologikoak

1505eko uztailaren bian Stitternheim-en, Erfurtetik hurbil, ekaitz bat gertatu zen eta Luteroren ondoan tximista batzuk erori ziren. Lutero komentura sartzera eraman zuen arrazoi hurbila haren inguruan eroritako tximista horietan aurkitu behar da (AbellĂĄn, 1990). Tximistaren erasoaren pean lurrera jausi zen Lutero eta Santa Anari agindu zion fraide sartuko zela, esperientzia horretatik bizirik irteten bazen. Bizirik atera zen, baina izu-ikara eraso bat jasan zuen. Erfurt-eko unibertsitatea utzi zuen, aitaren baimenik gabe eta 1505eko udan Erfurt-eko agustindarren monasterioan sartu zen, 21 urte zituela (AbellĂĄn, 1990).

Luteroren aitak esana zuen Martinen komenturako sarrera deabruaren amarru baten ondorioa izan zitekeela. Komentuan egun batez Meza Nagusia entzuten zegoen Lutero, fraideen koruan, zalantzaz eta alhaduraz beteta; Ebanjelioan deabruak hartutako gizakiaz hitz egiten zen (Mateo 9:32-33); une horretan, Luterok ondoez-eraso bat izan zuen, negar eta aihen histerikoekin lurrera erori zen, eta zoro baten moduan jokatu zuen, deabruak hartua ez zegoela esanez: “Hori ez naiz ni!, hori ez naiz ni!� (Non sum!, Non Sum!). Luterok esan nahi zuen bera ez zela aitak esaten zuena, hots, deabruak hartutako pertsona. Pasarte hori identitatearen galeraren paroxismo epileptoide moduan, krisi histeriko baten edo krisi psikotiko baten moduan ulertu izan da (Reiter, 1937); krisi hori gertatu zen Luteroren komentuko bizitza arazoz betetzen hasi zenean. Erikson-en iritziz, koadro psikotikoen edo mugako koadroen antzeko eraso eta konbultsioak bizi izan zituen Luterok (Erikson, 1958).

Luteroren biografo askok haren sufrikarioa kanpoko presioei egozten badiete ere, Luteroren sintomak ez ziren mugatu haren bizitzako garai jakin batera. Paul Reiterentzat Luterok bere bizitzan zehar barne-herstura, nahaste bipolarra eta nahaste psikotikoak izan zituen eta koruko erasoa psikopatologia larriaren adierazle zen (Reiter, 1941). Ian Osborn-en (2008) arabera, akademiko guztiek onartzen dute Luterok barneherstura, obsesioa eta depresioa jasan zituela bizitza osoan zehar, neurri handiagoan edo txikiagoan (Reiter, 1937).

Gaixotasun mentalak eginkizun esanguratsua bete zuen Luteroren bizitzan zehar.

Erikson-en arabera (Erikson, 1958), nerabezaro amaieran identitate-krisi moduko batetik iragan zen Lutero eta krisi horretatik Staupitz-en terapeuta lanari esker irten zen.

Martin gaztea aitaren eta Jainkoaren autoritateen krudeltasunak zapaltzen zuen eta deabruak hartua zegoen; baina Lutero heldua saiatzen zen aitaren, Aita Santuaren, Enperadorearen eta deabruen atzaparretatik askatzen.

Hogeita hamabost urterekin, Staupitz-en atzetik Corpus Christi eguneko prozesioan zihoala, izu-ikara, izerdi eta zorabio eraso bat izan zuen Luterok (Erikson, 1958).

127

Staupitz eta Kristo aitaren irudiarekin lotzen zituen. Jainko aitaren irudiarekin erlazionatuak zeuden Luteroren nahasteak; Jainko aitarekin zuzenki, bitartekaririk gabe, harremanean jartzen zenean sortzen zen nahastea. Meza berriko gertakarian eta Eisleben-go prozesioarenean, Kristo presente zegoen, eta gertakari bietan aitaren irudia ere presente zegoen: meza berrian aita presente zegoen eta prozesioan, aitaren irudi zen Staupitz eta Kristo presente zeuden. Staupitz-en aurrean Luterok sentitzen zuen barneherstura aitaren irudi anbibalentearen transferentziak sortzen zuen barne-herstura zen.

Luterok jarrera anbibalentea zuen Staupitz-en aurrean: alde batetik miretsi egiten zuen eta begirunea zion; beste aldetik hotz eta berotasun gabeko pertsona moduan deskribatzen zuen. Staupitzek prozesioan zeraman Kristoren irudiak afektu positibo eta negatiboak eragiten zituen Luterorengan. Staupitz-ek terapeuta eta zuzendari espiritual lanak betetzen zituen Luterorekiko (Roper, 2010; Erikson, 1958).

Lutero monasterioan sartu zenean giro matriarkal batean babestu zen; monasterioko bizitzan segurantza sare bat eraiki nahi izan zuen Luterok. Mariaren bitartekaritzaz, haragia menderatu eta Jainkoaren botere traszendentea leundu nahi zuen. Staupitz beregandik urruntzen ikusi zuenean, Luterok esan zion haren isiltasuna bidegabea zela, baina eskerroneko zela harekiko, Ebanjelioa aurkitzen lagundu ziolako. Erreforma etorri zenean, Staupitz beste ordena batera aldatu zen eta eliza katolikoaren barnean jarraitu zuen. Staupitzek askotan babestu zuen Lutero, baina hark alde egin zuenean, Bugenhagen-ek hartu zuen Luteroren aitorlearen lekua; hark babestu zuen, esate baterako, 1527ko krisialdia izan zuenean. Staupitz-ek ere, hiltzear zegoenean, esan zuen Lutero asko maitatu izan zuela.

Ikaslez, zerbitzariz, bisitariz eta lagun leialez inguratuta bizi izan zen Lutero Wittenberg-en: Bugenhagen, Jonas, Melanchthon, Dietrich, Rรถrer, Cruciger.

Unibertsitateko lanean eta predikari lanean zentratuta bizi izan, baina gutun bidezko harremanek ere toki handia izan zuten haren bizitzan. Wittenbergeko unibertsitatea hazten zihoan heinean, ikasle ohi eta akademiko asko hiriko zinegotzi bihurtu ziren eta politiko eta akademikoen sare zabal bat eratu zuten. Luterok depresioaldi asko izan zituen eta sentikortasun berezia eduki zuen malenkonia sufritzen zutenak kontsolatzeko, hala nola, Weller anaiak kontsolatzeko (Roper, 2010; Erikson, 1958).

Bere etsaien arabera, tripa zakua eta mozkortia zen Lutero. Nerbioetatik eta giltzurrunetatik sofritzen zuen. 1523tik aurrera nerbio gaixotasuna izan zuen: zorabioak, belarrietako soinuak, lo egin ezina. Nahaste fisikoak ere izan zituen: ziatika, ultzerak hortzetako mina, bihotzeko palpitazioak, insomnioa, harriak. 1527an depresio pasarte batean arazo fisiologiko zorrotzak izan zituen. 1532ko otsailean buruko minak eta zorabioak izan zituen. 1532 eta 1533an izterrean gaizki zikatrizatutako zauri bat zeukan.

1535eko apirilean osasun arazoez kexatzen zen. 1535eko abuztuan oso zahartua sentitzen zen eta 1536ko otsailean bertigo eraso batek sermoia botatzea eragotzi zion Torgau-n. 1537ko urte hasieran koliko nefritiko bat jasan zuen Esmalkadan. 1540an katarro bortitz bat jasan zuen. 1541eko urtarrilaren 9an bere osasun ahulaz kexatzen zen; ezkortasuna nagusitu zen harengan, bizitzaz aspertua zirudien eta heriotza desiratzen zegoen. 1541eko apirilean hainbat sintoma eta minez kexatzen zen; ezinezkoa iruditzen zitzaion borroka gogor hori eramatea; alferrikako hilotz bat zela esaten zuen. 1541eko maiatzean esaten zuen belarria sendatu zitzaiola, baina buruan oinazeak zituela; beti katarroz, mukiz eta karkaxaz betea izan zela; umore txarrez eta malenkoniatsu zegoela. 1542ko urtarrilean idatzi zuen bere lehen testamentua. 1542-

128

43ko neguan burua astuna sentitzen zuen eta munduaz aspertua zegoen; 1543ko urtarrilean eta otsailean idatzi zuen buruko minek ez ziotela uzten irakurtzen eta idazten.

1543ko maiatzean zahartua sentitzen zen eta ekainean hiltzeko gogoa erakusten zuen.

1543ko azaroan buruko minak itzuli zitzaizkion eta hankako zauria okerragotu zitzaion.

Etengabe kexatzen zen buruko minez: 1544ko otsailaren hasieran ere buruko minen eraso bortitz bat jasan zuen. Ez zen gai edan gabe lana egiteko. Bizitzaren azken aldian hankako zauriak zalgurdian ibiltzera behartzen zuen; unibertsitatera eta elizara joateko ere zalgurdia erabiltzen zuen, bertatik bertara egon arren (GarcĂ­a-Villoslada, 1973; Roper, 2010). Krisialdi horiek guztiak izanda ere, Luterok jarrera dinamikoan agertzen zuen, tarteka-tarteka; tentsio neurotikoa eta beheraldi zorrotzak jasaten bazituen ere, lanerako indarra ateratzen zuen eta ekoizpen handiko fase batzuk izaten zituen (Erikson, 1958).

Pertsonaren bereizgarriak sarritan aldatzen dira deskribatzailearen ikuspegiaren arabera. Martin Luteroren bereizgarriak ere aldatu egiten dira biografia egin duenaren jarreraren arabera. Batzuentzat irudi erraldoia zen Luterorena, beti egiarekin konprometitua zegoena. Beste batzuentzat, Lutero ezegonkorra zen eta interes aldakorren arabera aldatzen ziren haren iritziak. Ikerlari batzuentzat zaila da XVI. mendeko pertsona baten bereizgarrien deskribapen zehatza egitea hogeita batgarren mendean. Baina, beste batzuen arabera (Jasko, 2014), Luteroren bizitzako gertaera askoren eta haren izaerako bereizgarri askoren berri badugunez, haren osasun mentalaren erretratu psikologiko eta historiko bat eta behin-behineko diagnostiko bat egin liteke, psikopatologiaren, teologiaren eta historiaren ekarpenak kontuan hartuta.

6.1.

Nortasun erlijiosoa. Fedea eta grazia nagusi

Kiefl-en arabera (Kiefl, 1917), Luterok nortasun erlijiosoa zuen. Luteroren bizitzako alderdirik sakonena erlijioa izan zen; Jainkoarekiko harremanari eman zion garrantzirik gehiena bere bizitzan. Haren idatzi, gutun eta solasaldi nagusiak erlijioaz izan ziren eta haren bilakaera arrazoi erlijiosoek azaltzen dute. Bere atsekabe fisiko eta psikikoei zentzua emateko ideia espiritualak erabiltzen zituen Luterok, nahaste mentalak ulertzeko metodo zientifikorik ez zegoelako. Malenkonia eta gaixotasunak deabruaren lan moduan eta espiritualitatearen ikuspegitik ulertzen zituen (Luther, 2004).

Gizakiak justifikazioa sinesmenaren bidez lortzen zuela aurkitu bitartean, Jainko zigortzaile baten ideiak estutu zuen Lutero. Ezin zuen ahantzi erruduna zela eta kondenatua izango zela. Salbamena lortzen ahalegindu zen komentuan, baina sakrifizio guztiak egin arren, infernuak eta deabruak sortutako izuaren mendean bizi izan zen, harik eta justifikatzen gaituen Jainkoaren ideia aurkitu zuen arte. Luteroren iritziz, gizakia bekatari sentitzen zen Jainko izugarriaren aurrean. Luterorentzat, kristauek, bataiatuak zeudenek ere, bekatari izaten jarraitzen zuten; gizakiaren ekintzak bekatu ziren, itxuraz onak ziruditenean ere. “Dorreko esperientzian� ikusi zuen Luterok sinesmenak justifikatzen gaituela; handik aurrera, Luteroren teologiaren ardatza fede bidezko justifikazioa izan zen. Kristok bekatuak bere gain hartu zituen eta bere burua bekatu bihurtu zuen, Jainkoaren haserrea baretzeko eta gizakia justifikatzeko edo salbatzeko. Luterorentzat Eskriturak ziren teologiaren eta jardueraren autoritate bakarrak; Eskriturak interpretatzeko ez zegoen tradizioaren eta elizaren irizpideen beharrik; norberaren irizpideak nahikoa ziren.

129

Humanistek pentsatzen zutenaren kontra, Luterorentzat gizakia kateatua zegoen eta ez zuen erabakiak hartzeko askatasunik. Luterorentzat, gizakia ezin zen bere kabuz bekatutik askatu eta horrek porrot sentimendua sortzen zuen. Gizakiak ez zuen salbamenera eramango zuen erabakimen askerik; gizakia Jainkoaren edo Deabruaren borondatearen gatibu zen eta dena halabeharrez egiten zuen. Beraz, halabeharra zen, eta ez erabakimen askea, pertsonaren jokaera erabakitzen zuena. Jainkoa zen onaren eta txarraren egilea. Merezi ez zutenei zemaien zoriontasuna eta merezi ez zutenak zigortzen zituen (Lutero, 1557).

Lutero bereizi egin zen teologia eskolastikotik, hark justiziari, legeari eta zuzenbideari lehentasuna ematen baitzion graziaren aurretik. Luterok Jainkoarekiko harremanetatik justiziaren eta legearen ideia baztertu eta graziaren ideia jarri zuen nagusi. Luterok gainditu egin nahi zuen erruduntasuna sortzen zion erlijioa; sinestunaren onarpena erraztuko zuen erlijioa sortu nahi izan zuen. Luterorentzat, gizakiaren sinesmenak zuen garrantzia, ez gizakiaren ekintzak edo jokaerak; bekatua eta heriotza ez ziren gizakien ekintza onen bidez gaindituko, gizakiek Kristorengan zuten fedearen bidez baizik. Grisar jesulagunaren arabera (Grisar, 1931), Luterok gizakiaren ekintzak baztertu eta erlijioa sinesmenean oinarritu zuen. Jainkoarekin harremanean jartzeko gizakiak ez zuen merituak pilatzen jardun beharrik; jatorrizko bekatuak bekatari izatera predestinatzen zuen gizakia eta horrek erruduntasuna sortzen zion.

Kristo zen munduko bekatuak garbitzen zituena; fedeak justifikatzen zuen gizakia.

Jainkoak ez zuen gizakien ekintza onen beharrik; gizakiaren bekatuek garrantzirik ez zuten. Luterok esaten zuen indar handiz bekatu egin behar zela eta are kemen handiagoz sinetsi behar zela.

Teologia berri horrek Jainko ankerraren tiraniatik askatu bazuen ere, Luterok ez zuen benetako atsedenik lortu bere erlijioan; praktikatzen zuen teologiak ez zuen askatu nahaste obsesibo-konpultsibotik. Luterok jarrera anbibalentea izan zuen bere bizitzan zehar. Alde batetik pentsatzen zuen benetako ebanjelioa predikatzeko hautatu zuela Jainkoak; alemanen profeta zela; aurreko inork ez bezala zekiela zer zen ebanjelioa; aspaldiko mila urtetan inork ez zuela izan berak zuen dohainik. Beste aldetik, bizitzan zehar kezkaturik jarraitu zuen, bere irakaspen eta sermoiek pertsona batzuk desbidera zitzaketela pentsatzen baitzuen; bere erruz pertsona asko galbidera joan zitezkeela pentsatzeak errudun sentiarazten zuen Lutero (GarcĂ­a-Villoslada, 1973) Vatikanoko artxibista zen Denifle-k Luteroren eta luteranismoaren azterketa bat egin zuen. Haren iritziz (Denifle, 1904), Erromatarrei egindako gutunaren komentarioak argi berria jaurtikitzen zuen Luteroren izaerari buruz. Lutero ez zen fraide eredua izan; joera eraman ezinek bultzatuta, nekatu egin zen bere salbamena eguneroko borrokaren bidez lortzen. Seriotasun moralari eta borondate askeari uko egin zion.

Fraide erlaxatutzat zeukan Deniflek Lutero. Baina, Strohl-en arabera (Strohl, 1962), Luteroren teologia ez zen Jainkoaren haserreari ihes egin nahi zion gizon ustel eta mozkorti batena, baizik gizon arduratsu eta apal batena, absolutuaren bila zebilen gizon batena.

Cefalurentzat Luterok ez zuen gaixotasun mentalik; erlijioak baldintzatutako obsesioak bakarrik zituen. Cefaluren iritziz, Luterok ez zituen betetzen nahaste nahaste obsesibo-konputsiboaren bereizgarriak (Cefalu, 2010). Horregatik esaten zuen eskrupulositatea zuela; Luteroren obsesioak gai erlijiosoetan zentratzen ziren nagusiki

130

eta hori normala zen, erlijioak indar handia zuen gizarte batean bizi baitzen. Ikerketa transkulturalek erakutsi dutenez, pertsonaren ingurunearen araberakoak izaten dira obsesioen edukiak: kultura sekularretan kutsadura obsesioak agertzen dira eta kultura erlijiosoetan gai erlijiosoekin loturiko obsesioak. Cefaluren arabera (Cefalu, 2010), Luterok gaixotasun mentala zuela esatea historia kontuan ez hartzea da, eskrupulositate mota hori Erdi Aroan normala baitzen. Alde horretatik, prekauzioz jokatu behar da irudi historikoak diagnostikatzean. Bretch-en arabera (Bretch, 1985-1993) lehen itxura batean Luterok ezin zuen patxadarik bilatu eta horrek patologikoa dirudi, baina fraideak iraganeko bekatuez kontziente izatera bultzatzen zituzten; Lutero ez zen horrela jokatzen zuen bakarra; pietatezko atmosferaren zati zen. Luteroren portaera eskrupulosoa presio erlijiosoaren emaitza moduan ulertzen zuten Bretch-ek eta Cefaluk.

Aitortzari buruzko garaiko dotrinek eta praktikek eraman zezaketen Lutero obsesio horietara.

Edozein modutan, Lutero bezalako asko zeudela esateak ez zuen esan nahi Luterok nahaste mentalik ez zuenik. Erdi Aroan eskrupulositatea normala izan zitekeen, baia jende gehienak ez zuen jasaten Luterok jasan zuen mailako eskrupulositaterik.

Beraz, Luterok ere, beste pertsonaia historiko askoren moduan, gaixotasun mentala jasan zezakeen. Eskrupulositatea eta alhadurak nahaste klinikoaren bereizgarriak dira, ez nahaste erlijiosoarenak; gizarte erlijiosoek, obsesioak sortu baino gehiago, obsesioen edukia determinatzen dute. Obsesioak patologiko bihurtzen dituena sintomen maiztasuna eta zorroztasuna da, ez sintomen edukia. Luteroren obsesioak patologikoak bihurtzen zituena haien larritasuna eta maiztasuna da, ez haien edukia. Luteroren eskrupulositateak desagertu egin beharko zukeen konbertsio teologikoa izan zuenean, inguruko presioaren ondorena izan balitz, baina Luteroren obsesioak, eskrupulositatea eta depresioa ez ziren inoiz desagertu, bizi zen artean. Iduri du, beraz, Luteroren obsesioek haren konstituzio psikologikoarekin zutela zerikusia, eta ez kanpoko eraginarekin edo presioarekin (Jasko, 2014; Osborne, 2008).

Luteroren kasua muturrekoa zen, Staupitz bera ere deskontzertatua baitzegoen Luterorekin; Bainton-ek zioenez, Staupitzek ezagutzen zituen gaixotasun espiritualentzako erremedioak (Bainton, 1950). Lutero eskerroneko zen Staupitzi buruz.

Esaten zuen hura bidelagun izan ez balu, obsesio eta tentazio horiek gainditu egingo zuketela eta aspaldian infernuan egongo zatekeela (Stork, 1857). Staupitzek arindu zezakeen Luteroren barne-herstura neurri bateraino, baina ez zituen ulertzen Luteroren borrokak eta zergatik jarraitzen zuen kezkaturik. Luteroren sufrikarioak teologikoki eta espiritualki ebatzi ezin zituenean, Staupitzek esaten zion haren sufrikarioak beharrezkoak zirela, ulertezinak baziren ere, Jainkoaren asmoak betetzeko. Horrek itxaropena, iraupena eta inspirazioa eman zion Luterori. Staupitz kontziente zen bai Luteroren sufrikarioaz, bai haren distiraz. Horregatik bidali zuen Lutero Teologiako doktoratua egitera, Wittenberg-eko unibertsitatera. Haren dardarak lasaitzeaz gain, haren energiak sormenera zuzendu behar zituen, Teologia Biblikoko katedran jarrai ziezaion (Bainton, 1950).

6.2.

Luteroren nahaste mentala

Luterok bizitza gatazkatsua izan zuen. Luzea izan da Luterori buruz ikerlariek egindako diagnostikoen zerrenda: barne-herstura orokortua, nahaste bipolarra, depresio

131

nagusia, nahaste obsesibo-konpultsiboa, espektro emozionaleko nahastea. Ikerlarien arabera, bizitza osoan jasan zituen Luterok obsesioak, barne-herstura, goraldi eta beheraldiak; baina, adostasunik ez da ikusten hari gaixotasun mentala egozterakoan.

Diagnostikoen sailkapena egiten hasita, akademiko protestanteak eta akademiko katolikoak bereiz genitzake. Akademiko batzuek Luteroren nahasteak gutxiagotu egin dituzte. Beste akademiko batzuek Luterori hainbat nahaste egozten dizkiote.

Mendeetan zehar katolikoek esan dute Luteroren oreka psikologikoa ezegonkorra zela eta ezin zuela gogoeta zuzenik egin. Katolikoen tradiziotik datorren Johannes Cochlaeus-ek 1549an Luterori buruzko ikerketa bat idatzi zuen eta esan zuen hark epilepsia eduki zezakeela, deabrutua zegoela, nahaste psikologiko sakon bat edo gaixotasun mental bat (depresioa, nahaste bipolarra) zuela (Jasco, 2014; Roper, 2010; Cochlaeus, 2002).

Akademiko protestanteek Luteroren teologia defendatu eta katolikoen kontra erreakzionatu zuten; besteak beste, Erik Erikson-en kontra. Erikson-en Young Man Luther liburuaren kontra Lewis Spitz-ek Psychohistory and History: the case of Young Man Luther (Spitz, 1973) idatzi zuen. Protestanteek, oro har, ukatu egin izan dute Luterok arazo psikologiko esanguratsurik zuenik. Baina, badira azterketa zehatzak egin dituzten protestanteak ere, hala nola, Ian Osborn.

Jaskoren arabera (2014), akademiko guztiek onartzen dute Luterok barneherstura, obsesioak eta depresioa izan zituela bizitza osoan, gehiago edo gutxiago.

Baina, biografo askoren arabera, Luterok kanpoko gertaera eta presioengatik zituen arazo psikologikoak. Jaskok besterik pentsatzen du; haren iritziz, Luterok jasan zituen barne-herstura, obsesio eta depresioak esan nahi dute hark gaixotasun mentala pairatu zuela eta gaixotasun mental horrek funtzio esanguratsua bete zuela Luteroren ekarpen teologikoetan; Luterok erlijioaren eta teologiaren munduan egindako ekarpenak estuki loturik daude haren gaixotasun mentalarekin (Jasko, 2014).

6.2.1. Nahaste obsesibo-konpultsiboa Erfurt-eko monasterio agustindarrean emandako denboraldia Luteroren bizitzako okerrenetakoa izan zen. Eskakizun fisiko eta espiritual zorrotzak ziren hangoak. Luterok muturrera eraman zituen praktika aszetikoak eta portaera patologikoak erakusten hasi zen (Jasko, 2014). Luterok marko espiritual baten barnean ulertzen zituen bere nahigabe psikiko eta fisikoak: malenkonia eta gaixotasuna deabruaren lanaren emaitza moduan ulertzen zituen. Horregatik, bere nahigabeak bide espiritualetatik gainditzen saiatu zen (Luther, 2004). Lutero bere garaiko erlijio zigortzailearekiko oso sentibera zen; buruan etengabe zebilkion bekatuaren ideia; errudun sentitzen zen; komentuan alferrik zegoela eta obra on guztiak alferrikakoak zirela iruditzen zitzaion. Egunero aitortu arren, atsedenik ez zuen aurkitzen. eta bere erremedio propioak asmatu zituen alhaduren eta erruduntasun sentimenduari ihes egiteko (Bretch, 1985-1993).

Txikitan herabea, basatia, mesfidatia, atsekabetua eta jarrera defentsiboa zuena izan zen Lutero eta haren gurasoek diziplina zorrotza erabili zuten. Luteroren haurtzaroa zoritxarrekoa izan zen, gurasoak zorrotzegiak zirelako eta Jainko mendeku zalearen

132

kezka gehiegi zuelako. Gurasoen tratu txarrek eragina izan zuten Luterok autoritateari zion beldurrean; Jainkoa eta Kristo epailari zorrotz moduan ikusten zituen. Hezkuntza hertsiari egozten zizkion Luterok bere nahasteak eta asaldurak. Diziplina hain zorrotzaren eraginez, gurasoengandik aldendu zen Lutero. Umetan barne-hersturatua izan zen; gaztetan, tristea; komentuan, alhaduraz betea; heldutan, zalantzaz eta tristuraz betea. Martinek gurasoen etxea utzi zuenean superni zorrotz bat zuen; obedientzian aurkituko zuen bere identitatearen zentzua. Otordu osteko solasaldietan Luterok esaten zuen haurrak ez zirela zigortu behar gogorki, bere aitak eta amak egin zuten moduan (Erikson, 1958).

Eskolako hezkuntzari zegokionez, Latineko klaseetan zigor fisikoak jasaten zituen, alemanez hitz egiteagatik.�Lupus� moduan izendatutako ikasleak ezkutuan apuntatzen zituen alemanez hitz egiten zutenen izenak, eta astearen amaieran irakasleak zigorkada bat ematen zion ikasleari, arauen kontra egindako hutsegite bakoitzagatik (Erikson, 1958). Luterok hainbat zigorkada jasotzen zituen (Bainton, 1952).

Luterok zioen Monasterioko bizitza aukeratzeko arrazoietako bat familia girotik alde egin eta monasterioan babestea izan zela (Bretch, 1985-1993; Oberman, 1992).

Lutero etengabe sofritzen egon zen, baina ez monasterioan bakarrik; bizitza osoa doluan eta tristuran eman zuela esaten zuen (Smith. 1911).

Ikertzaile batzuen ustez, gurasoengandik eta irakasleengandik jasotako tratu txarrengatik izan zituen Luterok nahaste psikologikoak; oso sentibera zen eta umore aldaketa (goraldi eta beheraldi) bortitzak jasaten zituen; egoskorraldiak eta matxinada aldiak izaten zituen Luterok (Olsen, 2012; Bainton, 1952). Preserver Smith-en arabera, Luteroren neurosiaren jatorrian honako faktore hauek egongo lirateke: txikitan jasotako sineskeriak eta hautzaroko heziketaren gogortasuna; alkoholismoaren eragina; Ediporen konplexua.

Beste ikertzaile batzuen ustez (Bretch, 1985-93), Luteroren hezkuntza mota normala izan zuen; hari haurtzaroan emandako tratuan ezer anormalik ez zegoen; normala zen garai haietan diziplina fisiko zorrotza, bai eskolan eta bai etxean, eta haur gehienak ez zituen horrek traumatizatzen. Luterok bere haurtzaroko inguruneari buruz esandako gauza negatibo apurrek ez dute egiaztatzen haurtzaroko tratu txarrek eragindako kalte emozionalaren teoria (Bretch, 1985-93; Oberman, 1992). Bretch-en arabera, Luterok haurtzaro normala izan zuen arren, oso sentibera zen; sentiberatasun hori zela eta besteek baino gehiago sufri zezakeen eskolako hezkuntza praktikarekin (Bretch, 1985-93). Bainton, Bretch eta Oberman-en arabera Luteroren tenperamentua ezin egotz dakioke haren ingurunearen eraginari; haren herentziako alderdiren bati egotzi beharko litzaioke. Luteroren barne-herstura nahasteen jatorrian osagai genetikoak zeuden. Luterok modu desproportzionatuan erantzuten zien gertaerei; haur oso sentibera izanik, deabruaz oso kezkatua zegoen; harentzat deabrua errealitate bat zen; haren barne-herstura esperientzietan eginkizun esanguratsua betetzen zuen deabruak (Osborn, 2008). Lutero deabruaz kezkatua zegoen, garai hartan beste askoren moduan, baina haren deabruarekiko kezka normala baino handiagoa zen. Bere osasun arazo guztiak deabruaren ekintza zirela pentsatzen zuen. Obsesioz beterik zegoen: Aita Santuaren obsesioa, deabruaren obsesioa, fede soilez justifikatzearen obsesioa (Jasko, 2014).

Komentuko lehen urtean lasaitasun aldi bat bizi izan zuen Luterok, baina gero berriro ere depresioa, mania, barne-herstura eta obsesioa jasaten hasi zen. Esan zitekeen

133

fraide ona zela, hertsiki betetzen zituelako bere ordenako arauak; inor zerura joatekotan, bera joango zen, egiten zituen barau, otoitz, irakurketa eta ekintza onak kontuan hartuta.

Baina, atsekabea eta alhadura sentitzen zituen, bekatari sentitzen zelako, eta Jainkoak gorrotatu egingo zuela pentsatzen zuelako. Bekatari eta errudun sentitzen zen beti, nahiz eta hainbeste ekintza on egin eta hainbeste sakrifikatu (Roper, 2010). Komentuan luzaroago jarraitu izan balu, barauengatik, otoitzengatik, irakurketengatik eta beste lanengatik hilko zatekeela esaten zuen (Bainton, 1950). Pietate eredugarria erakusten zuen arren, bere beldurrak arrazoi gabeak eta zorrotzegiak zirela konturatu arren, lasaitasunik ezin zuen aurkitu eta kezkak ezin izaten zituen bere burutik uxatu.

Melanchthon harritua zegoen Luterok deabruarekin zituen atsekabe obsesiboengatik (Oberman, 1992); askotan aitortu arren, bekatuan jarraitzen zuela esaten zion deabruak.

Baintonen iritziz, deabruaren tormentu askok Luteroren beldur eta zalantzak islatzen zituzten. Staupitz-ek Luterori esaten zion bere hutsegiteak handiesten zituela, baina Lutero ez zen lasaitzen; esaten zuen aitorleak ez zuela ulertzen bere kasua eta haren gomendioak ez zirela baliagarriak. Luterok bere gaixotasun fisikoaren sustraian atsekabe psikoespirituala ikusten zuen; atsekabe horrek gehiago sufriarazten zion, gaixotasun fisikoak baino (Bainton, 1952).

Ian Osborn-ek Luteroren azterketa psikiatriko sakona (Osborn, 2008) egin ostean, esaten zuen katolikoek Luteroren ezegonkortasuna nabarmendu zutela; protestanteek, aldiz, ukatu egiten zutela Luterok arazo psikologikorik zuenik. Batzuek eta besteek alborapenak ezartzen zizkioten Luteroren azterketari. Osborn-en arabera, Luterok nahaste obsesibo-konpultsiboa zuen; pentsamendu, irudi eta bulkada intrusiboak jasaten zituen (Jasco, 2014; Osborn, 2008). Gaztetan izaten zituen tentaldiez, barne-hersturaz, zalantzez, nahasteez, izuaz, etsipenaz eta saminduraz askotan hitz egin zuen Luterok (Osborn, 2008). Sadismo morala, bereizgarri obsesibokonpultsiboak, garbitasunarekiko eta infekzioekiko kezkak eta deabru-posesioak Luteroren analitatearekin erlazionatuak zeuden. Deabrua bere armekin borrokatu nahi zuen, sadismo anala erabiliz: deabrua borrokatzeko haren sudurretara puzkerrak jaurtikitzea proposatzen zuen (Erikson, 1958); sarritan hitz egiten zuen idorreriaz, txizari eusteaz, puzkerrez eta kakaz; besteak beste, bizitzan zehar idorreria eta txizaren erretentzioa jasan zituen. Deabrua izutzeko aholkatzen zuen modu trauskilaren bidez libidoa asebetetzeko modu perbertsoa agertzen zuen. Analitatea eta sadismoa elkarturik agertzen zituen: haurrak ipurdian joz zigortzea, garbitasuna eta analitatea erlazionatzea.

Aitortzari buruz jarrera obsesibo-konpultsiboa zuen Luterok; aitortza bakoitza sei orduz luzatzeko gai zen; aitortza amaitzen zuenean, aitortu ez zituen bekatuei buruzko pentsamenduak etortzen zitzaizkion burura, behin eta berriro. Aitortza amaitzean, ez aitortu izanaren sentipena edukitzen zuen; berriro berehala aitortu beharra sentitzen zuen (Osborn, 2008). Luterok modu konpultsiboan errezatzen zuen, bere beldurrak, bekatuak, zalantzak eta tormentuak desagerrarazteko. Pentsamendu tormentatzaileak ekiditeko esaldi batzuk errepikatu behar izaten zituen, nahaste obsesiboetan sarri gertatzen den moduan (Osborn, 2008).

Obsesio erlijiosoak jasan zituen Luterok. Bainton-en arabera, deabruak Luterori esaten ziona pertsona obsesibo batek bere buruari esaten diona da (Bretch, 1985-93).

Deabruak irudi izugarriak sartzen zituen Luteroren buruan: heriotzaz, infernuaz, predestinazioaz etengabe hausnarrean ari zen. Luteroren aitak berak ere pentsatzen zuen Martin komentuan sartzea deabruaren amarru bati zor zitzaiokeela, espirituaren deiari baino areago. Turingiako meatzariek deabruari buruzko sineskeria asko zituzten:

134

meatzetan deabruak jendea iruzurtzen zuen eta ez zegoen tokian meatzeak zeudela pentsarazten zien meatzariei; Martin deabruarekin obsesionatua zegoen: lurralde askotan deabruak bizi zirela esaten zuen; egun batez bere gelan errezatzen ari zela, deabrua agertu omen zitzaion, Kristoren moduan; Satan sarritan agertzen omen zitzaion, Jainko edo aingeru moduan mozorrotua (itxuraldatua); heriotza baino egun batzuk lehenago, teilatu ertzean deabrua ikusi omen zuen Luterok, berari ipurdia erakusten.

6.2.2. Barne-herstura eta depresioa Eriksonen arabera Lutero bipolarra edo depresiboa zen. Pablo Moebius-en arabera ere, Luterok psikosi maniako-depresiboa zuen eta horrek eraman zuen sola fides dotrinara (Erikson, 1958). Grisar-en arabera, Lutero gaixoa zen, egoera patologiko batzuk bizi izan zituen eta ez zen egokia komentuko bizitzarako; Luterok goraldi maniatikoko faseak eta beheraldi sakoneko faseak bizi izan zituen. Hausrath-en arabera (1904), Luterok psikosi zirkularra zuen. Frederiko KĂźchenmeisterrek zioenez, Luteroren izaera koleriko eta malenkoniatsuaren artekoa zen, psikologikoki deprimitua, txikitako hezkuntza motaren eta monasterioko aszetikaren ondorioz. Luteroren nortasun malenkoniatsuan nabariak ziren emozio negatiboak: tristura, gorrotoa, amorrua edo haserrea, erorialdi sakona, jardueraren inhibizioa, auto-mespretxua, kanpo munduarekiko interesaren galera eta zigor igurikapena. Malenkoniaren prozesuan objektu galdua barneratu zuen eta objektu hori irainak jasotzen zituen alter ego bihurtu zen. Luteroren amorrua eta gorrotoa haurtzaroan galdutako amarengana zuzendu ziren; amorrua sentitzen zuen bere baitan barneratua zuen amarekiko. Amari erasotzen zion, bere buruari erasoz. Amari errua bota ordez, bere buruari botatzen zion. Aldarte malenkoniatsuan zegoenean, bere burua depresiboki baztertzen zuen Luterok, adierazpen analak erabiliz. Malenkonia amaren galeran oinarritua zegoen. Malenkonia gainditzeko dolu-lana egin behar zen; amaren dolua eta norbere buruaren dolua egin behar zen; objektu galdua berriro kanporatu behar zen. Alde batetik, estimu erlijiosoa zion amari, eta beste aldetik, modu ikonoklastan ama ezabatu nahi zuen.

Paul Reiter psikiatrak Luteroren patografiari buruzko liburuan esaten zuen hark bere bizitzan zehar barne-herstura, nahaste bipolarra eta nahaste psikotikoaren sintomak izan zituela. Reiterrek ukatu egiten zuen Luterok nahaste epileptikoak edo eskizofrenia zuenik; esaten zuen psikosi maniako-depresiboa zuela (Reiter, 1937). Reiterren arabera, Luteroren bokazioaren sustraiak psikosi batean aurkitu behar dira. Reiter saiatu zen, Grisar-en eraginez, Luteroren patologia eta haren sistema teologikoa erlazionatzen.

Haren sistema teologikoa eta egoera animikoa bat zetozen. Reiter-ek egindako Luteroren patografiaren arabera, Luterok barne-herstura, nahaste bipolarra eta nahaste psikotikoak izan zituen; psikosi maniako-depresiboa zuen, fase depresiboaren nagusigoarekin (Reiter, 1937). Reiterren arabera hainbat urtetako alkohol zaletasunak arteriak gogortu zizkion Luterori eta susmagarritasuna, intolerantzia eta neurastenia eragin zizkion. Ezaugarri paranoikoak agertzen zituen.

Hainbat psikologok Luterori gaixotasun mentala egotzi zioten eta pentsatzen zuten gaixotasun mentalak pertsonaren bizitzan goi mailako helburuak betetzen laguntzen duela. Cefaluren iritziz, ordea, gaixotasun mentala duena goragoko mailako asmoetatik aldendu egiten da (Cefalu, 2010); goi mailako helburuak ezin izaten ditu lortu; Cefaluk pentsatzen du gaixo mentalak beren sufrikarioari goi mailako esanahiak emateko gai ez direla, haien insight-ak oso boteretsuak izan badaitezke ere. Cefaluren

135

arabera (2010), bateraezinak dira gaixotasun mentala eta goi mailako ekoizpen intelektuala; gaixotasunak sormen eta ekoizpen intelektuala eragozten ditu.

Baintonen eta Bretch-en arabera ere, Luteroren emankortasunak haren gaixotasun mentala ukatzen du; baina, gaixo mental batzuk, bizitza arrakastatsurik ez baldin badute ere, oso emankorrak eta produktiboak izan dira. Luterok aldika izugarrizko hiperaktibitatea erakusten zuen: monasterioan eta parrokietan sermoiak egin; ordenako bikario, komentuko priore, salmoen irakasle eta arrainen bizitegietako arduradun izan; ofizioak errezitatu eta meza eman; egunero hainbat gutun idatzi eta hogeita bi fraide zituen monasterio bat kudeatu. Beste aldi batzuetan, berriz, ezer egin gabe egoten zen Lutero, bere grinen eta haragiaren ahultasunaren biktima, alferkeriari emana eta lozorroan (Jasko, 2014).

Lutero psikikoki ezegonkorra zen; bazuen psikopatologia bat, gaztaroan eta ia bizitza osoan zehar hedatu zena. Oso sentikorra zen, tarteka deprimitua egoten zen eta hiperaktibitate bidez gainditzen zuen depresioa. Bere bizitzako hirugarren hamarkadan izugarrizko jarduera izan zuen Luterok, eta laugarren hamarkadan depresio latza jasan zuen. Luterok bizitza osoan zehar jasan zuen barne-herstura, nahiz eta aldi batzuetan patologia hori ezkutuagoan geratzen zen. Roland Bainton-en arabera, Luterok depresioa jasan zuen haurtzarotik hogei urtera bitartean, erlijioak eragindako existentzia atsekabetuaren ondorioz. Bainton-entzat, Luterok gehiegizko sentikortasun emozionala zuen eta sentikortasun horri esker, jende arruntak ikusten ez zituen modura ikusten zituen objektu erlijiosoak edo arazoak; Luteroren agerpenei esker, hura bezain sentibera ez ziren pertsonek ere arazoa ikuspegi berritik ikusten zuten. Luterok goraldi eta beheraldi errepikatuak izan zituen bizitza osoan zehar eta, Bainton-en arabera, depresio aldiak, barne-herstura eta obsesioak jasan zituen. Baintonek esaten zuen Luterok bere gaixotasunen sintomen kontra borroka egin zuela bere bizitza osoan, baina zalantzan jartzen zuen Luteroren gaixotasun mentala, haren produktibitate maila ikusita (Bainton, 1950); edonola ere, laster baztertu zituen zalantza horiek, nahiko datu ikusten baitzituen Luterok gaixotasun mentala jasan zuela esateko. Egun arrunt batean orduak ematen baitzituen Luterok deabruarekin borrokan, bere bekatuez hausnarrean, etsipenean murgilduta; tarteka lana egitea eragozten zion depresioak. 1527ko depresio pasarte batean arazo fisiologiko larriak izan zituen eta heriotzatik hurbil egon zen (Jasko, 2014).

Luterok gaixotasun mentala zuela esateak ez du esan nahi haren erlijiobizipenekin zerikusirik ez zutenik. Gaixotasun mentalak ez ditu baztertzen esperientzia erlijiosoak; aitzitik, kasu batzuetan esperientzia erlijiosoek horrenbesteko indarra zergatik hartzen duten azaltzen du. Gaixotasun mentalari esker ikusten zuen Luterok beste jendeak ikusten ez zuena. Bainton-en arabera gaixotasun mentalak aukera ematen dio jendeari besteek ikusi ezin dituzten gauzak ikusteko eta haien ekarpenetatik onura ateratzen du gizarteak. Mania eta depresio aldiak izatera eraman zuen Lutero bere sentikortasun emozionalak (Bainton, 1950).

Martinek tristura sakoneko eta barne-herstura handiko aldiak jasan zituen, depresiboa edo bipolarra zelako (Erikson, 1958); tristura aldi horietako batean erabaki zuen bizitza normaletik erretiratu eta fraide bihurtzea; horrek bake eta lasaitasun une batzuk bizitzeko aukera eman zion, baina lasaitasun une horiek berehala desagertu ziren, barne-herstura pasarte berriak bizitzeko. Luterok nerbio gaixotasunak izaten zituen Erfurt-en ikasle zela. 1505etik 1519 ingurura arte ahultasun nerbiosoaren fasea

136

bizi izan zuen Luterok; gero ekoizpen maniatikoaren faseari ekin zion.1523an soinuak entzuten zituen belarrietan; zorabioak, depresioa eta narritakortasuna izan zituen. Krisi handiena aitak nahi zuena izatea lortzean jasan zuen; ziurtasun ekonomikoa lortu zuenean, erlijio protestantearen antolamenduan eragin handia izatera heldu zenean eta guraso izatera heldu zenean; horrela, sintoma larriak agertu zituen 1527an: bihotzeko arazoak, haluzinazioak, nahaste dispeptikoak, barne-herstura, depresioa, idorreria, hemorroideak, giltzurrunetako harriak, belarritako burrunbak (Erikson, 1958). 1527a sufrikario urtea izan zen; urte horretako uztailetik 1528ko udaberrira bitartean depresio krisialdi bat izan zuen. 1527ko uztailaren 6an gaizki sentitu zen, mahaitik altxatu eta logelara zihoala erori egin zen; hotza sentitu zuen eta belarrietan burrunbak entzun zituen; barne-herstura arazoak eta bihotzeko arazoak izan zituen; depresio larri bat, depresio nagusia, jasan zuen Luterok; astebete baino gehiagoz oso gaizki egon zen, gorputz atal guztiak dardarka zituela; beharbada Luteroren bizitzako nahasterik larriena izan zen hura (Bainton, 1950; Oberman, 1992); hil behar zuela uste izanik, Bugenhagen artzainari dei egin zion eta bere atsekabe espiritualaren berri eman zion; inoiz izan zuena baino atsekabe handiagoa. Bugenhagen-ekin aitortza egin zuen eta ohean sartu zen; han konorte gabe geratu zen, zurbil eta jelaturik. Justo Jonasek urez igurtzi zuen eta berpiztu egin zuen. Ohean egun batzuk eman zituen eta ondorengo hilabeteetan ahul eta deprimituta egon zen (Bretch, 1985-93; Bainton, 1950; Oberman, 1992). Kezka psikologikoek larriagotu egiten zuten haren osasun fisikoa. Deabruaren tentazio espiritualak (Anfechtung) denbora luzez jasan zituen; Kristorengan zuen konfiantza galdu zuen eta infernuaren ateetan sentitu zen. Luteroren arabera, giza espiritua deabruaren mende zegoen eta ezin zuen atsedenik hartu; deabrua beti ari zen gizakiak nahasten eta haiei buruhausteak sortzen; lotan zeudenean ere ez zien deabruak bakean uzten. Luterok zalantzak zituen zenbat jende kondenatuko ote zen, bere ideietan oker baldin bazegoen. Denbora luze samarrean egon zen Lutero, idatzi ezinik eta lana egin ezinik, Satanen erasoak zirela eta (Oberman, 1992; GarcĂ­a-Villoslada, 1973; Roper, 2010).

Lutero krisialdi handi horretatik bere onera etorri baino lehen izurritea etorri zen Wittenberg-era. Izurritearen ondorioz, ikasle eta irakasleak hiritik joan ziren. Hautesleak agindutakoari jarraituz, Jonas eta Melanchthon-ek alde egin zuten beren familiekin, baina Lutero eta Bugenhagen bertan gelditu ziren. Izurritearen garai horretan Bugenhagen Luteroren etxean bizi izan zen eta Luterok edozein ordutan dei egiten zion laguntza espiritualaren eskean.

Tristura krisialdiak 1528ko udaberrira arte iraun zion, garai horretan idatzitako gutunetan ikus daitekeen moduan. Tentaldi indartsu horiek nerabe zenetik jasaten zituen, baina ez zuen uste hainbeste larrituko zirenik. Lutero akitua zegoen hainbeste urtez eramandako borroka zela eta. Borroka anitz izan zituen Aita Santuarekin, haren zaleekin, nekazariekin, printzeekin eta erregeekin. Bere kemena eta haserrekortasuna zela eta, ez zuen atzera egin presioari eta tradizioari aurre egiterakoan. Azkenean, Lutero bere krisialditik irten zen eta Eliza protestante berria eraikitzeari ekin zion.

Ondorengo urteetan katixima berriak idatzi zituen, haurrak hezteko alegia batzuk idatzi zituen eta hainbat atsotitz bildu zituen. Hauteslearekin batera eliza erakundetzeari eta sakramentarioen kontra borrokatzeari ekin zion (GarcĂ­a-Villoslada, 1973; Roper, 2010).

1530etik aurrera beste arazo batzuk izan zituen: anginak, otitisa, artritismoa, reumatismoa, errinitisa, arteria koronarioaren gogortzea. Luterok ezin izaten zuen denbora luzez errezatu, baina denbora luzea ematen zuen biraoka eta garrasika, amorrua haren bizitzako pizgarri bat baitzen. Zikinkeria eta lizunkeriarekin obsesionatua zegoen.

Esaten zuen arrazoia gorrotatzen zuela: grina eta aldarte bortitzek gidatzen zutela.

137

Katalinak nortasun indartsua zuen eta emakume bizkorra zen. Egun batez Lutero bere langelan geratu zen hiru egunez, atea itxita; Katalinak atea behartu beharra izan zuen Lutero ateratzeko. Beste batean, Lutero aste pare batez deprimitua egon zen eta Katalina gosariarekin joan zitzaion, doluz jantzita; Martinek galdetu zion nor hil zen eta Katalinak esan zion Jainkoa hil zela. Luterok errieta egin zion, baina Katalinak esan zion, haren portaera ikusita deduzitu zuela Jainkoa zendu zela (Boyer, 1983).

Baina, Luterok izan zituen nahasteek adierazten zuten ez zela heldu erlijioaren bidez bere herstura eta obsesioak baretzera. Lutero ez zen inoiz askatu bere malenkoniatik eta bere nahaste obsesibo-konpultsibotik. Denboraldi batez, sinesmenaren bidez justifikatzearen teoria aurkitu zuenean, Luteroren barne-herstura desagertuko zela zirudien arren, erlijio kezkak berriro agertu ziren harengan. Adinean aurrera zihoan heinean, Lutero ez zen gehiegi fidatzen Kristok beregan egiten zuen lanean, eta bere txikitako beldurrak berriro agertu ziren.

Capps-en arabera (Capps, 1997), gizonaren malenkoniak sustraiak honetan ditu: amaren galeraren esperientzian edo haurraren jatorrizko selfaren galeraren esperientzian. Haurrak sarritan ama bilatu nahi izaten du erlijioaren bidez. Amaren maitasun baldintza gabea galdutako haurrak mutil txintxo bihurtu nahi zuen, amak onar zezan. Erlijioaren laguntzaz txikitan amarengan zuen konfiantza berreskuratu nahi zuen, Jainkoan uste ona izatera helduta. Horrela josten da erlijiotasunaren eta gizonen malenkoniaren arteko lotura. Malenkonia hori batez ere mutiletan agertzen da, mutilak amarengandik bereizi egin behar duelako generoan, aitarekin identifikatu ahal izateko.

Luteroren pentsamendu obsesibo-konpultsiboak haren malenkoniarekin erlazionatuak zeuden (Cole, 2000). Luteroren malenkonia larria amaren galerarekin lotua zegoen eta nahaste obsesibo-konpultsiboak larriagotu egiten zuen. Luteroren malenkonia eta nahaste obsesibo-konpultsiboa ulertzeko haren identitate pertsonalaren testuingurua kontuan hartu behar da (Cole, 2000). Luterok identitate arazoak izan zituen bere bizitzan zehar eta identitatearekin zerikusia zuten gertaera esanguratsuak bizi izan zituen: -

-

Tximistaren esperientzia: ekaitz gogor baten harrapatuta, izu-ikara eraso bat jasan zuen eta Santa Anari agindu zion, ekaitz horretatik bizirik ateratzen bazen, fraide sartuko zela. Ondorioz, zuzenbide ikasketak bertan behera utzi zituen eta komentuan sartu zen.

Koruko erasoa: Erfurteko monasterioan zorura erori zenean, deabrutua dagoen pertsona baten moduan eldarnioak izan zituen eta honela oihu egin zuen: “Hori ez naiz ni!�. Gertaera hori uler zitekeen pasarte psikotiko baten moduan edo Jainkoaren iragarpen baten moduan, baina, Erikson-ek identitate krisi baten moduan interpretatu zuen. Luterok aitarekiko harremanetan izan zituen zailtasunak haren teologian islatu ziren; Jainkoa bihurtu zen Luteroren aita. Familia ingurunean aita zigortzailearekiko beldurra eta mirespena sentitu zituen eta Jainkoarengana aldatu zuen aita zorrotzaren irudia.

Depresio larriak zituen eta ez zuen bere burua baloratzen. Baina, laster aurkitu zuen Luterok sinesmenak justifikatzen zuela eta hortik aurrera pentsatzen zuen bera eta bere aldekoak bakarrik zeudela Kristorekin eta bere arerioak antikristoak zirela.

138

-

Hogeita hamar urte inguru zituenean, Berri Ona irakurtzen ari zela, honako pasarte honen aurrean gertatu zitzaion: Ebanjelioan sinesmenaren bidez justifikatzen du gizakia Jainkoak; gizaki zuzena sinesmenetik bizi da (Erromatarrak 1: 17). Luterok sinesmenaren bidez onartua eta justifikatua ikusten du bere burua.

Luterok monasterioan presio handia bizi izan zuen eta lurrean infernua egongo balitz bezala sofritu zuen; baina, ez zuen teologia zaharraren giroaren beharrik atsekabea sentitzen jarraitzeko; bere bizitzako azken urteetan are eta atsekabe handiagoa sentitu zuen. Luteroren mania eta depresio sintomak azaltzeko ez dira nahikoa haren bizitza esperientziak. Antzeko bizitza esperientziek ez zuten gaixotasunik sortu haren garaikoengan (Bainton, 1952).

Luterok gaixotasun fisikoak bazituen, baina Baintonek ez du uste haren depresioaren zergatia gaixotasun fisikoa zenik. Nahaste espirituala nabarmena zen Luterorengan nahaste fisikoak hasi baino lehen ere. Ahultasun fisikoa depresioaren ondorena zen, kausa baino areago (Bainton, 1952; Strelau eta Zawadzki, 2011).

Bainton-ek depresioaren kausak barnekoak ala kanpokoak ziren garbi ez bazeukan ere, azkenean arimaren gau ilunaren hipotesia eta Jainkoaren abandonoaren esperientzia jarri zituen depresioaren jatorrian. Luteroren asalduren sustraia ez da aurkitu behar haren hezkuntzan, erlijioan edo gaixotasun fisikoetan, baizik gaixotasun mentalean. Luteroren biografoek alde batetik azaltzen zuten Luteroren gatazkak haren bizitzako garai batzuetara mugatzen zirela, baina biografo berek beste une batean esaten zuten sintomak bizitza osoan zehar hedatzen zirela. Lutero haurtzarotik heriotzara arte izan zen hersturatua, obsesiboa eta depresiboa (Jasko, 2014). Luteroren nortasunaren egituran integratuak zeuden haren deabruzko tentazioak; estilo zaharreko sinesmena izan balitz Luteroren atsekabea eragiten zuena, aldaketa teologikoa egin zuenean desagertu egingo ziratekeen haren atsekabeak. Luterok jasandako barne-herstura eta obsesioek haren nortasun egituran zuten oinarria; etengabe jasaten zituen oinaze espiritualak (Oberman, 1992).

Jaskoren (2014) iritziz, Obermanek ez zuen seriotan hartzen Luteroren gaixotasun psikologikoa. Oberman-en iritziz Luterok nahaste emozionala eduki zezakeen, baina gehiegi lanpetua ere bazegoen eta garaiko presio asko eraman behar izan zituen (Oberman, 1992). Oberman-ek ez zituen kontuan hartzen Luterok bizi izandako depresioak; haien aurrean ez ikusiarena egiten zuen. Pentsatu ere ez zuen pentsatzen Luteroren diagnostiko psikiatriko modernorik (Erikson-en azterketa baino aurreratuagorik) egin zitekeenik. Oberman-ek zuhurtziaz hitz egiten zuen: ez zegoen metodo zientifikorik Luteroren nortasunean murgiltzeko; gertaera autobiografiko batzuk bakarrik genituen, haren izaeraren berri ematen zigutenak (Oberman, 1992).

Bretch-ek ere pentsatzen zuen, Oberman eta Bainton-ek bezala, Luteroren atsekabe psikologikoa ez zela inoiz indargabetu, ez eta monasterioko urteak pasatuta gero ere; Luteroren arazo psikologikoak ezin egotz zekizkiokeela haren ingurunearen eraginari; haren herentziako alderdiren bati egotzi beharko litzaizkiokeela. Wartburgon zegoenean ere atsekabetua egon zen. Luteroren dardaren izaera ez zen aldatu haren gaztarotik helduarora. 1533ko otsailean buruko min izugarriak izan zituen Luterok (Luther, 2004); buruko min horiek eta urdaileko minak eraso espiritualengatik gertatzen zirela uste zuen Luterok, eta ez lanean gogor jarduteagatik. Bretch-entzat, Luteroren

139

gatazkak berdintsuak ziren gaztea zenean eta zahartu zenean. Sofritzeari ez zion utzi, atsekabeari aurre egiteko estrategiak garatu bazituen ere, bere teologia berriztatuz.

Luterok bere eskrupulositateari aurre egiteko estrategia batzuk bereganatu zituen eta bere teologia marko berrian kokatu zuen. Bretch-en iritziz, Luteroren atsekabe psikologikoek eragina izan zuten haren teologia egituratzean (Bretch, 1985-93). Luterok sufrikario handi baten moduan deskribatu zuen Anfechtung-a. Esaten zuen atsekabe aldi horietan Jainkoa eta mundua haserre zeudela zirudiela; arimaren zoko bakoitza ozpinez, beldurrez, dardaraz eta tristuraz betea zegoela, beti egoera horretan iraun behar izan balu bezala (Roper, 2010).

Aspaldi hil zen pertsona baten diagnostiko zehatza egitea zaila izanik ere, haren bereizgarri psikologikoak ezagutzera hel gaitezke, datu asko baititugu haren bizitzari, jokaerari eta izaerari buruz. Bernhard Lohse-k zioen moduan, Luteroren bizitzaz eta izaeraz garai hartako beste edonortaz baino gehiago dakigu (Lohse, 1986). Luteroren nahaste mentalak eragin handia izan zuen haren lanean. Anfechtung-ak eraman zuen Lutero monasteriora; atsekabe horrek eraman zuen justifikazioaren dotrinara, Erreforma gauzatzera eta teologia ebanjelikoa eraikitzera; otoitzaren eta meditazioaren ikuspegiari tentaldiaren, nahigabearen eta atsekabearen ikuspegia erantsi zion Biblia interpretatzeko garaian; ikuspegi horretatik bakarrik uler zitekeen Jainkoaren Hitza Jainkoaren grazia moduan. Bretch-en arabera, Luterok ulertu zuen Salterioa zela atsekabeak nahastutakoen liburua; pentsatzen zuen atsekabearen mende daudenek bakarrik uler zitzaketela Eskriturak (Bretch, 1985-93) eta insight sakonak edukitzeko gaixotasun mentala jasan behar zela.

Luteroren atsekabeak larritu egiten ziren gauean. Pasarte gogorrenak gauean, ohean zegoenean, izaten zituen, baina etxeko giroak babesa ematen zion beheraldietan; emazteak babesten zuen gaueko tentaldietan. Deabruak erasotzen zionean eta bere larrialdi psikologikoei edo depresioari aurre egin behar zienean, Katalinarengan eta Eskrituretan babesten zen. Ezkonduen maitasuna iruditzen zitzaion Jainkoaren graziarik handiena. Katalinak Martin lasaitzea lortzen ez zuenean, alkohola eta musika baliatzen zituen hark (Bainton, 1950), gogamen tristetik eta atsekabetik askatzeko. Beste estrategia batzuk ere erabiltzen zituen depresioari aurre egiteko: puzkerrak botatzea, bekatu txikiak egitea eta besteen konpainia bilatzea (Bainton, 1950).

6.2.3. Espektro Emozionaleko Nahastea Pertsona askok, Luterok bezala, nahaste psikologiko bat baino gehiagoren sintomak agertzen dituztenez, osasun mentalaren arloko jakitunek pentsatu zuten nahaste mentalaren kategoriak jariakorrak direla: nahaste mental bat duten pertsona askok beste nahaste mental baten sintoma nabariak ere badituztela. Horrela, pentsatzen zuten nahaste bipolarra duten askok, aldi berean, barne-hersturaren nahaste komorbidoa dutela edo nahaste obsesibo-konpultsiboa duten paziente askok, aldi berean, barneherstura nahastea ere badutela (Lamers, van Oppen, Comijs, Smit, Spinhoven, van Balkom, Nolen, Zitman, Beekman, Penninx, 2011). Gertaera horrek eraman zituen ikerlariak nahasteen kategoria zabalago batean pentsatzera eta horrela hasi ziren Espektro Emozionaleko Nahasteez hitz egiten (Watson, 2005).

140

Nahaste bipolarra, depresio nagusia, barne-herstura orokorraren nahastea eta nahaste obsesibo-konpultsiboa Espektro Emozionaleko Nahasteen kategoriaren pean biltzera jotzen da gaur egun (Watson, 2005). Ez da egokia diagnostiko kategoria asko aplika dakizkiokeen pertsona bati diagnostiko estu bat ezartzea. Horrelako nahaste mental bati hobeto legokioke espektro emozionaleko nahastearen deitura (Jasko, 2014).

Luterori patologia asko egotzi izan zaizkio, batez ere espektro emozionaleko nahasteak: nahaste bipolarra, depresio nagusia, barne-herstura orokortua, nahaste obsesibokonpultsiboa; Luterok nahaste horien guztien sintomak agertu zituen (Jasko, 2014).

Jaskoren (2014) arabera, Lutero aztertu duten akademiko eta psikologoek onartzen dute hark barne-herstura, obsesioa eta depresioa izan zituela bizitza osoan, neurri handiago edo txikiagoan; beraz, esan beharko genuke Luterok espektro emozionaleko nahastea zuela.

7.

Ondorioak

Erdi Arotik Aro Modernora bitarteko garai gatazkatsuetan eta tirabiratsuetan bizi izan zen Martin Lutero. Garai horretakoak ziren Rabelais, Miguel Angel, Koperniko, da Vinci, Maquiavelo, Loiola, Erasmo eta Paracelso ere. Aurkikuntza handiak egin ziren garai horretan eta munduaren ikuskera asko aldatu zen. Kopernikori eta Giordano Brunori esker munduaren ikuspegi heliozentrikoa nagusitu zen; Kristobal Kolon-ek Europarrentzat ezezaguna zen mundu berria aurkitu zuen Ameriketan; Loiolako Inaziok Gogo Jardunak asmatu eta Jesusen Konpainia fundatu zuen; Juan Sebastian Elkanok munduari bira eman zion lehenengo aldiz. Garai horretan nabigatzeko iparrorratza erabiltzen eta gerrako munizio moduan bolbora erabiltzen hasi ziren; inprimategia asmatzeak idatzi beraren kopia anitz egiteko eta pentsamendua hedatzeko aukera ekarri zuen; merkatalgoa mundu osora zabaldu zen; estatu nazionalak sortu ziren, burgesen, merkatarien eta hirien askatasunean oinarrituta; literatura klasikoa, latina, grekoa eta Biblia aztertzen hasi ziren humanistak (Erasmo, Johannes Reuchlin‌).

Luteroren gaztaroan batasunik gabeko lurralde bat zen Alemania, nahiz eta hango herrialdeetan antzeko dialektoak hitz egin eta antzeko usadioak eduki. Alemaniarrak harro zeuden beren aberastasunarengatik, baina politikoki zatituak zeuden. Luterok Alemania osoari begira egin zuen lan; alemaniarren profeta sentitzen zen eta esaten zuen Alemania garaiezina izango zela, buruzagi bakar batek eta esku bakar batek gidatuz gero, lurralde zabala, jendetsua eta soldadu anitzez hornitua zelako. Hizkuntza germaniarra inguruko hizkuntza europarren gainetik zegoela eta alemaniera hitz egiten zuten jende guztiaren batasuna lortzeko lider bat behar zela pentsatzen zuen. Mundu germanikoaren eta modernoaren gurasoetako bat izan zen Lutero eta germaniarrak elkartzeko lan asko egin zuen. Germaniarren ordezkaritzat zeukan bere burua.

Erreformak hizkuntza alemana, alemanen pentsaera eta biziera aldatu zituen.

Alemanek agintariei obeditzeko zuten joeran eragina izan zuen Luterok, agintari espiritualak eta lurtarrak bereizi zituenean. Bibliaren zabalkundeak asko suspertu zuen liburuen salerosketa Alemanian; liburu zaletasuna asko ugaldu zen luterotarren artean.

Wartburg-eko gazteluan babestuta egon zenean, grekotik alemanera itzuli zuen Luterok Testamentu Berria, hamaika astetan. Lan hori 1522an argitaratu zuten Melanchthon-ek eta Biblia osoaren itzulpena beste dozena bat urtetan luzatu zen. Biblia osoa 1534an argitaratu zuen Luterok eta itzulpen hari esker, Aleman batu idatziaren sortzaile bihurtu zen.

141

Alemanak elkarturik egon ez arren, lurralde germaniarretako printzeekin tratuak egin beharrean aurkitzen zen Enperadorea, turkoen kontra borrokatzeko haien laguntza lortu nahi bazuen. Hiriek indar handia zuten Alemanian XVI. mendearen hasieran eta ekonomikoki indartsua zen hiri horietako burgesia; Alemaniako merkatari aberatsei botere politikoa falta zitzaien, baina prest zeuden elizaren aginteari aurre egiteko; paretik kendu nahi zituzten Jainkoaren eta gizakiaren artean kokatzen ziren erlijiosoak; pentsatzen zuten erlijiosoek lan egin behar zutela, hamarrenak jaso ordez (Febvre, 1980).

Luteroren garaiko Alemaniako mitologian ugariak ziren sorgin beldurgarrien, iratxoen, espiritu onen eta espiritu gaiztoen ipuinak. Deabruz eta sorginez betetako lurraldeak ziren Mansfeld aldekoak. Naturaz gaindiko indarretan sinesmen handia zuten Luteroren familian eta Martin ez zen inoiz askatu sineste horietatik; iratxo, sorgin eta deabruetan sinesten zuen. Luterok benetan sinesten zuen deabruan; etxeen inguruan hura biraka ikustea ez zela arraroa pentsatzen zuen. Esaten zuen Wittenbergeko komentuan hainbatetan eta hainbat tokitan entzun zuela deabrua. Deabrua txakur edo txerri forman ikusten zuen, ikusmen haluzinazio batzuen eraginez. Haren iritziz, espiritu gaiztoak aurkitzen ziren naturako elementuetan (uretan, basamortuetan, airean, lainoetan, tximistetan eta trumoietan) eta espiritu horiek gizaki eta animalia batzuetaz jabetzen ziren. Luterorentzat deabruaren tentaldirik handiena Jainkoak gorroto gaituela pentsatzea zen; esaten zuen, Jainkoak gizakiak gorroto izan balitu ez zukeela Kristo bidaliko haiek salbatzera (GarcĂ­a-Villoslada, 1973).

Gurasoengandik eta meatzariengandik zetorkion Luterori deabruetan, sorginkerietan eta iragazki magikoetan sinesteko joera; deabru inkuboek urdangekin haurrak izan zitzaketela pentsatzen zuen; pentsatzen zuen emakume batzuk gai zirela gaixotasunak, heriotza eta ekaitzak eragiteko edo uzta galarazteko; horrela, bere anaia bat sorginkeriak eragindako gaitz baten ondorioz hil zela pentsatzen zuen. Kristo eta deabrua biak ziren benetakoak Luterorentzat eta etengabe borrokan ari ziren, Elizaz eta munduaz jabetzeko. Jainkoaren kontrako botererik egon izan ez balitz, haren haragi hartzeak, justifikazioak eta tentaldiek zentzurik ez zuketen edukiko (Smith, 1911; Erikson, 1958; GarcĂ­a Villoslada, 1973).

Luterok eldarnio gabeko zorotasuna edo psikosi bat zuen, handitasun haluzinazioekin batera; sufrikarioak Satanengandik zetozela eta munduaren azkena berehala helduko zela pentsatzen zuen. Luterok munduaren amaieraz eta azken egunez zituen kezkak ez ziren zahartzaroko kontuak soilik, gaztaroan ere arazo berberak izan zituelako. Satanek berarekin lo egiten zuela esaten zuen. Luterok etengabe hitz egiten du deabruaz. Bere hitzaldietan, idatzietan, bizitza sozialean eta intelektualean deabruak esku-hartzen zuela iruditzen zitzaion. Jainkoaren eta deabruaren artean harrapatua sentitzen zen Lutero. Brown-ek zioen (Brown, 1959) deabrua Luteroren analitatearen gauzatzea zela. Analitatea Satanekin erlazionatzen zuen: Satanen kontra erabil zitezkeen iskilu indartsuak ziren hondakinak; deabrua kanpora jaurtikitzeko balia zitzakeen puzkerrak, hondakinak eta gorozkiak. Sorginetan eta deabruan sinesteari garrantzi handia eman zion Luterok eta haiek suntsitzearen alde agertu zen; ondorioz, Alemanian protestanteek katolikoek baino gehiago eraso zieten sorginei.

Luterok barnetegian eta komentuan bizitza gogorra eraman zuen; garrantzi handia ematen zion giza-borondatearen indarrari; grazia bigarren mailan geratzen zen (Smith, 1911; Erikson, 1958). Luterok, gaztetxo zelarik, ikasi zuen gizakiak Jainkoaren faborea eskura zezakeela merituzko ekintzen bidez. Komentuan sartu zenean, bere penitentzia

142

eta merituen bidez lortu nahi zuen salbamena, baina hainbat barau eta sakrifizio egin arren, bekatuaren mendean sentitzen zen eta etsipenak hartu zuen. Saiatu zen barauak, otoitzak, sakrifizioak eta penitentziak egiten eta kastitatea, obedientzia eta txirotasuna praktikatuz merituak pilatzen, baina hala ere ez zuen lortzen bere tristura gainditzea; zenbat eta gehiago saiatu sakrifizioz kontzientzia lasaitzen, orduan eta urduriago eta estuago aurkitzen zen; penitentzia asko eginagatik, etengabe aitortzen jardunagatik, ez zuen ziurtasunik lortzen. Luterok ahaleginen bidez lortu nahi zuen salbamena, baina ezinezkoa iruditzen zitzaion gizakiaren lizunkeria erabat baztertzea. Luterorentzat, kristauak bekatua egiten zuenean, erruduntasuna onartu, damutu, bekatua aitortu eta penitentzia egin behar zuen, bekatu hori barkatua izan zekion. Jainkoak bere ekintzak ez zituela ontzat hartzen iruditzen zitzaion. Bere tenperamentuaren eta jaso zuen hezkuntza-motaren ondorioz, pertsona fidagaitz eta ziurtasunik gabea bihurtu zen Martin. Jainkoa ere, gurasoak bezala, epailari zorrotz eta anker moduan ikusten zuen, eta santuen laguntza behar zen haren zigorretik askatzeko; elizako hierarkiari ere beldurra zion.

San Pabloren gutunak aurkitu aurretik, Pelagianismoaren eraginaren pean bizi izan zen Lutero: giza ekintzetan sinesten zuelako, graziaren indarra mespretxatuz.

Luterorentzat ezinezkoa zen gizakiarengan Jainkoaren maitasun desinteresatua aurkitzea. Orduan hasi zen zuzentasunaz bakarrik hitz egiten zuen Jainkoa gorrotatzen.

Gorroto zuen bekatariak zigortzen zituen Jainko zuzena; haserre zegoen Jainkoarekin.

Deabruari fobia zion eta Jainkoari, beldurra eta gorrotoa, zigortu bakarrik egiten baitzuen. Luterok zioen munduko pertsonarik zoritxarrekoena zela; gau eta egun negarrez egoten zela; inork ezin zuen konpondu bere etsipena (Strohl, 1962). Etsipena sortzen zion hark esandakoa agintariek seriotan ez zutela hartzen ikusteak. Staupitz-ekin aitortzen zen eta hari eskatzen zion aholkua. Staupitz-ek esaten zion, Kristok bekatari handiak ere salbatzen zituela.

Luterok bere krisialdia Staupitzi esker gainditu zuen lehenik eta gero jarrera horri zegokion teologia asmatu zuen. Staupitzek eragin handia izan zuen Luteroren garapen teologikoan. Staupitz-en aholkuei esker Eskriturak aztertzen eta irakasten hasi zen Lutero eta hor aurkitu zuen bere kontsolazioa; hortik abiatu zen besteak kontsolatzera ere. Eskriturak ziren haren sendabidea. Lutero eliza katoliko zaharraren ustelkeriaren kontra altxatu zen eta eliza ebanjelikoaren erreforma antolatu zuen. Bere bekatuek sortzen zioten alhadurari eta barne-hersturari ihes egiteko prestakuntza akademikora eta irakaskuntzara bideratu zuen Staupitzek eta Wittenberg-eko teologia fakultateko irakasle bihurtu zen.

Orduan, auzitan jarri zituen eliza katolikoaren dotrinako oinarrizko kontzeptuak: penitentzia eta ekintza onen bidez lortzen zen justifikazioa. Luterok erlijio katolikoaren oinarrizko kontzeptu horiek zalantzan jarri zituen garai berean, elizak penitentzia praktikatu ordez, induljentzien praktika aldarrikatzen zuen; elizak esaten zuen bere eskuetan zeukala santuen eta ekintza onen bidez lortutako merituen gordailuko giltza.

Tetzel Alemanian zehar Elizaren induljentziak saltzen ari zen bitartean, Saxoniako Printze Hautesleak bere printzerrian induljentziak saltzea debekatu zuen, baina hango herritar asko joaten ziren inguruko printzerrietara induljentziak erostera. Horrek sutu egin zuen Lutero, aitortzaren eta penitentziaren kontrakoa iruditzen baitzitzaion praktika hori.

Luterok auzitan jarri zuen Elizak salbamenaren izenean negozioa egiteko zuen autoritatea; auzitan jarri zuen barkamena induljentzia bidez lor zitekeela. Horrela, Wittenbergeko elizako atean iltzatu zituen 95 tesiak eta Alberto artzapezpikuari bidali

143

zizkion tesi horiek, induljentzien salmenta debekatzeko eskatuz. Eskaera horri jaramonik egiten ez zitzaiola ikusita, bere tesiak banatzen hasi zen Lutero.

Luteroren iritziz, gizakia salbatuko bazen, Jainkoa maitatu behar zuen indar guztiaz, baina gizakiak ezin zuen agindu hori bete. Gizakiak borondate askerik ez zuen.

Gizaki zuzenen ekintzak bekatu ziren, eta are gehiago ziren bekatu justifikatu gabe zeuden gizakienak. Gizakiak bere buruaz etsi egin behar zuen, Kristoren grazia hartzera prestatzeko. Kristoren ekintza zen eragilea eta gizakiak haren eragina jaso besterik ez zuen egiten. Luterok ukatu egin zuen gizakiak gaitasunik zuenik Jainkoaren ekintza zuzenen bidez grazia lortzeko. Gizakiak justizia bere merituengatik lor zezakeela pentsatzea, Kristo alferrik hil zela pentsatzea zen. Luteroren ikuspegiaren arabera, gizakien ekintzak, ederrak ziruditenean ere, itsusiak ziren; ekintza onak egiten zituenean ere, berekoikeria zen nagusi gizakiarengan, bere interesetan bakarrik pentsatzen baitzuen.

Gogoeta horietatik etorri zen Lutero ondorio honetara: pertsona zuzena ez zen ekintza on asko egiten zituena, baizik, ekintzarik gabe, Kristorengan asko sinesten zuena. Salmoen Komentarioan Luterok esaten zuenez, Jainkoak eman bakarrik egiten zuen, beretzat ezer eskatu gabe (Strohl, 1962). Luterorentzat, pertsona bat ez zen zuzena obra zuzenak egiten zituelako; fedea ekintzen aurretik zegoen; ekintzak zuzenak izango ziren gizakia zuzena bazen. Kristau zelako egiten zituen gizakiak ekintza onak, baina ez ziren ekintza on horiek gizakia kristau bihurtzen zutenak. Kristo ez zen jarraitu beharreko eredu bat, Jainkoak emandako opari bat baizik. Kristok elikatzen zuen gizakiaren fedea eta hark egiten zuen kristau.

Eliza katolikoarentzat, beregandik at salbamenik ez zegoen; Elizaren kide izatea eta salbamena estuki loturik zeuden; salbamenaren giltza bere eskuetan hartu zuen Elizak eta eskumiku-mehatxuaren bidez eusten zien katolikoei bide zuzenean; elizako agintariek ezarritako mugetatik irteten zirenak eskomikatu egiten zituen. Lutero eliza katolikoaren jarrera horren kontra altxatu zen; harentzat eliza ez zen Jainkoaren eta sinestunaren arteko ezinbesteko bitartekaria; sinestuna salba zitekeen eliza-erakundetik at ere. Aita Santuaren eta kontzilioen autoritateari eraso zien Luterok eta Eliza Erromatarraren oinarriak astindu zituen. Salbamena ez zuen ematen erakunde baten kide izateak; Jainkoak doan ematen duen opari espirituala zen salbamena; sinesmenean oinarritzen zen, ez gizakiaren ekintza onetan eta merituetan. Luteroren arabera, autoritate bakarra Bibliarena zen; Jesukristorengan zuen sinesmenak salbatzen zuen gizakia, eta ez bere meritu eta otoitzek (Smith, 1911). Luterok zioen, legea betez justifikatu nahi zutenak justiziatik aldendu egiten zirela; ekintza onetan ez zela sinetsi behar eta ekintza onak egiten ez zela sufritu behar. Luterorentzat Ebanjelioa ez zen legea, bekatuen barkamenaren promesa baizik (GarcĂ­a-Villoslada, 1973).

Aristotelesen Etikaren arabera, ekintzetatik eratortzen zen justizia. Horrela pentsatzen zuen Luterok ere bere bizitza monastikoa hasi zuenean. Horrela pentsatzen zuen Denifle-k ere, Luteroren erlaxazioa kritikatzen zuenean. Denifle-ren iritziz, Luterok denboraldi batez bakarrik hartu zuen seriotan bizitza monastikoa; garai horretan, gainera, gehiegizko sakrifizio batzuk ere egin zituen; baina, laster erlaxatu zen eta bere bizimoduari zegokion dotrina berri bat asmatu zuen (Strohl, 1962). Luteroren iritzi aldaketaren oinarriak hark salmoei egindako komentarioetan eta San Pablok erromatarrei egindako gutunaren komentarioetan aurkitu behar dira (Strohl, 1962). San Pablok Erromatarrei egindako gutuna aztertzean, Luteroren barnealdea argitzen hasi zen. Luterok Ebanjelioa eta legea bereizi zituen Erromatarrei egindako gutun horretan:

144

Jainko errukitsuak sinesmenaren bidez justifikatzen gaitu, “Pertsona zuzena sinesmenetik bizi da”. Ordura arte Jainkoaren eskakizunak bakarrik ezagutu zituen.

Orduan konturatu zen Jainkoa gizakiei maitasuna agertzera etorri zela, ez eskakizunak ezartzera. Justifikazioa ez zen ekintzen eta legeen bidez lortzen; fedeak bakarrik justifika zezakeen gizakia. Luterorentzat Jainkoaren justizia ekintzen aurretikoa zen eta ekintza ona Jainkoaren dohaina zen. San Pablorentzat pertsonek apalak izan behar zuten eta ez zuten inoiz beren buruaz asebeterik eta harro sentitu behar; gogor erasotzen zien San Pablok beren ekintzetan sinesten zuten pertsona harroei. 1512-13ko neguan Wittenberg-eko Komentu Beltzean izandako “Dorreko esperientzian” ikusi zuen Luterok sinesmenari esker justifikatzen gaituela Jainkoak eta ez gure ekintzen merituengatik. Graziaren izaera bat-batean ulertu zuen Luterok. Ebanjelioko Jainkoa bere indarra ematen duena da, ez eskatzen duena (Strohl, 1962; Roper, 2010).

Luterok bere krisi espirituala gainditu nahi zuen teologia berriaren bidez; praktika aszetikoak mespretxatzen hasi zen Erromako bidaiaren ondoren, Erfurt-eko komentutik Wittenbergera aldatu zutenean; Wittenberg-en Lutero Staupitz-en aldera pasatu zen eta Obserbantziako fraideengandik urruntzen hasi zen, haiek pentsatzen baitzuten zuzenak zirela arauak betetzen zituztelako; hor sortu zen fedearen bidez justifikatzearen teoria.

Erruki gabeko Jainkoak sorturiko herstura eta izua gainditzeko bide moduan ulertu behar zen Luteroren sinesmen bidezko justifikazioa; bekatuetatik aske sentitzeko, Jainkoarengan sinetsi behar zuen; sinesmenak eta Eskriturek bakarrik justifika zezaketen. Eskriturak ziren sinesmenaren iturri bakarra; bizitza ematen zuena Jainkoaren Hitza zen. Luterorentzat, Liburu Sakratuetan zegoen Jainkoaren Hitza.

Eskriturei behar zitzaien obeditu, eta ez Aita Santuari edo kontzilioari (Grisar, 1931).

Luterok ez zuen bere barnean salba zezakeen ezer aurkitzen; Sinesmenari esker gainditzen zuen bere barne-herstura (García-Villoslada, 1973).

Staupitzek ikusi zuen gaixotasun mentaletik zetorkiola Luterori bestei laguntzeko ahalmena, bere insight bereizien bidez; ikuspegi teologiko berriak eta insight berriek lagundu zioten Luterori bere obsesioek sortutako barne-hersturatik askatzen; baina, hala ere, bere aurkikuntzak ez zuen askatu Lutero monasterioko eskrupuluetatik; Luterok bizitza osoan jarraitu zuen bere obsesio, depresio eta barne-hersturarekin; ezin zien erabat ihes egin bere sufrikarioei; lurrean infernua bizi izan balu bezala hitz egiten zuen. Hor zeuzkan Eskriturak eta fedea bere nahaste psikologikoak gainditzeko, baina Luteroren nahasterik larriena monasteriotik irtenda gero gertatu zen, Erreforma hasi eta gero; Luteroren sintoma nagusiek hor jarraitu zuten haren bizitza osoan (Jasko, 2014).

Staupitz-en aurrean Luterok sentitzen zuen barne-herstura aitaren irudi anbibalentearen transferentziak sortzen zuen barne-herstura zen. Alde batetik miretsi egiten zuen eta begirunea zion; beste aldetik hotz eta berotasun gabeko pertsona moduan deskribatzen zuen (Roper, 2010; Erikson, 1958). 1521eko otsailaren 9an egindako gutun batean Staupitz kritikatu zuen Luterok bere etsaiei gogor ez egiteagatik eta Aita Santuaren eta Kristoren artean bitartekari lana egiteagatik; Luteroren iritziz, ezinezkoa zen haien arteko bitartekaritza, biak erabat etsai baitziren. Luterok Staupitzi esaten zion tristuraz bete zuela haren mendekotasunak. 1522 urtean agustindarren ordena utzi zuen Staupitzek eta Salzburgoko monasterio beneditar bateko abata aukeratu zuten. Lutero abandonatua eta saldua sentitu zen. Staupitz 1524an hil zen eta inork bete ezin zezakeen hutsunea utzi zuen Luterorengan.

145

1522an indarra hartzen zihoan erreformaren uhina eta Wartburg-eko gordelekutik Wittenbergera itzultzeko eskatu zioten Luterori, han bakea jartzera. Han egindako sermoietan askatasuna aldarrikatu zuen eta bortxa kondenatu. Luterok zioen Jainkoa tiranoen eta matxinoen etsaia zela. Erreforma zaleek sortutako istiluen aurrean, moderazioa eskatu zuen eta erreforma mugimenduaren ahots kontserbadorea bihurtu zen. Ikonoklastekin izan zituen eztabaidetan, Luterok ez zien garrantzirik ematen idoloei; esaten zuen idoloek benetako existentziarik ez zutela (I kor., 8:4) eta ez zuela pena merezi haiek erabiltzen zituztenak zigortzeak. Luterok askatasun espirituala eta ebanjelikoa eskatzen zuen; ez zuten kezkatzen egoera sozial eta ekonomikoak; haren iritziz, Ebanjelioa ez zen lurreko gauzez arduratzen. Luterok zioen Jainkoarengandik zetorrela autoritate sekularra eta autoritate haren esanetara egon behar zela, zuzengabea izan arren.

Leon Aita Santuak Lutero eliza katolikoaren bidera ekartzeko ahalegin bat egin zuen, Saxoniako Frederikoren bidez; Frederikok Luterori erakutsi zizkion Erromatik bidalitako gutunak. Luterok Espalatinori esan zion, Wittenberg-etik botatzen bazuten, Alemaniaren erdi aldean bazirela defendatuko zutenak, Bohemiara joan gabe ere; bost axola zitzaiola Erroma alde edo kontra edukitzea; Erromakoek bere liburuak gaitzetsi eta erretzen bazituzten berak Aita Santuaren legeria guztia gaitzetsi eta erreko zuela. Germanoak arrazoiaren eta Eskrituren bidez konbentzitu behar zirela; osterantzean, haserretu, ankertu eta basati bihurtzen zirela (GarcĂ­a-Villoslada, 1973).

Leon X.a Aita Santuak Luterori eskatu zion Erromara joateko, baina Lutero urtebetez Kaietano kardinalarekin negoziatzen jardun zen, adostasuna lortu nahian; azkenean, Aita Santuak Exsurge Domine bulda atera zuen 1520an, eta Luterori eskatu zion haren idatzietako hutsegiteak bi hilabete barru erretira zitzala. Luterotarrek bulda hori toki askotan erre egin zuten; Luterok berak ere kode kanonikoarekin batera erre zuen bulda. 1521ean Decet Romanum Pontificem bulda atera zuen Leon X.ak eta Lutero elizatik jaurtiki zuen. Worms-eko Dietara deitu zuten Lutero, baina han ere ez zen bere idatziez erretraktatu; ondorioz, heretikotzat jo zuten Lutero, hari babesa ematea debekatu zuten eta hura atxilotzen zuenari saria ematea erabaki zuten. Frederiko III.a printzeak Wartburg-eko gazteluan babestu zuen Lutero. Gaztelu horretan Testamentu Berria alemanera itzuli zuen eta hainbat idazlan argitaratu zituen.

Maximiliano kaiserrak Inperioko gobernua eratu zuen: Enperadorea, Enperadorearen gorteko bi diputatu, hamazazpi printzeak eta hirien ordezkariak. Ipar ekialdean Ordena Teutonikoa zegoen, Errege Poloniarrarekin eta Enperadore Germanoarekin harremanak zituena. Suleiman II.ak Belgrado bereganatu zuen eta Hungaria eta Austria mehatxatu zituen1521ean. Frantziako estatua ere indartu eta bere kokalekua bilatu nahian zebilen eta Karlos V.a Enperadoreak gatazkak izan zituen Frantziarekin Erreformaren lehen urteetan. Enperadoreak etengabeko borrokak izan zituen Alemaniako printzeekin ere. Lutero pozik zegoen Karlos Enperadoreak printzeen babesaren beharra zuelako; mendekotasun horri esker, printzeek Enperadorearen boterea mugatzen zuten. Luteroren aldeko printzeek Enperadoreari babesa emango zioten, Worms-eko ediktua eraginkortasunik gabe uztearen truke (GarcĂ­a-Villoslada, 1973). Espirako Lehen Dieta 1526an ospatu zen eta Worms-eko Dietako erabakiak atzeratzea lortu zuen. Dietaren ondorioz, herrialde bakoitzak nahi zuen sinesmena izango zuen. Printze bakoitzak askatasuna izango zuen erreforma erlijiosoari zegokionean nahi zuen moduan jokatzeko, Enperadoreak deitutako kontzilio orokorra ospatu bitartean. Kontzilio hori ez zen ospatu beste hogei urte pasa bitartean.

146

Protestantismoak aurrera egingo zuen urte horietan eta Luterok bere absoluzio moduan interpretatuko zituen Dietako horretako ondorioak.

Lutero Bibliatik elikatu zen nagusiki eta haren aitzindari espiritualak Jeronimo, Agustin, Akinoko Tomas, John Hus, Wicliffe, Eckhard, Juan Tauler, Tomas Moro eta Erasmo izan ziren. Gogoko zituen Moro-ren Utopia eta Erasmo-ren Testamentu Berria (Smith, 1911), baina Erasmok ez bezala, Luterok aldarrikatzen zuen gizakiak borondate askerik ez zuela; jatorrizko bekatua egin zuenetik, ongia egiteko askatasunik ez zuela gizakiak, bataioak ez baitzuen jatorrizko bekatua ezabatzen; esaten zuen gizakia Jesukristorengan zuen sinesmenak bakarrik justifikatzen eta salbatzen zuela. Fedearen iturburu bakartzat Eskritura hartuta, sinestunen esku uzten zuen Hitza interpretatzeko eskubidea (GarcĂ­a-Villoslada, 1973).

Luteroren pentsamenduaren eta Erreformaren hedapena inprimategiaren zabalkundeari zor zaio neurri handi batean. Luteroren idatziek hedapen handia izan zuten Alemanian zehar. Ordura arte latina erabiltzen zen idatzietan, baina Luterok alemana erabili zuen. Alemanez argitaratutako liburuak asko ugaritu ziren Erreformaren lehen urteetan (1518tik 1524ra bitartean). Luterok berak laurehun liburu eta liburuxka baino gehiago argitaratu zituen bere bizitzan zehar. Luterok oraindik bere idazlan nagusiak idatzi ez zituenean, 1519an, Froben argitaratzaileak esaten zuen Luteroren lanak Inperio osora (Espainiara, Italiara, Ingalaterrara, Herbehereetara) hedatu zirela.

Luterok latinetik alemanera itzultzen zituen testuak; hizkuntza grekoa ez zuen ongi menderatzen. Ezagutza aldetik falta zitzaiona intuizioari eta sentimenduei esker konpentsatzen zuen (GarcĂ­a-Villoslada, 1973). Luterorentzat, sinesmena entzumenetik elikatzen zen, ikusmenetik baino areago. Ikusmenaren aurretik entzumena eta ulermenaren aurretik sinesmena jartzen zituen Luterok (Erikson, 1958). Idatziei garrantzi handia ematen zien eta idatzi asko egin zituen, baina ahozkoari ez zion garrantzi gutxiago ematen. Hitzaldi ugari ematen zituen eta mahai inguruan hainbat solasaldi izan zituen.

Lutero altuera ertainekoa zen. Gaztetan pertsona argal eta aszetikoa zen.

Santuak imitatu nahi izan zituen: uko egiten zien haragiaren atseginei eta bizitza aszetikoa eraman nahi zuen. Heldu arora sartu zenean, ezkondu eta seme-alabak izan ondoren, gizendu egin zen eta aurpegi betea zuen; garai horretan Luterok erakusten zuen gorpuzkera ez zetorren bat Melanchthon-ek egindako Luteroren biografian agertzen zenarekin; biografia horretan esaten zuen Luterok barau asko egin zuela eta egunetan egoten zela jan gabe. Beraz, 1530 alderako Luteroren irudia aldatua zegoen; bolumen handiko Lutero aurkezten zuten irudiek (Roper, 2010). Gizentzeak ez zion kendu begien bizitasuna: begietatik sua zerion, eta espresio basatia zuen. Adinean aurrera egin ahala, ilea urdindu zitzaion, baina ez zuen ilerik galdu (Smith, 1911). Hitzjario handi eta patxadatsukoa, ahots gozo, bizi eta sarkorrekoa zen; zalantzarik gabe eta oso argi hitz egiten zuen; ahozko adierazpenerako eta entzuleekin konektatzeko talentu berezia zuen (Olsen, 2012), baina kostatu egiten zitzaion emozioak kontrolatzea.

Entzuleen aurrean jarrera tentea eta sendoa hartzen zuen, kokots irtenarekin, begi txiki marroiekin, lepo motzarekin, sorbalda zabalekin eta bular indartsuarekin.

Erdibideko jarreren zale ez zen Lutero. Gizakiak erabat bekatariak ala erabat zuzenak zirela, erabat gaiztoak ala erabat bedeinkatuak zirela aldarrikatzen zuen.

Luterok ez zituen bereizten atrizioa eta kontrizioa, bekatu astunak eta bekatu arinak.

147

Luterok jarrera kontraesankorrak zituen. Alde batetik, beldurrez, zalantzaz, bakardadez eta ezintasunez betea zegoen; ezdeusa eta bakardadean murgildua sentitzen zen eta bere burua gorroto zuen. Beste aldetik eta aldi berean, maitatua izateko behar handia zuen (Fromm, 1941) eta botere-grina indartsua agertzen zuen. Zatiketa nabarmena sentitzen zuen Luterok gurasoek erakutsitako bizitza estilo tradizionalaren eta identitate berriaren izenean hartutako konpromisoen artean. Dikotomia nabarmena bizi izan zuen aita biologikoari zion mendetasunaren eta zeruko aitari zion mendetasunaren artean.

Gaztetan aitaren kontra egon zen eta monasterioko agintariak miresten zituen; geroago, Aita Santua gorrotatzen zuen eta printzeak miresten zituen. Alde batetik, autoritatea gorrotatu egiten zuen eta haren kontra altxatzen zen; baina, aldi berean boterea zuena miretsi egiten zuen eta haren mende jartzen zen. Alde batetik, gerraren eta jazarpenaren kontra hitz egin zuen; baina, beste aldetik, jende xehearen kontrako gerra eta zapalkuntza ankerra defendatu zituen. Berak jarritako mugen barruan matxinatzen zena begi onez ikusten zuen; baina berak onartzen zituen agintariak erasotzen zituena gorrotatu eta mespretxatu egiten zuen.

Luterok mahai solasaldietan esaten zuenez, sarritan izaten zituen tentaldi espiritualak eta burutazio horietatik eratorritako buruko eta urdaileko minak. Bretch-ek, Oberman-ek eta Baintonek pentsatzen zuten Luteroren atsekabea inoiz ez zela desagertu haren bizitzan zehar. Sufrikarioa inoiz desagertu ez bazen ere, hari aurre egiteko estrategiak garatu zituen Luterok. Luteroren ekoizpen teologikoan eragin esanguratsua eduki zuen Luteroren atsekabeak. Anfechtungen-ek zorroztu egin zuten gai teologikoetan sakontzeko Luterok zuen gaitasuna. Bere bizitzan jasan zituen tentaldi eta eraso handiei esker haren begirada sakonagoa zen. Bere sentikortasun emozionalari, gaixotasun mentalari eta bizitzan zehar izan zuen etsipenari esker, beste modu batera ikusten zituen Luterok gauzak (Bainton, 1950).

Bainton, Bretch eta Oberman-en arabera, Luteroren tenperamentua ezin egotz dakioke haren ingurunearen eraginari; haren herentziako alderdiren bati egotzi beharko litzaioke. Luteroren barne-herstura nahasteen jatorrian osagai genetikoak zeuden.

Luterok modu desproportzionatuan erantzuten zien gertaerei; haur oso sentibera izanik, deabruaz oso kezkatua zegoen; harentzat deabrua errealitate bat zen; haren barneherstura esperientzietan eginkizun esanguratsua betetzen zuen deabruak. Bretch-en arabera, Luteroren deskribapenak nahaste mentala adierazten zuen, baina baztertu egiten du nahaste mentala zuenik, haren esperientzia erlijioak baldintzatzen zuelako; Bretch-en iritziz, sufrikario horiek gaixotasun mentalarekin erlazionatuak egon zitezkeen, baina ez ziren gaixotasun mentalaren ondorio; Luteroren teologiak baldintzatzen zituen sufrikario horiek (Bretch, 1985-93).

Luterok egonkortasunik ez zuen bere barnean eta Eskrituretan aurkitu zuen sosegua eta patxada. Eskriturak eta musika erabili zituen bere oinaze espiritualei aurre egiteko. Mahai solasaldietan esaten zuen musikak bizitza ematen ziola testuari.

Tristurarentzat sendabiderik onena musika zela, deabrua urruntzen zuelako eta gogamena freskatzen zuelako. Depresioari aurre egiteko, musikaz gain, edatea, jatea, puzkerrak botatzea, besteekin hitz egitea eta bekatu txikiak egitea ere ona zela zioen Luterok. Tristura garaietan neska batengan pentsatzeak laguntzen bazion, hori egiteko esaten zuen. Luterok besteen konpainia bilatzen zuen tentaldiak jasaten zituenean.

Esaten zuen gizakiak ez zuela bere burua kontrolatzen bakardadean zegoenean.

Bakarrik zegoenean erasotzen ziola deabruak gizakiari (Bretch, 1985-93).

148

Atsekabeak eraman zuen Lutero komentura eta Eskriturak aztertzera; atsekabearen ikuspegitik irakurri zituen Eskriturak; atsekabetik askatzeko hartu zuen bere ikuspegi teologikoa eta atsekabeari esker aurkitu zuen justifikazioaren teoria.

Beheraldietan dena ilun ikusten zuen Luterok. Heldulekurik gabe eta galdua sentitzen zen. Malenkoniatik babestu beharra ikusten zuen, hark gorputza ezabatzen zuelako.

Luterok esaten zuen esperientzia mingarriak izan zituela monasterioan, baina pentsatzen zuen esperientzia horiek Jainkoarengandik zetozela, eta santutasuna lortzeko ezinbestekoak zirela. 1539. urtean Bere Idatzi Alemanen Wittenberg-eko Edizioari egindako Sarreran bere lanak ulertzeko hermeneutika bat ezarri zuen Luterok; Biblia interpretatzeko metodoa azaldu zuen bertan; azaltzen zuen nola eraiki zituen bere idatziak eta bere teologia, nola irakurri behar ziren Eskriturak eta nola ikasi behar zen teologia. Eskrituren interpretazioan tentazioa ere integratu zuen, errezoarekin eta tentaldiarekin batera.

Mundutarra zena eta kristaua zena modu ezberdinean arautzen zirela esaten zuen Luterok. Kristauak bizitza bikoitza zeraman: kristauarena edo sinestunarena eta munduko hiritarrarena. Bi bizitzek ez zuten elkarrekin zerikusirik. Bizitza zibila printzeen esku zegoen eta haiei itsu itsuan obeditu behar zieten hiritarrek. Gizakiari ez zitzaion axola nondik zetorren printzeen boterea. Agintariak zuzengabeak eta gaiztoak zirenean ere, inork ez zuen baimenik haien kontra jartzeko edo haien kontra matxinatzeko. Luteroren iritziz, Jainkoak agindu ziezaiokeen printzeari edozein unetan gerra hasteko, ezpata eta boterea Jainkoaren zerbitzuan zeudelako. Agintariek gerra agintzen bazuten, herriak obeditu eta borroka egin behar zuen. Gerra lan sakratua eta beharrezkoa zen: jatea eta edatea bezain beharrezkoa. Gaizkileak zigortzeko eta bakea edo mendetasuna sortzeko egiten zen gerra. Matxinatzen ziren nekazariei lepoa moztu behar zitzaien, erre egin behar ziren. Burugabe batek bakarrik esan zezakeen zapaltzea eta lapurtzea ez zirela ekintza kristauak (Fromm, 1941).

Luterok bere buruaz zuen irudia ez zen oso ona; barruan zuen haserrea ezin zuen baretu. Haserre hori Aita Santuarengana, nekazariengana, juduengana eta hurbileko lagunengana heltzen zen; Melanchthon bera ere kexatzen zen haren egoskorkeriaz eta tiraniaz. Bere ideiak defendatzeko borrokatzen zenean, ideia horiek erreprimitzea zuzengabea zela pentsatzen zuen eta pentsamendu, adierazpen eta ekintza askatasuna eskatzen zuen; baina, bere ideiek Alemanian zehar hedatu zirenean, zerutik inspirazio zuzena zuela eta erlijio kontuetan autoritate bakarra zela uste zuen. Besteen ikuspegia kontuan hartzea asko kostatzen zitzaion Luterori; bere buruarengan asko zentratu zen, barnean sentitzen zuenari bakarrik begiratzen zion eta bere esperientzia pertsonalak orokortzeko joera zuen. Ingurukoei guztizko mendekotasun espirituala eskatzen zien eta beti baiezkoa ematen zioten lagunez inguratu zen. Bera bakarrik zegoen zuzen, bere barne ahotsari bakarrik egiten zion jaramon, bere intuizio eta bulkadak jarraitzen zituen, besteei entzun gabe; bere sentitzeko moduan oinarrituta, liburu sakratu batzuk onartu eta besteak baztertzen zituen. Profeta sentitzen zen eta mespretxatu egiten zituen Aita Santuak, kontzilioak, doktoreak eta berak zioenarekin ados ez zeudenak (GarcĂ­aVilloslada, 1973).

Sasoiko zenean jende askok begirunea zion Luterori, iraganeko zerbitzuengatik, baina adinean aurrera zihoan heinean fisikoki eta psikikoki aldatu egin zen eta galdu egin zituen bere lidergoa eta bere ospea (Oberman, 1992). Luterok sarritan eduki zituen oinaze fisikoak, dispepsia, giltzurrunetako gaixotasuna, kolikoak, hezueria, ziatika,

149

buruko minak, insomnioa, amesgaiztoak, barne-herstura erasoak, kontrolik gabeko haserre eta amorru erasoak. Luzea da Luterori buruz ikerlariek egindako diagnostikoen zerrenda: barne-herstura orokortua, nahaste bipolarra, depresio nagusia, nahaste obsesibo-konpultsiboa, espektro emozionaleko nahastea. Ian Osborn-en (2008) arabera, akademiko guztiek onartzen dute Luterok barne-herstura, obsesioa eta depresioa jasan zituela bizitza osoan zehar, neurri handiagoa edo txikiagoan. Krisialdi horiek guztiak izanda ere, Luterok tarteka jarrera dinamikoa agertzen zuen; tentsio neurotikoa eta beheraldi zorrotzak jasaten bazituen ere, lanerako indarra ateratzen zuen eta ekoizpenerako gaitasun handiko fase batzuk izaten zituen (Erikson, 1958).

Kiefl-en arabera (Kiefl, 1917), Luterok nortasun erlijiosoa zuen. Haren idatzi, gutun eta solasaldi nagusiak erlijioaz izan ziren eta haren bilakaera arrazoi erlijiosoek azaltzen dute. Malenkonia eta gaixotasunak deabruaren lan moduan eta espiritualitatearen ikuspegitik ulertzen zituen. Landu zuen Teologia berri horrek Jainko ankerraren tiraniatik askatu zuen Lutero, baina ez zuen askatu nahaste obsesibokonpultsibotik.

Luteroren portaera eskrupulosoa presio erlijiosoaren emaitza moduan ulertzen zuten Bretch-ek eta Cefaluk. Cefalurentzat Luterok erlijioak baldintzatutako obsesioak bakarrik zituen. Bretch-en arabera (Bretch, 1985-93), lehen itxura batean Luterok ezin zuen patxadarik aurkitu eta horrek patologikoa dirudi, baina fraideak iraganeko bekatuez kontziente izatera bultzatzen zituzten; Lutero ez zen horrela jokatzen zuen bakarra; giro erlijioso baten eta pietatezko atmosfera baten zati zen. Jaskok besterik pentsatzen du; haren iritziz, Luterok jasan zituen barne-herstura, obsesio eta depresioak esan nahi dute hark gaixotasun mentala pairatu zuela eta gaixotasun mental horrek funtzio esanguratsua bete zuela Luteroren ekarpen teologikoetan; Luterok erlijioaren eta teologiaren munduan egindako ekarpenak estuki loturik zeuden haren gaixotasun mentalarekin. Jaskoren iritziz, Obermanek ez zuen seriotan hartzen Luteroren gaixotasun psikologiko; ez zituen kontuan hartzen Luterok bizi izandako depresioak; haien aurrean ez ikusiarena egiten zuen (Jasko, 2014; Oberman, 1992).

Luterok modu desproportzionatuan erantzuten zien gertaerei; haur oso sentibera izanik, deabruaz oso kezkatua zegoen; harentzat deabrua errealitate bat zen; haren barne-herstura esperientzietan eginkizun esanguratsua bete zuen deabruak (Osborn, 2008). Luteroren deabruarekiko kezka normala baino handiagoa zen. Bere osasun arazo guztiak deabruaren ekintza zirela pentsatzen zuen. Obsesioz beterik zegoen: Aita Santuaren obsesioa, deabruaren obsesioa, fede soilez justifikatzearen obsesioa. (Jasko, 2014). Osborn-en arabera, Luterok nahaste obsesibo-konpultsiboa zuen; pentsamendu, irudi eta bulkada intrusiboak jasaten zituen (Jasco, 2014; Osborn, 2008). Sadismo morala, bereizgarri obsesibo-konpultsiboak, garbitasunarekiko eta infekzioekiko kezkak eta deabru-posesioak Luteroren analitatearekin erlazionatuak zeuden (Erikson, 1958).

Analitatea eta sadismoa elkarturik agertzen zituen: haurrak ipurdian joz zigortzea, garbitasuna eta analitatea erlazionatzea. Luteroren pentsamendu obsesibo-konpultsiboak haren malenkoniarekin erlazionatuak zeuden (Cole, 2000). Sadismo morala, bereizgarri obsesibo-konpultsiboak, garbitasunarekiko eta infekzioekiko kezkak eta deabruposesioak analitatearekin erlazionatuak zeuden Luterorengan (Erikson, 1958).

Reiter-ek egindako Luteroren patografiaren arabera, Luterok barne-herstura, nahaste bipolarra eta nahaste psikotikoak izan zituen; psikosi maniako-depresiboa zuen, fase depresiboaren nagusigoarekin (Reiter, 1937). Bainton-ek ere bazekien Luterok

150

depresio aldiak, barne-herstura eta obsesioak jasan zituela, baina zalantzan jartzen zuen gaixotasun mentala jasan ote zuen, haren produktibitate maila ikusita (Bainton, 1950); azkenean, Luterok deabruarekin borrokan, etsipenean eta depresioan, pasatu zituen ordu guztiak kontuan hartuta, Baintonek ondorioztatu zuen nahiko datu badaudela Luterok gaixotasun mentala jasan zuela esateko. Mania eta depresio moduan deskribatu zuen Baintonek Luteroren sentikortasun emozionala.

Eriksonen arabera Lutero bipolarra edo depresiboa zen. Pablo Moebius-en arabera ere, Luterok psikosi maniako-depresiboa zuen (Erikson, 1958). Frederiko Küchenmeisterrek zioenez, Luteroren izaera koleriko eta malenkoniatsuaren artekoa zen. Reiterrek esaten zuen Luterok bere bizitzan zehar barne-herstura, nahaste bipolarra eta nahaste psikotikoaren sintomak izan zituela (Reiter, 1937). Jaskoren (2014) arabera, Lutero aztertu duten akademiko eta psikologoek onartzen dute hark barne-herstura, obsesioa eta depresioa izan zituela bizitza osoan, neurri handiago edo txikiagoan; beraz, esan beharko genuke Luterok espektro emozionaleko nahastea zuela.

Luteroren nahaste mentalak eragin handia izan zuen haren lanean. Anfechtungak eraman zuen Lutero monasteriora; atsekabe horrek eraman zuen justifikazioaren dotrinara, Erreforma gauzatzera eta Eskrituren ikuspegitik bere teologia eraikitzera.

Bretch-en arabera, Luterok ulertu zuen Anfechtung-aren edo atsekabearen mende daudenek bakarrik uler ditzaketela Eskriturak (Bretch, 1985-93). Insight sakonak edukitzeko gaixotasun mentala jasan behar dela. Anfechtung-ak egin zuen Lutero zen bezalako gizakia.

Bibliografia Abellán, J. (1990). Estudio Preliminar. In Martin Lutero. Escritos Políticos. Madrid: Tecnos.

Bainton, R. H. (1950). Here I Stand: A Life of Martin Luther. Nashville: Abingdon.

Boyer, O. S. (1983). Biografías de grandes cristianos. Florida: Editorial Vida.

Brecht, M. (1985). Martin Luther: His Road to Reformation 1483-1521. Philadelphia: Fortress Press.

Brecht, M. (1985-1993). Martin Luther. Minneapolis: Fortress Press.

Brown, N. (1959). Life against Death: The Psychoanalytical Meaning of History.

Middletown, CT: Wesleyan University Press.

Campos y Fernández de Sevilla, F. J. (2017). Lutero, su obra y su época. Madrid: Editorial Instituto Escurialense de Investigaciones históricas y artísticas.

Capps, D. (1997). Men, religion, and melancholia. New Haven, CT: Yale University Press.

151

Cefalu, P. (2010). The Doubting Disease: Religious Scrupulosity and ObsessiveCompulsive Disorder. Bioethics Quarterly, 31 (2):111-125.

Cochlaeus, J. (2002). The Deeds and Writings of Dr Martin Luther from the Year of the Lord 1517 to the Year 1546 Related Chronologically to all Posterity. In Luther’s Lives: Two Contemporary Accounts of Martin Luther. Manchester: Manchester University Press.

Cole, A. H. (2000). A Spirit in Need of Rest: Luther's Melancholia, ObsessiveCompulsive Disorder, and Religiosity. Pastoral Psychology, 48 ( 3): 169-190.

Currie, M. A. (2009). The Letters of Martin Luther. Limited MacMillan and Co., Limited. London: St. Martin´s Street.

Denifle, H. (1904). Luther und Luthertum in der ersten Entwicklung. Mainz: Kirchheim.

Durant, W. (1957). The Reformation. New York: Simon & Schuster. de Cadenas y Vicent, V. (1990). El concilio de Trento en la época de Carlos V. Madrid: Ed. Hidalguín.

Elton, G. R. (1964). Reformation Europe 1517-1559. Cleveland: World Publishing Co./Meridan Books.

Erikson, E. H. (1958). Young Man Luther A Study in Psychoanalysis and History.

London: Faber and Faber.

Febvre, L. (1980). Martin Lutero: Un destino. México: Fondo de Cultura Económica.

Friedenthal, R. (1970). Luther. His Life and Times. New York: Harcourt Brace Jovanovich, Inc. Fromm, E. (1941). Escape from Freedom. New York: Farrar & Rinehart.

Garcia Villoslada, R. (1973). Martín Lutero. Bi ale: I, El fraile hambriento de Dios; II, En lucha contra Roma. Madrid: Biblioteca de Autores Cristianos.

Greiner, A. (1956). Luther. Essai biographique . Genève: Labor et Fides.

Grisar, H. (1931). Martin Luther. Sa vie et son oeuvre. Paris: Lethielleux.

Hausrath, A. (1904). Luthers Leben. Berlin.

Jasko, A. (2014). A Case For Mental Illness in Martin Luther and Preliminary Observations About Its Positive Role In The Development Of His Theology https://www.academia.edu/19509441/A_Case_For_Mental_Illness_in_Martin_Luther_ And_Preliminary_Observations_About_Its_Positive_Role_In_The_Development_Of_H is_Theology

152

Kiefl, F. X. (1917). Martin Luthers religious Psyche. Hochland, 15 (1), 7-28.

Lamers, F., van Oppen, P., Comijs, H. C., Smit, J.H., Spinhoven, P., van Balkom, A.J., Nolen, W.A., Zitman, F.G., Beekman, A.T. eta Penninx, B.W. (2011). Comorbidity Patterns of Anxiety and Depressive Disorders in a Large Cohort Study: the Netherlands Study of Depression and Anxiety (NESDA). Journal of Clinical Psychiatry, 72 (3), 341-8.

Lohse, B. (1986). Martin Luther: An Introduction to his Life and Work. Philadelphia: Fortress Press.

Luther, M. (1957). The Bondage of the Will: A New Translation of De Servo Arbitrio (1525), Martin Luther's Reply to Erasmus of Rotterdam. New Jersey: Fleming H. Revell Co. Luther, M. (1962). That Jesus Christ was Born a Jew. In Luther's Works. Philadelphia: Fortress Press.

Luther, M. (1971). On the Jews and Their Lies. In Luther's Works. Philadelphia: Fortress Press.

Luther, M. (2004). The Table Talk of Matin Luther. Philadelphia: The Lutheran Publication Society. http://www.ntslibrary.com/PDF%20Books/Luther%20Table%20Talk.pdf Oberman, H. A. (1992). Luther: Man Between God and the Devil. New York: Doubleday.

Olsen, D. O. (2012). Luther and Hitler: A Linear Connection between Martin Luther and Adolf Hitler´s Anti-Semitism with a Nationalistic Foundation. Master of Liberal Studies Theses. Paper 20.

Osborn, I. (2008). Can Christianity Cure Obsessive-Compulsive Disorder?. Grand Rapids: Brazos Press.

Pangritz, A. (2001). Once More: Martin Luther and the Jews. In John K. Roth and Elisabeth Maxwell (arg.), Ethics and Religion, Remembering for the Future: The Holocaust in an Age of Genocide, 2: 618-34. New York: Palgrave.

Paras, E. (2008). The Darker Side of Martin Luther. Constructing the Past: Vol. 9: Iss. 1, Article 4. https://digitalcommons.iwu.edu/constructing/vol9/iss1/4 Reiter, P. J. (1937). Martin Luthers Umwelt, Charakter und Psychose. Copenhagen: Leven & Munksgaard.

Roper, L. (2010). Martin Luther´s body: the “stout doctor” and his biographers. The American Historical Review, 115 (2): 351-384.

153

Shirer, W. L. (1960). The Rise and Fall of the Third Reich. New York: Simon and Schuster.

Smith, P. (1911). The Life and Letters of Martin Luther. Boston: Houghton Mifflin Company.

Spitz, L. (1973). Psychohistory and History: The Case of Young Man Luther.

Soundings: An Interdisciplinary Journal, 56 (2), 182-209.

Steigmann-Gall, R. (2003). The Holy Reich: Nazi Conceptions of Christianity, 19191945. New York: Cambridge University Press.

Stork, Th. (1857). The life of Martin Luther and the Reformation in Germany.

Philadelphia: Lindsay & Blakiston.

Strelau, J. eta Zawadzki, B. (2011). Fearfulness and Anxiety in Research on Temperament: Temperamental Traits are Related to Anxiety Disorders. Personality and Individual Differences, 50, 907-915 Strohl, H. (1962). Luther jusqu'en 1520. Paris: Presses Universitaires de France.

Waite, R. G. L. (1977). The Psychopathic God: Adolf Hitler. New York: Basic Books.

Walker, J. (1996). Martin Luther´s Dirty Little Book: On the Jews and their Lies. A Precursor to Nazism. http://nobeliefs.com/Lutero.htm.

Watson, D. (2005). Rethinking the Mood and Anxiety Disorders: A Quantitative Hierarchical Model for DSM–V. Journal of Abnormal Psychology, 114 (4): 522-36.

Wiener, P. F. (1999). Martin Luther: Hitler’s Spiritual Ancestor. Cranford, New Jersey: American Atheist Press.

Adolf Hitlerren bereizgarri psikopatologikoak, Bigarren Mundu Gerra eta Holokaustoa Mikel Haranburu Oiharbide, Nekane Balluerka Lasa, Arantxa Gorostiaga Manterola eta Jesús Guerra Plaza1 UPV-EHU

(The psychopathological traits of Adolf Hitler, the Second World War and the Holocaust) Abstract The character and personality of Adolf Hitler creates a great fascination among his adepts, among his enemies, and among people in general. Although there are a series of socio-historical factors that contribute to the emergence and flourishing of fascist or anti-Semitic feelings and attitudes, the influence the personality of leading figures like Hitler has on the organization and evolution of the National Socialism and the Second World War cannot be denied. In this article we place the figure of Adolf Hitler in the context of the events that occurred in Germany in the first half of the twentieth century. We analyze the crucial contributions made ​​by Hitler to the development of World War II, anti-Semitism and the Final Solution. Hitler’s psychopathological traits (paranoia, narcissism, somatization, hysteria, masochism, sadism, procrastination) had a significant influence on the development of his leadership, in the conquest of power by the Nazis, in the instigation of antiSemitism and in the development of the Second World War. We can say that without Hitler the Holocaust would not have been what it was.

Keywords: Hitler, paranoid, narcissism, dissociation, Nazism, Holocaust.

1. Sarrera Hitlerren portaeraren azalpen psikologikoa edo psikopatologikoa ematen dugunean, haren portaera zuritzen ari garela pentsa dezake norbaitek. Hitlerren egoera psiko-soziologikoetan bizi izanez gero, gutako edonork haren mo1

Eskerrik beroenak GOGOAko txostengile anonimoei. gogoa,

12-13: 73-119, 2014

74

Mikel Haranburu Oiharbide, Nekane Balluerka Lasa, Arantxa Gorostiaga Manterola, JesĂşs Guerra Plaza

duan joka lezakeela pentsatzera eta harekin enpatizatzera irits gaitezke. Dagokion testuinguruan aztertzen dugunean, gizaki baten trazak hartzen dizkiogu Hitlerri, ez deabru batenak. Izan ere, Hitlerrengan ikusten ditugun bereizgarriak aurki ditzakegu beste gizakietan ere, maila kuantitatibo ezberdinean bada ere. Hitlerren portaeraren eta beste hainbat gizakiren portaeraren arteko aldea ez da batez ere kualitatiboa, kuantitatiboa baizik. Gainera, Hitlerren beraren portaera ere aldatzen joan zen, denborak aurrera egin ahala. Ikuspegi honetatik esan dezakegu, beraz, Hitlerren portaera motak ez direla bakarrak eta bereiziak; antzeko portaerak ager ditzaketela beste hainbat pertsonak ere, maila eta intentsitate arinagoan bada ere, antzeko egoerak bizitzen dituenean.

Ikerlari zenbaitentzat ikuspegi kuantitatibo horrek eraman gaitzake edozein pertsonaren jokaerak zuritzera. Izan ere, portaera horiek ulertzera iristen bagara, zuritzeraino eta barkatzeraino ere hel gaitezke. Honela, Hitlerren portaera ulertzeak eraman gaitzake portaera horren ondorio den Holokaustoa barkatzera. Gogoeta horren aurrean, honako hau esan behar da: gure jarrera gertaerak ulertzearen aldekoa bada ere, portaera bat ulertzeak ez du esanahi, beste gabe, portaera hori zuritzen eta barkatzen denik. Beraz, Hitlerrek psikopatologia bat (somatizazioa, paranoia, nahaste psikopatikoa, hipokondria) zuela esateak ez du haren portaera zuritzen. Hitlerren eldarnio paranoideak nahaste mental baten adierazle dira, baina haren nortasunaren alderdirik gehienek funtzionamendu normala zuten; Hitler ez zen zoroa; bazekien zertan ari zen, eta berak erabaki zuen egin zuena egitea. Beraz, Hitler bere ekintzen erantzule zen.

Ikerlari askok egiten dute galdera hau: Holokaustoa gertatuko al zen Hitler jaio izan ez balitz? Galdera honi ikuspegi bikoitzetik erantzun zioten Coolidge, Davis eta Segal-ek (2007). Lehenengo ikuspegiaren arabera, Holokaustoa zuzenki loturik dago Hitlerren existentziarekin: ez zatekeen gertatuko, Hitlerren bereizgarri psikopatologikoengatik izan ez balitz; bereizgarri horiek ziren Hitler pertsona benetan gaizto bihurtzen zutenak. Bigarren ikuspegiaren arabera, Holokaustoan eta antzeko gertaeretan eragin gutxi dute pertsona jakinen bereizgarriek; gertaera horiek XX. mendeko lehen erdiko egoera sozioekonomikoarekin eta gizaldietan zehar (Luterorengandik hasita) eraiki den anti-judaismoarekin loturik daude.

1.  Lehen ikuspegiari jarraituz, ikerlari askok aztertu dituzte Hitlerren bereizgarri psikopatologikoak: Langer, Murray, Fromm, Redlich, Alice Miller, Waite, Mayer.

2.  Bigarren ikuspegiari jarraituz, Goldhagen-ek (1996) Holokaustoaren erantzukizuna Alemaniako egoera sozio-ekonomikoan aurkitu behar dela uste du, eta ez Hitlerren bereizgarri psikopatologikoetan. Beraz, Hitlerrik gabe Holokaustorik ez zela gertatuko diotenen kontra agertzen da Goldhagen.

Adolf Hitlerren bereizgarri psikopatologikoak, Bigarren Mundu Gerra eta Holokaustoa

75

Gure lanean zehar, lehenik, Hitlerren biografiako eta ibilbide politikoko datuak emango ditugu; nazismoaren eta Bigarren Mundu Gerraren sorreran eta bilakabidean Hitlerrek izan zuen eragin erabakigarria aztertuko dugu. Ondoren, Hitlerren bereizgarri psikologikoak eta psikopatologikoak deskribatuko ditugu, hainbat ikertzaileren lanetan oinarrituta. Gero, Hitlerrek Holokaustoan bete zuen funtzioa aztertuko dugu, ikuspegi funtzionalistatik eta estrukturalistatik; juduak erbesteratzera eta desagerraraztera bideratutako politikaren garapena deskribatuko dugu. Amaitzeko, antisemitismoaren eta Holokaustoaren garapenean sustatzaileek eta exekutatzaileek izan zuten rola eta erantzukizuna aztertuko dugu.

2. Hitlerren biografiako eta ibilbide politikoko datuak 2.1. Jaiotzatik gurasoen heriotzara arte Adolf Hitler Braunau am Inn hirian (Austriar-Hungariar Inperioa) jaio zen, Austria eta Alemaniaren arteko mugatik hurbil, 1889ko apirilaren 20an, Alois eta Klara Pölzl-ek osatutako bikotetik. Alois Schicklgruber-ek 52 urte zituen Klararekin ezkondu zenean, eta hirugarren ezkontza zuen; Maria Ana Schicklgruber-en eta Graz-eko judu baten semea zen (Fest, 2005). Alois lehenengo aldiz ezkondu zenean, bera baino 14 urte zaharragoko emakume batekin ezkondu zen eta bere lehengusuaren alaba (Klara Pölzl) zaintzen zuten.

Bigarren ezkontzan ezkontidetzat hartu zuen emakumea maitale izan zuen lehen ezkontzan eta bi seme-alaba izan zituen: Angela eta Alois. Adolf Hitler Aloisen hirugarren emaztearen semea zen, baina Klararen lehen semea. Adolfen anai-arreba gazteak Edmundo eta Paula ziren. Anai-arreba guztietatik Adolf eta Paula bakarrik iritsi ziren helduarora.

Hitlerren aitak aduanetako funtzionario moduan lan egin zuen. Adolfek 3 urte zituenean, familia Passau-ra joan zen bizitzera. Bost urte zituenean, Linzen jarri ziren bizitzen (Fest, 2005). Hitler austriarra baino areago alemaniarra sentitzen zen, eta Passauko azentuaz hitz egiten zuen (Payne, 1973; Redlich, 1998). 1895ean erabaki zuen Aloisek erretiroa hartzea. Ordura arte, amarekin izan zuen batez ere harremana Adolfek.

Sei urterekin hasi zen Adolf eskolara joaten eta nota onak atera zituen 11 urte bitartean. Ikasle argia zen, baina lanerako ordenarik eta metodorik ez zuen (Fest, 2005). Anaia Edmundo elgorriaz hil zen 1899an eta orduz geroztik Adolfek nota txarrak atera zituen eskolan. Abentura liburuetarako zaletasun gehiago zuen eskolako gaietarako baino. Bigarren Hezkuntzan, Linz-eko Realschule-en sartu zen, baina ez zuen azken azterketa gainditu eta ez zituen bete aitaren igurikapenak. Suspenditu egin zuen matematikan, frantsesean

76

Mikel Haranburu Oiharbide, Nekane Balluerka Lasa, Arantxa Gorostiaga Manterola, JesĂşs Guerra Plaza

eta alemanean. Atsegin zitzaiona bakarrik ikasten zuen. Beste gaiak ez zituen lantzen. Aitak funtzionario izatera behartu nahi zuelako, haren kontrako egoskorkeriaz gertatu omen zen Bigarren Hezkuntzako porrot hori (Fest, 2005).

Adolfek ia lagunik ez zuen izan haurtzaroan. Lagun kuttun bat eduki zuen, Augusto Kubizek, eta harekin partekatu zuen musika zaletasuna. Kubizekek zion Hitlerren oso laguna izan zela eta zaletasun hauetan bat zetozela: artearekiko grina, Richard Wagnerren musika, Nietzscheren filosofia eta mitologia germanoa. Adolfek konbentzitu zuen Kubizeken aita, semea Vienako Kontserbatoriora musika ikastera bidal zezan; Kubizekek amaitu zituen musika ikasketak eta Marburgoko orkestra batean zuzendari moduan lan egin zuen. Elkarrengana oso ondo egokitzen ziren Kubizek eta Hitler. Kubizek isila, mendekoa, pasiboa eta inpresionagarria zen, eta ez zuen Hitlerrek bezalako sentimendu sutsurik (Kershaw, 1998). Hitlerrek sentimendu sutsuak zituen eta besteak inpresionatzea gustatzen zitzaion. Kubizekek (1953) pertsona zurrun eta egosgogor moduan deskribatu zuen Hitler: haurtzarotik irten nahi ezean jarraitzen zuen, bere baitatik haratagoko interesik agertzen ez zuela.

Harremanen momentu gorenean elkarrekin joaten ziren Vienako Hof Operara Richard Wagner-en lanak ikustera. Han ikusi zituzten Lohengrin, Tannhäuser, Tristan eta Isolda, Parsifal, Rienzi eta beste (Kubizek, 1953).

Alois 1903an hil zen, apoplexia eraso batez (Payne, 1973). Adolfen ustetan, aita sifiliaz hil zen, erdi judua zelako eta uste zuelako juduen artean sifilia belaunaldiz belaunaldi transmititzen zela (Mein Kampf, 1943). Aitaren heriotzaren ostean nahiko bizitza patxadatsua izan zuen, ama bizi izan zen bitartean. Izan ere, amarekin lotura estua izan zuen Adolfek, aitarekikoa baino askoz estuagoa (Langer, 2012). Baina, ama 1907an hil zitzaion, bularreko minbiziaz. Adolfek amarekiko atxikimendu handia zuenez, esan izan da amaren gaixotasuna garaiz diagnostikatu ez zuen mediku juduaren kontrako gorrotoa piztu zitzaiola. Redlichek (1998) ez zuen uste Hitlerren juduekiko gorrotoa hor piztu zenik, sendagile juduaren zerbitzua eskertu egin baitzuen Adolfek. Adolfen antisemitismoa ez zen garai horretan piztu, baizik I. Mundu Gerrako porrotaren ostean, 1919ko udan. Vienako egonaldian harreman handia izan zuen Hitlerrek merkatari juduekin.

2.2.  Vienako egonaldia Hamaika urte zituela erabaki zuen Adolfek artista izango zela (Mein Kampf, 1943). Aitarekin eztabaida asko izatera eraman zuen horrek, semea funtzionario izatea nahi baitzuen hark. Aita hil eta gero, ama hil baino bi hilabete lehenago, Vienara joan zen Hitler, Arte Ederretako Akademiarako sarrera-azterketa egitera (Olsen, 2012). Orduan jakin zuen amaren heriotza gertu zegoela. Hitler etxera itzuli zen eta amaren ondoan egon zen, hura hil arte.

Adolf Hitlerren bereizgarri psikopatologikoak, Bigarren Mundu Gerra eta Holokaustoa

77

Ama hil ostean, Vienako Arte Ederretako Akademian onartu ez zutenean, Akademiako errektoreari azalpenak eskatu zizkion Adolfek, eta hark esan zion pinturarako gaitasunik ez zuela inolaz ere, baina arkitekturarako gaitasunak bazituela eta eska zezala arkitekturako eskolarako sarrera (Fest, 2005). Gogoeta egun batzuen ostean errektorea zuzen zegoela pentsatu zuen eta arkitektura eskolarako sarrera eskatu zuen, baina eskola hartan ere ez zuten onartu. Hitler oso baztertua sentitu zen, eta sentimendu hori areagotu egin zen haren lagun Kubizek Vienako Musikako Akademian onartua izan zela jakin zuenean (Kershaw, 1998).

Bizitzako oroitzapenik tristeenak Vienan bizi izan zituen Hitlerrek (Mein Kampf, 1943). Umezurtzaren pentsio txiki bat jasotzen zuen, eraikuntza lanetan jardun zen, berak egindako akuarela eta marrazki batzuk saltzen zituen, etxerik gabeko jendearentzat juduek fundatutako egoitza batean bizi izan zen, gosea eta hotza pasatu zituen eta museoetan, operan eta kafetegietan gastatzen zuen eskuratutako diru apurra. Eraikuntzan lanean ari zela militante marxistak ezagutu zituen, baina Linz-en irakasle izan zuen Ludwig Poetsch-en ideia nazionalistetatik hurbilago zegoen, marxismotik baino. Lankideekin iskanbilak ere izaten zituen; horietako batean, 1909an, berriro lanera agertzen bazen aldamiotik botako zutela esan zioten lankideek; lanik gabe geratu zen, egoitzatik bota zuten eta gosea pasatu zuen. Artea ikasi ezin zuenez, liburuak, historia eta filosofia irakurtzen eta mitin edo bilera politikoetara joaten hasi zen, bere konbikzioei eusteko argudio bila (Olsen, 2012; Langer, 2012). SchĂśnerer, Lueger, Wagner eta Lanz von Liebenfels-en literatura eta prentsa antisemitikoaren eragina ere jaso zuen, bera oraindik erabat antisemita ez bazen ere (Olsen, 2012; Fest, 2005; Langer, 2012; Jimenez Cores, 2004; Reich, 1972).

Garai horretan ezagutu zuen pertsonetako bat Reinhold Hanish izan zen.

Hanishek Hitlerren koadroak saltzen zituen; hark zioenez, Hitler ez zen oso langilea, ez zen gai goizean goiz jaikitzeko; borondatearen paralisi moduko bat zeukan (Hanisch, 1939). Hitlerren eta Hanishen arteko harremana gaizki amaitu zen: koadro baten salmentagatik lortutako diru guztia beretzat gorde izana leporatu zion Hitlerrek Hanishi; atxilotu egin zuten Hanish eta Hitlerrek haren kontrako lekukotza egin zuen (Fest, 2005).

Vienako egonaldia amaitu zuenean, pertsona alfer moduan ageri zen ­Hitler; bere porrot pertsonala ezkutatzeko erabiltzen zuen antisemitismoa.

Vienako egonaldian osatu zen Hitlerren mundu ikuskera; Hitlerren etorkizuneko eraikuntzen oinarriak han ezarri ziren. Ez zitzaion atsegin Vienan ikusten zuen arrazen nahasketa: poloniarrak, hungariarrak, serbiarrak, kroaziarrak, txekiarrak, juduak‌ (Fest, 2005; Jimenez Cores, 2004). Vienako garai honetan hasi zen juduen eta marxisten kontrako jarrerak hartzen, erabaki nagusiak I. Mundu Gerraren ostean hartu bazituen ere; Vienan konturatu zen prentsa sozialdemokrataren eta prentsa marxistaren atzean juduak gordetzen

78

Mikel Haranburu Oiharbide, Nekane Balluerka Lasa, Arantxa Gorostiaga Manterola, JesĂşs Guerra Plaza

zirela; Vienan konturatu zen marxismoaren aitzindaria demokrazia dela. Juduak marxismoa eta sindikalismoa erabiltzen ditu nazionalitatea eta arraza gainditzeko; langileari esaten zaio bere eskubideengatik borrokatzeko, baina borroka horren etekina juduak eskuratzen du, nazioak eskuratu ordez (Mein Kampf, 1943). Artista handi bihurtzeko zuen ametsa bete ezinak frustrazioa sortu zion eta porrotaren erantzukizuna besteei botatzen hasi zen. Ordura arte bereziki antisemita izan ez bazen ere, Europa erdialdeko hiririk antisemitenean bizitzeak lagundu zion jarrera hori hartzen.

2.3.  Lehen Mundu Gerra Hitlerren ideia nazionalistak Linzen sortu ziren, eta Vienan indartu.

1913an, Vienan sei urte egin ondoren, Munichera joan zen, I. Mundu Gerraren bezperan (Payne, 1973; Redlich, 1998). I. Mundu Guerraren deklarazioa une sakratua eta apoteosikoa iruditu zitzaion Hitlerri, gaztaroko hutsunea betetzeko eta gaztaroan jasandako irainak gainditzeko aukera emango baitzion (Fest, 2005). 1914tik 1918ra bitartean luzatu zen gerra horrek eman zion lehen aldiz bizitzarako helburu bat: Alemania kanpoko eraginetatik askatzea.

Babierako erregeari baimena eskatu zion, austriarra izan arren gudarostean Alemaniaren zerbitzuan jarduteko. Armadako infanterian eman zituen bere zerbitzuak; oso esanekoa zen eta denbora asko ematen zuen bere fusila eta baioneta garbitzen. Armadak oreka, diziplina, batasun sentimendua eta erakunde baten kide izatearen sentipena eman zizkion Hitlerri (Jimenez Cores, 2004). Gudari ausarta izan arren, bi aldiz zauritua izan arren eta burdinazko bi gurutze (lehen mailako eta bigarren mailako burdinazko gurutzeak) jaso zituen arren, armadako eskalan ez zuen kabo maila besterik lortu; izan ere, bakartia, umore txarrekoa eta lider izateko gaitasunik gabea zen. Gerra garaian Homero, ebanjelioak eta Schopenhauer irakurri zituen (Fest, 2005). Armadan aurkitu zuen bere aberria. Amaren ondoan bezala, babestua sentitzen zen armadan.

1916an ezkerreko izterrean metraila-zauriak izan zituen eta1918an mostaza gasezko eraso bat jaso zuen britainiar armadak eraginda; gas horrek begietan erredurak eragin zizkion eta itsu geratu zen. Pasewalk-eko ospitalean mostaza-gasaren ondorioetatik sendatzen ari zela, 1918ko azaroan, Alemania errenditu egin zen (Fest, 2005). Errenditze hori ezusteko handia eta kolpe gogorra izan zen Hitlerrentzat. Kolpea are gogorragoa izan zen, Versaillesko itunak Alemaniari jartzen zizkion baldintzak ezagutu zituenean (Olsen, 2012; Fest, 2005). Egoera guztiaren errudun juduak egin zituen (Mein Kampf, 1943).

Ospitalean Hitlerrek ikuspen jainkotiar baten modukoa izan zuen, eta ikuspen horren ondorioz politikan sartzea erabaki zuen (Langer, 2012). Mostaza gasaren usainak hilzorian zegoen amari jarritako iodoformoa oroitarazi zion, eta horrek amaren heriotzaren esperientzia birbizitzen lagundu zion; horrela

Adolf Hitlerren bereizgarri psikopatologikoak, Bigarren Mundu Gerra eta Holokaustoa

79

lotu zituen hilzorian zegoen amarekin bizi izandako esperientzia eta Alemaniaren erorketarena (Binion, 1973, 1974). Alemaniaren erorketak frustrazio handia eragin zion eta ondorioz depresio aldi bat izan zuen. Ama hil zitzaionean geratu zen moduan gelditu zen Alemania erortzean: etorkizunaren aurrean bakarrik eta armadaren babesik gabe. Hainbeste ahalegin eta borroka egin ondoren, dena bertan behera etortzen ikusi zuen Hitlerrek (Mein Kampf, 1943). Horregatik, gerra amaitzean, Munich-eko koartelera itzuli zen eta espioi militar moduan jardun zen (Langer, 2012).

2.4.  Alderdi naziaren sorrera eta gorakada Versaillesko tratatua 1919ko ekainaren 28an sinatu zen eta frustrazio handia ekarri zion horrek Hitlerri. Ibilbide artistikoa utzi eta politikan murgiltzea erabaki zuen (Olsen, 2012). Alemaniako Langileen Alderdiarekin harremanean jarri zen; alderdi horretako kideak ziren Rosenberg, Eckart eta Feder.

Hitler ere laster bihurtu zen alderdi horren kide eta propaganda-buru eta 1920an utzi zuen armada. Garai horretan garatu zen Hitlerren antisemitismo bortitza eta bi helburu jarri zizkion bere jarduera politikoari: 1918ko porrotaren erantzule ziren juduen mendekua hartu eta Alemaniaren handitasuna berreskuratu. Hitlerren antisemitismoan eragin handia izan zuten, besteak beste, Dietrich Eckart kazetariak (hari eskaini zion Hitlerrek Mein Kampf) eta Alfred Rosenberg filosofoak. Horrelako pertsonaien eta Darwinismo sozialaren eraginaren ondorioz, konbikzio hauetara heldu zen Hitler: arrazen arteko borrokan arraza gaituenek biziraungo dute eta gaitasun gutxien dutenak desagertu egingo dira; arraza gaituentzat iparreko arraza germanikoa hartu zuen.

Versaillesko tratatuaren etsai amorratu eta arrazismo pangermanikoaren defendatzaile sutsu bihurtu zen Hitler. Ideologia horren eraginez, Langile Alemaniarren Alderdi Nazional-Sozialista bihurtu zen Alemaniako Langileen Alderdia zena (Fest, 1970). 1920ko otsailaren 25ean eratu zuten Langile Alemaniarren Alderdi Nazional-Sozialista eta alderdiaren gidari nagusi bihurtu zen Hitler, hizketarako zituen dohainengatik eta komunikaziorako zuen gaitasunagatik (Payne, 1973; Redlich, 1998).

Gazte-gaztetatik amets egin zuen Hitlerrek Austria eta Alemania elkartzearekin. Amets hori obsesio huts baino zerbait gehiago zela demostratu nahi zuen. Alemania elkartu bat irits zitekeen Ingalaterra edo Frantzia bezalako botere handi izatera (Mein Kampf, 1943). Hasiera batean Hitlerrek ez zuen pentsatzen bera izango zenik Alemania hondamenditik aterako zuen gidaria; gidari horren aitzindaritzat hartzen zuen bere burua (Langer, 2012). Baina, poliki-poliki, Alemania askatu eta berreraikitzeko Probidentziak bera aukeratu zuela pentsatzen hasi zen. Gertaera bat baino gehiago izan ziren Hitler bere burua gidaritzat hartzera eraman zutenak. Horietako batean, gerra garaian, Hitler trintxeran zegoen, hainbat lagunekin; ahots batek esan zion jaiki eta

80

Mikel Haranburu Oiharbide, Nekane Balluerka Lasa, Arantxa Gorostiaga Manterola, JesĂşs Guerra Plaza

beste toki batera joan zedila; ahotsa gardena eta tematia zenez, jaiki eta trintxeran hogei metro inguru egin zituen, afaria eskuetan zuela; ondoren, jaten segitzeko eseri zen; une horretantxe jaurtigailu galdu batek eztanda egin zuen Hitler lehentxeago zegoen toki berean, eta bere lagun guztiak erail zituen (HernĂĄndez, 2012). Horrelako gertakariak gainditu eta ibilbide politikoan aurrera egiten zuen neurrian, FĂźhrertzat, gidaritzat, aukeratutzat edo mesiastzat hartu zuen bere burua Hitlerrek.

Poliki-poliki Hitler bere buruaren irudiaz maitemintzen joan zen eta bera gidaritzat hartzen zuten kontakizunez inguratu zen. Hilezkor, Alemaniaren askatzaile eta ordena sozial berriaren fundatzaile bihurtzera deitua zegoela uste zuen (Langer, 2012). Ahalegin guztiak egin zituen ondorengo belaunaldiei bere arrastoak uzteko: autopista handiak eta eraikuntza izugarriak, Hitlerren beraren mausoleoa barne zela.

Denbora oso laburrean Langile Alemaniarren Alderdi Nazional-Sozialista Alemaniako nazionalisten alderdirik garrantzitsuena bihurtu zen. 1923ko azaroaren 9an Municheko putsch-a antolatu zuten naziek, Ludendorffen laguntzarekin, boterea lortzeko asmoz, baina armada kontra zuten eta porrot egin zuten. Hitler atxilotu egin zuten, eta traizioagatik epaitu ondoren, bost urteko espetxera kondenatu zuten (Payne, 1973; Redlich, 1998; Fest, 1970). Landsberg-eko gotorlekuan egon zen preso, eta han zegoela diktatu zion Mein Kampf Rudolf Hess-i. Idazlan hori antisemitismoz beteta zegoen eta gai nagusiak honako hauek zituen: bizitza-espazioa, arrazen selekzioa, pangermanismoa eta beheko mailako arrazen desagerpena. 1924ko irailaren 2an espetxetik irten zen, bere ametsetako Mercedes autoa erosi zuen eta lege bidetik boterea lortzeko asmoa erakutsi zuen, baina arraza erasokor baten diktadura aldarrikatzen zuen, FĂźhrer baten gidaritzapean gauzatuko zena (Fest, 1970, 2005).

1920ko hamarkadan, Alemania berreraikitzen ari zen urteetan, naziek gorakada egin zuten, poliki-poliki; gainera, 1929ko krisialdiak bultzakada berri bat eman zien. Garai horretan erdi mailako klasea desagertua zen, langabezia izugarria zen eta kapitalistak iraultzaren beldur ziren. Hitlerrek enpresario handiengana jo zuen dirua lortzeko. 1928an naziek 491 aulkietatik 12 lortu zituzten Reichstag-erako hauteskundeetan. 1930ean, berriz, 107 aulki lortu zituzten. 1932ko martxoko hauteskundeetan Hitlerrek 13 milioi boto baino gehiago lortu zituen eta Hindenburg berraukeratua izan zen (Kershaw, 2008; Waite, 1977; Fest, 2005). 1933 urteko urtarrilean Alemaniako kantziler izendatu zuten Hitler, Franz von Papen-en sostenguarekin, eta koalizio-kabinete bat osatu zuen (Payne, 1973; Redlich, 1998; Fest, 1970). Otsailean Reichstageko sutea gertatu zen eta Hitlerrek errepresio bortitza ezarri zuen. Kantzilerrak botere bereziak bereganatu zituen eta izua eragin zuen Alemania osoan: apirilean denda juduen boikota gertatu zen; maiatzean alderdi politikoak desegin zituen, juduentzat kontzentrazio-esparruak eraiki zituen eta hilketa masiboak egin zituen SSen bidez. Alderdi nazia aldarrikatu zuten alderdi bakar moduan

Adolf Hitlerren bereizgarri psikopatologikoak, Bigarren Mundu Gerra eta Holokaustoa

81

eta azaroko plebiszituan Reichstag-erako 661 aulki eskuratu zituen. Alderdi naziaren baitan interes kapitalistak nagusitu ziren eta 1934ko ekainean alderdiko ezkerreko adarra desegin zuten. 1934ko ekainean SAko buruzagiak erail zituzten, ÂŤaizto luzeen gaueanÂť. Abuztuan Von Hindenberg presidentea hil zen eta Hitler izendatu zuten FĂźhrer eta Alemaniako Indar Armatuen komandante; gobernuko eta estatuko buru aukeratu zuten. 1935eko irailean Nuremberg-eko legeak atera zituzten eta juduei beren eskubideak kendu zitzaizkien.

Ondoren, gerra prestatzen hasi zen Hitler: armada berrarmatu, derrigorrezko zerbitzu militarra ezarri, Nazioen Elkartetik erretiratu, Rhin-eko eskualde desmilitarizatua okupatu (Fest, 1970; Fest, 2005). Hitler kantziler bihurtzean, sei milioi langabe zeuden Alemanian; hiru urte geroago, 1936an, alemaniar guztientzat zegoen lana (Haffner, 2002); egia da enplegu berri asko armadan sortu zirela, Europako armada indartsuena baitzen Alemaniakoa 1938 urtean, baina enplegu berri guztiak ez ziren armadakoak.

1933 urteaz geroztik, poliki-poliki, propaganda-kanpaina ongi bideratu bati esker, Hitlerren irudi mitikoa landu zuen Goebbelsek. Irudi horren arabera, bereizgarri hauek zituen Hitlerrek: Alemaniako mirari ekonomikoaren gauzatzaile, herriaren sentimenduen aldarrikatzaile, Alemaniaren eskubideen defendatzaile sutsu, Alemaniaren batasun nazionalaren pertsonifikazio, Alemaniako anabasa eta langabezia desagerrarazi zituena, nekazarientzat lurrak berreskuratu zituena, merkatalgoa eta garraioak sustatu zituena, Versaillesko tratatuaren artikuluak banaka-banaka desegin zituena, 1919an Alemaniari ostutako lurraldeak berreskuratu zituena eta hori guztia odol-isurketarik gabe lortu zuena.

Irudi mitiko horri esker gainditu ziren nazien arteko interes kontrajarri eta gatazka sektario asko. Nazien mugimenduko indar kontrajarriek elkarturik jarraitzen zuten, Hitlerren irudiak indar horien bateratzaile moduan funtzionatzen zuelako. Irudi mitiko horren botereaz kontziente zen Hitler eta gero eta gehiago antzeztu behar izan zuen bere guztiahaltasuna (Haffner, 2002; Langer, 2012). Antzeztu egiten zuen, baina bere gidaritzan sinetsi ere bai: gero eta gaitasun gehiago zeukan bere burua iruzurtzeko. Kalkulatzaile eta oportunista izateari utzi eta bere hutsezintasunean sinesten hasi zen. 1935etik aurrera oso gaizki hartzen zituen bere hutsezintasunari egindako kritikak (Dietrich, 1957); erasokor bihurtzen zen, gertaerak haren ikuspegiarekin bat ez bazetozen.

2.5.  Bigarren Mundu Gerra 1938ko martxoan Alemaniako armada Austrian sartu zen eta Austria Alemaniarekin elkartu zen. 1938ko urrian Alemaniak, Britainia Handiak, Frantziak eta Italiak Municheko konferentzian erabaki zuten Sudeteak Alemania-

82

Mikel Haranburu Oiharbide, Nekane Balluerka Lasa, Arantxa Gorostiaga Manterola, JesĂşs Guerra Plaza

rekin elkartzea (Versaillesko tratatuaren ondorioz sudeteak Txekoslovakiako zati ziren).

Hitlerrentzat propaganda beharrezkoa zen boterera heltzeko eta propagandarako osagai garrantzitsua zen erretorika. Hitlerren irudi mitikoaren sorreran eragin handia izan zuen haren erretorikarako talentuak. 1939an esan zuen konturatzen zela berdinik ez zuela masen gain eragiteko garaian. Urte horretan zegoen Hitlerren irudia gailurrean.

1939ko urtarrilaren 30ean Hitlerrek Reichstag-ean esan zuen mundu gerra berri bat piztuz gero juduen arraza suntsitu egingo zutela Europan (Kershaw, 2008). Martxoaren 15ean alemaniarrek Txekoslovakia konkistatu zuten. Martxoaren 21ean Danzig itzultzeko eskatu zion Hitlerrek Poloniari. Abuztuaren 23an Batasun Sobietarrak eta Alemaniak itun bat sinatu zuten, elkarri ez erasotzeko. 1939ko irailaren 1ean Alemaniak Polonia bereganatu zuen. Irailaren 3an Frantziak eta Britainia Handiak gerra deklaratu zioten Alemaniari. Irailaren 17an armada sobietarrak Polonia ekialdea bereganatu zuen. Irailaren 29an Alemaniak eta Batasun Sobietarrak Polonia banatu zuten elkarren artean. Azaroaren 30ean armada sobietarrak Finlandia eraso zuen.

1940ko apirilean Alemaniak Danimarka eta Norvegia inbaditu zituen.

Maiatzaren 10ean Alemaniak Frantzia, Belgika, Holanda eta Luxenburgo eraso zituen eta Chamberlainen tokia Churchillek hartu zuen Gobernu Britainiarrean (Haffner, 2002). Ekainean Frantzia eta Alemaniaren arteko armistizioa izenpetu zen eta Norvegia errenditu egin zen. Ekainaren 15ean tropa sobietarrek Lituania hartu zuten. Uztailean Britainia Handiaren kontrako erasoa agindu zuen Hitlerrek. Irailaren 7an Alemaniako hegazkinek Londres eraso zuten. 1940ko irailaren 27an Japonia, Italia eta Alemaniaren arteko Itun Hirukoitza sinatu zen. Azaroaren 16an 400.000 judu poloniar Varsoviako ghettoan kontzentratu zituzten. Azaroaren 29an Judu Alderraia izeneko filma, Fritz Hippler-ek zuzendua, estreinatu zen Alemanian.

1941ean Alemaniarrek Bulgaria, Yugoslavia eta Grezia bereganatu zituzten. Maiatzaren 10ean Rudolf Hess hegazkinez Britainia Handira joan eta paraxutean jaitsi zen, hango gobernuarekin bakea negoziatzeko. Irailaren 8an alemaniarrak Leningrad inguratu zuten. Irailaren 19an alemaniarrek Kiev hartu zuten. 1941ko abenduaren 1ean Moskura sartzen ez zioten utzi Alemaniako armadari, negu gogorra zela eta. Stalinek kontraerasoa egin zuen. Abenduaren 7an Japoniak Pearl Harbor-en Amerikarren flota eraso zuen.

Abenduaren 11n Estatu Batuei gerra deklaratu zieten Italiak eta Alemaniak (Kershaw, 2008).

1942ko urtarrilean Wannsee-ko Konferentzia ospatu zen Azken Irtenbideaz eta juduak kontzentrazio-esparruetara eramaten hasi ziren. Ekainaren 28an Operazio Urdina hasi zen, alde batetik Estalingrad eta bestetik Kaukasoko petrolio lurraldeak eskuratzeko asmoarekin. Abuztuaren 23an alemania-

Adolf Hitlerren bereizgarri psikopatologikoak, Bigarren Mundu Gerra eta Holokaustoa

83

rrak Estalingrad ingurura heldu ziren. Azaroaren 3an britainiarrek Afrika Corps menderatu zuten El Alamein-en. Azaroaren 19an Estalingraden eraso bortitza jo zuten sobietarrek tropa alemaniarren kontra.

1943ko otsailean alemaniarrak errenditu egin ziren Estalingraden; Von Paulus jeneralak Armada Gorriaren esku utzi zuen Estalingrad. Uztailean tropa aliatuak Sizilian sartu ziren. Uztailaren 25ean Mussolinik Italiako erregearen sostengua galdu zuen eta irailean italiarrek armistizioa sinatu zuten aliatuekin. Uztailaren 27an RAF-ak (Royal Air Force) suzko bonbak jaurtiki zituen Hanburgoren gainera eta 40.000 alemaniar erail zituen.

1944ko ekinaren 6an aliatuak Normandian sartu ziren eta Armada Gorriak eraso bortitza jo zuen ekialdean (Fest, 2005). Uztailaren 20an Rastenburg-eko kuartel orokorrean Hitlerren kontrako atentatua gertatu zen eta atentatu horretatik Hitler euforiko irten zen, berriro ere probidentziak aukeratua zela sinets baitzezakeen. Irailean aliatuen tropak Alemaniako mugetara heldu ziren.

1945eko urtarrilean sobietarrek Varsovia konkistatu eta Auschwitz askatu zuten. Otsailean Dresde bonbardatu zuten britainiarrek eta estatu batuarrek.

Apirilaren 25ean Elba ibaian elkartu ziren tropa sobietar eta amerikarrak. Apirilaren 30ean Armada Gorriak Alemaniako Parlamentua hartu zuen. Hitlerrek erabaki zuen botereari uko ez egitea, hil arte borrokatzea eta azken unean suizidatzea. Bere buruaz beste egin baino egun bat lehenago ezkondu zen Eba Braunekin. Hitlerrek testamentu politikoa egin zuen eta eremuko komandanteei azken mezuak bidali zizkien. Apirilaren 30ean potasio zianuroa hartuz eta garezurrean tiroa disparatuz suizidatu zen Hitler (Fest, 2005; Payne, 1973; Redlich, 1998). Haren gorputza bunkerreko lorategian erre zuten. 1945eko maiatzaren 7an Reicharen indarrak baldintza gabe errenditu ziren.

Laburbilduz, Hitler zoriontsu izan zen jaiotzatik hamaika urtera bitartean: familian amaren seme kuttuna zen eta eskolan, ikasle ona; garai honetan bere buruaren irudi puztua eraiki zuen, amaren babesean. Anaia gaztea hil zenetik gurasoak hil zitzaizkion arte, aitarekin gaizki konpondu zen eta ikasketetan porrota izan zuen; garai horretan saiatu zen bere buruaren irudi puztuari eusten, artean eta abentura liburuetan babestuz, baina ikastetxeko irakasleek eta aitaren jarrerak zalantzan jarri zuten Hitlerren auto-kontzeptu megalomaniakoa. Vienako egonaldian umezurtz eta triste sentitu zen: gurasorik gabe eta zaletasun artistikoak aurrera eramateko aukerarik gabe. Garai horretan literatura antisemitan eta Wagnerren operetan babestu zen eta identitate berri baten bilaketari ekin zion. Lehen Mundu Gerrak aukera eman zion armadaren babesean Alemaniaren alde borrokatzeko. Gerra galtzean bere ametsak bertan behera etorri ziren, baina berehala hasi zen bere eldarnioak sistematizatzen eta bere antisemitismoari ideologia baten itxura ematen. Alemaniaren porrotaren erantzuleak aurkitzeari ekin zion eta juduei eta boltxebikeei bota zien

84

Mikel Haranburu Oiharbide, Nekane Balluerka Lasa, Arantxa Gorostiaga Manterola, Jesús Guerra Plaza

errua. Ondorengo urteetan politikan murgildu zen, antisemitismoan eta antimarxismoan oinarritutako alderdi bat eraiki zuen eta alderdi hori indartzen egin zituen ahaleginak. 1920tik 1933ra bitartean Hitlerren mitoa eraiki zuen Goebbels-ek eta alderdi naziak gero eta aulki gehiago lortu zituen Reichstagerako hauteskundeetan. Hitlerren auto-kontzeptua berriro ere puztua zegoen.

Agintea hartu ondoren, Alemaniako askatasuna bermatzen zuten alderdiak desegin zituen, juduen erbesteratzea eta desagerpena indarrean jarri zituen eta Bigarren Mundu Gerra prestatu zuen. Gerra horretan, Europa bereganatzen, Europako beste herrien askatasuna zapuzten eta juduen kontrako Azken Irtenbidea gauzatzen saiatu zen buru-belarri.

3. Hitlerren profil psikopatologikoa 3.1. Berrikuspen laburra Ikerlari asko saiatu dira Hitlerren bereizgarri psikologikoak deskribatzen.

Berrikus ditzagun laburki ikerlari horietako batzuek diotena: — Jung-ek indibidualtasunik gabeko pertsona moduan, nazioaren edo inkontziente kolektiboaren arimarekin nahastutako pertsona moduan ikusten zuen Hitler. Horregatik, Hitlerren hitzaldiek inkontziente kolektiboarekin bat egitera eramaten zituelako gelditzen omen ziren entzule arioak hipnotizatuta hari entzutean (Jung, 1977).

— Harvard-eko psikologo ospetsua zen Walter Langer-i Adolf Hitlerren profil psikopatologikoa osatzeko lana eman zioten. Horretarako, Hitler ezagutzen zuten hainbat informatzaile elkarrizketatu zituen Langerren ikerketa taldeak. Langerren ikerlanean nabarmen agertzen da ikuspegi psikoanalitikoa, batez ere haurtzaroko esperientzien eraginaz ari denean (Langer, 2012). Autore honek bereizgarri hauek egotzi zizkion Hitlerri: joera masokista, homosexuala izateko probabilitate handia, perbertsio sexualak, ezaugarri histerikoak, Mesias-konplexua, sintoma eskizofrenikoak (haluzinazioak eta eldarnioak).

— Murray-k (1943) haurtzaroko ezintasunak, ahultasunak, tratu txarrak eta laidoak gainditzeko edo konpentsatzeko saio moduan ulertzen zituen Hitlerren nortasunaren bereizgarriak. Egile honen arabera, Hitlerrek sarritan erabiltzen zuen formazio erreaktiboa defentsa mekanismo moduan. Txikitako ezgaitasun eta ahuleziak, txikitan jasandako umiliazio eta irainak, txikitan jasandako harrotasunaren edo duintasunaren kontrako zauriak zeuden Hitlerren portaeraren oinarrian. Alde batetik, gutxiagotasun sentimenduak eta ahultasunak ezkutuan gordetzen zituen eta, beste aldetik, kanpora begira jarrera megalomaniakoa har-

Adolf Hitlerren bereizgarri psikopatologikoak, Bigarren Mundu Gerra eta Holokaustoa

85

tzen zuen; kanpora begira indarra, odolaren garbitasuna eta emankortasuna miresten zituen. Hitlerrek irainak eta umiliazioak jasan zituen haurtzaroan eta horrek haren harrotasuna zauritu zuen. Barneko ahultasuna eta gutxiagotasun sentimenduak kanpora proiektatzen zituen eta besteak modu erreaktiboan erasotzen zituen. Ama ere gaizki tratatua zela ikusi zuen txikitan eta amari egindako irainaren mendekua hartu nahi izan zuen gero, aitaren kontrako jarrera hartuz. Ezkutatu egiten zituen amarekiko mendekotasun emozionala, agintearekiko esanekotasuna eta aitaren beldurra. Beregan ikusten zituen bereizgarri negatiboak mespretxatzen zituen, boteretsuak miresten zituen eta besteen gainetik jartzeko ahalegin jarraitua egiten zuen (Murray, 1943).

Murrayren (1943) eskemaren arabera, Hitlerrek Ediporen konplexu gainditu gabea zuen. Alde batetik, aitaren boterearen mirespena eta bekaitza zituen eta, beste aldetik, amaren ahultasunaren mespretxua.

Alde batetik, aita errespetatu eta gorrotatzen eta, beste aldetik, ama mespretxatzen eta maitatzen zuen. Alde batetik, boterea eta nagusitasuna desiratzen zituen, baina, beste aldetik, bere haserre erreprimitua deskargatzeko objektuak behar zituen. Poliki-poliki, aitarekiko gorrotoak eta amarekiko maitasunak neurri patologikoak hartu zituzten (Erikson, 1958) .

Hitlerrek eskizofrenia paranoidearen sintoma guztiak agertu zituen (Murray, 1943), bere bizitzako uneren batean edo bestean: jeloskortasun irrazionala, jazarpen eta guztiahaltasun eldarnioak, proiekzioa. Sintoma horiek guztiak erakutsi arren, ez zuen haustura mental sakonik agertu; aitzitik, proiekzio paranoikoa bere auto-estimua zaintzeko eta alderdi naziaren sua pizteko erabili zuen. Besteengana jaurtikitzen zuen beregan kritikagarria zela iruditzen zitzaiona; horrela, bere burua mespretxatu eta eraso ordez, inkontzientean gordetzen zituen bere gutxiagotasun eta erruduntasun sentimenduak eta kanpoko objektuak erasotzen zituen. Mekanismo paranoikoa erabiliz, etsaien krimen eta asmo txarren koadro exajeratu bat margotu zuen, bere alderdikideei sinestarazi zien arioak indartsuagoak eta handiagoak zirela, eta helburuek bitartekoak zuritzen dituztela. Modu horretara Hitlerrek zorotasunari ihes egin zion: bere burua asmo sozial batekin identifikatu zuen, bere eldarnioak Alemaniari ezarri zizkion eta irreala zena erreal bihurtu zuen. — Fromm-en iritziz (1973), Hitlerrek bereizgarri nekrofiloak zituen, nartzisismoaren eta erasokortasun ankerrarekin batera. Pertsona nekrofiloa hildakoak, eroritakoak eta ustelduak erakartzen du; bizirik dagoenari bizia kentzeak atsegina ematen dio eta bizirik dauden egiturak urratzeko grina du. Hitlerrek izaera nekrofiloa zuenez, usain txarrek atsegina ematen zioten eta barre egiteko gaitasun gutxi zuen (Hentig,

86

Mikel Haranburu Oiharbide, Nekane Balluerka Lasa, Arantxa Gorostiaga Manterola, Jesús Guerra Plaza

1964). Bereizgarri analak nabari zitzaizkion eta trebetasun sozialak ez zituen landu. Hitlerren neurosiaren sustraiak amarengana zuzendutako sentimendu edipiarretan eta intzestuzko loturan aurkitu behar dira.

Amaren sinbolo bihurtu zen Alemania Hitlerrentzat eta amarengana zuzendutako desira eta sentimendu edipiarrak Alemaniara lekualdatu zituen; aldiz, gorrotatzen zuen aita desegiteko desira inkontzientea juduengana lekualdatu zuen (Langer, 2012).

— Fritz Redlich-ek (1998) ere aztertu zituen Adolf Hitler masen hiltzaile bihurtzera eraman zuten zergatiak. Redlichentzat Hitlerrek zakilaren malformazio genetikoa (hipospadiasa) eta espina bifida zituen. Errusiarrek autopsia egin ziotenean, ez omen zioten barrabil bat besterik aurkitu, nahiz eta horrelako daturik ematen ez duten bizirik ezagutu zuten sendagileek. Redlichentzat profeta suntsitzailea izan zen Hitler. Gas pozoitsuaren bidez toxikatua izan zenean itsutasun histerikoaren eraso bat jasan zuen. Bestalde, entzumen-haluzinazio batzuek eldarnioak izatera eraman zuten Hitler. Baina, oinarrian, Hitler, gizon gaiztoa zen.

— Waite-n arabera (1977), Adolfek hiru urte egin bitartean haren aita denbora luzez etxetik kanpora egoten zen, bere lanbidea zela eta. Adolf amarengandik oso hurbil zegoen eta sarritan elkarrekin lo egiten zuten ohean. Amarengandik zenbat eta hurbilago, barne-herstura gehiago sentitzen zuen aitarekiko. Ediporen konplexua indar handiz bizi izan zuen. Bestalde, Hitler bere aitarekin eta haren jokaera erasokorrarekin identifikatu zen, amaren alboan ez ezik, erasokortasunean ere aita ordezkatu nahi izan balu bezala. Alde batetik, aitaren onarpena nahi zuen, baina, beste aldetik, aita gorrotatzen zuen eta erail nahi zuen. Gainera, Waitek onartu egin zuen errusiarrek Hitlerri egindako autopsiaren ondoren esan zutena: Hitlerrek barrabil bakarra zuela (monorkidikoa zelako eta kriptorkidikoa zelako izan zitekeen). Klara Hitler, Adolfen ama, asko arduratzen zen semearen higieneaz eta anatomiaz, eta sarritan egiaztatzen zuen bigarren barrabila agertu zitzaion ala ez. Waitentzat, Hitlerren bereizgarri biologikoek eta amarekiko harremanak identitate arazoa sortu zuten harengan nerabezaroan eta arazo horri aurre egiteko konpromiso osoa eskatuko zion ideologia baten beharra agertzen zuen.

Waiten arabera, paziente monorkidikoek desira ia frenetikoa izaten dute eraikuntzak birdiseinatu eta berreraikitzeko. Beren gabezia fisikoak eragindako barne-herstura arindu nahi izaten dute, beste egitura batzuk eraikiz. Waiten arabera, ikuspegi honetatik ulertzen da Hitlerrek bizitza osoan zehar izan zuen arkitekturarako zaletasuna. Hitlerrentzat arkitekturako marrazkiak ziren jabetzarik garrantzitsuenak.

— Mayer-ek (1993) lider arriskutsuaren profila ezarri nahi izan zuen eta bereizgarri hauek egotzi zizkion Hitlerri: kritika eraman ezina, besteen

Adolf Hitlerren bereizgarri psikopatologikoak, Bigarren Mundu Gerra eta Holokaustoa

87

baliogabetzea, etsaien ongizatearekiko mespretxua eta handitasun sentimendua.

— Coolidge, Davis eta Segalek ere (2007) Hitlerri buruzko ikerketen berrikuspena egin zuten lehenik eta ondoren haren nortasuna aztertu zuten, hura ondo ezagutzen zuten adituen laguntzari esker. Hau guztia Elkarte Psikiatriko Amerikarraren irizpideak (DSM eskuliburua) erabiliz egin zuten eta adituen artean adostasun maila handia gertatu zen. Bereizgarri hauek topatu zituzten Hitlerren izaeran: • pentsamendu psikotikoak eta eskizofrenia paranoidea.

• jazarpen pentsamenduen, handitasun eldarnioen eta haserrearen konbinazioan oinarritutako bereizgarri sadiko eta antisozialak.

• funtzionamendu kognitiboaren hondamendi handirik eza. Bereizgarri eskizofrenikoak eduki arren, boterea edukitzera, besteen gain eragina izatera eta lanean errendimendu «normala» edukitzera heldu zen.

• emozioen ezegonkortasuna, haserrea, barne-herstura, izaera narritakorra, erabakiak hartu ezina. Gorrotoak eta haserreak erraz gain hartzen zioten, harremanetan traketsa zen eta pertsona arriskutsua bihurtzen zen.

• nortasunaren nahasteen arloan bereizgarri nartzisistak, paranoideak, antisozialak eta sadikoak zituen. Mugako nortasunaren bereizgarri batzuk ere bazituen: pertsonarteko harreman ezegonkorrak, identitate sexualeko arazoak, haserrea, suizidiorako joera.

• kexu fisiko ugari zituen, kexu neurosomatikoen azpi-eskalaren emaitzek erakutsi zuten moduan.

• funtzio exekutiboen gabeziari dagokionez, erabakiak hartzeko zailtasunaren azpi-eskalan arazoak zituen. Rosenbaum-en arabera (1998), borondate ahuleko pertsona, erabakiak eta ahaleginak gerorako utzi zalea zen Hitler. Murrayren arabera ere (1943), bizitzan aurrera zihoan heinean, Hitlerri gero eta zailago egiten zitzaion erabakiak hartzea.

3.2. Garapena Garapenaren ikuspegitik, gurasoek eragin handia eduki zuten Hitlerren izaeran. Aita gorroto zuen eta ama maite zuen. Schroeder idazkariari esan zion aita ez zuela maite, haren beldur zela; aitak haserrealdiak izaten zituela eta indarkeria fisikoa erabiltzen zuela; ondorioz, ama beti beldurrez egoten zela, semeari zer gertatuko (Hamann, 1999). Hitlerren aita sarritan mozkortzen zen eta Adolfek tabernatik etxera ekarri beharra izaten zuen, 10-12 urte zituenean,

88

Mikel Haranburu Oiharbide, Nekane Balluerka Lasa, Arantxa Gorostiaga Manterola, JesĂşs Guerra Plaza

horrek lotsa galanta eragiten bazion ere (Hamann, 1999). Aitak heziketa estilo autoritarioa zerabilen. Estilo honen arabera, haurrak zintzo bete behar zuen agintzen zitzaiona, galderarik egin gabe, eta betetzen ez zuenean, irainak edo zigor fisikoa erabiliko ziren, haurra arrastoan sartzeko. Azkenean, horrela hezitako haurrek ikasten dute ongi portatzen, baina aldarte txarra izaten dute, barne-hersturaz beteak izaten dira eta sarritan nortasun erasokorra eta antisoziala garatzen dute (Baumrid, 1991; Ruchkin, 2002).

XIX. mende amaierako haur gehienek zigor fisikoak jaso zituzten Alemanian. Alice Miller-entzat (1998a) zigor fisikoak eta umiliazioa egon daitezke ankerkeriaren eta mendekuaren oinarrian. Millerrek ez ditu geneetan jartzen ekintza gaiztoen sustraiak, baizik pertsona gaizkilearen haurtzaroko esperientzietan. Alemanian XIX. mendean baziren gurasoei heziketa-aholkuak ematen zizkieten liburu batzuk, hedapen handia izan zutenak. Adibidez, negar egiten zuen haurra isilarazteko, hari ipurdikoak ematea aholkatzen zen. Zigor hori behin edo beste ematea nahikoa zen, haurra isilarazteko. Lehenengo egunetik erakutsi behar zitzaion haurrari negarrik ez egiten. Millerrentzat, zigor fisikoak esaneko haurrak hezten ditu, baina ez du ekiditen haurra erasokor edo gaixo bihurtzea. Agintari nazi askori esaneko izaten irakatsi zitzaien modu zorrotzean, baina ez zuten besteenganako errukia sentitzeko gaitasunik garatu. Emozio mailan ez ziren garatu. Laztantzea, musu ematea edo besarkatzea baztertu egin behar ziren, haurraren garapena behaztopatu zezaketelako edo haurra mimatzera eta gaizki heztera eramaten zutelako. Maitasunezko kontaktu fisikorik ez zuten jaso eta bortxaren hizkuntza bereganatzera eraman zituen horrek. Tratu txarrak jasandako diktadoreen artean ezagunak dira, Hitlerrez gain, Stalin, Mao eta Lutero. Stalinen aitak ia egunero jotzen zuen bere semea. Mao ere etengabe jotzen zuen aitak. Martin Lutero bera ere fisikoki zigortu zuten aitak eta amak (Alice Miller, 1998b). Masen hiltzaile izan diren askok bizitzako lehen hilabeteetan tratu txar mental eta fisikoak jasan dituzte.

Baina, horrek ez du esan nahi tratu txarrak jasandako guztiak hiltzaile bihurtzen direnik.

Hitlerrek aita gorroto zuen, baina amarekin oso lotura estua zuen (Kershaw, 1998). Amarekin txikitatik lotura positibo estua izan duten haurrek harreman iraunkorragoak eta asebetetzaileagoak izaten dituztela pentsatzen bada ere (Mansour et al., 2008), badirudi Hitlerren harremanik esanguratsuena aitarekikoa izan zela, eta horrek izan zuela eragin gehien haren garapenean (Hyland, Boduszek eta Kielkiewicz, 2011). Ondorioz, atxikimendu saiheskaria eta barne-hersturatua eratu zituen.

Hitlerrek zioen aitak sarritan zigortzen zuela; ez zuela aita maite eta beldurra ziola aitari, haserrealdiak zituelako eta bortxa fisikoa erabiltzen zuelako.

Hitlerren aita legez kanpoko semea zen eta familiara ekarri zituen bere konplexuak. Klararen eta Aloisen arteko harremanak nahiko urrunak ziren; horrela, Klarak ÂŤosaba AloisÂť deitzen zion bere senarrari. Aldiz, Adolfek lotura fu-

Adolf Hitlerren bereizgarri psikopatologikoak, Bigarren Mundu Gerra eta Holokaustoa

89

sionala zuen amarekin, eta denbora luzez eutsi zion lotura horri: bere lagunei esaten zien ez zuela inoiz emakumerik maitatuko, ama maitatu izan zuen bezala. Hitlerrek Alemania Handira zuzendu zituen amarenganako zituen emozioak (Langer, 2012). Amaren salbatzaile izatetik, Alemaniaren salbatzaile izatera pasatu zen: Alemania juduetatik askatu eta alemaniarrei bizitza-espazioa eman nahi izan zien.

Nerabezaroan gatazka asko izan zituen Hitlerrek aitarekin. Aitak nahi zuen Adolf funtzionario izatea, baina hark artista izan nahi zuen eta irudimenaren edo fantasiaren munduan jarraitu nahi zuen. Hitlerrek ez zuen nortasunaren garapen handirik izan. Haurtzaroko munduan jarraitzen zuen; bere buruarengan eta bere irudi mentaletan bakarrik jartzen zuen arreta. Helduen munduan, konpromisoaren eta moderazioaren munduan ez zen sartzen. Izaten zituen haserrealdiak haur mimatuaren haserreak ziren. Nortasun inpultsibo, erasokor, egozentriko, hotz, enpatia gabe eta psikotizismo maila altukoa garatu zuen Adolfek (Hyland, Boduszek eta Kielkiewicz, 2011). Artearen munduan ez zuen lortu espero zuen arrakastarik eta armadan lerrokatu zen, heroi bat izateko asmoz. Alemania Handiaren idealarekin identifikatu zen eta etsaiak garaitzeko desira betetzen saiatu zen.

3.3. Psikopatologia — Hitlerren izaera eta psikopatologia ulertzeko beharrezkoa da haren bizitzako lehen urteetan gertatua aztertzea. Hitlerrek berak ematen dizkigu bere bizitzako lehen urteak ezagutzeko datuak. Hitlerren familia berezia izan zen. Haren ama izan zitekeen, adinari begiratuta, aitaren alaba.

Aitak jarrera anbibalentea hartzen zuen familian, haren jokaera nabarmenki aldatzen baitzen edan gabe edo edanda egotearen arabera. Edan gabe zegoenean, bere duintasunaz eta bere funtzionario izaeraz harro agertzen zen; funtzionario uniformea jantzita eramaten zuen; auzokoei goitik behera begiratzen zien eta zegokion errespetuz agurtzea eskatzen zuen (Langer, 2012). Mozkorturik zegoenean, jipoiak ematen zizkien emazteari, seme-alabei eta txakurrari (Hamann, 1999). Ziurtasuna eman behar zion aitak barne-hersturaz eta ziurtasun gabeziaz betetzen zuen. Kontraesan hauek zirela eta, Adolf ezin identifika zitekeen eredu iraunkor batekin eta nekez joka zezakeen portaera patroi garbi baten arabera (Langer, 2012). Mundua arriskutsua, aurresan ezina eta zuzengabea iruditzen zitzaion eta hura ekiditen saiatzen zen.

— Hitlerrek disoziazio nabarmena bizi izan zuen familian aita erasokorraren eta ama goxoaren artean. Aita kontrolatzailea eta ama permisiboa zituen. Aita menderatzailea eta autoritarioa zen etxean. Amak Adolfengana zuzendu zuen nagusiki afektibitatea: ama eta semearen arteko harreman hauek oinarrizkoak izan ziren Adolfen nortasuna eratzeko.

90

Mikel Haranburu Oiharbide, Nekane Balluerka Lasa, Arantxa Gorostiaga Manterola, Jesús Guerra Plaza

Egoera horri erantzunez, Ediporen Konplexua garatu zuen Adolfek: aitaren beldur zen, aita gorrotatzen zuen eta amarekin lotura afektibo estua ezarri zuen (Langer, 2012). Hitlerrek seme bakarra izan balitz bezala hitz egiten zuen bere buruaz. Autobiografiaren zati batean bakarrik adierazi zuen Hitlerrek bere amak beste senide batzuen ardura ere bazuela (Mein Kampf, 1943). Adolfek amarekin zuen harremanean jaso gehiago egiten zuen eman baino, izaera nartzisistako nortasun bati zegokion moduan (Fromm, 1973: Torres, 2008).

Nortasun zatikatua zuen Hitlerrek: aldi berean identifikatzen zen maite zuen amarekin eta gorroto zuen aitarekin. Identifikazio bikoitz eta kontraesankor horretan ama mespretxatzen eta aita miresten zituen; pasibotasuna gutxiesten eta erasokortasuna miresten zuen. Nortasun bat ahula, sentimentala eta erabakimen gutxikoa zen; beste nortasuna ankerra, gogorra eta erabakitzailea zen. Frantziak Alemanian zuen enbaxadoreak zioenez (François-Poncet, 1946), bikoiztasunak agintzen zuen Hitlerren nortasunean. Ertz batetik bestera, erabat ona zenetik erabat txarra zenera aldatzen zen; bere jarraitzaile sutsutzat edo etsai amorratutzat hartzen zuen jendea.

Kontraesan horiek gorabehera, kanpora begira, nortasun integratu baten itxura ematen saiatu zen Hitler. Izan ere, nortasunaren disoziazioa ez zen disoziazio osoa, egoera batetik bestera borondatez pasa baitzitekeen. Alemaniarren aurrean nortasun bakarra agertu nahi izaten zuen: egoera zailenei ere zalantzarik gabe aurre egiten dien Führer-arena; baina kanpora erakusten zuen nortasuna ez zen benetakoa; nortasun errealaren distortsio bat zen; erreakzio-formazio edo konpentsazio-erreakzio moduko bat. Hitlerrek gertaeren aurrean izango zuen erreakzioa ez zen sarritan ezagutzen: batzuetan pertsona aktibo edo arduradun moduan jokatzen zuen; besteetan, gerorako uzten zituen eginkizunak.

— Hitlerrek disoziazio histerikoaren eta somatizazio nahastearen sintomak zituen (Murray, 1943). Gazte-gaztetatik era guztietako minak izaten zituen eta adinean aurrera egin ahala, haren sintomak larritzen joan ziren (Heston eta Heston, 1979; Irving, 1983; Payne, 1973; Redlich, 1998). Hitler sintomatologia fisikoaz arduratzen zen, sintomatologia horren esanahiaz baino areago; haren nortasunaren zati garrantzitsu bihurtu ziren sintomak, eta sintoma horiek eragindako ondoezaren inguruan antolatu zuen bizitza. Somatizazio-nahastean atal anitz egoten dira ukituak eta halaxe zeuden Hitlerren kasuan ere: urdail eta hesteetako minak, abdomeneko espasmoak eta karranpak, heste narritakorraren sindromea, gihar espasmoak, idorreria, belarritako oihartzunak, hipertentsioa, arteritisa, bihotzeko arazoak, arteriosklerosia, arnasketa arazoak, ibiltzeko arazoak, itsutasun-pasarteak, Parkinsonen sindromea, jaiotzetiko hipospadiasa (zakilaren azpian uretra irekia), txizaren

Adolf Hitlerren bereizgarri psikopatologikoak, Bigarren Mundu Gerra eta Holokaustoa

91

gaizkoadura usuak, monorkidia, espina bifida. Alemanian agintzen egon zen bitartean hiru nahaste nagusi jasan zituen: gaixotasun gastrointestinala, gaixotasun neuropsikiatrikoa eta miokardio infartua.

Estresa jasateko motibo ugari zituen Hitlerrek: anaiaren, aitaren, amaren eta senideen heriotzak, eskolako porrota, aitaren igurikapenak bete ezina. Tentsio horiek guztiak eremu psikikotik arlo fisikora lekualdatzen zituen eta hainbat min-mota jasaten zituen (Paomino, 1981; Erdelyi, 1985; Coolidge, Davis eta Segal, 2007). Beraz, Hitlerren somatizazio-nahastea honetatik dator: dolua mentalki ez lantzetik. Dolu-lana mentalki egiten ez denean, min psikologikoa maila fisikoan agertzen da, eta ondorioz hainbat gaixotasun fisiko agertzen dira. Ikuspegi honetatik, Hitlerrek disoziazio histerikoa, itsutasuna eta afonia histerikoa (gerra neurosia) izan zituen (Murray, 1943), baina sintoma horiek neurri batean kontrolatzen zituen eta bazekien histeria nola kudeatu. — Nortasun nartzisistako nahastearen sintomak ere agertzen zituen Hitlerrek: bere buruaren irudi puztua zuen, gehiegizko garrantzia egozten zion bere buruari, botere eta arrakasta mugagabeen fantasiak zituen, mirespen premia handia zuen eta enpatiarik ez zuen agertzen (Fuchs, 1939; Strasser, 1940). Bere buruaz, bere pentsamenduez eta bere desirez bakarrik interesatzen zen. Etengabe hitz egiten zuen bere ideiei, asmoei, proiektuei eta iraganari buruz, eta mundu erreala proiektu horien luzapena besterik ez zen. Besteek ez zuten berezko baliorik; bere helburuak lortzeko balia zitzakeen neurrian hartzen zuten balioa (Fromm, 1973). Bereizgarri hauek gazte-gaztetatik zituen; horrela ulertzen da gaztetan espetxean zegoela bere autobiografia (Mein Kampf, 1943) idatzi izana; edo boteretsuena izateko gogoa adieraziz lagunei egiten zizkien iruzkinak. Hitlerrek uste zuen aukeratua zela, beregandik at zeuden indarrek (probidentziak, patuak) zuzentzen zutela eta misio jainkotiarra zuela (Langer, 2012).

Jendearen aurrean irudi boteretsua agertzen zuen Hitlerrek eta ordezkaezina zela iruditzen zitzaion, baina bakarrik zegoenean, hainbat unetan, ahula eta apaldua sentitzen zen. Nortasun puztuaren atzean ni ahula ezkutatzen zuen. Bere burua ahula eta zikiratua (irendua) ikusten zuen, eta izugarrizko lorpenen bidez gainditu nahi zituen ahultasun sentimendu horiek. Baztertu beharrekoak jotzen zituen ahultasuna, mina eta heriotzaren beldurra (Fenichel, 1945; Langer, 2012). Mespretxua sentitzen zuen ahulekiko eta botere gabeekiko. Begirunea zien boteretsuei. Lagunik ez zuen izan, Kubizek eta zakurra kenduta. Frontean hildakoengatik edo bonbardatutako hiriengatik errukirik ez zuen sentitzen (Fromm, 1973).

Nortasun nartzisistako nahastearen eta biolentziaren arteko lotura nahiko sendoa izan ohi da. Biolentzia erabiltzera errazago jotzen dute

92

Mikel Haranburu Oiharbide, Nekane Balluerka Lasa, Arantxa Gorostiaga Manterola, JesĂşs Guerra Plaza

autoestimu puztua eta ezegonkorra dutenek, autoestimu altu egonkorra dutenek edo autoestimu baxu egonkorra dutenek baino (Baumeister, Smart eta Boden, 1996). Autoestimu puztua baina ezegonkorra dutenek mehatxua sentitzen dute besteengandik ebaluazio negatiboa jasotzen dutenean; horregatik, gehienetan baztertu egiten dute ebaluazio negatibo hori. Kritika onartzeak beren burua mespretxatzera eramango lituzkeenez, kritika baztertu eta kritikatzailea erasotzen dute.

Hitlerri aplika dakioke eskema hau: bere buruaren irudi puztua zuen, irudi puztu horren kontrako kritikak jasotzen zituen, baina ezin zituen onartu; beraz, besteak bihurtzen zituen bere hutsegiteen errudun.

Beraz, hainbat pertsonari gertatzen zaion moduan, Hitlerri zaila gertatzen zitzaion bere irudi puztuari buruzko ebaluazio negatiboak onartzea. Vienako Arte Eskolan baztertu zutenean, denboraldi batez ez zion esan bere lagun Kubizeki baztertua izan zela (Fest, 1970). Nazionalismo alemaniarrak lagundu zion bere irudi puztuaren kontrako mehatxuak ideologia kolektibo batean integratzen. Identitate nazional positiboaren bidez bere hutsegite pertsonalak estaltzen zituen; gaztaroko igurikapenak identitate sozialaren bidez bete zitzakeen. Horrela ulertzen da Lehenengo Mundu Gerra piztean sentitu zuen euforia (Langer, 2012).

Izan ere, arlo batean Hitlerrek izan zuen porrota, beste arlo bateko garaipenarekin konpentsatu nahi zuen. Horrela ulertzen da I. Mundu Gerraren amaieran sentitu zuen frustrazioa ere: amaren heriotzarekin bizi izan zuen etsipen bera sentitu zuen. — Hitlerrek pentsamendu eta nortasun autoritarioa zituen, baina haren garaiko beste anitz alemaniarrek ere bai. Nortasun hori zela eta, hainbat alemaniar normalek genozidioan parte hartu zuten. Hitlerren sentimendu nagusiak boterearen, diktaduraren, ankerkeriaren ingurukoak ziren. Ez zen bere buruaz eta besteez fidatzen, askatasunaren ziurtasun gabezia ezin zuen jasan. Hitlerrek besteen atxikimendu osoa eskatzen zuen, inolako kritika eta desadostasunik gabe. Horretarako jendearen ziurtasun gabeziaz eta beldurraz baliatzen zen. Berekiko atxikimendua zutenei erantsita bizi beharra zuen. Ez zen gai beste pertsona bat maitatzeko, pertsona maitatuaren askatasuna zainduz. Bere askatasunari eta beste pertsonen askatasunari beldurra zion (Fromm, 1984). Lotura edo harreman sinbiotikoa sentitu beharra zuen; beste pertsonarekin fusionatu beharra zuen, bere identitatea eta beste pertsonaren identitatea ezabatuz. Hitlerrek amarekin zuen lotura oso indartsua zen. Aitaren absentzia zela eta, Hitlerrek ez zuen eten amarekin lotzen zuen zilbor-heste sinbolikoa: amarekin lotura sinbiotikoan jarraitu zuen. Ez zuen amarengandik bereizitako nortasun bat eratu. Hitler gaztaroan sartu zenean, amarekiko atxikimendua ideologia naziarekiko atxikimenduaz ordezkatu zuen.

Adolf Hitlerren bereizgarri psikopatologikoak, Bigarren Mundu Gerra eta Holokaustoa

93

Nortasun autoritarioa duena ez da bere buruaz fidatzen, aske izateko gai ez da; ezin du askatasuna eraman. Pertsona autoritario pasiboa babes gabe sentitzen da bakarrik dagoenean; horregatik, seguru sentitzeko, pertsona handiago baten, erakunde edo kolektibo handiago baten kide izaten saiatzen da eta pertsona edo erakunde hori mitifikatu egiten du. Erakunde edo pertsona boteretsuaren aginduak nahi izaten ditu; agindu horiek betez, erakunde edo pertsona horren zati sentitzen da, eta horrek babes sentimenduak eragiten dizkio. Pertsona autoritario aktiboa boteretsu eta seguru agertzen da besteen aurrean, baina pasiboa bezain beldurtua eta bakarrik dago sakonean; horregatik, pertsona autoritario pasiboaren onarpena behar du, boteretsu sentitzeko. Pertsona autoritario pasiboa boteretsu eta babestua sentitzen da, autoritario aktiboaren zati delako; autoritario aktiboa boteretsu sentitzen da pertsona autoritario pasiboa bere zati delako. Hitlerrek une batzuetan pertsona autoritario pasibo moduan eta beste une batzuetan pertsona autoritario aktibo moduan jokatzen zuen (Fromm, 1957). Alde batetik Alemania Handiaren zati izan nahi zuen, lurralde handi baten zati, eta horren aurrean txikia sentitzen zen; beste aldetik, indartsu eta boteretsu sentitzen zen, besteen arreta erakartzeko eta besteak bere proiektura erakartzeko gai zelako; besteen atxikimendua lortzeko gai zen, besteen borondatea kontrolatzen zuen. Hala ere, Hitler mendeko pertsona zen, besteen onarpenaren eta txaloen mendeko. Hitler oso esanekoa zen aristokraten aurrean eta hierarkia maila altuagokoen aurrean. — Hitlerrek nahaste maniako-depresiboa zuela defendatzen dute ikerlari batzuek (Torres, 2008). Batzuetan lagun artean oso eroso sentitzen zen eta lider rola hartzen zuen. Beste batzuetan, bakarrik eta basoetan zehar alderrai ibiltzen zen (Kubizek, 1953). Hitlerrek nahaste bipolar I-eko sintomak izan zituen, baina ez dago garbi sintoma maniakoak nahaste psikologiko batetik zetozen edo sendagai suspertzaileen (anfetaminen) ondorio ziren (Thrine, 2004; Payne, 1973; Redlich, 1998).

Hitlerrek depresioa eta insomnioak jasan zituen (Langer, 2012); bizitza osoan izan zuen depresiorako joera (insomnio erasoak, nekea, energia galera, pisu irabaztea, suizidio ideiak), baina depresio-aldi nagusiak amaren heriotzaren ondorioz eta Angela Raubal-en heriotzaren ondorioz jasan zituen. Hitlerrek depresio nagusia jasan zuela esan izan da, ia egunero nekaturik, deprimiturik eta energia gabe agertzen zelako eta suizidio ideiak izaten zituelako; baina kontuan hartu behar da, lo hartzeko barbiturikoak eta esnatzeko metanfetaminak hartzen zituela.

Hitlerrek substantziekiko mendekotasun handia zuen. Lo egiteko hartzen zituen botikez gain, mina arintzeko opioideak ere erabiltzen zituen. Drogekiko gero eta tolerantzia gehiago agertzen zuenez, antzeko substantziak erabiltzen zituen abstinentzia sindromea ekiditeko; baina,

94

Mikel Haranburu Oiharbide, Nekane Balluerka Lasa, Arantxa Gorostiaga Manterola, JesĂşs Guerra Plaza

substantzia ordezkatzaileek ez zuten eragiten desiratutako efekturik; beraz, ohiko drogak eskatzen zizkion Hitlerrek sendagileari. (Heston eta Heston, 1979; Irving, 1983; Erdelyi, 1985). — Hitlerrek zailtasun handiak zituen harremanetarako. Ezin zuen inor maitatu eta ez zuen espero beste inork maitatuko zuenik. Aitak sarritan jipoitzen zuen eta atetik kanpora egoten zen ama, jipoiak irauten zuen bitartean (Kershaw, 1998). Pertsona bat jipoitua denean eta jipoiaren arrazoiak ulertu ezin dituenean, besteen indarkeriaren mende dago eta bizitzaren aurrean pertsona babesgabe baten jarrera hartzen du. Boteretsuaren aurrean babesgabe sentitzen zenez, boteretsu izateko premia etengabea zuen Hitlerrek.

Bizi izan zituen familiako esperientziak zirela eta Hitler gizonez eta emakumeez mesfidatzen zen eta haienganako sentimenduak erreprimitzen zituen. Jendearengandik urrun jartzen zen Hitler. Bi pertsona baino gehiagoko talde batean solasean ari baziren, besteek hitz egin eta bera isilik egoten zen edo berak hitz egin eta besteek entzun egiten zuten; solasaldi normal bat eramateko gai ez zen (Price, 1937). Sarritan ahanzten zen solaskideaz eta jende multzo bati edo irudimenezko entzuleria bati hitz egiten ari zela zirudien.

Emakumeekin eduki zituen harremanetan ez zuen maitasunik, errukirik eta samurtasunik agertu. Bi emakume mota garbi bereizten zituen: alde batetik, goi mailakoak eta miresten zituenak zeuden; beste aldetik, behe mailako emakumeak, errespetatzen eta miresten ez zituenak zeuden. Portaera masokista zuen miresten zituen emakumeekin: mirabearen jarrera hartzen zuen eta belaunikatu egiten zen emakume horien aurrean. Goi mailakoekin urruneko harremanak edukitzen zituen; besteekin harreman sexualak edukitzen zituen. Emakume batzuek amaren funtzioa betetzen zuten; beste batzuekin, esate baterako, zineko izarrekin, beste harreman mota bat edukitzen zuen (Fromm, 1973; Langer, 1972).

Hitlerrek izaera sadomasokista agertzen zuen harremanetan. Izaera sadomasokista izaera autoritarioarekin erlazionatua dago. Politika mailan autoritarioa denak izaera sado-masokista agertzen du harremanetan.

Hitler sadismoaren eta masokismoaren artean kulunkatzen zen: sadismo anker eta indartsuaren eta masokismo ahul eta mendekoaren artean. Alde batetik, joera sadiko eta erasokorra zuen; zartailua eskuan zuela, zerbaitek edo norbaitek kitzikatzen zuenean, besteen edo bere buruaren kontrako kolpeak zartailuz ematen zituen, izterrean, eskuetan edo botetan; ikuspegi sadikotik boteretsuekin identifikatzen zen eta gutxi baloratzen zituen tolerantzia, errukia, bakea edo demokrazia. Beste aldetik, pasibotasunerako, apaldua eta zigortua izateko, masokismora-

Adolf Hitlerren bereizgarri psikopatologikoak, Bigarren Mundu Gerra eta Holokaustoa

95

ko premia erreprimitua eta inkontzientea zuen. Hitlerren desira sexualak anal-sadikoak ziren behe-mailako emakumeekin, eta masokistak, miresten zituen emakumeekin. Eba Braun mespretxatu egiten zuen, eta harekin harreman sadikoak zituen. Miresten zituen emakumeekin (adibidez, Hanfstaengl-en emaztearekin) harreman masokistak zituen (Fromm, 1973; Langer, 1972). Adibidez, Renée Müller aktoresa eta Hitler harreman sexualetara prestatu zirenean, Hitlerrek bere burua lurrera bota zuen, bere burua iraindu zuen eta Renée-ri eskatu zion jo zezala; Renée horretara prestatu zenean, Hitler gero eta gehiago kitzikatzen hasi zen.

Hitlerrek emakume askorekin eduki zituen amodiozko harremanak.

Ezagunenak Angela Raubal (Geli) eta Eba Braun izan ziren. Hitlerren biografietan agertzen diren beste maitale batzuek honako hauek dira: Estefania Rabatsch, Henny Hoffmann, Renée Müller, Mimi Reiter, Frau Inge Ley, Suzi Liptauer, Leni Riefenstahl, Sigfrid von Lappus.

Hitlerrek ginandromorfia maila altua zuen eta emakumeen bereizgarri dezente zituen: aldakak, eskuak, ibilera, keinuak, grafia. Denbora luzez pentsatu zen Hitler homosexuala zela, itxurarengatik eta alderdian zituen lagun homosexualen kopuruagatik, baina ez dirudi Hitlerrek harreman sexualetan alderdi homosexual hori garatu zuenik (Langer, 2012). Sexualitatearen ikusmenezko osagaiak (voyeurismoa), uzki aroko eta aho aroko osagaiak garatu zituen, osagai genitalak baino gehiago; haren sexualitatea uzki eskualdean eta zikinkeria gaietan finkatua zegoen (Langer, 2012). Adibidez, pornografia eta film lizunak atsegin zituen; atsegin zitzaion bere buruari enemak jartzea edo idazkariak harriduraz beteta uztea, haien ezpainetako arkatzak Parisko ur zikinez eginak zeudela esanez.

3.4. Funtzionamendu orokorra Funtzionamendu orokorrari dagokionez, Hitlerrek ez zuen bizitzan zehar arazo gehiegirik izan errealitatera egokitzeko eta komunikatzeko. Adinean aurrera zihoan heinean eta Alemaniaren egoera okerrera zihoan heinean, erabakiak hartzeko arazo gehiago eduki zituen eta, era berean, aldarte aldaketek eragindako arazo gehiago izan zituen. Bere bizitzako azken urteetan Hitlerrek Parkinson gaixotasunaren aurretiko zeinu batzuk izan zituen: barnerakoitasuna, mesfidantza, erabakimenik eza, zurruntasun mentala, barne-tentsioa, bereizgarri obsesibo-konpultsiboak, mugimenduzko egonezina, egonezin mentala, pedantekeria, asaldura, anhedonia eta emakumeekin erlazionatzeko zailtasunak, zeremonia eta erritualetarako joera (Hyland, Boduszek eta Kielkiewicz, 2011).

96

Mikel Haranburu Oiharbide, Nekane Balluerka Lasa, Arantxa Gorostiaga Manterola, Jesús Guerra Plaza

Hitlerren estilo kognitiboari begiratzen badiogu, egoera egituratuak zituen gogoko, anbiguotasuna edo ziurtasunik eza nekez eramaten zuen; arazoen aurrean, anbiguotasuna gainditu eta behin betiko erantzuna emateko edo itxiera kognitiborako joera zuen. Guztian ala ezerezean, utopian ala hondamendian, zurian ala beltzean pentsatzeko joera zuen.

Hitlerri erabakiak hartzea asko kostatzen zitzaion. Arazo bati aurre egiteko irtenbide bat baino gehiago zeudenean, zaila gertatzen zitzaion alternatiba horietako baten alde egitea eta besteak baztertzea. Esate baterako, 1942ko udazkenean Hitlerrek, alde batetik, Kaspio Itsaso aldera jo nahi zuen eta, beste aldetik, Estalingrad aldera jo nahi zuen (Dörner eta Guess, 2011). Helburua lortzeko, alternatiba bat hau zen: lehenik Estalingrad konkistatzea eta gero Kaspio Itsaso aldera jotzea. Beste aukera, berriz, hau zen: Kaukasora joan eta petrolio eremuak berehala bereganatu, Estalingrad at utzita. Hitler denbora luzez zalantzan egon zen eta gero bi planak aldi berean aurrera eramatea pentsatu zuen. Hori erabateko zorakeria izan arren, alternatiba bakarrean konprometitu ordez, bi alternatibak aukeratu zituen Hitlerrek (Kershaw, 2008).

Erabaki garrantzitsuak hartzean zalantzan gelditzen zen Hitler, baina gero bat-batean erabakitzen zuen, erabakiaren premisak kritikoki aztertu gabe. Azterketa kritikoaren ordez, ilusiozko suposizioetan oinarrituta hartzen zuen erabakia. Alternatiben arteko gatazkak ziurtasun gabezia eta tentsioa igotzen ditu; gatazkak irauten badu, norberarengan jarritako konfiantza galdu egiten da. Ekintzak, berriz, zalantzatik eta tentsiotik askatzen du. Gatazkatik irteteko ekintza bat burutu behar izaten da, eta hori oso ondo praktikatzen zuen Hitlerrek (Dörner eta Guess, 2011).

Hitlerrek erabaki bat hartzen zuenean, erabaki horrek arrakastara eramateko zuen probabilitatea gehiegi baloratzen zuen. Zalantza elikatzen jarraitu ordez, Hitlerrek bere burua errealitatetik aldendu egiten zuen eta ametsetako munduan sartzen zen, han ekiteko. Zalantzaren ondoren hartutako erabakiak zuzentzat hartzen zituen eta izugarrizko garrantzia ematen zien: Errusiako petrolio lurraldeak hartu ondoren, Iranekoak, Siriakoak eta Irakekoak hartuko zituela pentsatzen zuen, eta horrela Britainia Handia petroliorik gabe utziko zuela. Jeneralek besterik esaten bazioten ere, Hitlerrek obedientzia itsua eskatzen zien (Dörner eta Guess, 2011).

Hitlerrek ekintzak planifikatzen zituen, baina ez zuen planifikaturiko ekintzen ondorengo analisi kritikorik egiten. Bere ekintzei buruzko gogoetarik ez zuen egiten. Hitlerren erabakiak ez ziren gogoetan oinarritzen; intuizioz hartzen zituen erabakiak eta zalantzari ihes egiteko bitarteko moduan erabiltzen zituen. Hartutako erabakia aldaezina zela esaten zuenean (Redlich, 1998), kritiketatik bere burua babesteko izaten zen. Hitlerrek sarritan ez zuen gogoetarik egiten eta modu irrazionalean jokatzen zuen; hori zela eta, etsaia ere ustekabean harrapatu izan zuen: espero ez zitekeen moduan jokatzen zuelako (Dörner eta Guess, 2011).

Adolf Hitlerren bereizgarri psikopatologikoak, Bigarren Mundu Gerra eta Holokaustoa

97

Hitlerrek erabakiak erraz hartzen zituela esaten bada ere, prozesuaren hasieran erabakiak hartzea asko kostatzen zitzaion; aukera askori aurre egitean, Hitlerrek nekez hartzen zituen erabakiak. Horrek ez du esan nahi aukera guztiak ongi aztertzen zituenik. Barne-ahotsak inspiratu zain egoten zen eta gero, intuizioan oinarrituta, behin-betiko erabakia hartzen zuen. Halder, alemaniar jeneralen buruak honela zioen Hitlerrengatik: Hitler porrotera eraman zuten erabaki militarrak unean uneko bulkadei erantzuten zien izaera bortxa-zale baten emaitza zirela. Hala ere, Errusian gertatutako porrotaren erantzuletzat ez zeukan Hitlerrek bere burua; jeneralen errua izan zen, bere aginduak behar bezala bete ez zituztelako (Dörner eta Guess, 2011). Bere erabaki okerren erantzukizuna besteei botatzearren, erru-hartzaileak bilatzeko aukerarik ez zuen galtzen Hitlerrek. Honela, 1944ko uztaileko erailketa saioaren ondotik Hitler pozik zegoen, atentatu horrek demostratzen baitzuen ofizialek Hitlerren erabakiak saboteatzen zituztela. Beste pertsonak erruduntzat emanda, bere hutsegiteen erantzukizuna hartu beharrik ez zuen Hitlerrek. Hitlerrek ez zuen inoiz atzera egiten, bere borondatez, hartutako posizioetatik. Atzera egitea koldarrena zen: «lerroari eutsi ala hil». 1943an Estalingradeko hondamendia gertatu zitzaien alemaniarrei, Hitlerrek ez baitzuen onartu jeneralek aholkatzen zutena, hots, tropak atzera erretiratzea. Jeneralek posizio seguruetara atzeratzeko aholkatzen bazioten ere, Hitlerrek zurrunki eusten zion bere iritziari eta horrek ehunka mila soldadu alemaniarren heriotza eta gerraren galera ekarri zuen.

Bizitzaren amaieran oso inpultsiboa bihurtu zen Hitler eta edozerk ateratzen zuen bere onetik. Ordura arte ez zuen erabakitzen, beharrezko datuak eduki gabe; datu guztiak eduki bitartean aukerak irekita edukitzen zituen; baina, bizitzaren amaieran erabaki irrazionalak eta aurresan ezinak hartzen zituen (Dörner eta Guess, 2011; Payne, 1973; Irving, 1983; Heston eta Heston, 1979).

Hitlerrek ezin zituen zalantzan jarri bere teorietako asko, uste horiek defendatzearren milioika pertsona erail baitzituen. Erailketa horiek guztiak ezin zitezkeen zentzugabeak izan; proiektuak jarraitu egin behar zuen, horretan energia asko eman zuelako. Horregatik, Hitlerrek bere testamentua egitean, ez zuen inolako damurik agertu. Desenkusak agertu ordez, salaketak egin zituen: indar armatuen, jeneralen eta Alemaniako Nazioaren errua izan zen.

3.5. Beldurra, konspirazioa eta agintea Hitlerrek beldurraren bidez lortu zuen Alemania gidatzea, baina bera ere beldurraren mendean bizi zen. Beti poliziaz inguratua zegoen, eraila izateko beldurrez (Redlich, 1998). Izugarrizko segurtasun neurriak hartzen zituen edozein ospakizunetara joan aurretik; trenez bidaiatzen zuenean, SSko 200 agentek babesten zuten. Pertsona guztiez mesfidatzen zen, baita aholkulari hurbilenez ere; Gestapoaz eta bisitatzen zuten jeneralez ere mesfidatzen zen. Eraila izateko, traizionatua izateko, goizegi hiltzeko edo benetan ezagutua izateko

98

Mikel Haranburu Oiharbide, Nekane Balluerka Lasa, Arantxa Gorostiaga Manterola, JesĂşs Guerra Plaza

beldurra zuen (Langer, 2012). Lo egiteko beldurra zuen eta bat-batean esnatzen zen, garrasika eta izerditan. Hitler pertsona ausart moduan aurkezten zuten haren aldekoek, baina ezaguna da, esate baterako, beldurra ziola eskualdeko liderrekin elkartzeari; haiekin bildu baino lehen saiatzen zen gehiengoan zein talde zegoen jakiten, talde hark defendatzen zuena defendatzeko.

Hitlerrek konspirazioetan sinesteko joera zuen; pentsatzen zuen juduek mundua kontrolatu nahi zutela eta horretarako masoneriaz eta komunistez baliatzen zirela. Hitlerrek erabaki zuen etsaiak, juduak, ijitoak eta akatsak dituzten pertsonak ezabatu egin behar zirela; Alemania Handi bat eraiki behar zen arraza arioko pertsona indartsu eta osasuntsuekin. Milaka urte iraungo zuen Reich indartsu bat eraiki nahi zuen, enpatia eta goxotasunik gabekoa.

Hitlerrek botere beharra eta babes gabeziaren beldurra zituen; besteen aurrean boterea zuela erakutsi beharra zuen. Gai zen besteei min egiteko, boteretsua zela erakustearren, 1944ean bere kontrako atentatua prestatu zutenekin egin zuen moduan: konspiratzaileak poliki-poliki eta ankerki erail zituzten, hilketak grabatu zituzten eta Hitlerren jarraitzaileek konspiratzaileen azken konbultsioak ikusi zituzten (Fest, 1974).

Hitlerren portaera gidatzen zuen motibazioa agintea lortzea eta mantentzea zen. Oso sentibera zen bere aginteari ezartzen zitzaizkion muga eta hertsapenekiko. Oposizioak eta frustrazioak izutu egiten zuten (Langer, 2012).

Horregatik, oposizioaren gainetik egoteko, boterea handitu beharra zuen.

Oposizio indartsuarekin topo eginez gero, frustrazioa sentitzen zuen eta honelako erreakzioak izaten zituen: emozioen eztanda, inertzia eta malenkonia aldiak, kontraeraso kementsua.

Hitlerrek gaitasunak bazituela demostratu nahi zion bere buruari eta horretarako hartzen zituen erabakiak. Pertsona gaitua zela demostratzeko, hartutako erabakiek arrakastara eramango zutela pentsatzen zuen, horretarako aukera handirik eduki ez arren. Pentsatzen zuen bere aginduek arrakasta bideratuko zutela eta ez zuela hartutako erabakia berriro egokitu beharrik izango (Redlich, 1998). Hitlerrek konfiantzaz beterik zegoenean egiten zituen gerrako kontraerasoak eta ongi irten zitzaizkion hainbat urtez. Baina, konfiantza galtzen zuenean, Errusiako frontean gertatu zitzaion moduan, defentsa egituraturik ez zuenez, blokeatua geratzen zen. Guztia ala ezerezaren dinamikan mugitzen zen. Errusiako frontean ez zuen atzera pausorik eman nahi izan, estrategiak eta jeneralek besterik aholkatu arren. Suizidatu baino lehentxeagora arte Hitler sinetsita zegoen modu batera edo bestera gerra irabaziko zuela.

3.6.  Erretorikarako zaletasuna Gazte-gaztetatik hizlari trebea izan zen Hitler (Payne, 1973; Redlich, 1998). Asko saiatu zen propagandak gizakiengan duen eragina ulertzen; sin-

Adolf Hitlerren bereizgarri psikopatologikoak, Bigarren Mundu Gerra eta Holokaustoa

99

boloek, koloreek, formek jendearen emozioetan duten eragina aztertu zuen (Olsen, 2012).

Hitlerrek jakin zuen masen garrantzia baloratzen; gazteen sostengua irabaztea ezinbestekoa iruditzen zitzaion, proiektu bat aurrera eramateko. Antolamendu politikoaren eta propagandaren beharra ezagutzen zuen. Bazekien masak ideologia batean oinarrituta antolatzen zirela eta liderrek gazteriari irekita egon behar zutela. Jende multzo handi bati hitz egitean, lehenik emakume eta haurrei hitz egin behar zitzaiela zioen, eta gero gizonei. Alemaniar ertainaren premia eta sentimendu intimoenak identifikatu behar ziren eta hizkuntza apasionatu batean adierazi behar ziren. Masen gose espirituala asebete behar zen. Hitler gai zen gatazkan dauden gizakien indarrak metaforen bidez irudikatzeko eta gizakiak ekintzara bideratzeko. Ekintza politikoa emozioetan oinarritu behar zela zioen; artea eta drama beharrezkoak iruditzen zitzaizkion ekitaldi politikoak antolatzerakoan; zentzu honetan, artistek eskuhar zezaketen mitinetan eta ekitaldi politikoetan, intentsitate dramatiko handiko giroa sortzeko (Langer, 2012).

Hitlerrek mendetasun handia zuen bere irudiarekiko. Horregatik arreta handiz irakurtzen edo ikusten zituen berari buruz ateratzen ziren berri eta argazkiak (Langer, 2012); bilera bat eteteko gai zen, berari buruzko argazki edo berriak begiratzeko. Bere gabeziak estaltzen etengabe saiatu zen; esate baterako, betaurreko beharra zuen eta Parkinson gaixotasuna ere bai, baina betaurrekorik ez zuen erabiltzen eta Parkinsonaren dardara mozorrotzen saiatzen zen, besoak atze aldean gurutzatuz.

Irudiari garrantzi handia ematen zionez, Goebbels-en eta bien artean eraiki zuten Hitlerren irudi mitikoa. Nazien propaganda aparailuaren arabera, honelakoa zen Hitler: guztiahaltsua, Alemaniaz maitemindua, haurren eta zakurren maitale, oso diziplinatua , borondate handikoa, energia eta erresistentzia indartsukoa (egunean 18 ordu lan egiteko gai zen), erabakimen handikoa, etsipen egoeretan ere itxaropena galtzen ez zuena, arazoak sinpletzeko eta gatazkak ebazteko trebetasun harrigarrikoa, egonarritsua, ausarta, orekatsua, leiala eta justizia zalea (Langer, 2012).

Erretorikaren bidez lortu nahi izan zuen Hitlerrek boterea. Trebea zen metaforen, irudien eta mitoen erabileran. Hitlerren hitzaldiak luzeak, errepikatzaileak eta gaizki egituratuak ziren, baina jendeak entzun nahi zuena esateko eta jendearen alderdi emotiboa ukitzeko gaitasuna bazuen (Langer, 2012).

Jendearen sinpatia eta babes-sentimendua pizteko gai zen. Bihotzetik eta burutik hitz egiten zuen (Goebbels, 1978). Masei hitzaldi bat ematean, argudioak eta frogak albora utzi behar dira; sentimenduak eta sinesteak baliatuz, azken-jomuga aurkeztu besterik ez zaie egin behar (Mein Kampf, 1943).

Hitzaldiak emateko ordurik egokienak jendea nekatuen dagoen orduak izaten direla eta, saiatzen zen hitzaldiak berandu jartzen, jendeak gaitasun

100 Mikel Haranburu Oiharbide, Nekane Balluerka Lasa, Arantxa Gorostiaga Manterola, JesĂşs Guerra Plaza

kritikoa eta erresistentzia jaitsiak zituenean, nekearen ondorioz. Mitinetan poliki-poliki, ahots baxuaz eta etendurekin hasten zen hizketan; ezarian-ezarian jendearekin konektatzen zuen, eta suspertzen joaten zen (Langer, 2012).

Espirituak hartuta bezala, grinaz beterik, hitz egiten zuen: masaren premia eta desirak bere egiten zituen eta konbikzio handiz adierazten zituen. Jendearen desira primitiboenak eta ideal gorenak pizteko gai zen. Entzuleek isilean pentsatzen zutena, baina esateko gai ez zirena, hitzetan jartzeko gai zen. Entzuleen sentimenduekin konektatzen zihoan neurrian, egoera pasibotik egoera aktibora iragaten zen, herabetasun-egoeratik erasokortasun-egoerara. Pentsatzen zuen masa handien psikeak ahulei ez diela erantzuten; indartsuak nahiago dituztela ahulak baino, agintariak nahiago dituztela mendekoak baino.

Entzuleen atxikimendu osoa eskatzen zuen. Hitzaldiaren une gorenean Hitler kulunkatu egiten zen eta entzuleak ere harekin batera kulunkatzen ziren; makurtzen zenean, jendea ere harekin batera makurtzen zen. Gorteiatu behar den emakume batekin alderatzen zituen masak; txikitan haserrearen bidez amarengandik edozer lor zezakeen moduan, hitzaldietan jendearengandik gauza bera lor zezakeela pentsatzen zuen.

Hitlerrentzat, ahozko hizkuntzak idatziak baino eragin handiagoa du jendearengan; mugimendu handiak eragiteko gaitasun gehiago dute hizlariek, idazleek baino (Mein Kampf, 1943). Hizlariak entzuleengan eragina izan nahi badu, mezua errepikatu egin behar du; ideia gutxi eman behar ditu hitz egitean, baina haiek errepikatu egin behar ditu. Errepikatzen ez dena ez dute gogoratzen masek, baina gogoratu egiten dute askotan errepikatzen zaiena (Mein Kampf, 1943). Hizlariak ideiak exajeratu egin behar ditu, esandakoa gogoratzea nahi baldin badu. Jendeari hitz egitean matizazio gutxi erabili behar da; kontraste nabariak, zuri eta beltzaren artekoa bezalakoak, erabili behar dira. Propagandarako erabiltzen den erretorikan helburuek bitartekoak zuritzen dituzte; helburua lortzeko gezurra esan behar bada, esan egin behar da, baina ez erdizkako gezurra, gezur handia baizik; gezurrak sinetsi egiten dituzte entzuleek, behin eta berriro errepikatzen badira. Hitlerrentzat, juduen asmakizuna da kontzientzia; kontzientziaren eta moralitatearen morrontzatik askatu egin behar dira gizakiak (Rauschning, 1940). Gizakia gidatu behar duena pasioa da, ez arrazoia. Emozioen eta sentimenduen arabera jokatu behar dute gizakiek eta ez arrazoiaren arabera.

Hitlerrek sorgortu egiten zituen entzuleen gaitasun kritikoak, hitzaldian aurrera egin ahala (Langer, 2012). Ez zien uzten entzuleei hozten eta urruntzen. Entzuleen arreta etsai batengan kontzentratzen zuen eta gaizki zihoan guztiaren erantzule edo errudun etsai hori bihurtzen zuen. Etsaiari ez zion ezer barkatzen.

Hitlerrek entzuleria bat behar zuen, bizirik sentitzeko. Entzungo zion jendea aurkitu zuen kuarteletan eta Municheko garagardotegietan. Horrelako

Adolf Hitlerren bereizgarri psikopatologikoak, Bigarren Mundu Gerra eta Holokaustoa

101

pizgarririk gabe, pertsona nagia eta alferra zen; berandu jaiki eta alfer bizitza zeraman: egunkariak irakurri, filmak ikusi eta bilerak egin. Hitler estilo legegileko pertsona zen; funtzionamendurako araubideak eta orientabideak ematen zituen, eta berak erabakitakoa aurrera eramateko estilo exekutiboko jendea behar zuen inguruan. Ez zen gai laneko ordutegi bat eramateko. Oheratzeko eta jaikitzeko orduak asko aldatzen zituen (Langer, 2012). Ingurukoei hitzaldi luzeak ematea asko gustatzen zitzaion; hitzaldi horietan etorkizunerako zer zuen proiektatua eta iraganean zer egin zuen kontatzen zuen; arratsaldeko 8etatik goizaldeko 3rak arte jardun zitekeen inguruko emakumeei istorioak kontatzen; istorio horiek sarritan errepikatzen zituen eta edozein arazo ebazten zuen istorio horietan. Darwinismo sozialari edo bizitza-espazioari buruzko pentsakizunak ere sarritan kontatzen zituen, besteak eta bere burua konbentzitzeko. Ez zitzaion gustatzen bakarrik egotea edo ohera bakarrik joatea. Laguntzaileei deitzen zien maiz konpainia edukitzeko. Sarritan egunsentia baino lehen ez zen oheratzen. Filmak ikusten, berriak edo musika entzuten eta solasean ematen zuen gaua.

3.7. Sormena Pinturaren eta arkitekturaren bidez eman zion Hitlerrek irteera bere sormen premiari. Bi joera nabarmen nabari zitezkeen harengan: 1) Alde batetik, suntsitzeko premia handia zuen; joera handia zuen hiriak eta pertsonak ezabatzeko; sarri egiten zituen birrindutako elizen eta hiri deseginen koadroak; gerran hainbat hiri desegin zituen; Paris desegiteko agindua eman zion Speer bere arkitektoari, hark obeditu ez bazion ere (Speer, 1970); Leningrad eta Alemania bera ere desegin nahi izan zituen (Fromm, 1973). Eraikuntzak eta hiriak ez ezik, pertsonak ere desegin nahi izan zituen: juduak, poloniarrak, akats fisiko edo psikikoak zituztenak edo gaixotasun sendagaitzak zituztenak. 2) Beste aldetik, eraikitzeko premia handia zuen Hitlerrek: hainbat autopista, monumentu eta egoitza eraiki zituen. Arkitekto handitzat zeukan bere burua (Fest, 2005) eta denbora asko ematen zuen gaztelu izugarriak margotzen eta hiriak edo mausoleoa planifikatzen. Bi joera horiek, desegitekoa eta eraikitzekoa, elkarri lotuak ikusten zituen Fromm-ek (1973); gauzak eta pertsonak ezabatzeko zuen grina eraikitzeko zuen grinarekin lotua ikusten zuen. Arkitekturarako eta eraikuntzarako zaletasuna ezabatzeko desirarekin lotua zegoen Hitlerrengan, ezabatzeko desiraren ondorioak eraikuntzaren bidez konpentsatu nahi izan balitu bezala. Murray-k dioenez (1943), arkitekturak aukera ematen zion Hitlerri ezabatzeko desira primitiboa orekatzeko.

Hitlerri gustatzen zitzaion bere burua musika zale edo musika aditu moduan aurkeztea. Wagnerren musika erlijio modukoa zen harentzat; esan izan da, Wagnerren operen bidez kodetutako mundu mitologikoa errealitate politiko eta sozial bihurtzea besterik ez zuela egin Hitlerrek (KĂśhler, 2000). Edo-

102 Mikel Haranburu Oiharbide, Nekane Balluerka Lasa, Arantxa Gorostiaga Manterola, Jesús Guerra Plaza

zein modutan, musikari antisemita horrek hartu zuen estatus gorena nazien Alemanian. Baina, ez dirudi Hitlerri musika ona bereziki gustatzen zitzaionik; gutxitan joaten zen operara, Wagnerren festibaletarako jaiera berezia baldin bazuen ere.

4. Hitlerren jarrera antisemitikoa eta Holokaustoa Hitlerrek Holokaustoan bete zuen funtzioa zehazterakoan, batzuek Hitlerren beraren bereizgarriei ematen diete garrantzia; ikuspegi pertsonalista honetatik, Hitlerren helburuek eta asmoek eragin nabaria izan zuten juduen jazarpenean. Beste batzuek, berriz, ikuspegi estrukturalistagoa hartzen dute: juduen aurkako politika modu ez-sistematikoan gertatu zela esaten dute, hots, juduen desagertze fisikoa ez zegoela aurrez zehazki planifikatua, erradikaltzea progresiboa izan zela eta ad hoc erabaki asko hartu zirela (Kershaw, 2008).

— Ikuspegi pertsonalista-hitleristak Hitlerren irudiari garrantzi handia ematen dio. Hitlerrek seilu berezia ezarri zion Alemaniako nazien antisemitismoari. Haren eldarnio sistematizatuaren arabera, juduak ziren herri arioen etsairik gogorrenak; juduak zeuden boltxebismo sobietarraren atzean, marxismoaren atzean eta sozialdemokraziaren atzean; juduen mehatxuaren pean zeuden alemaniarrak. Horregatik desegin behar ziren juduak eta juduen arazoari azken irtenbidea emateko egin zuen 1939ko urtarrilaren 30eko Reichstag-eko iragarpena. Juduen eta boltxebikeen arteko lotura zen Hitlerrek eta Goebbels-ek partekatzen zuten eldarnio sistematizatuaren zutabeetako bat. Horregatik eraso zuen Alemaniak Sobietar Batasuna eta horregatik bidaltzen zitzaizkion Hitlerri SS-ek ekialdean egiten zituzten juduen kontrako erasoen txostenak (Torres, 2008; Kershaw, 2008). Hitlerren eldarnio sistematizatuan, juduen kontra defendatzean, Sortzaile Gorenaren lana aurrera eramaten ari zen Hitler.

Antisemitismoa gertaera arrunta zen XIX. mendeko Europan. Oso hedatua zegoen Errusian, Austrian, Frantzian, Alemanian eta beste hainbat lurraldetan. XIX. mendeko antisemita ezagunak izan ziren Richard Wagner, Gobineau-ko kondea eta Houston Stewart Chamberlain (Torres, 2008). Hitlerren antisemitismo bortitza Vienan izan zuen bizipen batetik sortu zen. Goseturik eta deprimiturik Vienako kaleetan zebilen horietako batean, haluzinaziozko bat-bateko agerpen bat izan zuen.

Agerpen horretan kaftan beltz batean bildutako judu bat ikusi zuen (Mein Kampf, 1943; Kershaw, 1998). Bizipen horrekin lotuta sortu zen juduen inguruko eldarnioa: bazter guztietan (kulturan, artean, politikan) juduak ikusten eta juduak bere etsai eta jazartzailetzat hartzen hasi zen. Eldarnioa kroniko bihurtu zen, sistematizatu egin zen eta bere

Adolf Hitlerren bereizgarri psikopatologikoak, Bigarren Mundu Gerra eta Holokaustoa

103

mundu-ikuskeraren oinarrizko osagai bihurtu zen. Hala ere, eldarnio sistematizatu horrek ez zituen Hitlerren gaitasun mental guztiak harrapatu: haren egitura mentalaren multzotik bereizi eta enkistatu egin zen (Torres, 2008).

Juduen aurkako erasoak, 1933ko boikotetatik hasi eta Treblinka edo Auschwitzeko gas-kameretaraino, Hitler diktadoreak nahi izan zuelako gertatu ziren. Dawidowicz-en arabera (1986), Hitler Pasewalkeko ospitalean zegoenean, 1918an, sortu zen Azken Irtenbidearen ideia; ideia hori Mein Kampf-en garbi geratu zen eta Barbaroja operazioan oraindik bizirik zegoen. Flemingek (1984) Hitlerren antisemitismoa eta juduen kontrako gorrotoa azpimarratu ondoren, hark Holokaustoaren garapenean izan zuen erantzukizun pertsonala azpimarratzen du. Antisemitismo hori xurgatu zuen Linzen eta Vienan 1904az geroztik, eta horrek eraman zuen 1941etik aurrera masak erailtzera edo bunkerrean eldarniozko testamentu hura idaztera.

Azken Irtenbideari ekiteko Hitlerrek agindu esplizitu bat eman zuela diotenen artean desadostasuna dago aginduaren datari buruz. Batzuek diote juduak erailtzeko erabakia 1941eko udan hartu zela, sobietarren kontrako gerraren amaiera hurbil ikusten zenean. Beste batzuek ez dute uste erabakia fase euforiko horretan hartu zenik; aitzitik, uste dute erabakia udazkenean hartu zutela, sobietarren kontrako gerra luzatu egingo zela zirudienean eta juduak Batasun Sobietarrera erbesteratzeko aukera lurrundu zenean (Kershaw, 2008).

Browning-ek (2004) ere zuzendaritza zentralari ematen dio garrantzia eta esaten du Hitlerrek agindu bat eman zuela 1941eko udan, eta hori garbi geratu zela 1941eko uztailaren 31n GÜringek Heydricki emandako aginduan: juduen arazoaren irtenbide osoa presta zezala. Agindu hori gerra ostean Alemaniak ekialdean izango zuen lurraldeari begira zegoen (Burrin, 1989). Ondorengo hilabeteetan juduen kontrako erasoak erradikalizatu egin ziren, kontraesanak eta inprobisazioak barne. — Ikuspegi estrukturalistarentzat, Azken Irtenbidea ez zen Hitlerren agindu batetik irten, besteak beste, erabakiak atzeratzeko joera zuelako Hitlerrek. Broszat-entzat (1985), juduak erailtzeko agindu orokorrik ez zen egon. Erbesteratze planetan arazoak egon ziren, Batasun Sobietarraren frontean zailtasunak sortu zirelako1941eko udan eta udazkenean; hori zela eta, ekialdean okupatutako lurraldeetan juduak erailtzen hasi ziren. Erailketa programa mailakatu bat garatu zen, eta deuseztatze-esparruak eraikitzean hartu zuen forma orientabide orokor horrek. 1941eko udazkenera arte juduen deportazioa zen helburu; baina, Batasun Sobietarraren inbasioak porrot egin zuenean, deportazio planak burutzeko zailtasunak sortu ziren eta juduen arazoa ebazteko ekimen lokalak ager-

104 Mikel Haranburu Oiharbide, Nekane Balluerka Lasa, Arantxa Gorostiaga Manterola, JesĂşs Guerra Plaza

tu ziren. Sobietar Batasuneko frontean gertatzen zenaz gain, kontuan hartu behar da Churchillek eta Rooseveltek Karta Atlantikoa sinatu zutela 1941eko abuztuan, eta horrek esan nahi zuen Alemania berehala izango zela EEBBekin gerran. Ekimen lokal horiek ez ziren Nazien agintari gorenetatik irten, haiek a posteriori onartu egiten bazituzten ere.

Broszaten arabera (1985), Hitlerrek onartu eta zilegiztatu egiten zituen bigarren mailako agintariek hartutako erabakiak; beraz, Hitlerrek ez ezik, beste hainbatek ere izan zuten erantzukizuna juduen kontrako erasoetan. Hitlerrek distantzia bat ezarri nahi izan zuen bere irudiaren eta juduen erailketaren artean; horregatik, lider naziaren borondatean baino areago, ekintza burokratiko inprobisatuetan ikusi behar da Azken Irtenbidearen gidaritza. Oinarrizko ideian ados zegoen Hitler: Alemaniatik juduak desagerrarazi behar ziren, baina desagerpen prozesuan hainbat estadio garatu ziren, aurrez planifikatuak ez zeudenak (Kershaw, 2008).

GÜtz-ren (1999) arabera ere, ez zen gertatu Hitlerren erabaki sinple berezirik Europako juduak erailtzeko, baizik erabakiak hartzeko prozesu luze eta konplexu bat. Gerlach-en arabera (1998), juduen kontrako hainbat neurri hartu ziren 1941eko udan eta udazken goiztiarrean; genozidio-ekintzak indarra hartzen joan ziren, baina juduen kontrako ekintza horiek koordinatu gabeak ziren. Agintari naziek 1941eko udazkenean tokian tokiko erabaki erradikal ugari hartu zituzten, juduak desagerrarazteko. Adibidez, Belzèc-eko deuseztatze-eremua 1941eko azaroan eraiki zen, SSko polizia buruak planifikatuta. Prozesu horretan zehar Hitlerrek lider nazien erabakien arteko epailari lana egin zuen.

Brayard-en ustez (2004) programa orokorra 1942an hasi zen, Heydrick Pragan erail ondoren. Heydricken hiletan Himmlerrek esan zien SSko liderrei juduen kanporatzea urte horren barruan gauzatu behar zela.

Ikuspegi estrukturalistak ez du ukatzen Hitlerren erantzukizun politiko pertsonala; izan ere, Azken Irtenbidea nekez gerta zitekeen Hitlerren fanatismo antisemitikorik gabe. Baina, ikuspegi horrek hedatu egiten du erantzukizuna edo erruduntasuna industriara, burokraziara eta armadako agintari ez-nazietara. Hitlerrek ez zuen ekimen berezirik hartu beharrik izan; prest zeuden alderdi naziaren oinarriko aktibistak edo SSetako eta Gestapoko agintariak ekimen bereziak hartzeko; era berean, prest zegoen hainbat jende juduei beren ondasunen jabetza kentzeko, interes ekonomikoengatik. Esate baterako, 1933ko apirileko juduen negozioen kontrako boikot nazionala alderdiko erradikalen eraginaren ondorioz gertatu zen. Nurenberg-eko legeak ere behe mailako ekintzaileen eraginez atera ziren (Kershaw, 2008).

Hitlerrengan bi alderdi bereiz zitezkeen (Kershaw, 2008: 1) Alderdi positiboa: Alemaniaren batasuna, handitasuna eta harrotasuna defendatzen zitue-

Adolf Hitlerren bereizgarri psikopatologikoak, Bigarren Mundu Gerra eta Holokaustoa

105

na; 2) Alderdi negatiboa: etsai judu eta boltxebikearen desagerpena, fisikoki eta mentalki ahulak zirenen desagerpena sustatzen zuena. Hitlerrek Alemaniaren handitasuna lortu nahi zuen, juduak eta boltxebikeak menderatuz. Juduen kontrako jarrera erradikala hartu zuen, baina ibilbide politikoan zehar, jarrera hori egokitu egin zuen nazioarteko ingurunearen interesetara. Hasieran ez zuen juduen aurkako joera nabarmenik; antisemitismo bortitza Vienako egonaldian hasi zen, kaftan beltzeko juduaren haluzinazioarekin; antisemitismo horrekin lotutako eldarnioaren sistematizazioa Lehenengo Mundu Gerraren ostean egin zuen (Torres, 2008). Alemaniaren hondamendia juduei egozten hasi zen eta hondamendi horrek sortutako sentimendu negatiboak gainditzeko, juduen eta boltxebikeen kontrako erasoari ekin zion. Horrela, Hitlerren jarrera antisemita 1919an nabarmendu zen; erabat konbentziturik zegoen juduak eta gerra elkarrekin lotuak zeudela; Mein Kampf-en dioenaren arabera, milioika alemaniar ez ziratekeen hilko 12-15 mila judu gasez pozoituak izan balira. Hitlerrek ideia hauei tinko eutsi zien, politikan sartu zenetik bunkerrean hil zenera arte.

Lehen Mundu Gerraren hasierako Hitlerren euforia eta gerra horren amaierako Hitlerren depresioa ikusita eta Hitlerren nartzisismoa ezagututa ulertzen da Alemaniaren porrota kanpoko faktoreren bati egotzi beharra. Hitler nazionalismo alemaniarrarekin identifikatu zen, eta nazionalismo horrek joera zuen bere porrotak juduei egozteko (Mein Kampf, 1943). Gerra galtzearen errua juduei egotzi zien. Hitler bera hasiera batean antisemita ez bazen ere, Vienako kaftan beltzeko juduaren agerpenak juduen kontrako jarrera emotiboa txertatu zion eta geroztik, juduei buruzko iritzi negatiboa konfirmatuko zuten datuen bila hasi zen eta zerbait desegokia zegoen tokian juduak ikusten zituen. Zikinkeria zegoen toki bakoitzean gutxienez judu bat aurki zitekeela esaten zuen (Mein Kampf, 1943), konfirmazioaren eta egiaztapenaren estrategia erabiliz. Noski, horrelako baieztapen bat egia gertatzen da, ez juduen kasuan bakarrik, baizik beste edozein talde sozialen kasuan ere bai.

Hitlerren antisemitismoa indartzen joan zen 1920az geroztiko hitzaldietan; hasieran antisemitismoak hartzen zuen toki nagusia; gero, 1923an, antimarxismoa gaineratu zitzaion. Hitlerren ideologiaren oinarrian uste hauek aurkitzen ziren: Alemaniak nagusi izan behar zuen Europako nazioen artean; Alemaniak luzaz iraun ahal izateko bizitza-espazioa eskuratu behar zuen eta juduak desagerrarazi behar ziren. Helburu horiek lortzeko juduen boltxebismoa eta Batasun Sobietarra desegin behar ziren.

Hitler antisemita bihurtu zen eta antisemita izaten jarraitu zuen, hil arte, baina antisemitismo hori mozorrotu egiten zuen batzuetan, atzerriko politikako interesengatik eta Hindenburg-en inguruko goi mailako klasea ez asaldatzearren. Horrela, 1930ean antisemitismoa ez zen izan Hitlerren mintzagai nagusia; 1932an ere, Reichstag-eko presidente izateko aurkeztu zenean, juduen arazoa bigarren mailan gelditu zen; lehen maila antimarxismoak hartu

106 Mikel Haranburu Oiharbide, Nekane Balluerka Lasa, Arantxa Gorostiaga Manterola, Jesús Guerra Plaza

zuen, nahiz eta Hitlerrentzat marxistak eta juduak erabat nahastuta egon.

1933an, botere guztiaren jabe egin zenean, Alemaniako lider komunista gehienak atxilotu eta kontzentrazio esparruetara eraman zituen (Olsen, 2012).

Sarritan alderdiko erradikalenek juduen kontrako ekintza basatiak eskatzen zizkieten alderdiko gidariei, eta orduan goikoek juduen diskriminazioa antolatzen zuten. Horrela, 1933 eta 1939 bitartean hartutako juduen kontrako erabakiek Hitlerren onarpena izan zuten.

1933 eta 1934ko Hitlerren hitzaldietan ere toki gutxi hartu zuen juduen arazoak, nahiz eta juduen negozioen kontrako boikota proposatu. 1935ean atera zituzten Nurembergeko legeak (juduei Reicheko hiritartasuna eragotziz) eta 1937an bortizki eraso zituzten «judu boltxebikeak», gidari sobietarren %80 juduak zirela esanez. 1938an juduek Alemaniatik eta Europatik kanpora egon behar zutela esaten zuen Hitlerrek eta udazkenean Alemanian bizi ziren judu poloniarrak jaurtiki zituen. 1938ko azaroaren 9 eta 10 arteko gauean («kristal hautsien gauean»), SAko tropek hiritar juduak eta haien ondasunak eraso zituzten; hainbat judu erail eta haien eskolak, dendak eta sinagogak suntsitu zituzten. Alemaniak Polonia bereganatu zuenean, areagotu egin zen juduen arazoa, Alemaniako juduek sortzen zuten arazoari Polonian zeuden hiru milioi juduek sortutakoa erantsi behar baitzitzaion.

1939an Hitlerrek Reichstag-aren aurrean iragarri zuen (Kershaw, 2008) gerra berri batek juduen arraza suntsituko zuela Europan. Hitlerrek zioen bere bizitzan zehar sarritan izan zela profeta eta barre egiten ziotela horregatik; baina, hala ere, berriro iragarpen bat egingo zuela: Europako barneko eta kanpoko nazioarteko finantza-gizon juduek arrakasta edukitzen bazuten eta nazioak berriro mundu gerra batean murgiltzen bazituzten, emaitza ez zela izango munduan boltxebikeak eta juduak nagusitzea, Europako juduen ezabamendua baizik. Iragarpen horrek eragin handia izan zuen ondorengo urteetan, 1941etik 1944ra bitartean, sarritan aipatzen baitzuten, bai Hitlerrek berak, bai Nazien buruek (Kershaw, 2008).

1939ko urriaren 30ean Polonia mendebaldeko judu guztiak Generalgouvernement-era eraman behar ziren; Polonian alemanek eskuratutako lurraldearen muina hor zegoen eta Hans Frank gobernadoreak agintzen zuen bertan (Kershaw, 2008). Lehenengo ghettoak 1939ko abenduan egin ziren; lanik egin ezin zutenak bizi ziren ghettoetan eta besteak lan eremuetara eramaten zituzten. 1940ko martxoan Hans Frankek ez zituen deportatutako judu gehiago onartu nahi Generalgouvernement-ean. Ez zen erraza juduen auziari irteera aurkitzea; horregatik, Hans Frankek 1940ko martxoan esan zuen, Reicheko juduak ez zirela desagertuko gerrak zirauen artean.

1940ko ekainean Heydrichek esan zuen ezin zela atzerriratze bidez konpondu Alemaniak zituen lurraldeetako hiru milioi eta erdi juduen arazoa, eta lurralde-irtenbide bat behar zela. Garai horretan juduak lurralde kolonial ba-

Adolf Hitlerren bereizgarri psikopatologikoak, Bigarren Mundu Gerra eta Holokaustoa

107

tera (esate baterako, Madagaskarrera) bidaltzea pentsatzen zuten nazien hainbat gidarik. 1940 erdi aldera Eichmann-ek oraindik pentsatzen zuen juduak Palestinara bidaliko zituztela (Kershaw, 2008).

1940an estreinatu zen Der ewige Jude (Betiko judua) izeneko dokumental antisemita, Alemaniako hiri handi guztietan proiektatu zena. Juduen kontrako jarrera suspertu egin zen alemaniarrek Batasun Sobietarra inbaditu zutenean, boltxebike juduen kontrako gorrotoak indar handia hartu baitzuen.

1941eko martxoan Victor Brackek, FĂźhreraren kantzileriako ofizialak, hainbat gaixo mental erail zituenak, proposatu zuen eguneko 3-4 mila judu antzutzea.

Hitlerrek Himmler eta Heydricki agindu zien judu errusiarrak sistematikoki erailtzeko. 1941eko udaberrian, boltxebikeen kontrako gerran, multzoka hil zituzten judu errusiarrak (Kershaw, 2008).

1941eko udaren erdialdean nazien alderdiko erradikalek eskatu zuten juduek eraman zezatela jantzietan identifikagarri bat. Goebbelsek Hitlerrengana bideratu zuen eskaera eta Hitlerrek eskaera onartu egin zuen, Errusiako fronteko gerragatik urduri baitzegoen. 1941eko irailean Reicheko juduak Ekialdera erbesteratzea erabaki zuten. Ordura arte Hitlerrek esaten zuen ekialdeko azken garaipenaren zain egon behar zutela; baina, 1941eko udazkenean ikusi zuten gerra luzatu egingo zela, besteak beste, EEBBak gerran sartuko zirelako. Alemaniako, Txekiako eta Austriako juduak ekialdera eramaten hasi ziren, Hitlerren onarpenarekin (Kershaw, 2008).

Juduak ekialdera erbesteratzeko erabakia hartu zen, Errusiako lurralde zabaletara deportazio handiak egiteko plana atzeratu egin zutelako. Gerra amaitu baino lehen juduak erbesteratzeko erabakiak genozidioa eragin zuen Polonian, Baltikoan eta ekialdean eskuratutako lurraldeetan. 1941eko azaroaren 16an argitaratutako ÂŤJuduak errudun diraÂť idatzian Goebbelsek esan zuen orduan ari zirela Hitlerren iragarpena betetzen (Kershaw, 2008).

1941eko abenduan Pearl Harbor-ko erasoa gertatu zen. Erasoaren ondoren, Hitlerrek EEBBei gerra deklaratu zien. Ordurako hasia zegoen Polonia mendebaldeko juduen erailketa: Hans Frankek (Poloniako gobernadore orokorrak) ez zuen Hitlerren agindu espezifikoen beharrik juduak erailtzeko, edozein tokitan aurkituta ere; bazekien Hitlerren profezia betetzen ari zela (Kershaw, 2008).

Longerich-en arabera (2010), Europako juduen ezabatzea poliki-poliki gauzatzen joan zen 1941eko udatik 1942ko udara bitartean. 1942ko martxoan eta apirilean juduak Europa Mendebaldetik Ekialdera erbesteratu zituzten eta erailketak gertatu ziren Polonian eta Europa erdi aldean. 1942ko udaberrian erailketa-programa Generalgouvernement osora (Belzec, Sobibor eta Treblinka), Eslovakiara eta Europa ekialdeko lurralde okupatuetara hedatu zen. Hau guztia garatzen ari zen artean, SSko buru zen eta erailketa-programa gauzatzen zuen Himmlerrek etengabe esaten zuen Hitlerren esanetara ari zela. Alde ba-

108 Mikel Haranburu Oiharbide, Nekane Balluerka Lasa, Arantxa Gorostiaga Manterola, JesĂşs Guerra Plaza

tetik, Hitlerrek interes zuzena izan zuen gas-kameren garapenean. Beste aldetik, 1942ko abenduaren 29an Hitlerrek txosten bat jaso zuen, Himmlerrek emana, eta bertan esaten zion Ukrainan 3 hilabetetan 387.370 bandido erail zituztela, eta horietako 363.211 juduak zirela (Fest, 2008).

Himmlerren eta Heydrichen jarduera antisemitikoa Hitlerren iragarpenaren markoan gertatu zen. Beraz, Hitlerrik gabe Europako juduen desagerpen fisikoa ulertzea zaila gertatzen da.

5.  Hitler genozidioaren edo Holokaustoaren sustatzaile Sentimendu antisemitikoa oso zabaldua zegoen Alemanian aspaldidanik.

Jende arrunta frustrazio pertsonaletatik aske sentitzen zen barnean erreprimiturik zuen erasokortasuna kanpoko balizko errudun batengana bideratzen zuenean. Hitlerrek eta haren inguruko askok juduengana proiektatzen zituzten beren izaeraren alderdirik negatiboenak: masokismoa, herabetasuna, ahultasuna. Versaillesko tratatua sinatu ondoren, hark sortutako frustrazioa gainditzeko, inoiz baino premia gehiago zuten alemaniarrek erru-hartzaile batena. Hitlerrek bereizgarri gorrotagarrienekin loturik ikusten zituen juduak: demokrazia, kapitalismoa, komunismoa, materialismoa, sifilisa. Gauza txar guztien jatorrian juduak zeudela zioen (Mein Kampf, 1943).

Hitlerrek juduen kontra zuen jarreran eragin handia izan zuen Luterok (Olsen, 2012). Hitler eta Lutero ez ziren izan juduen aurkakoak bizitzaren lehen garaietan; bizitza-esperientziak eraman zituen juduen aurka gero eta jarrera gogorragoak hartzera. Lutero gazteak zioen Jesukristo ere judu jaio zela eta jarrera positiboa zuen juduei buruz, baina, adinean aurrera zihoan heinean, juduen aurkako jarrera fanatikoa hartu zuen, eta gauza bera gertatu zitzaion Hitlerri. Hitlerrek gaztetan juduekin negoziatzen zuen, baina gero haien desagerpena antolatu zuen; Alemaniak jasaten zituen gaitz askoren errua juduena zela esaten zuen; beraz, indarrean jarri zituen Luterok kristauei aholkatutako juduen kontrako neurri asko: sinagogak erre, etxeak suntsitu, liburu eta idatzi talmudikoak desagerrarazi etab. Nurenbergeko epaiketan naziek milioika juduen erailketa justifikatu nahi izan zutenean, Luteroren Juduei eta haien gezurrei buruz liburua aipatzen zuten (Lutero, 1948).

Luteroren eta Hitlerren artean paralelismo batzuk badira; bien arteko antzekotasuna ez da mugatzen anti-judaismora (Olsen, 2012). Biak ziren pertsona autoritarioak (Fromm, 1942), biek zuten sentimendu nazionalista indartsua eta biek nahi zuten alemaniarrak nazio handi batean biltzea, baina bietako inork ez zuen lortu nahi zuena, lehen baino zatituagoa utzi baitzuten Alemania.

Adolf Hitlerren bereizgarri psikopatologikoak, Bigarren Mundu Gerra eta Holokaustoa

109

Kristau luteranoek Hitlerri eman zioten sostengua, gehien batean. Luterok zioen herriak ez duela eskubiderik agintarien kontra altxatzeko, ez eta agintari zuzengabeena zenean ere. Garbi dago Luteroren eragina Hitlerrengan, agintari bidegabeei kontra egiteko jendeak duen eskubideari zilegitasuna ukatzen dionean; edo esaten duenean jendea behartua dagoela agintarien gehiegikeriak eramatera, jasanezinak direnean ere. Luterok esaten zuen agintariek gerra aginduz gero herriak obeditu egin behar diela eta haien alde borroka egin behar duela (Olsen, 2012). Lutero prest zegoen maite zituen germaniarrengatik hiltzeko eta beste horrenbeste gertatzen zen Hitlerrekin ere.

Lutero eta Hitler pertsona zurrun eta autoritarioak ziren (Erikson, 1958; Fromm, 1973). Hitler beti izan zen zurruna eta autoritarioa. Lutero, berriz, ingurune zurrun batean hezi izan zuten, baina lortu zuen bere espiritua eliza katolikoaren debekuetatik askatzea eta enperadorearen uztarpetik ihes egitea.

Hala ere, protestantismoa ingurunean ezarrita gero, printzeen aldeko jarrera hartu zuen; jarrera benetan autoritarioa hartu zuen bizi-baldintzak hobetzea eskatzen zuten nekazarien kontra. Esan dezakegu Luterok ez zuela lortu uztarri autoritarioari ihes egitea, bizitzako uneren batean saiatu bazen ere ezarritako hertsapenetatik askatzen.

Hitlerren eta haren ingurukoen bereizgarri psikologikoek eragina izan zuten Holokaustoaren antolamenduan eta gauzatzean, baina zalantzarik ez dago XX. mendeko egoera sozio-ekonomikoaren eraginaz. Gizakiaren portaeran eragin nabarmena dute egoerako indarrek (Ross eta Nisbett, 1991) eta pertsona arruntak ez-ohiko egoeretan jartzen ditugunean, portaera desegokia edukitzen dute sarritan. Hala ere, ingurune desegokia nahikoa al da pertsona normal bat genozidioan inplikatzera eramateko? Pertsonen bereizgarriek ez al dute eraginik? Pertsonek ez al daukate bereizgarri sadikorik eduki beharrik genozidioan parte hartzeko?

Gaizkiaren banalitatearen ikuspegitik, edozein pertsonak egoera berezi batean jarrita, genozida baten moduan joka dezake (Arendt, 1992). Milgram-en ikuspegitik (1963, 1974), agintariekiko esanekotasun maila altuak eraman dezake pertsona bat portaera hiltzaileak edukitzera. Baina, Berkowitz-en ikuspegitik (1999), Milgram-en ikuspegiak ez ditu bereizten Holokausto-prozesua hasi zuten pertsonak eta aginduak betetzera mugatzen zirenak. Ez ditu bereizten agintariek emandako aginduak betetzen zituzten behe eta erdi mailako pertsonak eta prozesua hasi zuten goi mailako pertsonak.

Bigarren Mundu Gerran gertatu zen moduko erailketa kolektibo batean biktimak, hiltzaileak eta lekukoak bereiz ditzakegu. Baina hiltzaileen artean ere erailketa sustatzen eta planifikatzen dutenak eta erailketa exekutatzen dutenak bereiz daitezke. Holokaustoaren sustatzaileek bazuten hiltzaile zuzenek ez zuten bereizgarri bat: biolentzia kolektiboaren katalizatzaileak ziren. Sustatzaileek gorrotoan eta mesfidantzan oinarritutako munduaren ikuspena zuten

110 Mikel Haranburu Oiharbide, Nekane Balluerka Lasa, Arantxa Gorostiaga Manterola, JesĂşs Guerra Plaza

eta erru-hartzailea bilatzeko joera eta biolentzia erabiltzeko joera handitzen zuten. Sustatzaile hauen artean sartu behar dira Lutero eta XIX. mende amaierako hainbat pentsalari (Wagner, Gobineau-ko kondea, Paul BĂśtticher, Eugen DĂźhring, Houston Steward Chamberlain, Lanz von Liebenfels). Hitlerrek ez zituen seguraski hartuko hartu zituen juduen kontrako jarrerak, pentsalari hauen eta beste batzuen eragina jaso izan ez balu (Berkowitz, 1999).

Bigarren Mundu Gerrako juduen erailketaren sustatzaile nagusia Hitler bera izan zen. Himmler eta Heydrich Azken Irtenbidearen arkitekto izan baziren ere, Hitler izan zen juduak erailtzeko enkargua eman ziena (Mandel, 2002). Holokaustoaren gauzatzaileen artean sartu behar dira genozidioan parte hartu zuten guztiak: polizia, militarrak, legelariak, sendagileak, zientzialariak, burokratak.

Sustatzaileak eta gauzatzaileak (hiltzaileak) erantzuleak dira, baina erantzukizun maila ezberdina dute. Kershaw-ren ikuspegitik (1998), erailketan zuzenki parte hartzen dutenak ordezka daitezke, baina sustatzaileak ordezkaezinak dira. Sustatzaileek exekutatzaileek baino botere maila altuagoa dute.

Sustatzaileek badute boterea polizia eta armada mobilizatzeko, legeak aldatzeko, jendearengan propaganda bidez eragiteko, gehiengo isila exekutatzailearekin ados dagoela eta biktimak gezurti ustelak direla sinestarazteko.

Sustatzaileak sarritan ideologia baztertzaile batean oinarritzen dira jarraitzaileak erakarri eta bateratzeko. Beste nazioen gainetik dagoen nazio bateko partaide direla, baina nazio hori arriskuan dagoela sinestarazten diete jarraitzaileei.

6. Ondorioak Sentimendu, jarrera eta jokaera faxista eta antisemiten oinarrian, alde batetik, faktore soziologiko, ekonomiko, historiko eta kulturalak daude eta, beste aldetik, lider nazien ezaugarri psikopatologikoak daude. Faktore sozio-ekonomiko-kultural-historikoek eta faktore psikopatologikoek elkarri eraginez jokatzen dute. Aldagai sozio-ekonomiko-historikoek, beste gabe, ez dute alderdi bat eramaten naziek hartu zituzten neurri errepresiboak hartzera. Era berean, bereizgarri psikopatologiko jakin batzuk dituzten pertsonek ez dituzte hartzen lider naziek hartu zituzten neurriak, edozein egoera sozio-ekonomiko-kultural-politikotan. Nazien sentimendu, jarrera eta portaerak ulertzeko beharrezkoa da, beraz, haien testuinguru sozio-ekonomiko-kulturala eta haien bereizgarri psikologikoak kontuan hartzea. Ondorioz, Hitler mugako ala psikotikoa zen edo Hitlerrek nortasunean zer nahaste-mota zuen aztertzeaz gain, aztertu behar dira, baita ere, Hitlerren garapen pertsonalean eta proiekzio sozialean eragina izan zuten inguruneko aldagaiak.

Adolf Hitlerren bereizgarri psikopatologikoak, Bigarren Mundu Gerra eta Holokaustoa

111

Gure lanean zehar Hitlerren jarrerak eta portaerak ulertzen saiatu gara, Alemaniako XX. mendearen lehen erdiko testuingurua kontuan hartuta eta, batez ere, Hitler beraren bereizgarri psikopatologikoak kontuan hartuta. Hala ere, Hitlerren jarrerak eta portaerak ulertzeak ez du esan nahi jarrera eta portaera horiek zuritzen, onartzen edo barkatzen ditugunik.  1.

Hitlerren nortasunaren bereizgarriak haurtzaroan jasandako tratu txarrak eta laidoak konpentsatzeko entsegu moduan ulertzen dira.

Txikitako ezgaitasun eta ahuleziak, txikitan jasandako umiliazio eta irainak egongo lirateke Hitlerren portaeraren oinarrian. Hitlerrek sarritan erabiltzen zuen formazio erreaktiboa defentsa mekanismo moduan: barneko ahultasuna eta beldurra kanpoko ausardia eta erasokortasunez estali nahi izan zituen. Alde batetik, gutxiagotasun sentimenduak eta ahultasunak ezkutuan gordetzen zituen eta, beste aldetik, kanpora begira jarrera megalomaniakoa hartzen zuen.

Bere bizitzan zehar Hitler saiatu zen aitaren irudiaren ordezkatzaileak bilatzen, haiekin identifikatzeko. Babestuko zuten gidarien bila ibili zen armadan ere; familiak ematen ez ziona aurkitu nahi izan zuen armadan: ziurtasuna eta egonkortasuna. Gerraren ostean ere armadan jarraitu zuen, eskatzen zioten guztia eginez. Mundua gobernatuko zuen liderraren bila ibili zen bere gaztaroan zehar, baina ez zuen lider hori aurkitu, bere burua aurkitu zuen arte. Hainbeste alemaniarrek haren lidergoa hain azkar onartzeak eraman zuen Hitler bere burua lider baten aitzindari moduan ikustetik, Alemaniako fßhrer moduan ikustera.   2. Hitlerrek disoziazio nabarmena bizi izan zuen familian aita erasokorraren eta ama goxoaren artean. Gurasoek eragin handia eduki zuten Hitlerren izaeran: aita gorroto zuen eta ama maite zuen. Aitaren eta amaren irudi kontraesankorrekin identifikatzeak edo aitaren irudiaren alderdi kontraesankorrekin identifikatzeak zalantzan jartzen zuen Hitlerren nortasunaren integrazioa. Hala ere, kanpora begira, nortasun integratu bat agertu nahi izaten zuen: egoera zailenei ere zalantzarik gabe aurre egiten dien Fßhrer-arena; baina aurkezten zuen nortasuna nortasun errealaren distortsio bat zen; erreakzio-formazio edo konpentsazio-erreakzio moduko bat.

Hitlerrek bi nortasun mota zituen. Alde batetik, biguna, erabakimenik gabea eta sentimentala zen. Beste aldetik, gogorra, ankerra eta energiaz betea zen; helburuak jarrita gero, haien atzetik ahalegin guztiak egiten zituen. Lehenengoa ez zen gai neskame bat despeditzeko, eta erabakiak gerorako uzten zituen. Bigarrenak milaka lagun erail zitzakeen, lagunengandik hasita.

112 Mikel Haranburu Oiharbide, Nekane Balluerka Lasa, Arantxa Gorostiaga Manterola, Jesús Guerra Plaza

Nortasun edo egoera batetik besterako aldaketak ezagunak ziren Hitlerrengan. Edozein erabakiren aurrean ere bi egoera horietatik pasatzen zen Hitler: menderatzaile izatetik menderatu izatera; aitarekiko identifikazioa aktibatzetik amarekikoa aktibatzera; masak menderatzetik partaide sexualaren mendeko masokista izatera. Rol bat edo beste har zezakeen borondatearen arabera: Hitler pasiboaren rola edo Führer aktiboaren rola. Hitzaldi baten garapenean ere egoera batetik besterako eraldaketa egiten zuen: hitzaldiaren hasieran herabe, urduri eta ziurtasunik gabe hasten zen hizketan, baina hitzaldiak aurrera egin ahala, Führer-a nagusitzen zen.

Hitlerrek nortasun integraturik ez zuen. Nortasunaren integrazio gabezia hori somatizazio prozesuetan eta sintoma eskizofrenikoetan ageri zen; eremu psikikoan lantzen ez zituen gatazkak eremu fisikoan ageri ziren, sintoma somatiko moduan: nahaste neurologikoak, digestio nahasteak, arnasketa arazoak, zirkulazio arazoak, itsutasuna.

Bere baitan konpartimentu asko zituen, elkarrekin komunikazio handirik gabeak. Lankideei ez zien bere iraganeko ezer esaten. Bere baitan korronte ezberdinak baleude bezala jokatzen zuen. Sarritan Hitlerrek lankide bati ez zion esaten bestearekin zer negoziatu zuen. Sekretuak gordetzen bazekien.

3. Hitlerrek eskizofrenia paranoidearen sintoma guztiak agertu zituen bizitzaren une batean edo bestean. Sintoma horiek guztiak eduki arren, ez zuen haustura mental sakonik agertu. Proiekzio paranoikoa erabiltzeko joera handia zuen: kanpotik jasotzen zuen atzeraelikadura negatiboaren aurrean, bere burua mespretxatu edo kritikatu ordez, inkontzientean gordetzen zituen bere gutxiagotasun eta erruduntasun sentimenduak eta kanpoko objektuak erasotzen zituen. Hitlerrek Alemania Handiaren idealarekin identifikatu zuen bere burua, bere eldarnioak Alemaniara proiektatu zituen, eta gaizki zegoenaren errua juduei eta boltxebikeei bizkarreratu zien. Zorotasun sozial bat eraginez, zorotasun pertsonala ekidin zuen.

4. Hitlerrek bere buruaren irudi puztua zeukan. Alemaniako inoizko autoritaterik handiena zela, gerrako jaun nagusia zela, Alemania maila gorenera eramango zuen mesias eta führer-a zela, mila urte iraungo zuen Reich bat eraikiko zuela, Alemaniako arkitektorik handiena zela, izugarrizko mausoleoa merezi zuela iruditzen zitzaion eta bere irudiaz maitemindua zegoen. Txikitatik uste izan zuen aukeratua izan zela, amaren aldetiko anaia guztiak hil eta berak bizirik iraun zuelako. Armadan ere aukeratua izanaren sentipena izan zuen, zauririk gabe ihes egin ziolako lagun guztiak hil zizkion atentatuari. Nabaria zen Hitlerren nartzisis-

Adolf Hitlerren bereizgarri psikopatologikoak, Bigarren Mundu Gerra eta Holokaustoa

113

moa: bere ideologia eta planak bakarrik interesatzen zitzaizkion; bere desirak eta premiak asebetetzeko bakarrik hurbiltzen zen jendearengana.

Autoestimu puztua zeukanez, mehatxatua sentitzen zen besteen ebaluazio negatiboa jasotzen zuenean. Kritika onartzeak bere burua mespretxatzera eramango zuen. Horregatik, Hitlerrek bere irudi puztuaren kontrako kritikak jasotzen zituenean, erru-hartzaileak (juduak eta boltxebikeak) bihurtzen zituen bere hutsegiteen errudun. Erru-hartzaileak erasotzean, bere autoestimua berrindartua gelditzen zen.

Hitlerren irudi mitikoa eraikitzen asko saiatu ziren naziak (batez ere Goebbels). Gizakiaz gaindiko norbaiten moduan aurkezten zuten.

Izugarrizko energia egozten zitzaion eta helburu bat ezartzen baldin bazuen, atzera inoiz ez zuela egiten esaten zen. Alemania handiaren eraikuntzara bere energia guztiak bideratzen zituen altzairuzko gizontzat zeukaten naziek. Hitler bera saiatzen zen irudi mitiko hori agertzen jendearen aurrean. Irudi mitiko horri eutsi beharragatik, kazetarien aurrean oso urduri jartzen zen, eta erantzun beharreko galderak aurrez ezagutu behar zituen. Asko kontrolatzen zituen ateratzen zizkioten argazkiak eta berari buruzko berriak.

5. Mugako nortasunaren bereizgarri batzuk ere bazituen Hitlerrek: pertsonarteko harreman ezegonkorrak, identitate sexualeko arazoak, haserrealdiak eta suizidiorako joera.

6. Hitlerrek nortasun autoritarioa zuen. Ez zen bere buruaz fidatzen edo besteez fidatzen eta ezin zuen jasan bere askatasunaren edo besteen askatasunaren ziurtasun gabezia. Besteen atxikimendu osoa eskatzen zuen, inolako kritika eta desadostasunik gabea. Ez zekien askatasunean funtzionatzen. Erakunde edo ideologia handi baten babesean bakarrik funtzionatzen zuen. Gehienetan (Alemaniaren Führer rola bete behar zuenean) pertsona autoritario aktibo moduan funtzionatzen zuen, eta orduan erabateko mendekotasuna eskatzen zien besteei. Beste batzuetan (bizitza pribatuko hainbat egoeretan) pertsona autoritario pasibo moduan funtzionatzen zuen, eta erabateko mendekotasuna agertzen zuen besteen aurrean.

7. Estilo kognitiboari dagokionez, Hitlerrek egoera egituratuak zituen gogoko, anbiguotasuna nekez eramaten zuen eta itxiera kognitiborako joera zuen. Alternatiba ezberdinen artean aukeratu beharra ez zitzaion gustatzen; izan ere, alternatiben arteko gatazkak eta hautatu beharrak ziurtasun gabezia eta tentsioa sortzen zion. Ekintzen bidez askatzen zen zalantzatik eta tentsiotik. Gatazkatik irteteko ekintzak burutzen zituen. Hitler ez zen gehiegizko matizazioen zale. Alternatiba garbiak zituen atsegin. Ekintzak planifikatzeko gai zen Hitler, baina ekintzen bidez lortutako emaitzen analisi kritikorik ez zuen egiten.

114 Mikel Haranburu Oiharbide, Nekane Balluerka Lasa, Arantxa Gorostiaga Manterola, JesĂşs Guerra Plaza

Hitler ez zen gai lanerako egutegi edo ordutegi bat errespetatzeko.

Erabaki asko azken unean, egoera eramanezina bihurtutakoan, hartzen zituen. Arazo bati aurre egitean alternatiba askoren artean aukeratu behar zuenean, erabakia atzeratzeko joera zuen Hitlerrek eta alternatiba bat aukeratu ordez, aldi berean alternatiba bat baino gehiago aukeratzeko joera zuen.  8. Alemaniak gerra galdu zuenean, galera horren erruduntzat juduak hartu zituen Hitlerrek. Vienan kaftanez inguratutako juduarekin izandako haluzinaziozko bizipenari geruza arrazional bat eman zion Mein Kampf-en. Lehen Mundu Gerraren ostean eraiki zuen Hitlerrek antisemitismoa, antiboltxebismoa eta arraza arioaren biziraupena elkartzen zituen eldarnio sistematizatua. Eldarnio horretan juduei loturik ikusten zituen Hitlerrek gehien gorrotatzen zituen errealitateak: demokrazia, kapitalismoa eta boltxebismoa. Nortasun kontraesankorra zuen: alde batetik, amaren pasibotasunaren eta mendetasunaren antza zuten bereizgarri pasiboak zituen; beste aldetik, aitaren erasokortasunaren antza zuten bereizgarri aktibo eta erasokorrak zituen.

Nortasunaren alderdi bat edo beste aktibatzen zuen egoeraren arabera: 1) Vienan Hitlerren alde pasiboa izan zen nagusi: ez zegoen lanerako motibatua eta biziraupenerako bakarrik lan egiten zuen; 2) Lehen Mundu Gerraren ostean, politikaz interesatzen hasi zenean, Hitlerren bereizgarri aktiboak piztu ziren; aita erasotzailearekin identifikatu zen eta juduak eta boltxebikeak menderatzeari ekin zion.   9. Hitlerren jarrera eta jokaera antisemita ikuspegi pertsonalistatik edo ikuspegi estrukturalistatik uler daitezke. Ikuspegi pertsonalistaren arabera, Hitlerren haluzinaziozko bizipenak, haren eldarnio sistematizatuak eta hark hartutako erabaki espezifikoak izan ziren Azken Irtenbidearen edo Holokaustoaren nondik-norakoak erabaki zituztenak. Ikuspegi estrukturalistaren arabera, nazien egitura osoak hartutako erabakiak izan ziren Azken Irtenbidearen eragile nagusiak.

Ezin da ukatu Holokaustoaren sustatzaile moduan Hitlerrek eduki duen ardura eta erantzukizun zuzena; alde horretatik, garrantzi berezia eduki zuen Hitlerrek juduen etorkizunaz Reichstag-en 1939ko urtarrilaren 30ean egindako iragarpenak. Baina, aldi berean ez dira baztertu behar beste lider nazien, burokraten, ofizial ez-nazien erantzukizunak. Holokaustoaren erantzukizuna ez da sustatzaileena bakarrik, gauzatzaileena ere bada, nahiz eta erantzukizun mailak ezberdinak izan. Hitlerrek bi pentsamendu lerro zituen juduen auziari buruz: gerran garaipena lortuz gero, juduak kanpoko lurralde batera eramango zituen; aldiz, gerran gauzak okertzen baziren, mendeku erradikala hartuko zuen. Errusiako frontean porrota izan zuela ikus-

Adolf Hitlerren bereizgarri psikopatologikoak, Bigarren Mundu Gerra eta Holokaustoa

115

tean, juduak ezabatzeko aukera egin zuen Hitlerrek. Alemaniarrek horretan sostengatu egin zuten.

Azken Irtenbidea planifikatzerakoan eta antisemitismoa sustatzerakoan Hitlerrek eginkizun garrantzitsua bete zuen. Alde horretatik, Holokaustoaren sustatzaile eta eragindako heriotzen erantzule zen Hitler. Baina, Holokaustoak erantzule gehiago izan zituen: Göring, Heydrick, Himmler, Nurenberg-eko epaiketan eseri ziren eta eseri ez ziren hainbat gidari nazi eta gidari horien aginduak bete zituzten hiltzaileak. Erantzuleak ziren Holokausto prozesua sustatu zutenak, sustatzaileek iradokia planifikatu zutenak eta planifikatutakoa burutu zutenak.

10. Hitlerrek ezagutzen zuen mugimendu baten arrakastarako masek zuten garrantzia, mugimendu bat aurrera eramateko gazteek eta emakumeek ematen duten sostenguaren beharra. Trebea zen alemaniarren premia eta sentimenduak ezagutzen eta sentimendu horiek hitzaldietan adierazten. Maisua zen metaforen erabileran. Esloganak jendearen buruan nola kokatu bazekien. Bazekien masak antolatzeko ideologia bat behar zela. Misio batean sinesten zuen eta hari eskaini zion bizitza osoa.

11. Hitlerrek bazuen alderdi nekrofilo bat, etsaiak menderatzera ez ezik, haiek erabat desegitera eramaten zuena; horrela bakarrik uler daiteke Hitlerrek zuen joera akats fisikoak zituztenak erailtzeko, hiriak eta eraikuntzak suntsitzeko, milioika judu erailtzeko.

Ondorio orokor moduan honako hau esango genuke: • Hitlerrek ahultasun sentimendu sakonak zituen, baina bere buruaren irudi puztu eta megalomaniako baten atzean gordetzen zituen ahultasun horiek.

• Aldika aita erasotzailearekin eta aldika mendeko amarekin identifikatzen zen. Jendearen aurrean Führer erasokor eta menderatzailearen irudia aurkezten zuen, eta ezkutuan gordetzen zuen Hitler pasibo-masokistaren babesgabetasuna. Erasotzailearen edo Führer-aren rola betetzean, alderdiak, sindikatuak, nazioak eta herri osoak desegiten zituen (sadismo politikoa). Mendekoaren edo Hitler-en rola betetzean, pertsona autoritario pasibo moduan jokatzen zuen eta besteen esanetara jartzen zen (masokismo sexuala).

• Pertsona autoritario aktibo moduan jokatzen zuenean, besteengandik zetozkion kritika negatiboak ez zituen onartzen eta kritikatzen zutenak jazartzen, erasotzen, erbesteratzen eta desagerrarazten zituen (antisemitismoa eta Holokaustoa).

116 Mikel Haranburu Oiharbide, Nekane Balluerka Lasa, Arantxa Gorostiaga Manterola, Jesús Guerra Plaza

• Eldarnio eskizofreniko paranoideen bidez, besteengandik jasotzen zuen atzeraelikadura negatiboa baliogabetzen zuen. Kritikatzailea erasotzen zuen edo erru-hartzaile baten bizkarrera jaurtikitzen zuen erantzukizuna (intelektualen liburuak erre).

• Nartzisista zen eta auto-kontzeptu puztu ezegonkorra zuen. Oso arriskutsu gertatzen zen auto-kontzeptu hori bera kritikatzen zutenentzat.

• Mugako nortasunaren bereizgarri batzuk ere bazituen: pertsonarteko harreman ezegonkorrak, identitate sexualeko arazoak, haserreak eta suizidiorako joera.

• Nortasun autoritarioa zuenez, ezin zuen eraman bere buruaren eta besteen askatasuna; erretorikaren bidez saiatzen zen jendearen askatasuna mugatzen eta herriak nondik nora joan behar zuen agintzen. Aukera askea ahalbidetzen duen demokraziaren etsai amorratua zen.

• Estilo kognitiboari dagokionez, zaila egiten zitzaion alternatiba baten aldeko erabakia hartzea; bere guztiahaltasun sentimenduari eusteko, alternatiba bat aukeratu ordez, aldi berean alternatiba bat baino gehiago aurrera eramaten saiatzen zen; bide horretatik uler daiteke genero baten aldeko apustu garbia egin ez izana ere.

• Amaitzeko, juduak eta boltxebikeak egin zituen bere frustrazio guztien erantzule eta haiek desagerrarazten saiatu zen.

Antisemitismoa ez zuen Hitlerrek asmatu, baina hark bultzada handia eman zion. Holokaustoaren erantzule bakarra ez zen Hitler izan, baina haren sustatzaile nagusia izan zen bera. Holokaustoa gauzatu ahal izateko, ingurunea prestatu behar zen, eta horretan jende eta faktore askok hartu zuten parte, baina Hitler izan ez balitz, Holokaustoa ez zatekeen izango izan zena; haren bereizgarri autoritario, nartzisista eta paranoideek eta haren eldarnio sistematizatuak eragin erabakigarria eduki zuten Holokaustoaren sorrera eta garapenean. Era berean, XX. mendeko lehen erdiko egoera sozio-ekonomiko-politiko-kulturala gertatu izan ez balitz ere, Holokaustoa ez zen gauza bera izango.

Hitlerrek nahaste asko zituen, baina ez zegoen erabat zoratua eta Alemaniako egoera baliatu zuen egin zuena egiteko. Hitlerrek nahaste psikologiko asko zituen, baina bazekien zertan ari zen eta bazekien egiten ari zena gizateriaren kontrako delitua zela. Beraz, bere portaeren erantzule zen.

Adolf Hitlerren bereizgarri psikopatologikoak, Bigarren Mundu Gerra eta Holokaustoa

117

Erreferentzia bibliografikoak Arendt, Hannah (1992), Hombres en tiempos de oscuridad. Barcelona: Gedisa.

Baumrid, Diana (1991), »The influence of parenting style on adolescent competence and substance use». Journal of Early Adolescence 11: 56-95.

Baumeister, Roy, Smart, Laura eta Boden, Joseph (1996), «Relation of threatened egotism to violence and aggression: The dark side of high self-esteem». Psychological Review 103: 5–33.

Berkowitz, Leonard (1999), «Evil is more than banal: Situationism and the concept of evil». Personality and Social Psychology Review 3 (3): 246-253.

Binion, Rudolph (1973), «Hitler’s Concept of «Lebensraum»: the Psychological Basis».

History of Childhood Quarterly 1: 187–215.

(1974), «Foam on the Hitler Wave». Journal of Modern History 46: 552–558.

Brayard, Florent (2004), La «solution finale de la question juive». La technique, le temps et les catégories de la décision. Paris: Fayard.

Broszat, Martin (1985), «Hitler and the genesis of the ‘final solution’: An Assessment of David Irving’s Theses». In H.W. Koch (arg.), Aspects of the Third Reich, London: Macmillan Education, 390-429.

Browning, Christopher (2004), The Origins of the Final Solution. The Evolution of Nazi Jewish Policy, September 1939 - March 1942. Lincoln: The University of Nebraska Press.

Burrin, Philippe (1989), Hitler et les juifs. Genèse d’un génocide. Paris: Ed. Seuil.

Coolidge, Frederick, Davis Felicia eta Segal Daniel (2007), «Understanding madmen: A DSM-IV assessment of Adolf Hitler». Individual Differences Research 5: 30-43.

Dawidowicz, Lucy (1986), The War Against the Jews 1933-1945. New York: Bantam.

Dietrich, Otto (1957), The Hitler I Knew. London: Methuen & Co. Ltd. Dörner, Dietrich eta Guess, Dominik (2011), «A Psychological Analysis of Adolf ­Hitler’s Decision Making as Commander in Chief: Summa confidentia et nimius metus». Review of General Psychology 15: 37-49.

Erdelyi, M. H. (1985), Psychoanalysis: Freud´s cognitive psychology. New York: W. H. Freeman and Company.

Erikson, Erik (1951), Childhood and Society. London: Imago Publishing Company.

(1958), Young Man Luther. London: Faber and Faber.

Fenichel, Otto (1945), The Psychoanalytic Theory of Neurosis. New York: Norton.

Fest, Joachim (1974), Hitler. New York: Harcourt Brace Jovanovich.

(2005), Hitler, una biografía. Barcelona: Planeta DeAgostini.

(1970), The face of the Third Reich. Oxford: Penguin Books.

Fleming, Gerald (1984), Hitler and the Final Solution. Berkley: University of California Press.

François-Poncet, André (1946), Souvenirs d´une ambassade à Berlin. Paris: Flammarion.

Fromm, Erich (1942), The Fear of Freedom. London: Kegan Paul. http://realsociology. edublogs.org/files/2013/09/erich-fromm-the-fear-of-freedom-escape-from-freedom-29wevxr.pdf (1957), «The Authoritarian Personality». Deutsche Universitätszeitung, Band 12 (9): 3-4

118 Mikel Haranburu Oiharbide, Nekane Balluerka Lasa, Arantxa Gorostiaga Manterola, Jesús Guerra Plaza (1973), The Anatomy of Human Destructiveness. New York: Henry Holt. http://filozofia.3bird.net/download/filozofia/fromm/filozofia-erich-fromm-the-anatomyof-human-destructiveness.pdf Fuchs Martin (1939), Snowdown in Vienna; the death of Austria. New York: Putnam´s Sons.

Gerlach, Christian (1998), «The Wannsee Conference, the Fate of German Jews, and Hitler’s Decision in Principle to Exterminate All European Jews». The Journal of Modern History 70 (4): 759-812. http://www.rci.rutgers.edu/~jewishnb/hrc/mti/ wannsee.pdf Goebbels, Joseph (1978), «Führer as Orator» in Adolf Hitler: 1931-1935: Pictures from the Life of the Führer. New York: Peebles Press.

Goldhagen, Daniel (1996), Hitler’s Willing Executioners: Ordinary Germans and the Holocaust. New York: Knopf.

Götz, Aly (1999), ‘Final Solution’ Nazi population policy and the murder of the European Jews. New York: Oxford University Press.

Haffner, Sebastian (2002), Anotaciones sobre Hitler. Barcelona: Galaxia Gutenberg.

Hamann, Brigitte (1999), Hitler’s Vienna: A Dictator’s Apprenticeship. New York: Oxford University Press.

Hanisch, Reinhold (1939), «I Was Hitler’s Buddy», In The New Republic (New York) Apirilak 5, 239-242; Apirilak 12, 270-272; Apirilak 19, 297-300.

Hentig, H. von (1964), Der Nekrotope Mensch. Stuttgart: F. Enke Verlag.

Hernández, Jesús (2012), Breve historia de Hitler. Madrid: Ediciones Nowtilus S. L. Heston, Leonard eta Heston, Renate (1979), The medical casebook of Adolf Hitler: His illnesses, doctors, and drugs. New York: Stein and Day Publishers.

Hitler, Adolf (1943), Mein Kampf. Boston: Houghton Mifflin Company.

Hyland, Philip, Boduszek, Daniel eta Kielkiewicz, Krzysztof (2011), «Psycho-Historical Analysis of Adolf Hitler: the Role of Personality, Psychopathology and Development». Psychology and Society 4 (2): 58-63.

Irving, David (1983), The secret diaries of Hitler´s doctor. London: Grafton Books.

Jimenez Cores, Pablo (2004). La estrategia de Hitler. El mesías del apocalipsis. Las raíces ocultas del nacionalsocialismo. Madrid: Ediciones Nowtilus.

Jung, Carl Gustav (1977), C.G. Jung Speaking: Interviews and Encounters. Edited by William McGuire and R.F.C. Hull. Princeton: Princeton University Press.

Kershaw, Ian (1998), Hitler: 1889-1936: Hubris. London: Penguin.

(2008), Hitler, the Germans, and the Final Solution. London: Yale University Press.

Köhler, Joachim (2000), Wagner’s Hitler. The Prophet and His Disciple. Cambridge: Polity Press.

Kubizek, August (1953), Adolf Hitler, mein Jugendfreund (Ingeles itzulpena: The Young Hitler I Knew: The Memoirs of Hitler’s Childhood Friend. Barnsley, West Yorkshire: Greenhill/Frontline, 2011).

Langer, Walter (2012), A Psychological Analysis of Adolph Hitler: His Life and Legend.

Washington: Office of Strategic Services.

(1972), The Mind of Adolf Hitler. The secret Wartime report. New York: Basic Books.

Longerich, Peter (2010), Holocaust: The Nazi Persecution and Murder of the Jews. Oxford: Oxford University Press.

Adolf Hitlerren bereizgarri psikopatologikoak, Bigarren Mundu Gerra eta Holokaustoa

119

Luther, Martin (1948), The Jews and their lies. Los Angeles: Christian Nationalist Crusade.

Mandel, David (2002), «Instigators of genocide: examining Hitler from a social psychological perspective». In S. Newman & R. Erber (arg.), Understanding genocide: The social psychology of the Holocaust, New York: Oxford University Press, 259-284.

Mansour, Mojgan Sepah, Shahabizadeh, Fatemeh eta Khoshnevis, Elaheh (2008), Perceived childhood attachment, adult attachment and attachment to God. Journal of Iranian Psychologists 4, 20-33.

Mayer, John D. (1993), «The emotional madness of the dangerous leader». Journal of Psychohistory 20: 331-348.

Milgram, Stanley (1963), «Behavioral study of obedience». Journal of Abnormal and Social Psychology 67: 371-378.

(1974), Obedience to authority: An experimental view. New York: Harpercollins.

Miller, Alice (1998a), The Childhood Trauma (From a lecture she gave at the Lexington 92nd Street YWHA in New York City on October 22, 1998). http://www.vachss.com/ guest_dispatches/alice_miller2.html Miller, Alice (1998b), «The Political Consequences of Child Abuse». The Journal of Psychohistory 26 (2): 573-585.

Murray, Henry (1943), Analysis of the Personality of Adolph Hitler. Washington, D.C.: Office of Strategic Services.

Olsen, Daphne (2012), «Luther and Hitler: A Linear Connection between Martin Luther and Adolf Hitler´s Anti-Semitism with a Nationalistic Foundation». Master of Liberal Studies Theses. Paper 20.

Paomino, Thomas (1981), Psychoanalytic psychotherapy: Theory, technique, therapeutic relationship, and treatability. New York: Brunner/Mazel Publishers.

Payne, Robert (1973), The life and death of Adolf Hitler. New York: Praeger Publishers.

Price, George Ward (1937), I Knew These Dictators. London: Harran.

Rauschning, Hermann (1940), Gespräche mit Hitler. Wien: Europa-Verlag.

Redlich, Fritz (1998), Hitler: Diagnosis of a Destructive Prophet. New York: Oxford University Press.

Reich, Wilhelm (1972), Psicología de masas del fascismo. Madrid: Ediciones Castilla.

Rosenbaum, Ron (1998), Explaining Hitler: The search for the origins of his evil. New York, NY: Harper Perennial.

Ross, Lee eta Nisbett, Richard (1991), The person and the situation: Perspectives of social psychology. New York: McGraw-Hill.

Ruchkin, Vladislav (2002), «Family impact on violent youth». In R. R. Corrado, R. Roesch, S. D. Hart eta J. K. Gierowski (arg.), Multi-­problem violent youth: A foundation for comparative research on needs, interventions, and outcomes, Amsterdam: IOS Press, 105-­115.

Speer, Albert (1970), Inside the Third Reich. New York: Macmillan.

Strasser, Otto (1940), Hitler et Moi. Paris: Grasset.

Thrine, Abigail M. (2004), Adolf Hitler: Psychological Diagnosis of a Madman. Muncie, Indiana: Ball State University. Honors College.

Torres, Mauro (2008), Hitler a la luz de la clásica y moderna psicología. Madrid: Biblioteca Nueva.

Waite, Robert (1977), The Psychopathic God: Adolf Hitler. New York: Da Capo Press.

Nortasunaren nahaste saiheskaria eta Arthur Schopenhauer Mikel Haranburu Oiharbide, Joana Esteve Okariz, Nekane Balluerka Lasa eta Aran­txa Gorostiaga Manterola EHU

(Avoidant personality disorder and Arthur Schopenhauer) Abstract The aim of this paper is to describe the avoidant personality disorder and to analyse the avoidant profile of Arthur Schopenhauer. We begin the paper with the description of the behavior, relationships, cognitive style, affectivity and self-concept of people suffering from avoidant personality disorder. Such pattern is characterized by hypersensitivity to be rejected by others, resulting in avoidance of social situations in which he/she may feel rejected. He/she maintains the desire of close relationships but avoids relationships with people who do not show unconditional acceptance in order to avoid negative emotions. He/she isn´t isolated for being affectively cold, but because he/she is anxious. After describing the pattern that characterizes avoidant personality disorder, we analyze the possible causes of and the factors influencing the development of the disorder. We show the criteria used for the diagnosis as well as the aims that are set and the therapies that are implemented for i­ts treatment. Finally, we analyse the personality of such a relevant philosopher as Schopenhauer, who might have suffered from this disorder. We provide data of his biography and philosophy and we end the paper describing his psychological profile.

Keywords: personality, disorder, avoidant, Schopenhauer

Artikulu honen helburua Nortasunaren Nahaste Saiheskaria deskriba­tzea eta Arthur Schopenhauerren profil saiheskaria azter­tzea da. Lanaren hasieran Nahaste Saiheskaria duen per­tsonaren portaera, harremanak, estilo kognitiboa, afektibitatea eta autokon­tzeptua deskribatu ditugu. Nahaste saiheskaria duenak gehiegizko sentikortasuna ager­tzen du besteen aldetik jasaten duen bazter­tzearekiko, eta ekidin egiten ditu baztertua sentiarazten duten egoerak.

Harreman estuetarako desirarik falta ez bazaio ere, saihestu egiten ditu baldin­ tza gabe onar­tzen ez dutenekiko harremanak, emozio negatiboak ekiditearren. Ez da, beraz, afektiboki ho­tza delako bakar­tzen, baizik barne-hersturaz gogoa,

9(2): 199-226, 2009

200 Mikel Haranburu Oiharbide, Joana Esteve Okariz, Nekane Balluerka Lasa eta Arantxa Gorostiaga Manterola

betea dagoelako. Nortasunaren Nahaste Saiheskariaren profila deskribatu ondoren, nahaste horren garapenean eragina duten zergati eta faktoreak aztertu ditugu. Diagnostikoa egiteko erabil­tzen diren irizpideak agertu ditugu, tratamendurako jar­tzen diren helburuekin eta helburu horiek lor­tzeko indarrean jar­tzen diren terapiekin batera. Azkenik, Schopenhauer filosofo ospe­tsuaren nortasuna aztertu dugu, nahaste saiheskaria jasan zuela pen­tsa baitaiteke. Filosofo horren biografia eta filosofia ezagu­tzeko datuak eta kon­tzeptuak eman ditugu, eta berorren profil psikologikoaren deskribapenarekin amaitu dugu artikulua.

Sarrera Nortasunaren nahaste bat duen per­tsonak errealitatea hautemateko eta gizartearen aurrean joka­tzeko modu finko eta zurrunak ager­tzen ditu. Ez du behar besteko malgutasunik eta trebetasunik izaten gizarteko egoera aldagarri eta ezegonkorretara egoki­tzeko. Ez da, gainera, kontura­tzen, hautemateko, pen­tsa­tzeko eta joka­tzeko eredu desegokiak jarrai­tzen dituela.

Nortasunaren nahaste saiheskaria duenak ere joka­tzeko modu finko eta zurrunak ager­tzen ditu: besteek baztertu egingo dutela eta min egingo diotela aurresaten du etengabe eta haiekiko harremanak saihestera jo­tzen du; besteen aurrean beti erne eta barne-hersturaz betea egoten da eta portaera inhibitua ager­tzen du; bere burua baliogabe­tzen duten pen­tsamenduak etor­tzen zaizkio etengabe burura. Gainera, besteekin harreman gehiago eta hobeak eduki­tzea desira­tzen duen arren, desira hori mozorrotu egiten du, eta azaletik begiratuta, afektiboki ho­tza den per­tsonaren i­txura ematen du. Beraz, nahaste guztietan gerta­tzen den moduan, her­tsapen eta zurruntasun finkoek muga­tzen dute saiheskariaren bizi­tza ere, eta muga horiek ez diote uzten berak lortu nahi duena lor­tzen. Nahaste saiheskaria duen per­tsona baten adibidea aurki­tzen hasita, filosofo moduan oso ezaguna den Arthur Schopenhauerrekin egin dugu topo. Schopenhaurrek ager­tzen dituen bereizgarri psikologikoak ezin daitezke nahaste saiheskariaren ikuspegitik bakarrik azaldu. Nahasteen konstelazio oso bat hartu behar da kontuan Schopenhauer uler­tzeko. Hala ere, hasieratik esan behar dugu, Schopenhauerren pen­ tsaeraren azalpena ez dela haren bereizgarri psikologikoetan bakarrik oinarritu behar. Historiaren eta filosofiaren historiaren bilakaeraren ikuspegia kontuan har­tzea ere ezinbestekoa da Schopenhauerren filosofia uler­tzeko.

Hori bai, haren gogoeta askoren oinarrian bere nortasun bereziaren ezaugarriak soma daitezke.

Psikiatriaren Elkarte Amerikarraren Buruko Nahasteen Eskuliburuak (DSM IV: The Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders 1994) Norta-

Nortasunaren nahaste saiheskaria eta Arthur Schopenhauer

201

sunaren Barne-hersturazko Nahasteen artean koka­tzen du Nahaste Saiheskaria, Mendeko Nahastearekin eta Nahaste Obsesibo-Konpul­tsiboarekin batera.

Nahaste mul­tzo horretatik aparte, beste bi nahaste mul­tzo ere bereizten ditu: Nortasunaren Nahaste Eszentrikoak (Paranoidea, Eskizoidea eta Eskizotipikoa) eta Nortasunaren Nahaste Dramatikoak (Antisoziala, Mugakoa, Histrionikoa eta Nar­tzisikoa). Artikulu hau Nortasunaren Nahaste Saiheskaria eta nahaste hori jasan zuen Arthur Schopenhauerren bereizgarriak ager­tzera bideratuko dugu.

I. Nortasunaren nahaste saiheskaria Deskribapena Portaera Nahaste saiheskaria dutenek ingurunea kontuz azter­tzen dute eta erne egoten dira, balizko meha­txuen bila. Berez kaltegarriak ez diren gertaeren aurrean mesfidan­tzaz eta gehiegizko sentikortasunez joka­tzen dute, lo­tsagarri gerta­tzeko edo baztertua izateko beldurrez. Horregatik, portaera inhibitua ager­tzen dute eta lan munduan aurrera ez dute egiten, besteen judizio negatiboekiko gehiegizko sentikortasuna dutelako.

Gizartetik aktiboki urrun­tzen dira. Kritiken, bazterketen edo lo­tsagarri geldi­tzearen beldurrak gizarte harremanetatik urrun gorde­tzen ditu nahaste hau dutenak. Baldin­tza gabe maitatuak direla jakin behar izaten dute, harremanetan hasi baino lehen, konben­tziturik baitaude erakargarritasunik ez dutela eta besteek duten trebetasunik ez dutela.

Harremanak Saihesteagatiko nahastea dutenei zaila gerta­tzen zaie beste per­tsonen aurrean beren burua ireki­tzea eta beren benetako pen­tsamenduak eta sentimenduak ager­tzea. Bakartuak, baztertuak eta maila apalera erai­tsiak senti­tzen dira gizartean. Gehiegizko sentikortasuna ager­tzen dute bakar­tze eta bazter­tze horien aurrean, eta horrelako esperien­tziak bizi izateko beldurrez, harremanetan uzkur, lo­tsati eta herabe joka­tzen dute.

Herabe eta beren baitan bilduak ageri dira, baina, oro har, ikusezin bihur­ tzen dira. Beren buruaz ez dute hi­tz egiten, ez baitute besteen arreta-gune izan nahi. Gehiegizko sentikortasuna ager­tzen dute besteen kritikaren eta isekaren aurrean. Ondorioz, beste per­tsonen baldin­tza-gabeko onarpena ziurtatua ez dagoenean, ekidin egiten dute haiekin harremanean jar­tzea.

202 Mikel Haranburu Oiharbide, Joana Esteve Okariz, Nekane Balluerka Lasa eta Arantxa Gorostiaga Manterola

Estilo kognitiboa Nortasunaren nahaste saiheskaria duenaren ohiko pen­tsamendu automatiko baliogabe­tzaileak ondoren ager­tzen diren hauen an­tzekoak dira: «Keinu hori egin badu, gogokoa ez nauelako da», «Sozialki gaitasunik gabea naiz, lanean eta harreman sozialetan ez naiz desiragarria», «Ezertarako ez dudala balio pen­tsatuko dute», «Besteak niregana hurbil­tzen badira, nire benetako nortasuna ezagutuko dute eta baztertu egingo naute», «Nire mihia trabatu egin da eta kokoloa naizela pen­tsatuko dute», «Arreta niregana erakar­tzea ekidin egin behar dut, eta nabarmendu gabe pasa­tzen saiatu behar dut», «Hobe da ezer ez egitea, zerbaitetan saiatu eta porrot egitea baino», «Ten­tsio-aztarna horiek harremana gaizki doala adierazten dute, beraz, harremana moztu egin behar dut». «Besteek beren merituengatik dute arrakasta, baina nik arrakasta dudanean, zorteagatik da».

Afektibitatea Ezegonkortasun emozionala eta bulkada­tsutasuna dira haien bereizgarriak. Erraz pasa­tzen dira hersturatik gehiegizko ki­tzikapenera, harreman maitekorretatik mesfidan­tzara. Besteengana hurbildu nahi lukete, baina beldurtu egiten dira. Alde horretatik, esangura­tsua da Munduko Osasun Elkartearen diagnostiko eskuliburuak (CIE-10 1992) nahaste hau izenda­tzeko «nortasunaren barne-hersturaren nahastea» izena erabil­tzea.

Per­tsona saiheskari ba­tzuek harreman positiboak eta afektibitate abera­tsa ager di­tzakete, baina konfian­tza duten per­tsonekin bakarrik joka­tzen dute horrela, edo musikaren, olerkien edo egunerokoaren bidez ager­tzen dute afektibitate hori. Beste saiheskari ba­tzuek an­tsietatez beteak ageri dira harremanetan, besteez mesfidatu egiten dira eta besteekin harreman iraunkorra era­tzeko konfian­tzarik ez dute. Saiheskari asko dira hu­tsune eta desper­tsonalizazio sentimenduak, emozio disarmonikoak, tristura sakona, hu­tsunea eta bakardadea bizi dituztenak.

Inhibizio soziala, ezintasun sentimendua eta besteen ebaluazio negatiboarekiko gehiegizko sentikortasuna ager­tzen dute. Auto-estimu baxua dute, eta beren lorpenen eta gaitasunen ebaluazio baxua egiten dute. Besteen aurrean hu­ts egitearen eta ondorioz jasoko dituzten kritika eta bazter­tzeen beldur dira. Horregatik, haien aurrean uzkurtu eta ikusezin bihur­tzen dira.

Autokon­tzeptua Beren burua ezgauza, ahul eta ­txiki moduan ikusten dute. Jaso dituzten porrotengatik eta frustrazioengatik besteak baino gu­txiago­tzat dituzte beren

Nortasunaren nahaste saiheskaria eta Arthur Schopenhauer

203

buruak. Beste per­tsonak goragoko mailako moduan ikusten dituzte. Besteenganako mesfidan­tza dute eta besteek baztertu eta abandonatu egingo dituztela uste izaten dute.

Beren burua baliogabe­tzearen eta ame­ts magikoen artean kulunka­tzen dira. Fantasietan ez dute sinesten, baina maite dituzte fantasiak. Introspekziorako duten joera hori dela eta, zailtasunen aurrean, arazoei aurre egiteko gogoaren ordez, irudimenean babesteko gogoa etor­tzen zaie.

Diagnostiko diferen­tziala Barnerakoitasun eta neurotizismo maila garaiak eta maitekortasun handia dira nortasunaren nahaste saiheskaria dutenen hiru bereizgarriak (Morey, Gunderson, Quigley, Shea et al. 2002). Cloningerren arabera, berritasun bilaketarako joera kaxkarra, sariarekiko mendetasun ­txikia eta kaltearen ekidite garaia dira nahaste honen ezaugarri nagusiak.

Zertan bereizten dira nahaste saiheskaria eta nahaste eskizoidea?

Nortasunaren nahaste eskizoidea

Nortasunaren nahaste saiheskaria

Harreman sozial gu­txi ditu, harremanetarako gogo edo emozio gu­txi eta axolagabetasuna ager­tzen duelako.

Afektiboki kamu­tsa eta indiferentea ager­ tzen da gizarte harremanetan.

Harreman sozial gu­txi ditu, baina harreman sozialak eduki nahi ditu, barnehersturak galarazten badizkio ere.

Ez zaio gusta­tzen sozialki bakartua egotea, onartua izatea desira­tzen duelako eta besteen kritikarekin sufritu egiten duelako.

Bakar­tze egosintonikoa da: harremaneta- Bakar­tze egodistonikoa eta aktiboki tik gogoz erretira­tzen da. buru­tzen dena da. Beste zerbait nahi luke.

Auto-estima baxua du, bere burua gu­txi Ez du auto-estima baxurik, eta bost axola balora­tzen du. zaizkio besteen kritikak eta sentimenduak.

Eskizofreniaren sintoma negatiboak Eskizofreniaren sintoma positiboak gara­ gara­tzen ditu, batez ere. tzen ditu, batez ere.

Bere portaera ez da deigarria.

Portaera bi­txia du.

Nortasun saiheskariaren nahastea diagnostika­tzen hasi zirenean, jai­tsi egin zen nortasun eskizoidearen diagnostikoaren maiztasuna. Izan ere, bereizi egin ziren barnehersturagatik edo herabetasunagatik bakar­tzen diren per­tsonak (nahaste saiheskaria dutenak) eta hoztasunagatik edo axolagabetasun afektiboarengatik bakar­tzen direnak (nahaste eskizoidea dutenak).

204 Mikel Haranburu Oiharbide, Joana Esteve Okariz, Nekane Balluerka Lasa eta Arantxa Gorostiaga Manterola

Zertan dira berdinak eta zertan bereizten dira nahaste paranoidea duena eta nahaste saiheskaria duena?

Nahaste paranoidea

Nahaste paranoidea eta nahaste saiheskaria

Nahaste saiheskaria

Besteekiko susmoak, beldurra, ziurtasunik eza, deserosotasuna eta gehiegiz­ ko zelata­tzea ager­tzen dituzte.

Ezaugarri paranoideak dituzten saiheskariak besteen asmoez mesfidatu egiten dira, haiengandik babesten dira eta segurtasun distan­tzia bat gorde­ tzen dute, emozionalki inplikatu aurretik. Kritikoak diren per­tsonekiko haserre bizia senti­tzen dute.

Erreferen­tzia-ideiak eduki­ tzen dituzte (munduan jazotako gertaerek beraien­ tzat esanahi berezia dutela pen­tsa­tzen dute) eta pen­ tsa­tzen dute arazoen iturri besteak direla, eta ez beren buruak.

Besteen asmo ­txarren igurikapenaren ondorioz sor­ tzen dira susmo, beldur eta zelata­tze horiek. Paranoidea bere gazteluan bakartua dago, kanpoko erasoen meha­txupean.

Besteen erasoa jasaten duela hautemateak edo senti­tzeak eramaten du haien aurka jokaera oldarkorra erakustera eta haien eraso irudikatua aktiboki ekiditera.

Auto-estimu baxua duelako eta bere buruarengan konfian­tza gu­txi duelako gerta­tzen dira susmo, beldur eta zelata­tze horiek.

Baztertua izateko beldurrak eramaten du jokabidea inhibi­tzera edo ekidite pasiboa erakustera.

Nortasunaren nahaste saiheskaria eta Arthur Schopenhauer

205

Zertan dira berdinak eta zertan bereizten dira mendeko nortasunaren nahastea eta nahaste saiheskaria duena?

Mendeko nahastea

Mendekoa eta saiheskaria

Nahaste saiheskaria

Mendetasunaren nahastea dutenen % 59k nahaste saiheskaria ere badu.

Harremana mantendu nahi dute eta besteen menpean jar­tzen dira, bakarrik inora ezin direla iri­tsi pen­tsa­tzen dutelako.

Kritikarekiko gehiegizko sentikortasuna eta besteen sostenguaren beharra dute.

Ezgauza eta sostengu beharrean senti­tzen dira.

Nahaste saiheskaria duten per­tsonen % 43k mendetasunezko nahastea ere badu.

Barne-herstura maila handia dute, harremanak hasteko zailtasunak dituzte eta per­tsona kritikoetatik aldendu egiten dira, bazterketa eta umiliazioa ekiditeagatik.

Nahaste saiheskaria sarritan gerta­tzen da nortasunaren beste nahasteekin batera eta I arda­tzeko fobia sozialarekin batera. Zertan dira berdinak eta zertan bereizten dira fobia soziala duena eta nahaste saiheskaria duena?

Fobia soziala

Ez du saiheskariak bezalako auto-estimu baxurik, onarpen desirarik eta gu­ txiagotasun sentimendurik.

Ez ditu harreman intimoak ekiditen eta sarritan per­tsonarteko harreman asebete­tzaileak bizi izaten ditu.

Beldurra eta barne-herstura sintomak egoera sozial konkretuei loturik ager­ tzen dira.

Fobia soziala eta nahaste saiheskaria

Nahaste saiheskariak iraupen handia du eta fobia sozialak ere bai. Biak haur­ tzaroan hasten dira.

Bietan laneko errendimendua ukitua dago.

Iker­tzaile askoren­tzat ezin dira bereizi fobia sozial orokortua eta nortasunaren nahaste saiheskaria.

Nortasun saiheskaria fobia sozial orokortuaren azpitalde bat izango li­tzateke.

Saiheskari fobikoek mendeko nahastearen eta nahaste saiheskariaren bereizgarriak ager­tzen dituzte. Harreman desiraren eta galera beldurraren artean kokatuta, ordezka­tzaile sinboliko bat behar dute, harengana beren barne-herstura bidera­tzeko. Objektu fobikoa behar dute bazterketa meha­txuari ihes egiteko.

Nahaste saiheskaria

Auto-estimu maila baxua, onarpen desira, gu­ txiagotasun sentimendua.

Harreman intimoak ekiditen ditu.

Egoera sozialei loturiko barne-herstura sintomak.

206 Mikel Haranburu Oiharbide, Joana Esteve Okariz, Nekane Balluerka Lasa eta Arantxa Gorostiaga Manterola

Mugako nahastea dutenekin aldera­tzen baditugu nortasunaren nahaste saiheskaria dutenak, mugakoak bulkada­tsuagoak eta emozionalki aldakorragoak dira. Nahaste saiheskaria dutenak, berriz, sozialki bakartuagoak daude, besteek onar di­tzaten nahi badute ere.

Nola bereizi nahaste saiheskaria eta patologikoa ez den herabetasuna? Nahaste saiheskaria duenak neurotizismo, barnerakoitasun eta maitekortasun garaia ditu, eta gizarteko harreman normaletatik erretiratu egiten da. Herabetasuna duenak neurotizismo eta barnerakoitasun maila garaiak ditu, baina maitekortasun garairik ez du, eta bizi­tza normal xamarra eraman dezake.

CIE-10 Nortasunaren barne-herstura nahastea (ekidite portaerarekin)

A) Nortasunaren nahasteen irizpide orokorrak bete behar dira.

B) Ondorengo sintoma hauetako lauk gu­txienez agertu behar dute (CIE-10, Munduko Osasun Elkartea 1992): 1. Harreman per­tsonal estuak eska­ tzen dituzten jarduera sozial eta laboralak ekidin, kritikaren, onarpenik ezaren edo bazter­tzearen beldurrez.

2. Harreman per­tsonalak ezar­tzeko erresisten­tzia, onartuak izango direla ziur ez badaude.

3. Egoera sozialetan kritikatua eta baztertua izateko gehiegizko kezka.

4. Sozialki desegokia, erakargarritasun per­tsonalik gabea eta besteak baino gu­txiago den ustea.

5. Bizi­tza-estiloaren her­tsapena, ziurtasun fisiko baten eduki beharrak eramanda.

6. Ten­tsio emozionalaren eta beldurraren sentimendu iraunkor eta orokortuak.

DSM-IV Nortasunaren nahaste saiheskaria

Heldu-aro hasieratik eta testuinguru ezberdinetan sozialki inhibituak, gu­ txiagotasun sentimenduekin, ebaluazio negatiboarekiko sentiberatasun gehiegiarekin ager­tzen dira, eta item hauetako lau aurkezten dituzte gu­txienez (DSM IV, American Psychiatric Association 1994): 1. Per­tsonarteko harreman sendoa eska­ tzen duten lanak edo jarduerak ekiditen ditu, kritikaren, onarpenik ezaren edo bazterketaren beldurrez.

2. Jendearekin inplika­tzeko zailtasunak ditu, a­tsegina gertatuko dela ziur ez badago.

3. Egoera sozialetan kritikatua eta baztertua izateko aukerak kezka handia sor­tzen dio.

4. Sozialki gaitasunik gabe moduan, per­ tsonalki interesik gabe moduan edo besteak baino gu­txiago moduan ikusten du bere burua.

5. Arrisku per­tsonalak har­tzeko edo jarduera berrietan inplika­tzeko zailtasun handiak ditu, sor daitezkeen eragozpenen beldurragatik.

6. Lo­tsaren edo erridikuluaren beldurrak eramanda gehiegizko herabetasuna ager­tzen du harreman intimoetan.

7. Per­tsonarteko egoera berrietan inhibitua ager­tzen da, gu­txiagotasun sentimenduak direla eta.

Nortasunaren nahaste saiheskaria eta Arthur Schopenhauer

207

Nortasunaren nahaste saiheskaria duten ba­tzuk gatazka­tsuak izaten dira, nortasun negatibistaren edo pasibo-erasokorraren bereizgarriak dituztelako.

Ba­tzuetan lagunak idealizatu egiten dituzte eta besteetan e­tsai­tzat har­tzen dituzte eta gu­txie­tsi egiten dituzte.

Saiheskari ba­tzuek nortasun depresiboaren bereizgarriak ere ager­tzen dituzte. Fantasietan murgil­tzeko joera dute, baina denborarekin fantasiek indarra gal­tzen dute, eta beren buruak gero eta gu­txiago onar­tzen dituzte. Horrela, beren buruaz beste egiteraino hel daitezke.

Aurreko orrialdean, DSM-IVko (1994) Nortasunaren Nahaste Saiheskariaren eta CIE-10eko (1992) Nortasunaren Barne-herstura Nahastearen sintomak agertu ditugu. Bi nahasteok an­tzeko kon­tzeptuei egiten diete erreferen­tzia, bi kategoriak berdin-berdinak ez badira ere. DSM-IVan zazpi irizpide ager­tzen dira eta horietatik lau bete behar dira nortasunaren nahaste saiheskaria diagnostika­tzeko. CIE-10ean, berriz, sei irizpide ager­tzen dira eta horietatik lau bete behar dira nortasunaren barne-herstura nahastea diagnostika­tzeko: Etiologia Millon eta Millonek (1974) nerbio sistema sinpatikoaren nagusitasun fun­ tzionala aipa­tzen dute nahaste honen oinarrian dagoen faktore biologiko moduan. Hau da, per­tsonaren gehiegizko sentikortasuna egongo li­tzateke kanpoko munduarekiko apatiaren edo interes gabeziaren sustraian. Lehen mailan dagoena gehiegizko sentiberatasuna li­tzateke; apatia edo sentikortasun gabezia azalekoa edo sekundarioa izango li­tzateke, beraz. Ikuspegi horretatik, nahaste saiheskaria jasateko joera heren­tziaz jasoko li­tzateke, neurri handi batean. Nortasunaren alderdi konstituzional edo tenperamental horrek azalduko luke berritasunaren bilaketa baxua, sariekiko mendetasun ­txikia eta kalteak ekiditeko joera indar­tsua (Geiger eta Crick 2001; Rettew et al. 2000).

Haur ba­tzuek ­txikitatik ager­tzen dute aktibazio fisiko handia egoera sozial ba­ tzuetan, eta ondorioz, egoera horiek ekiditera jo­tzen dute. Zen­tzu horretan esaten du Bleulerrek (1911) per­tsona ba­tzuek errealitatetik aldendu egin behar dutela, beren afektuak oso indar­tsuak direlako, eta afektu horiek aktiba di­ tzaketen kinadak ekidin egin behar dituztelako.

Alderdi konstituzional edo tenperamentalaren eragina azpimarra­tzera dator biki monozigotikoen artean gerta­tzen dena. Bikietako batek nahastea duenean besteak ere eduki­tzea sarriagotan gerta­tzen da biki monozigotikoen artean (% 24etan), biki dizigotikon artean (% 15etan) baino (Kendler, Neale, Kessler, Heath eta Eaves 1992).

Badira beste ikerketa ba­tzuk ere, zen­tzu berean doazenak. Honela, portaera inhibitua eta portaera espontaneoa zuten bi haur talde aztertu zituzten bi

208 Mikel Haranburu Oiharbide, Joana Esteve Okariz, Nekane Balluerka Lasa eta Arantxa Gorostiaga Manterola

urtetik zazpi urtera bitartean, eta emai­tzen arabera, bi urterekin inhibituak zirenek saiheskari izaten jarraitu zuten zazpi urterekin, eta espontaneoak zirenek elkarreragin sozialerako joera izaten jarraitu zuten (Kagan, Rezkick eta Snidman 1988). Badirudi, beraz, portaeraren inhibiziorako joera dagoela ekidite sozialaren oinarrian (Turner, Beidel eta Wolff 1996).

Kre­tschmerrek (1921) bakar­tze aktiboa (hiperestesikoa) eta pasiboa (anestesikoa) bereizi zituen. Bakar­tze anestesikoaren bereizgarriak sentikortasun gabezia, afektibitate kamustua eta espontaneotasun falta ziren. Bakar­tze hiperestesiko edo aktiboaren bereizgarriak, berriz, herabetasuna, mesfidan­tza, barne-herstura eta ki­tzikagarritasuna ziren. Nahaste saiheskaria bakar­tze aktibo edo hiperestesiko moduan uler­tzen zuen. Bakar­tze aktiboa edo hiperestesikoa duenak bizi­tzaren borrokatik ihes egiten du eta ondo babesturik egoten da. Hau da, kanpoko munduko kinadak ekiditen edo indargabe­tzen saia­tzen da bakar­tze hiperestesikoa duena, sor­tzen dioten barne-herstura ekiditeko. Aldiz, bakar­tze anestesikoa duena aktibaziorik sor­tzen ez diotelako alden­tzen da harremanetatik, eskizoidearen kasuan gerta­tzen den moduan.

Ikuspegi psikoanalitikoak «karaktere fobikoa» deitura erabili izan du nahaste honi buruz hi­tz egitean. Hasieran gogoko zuten egoera bat ekiditen dute per­tsona hauek, harremanetan sortutako kinada negatiboekiko erreakzio portaera batek eramanda (Fenichel 1945). Horneyk (1945) per­tsonarteko harremanetatik alden­tzen den nortasun «desa­txeki» moduan deskribatu zuen jendearekiko harremanetan ten­tsioz betea senti­tzen dena, eta ten­tsio hori ekiditeko bide moduan bakardadea aukera­tzen duena; estilo desa­txeki hori duenak ez du bere burua onar­tzen, eta ez du pen­tsa­tzen besteek onartuko dutenik; besteek mespre­txatu egingo dutela pen­tsa­tzera hel­tzen da (Horney 1950).

Horneyren­tzat (1945), arrakasta beldurra edo arrakasta lor­tzearen ondorioz besteen bekai­tza sortu eta haien maitasuna gal­tzeko beldurra legoke nahaste saiheskariaren oinarrian. Saiheskariek beren arrakasta ezaba­tzen dute erretroaktiboki. Arrakasta hori lehenengo aukeran zoriz lortu dutela pen­tsa­ tzen dute, eta bigarren en­tseguan hu­ts egiten dute, besteen bekai­tza ez sor­ tzeko. Beren burua baliogabe­tzen duten pen­tsamendu automatikoak barneratuak dituzte, ­txikitan behin eta berriro baztertuak izan direlako.

Nahaste hau dutenek, Niaren idealaren arabera, helburu garaiak dituzte eta Superni zorro­tzaren arabera, erruduntasuna senti­tzen dute barnean. Alde batetik, Niaren Idealak lorpen handietara bul­tza­tzen ditu, baina, aldi berean, hu­tsegite ­txikienak ere zigor­tzeko prest dagoen Superni zorro­tzaren jabe dira.

Beren idealak eta lorpenak aldera­tzen dituztenean, apalduak eta beheratuak senti­tzen dira, eta besteek ere modu berean epaituko dituztela pen­tsa­tzean, beldurtuak geldi­tzen dira. Gurasoen igurikapen handiak barneratuak dituzte, eta ez dute pen­tsa­tzen maila horietara hel­tzeko gaitasunik dutenik.

Nortasunaren nahaste saiheskaria eta Arthur Schopenhauer

209

Alde batetik, gurasoek eta ingurukoek baztertu egiten dituzte ­txiki-­txikiak direnetik. Eta, beste aldetik, bazter­tze- eta kritika-esperien­tzia horiek errepikatu egiten dira geroagoko egoeretan. Gainera, portaera ona zein ­txarra izan, errefor­tzu positiborik ez dute jaso­tzen; edo portaera ona zein ­txarra izan, kritika jaso­tzen dute. Bazter­tze-esperien­tzia horien testuinguruan, hezkun­tzaarau zorro­tzen aplikazio zurrun eta indiskriminatuen aplikazioak haurra zapaldu eta inhibitu egiten du, eta hainbestetaraino inhibitu ere, arazorik ez sor­tzea erabaki­tzen baitu.

Hudson eta Rapeeren arabera (2000), gurasoen gehiegizko babesa da nahaste saiheskariaren arrazoietako bat. Haurraren gurasoek eta familiak ingurukoekin harreman gu­txi eduki­tzea da beste arrazoi bat. Bestalde, gurasoek berek ekidite sozialaren nahastea baldin badute, egoera sozialetako arriskuak azpimarra­tzera eta haien aurrean babestera joko dute; haurrek gurasoen portaera saiheskaria behatuko dute eta beren sozializazio prozesua kaltetua gertatuko da, imitazio-eredu egokirik izan ez dutelako edo ikasteko aukera gu­txi izan dutelako. Ondorioz, haurrak ez du ikasten beste haurrengana hurbildu eta haiekin elkarreragiten (Hudson eta Rapee 2000). Haurrak barne-hersturarako eta ekidite sozialerako duen aurre-disposizio genetikoari sozialki her­ tsatua den giroa eta guraso saiheskarien eragin modela­tzailea eransten bazaio, haurraren nahaste saiheskaria sustatuko da.

Nortasun saiheskaria duena atezu eta arreta­tsu egoten da, besteen bazter­ tze portaeren aztarnak detekta­tzeko. Autobete­tzen diren aurresateen munduan bizi denez, besteek baztertu egingo dutela aurresaten du, eta besteek baztertu aurretik, bera alden­tzen da besteengandik. Horrela, bere portaeren bidez besteen aldetiko bazter­tzeak eta umilia­tzeak ekiditen ditu. Beraz, bere portaera negatiboki indartua da.

Egoera sozial zailetan jai­tsi egiten da nahaste hau dutenen pen­tsamenduen argitasuna eta prozesaketaren sakontasuna. Distrakzioak eta pen­tsamendu asalda­tzaileak nagusi­tzen dira haiengan. Pen­tsamendu sarkorrek, distrakzioek, zalan­tzek, interferen­tziek eta erabaki ezinak lausotu egiten dute pen­tsamendu prozesua eta zaildu egiten dute komunikazio soziala. Beren pen­tsamenduaren harian arreta jarri ordez, besteen sentimendu eta asmoetan jar­tzen dute arreta, haien mugimendu eta adierazpen ­txikienei erreparatuz. Horregatik, gehiegizko estimulazioa jaso­tzen dute, beti meha­txuei adi-adi daude, eta ez dute arreta behar den tokian jar­tzen. Modu horretara, gaitasun intelektualak gal­ tzen dituzte eta gu­txiegitasun edo gabezia mentalaren i­txura eman dezakete.

Pen­tsamendu zatikatua, lausoa eta nahastua ager­tzen dute tarteka.

Saiheskarien interferen­tzia edo distrakzio kognitiboak haien barne-herstura mailarekin erlazionatuak daude. Besteen aurrean ager­tzen duten gehiegiz­ ko sentikortasunak beren prozesu kognitiboetan eragiten eta interferi­tzen du.

Bestearen prozesuetan zentra­tzen dira saiheskariak, eta beren pen­tsamenduen

210 Mikel Haranburu Oiharbide, Joana Esteve Okariz, Nekane Balluerka Lasa eta Arantxa Gorostiaga Manterola

haria gal­tzen dute. Distrakzioak, interferen­tziak eta dibagazioak nagusi­tzen dira beren pen­tsamenduaren harian eta beren prozesu kognitiboa eten egiten da. Interferen­tzia kognitibo horien fun­tzioa barne-herstura jaistea izan daiteke, baina pen­tsamenduaren lausotasuna eragiten dute.

Ekidite sozialarekin batera ekidite kognitiboa ere gerta­tzen da nahaste saiheskaria dutenengan. Disforia sor­tzen dieten gaiei buruz pen­tsa­tzea ekiditen dute, eta pen­tsamendu deserosoak ekiditeko distrakzioetara jo­tzen dute. Barne munduan oso zentratuak aurki­tzen direnez, irudimenaren nahiz fantasiaren munduan babesten dira.

Barnerakoitasun eta neurotizismo maila garaiak eta maitekortasun handia dira nortasunaren nahaste saiheskaria dutenen hiru bereizgarriak (Morey et al., 2002). Bestalde, Cloningerren (1986) arabera, berritasun bilaketa kaxkarra, sariarekiko mendetasun txikia eta kaltearen ekidite garaia dira nahaste honen ezaugarri nagusiak.

Maiztasuna DSM-IV-TRaren arabera, % 0,5 eta % 1en artean egongo li­tzateke Nortasunaren populazio orokorrean duen maiztasuna; populazio klinikoan % 10eko maiztasuna edukiko luke. Barne-herstura nahasteekin batera sarri ager­ tzen da nahaste saiheskaria, batez ere fobia sozialarekin batera.

Garapena Nahaste honen bereizgarri ba­tzuk identifika litezke haur­tzaroan: adibidez, per­tsona edo kinada berrien aurrean gehiegizko herabetasuna ager­tzen dute (Rettew et al. 2003). Haur saiheskariek eskolako harreman sozialetan eskuhar­tzea ekiditen dute, kritikaren aurrean gaizki senti­tzen direlako. Bazter­tzebeldur, herabetasun, ekidite sozial edo kritikarekiko gehiegizko sentikortasun iraunkor eta zorro­tzak ager­tzen baditu nerabeak Nortasunaren Nahaste Saiheskaria diagnostika dezakegu (Robin, Cohan, Hambrick eta Albano 2007).

Haurraren garapenari dagokionez, nortasunaren nahaste saiheskaria eragin dezaketen ingurumeneko faktoreen artean aipa­tzekoa da gurasoen aldetiko edo lagunen aldetiko bazterketa jasan izana ere. Haur­tzaroko esperien­tzia traumatikoak egon daitezke nahaste honen jatorrian: tratu ­txarrak, abusu sexualak, trebetasun edo erakargarritasun fisikoaren gabeziagatik jasotako isekak. Gurasoek edo inguruko per­tsona garran­tzi­tsuek baztertu, zorrozki kritikatu eta mespre­txatu dituzten haurren onarpen premia handitu egiten da eta kritikekiko duten toleran­tzia ­txikitu egiten da. Gurasoen afektu maila ­txikia eta bazter­tze emozionala jasan izana arrisku faktore garran­tzi­tsuak dira haurrak Nortasunaren Nahaste Saiheskaria gara dezan (Johnson, Cohen, Chen,

Nortasunaren nahaste saiheskaria eta Arthur Schopenhauer

211

Kasen eta Brook 2006). Honela, haur­tzaroko esperien­tzien ikerketa erretrospek­ tiboek erakusten dutenez, haur­tzaroko esperien­tzia bazter­tzaileek Nortasunaren Nahaste Saiheskariarekin lotura dute (Meyer eta Carver 2000).

Per­tsona edo objektu berrien aurrean haurrak ager­tzen duen portaeraren inhibizioa aipa­tzen du Kaganek (1997) nahaste honen jatorria azter­tzean.

Haurrak zor­tzi hilabete inguru dituenean gerta­tzen da inhibizio jarrera hori, eta larritu egiten da haurrak ospitalera­tze luze bat, gurasoren baten herio­tza edo senitartekoen arteko istiluak jasan dituenean. Ondorioz, zalan­tzaz eta ziurtasun gabeziaz betea ager­tzen da haurra egoera berrien aurrean eta egoera sozialetatik erretiratu egiten da.

Txikitan bazter­tze horiek jasan dituen haurra nerabezarora hel­tzen denean, gizartean toki bat hartu beharrean gerta­tzen da, eta bere gaitasunetan oinarrituta lor­tzen du hori. Horretarako trebetasun sozialik ez baldin badu edo auto-estimu baxua baldin badu, besteek lo­tsagarri u­tzi eta baztertu egingo dutela pen­tsatuko du, eta barne-hersturak harrapatuta, besteak ekiditen hasiko da. Harremanei buruz aurreikuspen negatiboak egingo ditu, bere barnemunduari gero eta garran­tzi gehiago emango dio, eta ingurunetik ihes egingo du, irudimenaren eta fantasiaren munduan babesteko. Irudimenaren eta fantasiaren munduan erraz babesten da nahaste hau duena. Per­tsona bat modu horretan baztertua senti­tzen denean eta talde batetik bereizita jar­tzen denean, besteen erasokortasuna harengana zuzen­tzen da.

Nerabeak ere gurasoekin bizi izaten dira eskuarki eta Nortasunaren Nahaste Saiheskaria duten gurasoekin identifika­tzen badira, portaera eta bereizgarri saiheskariak garatuko dituzte. Nortasunaren garapenean aro garran­tzi­tsua da nerabezaroa eta eragin handia eduki­tzen du nerabeengan per­tsonarteko harremanetarako gaitasunik eza susta­tzeak.

Tratamendua Tratamenduaren helburuak eta helburu horiek lor­tzeko erabil­tzen diren terapia eta teknikak deskribatuko ditugu ondoren.

1) Jomuga: Inpresio ona sortuko dioten esperien­tziak bakarrik konta­tzeko joera apurtu eta hu­ts egiteko beldurra kendu.

Teknika: Terapeutarengan duen konfian­tza gehitu eta gai­tze­tsia izateko beldurrik gabe hi­tz egiteko baldin­tzak sortu, bezeroarengan zentraturiko terapiaren bidez.

Nahaste saiheskaria dutenen terapiak oso makal egiten du aurrera. Terapiari ekiterakoan, hainbat gauza eduki behar dira kontuan. Alde batetik, kontuan eduki behar da ingurumeneko sare sozialak zaildu egiten duela sarritan

212 Mikel Haranburu Oiharbide, Joana Esteve Okariz, Nekane Balluerka Lasa eta Arantxa Gorostiaga Manterola

per­tsona hauen nortasunaren aldaketa. Beste aldetik, saiheskariak sarritan ager­tzen du terapia saioak ekiditeko joera, asko kosta­tzen bai­tzaio irekitasunez espresa­tzea. Bere sentimenduak gorde­tzen ohitua dago, eta terapeutari ere inpresio ona sortuko dioten esperien­tziak bakarrik konta­tzeko joera izango du. Pen­tsa­tzen du irudi ona sor­tzen badu bakarrik izango dela onartua eta benetako sentimenduak agertuz gero terapeutaren gogokoa ez dela izango.

Horregatik, terapeutari hu­ts egiteko beldurrez, hark en­tzun nahi duena bakarrik esaten du. Terapeutarengan konfian­tza eduki behar du, gai­tze­tsia izateko beldurrik gabe espresatu behar badu. Ondorioz, terapeutak kontuz ibili behar du, bazterketa seinalerik ez igor­tzeko. Garran­tzi­tsua izango da pazienteak terapeutarengan konfian­tza eduki­tzea. Osteran­tzean, terapeutak berarekiko duen interesa benetakoa ez dela irudituko zaio.

Psikoterapiaren helburua bezeroari bere burua zuzen­tzen, bere burua determina­tzen eta bere aukera propioak egiten erakustea eta horretan lagun­ tzea izango da. Horretarako, pazientearen «alter ego» hurbila izan behar du, hari bere problemak esperimenta­tzen eta bizi­tzen lagunduko dio, horrela arazo horiek kontrolatu eta ebazten ikas dezan.

Terapeutak konfian­tza giroa sortu nahi badu, «giro terapeutiko» egoki bat eraiki behar du. Giro hori izango da terapia arrakastara eramango duen eragile nagusia. Horrelako giro bat lor­tzeko, terapeutak bezeroaren arazoei buruz baldin­tza gabeko kon­tsiderazio positiboa agertu behar du, hau da, erabat eta baldin­tza gabe onartu behar du terapeutak pazientea. Terapeutak berak ere bere barnean adostasuna duela agertu behar du: bera izaten saiatu behar du, i­txurak egiteari u­tziz; irekia, gardena eta konfian­tzazkoa izan behar du; pazientea enpatikoki uler­tzeko gai izan behar du, ho­ts, pazientearen esperien­ tzia eta sentimendu esangura­tsuak hautemateko gai izan behar du. Gainera, terapeutak auto-ikerkun­tzarako gaitasuna eduki behar du. Horrelako giro terapeutiko egoki bat sor­tzen bada, prozesu terapeutiko berezi bat jarriko da mar­ txan: 1. Pilaturiko sentimendu negatiboak deskargatuko dira (katarsi emozionala). 2. Zailtasunen jatorri eta izaerari buruzko bat-bateko ezagu­tza global sakona edo insight-a gertatuko da. Ez dagokio terapeutari insight-aren edukiaz hi­tz egitea, pazienteak berak konturatu behar du hartaz, nahiz eta terapeutaren egitekoa den hura pazienteari modu egokian gogoratu eta errepika­tzea. 3.

Aldaketarako erabaki aktibo eta positiboak hartu; horrek lagunduko dio zurruntasunak gainditu eta modu dinamikoagoan norbere burua esperimenta­ tzen. Bezeroarengan zentraturiko terapiak sorturiko aldaketa-prozesuak «Self» kon­tzeptuan eta norbere burua esperimenta­tzeko moduan aldaketak ekar­tzen ditu. Eta horrek, jokaeraren aldaketak ekar­tzen ditu.

2) Jomugak: Ki­tzikagarritasun eta sentikortasun maila altua duenez, esperien­tzia mingarrietarako gehiegizko sentikor­tsuna desagertarazi behar zaio eta kinada a­tsegingarrien bilaketa-esperien­tzia handitu. Esperien­tzia edo

Nortasunaren nahaste saiheskaria eta Arthur Schopenhauer

213

aurresate mingarrien kontrako defen­tsa moduan interferen­tzia kognitibo inten­tzionatua erabil­tzeko joera gu­txitu behar zaio.

Teknika: Esperien­tzia a­tsegingarrien lorpenean zentratu eta horretarako ezinbestekoak diren harreman sozialetarako trebetasunak landu.

Esperien­tzia mingarriei ihes egiten saia­tzen da saiheskaria, baina ahalegin gu­txi egiten ditu esperien­tzia a­tsegingarrien bila. Esperien­tzia a­tsegingarriak bizi­tzeko zailtasunak ditu saiheskariak. Horregatik, pazienteak kinada a­tsegingarrien lorpenean zentra­tzea izango da terapiaren helburua. Helburuen artean sartuko da baita ere esperien­tzia mingarrien kontrako defen­tsa moduan interferen­tzia kognitibo inten­tzionatua erabil­tzeko joera gu­txi­tzea.

Esperien­tzia mingarriak ekiditean baino arreta gehiago jarri behar du esperien­ tzia positiboak bizi­tzean. Horretarako, bere barne-herstura gaindi­tzera eramango duten harreman sozialetarako trebetasunak landuko dira, portaeraren aldaketa landuko duten tekniken bidez. Trebetasun sozial horiek eskura­tzean, harreman a­tsegingarriak eduki di­tzake, esperien­tzia mingarrietarako gehiegiz­ ko sentikortasuna desager­tzen joan daiteke, eta minaren eta a­tseginaren arteko oreka eskura­tzen joan daiteke. Gehiegizko sentikortasunaren ondorioz sor­ tzen den barne-herstura desager­tzeak interferen­tzia kognitiboen jai­tsiera dakar berekin.

3) Jomuga: Autokon­tzeptua hobetu eta autoestimu baxuarekin lotutako sentimenduei aurre egin.

Teknikak: — Emozio negatiboak irudikatu.

— Pen­tsamendu automatikoak aztertu.

— Toleran­tzia maila gehi­tzen saiatu.

— Rol jokoak egin, terapeutaren lagun­tzarekin.

Nahaste saiheskaria dutenen autokon­tzeptua beheratua eta apaldua dago.

Terapiaren egitekoa izango da autokon­tzeptu hori hobe­tzea. Terapia kognitiboaren bidez alda daitezke saiheskariaren auto-irudia isla­tzen duten pen­ tsamendu automatiko okerrak. Konfian­tzazko harremana sortu eta indartu behar da lehenik. Harreman hori sortu ondoren, autoestimu baxuarekin lotutako sentimenduei egin behar zaie aurre. Besteek baztertu egingo dutela pen­ tsa­tzera eramaten duten pen­tsamenduak ditu saiheskariak eta pen­tsamendu automatiko horietaz jabetu egin behar du. Horretarako, emozio negatiboak sor­tzen dituzten egoerak irudikatu behar ditu, eta terapeutaren lagun­tzaz egoera horietan sor­tzen diren pen­tsamendu automatikoak aztertu behar ditu.

Pazienteak terapeutaren lagun­tzaz ebaluatuko ditu kognizio automatiko negatibo horiek, eta beroriekiko duen toleran­tzia maila gehi­tzen saiatuko da.

Rol jokoen bidez pen­tsamendu automatikoak gaindi­tzen saia daiteke. Egoera

214 Mikel Haranburu Oiharbide, Joana Esteve Okariz, Nekane Balluerka Lasa eta Arantxa Gorostiaga Manterola

errealak sor­tzen duen barne-hersturari aurre egin aurretik, egoera esperimentalek sor­tzen dutenari aurre egiten ikas dezake.

4) Jomuga: Aurresate okerrak zuzendu, fidakaiztasunarekin eta beldurrarekin lotutako igurikapenak kontrolatu, besteengandik datozen datu negatiboak gehiegi hautemateko joera erai­tsi eta interferen­tzia kognitiboak erai­tsi.

Teknikak: — Eskema eta pen­tsamendu automatikoak proban jarri.

— Alternatibak proposatu.

— Pazienteak portaera normala duten per­tsonekin eduki behar ditu harremanak, eta haiekin ikasiko du meha­txu errealak, irudikatuak eta akzidentalak bereizten. Erreferen­tzia puntuak finkatu behar ditu bere barnean, eta barneko irizpideen arabera epaitu behar ditu bere portaerak.

Horri esker, ez da besteen ustekabeko eran­tzunen edo eran­tzun irrazionalen menpe egongo.

Pen­tsamendu oker horietan oinarrituta, aurresate okerrak egiten ditu: besteez mesfidatu egiten da, besteen meha­txu aztarnak zelata­tzen egoten da eta bere prozesu kognitiboetan interferen­tziak izaten ditu. Aurresate horiek ezagutu eta egiaztatu behar dira, eta aurresate hobeak egiten dituzten eskema alternatiboak proposatu eta frogatu behar dira. Poliki-poliki, saiheskariaren eskema eta pen­tsamendu automatikoak proban jarriko dira, eta haien kontra doazen esperien­tziak azpimarratuko dira. Eskema guztiak ez dira batera frogatuko. Helburu errealistak jarri behar dira eta arrakasta ­txikiak indartu behar dira. Pazienteak portaera normala duten per­tsonekin eduki behar ditu harremanak, eta haiekin ikasiko du meha­txu errealak, irudikatuak eta akzidentalak bereizten. Erreferen­tzia puntuak finkatu behar ditu bere barnean, eta barneko irizpideen arabera epaitu behar ditu bere portaerak. Horri esker, ez da besteen ustekabeko eran­tzunen edo eran­tzun irrazionalen menpe egongo.

5) Jomuga: Beldurra nahiz barne herstura sor­tzen dioten egoerei aurre egiten ikasi eta ingurumeneko estresari aurre egiteko mekanismo erregula­ tzaile moduan fantasia ez erabil­tzen ikasi.

Teknikak: — Asertibitate teknikak.

— Barne-herstura kontrola­tzeko teknikak — Ez-hi­tzezko komunikaziorako trebetasunak landu.

Beldurra eta barne-herstura sor­tzen dioten egoerei aurre egiten eta ingurumeneko estresari aurre egiteko mekanismo erregula­tzaile moduan fantasia ez erabil­tzen eraku­tsi behar zaio nortasun saiheskaria duenari. Egoera horietan senti­tzen duen barne-herstura kontrola­tzeko teknikak iraka­tsiko zaizkio. Era

Nortasunaren nahaste saiheskaria eta Arthur Schopenhauer

215

berean, egoera horietan burura­tzen zaizkion pen­tsamendu automatikoak behatuko dira eta asertibitate teknikak landuko dira. Teknika horien bidez, kontrako iri­tzia dutenen aurrean bere iri­tzia ematen, bere burua baiezta­tzen eta per­tsonarteko trebetasunak erabil­tzen ikasi behar du. Trebetasun horien artean, ez-hi­tzezko komunikazioarenak (ikusmen kontaktua, jarrera, mimika irribarre­tsua…) ere landuko dira. Izan ere, nortasun saiheskaria dutenen gaitasun sozialak eta ez-hi­tzezko komunikaziorako trebetasunak nahiko ahulak dira, eta horiek indartu behar dira.

6) Jomuga: Bere iri­tziak besteen iri­tziak adina balio duela eta bere iri­tzia onartua eta balio­tsua dela ikasi.

Teknikak: — Asertibitate teknikak.

Asertibitate teknika horien bidez sentitu behar du bere iri­tziek besteen iri­ tziek adina balio dutela eta bere iri­tzia onartua eta balio­tsua dela, besteen iri­ tziarekin bat ez datorrenean ere. Komenigarria da kontuan har­tzea nahaste saiheskaria duenaren iri­tzi konkreturen bat kritikatu aurretik, haren laudorio orokor bat egitea komeni dela. Gainera, kritikak portaera edo iri­tzi konkretua ukitu behar du, eta ez per­tsona bera.

Beste terapia ba­tzuk: Portaera saiheskariaren iraupenari aurre egiteko egokiak izan daitezke familia terapia, bikote terapia edo talde terapia. Izan ere, saiheskarien patologia manten­tzen lagun dezake familiak, bikotekideak edo taldeak. Saiheskariak oso sentiberak dira ingurukoen bazterketarekiko, baina sarritan ez diote egoerari aurre egiten eta nahiko erraz murgil daitezke bikoteaz, familiaz edo lagunez kanpoko harremanetan (Benjamin 1996). Talde terapiak per­tsona ezezagunekin harremana eduki­tzen ikasteko aukera ematen du, eta harremanetarako onarpen giro bat baldin badago, taldeak ematen duen berotasuna eta onarpena garran­tzi­tsua izan liteke familiaren bazterketa goiztiarra gaindi­ tzeko.

Terapia psikodinamikoaren bidez azter litezke niaren idealera ez egoki­ tzeak sor­tzen duen lo­tsa, erruduntasuna eta a­tsekabea. Superni ankerraren eta gurasoen irudiaren azterketa egingo da.

II. Arthur Schopenhauer saiheskaria ote?

Arthur Schopenhauerren arbasoek merkatal enpresa bat zuten Danzigen.

Enpresa hori Arthurren aitak, Heinrichek, ardura handiz kudeatu zuen, eta semearengan zituen begiak jarriak enpresari jarraipena emateko. Heinrich

216 Mikel Haranburu Oiharbide, Joana Esteve Okariz, Nekane Balluerka Lasa eta Arantxa Gorostiaga Manterola

Schopenhauer gizon sendoa, zurruna, harroa eta erreprimitua zen eta eginkizunaren zen­tzua oso barneratua zuen, baina semeaz eta emazteaz ez zen ardura­tzen; hori bai, oso jeloskorra zen. Arthurrek 17 urte zituela aitak bere buruaz beste egin zuen.

Arthurren ama, Johanna, neskatila bizia, xarmagarria eta erromantikoa zen; 17 urte zituen, Heinrichek hura esposa­tzeko proposamena egin zionean haren familiari. Johannak berehala eraku­tsi zuen harremanetarako zuen joera eta gaitasuna eta Heinrichek bere emaztearen harreman sozialak muga­tzeko ahaleginak egiten zituen, jeloskortasunak eramanda. Johannari ezin eramana gerta­tzen zi­tzaion bere senarrak ezar­tzen zion bakardadea; aspergarria egiten zi­tzaion bere seme-alabekin eta zerbi­tzariekin bakarrik harremanak eduki­tzea.

Senarra suizida­tzean liberatua sentitu zen. Weimer-era joan eta literatur-saloi bat antolatu zuen han, eta hainbat eleberri erromantiko ida­tzi zituen. Goethe izan zuen saloi horretako lagun kuttunetako bat.

Arthurri arreta gu­txi jarri zioten bere gurasoek, eta beste horrenbeste gertatu zi­tzaion Arthurren arreba Adeleri ere. Arthurrek 6 urte bakarrik zituela, gurasoak ibilaldi batetik i­tzul­tzean, a­tsekabe osoan aurkitu zuten, betirako abandonatu zutela uste bai­tzuen (Schopenhauer 2009). 9 urte bete arte aita ez zen semeaz arduratu, oraindik fun­tzionaltasunik ez bai­tzion ikusten. Adin horretan Le Havrera bidali zuen aitak Arthur, bere sozio baten familiarengana, fran­ tsesa eta gizabidea ikas zi­tzan. Urte bi horiek izan ziren Arthurren bizi­tzako urterik onenak, familia horretan heldu bai­tzen lehenengoz maitasuna senti­ tzera eta bertan egin bai­tzuen lagun Anthime, bere aitaren sozioaren semea.

Haur­tzaroan aitak jaramon gu­txi egin bazion Arthurri, amak ere ez zion arreta askorik jarri. Lagun min bakarra eduki zuen, Anthime. Ez zuen gurasoen eta ingurukoen aldetiko onarpen normalik eduki, eta auto-estima baxuko nortasuna garatu zuen. El Havrera joatean bere afektibitate-gosea piztu zen pixka batez, baina berriro lehenera i­tzuli zen gurasoengana i­tzul­tzean. Horrela, nortasunaren nahaste saiheskariaren bereizgarriak eskuratu zituen.

Nerabezaroan lagun beharrik gabeko mundu bat teorizatu zuen Arthurrek eta filosofian babestu zen. Bere baitan bildu eta bereizgarri nar­tzisistak eskuratu zituen. Era berean, bereizgarri misantropoak eta eskizoideak eskuratu zituen. Schopenhauerrek dio nerabezarotik intuitu zuela beste guztiak kanpoko ondasunen a­tzetik ibili arren, berak ez zituela imitatu behar, ondasun haiek guztiak baino zerbait balio­tsuagoa gorde­tzen bai­tzuen bere barnean (Schopenhauer 2009).

Anthime izan zen bere bizi­tzako lagun bakarretakoa, baina harekiko harremanak El Havreko egonaldira eta hogei bat urte zituela harekin edukitako harreman esporadiko ba­tzuetara mugatu ziren. Gurasoen maitasunik ez zuen inoiz sentitu eta bizi­tzan edukitako lagun bakarrarekiko harremanak hogei

Nortasunaren nahaste saiheskaria eta Arthur Schopenhauer

217

urte ingururekin eten zituen; horrela, ordura arte harreman afektibo ba­tzuen i­txaropenean bizi izan zena, aurreran­tzean estilo nar­tzisoago eta eskizoideago batean murgil­tzen hasi zen. Orain ez zen besteengandik urrun­tzen, lehen bezala, haiek onar­tzen ez zutelako, aldez aurretik berak jarrera urrunkor bat har­ tzen zuelako baizik. Harreman beroagoen i­txaropen guztiak galdu eta gehiagotasunezko mozorro nar­tzisista baten a­tzean gorde­tzen hasi zen. Besteen e­tsaitasunera egokitu edo haien onarpena irabazten saiatu ordez, halako erreakzio-formazio moduko bat garatu zuen, eta besteei zakarki eraso­tzen zien, haien jarrera negatiboaren motibo «objektibo» bat aurkitu uste zuenean.

Schopenhauerrek dio, bere fantasiaren gaztetasunari esker, munduan bere an­ tzeko izakiak ikusten zituen arte, gizartekoitasunerako joera ba­tzuk sentitu izan zituela. Baina, heldutasunera iri­tsi zenean, bizi izandako esperien­tziek besteengandik gehiago bereiztera eraman zutela, eta gizartekoitasunerako zuen joera ahuldu egin zutela. Ondorioz, une horretatik aurrera, bakardadearen begi zorro­tza eskuratu zuela eta gizartekoia ez zen izaki bihurtu zela sistematikoki (Schopenhauer 2009).

Arthurri merkatalgo ikasketak ikasarazi nahi zizkion bere aitak, baina berak beste interes ba­tzuk zituen: filosofia, literatura eta historiarako zaletasun eta gaitasun bereziak zituen. Joera hori ikusita, aitak Europan zehar bidaia luze bat egitea proposatu zion, i­tzuleran merkatalgo ikasketak hasteko konpromisoarekin. Bidaiatik i­tzul­tzean ikasketa horiek hasi zituen, baina laster aitak bere buruaz beste egin zuen. Handik berehala, amak askatasuna eman zion filosofia ikasketak egiteko. Baina, bizi­tza guztian gordeko zuen bere barnean aitak eska­tzen zionaren eta berak bere­tzat nahi zuenaren arteko gatazka. Aitarengandik jasotako «Behar Lukeen Niak» talka egiten zuen berak bere­tzat zeukan «Ni Idealarekin».

Arthurren eta bere amaren arteko harremanak ho­tzak izan ziren. Arthurrek amaren ondoan egoteko gogoa adierazi bazuen ere, amak ez zuen bere e­txean eduki nahi, bizikide desa­tsegina irudi­tzen zi­tzaiolako. Harremanetarako zakarra eta kontrola­tzailea zen Arthur, eta aitaren izaera ekar­tzen zion gogora amari. Semea zakarra, umore ilunekoa eta bere buruarekin adei­tsuegia zela pen­tsa­tzen zuen Johannak. Weimarko literatur saloian Goethe eta Weilanden gisako jendea bil­tzen zen, eta Arthur ez zen haien aurrean isilik egotekoa. Ai­tzitik, sarri eraso­tzen zuen haien kontra, giza-miseriari buruzko bere teoriekin. Horregatik, amak ida­tzi zion Arthurri inor ez zegoela haren an­tzeko portaera bat jasateko prest, eta aldatu egin behar zuela, eta alda­tzen ez bazen, hondoratu egingo zela eta jendeak zoruan oinpean hartuko zuela (Moreno Claros, Weimarko eskuti­tzak, 1999). Arthurrek, berriz, ez zituen gogoko bere amaren tertulia-kide ba­tzuk, eta gainera, dirua alferrik xahu­tzen zuela esaten zion amari. Eztabaida eta jarrera horien ondorioz, luzera gabe, aita miresten eta ama erdeina­tzen hasi zen Arthur. Amarekiko lotura manten­tzen saiatu zen, baina amak ezin zuen jasan alboan, bere senarraren an­tza zuelako eta

218 Mikel Haranburu Oiharbide, Joana Esteve Okariz, Nekane Balluerka Lasa eta Arantxa Gorostiaga Manterola

berari bizi­tza muga­tzen ziolako. Horrela, bere amaren bizi­tza kontrola­tzeko ahaleginetan saiatu zenean, semearekiko loturak hau­tsi egin zituen Johannak, eta azken hogeita bost urteetan harremanik ez zuen eduki Arthurrekin.

Heldu aro goiztiarrean bere aitarekin, ho­ts, objektu galduarekin, identifikatu zen Arthur. Hark u­tzitako ondareari esker, filosofiari eskain­tzen zizkion energia guztiak eta teorien munduan murgildu zen. Filosofiako talaiatik bere burua gora­tzen zuen eta beste gizakiak mespre­txa­tzen zituen. Gehiagotasungu­txiagotasun klabean bizi zen: alde batetik, bere burua besteen gainetik ikusten zuen, baina, paradoxikoki, bere azpitik zeudenek baztertu eta mespre­txatu egiten zuten. Honela deskriba­tzen zuen bere burua Schopenhauerrek, besteen aipamenak baliatuz: ikusi bakarrik egin zuen ingeles batek adierazi omen zuen Arthurrek adimen harrigarria eduki behar zuela. Fran­tses batek Arthurri buruz esan omen zuen gustatuko zi­tzaiokeela jakitea zer pen­tsa­tzen zuen hark beraiei buruz; benetan ­txikiak agertu behar zutela haren begietara. Izan ere Arthur goi-mailako izaki­tzat bai­tzeukan (Schopenhauer 2009).

Arthur barne-hersturatua, depresiboa eta egoskorra zen. Bere burua filosofo handi­tzat zuen eta ados zetorren Aristotelesekin honako baieztapen honetan: filosofian, politikan, olerkigin­tzan eta zien­tzian nabarmendu diren gizaki guztiak malenkonia­tsuak izan dira. Arthurrek haserrekor, bulkada­tsu eta harro­tzat zeukan bere burua. Bere aitarengandik beldurti izateko joera heredatu zuela zioen, ho­ts, gorrota­tzen zuen beldur bat heredatu zuela aitarengandik, beldur hori abagunerik ­txikienean inten­tsitate handiz etor­tzen zi­tzaiola eta bere borondatearen indar guztiaz borroka­tzen zuela (Schopenhauer 2009).

Ez zi­tzaion bizi­tzaz goza­tzeko eta alaitasunerako gaitasunik ikusten. Esaten zuen gizon adimen­tsua mina ekiditen eta bizi­tza bake­tsua eramaten saia­tzen dela eta jakin­tsuak bila­tzen duena ez dela a­tsegina, minik ez jasan behar izatea baizik. Horrela, munduan afektiboki inplikatu gabe, gertaerak urruntasunetik, arranoaren ikuspegitik, betikotasunetik eta ikuspegi objektibo batetik azter­tzeko joera nabari zi­tzaion. Izan ere, jakinduriaren jatorria gizakiei zaien beldurrean dago, gizaki gehienak gaiztoak direlako, hau da, gizakia gizakiaren­ tzat o­tso delako.

Jendearengandik eta per­tsonarteko harremanetatik urrun, ikuspegi kosmiko batetik aztertu nahi zituen Arthurrek gertaerak. Schopenhauerren­tzat, talentuko gizonak, bakardade osoan, bere pen­tsamendu eta irudimenean aurki­tzen du a­tseginez goza­tzeko aukera; aldiz, gizaki mugatuak ezin izaten du bera zigor­tzen duen asperra ito, festa, ikuskizun, ibilaldi eta diber­tsio askotara joaten bada ere (Schopenhauer 1993a).

Gaztetan harreman sexualen ba­tzuk eduki zituen Arthurrek klase-maila baxuko emakumeekin. Hogeita hamahiru urte zituela korista batekin harremanetan hasi zen, eta hamar bat urte iraun zuen harekin harremanetan; berarekin bizi­tzeko proposamena ere egin zion Arthurrek, baina horretarako seme

Nortasunaren nahaste saiheskaria eta Arthur Schopenhauer

219

bat albora u­tzi behar zuen korista horrek, eta ez zegoen horretarako prest.

Arthurrek 43 urte zituela ere hasi zen 17 urteko neskatila bat gorteia­tzen, baina baztertua izan zen. Egia esan, ezkon-bizi­tza ez zi­tzaion egokiena irudi­tzen filosofiara dedika­tzeko. Gainera, ia ezinezkoa irudi­tzen zi­tzaion bere ondoan zorion­tsu izango ez zen emakume batekin bera zorion­tsua izatea. Schopenhaurrek zioen bera ia beti bere gogamen munduan bizi zela, gizartea edo diber­tsioak ez zi­tzaizkiola gusta­tzen eta, hori gu­txi baili­tz, ez zela beti umore onez egoten; beraz, i­txaropen gu­txi zegoela emakume bat bere ondoan zorion­ tsu izateko (Schopenhauer 2009). Schopenhauerrek, saiheskari zen neurrian, besteekiko harremanak desira­tzen zituen sakonean, baina desira horiek baztertu eta gu­txie­tsi egiten zituen, besteek bazter­tzean sentituko zuen minari aurre hartuz.

Gaztaroan harreman gu­txiko ibilbide hori egin eta gero, helduaroan amarengandik eta lagunengandik zeharo aldendu zen eta bere teoria filosofikoetan babestu zen erabat Arthur. Berak zioen pen­tsa­tzen hasi orduko, mundutik dibor­tziatua sentitu zela eta gaztaroan horrek sarritan a­tsekabetu egiten zuela, arrazoia gehiengoaren aldean zegoela uste zuelako. Baina, berrogei urte zituela iruditu zi­tzaion auzi hori instan­tzia guztietan irabazi zuela, eta inoiz amestu baino puntu gailurragoan kokatua aurki­tzen zela bera; mundua, aldiz, lehorra eta aspergarria bihurtu zi­tzaiola (Schopenhauer 2009). Gehiagotasun nar­ tzisistan babestu zen eta talaia horretatik eraso­tzen zituen besteak. Gizaki tentela bizi­tzako a­tseginen a­tzetik saia­tzen dela eta gizaki jakin­tsuak gaizkiari ihes egiten saia­tzen direla esaten zuen (Schopenhauer 2006). Jasan ezina gerta­tzen zi­tzaion Kanten filosofia transzendentalaren ideiarik ­txikienik gabe jendea bizi­tzen ikustea, eta mespre­txatu egiten zuen jende hori. Horregatik esaten zuen gurearen moduko mundu arrunt batean, arrunta ez denak besteengandik bakartu egin behar duela, ezinbestez (Schopenhauer 2009).

Hogeita hamabi urte zituela irakasle postua eskaini zioten Berlingo Uniber­ tsitatean. Lehen seihilekoan Hegelen ordu berean jarri zuen klasea eta ia ikasle guztiak Hegelen klasera joan ziren. Bigarren seihilekoan, gauza bera egin zuen, eta ikasle guztiak Hegelen klasera joan ziren. Klaseak emateari uko egin zion horrenbestez, eta heren­tziaz jasotako dirutik bizi izan zen. Azken 30 urteak Frankfurten eman zituen, errutinazko bizi­tza bat eramanez. Beti klub berean bazkal­tzen zuen, eta ez zuen nahi izaten bere ondoan inor eser zedin.

Bere arreba Adelerekin eskuti­tz bidezko harreman apur bat eduki zuen, baina harekiko loturak ere berehala eten zituen.

Geroztik, gero eta jarrera ezkorragoa eta misoginoagoa har­tzen joan zen.

Ezaguna da aran­tzurdeei buruzko haren fabula: Beroaren bila hurbil­tzen dira elkarrengana aran­tzurdeak, baina aran­tzen ziztadak senti­tzean, berehala urrun­tzen dira elkarrengandik. Horrela, etengabe mugi­tzen dira aran­tzurdeak, beroaren bila eta minari ihesi, elkarrengandik distan­tzia egokira kokatu bitar-

220 Mikel Haranburu Oiharbide, Joana Esteve Okariz, Nekane Balluerka Lasa eta Arantxa Gorostiaga Manterola

tean. Era berean, per­tsonak elkarrengana hurbil­tzen dira bakardadean asper­ tzen direnean, eta elkarrengandik urrun­tzen dira, elkarri desa­tsegin gerta­tzean (Schopenhauer 2006).

Arthurrek bere independen­tziaren eta besteen beharrik ezaren oinarriak jar­tzen lagunduko zion filosofia garatu zuen. Pen­tsa­tzen zuen gizon jakin­ tsuak, indar­tsuak eta bertute­tsuak filosofiatik elikatu behar duela, ez duela jende arruntarekin nahastu behar eta ez dituela bere energiak eta dohainak besteekin harremanean edo besteen berotasun bila xahutu behar. Izan ere, beren buruaz nahikoa dutenena eta besteen beharrik ez dutenena da zoriona.

Arthurren existen­tzia gidatu zuen goiburu nagusia ahal den gu­txiena desira­ tzea eta ahal den gehiena ezagu­tzea izan zen; nahimena kon­tsidera­tzen bai­ tzuen gizakiaren alderik arruntena eta zekenena (Schopenhauer 2009). Baina, besteen eskaerei ez ezik, bere barneko berekoikeriari ere ihes egin behar dio gizakiak. Uko egin behar die a­tsegina bila­tzera daramaten desirei. Munduarekin lo­tzen duen nahimenari ihes egin behar dio gizakiak, balorez jasandako sufrikario bidez (Schopenhauer 1993b).

Gehigarri filosofikoa Schopenhauerren­tzat bizi garen mundua nahimena eta errepresentazioa da: esen­tziaz nahimena da eta ager­tzeko moduagatik errepresentazioa da; errepresenta­tzen dugun mundua i­txura hu­tsa da; nahimena, berriz, bere baitan den mundua da; errepresentazioa mundu fenomenikoari dagokio, eta ­nahimena mundu noumenikoari. Kanpoko objektuak errepresentazio moduan ematen zaizkigu, kon­tzien­tziaren moduan, hain zuzen ere. Kanpoko mundua eta mundu hori ezagu­tzeko ditugun oinarrizko formak (espazioa, denbora eta kausalitatea) gizakiaren kon­tzien­tzian bakarrik existi­tzen dira. Joxe Azurmendik honela ager­tzen du: «Schopenhaueren arabera bi alderdi du errealitateak: barnekoa eta kanpokoa. Kanpokoa, agerkizuna (Erscheinung), irudiaren mundua da, errepresentazio edo kon­tzeptuarena (Vorstellung). Baina hau axalekoa da, deribatua eta giza adimenaren fun­tzioetatik urrun dagoena. Barnekoa, aldiz, berezkoa da, edozein Ding an sich-en oinarrizko errealitate iraunkorra, Kantek halere ezin ezagutuzko bezala u­tzi zuena. Errealitate ororen sustraia eta oinarria bera izaki, gure geure errealitatea ere berak egiten du.» (1989, 23 or.).

Giza-gorpu­tza errepresentazio eta nahimen moduan ematen zaigu; gorpu­ tzean hezurmami­tzen da, beraz, nahimena. Nahimena bere baitan den gauza eta munduaren esen­tzia da; errepresentaziorik ez duen mundua, gizakiaren sustan­tzia inkon­tzientea, bizi­tza-bulkada i­tsu eta irrazionala da nahimena.

Schopenhauerrek dio ezagu­tzaren subjektua bere identitatearen bitartez gorpu­tzarekin individuum gisa ager­tzen dela eta gorpu­tz hori bi era guztiz desberdinetan ematen zaiola: alde batetik, errepresentazio gisa, objektuen arteko

Nortasunaren nahaste saiheskaria eta Arthur Schopenhauer

221

objektu gisa, eta horien legeen mendean; beste aldetik, eta aldi berean, bakoi­ tzari bitarte gabe ezaguna zaiona bezala, nahimen moduan (Schopenhauer 1999).

Kanten noumenoarekin, Nie­tzscheren Dionysosekin eta Freuden Zerarekin lo­tzen da Schopenhauerren nahimena. Beraz, nahimena ez da gizakiak kontrola dezakeen zerbait; ai­tzitik, nahimenak kontrola­tzen du gizakiaren alderdi arrazionala. Nahimenaren esanera dagoen gizakia berekoia izaten da, eta gizakiak elkarren e­tsai izatera eramaten ditu (Schopenhauer 1999). Izan ere, per­ tsona berekoiak ez du gauzen esen­tzia ikusten, ez du bere baitako gauza ikusten; denboraren eta espazioaren arabera banako bihurtutako eta zatitutako irudi fantasmagorikoak bakarrik ikusten ditu; ez du ikusten per­tsona guztiok ikuspegi metafisikotik esen­tzia bera dugula.

Schopenhauerren­tzat nahimena kon­tzien­tziaren aurretik dago. Adimen kon­tzienteak inoiz ez du jakiten zer egosten den nahimen inkon­tzientearen lapikoan. Horretan Freuden ai­tzindaria da. Schopenhauerren nahimen inkon­ tzientea psikoanalisiaren bulkada inkon­tzientearen parekidea da. Sarritan per­ tsonak berak ez du jakiten zergatik joka­tzen duen joka­tzen duen moduan eta bere ekin­tzei egozten dizkien motiboak ez dira benetakoak izaten. Alde horretatik, Freuden arrazionalizazio kon­tzeptuari aurreratu zi­tzaion Schopenhauer.

Schopenhauer nahiko ezezkorra da eta bere­tzat ilusio batean oinarri­tzen dira mundua hobe­tzeko en­tseguak. Gizakia berekoikeriaren a­tzaparretatik askatu nahi bada, gizakiaren niak bestearen tokian jar­tzen eta besteak senti­tzen duena senti­tzen ikasi behar du. Zen­tzu honetan, errukia da gizakia beste gizakiengana hurbil­tzen duena; errukiari esker, gizakiak ez die beste per­tsonei kalterik egingo; ai­tzitik, lagundu egingo die.

Schopenhauerren­tzat, munduaren esen­tzia uler­tzeko modurik sakonena intuizio estetikoa da. Munduaren esen­tzia den nahimen aseezin eta gaiztoaren sareetatik ihes egiteko bidea da artea. Izan ere, arteari esker per­tsonak sufrikarioari ihes egiten dio denboraldi batez eta adimena nahimenaren morron­tzatik aska­tzen da aldi baterako. Nahimena nagusi den tokian artea ezkutuan geldi­tzen da; artea nagusi­tzen denean, nahimena isildu egiten da.

Nahimenari uko egiten diogunean nagusi­tzen da artea. Gizakiak bere nahimena ezaba­tzea lortu behar du, eta horretan lagun­tzen dio intuizio estetikoak.

Estoatarren eragin nabarmena jaso zuen Schopenhauerrek (Spierling 2010). Haien panteismoarekin bat egin zuen, jainkorik gabeko panteismoa bereganatu bazuen ere. Mundu negargarri hau jainko batekin identifika­tzea burugabea irudi­tzen zi­tzaion arren, existi­tzen den guztiaren oinarrizko batasunaren prin­tzipio panteista bereganatu zuen. Naturako gauza bakoi­ tzean, han­txe dago nahimena. Gauzen aniztasuna ez da, beraz, borondatearen kontua, errepresentazioaren munduaren kontua baizik. Mundua

222 Mikel Haranburu Oiharbide, Joana Esteve Okariz, Nekane Balluerka Lasa eta Arantxa Gorostiaga Manterola

organismo batu batek osa­tzen du, eta gauzak bereizten dituena gizakiaren ezagu­tzeko modua da.

Deskartesen ondorengo filosofoen egitekoa arrazoi zientifiko-tekniko berriaren oinarriak jar­tzea zen. Alde horretatik, filosofiak ere, zien­tziak bezala, zeha­tza eta objektiboa behar zuen izan. Tradizio horrek subjektu erreala albora uztera eta entitate logiko hu­ts moduan trata­tzera eraman zuen filosofia.

Schopenhauerrek filosofiaren tradizio arrazionalista horri aurre egin zion, subjektu errealaren grinak eta interesak jarri zituen lehen planoan, eta desiraz betetako animalia moduan aurkeztu zuen gizakia. Gizakia asekai­tza zen eta bere desiren helburua asebete­tzea lor­tzea zen. Filosofia berezi honekin, Estatua jainkotu zuten filosofoen aurrez-aurre jarri zen Schopenhauer, bere­tzat estatua ez bai­tzen erakunde moral bat, gizakiaren berekoikeriaren laburpen eta emai­tza baizik. Arthurren­tzat nahimen irrazionalak goberna­tzen du dena, baita adimena ere. Per­tsonaren helburuak nahimenetik sor­tzen dira eta nahimenean amai­tzen dira. Hemen kokatu behar da Schopenhauerren ezezkortasunaren oinarria. Nahimenean oinarri­tzen diren joerek ez dute joera errepika­ tzea beste helbururik. Alde horretatik, joerek ez dute helburu jakinik. Joerak fal­tsuak dira, jarrai­tzen duten helburua ilusio soila delako. Ezertara heldu nahi ez duten joeren morroi edo mirabe da gizakia.

Schopenhauerren­tzat, beraz, arrazionalismoan oinarritutako adimenaren askatasunaren hondamendia dakar berekin nahimenaren kon­tzeptuak. Nahimenak ez du ezer nahi, bere burua ez bada. Horrela, arrazoiaren aurrerabidearen aurrez-aurre arrazoi gabeziaren munstroak koka­tzen ditu Schopenhauerrek.

Schopenhauerren profil psikologikoa Helduaroa baino lehenagotik gu­txiagotasun sentimenduak, inhibizio soziala eta besteen ebaluazio negatiboarekiko gehiegizko sentikortasuna agertu zituen Arthurrek. Gazte­txotatik hasi zen per­tsonarteko harremanak eska­tzen zituzten jarduerak ekiditen eta onarpena aurrez ziurtatuko zioten lagunekin bakarrik ibil­tzen. Bere burua gu­txiesteak eta baztertua izateko kezkak beste per­tsonekiko harremanak ekiditera eraman zuen. Harremanetarako zuen trebetasun gabeziari aurre egin ordez, besteekiko harremanak gu­txiesten zituen filosofia batean babestu zen. Filosofia horren arabera, nahimena da besteekin ba­tzen gaituen esen­tzia, eta errepresentazioa da besteengandik bereizi eta banako bihur­tzen gaituena. Errepresentazio zati­tzaileei ihes egin behar die gizakiak, baina nahimen berekoiaren kateetatik ere ihes egin behar du. Nahimenaren kateetatik ihes egiteko arteaz goza­tzen eta besteen tokian jar­tzen ikasi behar du.

Nahimena, alde batetik, gauzen esen­tzia da eta esen­tziak beste per­tsonez erruki­tzera, haien tokian jar­tzera eta haien an­tzekoak senti­tzera eramaten gai-

Nortasunaren nahaste saiheskaria eta Arthur Schopenhauer

223

tu. Baina, bestalde, nahimena berekoia da eta besteen kontra lehia­tzera eramaten gaitu. Lehia hori errepresentazioaren munduan gara­tzen da. Schopenhauerrek, alde batetik, besteekin batasun kosmiko batean batera­tzen gaituen oinarri komuna aldarrika­tzen du: nahimena edo esen­tzia. Baina, beste aldetik, goi mailako per­tsonek besteen beharrik ez dutela esaten du, hau da, goi-mailako per­tsonak beren buruarekin bakarrik bizi direla harmonian, eta benetako bakea bakardadean bakarrik aurki­tzen dutela. Alde horretatik, talentuko gizakiak bakardadea eramaten dakitenak dira eta bakardadea jasan ezin dutenak dira gizartekoiak. Gizon osoak batasun bat osa­tzen du beregan eta nahikoa du bere buruarekin (Schopenhauer 2006). Baina, Schopenhauer bera errepresentazioaren munduan koka­tzen da, maila altukoak eta baxukoak bereizten dituenean, bere burua maila altukoen artean koka­tzeko eta besteak maila baxukoen artean koka­tzeko. Era berean, errepresentazioaren munduan koka­ tzen da honakoa esaten duenean; gizon normalen grabitate zentroa beraiengandik at dagoela, gizon normalak kanpotik gidatuak direla eta jeinuen grabitate zentroa osorik beren barnean dagoela.

Per­tsona guztien oinarri komuna eta per­tsona ba­tzuek besteen gain duten nagusitasuna azpimarra­tzen ditu aldi berean Schopenhauerrek. Baina, bere burua goi mailako per­tsonen artean koka­tzen du, eta goi mailako espirituak arranoen modukoak direla, ho­ts, goitik egiten dutela hegan esaten du (Schopenhauer 2006). Horrela, kontraesan nabarmen batean eror­tzen da, bere burua errepresentazioaren munduko lehian murgildua jar­tzen duenean. Izan ere, filosofo moduan esen­tziaren munduaren lehentasuna eta gizaki guztien oinarri komuna azpimarra­tzen ditu, baina, aldi berean, filosofiako jeinu­tzat bere burua har­tzeak eta banako bihur­tzeak errepresentazioaren eta bereizketaren munduan kateatuta uzten du.

Schopenhauerrek errepresentazioaren munduan bere buruari egozten dion gehiagotasuna haren nar­tzisismoan eta auto-irudi puztuan oinarri­tzen da eta nortasun saiheskariak eduki ohi duen auto-irudi baxua ordezka­tzeko balia­tzen du. Horrela, bestearen esanera dagoen nortasun saiheskaria, besteen beharrik ez duen nortasun eskizoidearen eta besteen gainetik dagoen nortasun nar­tzisistaren mozorropean gorderik gera­tzen da. Alde horretatik, gehiagotasun sentimenduan eta nar­tzisismoan oinarrituta, besteak gu­txiesten ditu.

Esen­tziaren munduarekin konektatua egotea ongi datorkio, filosofo moduan bere burua besteen gainetik eta Kanten parean ikusteko. Schopenhauerrek besteen­tzat kon­tseila­tzen duenaren kontra, bera ez da inoiz besteen tokian jar­tzen eta besteek senti­tzen dutena senti­tzen jar­tzen. Nar­tzisista tipiko baten moduan joka­tzen du: arauak eta aholkuak besteen­tzat dira. Norbera salbuespena da, eta besteek bete behar dituzten arauak bete beharrik ez du.

Schopenhauerren­tzat, zoriontasuna ez dator a­tsegina bila­tzetik, mina ekiditetik baizik. Berehala ikasten du mina sorrarazten dioten harremanei uko

224 Mikel Haranburu Oiharbide, Joana Esteve Okariz, Nekane Balluerka Lasa eta Arantxa Gorostiaga Manterola

egiten, eta bere buruaz nahikoa duenaren jarrera nar­tzisista eta eskizoidea har­tzen. Horretan lagun­tzen dio filosofoa gizon arruntarengandik bereizten duen filosofiak ere. Horrelako filosofia batean oinarrituta, besteengandik bere afektua erretiratu eta bere baitan bil­tzen da Arthur. Jarrera nar­tzisista horrek besteekin zakarki eta modu eskizoidean joka­tzera eramaten du.

Baina, Schopenhauerren jarrera dikotomikoa da. Alde batetik, besteekin lotura fusionalean edo batasun kosmikoan bildu nahiko luke; horretara eramaten du esen­tziaren eta nahimenaren munduan besteekin bat egiteak eta ekialdeko filosofiak (nahimena ezaba­tzeak eta Nirvanare kon­tzeptuak). Baina, beste aldetik, bere izaera saiheskaria bereizgarri nar­tzisista eta eskizoidez ordezka­tzen du, eta bere burua besteengandik urrun eta ongi bereizita ikusten du; alde horretatik, distan­tzia ertain batera harremanak eduki­tzeko gaitasunik ez duen per­tsona moduan ager­tzen da; besteengandik urrun eta bakardadean bizi behar du, goi mailako espirituei dagokien moduan, eta inor baino areago sar­tzen da errepresentazioaren munduko lehian.

Ondorio gisa Nortasunaren nahasteak dituzten per­tsona askorekin gerta­tzen den moduan, Arthur Schopenhaurrek nahasteen konstelazio bat ager­tzen du bere nortasunean: oinarrian nahaste saiheskaria soma daiteke, eta haren alboan, nahaste eskizoidea eta nar­tzisista nabarmen­tzen dira. Schopenhaurren filosofiak badu leku bat filosofiaren historian, eta logika bati eran­tzuten diote haren gogoetek. Jarrera erredukzionistaren adierazle izango li­tzateke Arthurren filosofia haren ezaugarri psikologikoen epifenomeno soil­tzat har­tzea. Arrazoi historikoek, bere jeinu bereziak eta bere ezaugarri psikologikoek eraman zuten pen­tsa­tzen zuen moduan pen­tsa­tzera. Ilustrazioak arrazoi zientifikoaren eta aurrerabide moral nahiz politikoaren arteko adostasun eta harmoniarik ez zuela ekarri ikusteak, naturaren menderakun­tzak gizakiaren liberazio handiagorik ez zuela ekarri soma­tzeak ezezkortasunera eta porrot horren sustraiak gizakiaren barnean bila­tzera bideratu zuten. Gizakia ez dute adimenak eta errepresentazioak gida­tzen, izan ere, adimena eta errepresentazioa nahimenaren mende baitaude. Gizakia ez du arrazionaltasunak gida­tzen; nahimenaren indar ezkutuak dira gizakia goberna­tzen dutenak. Filosofiaren ikuspegi ezezkor honetan eragin handia eduki zuten Arthurren ­txikitako bizipenek ere. Schopenhauerrek bere baitan bilduz eta ezaugarri nar­tzisista, saiheskari eta eskizoide nabarmenak zituzten teoria filosofikoak garatuz eran­tzun zion ingurumenekoen hoztasun afektiboari.

Nortasunaren nahaste saiheskaria eta Arthur Schopenhauer

225

Erreferen­tziak American Psychiatric Association (1994), DSM IV: The Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. Washington: American Psychiatric Association.

Azurmendi, Joxe (1989), Schopenhauer, Nie­tzsche, Spengler, MIRANDEren pen­tsamenduan.

Susa.

Bleuler, Eugen (1911), Dementia praecox. Gruppe der Eschizophrenien. Gazteleraz argitaratua (1993), Demencia Precoz. El grupo de las Esquizofrenias. Buenos Aires: Lumen-Hormé.

Benjamín, Lorna (1996), Interpersonal diagnosis and treatment of personality disorders (2nd Ed.). New York: Guilford Press.

Cloninger, Robert (1986), «A unified biosocial theory of personality and i­ts role in the development of anxiety states». Psychiatric Developmen­ts 3: 167-226.

Fenichel, Otto (1945), The psychoanalytic Theory of Neurosis. New York: W. W. Norton.

Geiger, Tasha, eta Crick, Nicki (2001), «A developmental psychopathology perspective on vulnerability to personality disorders». In R. Ingram & J. Price (arg.), Vulnerability to psychopathology: Risk across the lifespan, New York: Guilford Press, 57-102 or.

Horney, Karen (1945), Our inner conflic­ts. New York: W.W. Norton.

——— (1950), Neurosis and human growth: The struggle toward self-realization. New York: W.W. Norton.

Hudson, Jennifer eta Rapee, Ron (2000), «The origins of social phobia». Behavior Modification 24: 102-129.

Johnson, Jeffrey, Cohen, Patricia, Chen, Henian, Kasen, Stephanie eta Brook, Judith (2006), «Parenting behaviours associated with risk for offspring personality disorder during adulthood». Archives of General Psychiatry 63: 579-587.

Kagan, Jerome (1997), «Temperament and the reactions to unfamiliarity». Child Development 68: 139-143.

Kagan, Jerome, Reznick, Steven eta Snidman, Nancy (1988), «Biological bases of childhood shyness». Science 240: 167-171.

Kendler, Kenneth, Neale, Michael, Kessler, Ronald, Heath, Andrew eta Eaves, Lindon (1992), «Major depression and generalized anxiety disorder. Same genes, (partly) different environmen­ts?». Archives of General Psychiatry 49: 716-722.

Kret­ schmer, Ernst (1921), Körperbau und Charakter. Berlin: Springer-Verlag.

Meyer, Björn eta Carver, Charles (2000), «Negative childhood accoun­ts, sensitivity, and pessimism: A study of avoidant personality disorder features in college studen­ts». Journal of Personality Disorders 14: 233-248.

Millon, Theodore eta Millon, Renné (1974), Abnormal behavior and personality. Philadelphia: Saunders.

Moreno Claros, Luis Fernando (ed. lit.) (1999), Epistolario de Weimar (1806-1819): Selección de cartas de Johanna, Arthur Schopenhauer y Goethe. Madrid: Valdemar.

M orey , L eslie , G underson , J ohn , Q uigley , B rian , S hea , T racie , S kodol , A ndrew , McGlashan, Thomas, Stout, Robert eta Zanarini, Mary (2002), «The representation of borderline, avoidant, obsessive-compulsive, and schizotypal personality disorders by the five-factor model». Journal of Personality Disorders 16: 215-234.

Organización Mundial de la Salud (1992), CIE 10: Trastornos mentales y del comportamiento. Décima Revisión de la Clasificación Internacional de las Enfermedades. Madrid: Meditor.

226 Mikel Haranburu Oiharbide, Joana Esteve Okariz, Nekane Balluerka Lasa eta Arantxa Gorostiaga Manterola Rettew, David, Zanarini, Mary, Yen, Shirley, Grilo, Carlos, Skodol, Andrew, Shea, Tracie, McGlashan, Thomas, Morey, Leslie, Culhane, Melissa eta Gunderson, John (2003), «Childhood anteceden­ts of avoidant personality disorder: A retrospective study». Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry 42: 1122-1130.

Robin, Joanna, Cohan, Sharon, Hambrick, James eta Albano, Anne Marie (2007), «Avoidant personality disorder». In M. Reinecke & A. Freeman (arg.), Personality disorders in children and adolescen­ts, New York: Plenum, 611-637 or.

Schopenhauer, Arthur (1993a), Arte del buen vivir y otros ensayos. (I­tzul­tzailea: Eduardo Gómez Bauer). Madrid: EDAF. ——— (1993b), El amor, las mujeres y la muerte. (I­tzul­tzailea: Miguel Urquiola). Madrid: Biblioteca EDAF. ——— (1999), Mundua nahimen eta errepresentazio gisa. (I­tzul­tzailea: Xabier Mendiguren Bereziartua). Bilbo: Gestingraf L.B.A. (Jatorrizko ber­tsioa lehenengo aldiz 1818/19an argitaratua).

——— (2006), Parerga y Paralipomena. (I­tzul­tzailea: Pilar López de Santamaría). Madrid: Trotta. (Jatorrizko ber­tsioa lehenengo aldiz 1851n argitaratua).

——— (2009), El arte de conocerse a sí mismo. (I­tzul­tzailea: Fabio Morales). Madrid: Alianza.

Spierling, Volker (2010), Arthur Schopenhauer. (I­tzul­tzailea: Jose Antonio Molina Gómez). Barcelona: Herder.

Turner, Samuel, Beidel, Deborah eta Wolff, Patricia (1996), «Is behavioural inhibition related to the anxiety disorders?». Clinical Psychology Review 16: 157-172.

PSIKOLOGIA

Nortasun antisozialaren nahastetik psikopatiara, Tony King-en kasuaren bidez Mikel Haranburu Oiharbide, Joana Esteve Okariz, Nekane Balluerka Lasa, Arantxa Gorostiaga Manterola eta Marian Soroa Udabe* EHUko Psikologia Fakultatea, *EHUko Donostiako Irakasleen Unibertsitate Eskola

Gizartean ikusten ditugun hainbat arazoren jatorria nortasun antisozialaren nahastean aurkitzen da. Nahaste hori duten pertsona asko ez dira gizarteko arauetara egokitzen eta sufrikario ugari eragin ondoren, espetxean amaitzen dute. Baina, nahaste bera duten beste zenbait pertsona gizarteko erakunde politiko eta ekonomikoetan oso ongi txertatzen dira, eta erakunde horietatik kalte eta min handia egitera hel daitezke, gizarteko egitura horiek eskaintzen dieten proiekzioari esker. Artikulu honetan, alde batetik, nortasun antisozialaren nahastearen bereizgarriak, zergatiak, garapena, diagnosiirizpideak eta terapia aztertu ditugu eta, beste aldetik, nahaste hori eta psikopatia zertan bereizten diren agertu dugu. Nortasun antisozialaren nahastea eta psikopatia argitzeko Tony King-en kasua aurkeztu dugu, nahaste horiek argitzeko egokia izan daitekeelakoan.

GAKO-HITZAK: Nortasun antisozialaren nahastea · Psikopatia · Nortasunaren nahastea · Tony King.

From antisocial personality disorder to psychopathy, through the case of Tony King Many of the problems we see in our society originate from people with an antisocial personality disorder. A good percentage of these people do not conform to the norms of our society and end up in prison after causing much suffering in their environment. But others who have the same disorder can be integrated within the institutional, political and economic structure of society, and can cause great harm by taking advantage of the opportunities provided by such structures of society. This article, on the one hand, explores the characteristics, causes, development, diagnostic criteria and therapy of antisocial personality disorder and, on the other hand describes the differences between this disorder and the psychopathy. To illustrate the pathology of antisocial personality disorder we present the case of Tony King, which seems to respond to the profile both of the antisocial personality disorder and the psychopathy.

KEY WORDS: Antisocial Personality Disorder · Psychopathy · Personality Disorder · Tony King.

Jasotze-data: 2011-05-19. Onartze-data: 2011-07-15.

UZTARO 78, 51-75

51

Bilbo, 2011ko uztaila-iraila

1. Sarrera Amerikako Psikiatria Elkartearen Buruko Nahasteen Eskuliburuak (DSM-IV-TR: The Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 2000) nortasunaren nahaste dramatikoen artean kokatzen du nortasun antisozialaren nahastea, nahaste nartzisista, mugako nahaste eta nahaste histrionikoarekin batera. Talde horretako nahasteen ezaugarri nagusiak hauek izango lirateke: emozioen ezegonkortasuna, portaeraren kontrolik eza, portaera nabarmen eta aurresanezinerako joera eta instrospekziorako gaitasun eskasa.

Nortasunaren nahasterik aztertuena da nortasun antisozialaren nahastea.

Nahaste hau duena gizarte-arauetara ez da egokitzen, erasokor ageri da, eta norberaren edo besteen segurtasunaz ez da kezkatzen. Baina, erasokortasunaren maila ezberdinak erakuts ditzake. Nortasun antisozialaren nahastea duten pertsona guztiak ez dira kriminalak, nahaste hori dutenen artetik talde txiki bat bakarrik joaten baita legearen aurka. Gizartean gertatzen diren krimen gehienak gaizkileen portzentaje txiki batek eginak dira. Nortasunaren nahaste antisozial arina aurki dezakegu gure gizarteko pertsona eta profesional askorengan, bereizgarri antisozial asko onartzen baititu gure gizarte lehiakor honek. Horrela, legearen mugetan, legesistemaren ahultasunak aprobetxatuz bizi izaten dira nahaste hau duten asko.

Pinel-ek (1801, 1806) nahaste mentalik gabe ekintza oldarkorrak eta inpultsiboak egiteko joera moduan deskribatu zuen nahaste hau eta ÂŤeldarniorik gabeko maniaÂť edo ÂŤzorotasun arrazoitzaileÂť izena eman zion; hain zuzen ere, nahaste honetan adimenaren hondamenik ez dago, errealitatearen zentzua ez dago galdua; gaitasun afektiboa bakarrik dago aldatua. Esquirol-ek (1837) borondatearen eta sentimenduen patologia eduki arren, adimen normala duen pertsona moduan deskribatu zuen nahaste hau duena.

Birnbaum-ek (1914) soziopatia deitu zuen nahaste hau, zeren ikaskuntza sozialaren eta familia-ingurumen desegokien emaitza zela pentsatzen baitzuen.

Kraepelin-ek (1915), berriz, afektuen edo borondatearen gabezia moduan definitu zuen nortasun antisozialaren nahastea eta psikopatiarekin berdindu zuen. Baina, Kraepelin-ek nortasun anormal guztiak izendatzeko erabiltzen zuen nortasun psikopatikoaren deitura.

Ikuspegi klinikotik psikopatia aztertu denean, bi joera nabarmendu izan dira: psikopatia nortasunaren bereizgarri moduan ulertu dutenen ikuspegia, eta psikopatia portaeraren nahaste moduan ulertu dutenena. Lehen ikuspegiaren adibide izango lirateke Cleckley (1941) eta Hare (1991). Bigarrenaren adibidea izango litzateke Amerikako Psikiatria Elkartaren DSM eskuliburua.

Hervey Cleckley-k (1941) psikopataren bereizgarriak deskribatu zituen The Mask of Sanity liburuan, eta horretan oinarrituta eraiki zuen Hare-k Hare Psychopathy Checklist Revised (PCL-R) (1991). Adimen-koefiziente normala, emozio txiroak, portaera arduragabeak eta erasokortasuna dituzten paziente moduan deskribatu zituen psikopatak. Pertsona horiek gaitasun gutxi dute besteen emozioak ulertzeko eta besteen sufrikarioaz konturatzeko. Beraz, ezin dute enpatizatu besteen minarekin eta sufrikarioarekin. Gainera, psikopatak biktimaren aparatu psikikoa ezabatu nahi izaten du, bere aurrean desarmatua gerta dadin.

UZTARO 78, 51-75

52

Bilbo, 2011ko uztaila-iraila

Amerikako Psikiatria Elkartearen DSM eskuliburuaren argitalpen guztietan agertzen da nortasun antisozialaren nahastea. DSM-Iean nahaste soziopatikoen artean kokatu zuten nahaste hau. DSM-IIIan B clusterrean kokatu zuten, nahaste histrionikoarekin, mugakoarekin eta nartzisistarekin batera. DSM-III-Rak legehausteen zerrenda moduko bat egiten du nahaste hau deskribatzeko. DSM-IVak definizio psikologikoagoa ematen du: portaera gaizkilearekin batera konpromisoak gordetzeko gaitasunik eza, eskrupulu-gabezia eta arriskuaren mespretxua aipatzen ditu.

Osasunaren Mundu Erakundearen CIE-10 (1992) eskuliburuak nortasun disoziala deitzen du eta haren deskribapen klinikoagoa ematen du, funtzionamendu mentaleko aldagai batzuk aipatzen baititu, hala nola harreman iraunkorretarako gaitasunik eza, besteen sentimenduekiko sentikortasunik eza eta enpatiarik eza.

2. Nortasun antisozialaren nahastea duen pertsonaren ezaugarriak 2.1. Portaera Nortasun antisozialaren nahastea duen pertsonaren oinarrizko bereizgarria da haren jokabide arduragabe, espontaneo, erasokor eta antisoziala. Portaera oldarkor eta erasokor hori helburu bat lortzera zuzendua egoten da eskuarki. Lortu nahi duena bereganatzea eragozten diotenen kontra eraso egiten du. Beraz, besteen eskubideak ez ditu errespetatzen eta gizarte-arauak hausten ditu.

Agindutakoa ez du betetzen, gezurretan ibiltzen da eta ez da fidagarria. Hori bai, xarmangarria izatera hel daiteke eta besteek entzun nahi dutena esan dezake, haien errukia edo sinpatia bereganatzeko eta haiek manipulatzeko helburuarekin.

Nortasun antisozialaren nahastea duena ekintzara erraz pasatzen da, gogoetari, proiektuei edo emozioei lekurik utzi gabe. Zalantzaren eta ziurgabetasunaren aurrean ez du gogoetarako edo hipotesiak planteatzeko denborarik hartzen; aitzitik, bere barne-herstura arinduko duten erabaki inpultsiboak hartzera joko du.

Inhibitzeko gaitasunik ezaren ondorioz sortzen den oldarkortasunarekin batera, planifikatzeko gaitasunik eza da nahaste honen sintoma nagusia. Kinada desatseginen aurrean sortzen diren erantzun emozionalak eta portaerazko erantzunak ez ditu inhibitzen, eta ondorioz portaera erasokorrak eta emozio negatiboak agertzen ditu. Egiten dituen ekintzak zoriz erabakitzen eta burutzen ditu, norabide jakinik eman gabe, eta ingurumeneko ohitura, arau edo legeak kontuan hartu gabe.

Ez da kooperatzailea. Gezurrak, liskarrak, lapurretak, bandalismoa, ihesaldiak eta ankerkeria fisikoa nagusitzen dira haren bizitzan. Ondorioz, espetxean amai dezake.

Acting out-a da antisozialak sarrien darabilen defentsa-mekanismoa. Barnean duen eraman ezinezko tentsioa ekintzaren bidez deskargatzeko bidea da actingout-a. Besteen kontra doazen emozio, pentsamendu eta ekintzak modu irekian agertzeko joera inpultsiboa agertzen du. Nortasun antisoziala duenak ez du mozorrotzen edo eraldatzen gizarteari desatsegina zaion portaera hori, baizik eta zuzenki egiten du.

UZTARO 78, 51-75

53

Bilbo, 2011ko uztaila-iraila

Antisozialaren portaera-arazoen jatorrian frustrazio eramanezina eta inpultsibotasuna daude. Emozio erasokorrak agertzen ditu bere desirak betetzea eragozten dioten zailtasunen edo eragozpenen aurrean. Maitekor eta sinpatiko ager daiteke, baina haserretu egiten da gauzak berak nahi duen moduan ez doazenean, eta hitzezko erasokortasuna edo borroka fisikoa ager ditzake.

Nahaste antisozial arina duenaren portaera ausarta dela esaten da, eta nahaste antisozial larria duenarena, ausartegia, hau da, ausarta izatetik, bere buruarentzat eta besteentzat arriskutsu izatera pasatzen da; ez da kezkatzen bere buruaren edo besteen ziurtasunaz: auto-gidatze arriskutsua, harreman sexual arriskutsuak‌ Pertsona kementsu, indartsu eta menderatzaile moduan agertzen da sarritan: besteak menderatzeko joera indartsua du eta etsaitzat hartzen dituenekin mendekuzalea da. Bere burua zauritzera ere hel daiteke.

Ezegonkortasuna da nortasun antisozialaren bereizgarria. Sentipen-bilatzailea eta bulkadatsua da eta errutina edo asperra ezin izaten ditu eraman. Zaila gertatzen zaio eguneroko bizitzako ardurak betetzea eta aspergarriak gertatzen zaizkio enplegu egonkorraren eskaerak. Proiektu berriei ekitean ere ez du koherentziarik agertzen, bere bulkaden arabera aldatzen baititu. Arazoak izaten ditu betekizun ekonomikoei aurre egiteko edo lan-jarduera iraunkor bati eusteko.

Zigorraren eta arriskuaren aurrean ez du atzera egiten.

Drogak kontsumitzen azkar hasten dira antisozialak eta nahaste hori dutenen portzentaje handi bat drogen kontsumitzaile da. Drogaren bidez boteretsu sentitzen dira, gizarteari erronka egiten diote eta barne-herstura, erruduntasun eta depresio-sentimenduetatik askatzen dira. Gaixotasun fisiko edo psikologiko baten itxurak egin ditzakete, drogak eskuratzeko edo ardurei ihes egiteko.

2.2. Harremanak Nortasun antisozialaren nahastea duenak ez du harreman intimorik lagunekin, familiakoekin edo lankideekin. Besteekin hotza, sentikortasunik gabea, lehiatzailea, erasokorra, kontrolatzailea, galtzaile txarra, mendeku-bilatzailea eta gupidagabea da. Besteak bere helburuak lortzeko bitarteko moduan erabiltzen ditu, baina ez dio horrek alhadura edo erruduntasun-sentimendurik sortzen.

Besteen eskubideak zapaltzen ditu, helburuek bitartekoak justifikatzen dituztela pentsatzen baitu. Joera egozentrikoa eta manipulatzailea agertzen du, nartzisistak bezala. Besteak gezurren eta iruzurren bidez manipulatzen saiatzen da, haiengandik etekina edo atsegina lortzeko.

Bere buruaz fidatzen da, baina besteez ez. Bere burua baino erasokorragotzat hartzen ditu besteak. Besteen asmo onak ezagutu ordez, haien iruzkin edo kritika arruntak distortsionatu egiten ditu eta bere kontra esanak balira bezala interpretatu. Etsaitzat edo mehatxu-iturritzat hartzen ditu besteak eta jarrera zelataria hartzen du haienganako. Besteen errukiaren eta altruismoaren aurrean fidagaitz jartzen da, pertsona arteko leialtasunaren sentimendu gutxi baitu. Besteen kontrolaren eta besteek mendeku hartuko duten beldur izaten da. Antisozialak pentsatzen du besteen mendeku-gosea dela bere erasokortasuna pizten duena, baina bere erasokortasuna eta sentikortasun-gabezia dira besteen erasokortasuna eta gogortasuna eragiten dituztenak. Besteenganako duen etsaitasuna, bere kontrako UZTARO 78, 51-75

54

Bilbo, 2011ko uztaila-iraila

besteen etsaitasun bihurtzen da. Ondorioz, mundua arriskutsua eta erasokorra dela pentsatzen jarrai dezake.

2.3. Estilo kognitiboa Pentsamendu konkretua agertzen du nortasun antisoziala duenak; eztabaidari, alternatiba ezberdinei edo zalantzari toki gutxi uzten die haren pentsamenduak.

Aro sentsoriomotorreko biziera darama, aurretiko eta ondorengoen aurreikuspenik gabea.

Nortasun antisoziala duenaren patroi kognitiboak zurrunak, asertiboak, egozentrikoak, oldarkorrak eta errealistak dira. Goi-mailako jomugarik eta mugapen etikorik ez du. Jomuga garbirik eta balio etikorik ezean, berehalako premiak asetzera eta frustrazioak ekiditera doazen erabakiak hartzen ditu. Bere desira egozentrikoetatik ezin da aldendu.

Ekintzari ematen dio lehentasuna: «Ekintzak egiten ditut, beraz banaiz» da haren leloa. Gogoetaren, irudimenaren edo aurreikuspenaren aurretik jartzen du ekitea. Urgentzia-giro batean bizi da antisoziala eta ez du denborarik hartzen gogoetarako edo fantasiarako. Haren pentsamenduaren egituran mito eta ipuin gutxi ageri da; agertzen direnak ekintza eta esperientzia gordinen errepresentazioak dira. Errepresentazioak distantzia hartzea eta ekintza inhibitzea eskatzen du, baina ekintzaren inhibizioak ez du antisoziala asetzen eta ekintzara itzultzen da atsegina lortu nahirik. Bere ekintzen ondorio negatiboetatik ez du ikasten.

Errepresentazio elaboraturik, malgutasun kognitiborik eta introspekziorako gaitasunik ez du agertzen. Ekintza inhibitu eta prozesu mentalak elaboratu ordez, ekintzen bidez kanporatzen ditu bere bulkadak eta jarrera fanatikoak hartzen ditu.

Kognizio sozialen arloan gabezia handia du nortasun antisozialaren nahastea duenak. Haren estilo kognitiboak ez ditu integratzen behar bezala gizarteko ohiturak eta arauak.

– Bere buruaz dituen kognizioak: «Zelatan egon behar dut», «Bizirauteko modu bakarra autosufiziente izatea da», «Besteei bultza egiten ez badiet, besteek egingo didate niri bultza», «Zerbait nahi dudanean, edozein bidetatik lortuko dut».

– Besteei buruzko kognizioak: «Garrantzirik ez dauka besteek nitaz pentsatzen dutenak», «Besteak beren burua zaintzeko gai ez badira, beren arazoa da».

– Etikari buruzko kognizioak: «Oihanean gaude eta indartsuenak aterako dira bizirik», «Agindutakoa betetzeak eta zorrak ordaintzeak ez du garrantzirik», «Maltzurra izatea da nahi dena lortzeko modurik egokiena».

Nortasun antisoziala duenarengan nahaste semantikoak sarri gertatzen dira.

Psikopatari zaila gertatzen zaio hitz neutroak eta karga emozionala duten hitzak bereiztea (Williamson, Harpur eta Hare, 1991). Pertsona normalak baino arazo gehiago izaten ditu eduki emozionala duten hitzak identifikatzeko (Williamson, 1991). Adibidez, ez du ulertzen «barkatu» edo «zoriontsu egin nauzu» esaldien esanahia. Izan ere, emozioei dagozkien hitzen prozesaketa ez baita berdin egiten antisozialengan eta normalengan.

UZTARO 78, 51-75

55

Bilbo, 2011ko uztaila-iraila

2.4. Afektibitatea Nortasun antisozialaren nahastea duenak emozioak erreprimitu egiten ditu, haietaz mesfidatu egiten baita. Goxotasunaz eta lankidetzaz mesfidatu egiten da eta ekidin egiten ditu intimitatea, maitekortasuna, altruismoa, errukia eta emozio goxoak. Emozio xamurrak (itxurakeria hutsa ez direnak) mespretxatu egiten ditu nortasun antisozialaren nahastea duenak, ahultasunaren seinale balira bezala.

Besteen sentimendu, desira eta eskubideetan arreta gutxi jartzen du antisozialak.

Bere burua indartsu eta independente ikusi nahi lukeenez, garrantzi handia ematen dio norberaren baieztapen bakartiari, eta mespretxatu egiten ditu emozioa, introspekzioa, sentimendua eta mina. Besteen sufrikarioarekin ez du enpatizatzen, haien sentimenduak ez ditu ulertzen, eta haien tokian ezin izaten da jarri.

Cleckley-ren (1941) arabera, psikopatak ezin izaten ditu bizi emozio positibo eta negatiboak. Beste autore batzuek (Patrick, Zempolich eta Levenston, 1997) diotenez, ordea, emozio negatiboak bizitzeko gaitasunaren falta agertzen du psikopatak, baina emozio atsegingarriak bizitzeko gaitasunen gabeziarik ez du agertzen. Horrela, antisozialak depresio eta barne-herstura gutxi agertzen du.

Ingurukoek baztertzen dutenean beregan sortzen diren sentimenduetatik babestu egiten da. Antsietatea ezin izaten du eraman eta modu oldarkorrean babesten da hartatik. Hala ere, emozio negatiboetatik babesteko joera agertzen duen arren, nortasun antisozialaren nahastea duenak depresioaldi luzeak jasan ditzake, gizartean baztertua izan delako. Ondorioz, antisozialen bizitza sexuala oso ezegonkorra izaten da, eta arriskuzko harremanak sarritan izaten ditu.

2.5. Bere buruaren hautematea Nortasun antisozialaren nahastea duenak lehiakor, menderatzaile, autonomo, gogor, indartsu, egoskor, errealista eta kementsu ikusten du bere burua. Ingurumenaren, objektuen eta besteen gain kontrola eduki nahi izaten du. Garaipena eta boterea interesatzen zaizkio eta harro sentitzen da bere arrakastaz eta besteak zapaltzeaz. Besteek toki gutxi hartzen dute antisozialaren buruan, haiei buruzko fantasmarik, errepresentaziorik, igurikimenik edo itxaropenik ez baitauka.

Nortasun antisozialaren nahastea duenak batzuetan ezaugarri nartzisistak edukitzen ditu: handitzat dauka bere burua eta besteen gainetik egon behar du.

Besteen onarpen mugagabea merezi duela iruditzen zaio eta merezi duena ematen ez badiote, iraindua izan dela eta jaso dituen irainengatik saritua izan behar duela pentsatzen du. Barnean duen hutsune edo ziurtasun-gabeziaren sentipena bete beharra dauka, horretarako besteek dutenaren jabe bihurtuz.

Nortasun antisozialaren nahastea duenak batzuetan ilusioak edo lilura sor ditzake gainerakoengan, haren sakoneko joera bestea menderatzekoa bada ere.

Beste batzuetan, indartsua eta zaurtezina dela erakutsi beharra izango du eta horretarako portaera sadikoa baliatuko du. Portaera zakar hori gainerakoen begirunea irabazteko erabiltzen du. Lidergo erasokorraren bidez besteak mehatxatu eta beldurtzen ditu. Ingurukoen arreta erakarri eta haien gainetik jartzeko erabiltzen duen beste bide bat portaera arriskutsuak burutzea da: besteen begietara arriskutsuak diren egoeretan hotz eta zirkinik egin gabe mantentzen dira, modu horretan besteak inpresionatu ahal izateko.

UZTARO 78, 51-75

56

Bilbo, 2011ko uztaila-iraila

3. Prebalentzia Nortasun antisozialaren nahastearen maiztasuna % 3 ingurukoa da Amerikako gizonezkoengan eta % 1etik beherakoa Amerikako emakumezkoengan, DSMIVaren arabera. Gizonengan maiztasun handiagoz gertatzen da nahaste hau (Torgersen, Kringlen eta Cramer, 2001).

Ikerketa batzuen arabera, gizonek eraso fisikoen eta hitzezko erasoen bidez agertzen dute portaera antisoziala. Emakumeek, aldiz, pertsona arteko harremanen bidez erasotzen dituzte besteak: zurrumurruak zabalduz, besteak baztertuz (Crick eta Grotpeter, 1995).

Portaera antisoziala haurtzaroan edo nerabezaroaren lehen etapan hasten da eta helduaroan jarraitzen du. Helduen populazioan, prebalentzia altuena 25 urtetik 44 urtera bitartean gertatzen da; 45 urtetik 64 urte bitartean asko jaisten da maiztasuna. Hiri-ingurunean herri-ingurunean baino maiztasun handiagoa du.

Nortasun antisozialaren nahastea maizago agertzen da klase baxuko pertsonen artean, ikasle unibertsitarioen artean baino.

Kultura arteko ikerketen arabera, nortasun antisozialaren nahastearen maiztasuna aldatu egiten da kultura batzuetatik besteetara. Nahaste hori bitxi samarra da gizarte tradizionaletan: Japonian (Sato eta Takeichi, 1993) edo Taiwan-en (Hwu, Yeh eta Chang, 1989). Kultura horietan familiak babes asko eskaintzen du portaera antisozialen aurrean. Europan eta Estatu Batuetan maiztasun handiagoa du, batez ere Bigarren Mundu Gerratik aurrera (Rutter eta Smith, 1995). Azken gizaldian gehitu egin da nortasun antisozialaren nahastearen maiztasuna.

4. Etiologia Nahaste antisozialera eramaten duten faktoreak biologikoak nahiz ingurunekoak izan daitezke (Cadoret, Yates, Troughton, Woodworth eta Stewart, 1995).

Faktore biologikoen artean aipatzekoak dira inpultsibotasuna eta sentipenbilaketarako joera. Ingurumeneko faktoreen artean aipatzekoak dira maila sozioekonomiko baxua, gurasoen arteko gatazkak, diziplina inkoherentea (diziplina gogorra diziplina-gabeziarekin konbinatuta) eta sustantzien abusua.

Faktore biologikoak aztertzen hasita, zera ikusten dugu, familia berean sarritan nortasun antisozialaren nahastea duen pertsona bat baino gehiago aurkitzen direla.

Biki monozigotikoak dizigotikoak baino gehiagotan etortzen dira bat kriminalitatean (Cadoret, Cain, Troughton eta Heywood, 1985). Elkarrekin bizi izan ez diren biki monozigotikoek elkarren antza dute nahaste honi dagokionez. Eskualde prefrontal eta tenporaleko zirkuituetan nahasteren bat gertatzen zaie, eta horrek eragotzi egiten die informazioa eta emozioak ongi prozesatzea (Elliot eta Gillet, 1992). Nortasun antisoziala dutenek garun-azalaren aktibazio txikiagoa eta mugimenduaren desinhibizio handiagoa dute. Amaren sabelean haurrak jasotako estrogenoen eta androgenoen eragina ere aipatzekoa da.

UZTARO 78, 51-75

57

Bilbo, 2011ko uztaila-iraila

Amigdala eta hipokanpoa, eta haiek garunazal prefontalarekin dituzten loturak, garrantzitsuak dira emozioen kontrolerako, portaera erasokorrak inhibitzeko, zigorrak eta sariak aitzinatzeko. Arlo horietako lesioek arazoak ekartzen dituzte emozioen-mailan. Nortasun antisozialaren nahastearen zergati biologikoen artean, aipatzekoa da ere sistema linbikoaren, bereziki amigdala-nukleoaren, estimulaziomaila txikia. Pertsona normalen garun emozionala aktibatu egiten da krimenaren aurrean; pertsona psikopaten garun emozionala ez da maila berean aktibatzen.

Hitz neutroak balira bezala tratatzen dituzte egoera traumatizatzaileekin lotutako hitzak. Nortasun antisozialaren nahastea dutenek eskualde prefrontaleko materia grisaren gutxitze bat jasaten dute (Raine, Lencz, Bihrle, LaCasse eta Colletti, 2000).

Bolumen txikiago hori dela-eta, beldurrarekin lotutako erantzun baldintzatuak eskuratzeko zailtasuna, arreta-gabezia eta erabakiak hartzeko gaitasunik eza agertzen du nortasun antisoziala duenak. Era berean, serotonina-maila baxua eta dopamina-maila altua portaera erasokor eta oldarkorrekin elkarturik agertzen dira (Bassareo, Tanda eta Di Chiara, 1995; Siever eta Trestman, 1993; Moss, Yao eta Panzak, 1990).

Nahaste disoziala (honela deitzen du nahaste hau CIE-10ak; CIE-10, 1992) kortisolaren maila baxuekin elkartua ageri da bai mutiletan (McBurnett, Lahey, Rathouz eta Loeber, 2000) baita nesketan ere (Pajer, Gardner, Rubin, Perel eta Neal, 2001). Testosterona-maila ere portaera antisozialarekin elkartua agertu da gerrako beteranoetan (Dabbs eta Morris, 1990).

Cleckley-ren arabera (1941), psikopatek jaiotzetik dute esperientzia emozionalak ulertzeko gaitasun-gabezia. Beren portaerak eragiten duen sufrikarioa ulertzeko gaitasunik ez dute. Psikopata batzuek psikologiako liburuetan ikasten dute gaizki tratatutako pertsonek zer sentitzen duten (Williamson et al., 1991; Louth, Williamson, Alpert, Pouget eta Hare, 1998).

Portaera antisoziala eragiten duten inguruneko faktoreen artean, aipatzekoa da gurasoen etsaitasuna. Gurasoen frustrazioa haurrarekiko etsaitasunaren bidez deskargatzen da eta gurasoen etsaitasunak haurraren etsaitasuna eragiten du.

Haurtzaroko tratu txarrak, gurasoen irudiaren gabezia, abusu sexualak eta abandonua helduaroko nortasun antisozialaren nahastearen aurresale onak dira.

Nortasun antisozialaren nahastea dutenek beste nahasteak dituztenek baino probabilitate gehiago dute haurtzaroan abusu fisikoak jasandakoak izateko (Bernstein, Stein eta Handelsman, 1998). Txikitan abusu fisikoa jasan dutenek portaera erasokorrak, kriminalak eta antisozialak agertzen dituzte sarritan (Pollock, Briere, Schneider, Knop, Mednick eta Goodwin, 1990). Era berean, txikitan gurasoen afekturik izan ez dutenek edo axolagabekeriaz tratatuak izan direnek gehiagotan jasaten dituzte nortasun antisozialaren nahastea, saiheskaria, mugakoa, menpekoa, paranoidea eta eskizoidea (Arbel eta Stravynski, 1991; Norden, Klein, Donaldson, Pepper eta Klein, 1995).

Haurtzarotik agertzen dira antisozialarengan haserreak, gurasoen kontrako jarrera eta beste haurren kontrako erasokortasuna. Jokabide-arazoak dituen haurra sarritan eskolaz aldatu behar izaten dute, baina horrek ez du askotan haren moldaera hoberik ekartzen. Nerabezaroan larritu egiten dira portaera-arazoak: delinkuentzia, toxikomaniak eta sexualitate goiztiarra agertzen dira. Ondorioz, ezegonkortasuna da nagusi antisozialaren ikasketetan, lanean, afektibitatean.

UZTARO 78, 51-75

58

Bilbo, 2011ko uztaila-iraila

Ingurumeneko beste faktore bat gurasoen eredurik eza da. Autoritate-irudirik gabe, haur hauek baztertuak sentitzen dira eta mundua toki hotz baten moduan bizi dute. Gurasoek agertzen duten axolagabekeria eta enpatia-gabeziaren ondorioz, giro desegokietan murgiltzen dira, gogortu eta lotsagabetu egiten dira eta beren buruaz bakarrik fidatzen hasten dira.

Nortasun antisoziala duena txikitan baztertua eta gaitzetsia izan denez, besteak mespretxatzen eta haietaz ez fidatzen ikasten du. Mendekuan eta gorrotoan oinarritutako elkarreragin eta portaeraren bidez babesten du bere burua. Gogoeta egin ordez eta errepresentazioetan murgildu ordez, modu konpultsiboan errepikatutako ekintzaren bidez bere burua baieztatzen du, eta horrela barne-herstura uxatzen du. Lehenari eta etorkizunari ihes egin eta orainean murgiltzen da.

Erreferentzia soziokulturalak galdu egiten ditu, eta kultur saretik askatu ondoren, premia huts bihurtzen du atsegina.

Helduaroan antisozialak diren pertsonek haurtzaroan portaera antisozialak eduki izan dituzte gehienetan (Robins, 1978); baina, portaera-arazoak dituzten haur gehienak ez dira heldu antisozial bihurtzen. Haurtzaroan hiperaktibitatea eta portaeraren nahastea elkartzen direnean, helduaroan sarriagotan agertzen dira portaera antisozialak (Lynam, 1996; Loeber, Brinthaupt eta Green, 1990).

Psikopata edo soziopata terminoak erabiltzen ditugu krimen latzak egiten dituztenak izendatzeko. Psikopatek nortasun antisozialaren nahastea pairatzeko aurredisposizio konstituzionala dute eta osagai biologikoak dituzte. Soziopatak, berriz, biologia aldetik normalak dira, baina sozializazio-maila kaskarra lortu dute eta haurtzaroko esperientzia negatiboak eduki dituzte, guraso-eredu txarrak eduki dituztelako batik bat.

Haurraren sozializaziorako garrantzitsua da gurasoekiko atxikimendua. Atxikimendu positiborik izan ez dutenek bazterketa eta etsaitasuna bizi izaten dute bizitza osoan. Zaurgarrienak diren garaian, atxikimendu segururik ez dute eratu.

Atxikimendu seguruaren esperientziarik gabe, eredu lasaitzailearekin ez dira identifikatzen eta gaitasun enpatikorik ez da lantzen. Ez dira norbere kontzeptuaren garapenerako eta besteez fidatzeko oinarriak jartzen. Horrela, nortasun antisozialaren eta bizitzako lehen bost urteetan amaren irudia urrun edukitzearen artean lotura sumatu zuen Bowlby-k (1944).

Pertsona arteko ikuspegitik, etorkizunean antisozial izango den haurraren gurasoak tarteka hezitzaile zorrotz bihurtzen dira. Arduratzen ez diren guraso izatetik, guraso zorrotz izatera pasatzen dira bat-batean. Iraunkortasunik gabeko heziketa horrek erresumina sortzen du. Nerabezaroan sartzean, independentzian eta gogortasunean oinarritutako autoirudi bat garatzen du antisozialak. Arau sozialez trufatzen da eta muga nahiz loturetatik askatzea da haren desira nagusia.

Ikuspegi dinamikotik begiratuta, nortasun antisozialaren nahastea duen pertsonaren supernia garatu gabea da. Nia garatzen da eta hark ematen dio mundu errealeko muga praktikoen berri. Baina, ez du supernia garatzen. Eta superniak berehalako sariari mugak jartzen ez dizkionean, nortasun guztia zerak eta atseginaren printzipioak menderatzen dute. Zera norbere premietan zentratzen da eta nortasun antisozialak gizarteko arauak hausten ditu. Egozentrikoa da eta lotsarik UZTARO 78, 51-75

59

Bilbo, 2011ko uztaila-iraila

ez du sentitzen, kontzientzia moralik ez baitu. Antisozialek eta psikopatek superniaren ahulezia dutenez, sariak lortzeko bitarteko bihurtzen dira besteak. Errealitatearen printzipioaren garapenean bereizten dira psikopatak eta antisozialak: lehenak maltzurragoak eta trebeagoak dira muga sozialak gainditzerakoan; bigarrenak inpultsiboagoak dira.

Kontzientziak mugatzen ez duenean, saria lortzeko edozein bide arrazional erabiltzen du antisozialaren niak eta arau sozialak errespetatzen dituenean, ez da moralki konbentzitua dagoelako, zigorra ekiditearren baizik. Harrapatua izateko beldurrak sortzen dio barne-herstura antisozialari. Niaren barne-herstura erreala sentitzen dute, ez superniaren antsietate morala.

5. Garapena Gurasoek modu inpultsiboan eta zigorra erabiliz tratatu izan dituzte nortasun antisozialaren nahastea garatu duten haurrak. Hezitzaileek indarra eta erasokortasuna erabili dituzte beren aginduak ezartzeko, eta bitarteko horiek erabiliz gauzak lortzen ikasi dute haurrek.

Nortasun antisozialaren nahastearen haurtzaroko eta nerabezaroko aurrekariak nahaste negatibista desafiatzailea eta portaeraren nahastea dira. Baina, portaeraren nahastea dutenen portzentaje txiki batek bakarrik garatzen du nortasun antisozialaren nahastea. Nahaste hau ezin da 18 urte bete baino lehen diagnostikatu.

Haurren portaeraren nahastea helduen nortasun antisozialaren nahastearen aitzindaria da. Nortasun antisozialaren nahastearen irizpideek 15 urterako hasi behar badute ere, goizago hasteak nahastearen larritasun handiagoa adierazten du.

Ikertzaile batzuen arabera (Burke, Loeber eta Lahey, 2007; Stormshak, Bierman, McMahon eta Lengua, 2000), nortasun antisozialaren nahastearekin erlazionatua ageri da azal gogorreko nortasuna, nortasun krudela eta sentikortasunik gabea. Sentikortasun gogorreko pertsona hauek ez dira besteen baztertzearekiko batere sentiberak, eta portaeraren nahastetik nortasun antisozialaren nahastera sarriagotan eboluzionatzen dute.

Gaizkile batzuek portaera-patroi iraunkorra dute, haurtzarotik helduarora bitartean. Beste gaizkile batzuek nerabezaroan bakarrik egiten dituzte delituak.

Beste batzuek, bizitako une ezberdinetan modu irregularrean egiten dituzte delituak. Badira, gainera, delituak egiten helduaroan hasten direnak ere.

Delitugileen ibilbidean lau fase bereiz daitezke: – Fase kriminalaren aurrekoa (10-18 urte): hutsegiteak, lapurretak, emoziobilaketarako ekintzak egiten dituzte nerabeen taldeetan. – Fase kriminal goiztiarra (18-30 urte). Gutxitu egiten dira poliki-poliki delituak egiten dituztenak, baina gutxiengo batek aurrerapenak egiten ditu kriminalitatean. Delitu gutxiago, baina larriagoak. Kriminalen elkarteak eratzen dituzte eta sarri gertatzen dira espetxeratzeak.

UZTARO 78, 51-75

60

Bilbo, 2011ko uztaila-iraila

– Aurreratua (30-40 urte). Askok uzten dute delitugintza fase honetan. Jarraitzen dutenak beren delitu-curriculumean aurrerapenak egiten jarraitzen dute. Eskalada bat gertatzen da. – Kriminal heldua edo errea (40 urtetik aurrerakoa). Fase honetan delitugileen proportzio handiagoak uzten du delitugintza. Motibazioan eta balioetan aldaketak gertatzen dira. Asko krimenaren mugetan mantentzen dira.

6. Diagnostiko diferentziala 6.1. Nortasun antisozialaren nahastea eta beste nahasteak Nortasun antisozialaren nahastea nahaste paranoidearekin sarritan konbinatzen da. 1. taulan agertzen ditugu nortasun antisozialaren nahastearen eta nahaste paranoidearen bereizgarri komunak eta ezberdinak.

1. taula

Zertan dira berdinak eta zertan bereizten dira nortasun antisozialaren nahastea eta nahaste paranoidea dutenak?

Nahaste paranoidea

Nortasun antisozialaren nahastea eta nortasun paranoidearen nahastea

Nortasun antisozialaren nahastea

Erraz haserretzen dira, beren askatasuna eta erabakitzeko gaitasuna jokoan daudenean.

Antisozialak baino susmatzaileagoak eta mesfidatiagoak dira eta zaila gertatzen zaie erlaxatzea.

Beren buruan ziurtasun gutxiago dute.

Besteen ekintza eta asmo gaiztoek justifikatzen dute hauen erasokortasuna.

Ez dira paranoideak bezain susmatzaileak eta mesfidatiak.

Beren buruan ziurtasun gehiago dute.

Ertzeko antisozialek baino legez kontrako ekintza gutxiago egiten dituzte.

Ertzeko antisozialek paranoideek baino legez kontrako ekintza gehiago egiten dituzte.

Gogoeta apur bat egiten dute, besteen asmoak detektatu behar baitituzte ekintzara pasatu aurretik.

Modu inpultsiboan jokatzen dute.

2. taulan agertzen dira nortasun antisozialaren nahastearen eta nortasun nartzisistaren nahastearen arteko kidetasunak eta ezberdintasunak:

UZTARO 78, 51-75

61

Bilbo, 2011ko uztaila-iraila

2. taula

Zertan dira berdinak eta zertan bereizten dira nortasun antisozialaren nahastea eta nortasun nartzisistaren nahastea?

Nartzisista

Nartzisista eta antisoziala Egozentrikoak dira; enpatia gabeak edo besteek sentitzen dutenarekiko axolagabeak dira. Gizartearauekiko destaina dute.

Azalekotasuna, egiazaletasunik eza eta portaera ustiatzailea agertzen dituzte. Biak baliatzen dira beste pertsonez.

Ez dira antisozialak bezain aktiboak, oldarkorrak, iruzurtiak eta erasotzaileak.

Aktiboagoak, oldarkorragoak, iruzurtiagoak eta erasotzaileagoak dira.

Besteen gaineko nagusitasuna behar dute.

Etsaiez inguraturiko mundu batean murgilduak sentitzen dira.

Superniaren gabezia handiagoa dute nartzisistek baino: ez dute erruduntasunik eta legehauste gehiago egiten dituzte.

Besteen mirespenaren eta bekaitzaren premia dute.

Eguneroko tirabiren gainetik sentitzen dira.

Nartzisistaren jokabideak ez dira irabazi materialei loturiko sentimenduetatik eratortzen, gaitasunei eta botereari loturiko sentimenduetatik baizik.

Nartzisistarentzat, antisozialarentzat ez bezala, legeak ez dira txarrak eta zuzengabeak, baina besteek betetzeko eginak dira, ez norberak betetzeko.

UZTARO 78, 51-75

Antisoziala

Ukitu antisoziala duten nartzisistek nartzisistaren autokonfiantza eta antisozialaren portaera okerra konbinatzen dituzte.

Besteen konfiantza lortu ondoren, haiek ustiatzen dituzte. Legearen mugetan jokatzen dute, galarazpenik ez baitute barneratu. Beren bulkadak asebetetzera doaz, inolako enpatiarik eta alhadurarik gabe.

Nartzisistaren egozentrismoa, enpatiagabezia eta gehiagotasun sentimendua + antisozialaren inpultsibotasuna eta jokabide erasokorra = psikopatia.

62

Bilbo, 2011ko uztaila-iraila

Mendeko nortasunak eta nortasun saiheskariak barne-herstura sentitzen dute, baina antisozialak ezin du horrelako sentimendu bigunik agertu. Barne-hersturaren kontra defendatu egiten da, besteak erasoz.

Histrionikoek, mugakoek eta antisozialek manipulazioa erabiltzen dute eta oldarkorrak dira. Baina, antisozialak edo psikopatak menderatzeagatik edo saria lortzeagatik manipulatzen du bestea. Mugakoak besteen sostengua eta arreta bilatu nahi izaten ditu manipulazioaren bidez. Histrionikoak arreta-zentro izateko manipulatzen du, baina erasokortasunik ez du erabiltzen. Nahaste histrionikoa duenak ere, antisozialak bezala, iruzurra, sedukzioa eta manipulazioa erabiltzen ditu, baina ez du gizartearen aurkako portaerarik agertzen. Histrionikoaren oldarkortasuna haren estilo kognitibo barreiatutik dator; antisozialaren oldarkortasuna, berriz, berehalako saria lortu nahi izatetik; mugakoaren oldarkortasuna hutsuneak edo despertsonalizazioak sortzen dituen barne-herstura sentimenduetatik dator.

Antisozialaren inpultsibotasuna erasokortasunaren bidez agertzen da; mugakoarena, berriz, buru-hiltzearen bidez.

Nortasun antisozialaren nahastea eta alkoholismoa (nahaste duala) sarritan ikusten ditugu elkarrekin. Antisozialek erraz jotzen dute sustantzia arriskutsuak kontsumitzera. Sentipen berrien bilatzaileak direnez eta berehalako saria lortu nahi izaten dutenez, sustantzien kontsumora sarri jotzen dute. Sustantzien kontsumoari esker, erruduntasuna, barne-herstura edo depresioa albora utz ditzakete, eta boterearen fantasian babes litezke. Hesselbrock eta lankideen arabera (Hesselbrock, Meyer eta Keener, 1985), alkoholikoen artean sarrien gertatzen den nahastea nortasun antisozialaren nahastea da, paranoidea eta mugakoa ere sarri agertzen diren arren. Joko patologikoarekin ere oso loturik ikusten da nortasun antisoziala (Bland, Newman, Orn eta Stebelsky, 1993).

6.2. Nortasun antisozialaren nahastea eta psikopatia Psikopatia eta nortasun antisozialaren nahastea teilakatu egiten dira, baina ez dira nahaste berdinak: psikopatia nortasunaren bereizgarriek definitzen dute batez ere; nortasun antisozialaren nahastea, berriz, portaeraren ezaugarriek definitzen dute (Lilienfield, 1994, 1998).

Ikuspegi kognitibotik, antisozialek eta psikopatek adimen argia dute eta logika bati jarraitzen diote, baina etorkizuna ez dute planifikatzen eta beren portaeraren ondorenak ez dituzte aurresaten. Beren desira egozentrikoetatik aldentzeko eta beren ekintzen ondorenetan beharrezkoa den arreta jartzeko ez dira gai.

Nortasun antisozialaren nahastea dutenen azpitalde bat osatzen dute psikopatek. Nortasun antisozialaren nahastea duenak alhadura sentitzen du, baina bere ekintzak ezin izaten ditu kontrolatu emozionalki berotua dagoenean, kontrola galtzen du eta inpultsiboki jokatzen du. Bere ekintzen ondorenez gutxi kezkatzen da. Cleckley-k (1941) deskribatzen duen psikopata, bestalde, maltzurragoa da eta aurrez pentsatuta egiten ditu gauzak; ez du bulkada inpultsiboz edo desira indartsu batek eramanda jokatzen; hotzean eta planifikazio zehatzez jokatzen du.

Leialtasunik eta alhadurarik ez du sentitzen, baina beste pertsona atzipetzeko gaitasuna badu. Besteez baliatzeko eta haiek ustiatzeko baimendua sentitzen da.

UZTARO 78, 51-75

63

Bilbo, 2011ko uztaila-iraila

Errehabilitazio-ahaleginei erantzun txarra ematen die, eta espetxera sarritan berritzultzen da.

Psikopatia primarioa estilo epikoa edo ekintzarako estiloa duten pertsonengan ikusten dugu. Pertsona horiengan ekintzak hartzen du toki nagusia, eta pentsamendua garatu gabea izaten da. Pentsamenduaren ahultasuna acting out-aren bidez konpentsatzen dute: beren burua ez deskonpentsatzeko, ingurukoak deskonpentsatzen dituzte (analizatzailea barne). Acting-out egiten duenak ekintza bihurtzen ditu analisian aktibatutako fantasia eta arazoak: modu horretara, arazoaren errepresentazioa eta analisi intelektuala ekiditen ditu; ekintzaren eremua eta ekintzaren bidez ebatzi nahi du errepresentazioaren eta oroimenaren munduan ebatzi behar zuena. Horrela ekiditen du bere fantasia inkontzienteen hitzezko errepresentazioa.

Cleckley (1941) ezaugarri afektibo, pertsonarteko eta portaerazkoetan oinarritzen da psikopatia diagnostikatzeko. Psikopatak familia egituratuetatik etortzen dira sarritan eta normalen itxura hartzen dute. Gezurti patologikoak dira eta badakite egoerak ebaluatzen eta egiazaletasunaren itxurak ematen. Kanpora agertzen duten mozorroaren atzean gordetzen da haien enpatiarik gabeko benetako izaera.

Egozentrikoak, oldarkorrak, arduragabeak, erruduntasun-sentimendurik gabeak eta gizarteko arauen hausleak izan ohi dira psikopatak. Hoztasunez eta alhadurarik gabe burutzen dituzte beren krimenak. Xarma, manipulazioa, bortxa eta mehatxua erabiltzen dituzte botere- eta kontrol-gosea asetzeko. Psikopata gehienak antisozialak dira, baina antisozial guztiak ez dira psikopatak. Antisozialak portaeraarazoak agertzen ditu, baina afektibitatearekin lotutako sintomak edo pertsona arteko harremanekin zerikusia duten sintomak ez ditu agertzen.

Cleckley-ren deskribapenean oinarrituta eraiki zuen Robert Hare-k (1991) psikopatia diagnostikatzeko PCL-R eskala (The Revised Psychopathy Checklist, PCL-R; Hare, 1991). Lau fazeta aztertzen ditu eskala horrek: 1) Pertsona arteko bereizgarriak: hitz-jarioa eta azaleko xarma; besteak manipulatu eta iruzurtzeko joera. 2) Bereizgarri afektiboak: alhadurarik eza, enpatia- eta sentikortasun-gabezia eta azaleko afektuak. 3) Estilo inpultsiboa: estimulazio beharra, ardurarik eza, epe luzerako jomugarik eza. 4) Bereizgarri antisozialak: portaeren kontrolik eza; ekintza kriminalen aldakortasuna. Lehen bi fazetak nortasunaren bereizgarriekin erlazionatuta daude. Beste biek portaera desegokiarekin dute zerikusia. Eskala honen bidez egindako ikerketen arabera, psikopata guztiak ez dira delitugileak, eta delitugile guztiak ez dira psikopatak. Horrela, Cooke-k (1994) Eskoziako espetxeetan egindako ikerketaren arabera, gizon presoen % 3k bakarrik du psikopatia, PCL-Raren ebaketa-puntua kontuan hartuta. PCL-Raren arabera diagnostikatutako psikopatiak nortasun antisozialaren nahastea hobeto aurresaten du, nortasun antisozialaren nahasteak nahaste psikopatikoa baino. Hart eta lankideen arabera (Hart, Forth eta Hare, 1991), psikopaten % 79ri nortasun antisozialaren nahastea diagnostikatu zitzaion; baina, nortasun antisozialaren nahastea zutenen % 30i bakarrik diagnostikatu zitzaion psikopatia. PCL-Rak ongi aurresaten du nortasun antisozialaren nahastea, psikopata kriminal gehienek portaera antisozialak burutzen dituztelako.

Gaur egungo ikertzaile askok pentsatzen duenaren arabera (Marcus, John eta Edens, 2004), psikopatia ez da kategoria diskretu bat, dimentsio jarraitu bat baizik.

UZTARO 78, 51-75

64

Bilbo, 2011ko uztaila-iraila

Psikopata guztiak ez dira berdinak. Eysenck-ek (1981, 1995), adibidez, psikopatia primarioa eta sekundarioa bereizi zituen. Psikopatia primarioaren bereizgarriak psikotizismoari dagozkionak dira: erruduntasun-, enpatia- edo sentikortasungabezia, portaera gaizkile eta erasokorretara eramaten duena (Eysenck eta Eysenck, 1976). Psikopatia sekundarioa kanporakoitasunaren eta neurotizismoaren elkartzetik sortua da: nahaste hori duenak ekintza gaizkileak egiten ditu, baina erruduntasuna sentitzen du. Psikopatia primarioak gabezia emozional eta afektiboak eta berekoikeria agertzen ditu. Psikopatia sekundarioa nortasun antisozialaren nahastea da, portaeraren nahasteak eta gizartearen aurkako portaerak agertzen ditu, emozioen mailako sentikortasunik gabe.

Patrick (2000) eta Blair-ek (2003) bereizi egiten dituzte nortasun antisozialaren nahastea eta psikopatia. Nortasun antisozialaren nahastea duenak psikopatia sekundarioa du: portaeraren arazoak agertzen ditu, baina emozioen mailan ez du psikopatak adina nahaste. Psikopatia duenak psikopatia primarioa du: gabezia emozional eta afektiboak ditu. Psikopatak nortasunaren ezaugarri multzo bat eta portaera sozial desbideratuak ditu. Nortasun antisozialaren nahasteak, berriz, portaera gaizkileak agertzen ditu.

Psikopatiaren deskribapen gehienen arabera portaera antisoziala ez da psikopatiaren bereizgarri zentrala (Cleckey, 1941; McCord eta McCord, 1964). Portaera desbideratua ez da psikopatiaren irizpide zuzena. Izan ere, psikopata askok ez dute portaera antisozialaren historiarik agertzen beren bizitzan. Portaera antisoziala bigarren mailako bereizgarri bat da psikopatian. Psikopatek badute arriskua portaera kriminalera lerratzeko, baina ez dira denak mundu horretan barneratzen.

Psikopatiaren sintoma batzuek portaera antisozialaren zergati moduan jokatzen dute. Horrela, norbere buruaren irudi puztuak bultza dezake pertsona bat ekintza erasokorretara, besteak kontrolatzeko helburuarekin. Inpultsibotasunak, berriz, ekintza kriminalak egitera eraman dezake, bere ekintzen ondorenetan pentsatu gabe.

Hare-ren arabera (1993), psikopata asko ez dira inoiz espetxean egon. Profesio askotan ongi funtzionatzen dute, psikopatari atsegin zaizkion kitzikapena, boterea eta dirua lortzeko aukera ematen duenean beren lanbideak. Beraz, sarritan ikusten ditugu pertsona psikopatikoak gizartean ongi integratuak. Kasu horietan psikopata ÂŤarrakastatsuezÂť hitz egin daiteke, nahiz eta hori ez den pertsonaren benetako arrakasta, besteen ahaleginaren eta sufrikarioaren bizkar eta besteen ongizatea kontuan hartu gabe eraikitako arrakasta delako. Beren helburuak lortzen ez dituztenean, haserretu eta zapuztu egingo dira, baina ez dute haserre hori tupustean eta inpultsiboki agertuko, antisozial soilek egiten duten moduan, baizik eta modu planifikatuago eta pentsatuago batean agertuko dute. Haserre horrek eramanda, gizartearen eta moralaren kontrako portaera asko egiten dituzte, baina saiatuko dira beraiek egindako arau-hausteen errua beste batzuen gain botatzen.

Psikopata ÂŤarrakastatsuezÂť ari garenean, beren delituen errua besteen bizkarrera botatzeko gaitasuna dutenez hitz egiten dugu. Aldiz, beren portaeraren ondoren negatiboez gogoetarik egiten ez dutenak sarri ikusiko ditugu psikopataren esanetara eta aginduetara lan eginez arauak hausten.

UZTARO 78, 51-75

65

Bilbo, 2011ko uztaila-iraila

7. Terapia Terapiara nekez jotzen dute nortasun antisozialaren nahastea dutenek, kanpotik behartuta ez bada. Antisozialek enpatiarik, introspekzio-gaitasunik eta kontzientziarik ez dute. Harreman fidagarririk ezin dute eduki, gizarte-arauekiko begirunerik ez dute, beren ekintzen ondorenak ezin dituzte aurresan eta iraganari buruz gogoeta egiteko gaitasunik ez dute. Ondorioz, gizarteak jarri behar dizkie mugak.

Antisozialen lege-hausteen aurrean zigorra aplikatu behar izaten da modu iraunkorrean, ohiko terapiek ez baitute emaitza onik ematen. Edozelan ere, zigorrak erabiltzea baino errefortzu positiboak erabiltzea hobe da nortasun antisozialaren nahastea dutenekin, zigorrekin ikasteko gaitasunik ez baitute. Tratamenduaren eginkizuna hesi-lana edo euste-lana egitea izaten da. Terapeuta ezin da terapeutikoki neutroa izan pazientearen ekintza antisozialen aurrean.

Tratamendu dinamikoek ez dute emaitza positiborik ematen, nortasun antisozialaren nahastea dutenek tratamendurako motibaziorik ez dutelako, oldarkorrak direlako, ondraduak ez direlako, introspekziorako gaitasun gutxi eta acting-outerako joera handia dutelako.

Tratamenduari ekin ala ez ekin erabaki behar da lehenengo. Tratamenduari ekiteko arrazoietako batzuk hauek izan daitezke: – DSMko I. ardatzeko nahasteren bat edukitzea, adibidez, umorearen nahaste bat edo sustantzien abusua.

– Pazientea bere bizitza-estiloaz aspertua egotea.

– Kanpoko erakunderen baten (familia, espetxea…) laguntza izatea.

– Bere bizitzan esperientzia positiboren bat edukitzea, horrela terapeutarekin lotura errazkiago eratzeko.

– Portaera antisoziala oldarkorra izatea eta damu edo alhaduraren bat sentitzea.

– Espetxean instituzionalizatua ez egotea, hots, erakundetik irteteko desiratzen egotea.

– Portaera psikopatikoaren sustrai biologikoa indartsua denean, eragin gutxi dute tratamendu psikologikoek. Ekintzen bidez bere bulkada deskargatzeko joera du antisozialak, eta zaila da prozesu mentalen bidez haren emozioetara heltzea. Terapia egin ahal izateko, superniaren arrastoren bat eduki beharko luke. Tratatzen zailak dira portaera psikopatiko larriak egiten dituztenak, inolako damurik edo arrazionalizaziorik ez baitute agertzen. Barneherstura edo depresio-sentimenduen presentziak itxaropen bat irekitzen dio terapiari.

Esperientziaduna behar du izan nortasun antisozialaren nahastea duena tratatu behar duen terapeutak. Antisoziala oldarkorra izan ohi denez, terapeutak prest egon behar du haren eraso fisikoei aurre egiteko. Terapeutak muga garbiak jarri behar ditu pazientearekin dituen harremanetan; mugak jarri behar dizkie pazientearen portaera mehatxatzaileei, proposamen sexualei, bisitaldiei, telefonodeiei edo lapurretei. Nortasun antisoziala duena etengabe saiatuko da terapeuta UZTARO 78, 51-75

66

Bilbo, 2011ko uztaila-iraila

manipulatzen, harreman terapeutikoaren mugak gainditzen eta beretzat abantailak ateratzen. Espetxean, lanean edo eskolan bera defendatzeko eska diezaioke pazienteak terapeutari. Gehiegizko familiartasunez trata dezake terapeuta eta harreman artifizialak landu ditzake harekin, dagokion roletik aterarazi eta egokia ez den portaera bat hari eginarazteko. Terapia-saioetan gerta daitezkeen erasoetatik babesteko bideak edo laguntzak eduki behar ditu terapeutak.

Antisoziala saiatuko da kanpoko mugak hausten eta aldaketa-itxurak egiten.

Antisoziala terapeuta iruzurtzen saiatuko da, benetakoa ez den damua agertuz.

Baina, aldaketak, benetakoa izateko, poliki-poliki gertatu behar du. Terapeutak ikusi behar du damua eta erruduntasun-sentimendua agertzen direla pazientearengan.

Antisozialek ez dute eduki berotasun afektiboa emango dien irudi finkorik.

Gurasoen axolagabetasunaren aurrean beren buruak autonomoki babesten ikasi dute. Horregatik, familia desegituratuekin terapian egin beharreko lana garrantzitsua da. Gurasoekiko lotura ziurra eta sendoa eraiki behar da. Terapiaren azken jomuga antisozialarengan atxikimendu-sentimendua sortzea da (Benjamin, 1996).

Itun terapeutiko bat sortu behar da pazientearen eta terapeutaren artean, zeinak terapeuta iruzurtzeko desira gainditzera eramango duen pazientea. Baina, horretarako, konfiantza sortu baino lehen etsaitasuna aztertu eta irteera bilatu behar dio.

Bere portaerak beregan eta besteengan dituen ondorenak ezagutu behar ditu antisozialak. Portaera erasokorrak inhibitzen irakatsi behar zaio antisozialari. Horretarako, portaera horien bidez pazienteak lortzen dituen sariak eta onurak ezagutu behar dira. Kontuan eduki behar da, espetxean portaera erasokorraren bidez errefortzu positiboak lor ditzakeela. Horregatik, garrantzitsua izango da ingurumena berrantolatzea.

Antisozialentzat atseginak gertatzen dira ekintza erasokorrak, horien bidez bulkaden tentsioa askatzea lortzen baitute. Baina, portaera erasokorrak gutxituz gero, bizitzan hobeto joango zaiola ikustera heldu behar du. Pazienteak terapeutarekin batera honako hau aztertu behar du: portaera erasokor horiek zein egoeratan agertzen dituen, zerk haserrarazten duen eta haserretzean zer sentipen fisiko, umore-egoera eta kognizio izaten dituen. Eztanda afektiboa noiz gertatzen den aztertu ondoren, eztanda hori agertzen denerako estrategia alternatiboak landu behar ditu: bizigabeko objektuetara erasokortasuna gidatu, erlaxatu, ariketa fisikoa egin. Turkat-ek (1990) dio haserrearen kontrola eta bulkaden kontrola eskuratu behar dituela antisozialak. Haserrea sortzen dioten kinaden hierarkia antolatzen du eta erlaxazio sakona eta distrakzio kognitiboa erabiltzen ditu.

Terapia kognitiboaren bidez eragiketa konkretuetatik pentsamendu abstraktura pasatzen ikasi behar du nortasun antisoziala duenak. Era berean, bere ekintzek besteengan dituzten epe luzeko ondorenak ezagutzen ikasi behar du. Hori lortzeko, lehentasunak ezarri behar dira eta portaera egokiena zein den ondorioztatu baino lehen, alternatiba ezberdinak aztertu behar dira. Portaera desegokiak gutxitzea da helburua.

Antisozialaren tratamenduan pentsamendua sartu behar da bulkadaren eta ekintzaren artean. Ekintzaren ondorenak aurreikusten eta ekiditen ikasi behar du.

UZTARO 78, 51-75

67

Bilbo, 2011ko uztaila-iraila

Gainera, bere ekintzak eta egoera emozionalak lotzen ikasi behar du. Portaera inpultsibo edo erasokorren ordez, ekintza planifikatuagoak, inpultsibotasuna gutxiagokoak egin behar ditu. Kanpoko egozpena egiteko joera, ardura-gabezia, eta arazoak ebazteko estrategia anizkoitzen gabezia gainditu behar dira.

Guraso eta irakasleek trebetasun berriak irakatsi behar dizkiete portaera antisozialaren nahastea duten gaztetxoei. Besteen intentzio txarrei buruzko igurikimenak aldatzen saiatu behar dute, erabakiak hartzeko estilo inpultsiboa inhibitu eta kontrolatu behar dute, jendearen sentimenduekiko enpatiko izaten ikasi behar dute. Erlaxazio-teknikak irakatsi behar zaizkie, portaera erasokorra eragiten duten aktibazio-maila eta haserrea ekiditeko. Esku-hartze batzuen bidez portaera positiboak indartzen eta negatiboak iraungitzen entrenatu egin behar dira gurasoak.

Terapian zehar, arazoa gertatzen den eskualdeko distortsio kognitiboak identifikatu behar ditu: «Nire pentsamenduak eta sentimenduak zuzenak dira», «Nire ekintzak egokiak dira, nik egokitzat jotzen ditudalako», «Besteek pentsatzen dutena bost axola zait».

Nortasun antisozialaren nahasteari aurre hartzeko, gatazkak ebazteko eta trebetasun sozialetan entrenatzeko programak edo arreta-gabezia hiperaktibitatearekin nahastea tratatzeko programa aplika liteke haur eta gaztetxoen tratamendurako.

Emozio bat beste batez, kognizio bat beste batez ordezkatzen ikasi behar du.

Haserrea ordezkatu nahi bada, haren hurbileko emozioak bereganatu behar ditu: tristura, apaltzea, frustrazioa. Emozio horiek ezagutu, esplizitatu eta onartu behar ditu, eta haserrearen ordez emozio horiek biziko ditu. Era berean, arrotzak zaizkion beste sentimenduak ezagutzera ere eraman behar da pazientea: sinpatia, umorea, konfiantza.

Pertsona arteko gogortasun emozionala tratatzea garrantzitsua da, besteenganako sentikortasunik ez dutenek aldaketari erresistentzia gehiago jartzen baitiote, sentikortasun biguna dutenek baino. Gurasoek eta irakasleek enpatia hobetzen eta besteen ikuspegia hartzen irakatsi behar diete gazteei. Besteen sentimenduak eta norberaren ekintzek besteengan dituzten efektuak ulertzen irakasten du enpatiarako entrenamenduak. Entrenamendu hori onuragarria da antisozialekin, baina psikopatekin kaltegarria izan liteke, beste pertsonen sentimenduei buruzko informazioak lagun baitiezaieke manipulatzaile eta harrapari hobeak izaten. Horregatik, terapiak ez du prozesu kognitiboetan bakarrik zentratu behar, baizik eta prozesu afektiboetan eta pertsona arteko sentimenduetan ere zentratu behar du, hau da, pertsona arteko harremanetan gozatzen irakatsi behar du.

Tony King, Holloway-ko iratotzailea Biografia Tony Bromwich Londresen jaio zen 1965ean. Haurtzaro gogorra izan zuen eta hamabi urte eman zituen erreformatorioetan. 1986an 10 urteko espetxe-zigorra eman zioten, 15 eta 33 urte arteko bost emakume sexualki erasotzeagatik.

Inkontziente uzteraino eraso zituen, eta egoera inkontzientean zeudela bortxatu UZTARO 78, 51-75

68

Bilbo, 2011ko uztaila-iraila

egin zituen. 1991n behin-behineko askatasunean irten zen, baina handik bi hilabetera berriro espetxeratu zuten, emakume bat aizto batez erasotzearren.

Kondena beteta 1996an irten zenean, bere lehen emaztea izango zena ezagutu zuen eta izena aldatu zuen. Aurrerantzean Tony King izango zen. 1997an bortxaketa berri batez akusatu eta polizia hura atxilotzen saiatu zen, baina Espainiako Costa del Sol-era joan zen. Britainiarrek ez zuten estradizioa eskatu, ez baitzuten behar adina froga. 1998an, Amanda Dowler-en heriotza ikertzen ari zenean, polizia ingelesak egiaztatu zuen Tony King Espainian zegoela eta hango poliziari jakinarazi zion arriskutsua izan zitekeela Espainiako neska gazteentzat.

Rocio Wanninkhof 1999an desagertu zen Mijas-en (Malagan), eta handik hilabetera hilda agertu zen, biluzik eta labankadekin. 2000n Dolores Vázquez, Rocíoren amaren bikote izandakoa, atxilotu zuten, Rocíoren hiltzaile izateaz akusatuta, froga zehatzik gabe. Ondoren, 2001ean, herri-epaimahai batek erruduntzat jo zuen eta Malagako Audientzia Probintzialak 15 urteko espetxe zigorrera kondenatu zuen. Baina, 2002an Andaluziako Justizia Auzitegi Nagusiak sententzia ezabatu eta Dolores aske utzi zuen, fidantzapeko askatasunean.

Sonia Carabantes-en hilotza 2003an agertu zen, Coin-en (Malagan), buruan jasotako kolpeen eta iratotzearen ondorioz hilda. DNA frogek Sonia Carabantes eta Rocio Wanninkhof-en erailketak erlazionatu zituzten.

Tony King 2003ko irailaren 18an atxilotu zuten. Atxiloketa horretarako garrantzitsua izan zen Tony-ren bizikideak emandako informazioa. Hain zuzen ere, Sonia Carabantes desagertu zen gauean, King-ek hatz-marka batzuk zituen aurpegian eta odol-arrastoak jantzietan. DNA frogen bidez identifikatu zuen poliziak Tony King, Sonia Carabantes eta Rocio Wanninkhof-en hiltzaile moduan.

Tony King-ek onartu zuen neska horien hiltzailea zela.

Gaur egun, Tony King 62 urteko espetxe-zigorrera kondenatua dago: 36 urte, Sonia Carabantes erailtzeagatik; 19 urte, Rocio Wanninkhof-en heriotzagatik; 7 urte, Benalmadenako emakume bat bortxatzeagatik. Gainera, Scotland Yard ikertzen ari da Tony King erlazionatua ote dagoen Amanda Dowler (13 urteko neska) eta Sara Cameron-en (23 urtekoa) hilketa eta bortxaketekin.

Profil psikologikoa 1986an kondenatu zuen epailari britainiarraren arabera, Tony-ren inpotentzia sexuala zegoen haren portaera kriminalaren oinarrian. Inpotentzia horrek desira sexuala asebetetzea galarazi eta frustrazioa sortzen zion. Eta Tony-k ezin zuen frustrazioa eraman.

Tony hotza, kalkulatzailea eta egozentrikoa da, kanpora begira azaleko xarma bat agertzen badu ere. «Bere alabarekin oso ona zen eta nireekin ere bai, eta inoiz ez zuen bortxarik erabili nirekin», esaten zuen Sonia Carabantes hil zuenean berarekin bizi zen emakumeak. Txikitan enuresia eta dislexia-arazoak eduki zituen, eta horien ondorioz besteen isekak jaso zituen. Autoestimu baxua, frustraziosentipena eta erasokortasun-maila handia erakusten zituen. Beste pertsona bat izan balitz bezala hitz egiten zuen berak egindako hilketez.

UZTARO 78, 51-75

69

Bilbo, 2011ko uztaila-iraila

Amak maitasun baldintza gabea zion. Poliziak Tony King atxilotu zuenean, ohar bat utzi zuen atearen ondoan: «Baldintza gabe maite dut nire semea, hiltzen naizen egunera arte. Ez dut sinesten harengatik esaten den guztia, eta badakit gezur asko esan direla ere».

Malagako psikologoek auzitegiarentzat 2004an egindako adituen txostenaren arabera, Tony-k nortasun antisozialaren nahastea du eta bere gaitasun mentalak kontserbatzen ditu. Hau da, badaki zer egiten duen, nahiz eta ekintza horiengatik erruduntasunik edo alhadurarik ez sentitu.

Garrido eta López-en arabera (2006), Tony King-ek bereizgarri psikopatikoak, desbiderapen sexualak eta delituak egitera eramaten duten konpultsioak sentitzen ditu: – Portaerari dagokionez, arriskurako joera, sentipen berrien bilaketa eta oldarkortasuna agertzen ditu. Pertsona arteko harremanetan, enpatia-gabezia (biktimei eragiten dien sufrikarioa), besteen ongizate eta eskubideekiko mespretxua, egozentrismoa, harrokeria eta manipulazioa aurkezten ditu.

Emozioei dagokienez, beste pertsonekiko lotura-gabezia, afektuen azalekotasuna eta erruduntasun-sentimenduen gabezia agertzen ditu. Ondorioz, kriminalitatean azkar hasi zen, erreformatorioetako egonaldiek adierazten duten moduan.

– Desbiderapen sexualak honako portaera hauetan agertzen dira: neskak hil eta gero ukitu; inkontziente edo hilda zeuden neskei egindako ukipenetan pentsatuz edo iheska zihoazen edo beldurturik zeuden nesketan pentsatuz masturbatu; nekrofilia eta sadismoaren fantasmak hobesten ditu, harreman normalekin erlazionatutako fantasmen aurretik; ez du interesik agertzen bere bikotekidearekin harreman sexualak edukitzeko; emakumeekin harremanean jartzen denean, bere harrapakinaren atzetik doan ehiztariaren moduan sentitzen da; jarrera sadikoa hartzen du biktima eraso, jo, arrastaka eraman, labankadaz josi eta gero hura ukitzen hasten denean.

– Biktimari bizitza kendu eta hartaz abusatzeko boterea duela sentitzeko premia edo konpultsioa. Konpultsio hori da goizeko ordubietan ohetik jaiki, bikotekidea ohean utzi, kalera irten, biktima aukeratu eta hari erasotzera eramaten duena. Lortzen duen atsegina erabiltzen duen bortxari lotua dago.

Kitzikapen-maila biktimari eragiten zaizkion eraso eta zaurien mailan dago.

Ondorengo taulako (3. taulan) ezkerreko zutabean nortasun antisozialaren nahastearen bereizgarrien zerrenda jartzen da. Eskuineko zutabean, Tony King-ek bereizgarri horiek badituen ala ez aztertzen da.

UZTARO 78, 51-75

70

Bilbo, 2011ko uztaila-iraila

3. taula. Nortasun antisozialaren nahastearen bereizgarriak eta Tony King-en ezaugarriak Nortasun Antisozialaren Nahastea, DSMTony King-en bereizgarriak IV-TRaren (American Psychiatric Association, 2000) arabera A. Besteen eskubideekiko mespretxua eta haien bortxatzea dakarren portaera-patroi orokorra, 15 urtetik aurrera agertzen dena, honako item hauetako hiru edo gehiagoren agerpenak erakusten duena.

Erreformatorioetan 12 urte egin zituen.

Ingalaterran 10 urte egin zituen espetxean.

Espainian 55 urteko espetxe-zigorra dauka.

Legearen aurrean duten portaera ez da egokitzen gizarte-arauetara, eta atxilotzeko motiboa ematen duten ekintzak egiten dituzte modu errepikatuan.

Bere delituen eta delitu horietan inplikatutako pertsonen bertsio ezberdinak ematen dizkio poliziari. Lurraldez eta izenez aldatzen da. Ingalaterran espetxean zergatik egon zen azaltzean, gezurra esaten du.

Zintzotasunik eza: gezur errepikatuak, ezizenen erabilera, besteei iruzur egin beren probetxurako edo atseginerako.

Oldarkortasuna edo etorkizuna planifikatzeko gaitasunik eza.

Arduragabekeria iraunkorra, lana iraunkorki mantentzeko edo eginkizun ekonomikoez arduratzeko gaitasunik ezak adierazten duen moduan.

Ez da gai bere alabaren etorkizuna planifikatu eta ziurtatzeko. Bere etorkizuna eta alabarena hondatuko duten delituak egitera behartua sentitzen da.

Haserrekortasuna eta erasokortasuna, etengabeko borroka fisikoek edo erasoek adierazten duten moduan.

Espetxean egona izateak ez du eramaten berriro espetxera eramango duten delituak ekiditera.

Zuhurtasunik gabeko axolagabekeria, beren eta besteen ziurtasunagatik.

Hilketak egiterakoan ez du planifikazio handirik egiten. Aztarna asko uzten ditu delituen gunean eta delituak egin ostean, etxeratzean.

Alhadurarik ez dute sentitzen. Besteei egiten zaizkien tratu txarren eta lapurreten aurrean axolagabe agertzen dira eta ekintza horiek justifikatu egiten dituzte.

Inoiz ez du damurik sentitu egin dituen delituengatik.

B. Diagnostiko hau emateko, subjektuak 18 urte eduki behar ditu gutxienez.

Tony King-ek 18 urte baino gehiago ditu nortasun antisozialaren nahastea diagnostikatzen zaionean.

C. 15 urte baino lehen hasten den nahaste disozial baten frogak badaude.

Nortasun antisozialaren nahastearen frogak 15 urte baino lehen hasi ziren.

D. Portaera antisozialak ez du eskizofrenian edo sasoi maniakoan bakarrik gertatu behar.

Tony King-en portaera antisoziala ez dago eskizofrenia bati edo pasarte maniako bati loturik.

Hirugarren taulan egiazta daitekeenez, Tony King-ek betetzen ditu nortasun antisozialaren nahastea diagnostikatzeko DSM-IV-TR eskuliburuak eskatzen dituen irizpideak. Oro har, Tony King-ek betetzen ditu psikopatiaren irizpideak: portaeraren desbiderapenari dagozkion Hare-ren PCL-R eskalako irizpideak UZTARO 78, 51-75

71

Bilbo, 2011ko uztaila-iraila

betetzen ditu; nortasunaren sentikortasunik ezaren, gogortasunaren eta enpatiarik ezaren baldintzak ere betetzen ditu; baina ez du betetzen ekintzen planifikazio zehatz eta hotzaren baldintza. Baina, hori, segur aski, bere ekintza basatiak alkoholaren eta drogen efektupean egiten dituelako izango da. Horregatik, hotzean pentsatuta, gero, berriro hilketaren eszenara agertu izan da, hilotza lekuz aldatzera edo aztarnak ezabatzera.

Ondorioak Nortasunaren nahasteen artean aztertuenetakoa da nortasun antisozialaren nahastea, gizartean arazo asko sortzen dituelako. Baina, esan dugun moduan, antisozial guztiak ez dira joaten legearen aurka. Badira gizartean ongi kokatuak edo integratuak dauden antisozialak ere.

Antisozialak sentipen-bilatzaileak dira eta sentipen horien bila dabiltzala, ez dira kezkatzen beren buruen eta besteen ziurtasunaz. Antisozial horietako batzuk oldarkorrak eta erasokorrak dira; ekintzara erraz pasatzen dira, beren ekintzen ondorenez pentsatzeko eta gogoetarako ez baitute denborarik hartzen. Aldiz, beste antisozial batzuek hotzean planifikatzen dituzte beren ekintzak. Ikuspegi horretatik bereizi dira nortasun antisozialaren nahastea dutenak eta psikopatak.

Nortasun antisozialaren nahastea dutenek erruduntasuna eta alhadura senti ditzakete eta beren emozioak kontrolatu ezin dituztelako egiten dituzte ekintza erasokorrak. Aldiz, psikopaten erasokortasuna maltzurragoa da: ez dute alhadurarik sentitzen eta ez dute bulkaden eragin inpultsiboz jokatzen; beren ekintzak zehazki planifikatzen dituzte.

Ondorioz, gizartearen kontra doan jokaera desbideratua, espetxearekin zigortzen dena, ez da psikopataren portaerarik behinena. Psikopata guztiak ez dira delitugileak eta delitugile guztiak ez dira psikopatak. Era berean, nortasun antisozialaren nahastea duten guztiak ez dira psikopatak. Psikopatek nortasun antisozialaren nahastea dutenen azpimultzo bat osatuko lukete.

Bibliografia American Psychiatric Association. (2000): Diagnostic and statistical manual of mental disorders (DSM-IV-TR; 4. ed., testu orraztua), American Psychiatric Association, Washington, DC. Arbel, N eta Stravynski, A. (1991): “A retrospective study of separation in the development of adult avoidant personality disorder”, Acta Psychiatrica Scandinavica, 83, 174178.

Bassareo, V.; Tanda, G. eta Di Chiara, G. (1995): “Increase of extracellular dopamine in the medial prefrontal cortex during spontaneous and naloxone-precipitated opiate abstinence”, Psychopharmacology, 122, 202-205.

Benjamin, L. S. (1996): Interpersonal Diagnosis and Treatment of Personality Disorders, 2. edizioa, Guilford, New York.

Bernstein, D. P.; Stein, J. A. eta Handelsman, L. (1998): “Predicting personality pathology among adult patients with substance use disorders: Effects of childhood maltreatment”, Addictive Behavior, 23, 855-868.

UZTARO 78, 51-75

72

Bilbo, 2011ko uztaila-iraila

Birnbaum, K. (1914): Die psychopathischen verbrecher (Psychopathic criminals), Lipzig, Tieme.

Blair, R. J. R. (2003): “Neurobiological basis of psychopathy”, The British Journal of Psychiatry, 182 (1), 5-7.

Bland, R. C.; Newman, S. C.; Orn, H. eta Stebelsky, G. (1993): “Epidemiology of pathological gambling in Edmonton”, Canadian Journal of Psychiatry, 38, 108-112.

Bowlby, J. (1944): “Forty-four juvenile thieves: Their characters and home lives”, International Journal of Psycho-Analysis, XXV, 19-52.

Burke, J. D.; Loeber, R. eta Lahey, B. B. (2007): “Adolescent conduct disorder and interpersonal callousness as predictors of psychopathy in adults”, Journal of Clinical Child and Adolescent Psychology, 36, 334-346.

Cadoret, R. J.; Yates, W. R.; Troughton, E.; Woodworth, G. eta Stewart, M. A. (1995): “Genetic-environmental interaction in the genesis of aggressivity and conduct disorders”, Archives of General Psychiatry, 52 (11), 916-924.

Cadoret, R. J.; Cain, C. A.; Troughton, E. eta Heywood, E. (1985): “Alcoholism and antisocial personality: interrelationships, genetic and environmental factors”, Archives of General Psychiatry, 38, 965-969.

CIE 10. (1992): Trastornos mentales y del comportamiento, Décima Revisión de la Clasificación Internacional de las Enfermedades, Organización Mundial de la Salud, Madril.

Cleckley, H. (1941): The Mask of Sanity, Mosby, St. Louis, MO. Cloninger, C. R. (1987): “A systematic method for clinical description and classification of personality variants. A proposal”, Archives of General Psychiatry, 44(6), 573588.

Cooke, D. J. (1994): Psychological disturbance in the Scottish Prison System: Prevalence, precipitants, and policy, Scottish Home and Health Department, Edinburgh.

Crick, N. R. eta Grotpeter, J. K. (1995): “Relational aggression, gender, and socialpsychological adjustment”, Child Development, 66 (3), 710-722.

Dabbs, J. M. eta Morris, R. (1990): “Testosterone, social class, and antisocial behavior in a sample of 4,462 men”, Psychological Science, 1, 209-211.

Elliott, C. eta Gillett, G. (1992): “Moral sanity and practical reason”, Philosophical psychology, 5, 1, 53-67.

Esquirol, J. E. D. (1837): Les malades mentales. Berrargitalpena, 1965: Mental Maladies, Hafner Press, New York.

Eysenck, H. J. (1964): Crime and personality, Routledge & Kegan Paul, Londres.

–––––––––––––, (1981): “El modelo de condicionamiento en el proceso de socialización”, Análisis y Modificación de Conducta, 7 (14-15), 5-29.

–––––––––––––, (1995): “Un modelo de personalidad: rasgos generales”, in M. D. Avia eta M. L. Sánchez, Personalidad: aspectos cognitivos y sociales, Pirámide, Madril, 229267.

Eysenck, H. J. eta Eysenck, S. B. G. (1976): Psychoticism as a dimension of personality, Hodder and Stoughton, Londres.

Fergusson, D. M.; Lynskey, M. T. eta Horwood, L. J. (1993): “The effect of maternal depression on maternal ratings of child behavior”, Journal of Abnormal Child Psychology, 21, 245-270.

Garrido, V. eta López, P. (2006): El rastro del asesino, Ariel, Bartzelona.

Hare, R. D. (1991): The Revised Psychopathy Checklist, Multi-Health Systems Toronto, Ontario, Canada.

–––––––––––––, (1993): Without conscience: The disturbing world of the psychopaths among us, Pocket Books, New York.

UZTARO 78, 51-75

73

Bilbo, 2011ko uztaila-iraila

Harpur, T. J.; Hakstian, A. R. eta Hare, R. D. (1988): “Factor structure of the Psychopathy Checklist”, Journal of Consulting and Clinical Psychology, 56, 741-747.

Hart, S. D.; Forth, A. E. eta Hare, R. D. (1991): “The MCMI-II as a measure of psychopathy”, Journal of Personality Disorders, 5, 318-327.

Hesselbrock, M. N.; Meyer, R. E. eta Keener, J. J. (1985): “Psychopathology in hospitalized alcoholics”, Archives of General Psychiatry, 42, 1050-1055.

Hwu, H-G.; Yeh, E. K. eta Chang, L. Y. (1989): “Prevalence of psychiatric disorders in Taiwan defined by the Chinese diagnostic interview schedule”, Acta Psychiatrica Scandinavica, 79, 136-174.

Loranger, A. W.; Sartorius, N.; Andreoli, A.; Berger, P.; Buchheim, P.; Channabasavanna, S. M. eta lankideak (1994): “The International Personality Disorder Examination”, Archives General Psychiatry, 51, 215-224.

Kohut, H. (1971): The Analysis of the Self: A Systematic Approach to the Psychoanalytic Treatment of Narcissistic Personality Disorders, International University Press, New York.

Kraepelin, E. (1915): Psychiatrie (8. ed.), Verlag von Johann Ambrosius Barth, Leipzig.

Lilienfeld, S. (1994): “Conceptual problems in the assessment of psychopathy”, Clinical Psychology Review, 14, 17-38.

–––––––––––––, (1998): “Methodological advances and developments in the assessment of psychopathy”, Behaviour Research and Therapy, 36, 99-125.

Loeber, R.; Brinthaupt, V. eta Green, S. (1990): “Attention deficits, impulsivity, and hyperactivity with or without conduct problems: Relationships to delinquency and unique contextual factors”, in R. McMahon eta R. Peters (arg.), Behavior disorders of adolescence: Research, intervention, and policy in clinical and school settings, Plenum Press, New York, 39-61.

Louth, S. M.; Williamson, S.; Alpert, M.; Pouget, E. R. eta Hare, R. D. (1998): “Acoustic distinctions in the speech of male psychopaths”, Journal of Psycholinguistic Research, 27, 375-384.

Lynam, D. R. (1996): “The early identification of chronic offenders: Who is the fledgling psychopath?”, Psychological Bulletin, 120, 209-234.

Marcus, D. K.; John, S. L. eta Edens, J. F. (2004): “A taxometric analysis of psychopathic personality”, Journal of Abnormal Psychology, 113 (4), 626-635.

McBurnett, K.; Lahey, B. B.; Rathouz, P. J. eta Loeber, R. (2000): “Low salivary cortisol and persistent aggression in boys referred for disruptive behavior”, Archives of General Psychiatry, 57, 38-43.

McCord, W. eta McCord, J. (1964): The Psychopath: An essay on the criminal mind, Van Nostrand Reinhold, New York.

Moss, H. B.; Yao, J. K. eta Panzak, G. L. (1990): “Serotonergic responsivity and behavioral dimensions in antisocial personality disorder with substance abuse”, Biological Psychiatry, 28, 325-338.

Norden, K. A.; Klein, D. N.; Donaldson, S. K.; Pepper, C. M. eta Klein, L. M. (1995): “Reports of the early home environment in DSM-III-R personality disorders”, Journal of Personality Disorders, 9, 213-223.

Organización Mundial de la Salud. (1992): CIE 10: Trastornos mentales y del comportamiento. Décima Revisión de la Clasificación Internacional de las Enfermedades, Meditor, Madril.

Pajer, K.; Gardner, W.; Rubin, T.; Perel, J. eta Neal, S. (2001): “Decresed cortisol levels in adolescent girl with conduct disorder”, Archives of General Psychiatry, 58 (3), 297-302.

Patrick, C. J. (2000): “Emociones y psicopatía”, in A. Raine eta J. Sanmartín (arg.), Violencia y psicopatía, Ariel, Bartzelona, 89-118.

UZTARO 78, 51-75

74

Bilbo, 2011ko uztaila-iraila

Patrick, C. J.; Zempolich, K. A. eta Levenston, G. K. (1997): “Emotionality and violent behavior in psychopaths: A biosocial analysis”, in A. Raine; D. Farrington; P. Brennan eta S. A. Mednick (arg.), The biosocial bases of violence, Plenum Press, New York, 145-161.

Pinel, P. (1806) A Treatise on Insanity, in which are Contained the Principles of a New and More Practical Nosology of Maniacal Disorders than has yet been Offered to the Public, D. D. Davis-en itzulpena (W. Todd, Sheffield); jatorrizko argitalpena frantsesez 1801ean.

Pollock, V. E.; Briere, J.; Schneider, L.; Knop, J.; Mednick, S. A. eta Goodwin, D. W. (1990): “Childhood antecedents of antisocial behavior: Parental alcoholism and physical abusiveness”, American Journal of Psychiatry, 147, 1290-1293.

Raine, A.; Lencz, T.; Bihrle, S.; Lacasse, L. eta Colletti, P. (2000): “Reduced prefrontal gray matter volume and reduced autonomic activity in antisocial personality disorder”, Archives of General Psychiatry, 57, 119-127.

Robins, L. N. (1978): “Sturdy childhood predictors of adult antisocial behavior: Replication from longitudinal studies”, Psychological Medicine, 8, 611-622.

Rutter, M. eta Smith, D. J. (arg.). (1995): Psychosocial Disorders in Young People. Time Trends and Their Causes, John Wiley & Sons, Chichester.

Sato,T . eta Takeichi, M. (1993): “Lifetime prevalence of specific psychiatric disorders in a general medicine clinic”, General Hospital Psychiatry, 15, 224-233.

Siever, L. eta Trestman, R. L. (1993): “The serotonin system and aggressive personality disorder”, International Clinical Psychopharmacology, 8 (Suppl. 2), 33-39.

Stormshak, E. A.; Bierman, K. L.; McMahon, R. J. eta Lengua, L. J. (2000): “Parenting practices and child disruptive behaviour problems in early elementary school”, Journal of Clinical Child Psychology, 29, 17-29.

Torgersen, S.; Kringlen, E. eta Cramer, V. (2001): “The prevalence of personality disorders in a community sample”, Archives of General Psychiatry, 58, 590-596.

Turkat I. D. (1990): The Personality Disorders: A Psychological Approach to Clinical Management, Pergamon, New York.

Williamson, S. E. (1991): Cohesion and coherence in the speech of psychopathic criminals.

Unpublished doctoral dissertation, University of British Columbia, Vancouver, Kanada.

Williamson, S.; Harpur, T. J. eta Hare, R. D. (1991): “Abnormal processing of affective words by psychopaths”, Psychophysiology, 28, 260-273.

UZTARO 78, 51-75

75

Bilbo, 2011ko uztaila-iraila