Vincent van Gogh-en biografia eta bereizgarri psikopatologikoak by Mikel Haranburu Oiharbide

VINCENT VAN GOGH-EN BIOGRAFIA ETA BEREIZGARRI PSIKOPATOLOGIKOAK

MIKEL HARANBURU OIHARBIDE NEKANE BALLUERKA LASA ARANTXA GOROSTIAGA MANTEROLA

VINCENT VAN GOGH-EN BIOGRAFIA ETA BEREIZGARRI PSIKOPATOLOGIKOAK

AURKIBIDEA 1. Sarrera 2. Vincent Van Gogh-en biografia 2.1. Haurtzaroa eta lehen nerabezaroa 2.2. Arte merkatari Haga (1869ko abuztutik 1873ko maiatzera) London (1873ko ekainetik, 1975eko maiatzera) Paris: 1875eko maiatzetik 1876ko martxora 2.3. Krisi erlijiosoa  Ramsgate (1876ko apiriletik 1876ko ekainera)  Isleworth (1876ko ekainetik 1876ko abendura)  Dordrecht (1877ko urtarrilaren 21etik 1877ko apirilaren 30era)  Amsterdam (1877ko maiatzetik 1878ko maiatzera)  Etten (1878ko uztailetik 1878ko abuztura)  Brusela eta Borinage  Petit-Wasmes (1878ko abendutik 1879ko ekainera)  Cuesmes (1879ko abuztutik 1980ko irailera) 2.4. Belgikako eta Holandako urteak (1880-1886): Artista bizitza  Brusela (1980ko urritik 1981ko apirilera)  Etten (1881ko apiriletik 1881ko abendura)  Haga (1881eko abendutik 1883ko irailera)  Drenthe: 1883ko irailetik 1883ko abendura  Nuenen (1883ko abendutik 1885eko azarora)

ď&#x201A;§ Anberes (1885eko azaroaren amaieratik 1886ko otsailaren amaierara) 2.5.

Artista bizitza: Paris (1886ko martxotik 1888ko otsailera)

2.6.

Artista bizitza: Arles (1888ko otsailetik 1889ko maiatzera)

2.7.

Artista bizitza: Saint-RĂŠmy-de-Provence-eko Saint-Paul-deMausole (1889ko maiatzetik 1890eko maiatzera)

2.8.

Artista bizitza: Auvers-sur-Oise (1890eko maiatzetik 1890eko uztailera)

3. Vincent Van Gogh-en bereizgarri psikopatologikoak 4. Ondorioak 4.1. Biografia 4.2. Bereizgarri psikopatologikoak 5. Erreferentzia bibliografikoak

VINCENT VAN GOGH-EN BIOGRAFIA ETA BEREIZGARRI PSIKOPATOLOGIKOAK

1. Sarrera 1853ko martxoaren 30ean jaio zen Vincent Van Gogh Herbeheren hegoaldeko Groot-Zundert herrian, Brabanteko iparraldean. Eliza Erreformatuko abade baten semea zen. Pertsona barnerakoia zen; txikitatik bereizi izan zen Vincent bakardaderako zaletasunagatik eta seriotasunagatik; naturarekin harremanean egotea zuen atsegin eta ibilaldi luzeak egiten zituen baso, zelai edo soroetan zehar, bakarka zein senide edo lagunen batekin. Familia oso erlijiosoan jaio zen Vincent; mentalitate estukoak ziren haren gurasoak; amarekin ez zuen harreman handirik izan; aitarekin harreman tirabiratsuak izan zituen; anaia Theorekin, berriz, harreman estuak. Ipuin kontaketak eta liburu irakurketak leku handia izan zuten haren bizitzan. Zundert-en, Zevenbergeko Jon Provily eskolan eta Tilberg-en egin zituen lehen ikasketak. Bizitza eta artea, autorea eta obra erabat elkarri lotuak zeuden Vincenten kasuan; Hagako Goupil and Cie. konpainiako almazenean lau urtez egin zuen lan, arte salerosketan; osaba Cent enpresa horretako sozio zen. Roos familiaren etxean hartu zuen ostatu Hagan; gainera, Vincenten ama Hagakoa zen eta senitarteko asko zituen hiri horretan. Hagan hiru urte egin zituenean, anaia Theoren bisita izan zuen Vincentek; bisitaldi horretan Rijswijk-eko errotara arteko ibilaldia egin zuten Vincentek eta Theok; bidaia horretan elkarri agindu zioten beren adiskidetasunari betirako eutsiko ziotela. Hagan zegoela maitemindu zen Caroline Haanebeek-ez, baina hark ez zion amodiozko erantzun positiborik eman. Hogei urte zituenean, Vincent Hagatik Londonera bidaltzea erabaki zuten Hagako Goupil enpresako zuzendari zen Tersteeg-ek eta osaba Centek; Londonen Frantziako Iraultzaren eragina zuten idazleen irakurle bihurtu zen. Ursula Loyer-en ostatuan bizi izan zen lehen urtean eta han Urtsularen alaba Eugeniaz maitemindu zen; Eugeniak ez zuen onartu haren proposamena, beste batekin konprometiturik baitzegoen; oporretara Holandara joan zen eta opor ostean beste ostatu bat hartu zuen Londonen; Vincent bakardadean eta tristura aldi batean sartu zen eta erlijioan zentratu zen; familiakoek pentsatu zuten ona izango zela Vincententzat giroz aldatzea, haren beheraldia gainditzeko; horregatik, Goupil and Cie-k Parisen zuen galeriara bidali 1874ko urritik abendura bitartean. Londonera

itzuli zen ondoren eta han lehengo apartamentu berean jarraitu zuen eta lehengo bakardadera itzuli zen. 1875eko maiatzean berriro ere Parisera bidali zuten eta kuadroen galeriako arduradun jarri zuten; Parisen berehala hurbildu zen erlijio gaietara; goizean eta gauean Biblia irakurtzen zuen; Kenpisen Kristoren imitazioa liburuaren jarraitzaile bihurtu zen eta Michelet eta Renan-en liburuetatik urrundu egin zen; arte negozioan zentratzen ez zenez, lanetik bota zuten eta Ingalaterrara joan zen; han, Ramsgate eta Isleworth-eko eskoletan lan egin zuen eta Biblia ikasten eta irakasten saiatu zen; garai horretan, marrazkiak egiten jarraitzen bazuen ere, erlijioaren bidez asebete nahi zuen edertasun-desira; eskola-maisu eta apaizaren tarteko ogibide bat nahi zuen; erlijio-debozioak eramanda eta Charles Spurgeon ministro baptistaren oratoriaren eragina jasota, Richmond-go eliza metodistako pulpitutik sermoia botatzeraino heldu zen. Isleworth-etik Holandara itzuli zen eta 1877ko urtarriletik maiatzera Dordrecht-eko BlussĂŠ & Van Braam liburu-dendan lan egin zuen; liburudenda horretan Biblia ikasten eta Biblia nederlanderatik frantsesera, alemanera eta ingelerara itzultzen gehiago saiatu zen liburuak saltzen baino. 1877ko maiatzean Amsterdam-era joan zen Teologia Fakultatera sartzeko azterketa prestatzera; Amsterdam-en zeukan familiaren laguntza izan zuen Vincentek eta irakasletzat Mendes da Costa eduki zuen, baina latina eta grekoa ikasten porrot egin zuen. Ikasketak utzi eta Etten-era itzuli zen, gurasoen etxera. Berehala joan zen Bruselako eskola ebanjelikoan hiru hilabeteko ikasketak egitera; baina, ikasketak amaitu baino lehen Borinagera joan zen meatzarien artean ebanjelista moduan lan egitera; horretan jardun zen Petit-Wasmes-en eta Cuesmes-en, baina ez zuen meatzarien eta ebanjelisten agintarien onarpenik lortu; gehiegi konprometitzen zen: bere ondasunak banatu eta txirotasun guztizkoan bizi izan zen; agintariek eskatzen zuten gutxieneko duintasunik ez zuen gordetzen. Garai horretan eta egoera horretan ere jarraitzen zuen oraindik Vincentek Shakespeare, Victor Hugo eta Charles Dickens-en liburuak irakurtzen. Borinageko meatzarien artean izandako esperientziak porrot egin zuenean, erlijiotik urrundu zen, senitartekoengandik eta lagunengandik urrundu zen eta haiek utzitako hutsunea artearen bidez bete nahi izan zuen; gizadiari ebanjelioa predikatuz serbitu ezin zionez, artearen bidez serbituko ziola pentsatzen zuen; hor aurkitu zuen Vincentek bere benetako bokazioa: marrazkia eta pintura bihurtu ziren haren bizitzako zutabeak; marraztean edo pintatzean soilik sentitzen zen bizirik. Esaten zuen arkatza hartu eta marrazten hasten zen unetik dena aldatzen zela beretzat; ondorioz, artista izatea erabaki zuen. Klase ertaineko familia batetik baldin bazetorren ere, behe mailako jendearekin eta txiroekin identifikatu zen Vincent; behartsuen

txaboletan jartzeko moduko marrazkiak egin nahi zituen; elkarren interesak defendatuko zituen artisten komunitate bat sortu nahi zuen. Bruselara joan zen 1980ko urrian eta han eman zion hasiera pintore moduan egingo zuen hamarkadari. Bruselako marrazki akademian zerbait ikasi zuen eta Anton van Rappard-en lagun egin zen. Rappard-ek Brusela utzi zuenean, bera ere Etten-era itzuli zen; Brusela garestia zen eta gurasoen etxera itzuli zen 1881eko apirilean. Garai horretan Theok bidalitako dirutik bizi zen Vincent. Etten-en zegoela Van Rappard-en bisitak izaten zituen eta elkarrekin lan egiten zuten. 1881eko udaldian Adriana Vos Stricker (Kee) andere alargunaz maitemindu zen eta bere maitasunaren berri eman zion hari, baina hark baztertu egin zuen; Vincentek egosgogor eutsi zion Kee bereganatzeko asmoari eta gurasoekin eta Stricker familiarekin haserreturik bukatu zuen; amodio kontuetan aitaren aholkuei baino jaramon gehiago egiten zien Vincentek Michelet-en gomendioei; maitasun horren lekuko moduan hor daude Vincentek Kee-ri egindako erretratuak: zuri beltzean eta olioan. Familiako tirabirak handitu zirenean, 1881eko abenduan, Hagara joatea erabaki zuen Vincentek. Hagan zegoela Clasina Maria Hoornick (Sien) ezagutu zuen: modelo lanak egiten zituen prostituta bat zen Sien, lehendik alaba bat zuena eta haurdun zegoena. Vincentek maite zuen Sien eta harekin bizitzen jarri zen; harekin ezkontzeko asmoak ere bazituen, baina familia eta lagunak kontra zituen; Theok berak ere ez zuen onartzen Vincent Sien-ekin ezkontzea. Gastu handiak egin zituen Vincentek Hagan: pinturetan, modeloan, jantzietan, Sien eta haren haurrak mantentzen. Tersteeg-ek ez zuen onartzen Vincent, Sien eta haren familia Theoren kontura bizitzea, baina Vincentek Sien eta haren haurra babestu beharra ikusten zuen; Vincent prest zegoen Sien-ekin eta haren familiarekin jarraitzeko, baina elkarbizitzarako arau batzuk ezarri zituzten eta Sien-ek ez zituen jarraitzen Vincentekin adostutako arauak (alkoholari eta harremanei zegozkienak), amaren eraginaren pean bizi baitzen; horrela, azkenean, Vincentek Sien utzi eta Drenthera joatea erabaki zuen, 1883ko irailean, aurrez Mauvek eta Rappard-ek egin zuten bezala. Drenthen Hoogeveen, Nieuw-Amsterdam eta Zweeloo-n egon zen eta bizimodu oso gogorra eraman zuen, bidaia behar bezala prestatu gabe eta bitarteko material gutxirekin joan baitzen hara; zohikaztegietan nekazariek zeramaten bizimoduak inpresionatu zuen eta bere koadroetan bizimodu hori islatzen saiatu zen; Drentheko paisaia eta etxolak pintatzen ahalegindu zen, baina kanpoan lan egiteko hotza egiten zuen eta malenkoniatsu zegoen, Sien eta haren haurra utzi zituelako, dirurik ez zuelako, behar bezala jaten ez zuelako, modeloak lortzeko arazoak zituelako eta Theoren lanari buruzko kezka larriak zituelako; azkenik,

1883ko Gabonetarako Nuenen-era joan zen, han bizi baitzen familia, Etten utzi zuenetik. Nuenen-en berehala sortu ziren tirabirak Vincenten eta haren aitaren artean; estudio moduan erabiltzeko gela bat jarri zioten gurasoek. 1884ko urtarrilean istripua izan zuen Vincenten amak eta seme-alaben laguntzaren beharrean gertatu zen. Vincentek aitarekin ez zuen inolako traturik egin nahi; ikusitakoak ikusita, askatasuna nahi zuen Nuenendik edozein unetan alde egiteko. Theorekin egin zuen tratua: hark bidaltzen zion dirua Vincentek bidalitako koadroen ordainetan izango zen; Theori esaten zion ez zela behar adina saiatzen bere lanak saltzen; dirua eman bakarrik ez egiteko, bere lanak saltzen ere saiatzeko. Vincentek, azkenean, eliza katolikoko sakristauaren etxean estudio bat alokatu zuen, aitaren iritziaren kontra. Nuenen lan asko egin zuen Vincentek; han bihurtu zen ehuleen eta ehungailuen pintore; Nuenen-go ehungileak Borinageko meatzarien pareko ziren beretzat. 1884ko udan Margot Begemann andere単oa Vincentez maitemindu zen, baina bataren zein bestearen senitartekoek ez zuten begi onez ikusten harreman hori, besteak beste Margot Vincent baino hainbat urte zaharragoa zelako, eta Margot-en suizidio entsegu batez amaitu zen harremana. Nuenen-en egon zen garai horretan nahiko harreman eduki zuen Vincentek Eindhoven-go jendearekin: alde batetik, Hermans urregilearen etxea dekoratzeko panelak proiektatu zituen; bestetik, soinuen eta koloreen arteko harremana aztertzen jardun zen Santa Catalina elizako organistaren laguntzaz. Vincenten aita Dorus-ek ez zituen gogoko Vincentek irakurtzen zituen autoreak: Zola, Victor Hugo, Michelet. Dorus 1885eko martxoan hil zen, 63 urterekin; familiak aita gaizki tratatu izana egotzi zion Vincenti eta hura bere estudiora joan zen bizitzera. 1885eko maiatzean pintatu zuen Patata jaleen koadroa, Groot familiako eszena batean inspiratuta; koadro horren hogei erreprodukzio egin zituen litografian; Rappard adiskideari ere bidali zion litografia horietako bat eta hark gogor kritikatu zuen koadroa; Vincent oso mindua sentitu zen kritika horregatik; Rappard-i esan zion kritika hori erretiratu arte bakerik ez zela izango bien artean. Vincententzat egoera okertu egin zen apaiza katolikoak bere eliztarrei eragotzi zienean Vincententzat modelo lanak egitea; zabaldu zen Vincentek utzi zuela haurdun Groot familiako alaba Gordina. Egoera horren aurrean Anberes-era joan zen Vincent eta han egon zen 1885ko azarotik 1886ko martxora bitartean. Anberesko pinturasaltzaileekin harremanean jarri zen, bere pinturak sal zitzaten. Biluziak marrazten ikasteko John Marshall-en Artistentzako anatomia eskuratu zuen. Anberes-en garagardo edaleak marraztu zituen. Jateko behar zuen dirua mihiseetan, koloretan eta pintura tresnetan gastatzen zuen eta osasunez gaizki bukatu zuen. Modeloak errazago lortzeko, Anberesko Arte

Ederren Erret Akademian matrikulatu nahi izan zuen, baina ez zuen lortu; marrazki klase batzuk jaso zituen Siberdt irakaslearengandik, baina harekin ez zen ongi konpondu; ez zuen hark ikasleei ezarri nahi zien metodoa jarraitzen eta klasetik bota egin zuten; bere modelo propioak lortu behar izan zituen eta diru asko gastatu zuen. Egoera horretan, Pariseko Montmartre bulebarreko arte galerian lan egiten zuen anaia Theorekin bizitzea pentsatu zuen; Theok ez zuen nahi berehalakoan Vincentekin bizitzen jarri, baina Vincent bat-batean agertu zen Parisen, aurrez abisatu gabe. 1886ko martxotik 1888ko otsailera bitartean Parisen bizi izan zen Vincent Theorekin; hasieran Theok Pigalle kalearen inguruan zeukan apartamentu txikian bizi izan ziren. Inpresionisten zortzigarren erakusketa egin zen eta haien artean joera berriak agertzen hasiak ziren. Vincententzat ordura arte Millet eta Delacroix ziren maisu nagusiak, baina Parisen Cormonen eskolan matrikulatu zen eta han ezagutu zituen ToulouseLautrec, Bernard, Gauguin, Pissarro eta beste pintore batzuk; Bernard-en lagun egin zen. Pare bat hilabete egin zituen Vincentek Cormon-en eskolan. Garai horretan egin zituen Vincentek emakumearen igeltsuzko iruditxoak. Julien-François Tanguy, Père Tanguy deituaren dendan pinturak erosi eta lanak erakutsi zituen; Pariseko egonaldian eta gero ere harreman handia eduki zuen Vincentek Tanguy jaunarekin. 1888ko ekainean Lepic kalean kokatutako Montmartre kaleko apartamentu eroso batera aldatu ziren Theo eta Vincent. Aldaketa handia jasan zuten Vincenten lanek Parisen, Louvreko eta Luxenburgoko museotako koadroen eta inpresionisten lanen eraginez. 200 pintura eta 50 marrazki baino gehiago pintatu zituen Parisen: natura hilak, jatetxeak, autoerretratuak, Montmartreko bistak, Tambourin kafetegia, Senako zubiak eta Paris inguruak (Joinville, Surêsnes. Chatou, Asnières). Egun batez Bernard-ek ikusi zituen Vincenten lanak eta asko gustatu zitzaizkion; Asnières inguruan bizi zen Bernard; egurrez egindako estudio bat zeukan, gurasoen etxeko jardinean; hara sarritan joaten zen Vincent pintatzera, Bernard eta bere aitaren arteko eztabaidengatik hara joateari utzi zion arte. Parisen bizi izan zen lehen etapan onarpen soziala lortu zuen Vincentek; aldarte onean ibiltzen zen eta aurrerapen nabariak egin zituen pinturan. Autoerretratu ugari egin zituen, modeloak falta izaten zitzaizkiolako. Inpresionismoa gainditu xamarra zegoen eta orientazio berri bat ernetzen ari zen: Postinpresionismoa. Montmartreko tabernetan elkartzen ziren Vincent eta haren lagunak. 1887ko udaberrian Agostina Segatoriren kafean erakusketa bat antolatu zuten; erakusketa antolatu zuen talde hori Bulebar Txikiko pintoreen taldea zen; Bulebar Handiko pintoreen taldeak (Pissarro, Degas, Monet, Seurat) Monmartre Bulebarrean erakusten

zituen beren lanak. Garai horretan grabatu japoniarren bildumak egiten zituzten Vincentek eta Theok; izan ere, arte japoniarrak eragin nabaria izan zuen inpresionistengan. 1886tik 1887rako neguan izaera aldaketa nabaria izan zuen Vincentek; alkohol asko edaten eta gehiegi erretzen zuen eta erraz haserretzen zen; Theo kexatu egiten zitzaion arreba Wilhelminari, esanez harekin bizitzea ezinezkoa zela, baina ezin ziola esan etxetik alde egiteko, orduan ez zuelako alde egingo; alde batetik pertsona fina, goxoa eta gaitua zen; baina, bestetik, ankerra eta berekoia. Theok esaten zuen Vincenti laguntzen jarraituko zuela, baina hark bizitokiz aldatu beharra zuela. Bi anaien arteko tirabira handituz zihoan heinean, Theok berak ere nerbio nahasteak izan zituen. Baina, 1887ko udaberrian hobera egin zuten Vincenten eta Theoren osasun egoerek. 1888ko otsailaren 20an joan zen Vincent Arlesera. Osasuna hobetzeko asmoak, argiaren eta koloreen bilaketak eta anaien arteko tirabirei ihes egin nahiak eraman zuten Vincent Arlesera. Hasieran Carrel hoteleko ganbarako gela bat alokatu zuen. Hara iristean elurretako paisaia aurkitu zuen, baina laster ziren zelaiak eta landareak loretan. Koadro asko pintatu zituen Arlesen: postaria eta haren familia, militar zuaboak, zezenketak, arlestar emakumeak, fruitarbolak (almendrondoak, gereziondoak, mertxikondoak, aranondoak, udareondoak, sagarrondoak, abrikotondoak), Montmajour-ko abadia, zubiak, gaueko kafetegiak, ekiloreak, logela, Saintes-Maries-de-la-Mer-ko arrantzuntziak eta beste hainbat koadro. Pintoreen elkarteari buruz zituen ideiak aurrera eramateko asmoz, Etxe Horiaren alde bat alokatu zuen eta hura barnetik pintatu, altzariz bete eta adornatzen jardun zen Vincent, Gauguin-ek eta biek han bizi eta lan egin behar zutelako. Lagun batzuk izan zituen Arlesen; horien artean, bertako postari zen Roulin jauna; lagun ez ezik, modelo ere izan zuen Roulin eta haren familia guztia; modelo izan zituen Miliet zuaboa, de la Gare kafetegiko Ginoux anderea eta beste hainbat ere. Theo eta Tersteeg elkarlanean jartzea eta Gauguin Arlesera erakartzea lortu zuen Vincentek, baina ez zen gai izan Gauguin-ekin harreman onak izateko. Beharbada, Gauguin ez zen bizikidetzarako aukera zezakeen lagunik onena ere; marinela izana eta burtsan lan egina; ezkondu ostean emaztea eta familia utzi ea Martinikara joan zena. Gauguin Vincenten asmoetara makurtu bazen, Theorengandik etekina ateratzeko helburuz izan zitekeen, eta ez hainbeste Theorekin proiektu bat partekatu nahi zuelako. Arte joerei buruzko eztabaida sutsuak izaten zituzten Vincentek eta Gauguin-ek; haien ondoan absenta botilarik eta tabakorik ez zen falta izaten. Gabonak aurretik Gauguin-ek idatzi zion Theori esanez karaktere bateraezinak zituztela berak eta Theok eta Parisera itzuli nahi zuela.

Hainbeste tirabirek Vincenten oreka zalantzan jarri zuten eta 1888ko Gabonetan, alkoholaren efektu pean, krisialdi gogor bat izan zuen; haluzinazio eta eldarnioak izan zituen, Gauguin erasotu zuen eta bere burua zauritu zuen. Arlesko Hotel de Dieu ospitalera eraman zuten eta han Rey doktorearen ardurapean utzi. 1889ko urtarrilaren 7rako bere onera etorria zegoen Vincent. Johanna Bonger-en eskutitza jaso zuen, Theorekiko konpromisoaren berri emanez. Arlesko egonaldian hainbat krisialdi eta hobekuntza aldi izan zituen; krisia gainditzean, lanean zentratzen zen. Arlesko hainbat pertsonek idatzi bat izenpetu zuten, alkateari eskatuz Vincent ospitaleratua edukitzeko. Gertaera horren ostean, Salles artzainak gela bat aurkitu zion Arlesko beste auzo batean, han bizi izateko, baina azken unean kontratua ez sinatzea erabaki zuen Vincentek, bere burua ongi gobernatzen ez zuelako. Arlestik Saint-Rémyko Saint-Paul-de Mausole erietxera joan zen Vincent, Salles Agurgarria lagun zuela, 1889ko maiatzaren 8an; Theok erietxeko zuzendariari eskatu zion Vincenti kanpoan pintatzeko baimena emateko, eskatzen zuenean, eta otorduetarako gutxienez litro erdi bat ardo emateko; gainera, bi gela lortu zituen Vincententzat: bat lo egiteko eta bestea pintatzeko. Vincenten lanerako gela lehen solairuan zegoen eta handik abadiako jardina eta Alpilles mendikatea ikus zitezkeen. Olibondoak eta altzifreak pintatzen trebatu zen Saint-Paul-en egon zen garaian; erietxe horretan hasi zen onartzen zorotasuna beste edozein gaixotasunen modukoa zela; Saint-Rémy toki lasaia iruditu zitzaion Vincenti eta beste gaixoekin harreman onak zituen. St. Rémyko Peyron doktoreak ere, Arlesko Rey doktoreak bezala, epilepsia mentala diagnostikatu zion; krisialdietan amesgaiztoak, entzumen eta ikusmen haluzinazioak izaten zituen, baina hobekuntza aldietan, kanpora pintatzera irteten uzten zioten Vincenti. Theok asko goraipatzen zituen Vincentek Arlesen egindako azken koadroak eta St. Rémyn egindako lehen koadroak. Vincenten gaixotasunak eragina izan zuen haren pinturako gaien aukeraketan; koadro asko egin zituen zoroei, sendagileei, erizainei eta erietxeei buruz; izan ere, sarritan gelatik irten gabe lan egin behar izaten zuen, naturarekin harreman zuzenik gabe; horregatik egin zituen beste pintoreen (Millet, Delacroix) koadroen erreprodukzioak; horregatik, oroitzapenetan oinarritutako koadroak ere egin zituen, lerroei uhin itxura emanez, mugimenduak exageratuz (Victoria, 1966). 1889ko udan zorabioak, konorte galera, bertigoa, haluzinazioak eta eldarnio erlijiosoak jasan zituen Vincentek; abuztu bukaeran bakartua eta izutua zegoen. Vincentek Theori esan zion oraindik erietxean jarraituko zuela, baina berak hala eskatutakoan, erietxe horretatik ateratzeko. Hainbat lan egin zituen Vincentek erietxe barruan eta erietxetik kanpora;

zaindariekin irteten zen landan pintatzera. Arlesera ere bidaiaren bat edo beste egin zuen zaintzaileak lagunduta. 1890eko urte hasieran Mercure de France aldizkarian artikulu bat atera zuen Aurier arte-kritikariak Vincenten lana goraipatuz; Vincentek sorpresaz hartu zuen artikulua eta Aurier-i esan zion berak ez zuela hainbesteko merezimendurik; merituak beste pintoreen artean (Gauguin, Monticelli) elkarbanatzen saiatu zen. 1890ko urtarrilaren amaieran iloba Vincent jaio zen. Vincententzat beste ostatu bat prestatzen hasi zen Theo. Vincent azken krisialditik irten zenean, Theori aditzera eman zion erietxe horretatik irten egin nahi zuela; gainera, eskatu zion esateko Aurier-i ez zezala gehiago artikulurik idatz Vincenten lanak goraipatuz. 1890eko maiatzaren 16an irten zen Vincent St. RĂŠmytik Pariserantz; Parisen egun batzuk eman zituen Theoren eta Johannaren etxean eta bere izena zeraman iloba ezagutu zuen. Ondoren, Auversera joan zen. Vincentek ez zituen lan asko saldu bizi zen artean: enkarguz egindako marrazki batzuk, merkatari ingeles batzuek erositako autoerretratu bat eta XXen Saloian erakutsi zuen Mahatsondo Gorriak. Auvers-en Gachet doktore homeopataren babesean egon zen Vincent; Gachet pintore inpresionisten lagun zen; Pissarroren bidez izan zuten Theok eta Vincentek Gachet-en berri; izan ere, Auvers-en egonak ziren Corot, Daubigny, Pissarro, CĂŠzanne. Auversera heltzean, Gustave Ravoux-enean hartu zuen ostatu Vincentek. Beste hainbat lanen artean Gachet-en, haren alaba Marguerite-en eta Ravoux-en alaba Adeline-ren erretratuak egin zituen. Vincenti iruditu zitzaion Gachet lagun ona zela, baina bera bezain gaixo zegoela. Ekainaren 8an Theoren eta haren familiaren bisita izan zuen Vincentek Auversen. Theoren eta Johannaren haurrak osasun arazoak izan zituen, baina uztailerako haren egoerak hobera egin zuen. Uztailaren 15ean Theo Holandara joan zen oporretara bere familiarekin. Uztailaren 27an bere buruari tiro egin zion Vincentek. XIX. mendeko artista erromantikoen artean sar liteke Vincent Van Gogh: artista bakartia, baztertua, behartsua, bere garaikoek ulertu ez zutena; maitatzeko eta maitatua izateko premia izugarria zuen, baina aldi berean bere buruari eta besteei kalte egiteko gai zen. Artearen bidez liberatzen zen bizitzako arazoetatik; bizitzan aurrera egin ahala, okerrera egin zuen Vincenten osasunak, baina gaixotasunak aurrera egin arren, haren arteak ez zuen atzera egin, aurrera baizik; gaixotasunaren larritasuna zenbat eta handiagoa, orduan eta koloreen erabileran trebeagoa bihurtu zen (Nieto Barrera, 2001). Vincent Van Gogh-en historia psikiatrikoan hainbat bereizgarri eta nahaste agertzen dira; bereizgarri eta nahaste psikologiko horiek ulertzeko hark Theori idatzitako eskutitzak eta haren nahaste psikopatologikoei

buruzko ikerketak aztertu ditugu: osagai genetikoak, familiaren bereizgarriak, bizi izandako esperientziak, substantzia adiktiboen kontsumoa, jasandako gaixotasunak; azterketa horren bidez ikusi dugu Vincentek bereizgarri hauek zituela: hainbat pasarte depresibo izan zituen; ideia paranoideak eta eskizofreniaren sintoma positiboak jasan zituen; eskizofreniaren sintoma negatiborik ez zuen izan; epilepsia psikomotorraren pasarteak izan zituen: beldurrak, barne-herstura, bihotz erritmoaren nahasteak, oroimen galerak, haluzinazioak, migrainak; berunaren intoxikazioaren ondorioz saturnismoa jasan zuen; Ménière-en gaixotasunaren sintomak jasan zituen: bertigoa, goitika, tinitusa; hildako anaia zaharragoa ordezkatu beharrak eragindako bereizgarriak; anaiarekiko harreman sinbiotikoa.

2. Vincent Van Gogh-en biografia 2.1. Haurtzaroa eta lehen nerabezaroa XIX. mendearen erdian, 1852ko martxoaren 30ean, Anna Van Goghek hildako haur bat erditu zuen; juxtu urtebete geroago, 1853 urteko martxoaren 30ean, jaio zen Vincent Van Gogh Herbehereetako Brabante Iparraldeko Groot-Zundert herrian, Belgikako mugaren ondoan, Breda-ko hiritik 80 bat kilometrora, klase-maila ertaineko familia batean. Vincent ilegorria eta sendoa zen (Van Gogh-Bonger, 1913); hildako anaiaren ordezkari moduan hartu zuten familian eta, ondorioz, gehiegizko babesa eman zion amak. Guztira, sei haur bizidun eduki zituen Annak: Vincent, Theodoro eta Kornelio anaiak; Ana, Elisabet eta Wilhelmina arrebak. Vincenten familiako arbasoen artean predikariak, arte negoziatzaileak eta artisauak aurki ditzakegu. Haren ama Anna Kornelia Carbentus (1819-1907), Hagakoa, gorteko koadernatzaileen familia oparo bateko alaba zen; Willem Carbentus-ek, Annaren aitak, koadernatu zuen Holandako lehen Konstituzioa; horregatik, “erregearen koadernatzailea” deitzen zioten (Van Gogh-Bonger, 1913). Annak akuarelaz pintatzen zuen (Wilkie, 1990), pianoa jotzen zuen, gutunak idatzi eta liburuak irakurtzen zituen eta nahiko beldurtia eta fatalista zen.

www.vggallery.com

www.vangoghgallery.com

Aita, Theodoro Van Gogh (1822-1885), Holandako eliza erreformatuko artzaina zen, sermoiak egiteko talentu handirik gabea, baina bere parrokiakoak maite zituena. Ez zen kalbinista, Holandako eliza erreformatuko adar liberalago batekoa (Groningen-go Mugimendua) baizik. Vincenten gurasoak mentalitate estukoak ziren, kanpoko itxurari garrantzi handia ematen ziotenak (Wallace, 1969). 1851ko maiatzaren 21ean ezkondu zituen Holandako Eliza Erreformatuko ministro batek. Ezkondu ondoren joan ziren Groot-Zundert herrira bizitzera; zingiraz, txilarrez eta landu gabeko lurraldez inguratua zegoen herri hori.

Vincent Van Gogh-en jaiotetxea, Zundert

Vincentek harreman gehien anaia Theorekin izan zuen, berak lau urte gehiago izan arren; Vincentek eta Theok txikitatik izan zuten harreman estua; elkarrekin jolasean denbora asko ematen zuten. Theok, alde batetik, miretsi egiten zuen Vincent eta, bestetik, eragin handia izan zuen Vincenten bizitzan eta obran. Theo distiratsua, maitekorra, samurra eta jendartekoa zen. Vincent, berriz, tenperamentu zailekoa zen: iluna, umore txarrekoa, bakartia eta gaitzikorra. Vincent gero eta bakartiago bihurtzen joan zen; aldiz, Theo gero eta onartuagoa zen familian. Aitak Esau eta Jakobekin alderatzen zituen; izan ere, Jakobek bezala Theok ere, Vincent baino txikiagoa izanik, aitaren bedeinkapena jaso zuen, eta horrek Esauren (Vincenten) etsaitasuna eragin zuen, hura baitzen lehenik jaioa (Naifeh eta White, 2011; Van Gogh-Bonger, 1913; Genesia, 25: 23-28) Vincent itxia, bakartia, errebeldea, zaratatsua, egoskorra, bitxia, borroka zalea eta aldarte aldakorrekoa izan zen txikitan; emozio eztandak sarri izaten zituen (Wilkie, 1990); joko liluragarriak asmatzen zituen anaiarreba txikiagoekin jostatzeko, eta horrek oroitzapen oso onak utzi zizkion Theori. Amak marrazten eta abesten irakatsi zien seme-alabei; Vincentek, haurra zela, buztinezko irudiak eta arkatzezko marrazkiak egiten zituen. Vincentek ez zituen oso ongi eramaten laudorioak: 9 urte zituela buztinezko elefante bat desegin zuen, gurasoen arreta erakarri zuelako; beste batean katua marraztu zuen, hosto gabeko sagarrondo batera igotzen, eta marrazki hura ere desegin egin zuen, gurasoen arreta erakarri zuelako (Van Gogh-Bonger, 1913; Wilkie, 1990). Gerora ere, laudorioak ez zituen gogo oso onez hartzen (Wallace, 1969). Txikitatik izan zuen marrazkirako joera: 1864ko otsailean Aletegia eta baserria marraztu zuen aitaren urtebetetzean (Naifeh eta White, 2011). Klase maila ertaineko familia zen Van Gogh-tarrena eta diziplina gogorra ezarri zien amak haurrei, beren eginkizunak betez familiaren estatusari euts ziezaioten: ongi jantzi behar zuten, jende errespetagarriarekin eduki behar zituzten harremanak eta egokiak ez ziren emozioak gorde egin behar zituzten. Gizartean gorantza egitea oso zaila zen, eta beherantz egiteak izua sortzen zion Annari. Seme-alabei erakusten zien maila oneko jendearekin harremanak izaten eta zirkulu zibilizatuetan mugitzen; haren iritziz, konpainia onean mugitzeak arrakasta ekartzen zuen, eta konpainia txarrean ibiltzeak, porrota eta bekatua. Arriskutsua jotzen zuen bere mailakoak ez zirenekin nahastea; horregatik galarazten zien seme-alabei kalean jolastea; denbora gehien erretore etxean bakartuta pasatzen zuten. Gainera, zirkulu onean mugitzeko jantzi ere ondo egin behar zen. Aita ere oso diziplinatua zen eta haserre eztandak izaten zituen haren autoritatea zalantzan jartzen bazuten (Naifeh eta White, 2011).

Amari zaila gertatzen zitzaion Vincent-en izaera ulertzea, haren portaera bitxia zela eta. Annak eduki zituen seme-alaba guztien artean eraman gaitzena Vincent zen; Vincentek etxean utzitako marrazki eta koadroak ez zituen oso aintzakotzat hartzen amak; eskutitz gutxi idatzi zizkion Vincenti eta ospitalean egon zenetan ez zuen inoiz bisitatu. Vincentek zioen ama bihotz gogorrekoa eta maitasun garratzekoa zela; hala ere, amari atxikimendu sakona zion eta aldika haren faboreak eskuratzen saiatzen zen. Bizitza amaieran ere haren erretratu bat pintatu zuen eta poema batekin bidali zion (Naifeh eta White, 2011). Vincentek oso gogoko zuen natura; herri inguruko zelai eta soroetan ibiltzea gustatzen zitzaion eta arreta handiz behatzen zituen inguruko zelaiak, lore basatiak, txilarra, intsektuak eta txori-habiak. Familian arazoren bat zuenean ibilaldi luzeak egiten zituen, intsektuak, hegaztien arrautzak eta loreak bilduz eta bildumatan sailkatuz ; Vincent sarritan desagertzen zen basoan, baita ekaitza zegoenean eta gauez ere. Gero eta denbora gehiago ematen zuen ibilaldi bakarti horietan eta gero eta denbora gutxiago besteekin jolasten (Grace T. Tan, 2011; Naifeh eta White, 2011). Hirian bizitzetik herrian bizitzera pasatu zen Vincenten ama, baina uda amaieran Hagan egonaldi bat egiten zuen; harentzat kanpoko mundua arriskutsua zen eta familian aurkitu behar zen babesa; horrela, Van Goghtarrek elkarrekiko lotura estua landu zuten eta nostalgia handia sentitzen zuten elkarrengandik urruntzean; beraz, norbait etxetik irteten zenean, eskutitz ugari idazten zituen etxera. Groot Zundert-en bizimodu zoriontsua izan zuten Van Gogh-tarrek eta gerora ere Anna eta Dorus-en seme-alaba guztiek gorde zuten iraganarekiko nostalgia; Vincent ere, bere bizitzan zehar etengabe oroitzen zen Zunderteko haurtzaroaz. Arlesko erietxean zegoenean, Zundert-eko gertaera guztiak oroitzen zituen: etxeko gela guztiak, bidezidorrak, baratzeko landareak, zelai eta soroak, auzokideak, eliza, hilerria (573 gutuna; Van Gogh-Bonger, 1913; Naifeh eta White, 2011). Landareen sinbolismoa naturatik ikasi zuen Vincentek: bioletek gaztetasuna, huntzek bizitzaren promesa eta zuhaitzen sustraiek heriotza ondorengo bizitza adierazten zuten. Afal ostean familiaren historia eta arbaso ospetsuen pasadizoak kontatzen zituzten eta istorio horien bidez gordetzen zuten familiarekiko lotura. Ipuin kontaketak eta liburuen irakurketak toki garrantzitsua izan zuen Van Gogh-tarren etxean. Urte horietan piztu zitzaion Vincenti liburuetarako zaletasuna; geroztik, irakurle amorratua izan zen bizitza osoan zehar eta abiadura izugarrian irakurtzen zituen liburuak (Naifeh eta White, 2011).

Anna Carbentus Zundertera etorri zenean, industria gutxi zegoen herri horretan eta nekazariek ozta-ozta ekoizten zuten beren buruak elikatzeko adina. Brabanteren zati zen Zundert, Belgika iparraldearekin batera; Brabant nahikoa berezitua egon zen iparraldeko biztanleetatik, ekonomiaz, politikaz eta erlijioz. Iparraldekoei iruditzen zitzaien Brabantearrak leloak eta superstiziosoak zirela. 1830ean Belgika Herbehereetatik bereizi zenean, Holanda aldeko Brabantearrak Belgika aldeko Brabantearrekin elkartu ziren. Iparraldetik protestantismoa heldu zen eta hegoaldetik, katolizismoa. Van Gogh familia Zundertera etorri zenean, protestanteak oso gutxi ziren eta katolikoek boikota egiten zieten protestanteen negozioei (Naifeh eta White, 2011). Zazpi urte zituela hasi zen Vincent eskolan. 1861eko urtarrilaren 1etik 1864ko irailera arte Zunderteko eskolan ibili zen; baina, amak pentsatzen zuen lagun nekazariekin harremanak edukitzeak bere semea kirtendu egingo zuela; horregatik, Vincent etxean eskolatzen hasi ziren gurasoak; horretarako, hezitzaile bat hartu zuten haurrei 12 urtera bitartean irakasteko. Vincentek heziketa erlijiosoa eta zorrotza jaso zuen familian; Biblia ikasteko klaseak ere jaso zituen (Van Gogh-Bonger, 1913; Naifeh eta White, 2011). 1864ko irailaren 1ean, 11 urte zituela, Zevenbergen-eko Jan Provily barnetegian sartu zuten Vincent; horrela, nekazarien seme-alabekin harremanak eduki ordez, bere mailako pertsonekin edukiko zituen. Provily ikastetxe pribatua zen, Zundertetik 30 kilometrora zegoena. Barnetegian sartu zuten egunean, etxerako bidea hartu zuen gurasoen zalgurdiari begira geratu zen Vincent, hori gertatu eta hamabi urtera Theori eskutitz batean kontatzen zion moduan. Barnetegi horretan 31 mutil eta 13 neska zeuden, Brabanteko protestante entzutetsuen seme-alabak, eta bertan egon zen 1866ko abuztuaren 31ra arte. Barnetegi horretan marrazkigintza eta hizkuntzak (frantsesa, alemana, ingelesa) ikasi zituen Vincentek, baina bakarrik eta abandonatua sentitu zen eta familiako afektuaren behar handia adierazten zuen. Vincent Provily-ra sartu eta handik aste gutxitara, hura kontsolatzera joan zen Dorus, eta Vincentek etxera joateko gogo sutsua adierazi zion, baina aitak barnetegian utzi zuen; hain gazterik familiatik kanpora bizi beharrak arrastoa utzi zuen Vincenten izaeran (Wallace, 1969). Adin horretan gaztetxo altua zen; bizkarra pixka bat okertua eta burua makurtua zituen; bekain zimurtuak, begi urdin-berdeak, kopeta handia, lastozko kapela batekin estaltzen zuena. Vincentek disimetria kraneozefalikoa ere bazuen, haren autoerretratuetan ageri den moduan (Wilkie, 1990; Dietrich Blumer, 2002).

Vincent van Gogh 13 urterekin. B.Schwarz-en argazkia, 1866. Marc Edo Tralbaut-ek 1956 urtean aurkitutako irudia. Stedelijk Museum, Amsterdam.

Azkenik, 1866ko udan atera zuten Vincent Provily ikastetxetik, etxean haren eskutitz nostalgiko ugari jaso ondoren. Zevenbergen-eko barnetegitik atera eta Tilburg-eko Rijks Hogere Burger School â&#x20AC;&#x153;Willem IIâ&#x20AC;?-era eraman zuten; han egon zen 1866ko irailetik 1868ko martxora bitartean. Holandako erregeak palazioa eta jardinak eman zituen Tilburgeko bigarren mailako ikastetxe hori egiteko. Vincententzat Zevenbergen-go barnetegiko eta Tilburg-eko ikastetxeko egonaldiak erbestealdi modukoak izan ziren. Tilburgen aljebra, geografia, historia, zoologia, botanika, geometria, ingelesa, frantsesa, alemana, nederlandera eta gimnasia ikasi zituen. Arteko irakasle Constantin Huysmans izan zuen; pedagogo ospetsua zen Huysmans, arte-hezkuntzaz liburu bat idatzia zuena; marrazki-gelan lanerako bankua eta taula zituen ikasle bakoitzak eta gelaren erdian jartzen zuten marraztu beharreko modeloa. Huysmans-i asko gustatzen zitzaion paisaiak marraztea eta ikasleak naturako gaiak marraztera eramaten zituen; baina, objektua bera baino gehiago, hark sorrarazten zien inpresioa marraztu behar zuten; museoak eta erakusketak bisitatzera ere eramaten zituen ikasleak. Ikastetxe horretako ikasle gehienak Tilburg ingurukoak ziren eta beren familietan bizi ziren, baina Vincent Hannicks-tarrekin bizi zen. Etxemin handiz bizi izan zuen Vincentek Tilburg-eko egonaldia ere (Naifeh eta White, 2011). Vincent oporretan herrira joaten zenean, herritarrekin harreman gutxi zuen; gurasoen etxean zegoela, bakarrik egotea, soro eta zelaietara irteerak egitea, animalien eta landareen bildumak egitea gustatzen zitzaion. Vincentek zioen bere gaztaroa malenkoniatsua, hotza eta agorra izan zela (Vincentek Theori bidalitako 347. gutuna, 1883ko abenduaren 18an idatzia). Arterako gaitasun berezirik ez zuen erakutsi garai horretan (Grace T. Tan, 2011).

2.2.

Arte merkatari

2.2.1. Haga (1869ko abuztutik 1873ko maiatzera) Aitaren aldetiko osaba Cent artelanen saleroslea zen; Anna Carbentus-en ahizpa gaztearekin ezkondua zegoen. Urtebeteko adin aldea zuten Vincenten aita Dorus-ek eta osaba Cent-ek; lotura handia zuten bi anaiek. Centek eta haren emazteak haurrik ez zuten; horregatik, Cent beti egon zen Dorus-en familiatik gertu. Cent-ek Hagan pintura almazen txiki bat zuen eta lanbideak eramanda Parisera joan zenean ezagutu zuen Adolphe Goupil, Parisen eta Londonen almazenak zituena eta New Yorken agente bat zuena; laster hasi ziren elkarri produktuak bidaltzen: Cent-ek Holandako artisten erreprodukzioak bidaltzen zizkion Goupil jaunari eta Goupil-ek Frantziako artistenak bidaltzen zizkion Centi. 1861ko otsailean negozioak elkartu egin zituzten: enpresaren % 40ren jabe zen Goupil; Boussod, haren sozioa, enpresaren % 30en jabe zen eta Cent, hirugarren sozioa, beste % 30ren jabe. Hagako almazena toki hobe batera aldatu zuten, baina laster Cent eta haren emaztea Pariseko Grand Goupil apartamentura aldatu ziren. Willen III. Erregeak Eikenkroon-en Ordenako Zaldunaren titulua (Haritzezko koroa) eman zion osaba Centi (Van Gogh-Bonger, 1913; Naifeh eta White, 2011).

Osaba Cent

Goupil konpainiak bere adarrak Hagara, Berlinera, Bruselara, Londonera eta New Yorkera hedatu zituen. 1869an, barnetegia utzi eta hamasei hilabetetara, hamasei urte zituela, Cent osabak lana lortu zion Vincenti Goupil konpainiaren Hagako sukurtsalean eta lau urte baino gehiagoz jardun zen lan horretan. Ez zen Osaba Cent arte-salerosketara dedikatzen zen senitarteko bakarra; bazituen osaba gehiago ere arte

saltzaileak (Martin, 2011); haiei esker, nazioarteko artearen munduarekin harremanean egon zen Van Goghtarren familia. Hagan Roos familiaren etxean hartu zuen ostatu Vincentek, gerora Theo bizi izango zen etxe berean; bere amaren familiakoak eta lagunak bisitatu zituen han egon zen garaian (Van Gogh-Bonger, 1913). Arte merkatari moduan guztira zazpi urte egin zituen Vincentek; urte erabakigarriak izan ziren garaiko artistak eta era guztietako artea ezagutzeko: pintura errealista, nekazaritza gaiak, paisaiak, erromantiko holandar eta frantsesak. Goupil enpresak pinturak, grabatuak, argazkiak eta litografiak erosten eta saltzen zituen. Hagako sukurtsalean egon zen garaian Hermanus Gijsbertus Tersteeg zuzendariaren esanetara egin zuen lan Vincentek. Hasieran, zuzendariak bere etxean kafea hartzera gonbidatzen zuen Vincent eta Vincenten lanaren eta nortasunaren txosten ona bidali zien gurasoei, haren gaitasunak eta ahaleginak goraipatuz. Vincentek egunsentitik gauera arte lan egin beharra zuen eta artisten eta artearen historiako liburu asko irakurtzen zituen. Vermeer, Rembrandt eta Rubens-en koadroak sarri ikusten zituen Vincentek Hagan, Amsterdam-en eta Anberesen; horrela, Hagako Eskolako pintoreen (IsraĂŤls, Jacob Maris, Jan Weissenbruch eta Anton Mauve) koadroak aztertu ahal izan zituen. Berehala jarri zen bezerorik onenekin harremanean eta bere lanean ongi sentitzen zen (Van Gogh-Bonger, 1913).

Goupil & Cie. Haga

Garaiko artista holandarren artelanak, Hagako Eskolako lanak, pintore barrokoen lanak eta Barbizon-go eskola frantseseko lanak saltzen zituen Goupil konpainiak Hagan. Anton Mauve, Hagako Eskolako

kideetako bat, Vincent-en izebetako batekin ezkondu zen eta Vincenten maisuetako bat izan zen. Garai horretan jadanik Millet-en artelanen mirespen handia zuen Vincentek; bizitza osoan iraungo zion mirespen horrek. Hasieran oso pozik jardun zen Vincent arte salerosle lanean; baina, berehala bakarrik sentitzen hasi zen. Gerora, alferrik galdutako denboratzat edukiko zuen Hagan salerosketan emandako denbora. 1870 urtean Cent-en osasunak okerrera egin zuen, Tersteeg-ek almazenaren kontrol osoa hartu zuen eta Vincentekiko jarrera aldatu egin zuen. Vincentek oso gutxi irabazten zuen eta aitak lagundu behar izaten zion (Naifeh eta White, 2011). 1871ko otsailean Bredako ekialdean zegoen Helvoirt herriko artzain izendatu zuten Vincenten aita Theodorus; Zundert utzi eta hara joan zen Vincenten familia. 1872 urteko oporrak elkarrekin igaro zituzten Vincentek eta Theok gurasoen etxean. Theok Hagan bisitatu zuen Vincent; Roos familiaren etxean egon ziren biak eta Rijswiik-eko errotatik ibilaldi bat egin zuten elkarrekin; elkarri zin egiten zioten adiskidetasun baldintza gabea eta erabatekoa gordeko zutela eta zin horren ondoren elkarri gutunak bidaltzen hasi ziren (Van Gogh-Bonger, 1917). Vincentek anaia Theori idatzitako lehen gutunak Hagan idatzitakoak izan ziren: 1872ko abuztutik 1873ko maiatzera bitartean. 1872ko abuztuan (1) Hagatik idatzi zion eskutitza Vincentek Theori, elkarrekin egun atseginak igaro zituztela esanez, ibilaldi ederrak eginez; bero izugarria egin zuela gogoratzen zion. Garai horretan Vincentek Caroline Haanebeek emakume ilehoria ezagutu zuen eta hartaz maitemindu zen, baina Caroline-en asmoak bere lehengusu Willem van Stockum-ekin ezkontzekoak ziren; Theo, berriz, Caroline-ren ahizpa Annet-ez maitemindu zen; Annet 1875ean hil zen. Caroline-ren baiezkorik jaso ez zuenean, Vincentek pentsatu zuen, emakume on bat lortu ezin bazuen, hain ona ez zen batekin konpondu beharko zuela; bakarrik bizi baino nahiago zuen prostituta batekin bizi. 1872ko udazkenean prostitutak bisitatzen hasi zen, eta geroztik ez zuen ohitura hori inoiz utzi. Vincenten portaeraren berri laster izan zuten Van Gogh-tarrek eta aita saiatu zen eskutitzen bidez Vincent bide zuzenera ekartzen (Naifeh eta White, 2011).

Caroline van Stockum-Haanebeek-en familia argazkia (zutik, ezkerretik bigarrena), 1911 (Amsterdam, Van Gogh Museum / Documentation)

Vincent Van Gogh, 1872an

Dorus-ek Helvoirten irabazten zuen dirua ez zen nahikoa familiarentzat. 1873ko urtarrilaren 1ean Theok Goupil and Cie-eren Bruselako lantegian hasi behar izan zuen lanean. 1872ko abenduaren 13an (2) Hagatik bidalitako gutunean Vincentek Theori zorionak ematen zizkion berak lan egiten zuen enpresa berean lanean hasi behar zuelako hark; pozik agertzen zen ogibide bera izango zutelako. Brusela hiri atsegina zela, baina hasieran arrotz samarra gertatuko zitzaiola esaten zion. 1873ko urtarrilaren 18an (3) Hagatik Bruselara idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Gabon ederrak pasatu zituztela elkarrekin eta geroztik maiz pentsatzen zuela harengan. Eskatzen zion ikusitako koadrorik ederrenen berri emateko eta jakinarazten zion urte hasieran soldata igo ziotela: orain hilean 50 florin irabazten zituela, lehen baino 10 florin

gehiago; eta zenbat eta lan gehiago egin enpresa horretan, anbizio gehiago sortzen zitzaiola. Roos familiako iloba zen Guillaume Valkes-en lagun egin zen Vincent; baina, harremanetan herabea eta traketsa zen eta bereizgarri horrek ez zion Vincenti lagundu osabaren enpresan; Vincenten portaera ez zen eredugarria eta horrek enpresaren izen ona zikinduko zuen beldurrez, Vincent Londoneko sukurtsalera bidaltzea erabaki zuten Goupil and Cie-ko ugazabek. Londongo lantokian ez zuen bezeroekin lotura zuzenik izango, han ez baitzegoen arte-galeriarik; handizkako salmenta bakarrik egiten zen han. Theo ere, geroxeago, Vincentek Londonera alde egin eta gero, Roos familiaren etxean jarri zen bizitzen (Van Gogh-Bonger, 1913). 1873ko martxoaren 17an (5) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esan zion laster Londonera aldatuko zutela; pena ematen ziola Haga uzteak, han ongi errotua zegoelako, London eta Londongo pintoreen koadroak ikusteko eta ingelesa hobeto ikasteko gogo handia zuen arren. Londonen Goupilek galeriarik ez zuela; arte merkatariei zuzenki saltzen zietela. Pipa erretzeko aholkatzen zion Vincentek Theori, tristurari kontra egiteko ona zelako.

2.2.2. London (1873ko ekainetik, 1975eko maiatzera) 1873ko maiatzean Goupil and Cie-ko Londongo almazenera bidali zuten Vincent, baina hara joan baino lehen Parisen denboralditxo bat egin zuen. 1873ko maiatzaren 9an (8) Hagatik idatzitako gutunean Vincent-ek Theori esaten zion Haga utzi eta Parisera zihoala, eta Bruselako geltokian elkar ikus zezaketela. Haga uztean, Vincentek txosten ona jaso zuen Tersteeg-engandik, esanez galerian jendeak oso gustukoa zuela Vincentekin harremanetan egotea. Horrela, maiatzaren 12an Goupil eta Cie-ren Pariseko bulegoak bisitatu zituen Vincentek. Londonera joan aurretik, Helvoirt-en ere egon zen gurasoekin (Naifeh eta White, 2011). Hogei urte zituen Vincentek Goupil and Cie-k Londonen zuen sukurtsalera bidali zutenean; han egon zen 1873ko ekainetik 1875eko maiatzera bitartean; han emandako lehen urtea izan zen bere bizitzako zoriontsuena, besteak beste, Constable, Gainsborough,Turner, Rembrandt eta Ruysdael-en pintura dastatzeko aukera izan zuelako. Ideia iraultzaile berriek eragin handia izan zuten Vincenten bizitzan eta familiarekin zituen harremanak hoztu egin ziren. Frantziar Iraultzaren eragina zuten idazleak zituen gogoko, justizia sozial berriaren alde jarri zen eta kristautasun ofizialaren pentsaera albora utzi zuen. George Elliot, Dickens, Renan eta

Michelet-en liburuak eta Biblia irakurtzen zituen eta The Graphic aldizkariko grabatuak ikusten zituen.

The Graphic, 1873

Londonen hasieran dena ongi joan zitzaion Vincenti; osaba Vincentek lagun batzuk aurkeztu zizkion eta lanean atseginez murgildu zen. Urtean 90 libera irabazten zituen eta etxera diru pixka bat bidali ere egiten zuen. Sonbrailu bat erosi zuen (Van Gogh-Bonger, 1913). 1872ko ekainaren 13tik 1875eko maiatzaren 18ra bitartean Londondik idatzi zizkion Vincentek gutunak Theori. 1873ko ekainaren 13an (9) Londondik idatzitako gutunean Vincentek berriro esaten zion Theori azkenaldian ikusitako koadroen, grabatuen eta litografien berri emateko. Esaten zion pozik zegoela pentsioan; goizeko bederatzietatik arratsaldeko seietara egiten zuela lana; larunbatetan, arratsaldeko laurak arte; Parisen oso ongi pasatu zuela, Louvre eta Luxenburgoko erakusketak ikusiz; Goupil enpresak Parisen hiru egoitza zituela eta Operakoa benetan handia eta ederra zela. Londongo ostatua urrun zegoela, baina atsegina zela; beste hiru apopilo alemaniar ere bazeudela ostatuan eta ongi pasatzen zutela elkarrekin, pianoa jo eta abestuz. Lurraldea polita zela, Holandatik eta Belgikatik ezberdina. Edonon parke zoragarriak zeudela. 1873ko uztailaren 20an (10) Londondik idatzitako gutunean Vincentek Theori esan zion hasieran ez zuela erakartzen arte ingelesak, baina gerora pintore ederrak aurkitu zituela: Constableren paisaiak, Gainsborough-en emakumeen erretratuak, Turner-en grabatuak; gainera, pintore frantses onak ere bizi zirela Londonen (Tissot, Otto Weber) eta

garai horretan gustatzen zitzaizkion pintoreak honako hauek zirela: Lagye, De Braekeleer, Wauters, Maris, Tissot, George Saal, Jundt, Zeim, Mauve. Londonen hasieran bi emakumek zaindutako etxe batean hartu zuen ostatu; bi loro zituzten ostatu horretan, baina garesti samarra zen eta tokiz aldatu zen. Gero, apaiz frantses erbesteratu baten alarguna zen Loyer anderearen etxean hartu zuen ostatu Vincentek. Loyer andereak eta haren alabak haur txikien eskola bat zuzentzen zuten eta apopilo batzuk zituzten. Vincent elizara joaten hasi zen berriro ere eta horrek haren gurasoak lasaitu zituen. Lanean harreman gutxi zuen; arte merkatariekin bakarrik zuen harremana. Gero eta bakardade handiagoan murgildu zen; ibilaldi bakartiak egiten hasi zen; lehen baino gehiago irabazten zuen arren, ozta ozta heltzen zitzaion gastuetarako; sarritan, lurrunezko barkua hartu ordez, oinez joaten zen lantokira. Bakardade horretan bizi zela, Urtsula Loyer etxe jabearen alaba Eugeniaz erabat maitemindu zen Vincent (Wilkie, 1990). Gabonak Loyertarrekin pasatu zituen eta bizi zen etxearen marrazki batzuk bidali zizkion amari, non bizi zen jakin zezan. Urtarrilean soldata igo zioten eta udaberrira arte zoriontsu izan zen. Denbora luzez bere baitan gorde zituen Vincentek Eugeniarekiko sentimenduak, baina sentimendu horien berri hari eman zionean, baztertu egin zuen Eugeniak, beste batekin konprometitua zegoelako eta burutik pasatu ere ez zitzaiolako egin Vincent maitatzearen konturik (Van Gogh-Bonger, 1913; Wallace, 1969). Hala ere, Vincentek ez zuen etsi; saiatu zen Eugeniaren eta haren bikotearen arteko harremana hausten, Loyer andereak etxetik alde egiteko esan zion arte. Harreman hori amaitzeak desorekatu egin zuen Vincent eta aldarte txarreko jarri zuen.

Loyer familiaren etxea Londonen. Van Gogh, 1873-1874ko marrazkia. Amsterdam, Rijksmuseum.

Vincent Londonera joan eta handik sei hilabetera Theo Goupil and Cie-ko Hagako egoitzara aldatu zuten eta Tersteeg-ek bere etxera

gonbidatzen zuen kafea hartzera, aurrez Vincentekin egin zuen moduan. Egoitza horretan zegoela, Holandako erregina Sofiarekin harremanak izateraino ere iritsi zen Theo. Garai honetan hoztu egin ziren Theoren eta Vincenten arteko harremanak. 1873ko azaroaren 19an (12) Vincentek Londondik idatzitako gutunean ikus daitekeenez, Theo Hagan zegoen jadanik, eta Goupil enpresan ongi egokitzen ari zen; Vincentek Theori esaten zion pintore zaharren koadroak ere ikusteko eta arte-aldizkariak irakurtzeko; gainera, Haga eta Amsterdam-eko museoei buruz Burgerrek idatzitako liburu bat igorriko ziola esaten zion. 1874ko urtarrilean (13) Londondik igorritako gutunean Vincentek Theori esaten zion jakin zuela Tersteeg-en bidez Hagan ongi ari zela lanean. Vincentek zioen ikusten zuela Theok interes handia zuela artean; pozten zela atsegin zituelako Millet, Lambinet, Jacque eta antzeko artistak. Millet-en L’angélus du soir goraipatzen zuen eta koadroak miresteko eta natura maitatzen jarraitzeko esaten zion. Vincentek berak gustukoak zituen pintoreen izenak aipatzen zizkion: Scheffer, Delaroche, Hébert, Hamon, Leys, Tissot, Lagye, Boughton, Millais, Thijs [Matthijs] Mans, De Groux, De Braekeleer, Millet, Jules Breton, Feyen-Perrin, Eugène Feyen, Brion, Jundt, George Saal, Israëls, Anker, Knaus, Vautier, Jourdan, Jalabert, Antigna, Compte-Calix, Rochussen, Meissonier, Zamacois, Madrazo, Ziem, Boudin, Gérôme, Fromentin, de Tournemine, Pasini, Decamps, Bonington, Diaz, Th. Rousseau, Troyon, Dupré, Paul Huet, Corot, Jacque, Otto Weber, Daubigny, Wahlberg, Bernier, Émile Breton, Chenu, César de Cock, Mile, Collart, Bodmer, Koekkoek, Schelfhout, Weissenbruch, Maris eta Mauve. Era berean esaten zion etxe zoragarri batean zegoela, London ikustea gustatzen zitzaiola eta ingelesen bizimodua eta ingelesak atsegin zituela.

L'AngĂŠlus, Jean-FranĂ§ois Millet (1857-1859). Grand Palais. MusĂŠe d' Orsay

1874ko apirilaren 13an (16) Londondik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Holandara itzultzean egun batzuk Hagan eman nahi zituela, bere bigarren etxea zelako. Londonen lorategian lanean jarduten zela esaten zion, zalkeak (arvejak), amapolak eta bitxiloreak ereiten eta nola hazten ziren ikusten. Ostatutik lantokiraino oinez joan eta oinez itzultzen zela. Eugenia Loyer-i bere amodioaren berri eman zionean, hark baztertu egin zuen; Eugeniarenganako zuen amodiozko desiraren frustrazioak dezepzio handia eragin zion Vincenti; bakarrik sentitu zen eta beheraldi handia jasan zuen. Harreman gutxi zituen eta ibilaldi luzeetan eta gutunak idazten ematen zuen denbora; lagun bakarrak prostitutak zituen. Erlijioan zentratzen, Iraultza frantseseko ideiak bereganatzen eta kristautasun tradizionala baztertzen hasi zen.

Eugenia Loyer

1874ko udako oporrak Helvoirten igaro zituen Vincentek gurasoen etxean, Eugenia Loyer-ek emandako ezezkoa ahanzteko asmoz; oporretarako etxeratu zenean, argaldua eta apaldua agertu zen, baina marrazki asko egin zituen; amak zioenez etxeko eta Londongo marrazki politak egin zituen (Van Gogh-Bonger, 1913). Uztailaren erdi aldera bere arreba Anarekin itzuli zen Londonera, beste ostatu bat hartu zuen (Ivy Road, 395 Kensington New Road-en) eta irakurketetan eta erlijioan babestu zen: nederlanderatik beste hizkuntzetara Biblia itzultzen hasi zen. 1874ko uztailaren 31n (20) Londondik igorritako gutunean Vincentek Theori esaten zion pozik zegoela Michelet irakurri eta hain ongi ulertu zuelako. Beretzat errebelazio bat eta ebanjelio bat izan zela liburu hori; bertan zioela emakume zaharrik ez dagoela, norbait edo norbaitek maite duen bitartean. 1874ko abuztuaren 10ean (21) Londondik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion arimaren birjintasuna eta gorputzaren zikintasuna elkarrekin batera daitezkeela; aitak garbitasuna eskatzen zion, baina Vincentek haragiaren atsegina aldarrikatzen zuen. Theori esaten zion arreba Ana ongi zegoela, harekin bizitzeak atsegin handia ematen ziola, elkarrekin ibilaldi ederrak egiten zituztela eta lan-eskaintzako iragarkiak begiratzen zituztela, Ana lan bila baitzebilen. Loyer-en ostatua uzteak depresio berri bat eragin zion Vincenti, luze iraungo zion beheraldi bat; baina, gurasoak pozik zeuden Vincentek Loyertarren etxea utzi zuelako. Anak lana bilatu zuen Londondik kanpora eta Vincent bere bakardadera itzuli zen; ondo jateari utzi zion. Osaba Centek esaten zuen jendearekin harreman gehiago eduki behar zuela. Depresioak indarra hartu ahala, gero eta eskutitz gutxiago idazten zituen Vincentek.

1874ko abuztutik 1875ko otsailera bitarteko Theoren eta Vincenten arteko gutunik ez da gelditzen; amari ere ez zion idatzi, ez eta haren urtebetetzean ere. Elizara joateari utzi egin zion berriro. 1874ko urrian Osaba Cent-ek eskatuta Parisera joan zen denboraldi baterako, Goupil & Cie-ren egoitzak ezagutzera; Vincent ez zen gogo onez joan Parisera eta han ez zuen tristura gainditu; Parisen zuen helbidearen berririk ez zien eman Vincentek gurasoei (Van Gogh-Bonger, 1913; Naifeh eta White, 2011). Parisen egon zen urritik abendura. 1874ko Gabonak familiarekin pasa zituen Helvoirt-en eta 1975 urteko urtarrilaren 2an Londonera itzuli zen, galeria berri batean lan egitera; lehengo ostatu bera hartu zuen eta lehengo bizitza bakartu bera eman zuen. Marrazkiak egiteari utzi zion eta asko irakurtzen zuen. 1875eko otsailean (22) Londondik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion ahal zuenean Jules Breton-en La falaise bidaltzeko. Galeria prest zutela eta pintura eder batzuk bazituztela: Jules DuprĂŠ, Daubigny, IsrĂ¤els, Mauveâ&#x20AC;Ś Vincentek arte zaharraren erakusketa baten berri ematen zion Theori; erakusketa horretan Rembrandt, Ruysdaels, Rubens, Tiziano, Tintoretto, Van Dijck, Reynolds eta abar erakusten zituzten. Vincentek marrazkiak egiten jarraitzen zuen. 1875eko apirilaren 18ko (25) gutunean marrazki txiki bat bidali zion Theori, gutunari atxikita; etxejabearen 13 urteko alaba hil zen goizean egindako marrazkia zen. Bere bizitzan zehar Vincentek beti uztartu zituen marrazkiak, pintura eta literatura. Horrela, 1875ko maiatzaren 8an (26) Londondik Theori bidalitako gutunean Renan idazle, filosofari eta historiagile paristarraren pasarte bat ekartzen zuen gogora Vincentek; pasarte horretan zioen munduan ekiteko norbere buruarentzat hil egin behar dela; pentsamendu baten misiolari bihurtzen den pertsonak bere pentsamenduaz at beste aberririk ez duela; gizakia ez dagoela munduan zoriontsu izateko bakarrik edo ondradu izateko soilki; gizartearentzat gauza handiak egiteko dagoela munduan, nobleziara heltzeko eta gehiengoaren arrunkeria gainditzeko (Van Gogh-Bonger, 1913).

Ernest Renan

Londonen Vincentek ez zuen bere tristura gainditzen eta lana gogo txarrez egiten zuen edo alde batera uzten zuen. Martxoan Vincent saiatu zen Theo Hagatik Londonera eramaten, elkarrekin egotearren, baina ez zuen lortu. Londonen Vincent gaizki konpontzen zen Obach gerentearekin. Maiatzaren erdi aldera, Londongo sukurtsaleko zuzendaria haserretu egin zen eta Vincenti esan zioten Parisera transferituko zutela berehala, ardurako lanik ezin zitzaiolako eman (Naifeh eta White, 2011). 2.2.3. Paris: 1875eko maiatzetik 1876ko martxora 1875eko maiatzaren 23an Goupil-en Pariseko egoitzara aldatu zuten Vincent, eta koadroen galeriako arduradun jarri zuten, aldaketa horrek amodiozko frustrazioak eragindako atsekabea ahantzaraziko ziola pentsatuz. Montmartren gela txiki bat hartu zuen, lagun ingeles batekin batera, eta han ematen zituen gauak.

Goupil almazena, Opera plaza, Paris

1875ko maiatzaren 31ko (27) gutunean Vincentek Theori esaten zion Corot-en erakusketan The garden of olives eta Les Bûcheronnes ikusi zituela. Louvreko zein Luxenburgoko museoak ikusi zituela; zoragarriak iruditu zitzaizkiola Louvreko Ruysdaels-en koadroak: Le Buisson, L’Estacade eta Le Coup de Soleil; Rembrandt-en The Men of Emmaus eta The Philosophers ere bai. Jules Breton bere emaztearekin eta bi alabekin ikusi berria zuela eta haren Les Champs et la Mer liburua bidaliko ziola. Asko irakurtzen jarraitzen zuen Vincentek, baina lehen irakurtzen zituen autore batzuk (Renan, Michelet) baztertu egin zituen eta gauza bera egiteko esan zion Theori. Beste autore batzuk ( Hugo, Longfellow, Alfred de Musset) irakurtzen hasi zen garai horretan. Igandetan Louvre eta Luxenburgoko museoak bisitatzen zituen; txundituta gelditzen zen XVII. mendeko Flandriako pinturarekin eta Camille Corot-en lanekin.

Jules Michelet-en argazkia

Bakardadeari ihes egiteko Kristorengana hurbildu zen Vincent; bere aita asko miresten zuen eta hark bezala erlijioaren bidez kontsolatu nahi zuen jendea; Vincentek Theori abentura erromantikoak aholkatzen zizkion lehen, baina orain gomendatzen zion abenturen kontra bihotza babesteko eta igandero mezetara joateko. Erruduntasunaz obsesionatua zegoen Vincent eta Michelet-ek sexualitatea burura ekartzen zion; horregatik, Micheleten liburuen ordez, Erdi Aro amaieratik zetorren Kenpiseko Thomasen Imitatio Christi eta San Pablo hartu zituen eredutzat; Jesusek gozatzen zuen Vincenten arima bakartia, porrotean eta arrakastan hark laguntzen zuen. Vincentek Imitatio Chisti-ren kopiak bidali zizkien Theori,

Will-i eta Anari. Gainera, etxean lagun zuen Harry Gladwell-ekin ere partekatu zituen bizipen erlijiosoak; gauero Biblia ozenki irakurtzen zioten elkarri eta igandetan ahal zuten eliza guztietara joaten ziren, goizean goizetik iluntzera arte (Naifeh eta White, 2011).

Kenpiseko Tomas: Kristoren imitazioa

Ekainean Vincenti esan zioten Londonera ez zela itzuliko. Parisen ere ez zuen lanerako gogorik agertu. Lan berria ez zitzaion atsegingarria gertatu; bezeroak ez zituen behar bezala zaintzen; zegokion lana egin ordez, bere ideiak bezeroei buruan sartzen saiatzen zen; gainera, bezero batzuek bere onetik ateratzen zuten Vincent; goi klase mailakoak nekez eramaten zituen; bezeroen aurrean kritikatzen zituen gustuko ez zituen grabatuak; lankideak eta bezeroak kexatu egiten ziren. Parisen zehar etengabe ibiltzen hasi zen, museoak ikusi ordez, hilerriak bisitatzen (Naifeh eta White, 2011). 1875ko ekainaren 29an (29) Parisetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion litografia batzuk igortzen zizkiola aitari Helvoirt-era bidaltzeko. Millet-en marrazkien salmenta bat egin zela Drouot hotelaren hall-ean; marrazki horien aurrean oinetakoak kentzeko beharra sentitu zuela, toki sakratuan zegoela pentsatuz. Ostatuetan hartu zituen gelak beti dekoratu izan zituen Vincentek, marrazkiz, pinturaz edo grabatuz. 1875ko uztailaren 6an (30) Theori idatzitako gutunean Vincentek zioen Montmartren hartutako gela txikiak

jardin txiki bat zuela, huntzaz eta mahatsondoz hornituta, eta hormetan koadro hauek zituela: Ruysdael-en The Bush, Rembrandt-en Bible Reading, De Champaigne-ren Portrait dâ&#x20AC;&#x2122;une dame, Millet-en The Four Hours of the Day eta abar.

Jacob Isaacksz van Ruisdael: Zuhaixka. Louvreko Museoa, Paris.

Harry Gladwellekin harreman estua baldin bazuen ere, Vincentek ez zuen ahanzten anaia Theo. 1875eko uztailaren 15ean (31) Parisetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion osaba Cent berriro ere Parisen izan zela eta harekin sarritan egon zela; galdetu ziola ea aukerarik bazegoen Theo Parisera ekartzeko, eta hasieran horretaz ezer nahi ez bazuen ere, gogoan hartuko zuela esan ziola. Esaten zion, baita ere, aukerarik zuenean frantsesezko Biblia eta Imitation of Christ bidaliko zizkiola. Garai horretan Etten-era aldatu zuten Dorus, Vincenten aita. 1875eko abuztuaren 13an (33) Theori Paristik idatzitako gutunean Vincentek zioen pozik zegoela aitak Etten-erako izendapena onartu zuelako. Theori esaten zion bera elizara joaten zela eta Theok ere joan egin beharko zukeela, igandero, sermoia oso ona ez izan arren. Vincentek elizan entzundako sermoiaren testua jartzen zion Theori eta hari bidaltzeko Rembrandt-en Bible Reading grabatuaren bila zebilela esaten zion. 1875eko irailaren 2an (35) Parisetik idatzitako gutunean Osaba Jan Carbentus-en heriotza aipatzen zion Vincentek Theori eta azken igandean Louvren izan zela esaten zion; asteburuetan Louvrera edo Luxenburgora

joaten zela esaten zion. Roos familiarentzat eta berari buruz galdetzen zion edonorentzat goraintziak ere bidaltzen zizkion. Vincentek izugarrizko pasioa zuen literaturarako. London-en hasi zen Michelet-en liburuak irakurtzen; baina, Parisen zegoela, Vincenten erlijio-zaletasunak tupust egin zuen Michelet-en liburuetarako zaletasunarekin. 1875eko irailaren 8ko (36a) gutunean Vincentek Theori esaten dio Michelet-en libururik ez irakurtzeko, eta ezta beste libururik ere, Bibliatik at. Beste liburuen ordez Biblia irakurtzen zuen. 1875eko irailaren 25eko gutunean, garai horretako eskutitz gehienetan bezala, aipamen erlijiosoak egiten zituen Vincentek; gainera, Michelet-en liburu guztiak deuseztatu behar zituela esaten zuen eta Theo-k ere beste horrenbeste egin beharko zukeela. 1875eko urriaren 11ko gutunean (42), Vincentek Theori esan zion berak gela zeukan eraikuntza berean 18 urteko ingeles batek bere gela zeukala eta biek Goupil-enean lan egiten zutela; Londongo arte saltzaile baten semea zela eta ordura arte ez zela etxetik kanpora inoiz bizi izan; goizero, arratsaldero eta gauero 4-6 ogi puska eta sagar eta udare ugari jaten zituela; tolesgabea, bihotz onekoa eta langilea zela; gauero batera joaten zirela etxera, elkarrekin afaltzen zutela eta gero Biblia irakurtzen zutela; goizetan bostak edo seiak aldean jaikitzen zela laguna eta bera esnatzen zuela; gelan elkarrekin gosaldu eta bulegora 8etan sartzen zirela; elkarrekin Luxenburgoko museoan izan zirela. Gero Theori galdetzen zion ea berak iradokita bezala Michelet, Renan eta abarren liburuak deuseztatu zituen (Van Gogh-Bonger, 1913).

GOUPIL & Cie-ren egoitza AsniĂ¨res-en. H. DUTHEIL-en grabatua. L'Illustration, 1572, 253 orrialdea, 1873ko apirilaren 12an.

Erlijio zaletasunak eramanda, Vincenten ikuspegia estutzen joan zen garai horretan. 1875eko urriaren 14an Parisetik idatzitako gutunean (43) bere liburuak desegiteko esaten zion berriro ere Vincentek Theori, horrek atsedena emango ziolako. Baina, nolabaiteko anbibalentzia gordetzen zuen oraindik ere Vincentek, aldi berean esaten baitzion adimen estukoa ez izateko, ondo idatzitakoa irakurtzeko beldurrik ez izateko, argiari eta askatasunari begiratzeko. Askatasunaren eta erlijioaren arteko tirabira horretan, aitak Ikaroren istorioaz idatzitako etortzen zitzaion burura: norberak lortu nahi duena ezin dela egun batean lortu; pazientzia eduki behar zela; sinesten dutenek presarik ez dutela izaten. Vincentek pazientzia aldarrikatzen bazuen ere, ez zuen egonarri handirik agertzen Gabonen aurrean; ez zitzaizkion nahi orduko etorri urte horretako Gabonak, familiarekin elkartzeko irrikatan baitzegoen. 1875eko abenduaren 4an Parisetik idatzitako gutunean (46) Vincent Gabonak heltzeko desiratzen agertzen zen; Gladwell, lagun ingelesa ere egun batzuetarako Ingalaterrara joango zela esaten zuen. 1875eko abenduaren 9ko gutunean (47) Vincentek Theoren hankako istripua aipatzen zuen, baina hamabost egun barru elkar ikusiko zutela esaten zion; hotz handia egiten zuela, baina izotza desegiten hasia zela eta pozik zegoela. Horretan, heldu ziren Gabonak eta elkarrekin jaiak ospatzeko desirak itsututa, albora utzi zituen Vincentek bere lantokiko eginkizunak. Gabonetan ez zuen Parisetik alde egiteko baimenik, baina Etten-era joan zen, familiarekin elkartzera; Holandatik itzultzean Boussod jaunarekin (Goupil-en suhia eta oinordekoa) elkarrizketa bat eduki zuen eta apirilaren 1ean lanetik kanporatzeko asmoa zutela esan zion. Jaurtikitze horren arrazoietako bat hau zen: Gabonetan baimenik gabe oporrak hartu zituela Vincentek, juxtu galerietan jende gehien ibiltzen zen garaian. Vincentek inolako aitzakiarik gabe onartu zuen erabakia. 23 urterekin lanpostutik jaurtiki zuten eta horrek panorama iluna uzten zion, Vincenten aitak urtean irabazten zuena 820 florin inguru baitzen (Van Gogh-Bonger, 1913). Goupil-eko ugazabetako bat zen Boussod-ekin izandako harremanaren berri ematen zion Vincentek Theori 1876ko urtarrilaren 10ean (50) idatzitako gutunean. Vincentek Boussod jaunari galdetu zion beste urte bete lanean jarraituko zuen ala ez; Boussod-ek Vincent behartu zuen onartzera apirilaren lehen egunean utziko zuela lana. Sagar heldua brisa arin batek botatzen duen moduan, bere kasuan ere halaxe zela: eginak zituela batere ongi ez zeuden gauzak eta ezer gutxi zuela esateko. Ez zekiela zer egingo zuen, baina ausardiaz jokatu behar zela. Tersteeg-i emateko gertatuaren berri, baina besteei ez jakinarazteko.

Lanik gabe gelditzekotan zen Vincent eta lagunak ere bizilekuz aldatzeko asmoaren berri eman zion. Horrela, 1876ko urtarrilean (52) Parisetik idatzitako eskutitz batean Vincentek Theori esaten zion Gladwel gela uztekotan zela eta inprimategiko beste lankide batekin bizitzera joango zela; pena handia eman zion horrek Vincenti, baina hasia zegoen egunkari ingelesetan lan eskaintzen iragarkiak ikusten eta lan-eskaerak egiten. Egoerarik zailenetan literaturara jotzen zuen Vincentek. 1876ko otsailaren 2an (53) Parisetik idatzitako gutunean Andersen-en What the Moon Saw eskatzen zion Vincentek Theori. Gainera, esaten zion ez zuela Ingalaterrako iragarkiei erantzunez egindako eskutitzen erantzunik. Egoera horretan zegoela, Londongo Goupil galeriako gerente zen Obach jaunari idatzi zion, hark gomendio edo erreferentzia idatzia egin ziezaion; hark idatzi maitagarri batekin erantzun ziola esaten zuen.

Pariseko Goupil enpresan egindako azken egunetan Gladwell-ek ordezkatu zuen Vincent bere lanpostuan. 1876ko martxoaren 23an (57) Parisetik Theori idatzitako gutunean Vincentek esaten zuen Gladwell-ek bere lanpostua hartu zuela galerian. Lanik gabe geratzeak ez zuen indargabetu Vincenten arte zaletasuna. 1876ko martxoaren 28an (58) idatzi zion Parisetik azken gutuna Vincentek Theori; eskutitz horretan Durand-Ruel-enean ikusitako pinturaz eta akuafortez hitz egiten zuen: Millet, Michel, DuprĂŠ eta Corot-en koadroak. Egoerarik zailenetan artean eta literaturan babestu zen Vincent. Lanik gabe geratu zenean, gurasoek Etten-era joateko esan zioten, baina Vincentek Ingalaterran lan-eskaera batzuk eginak zituen eta Londonera itzultzea erabakia zuen. Martxoaren amaieran, Parisetik irtetear zegoela, eskutitz bat heldu zitzaion Vincenti Ramsgate-eko eskola batean lana zuela esanez; 1876ko otsailaren 7an (54) Parisetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion lana eskatuz egindako eskutitz bati emandako erantzuna jaso zuela. Londonera joan baino lehen Etten-en egun batzuk eman zituen, eta hango erretore etxearen eta elizaren marrazkia egin zuen (Naifeh eta White, 2011).

Ettengo erretore etxea eta eliza. Van Gogh, 1876an. Amsterdam, Rijksmuseum

1876ko apirilaren 4an (59) Ettendik idatzi zion Vincentek Theori; esaten zion, Parisetik irten baino lehen Ramsgate-ko William Stokes maisuaren gutuna jaso zuela eta bertan hilabeteko lana eskaintzen ziola, soldatarik gabe, mantenuaren eta ostatuaren truke. Hilabeteko froga horretan ikusiko zuela lanposturako egokia zen ala ez.

2.3.

Krisi erlijiosoa

2.3.1. Ramsgate (1876ko apiriletik 1876ko ekainera) Boussod-ek berehala ikusi zuten Vincentek ez zituela bere zereginak ongi betetzen. Enpresatik bota zuten eta lanik gabe geratu zen. Van Goghek 23 urterekin oraindik ez zekien zer nahi zuen; arte-saltzaile lanetik bota zutenean, hainbat esperimentu egin zituen. Garai honetan fanatismo erlijiosoak hartua zeukan Vincenten burua: erlijioa hartu zuen sostengu bakartzat eta Bibliaren irakasle moduan ikusten zuen bere burua (Van Gogh-Bonger, 1913). 1876ko apiriletik 1876ko abendura bitarteko gutunak Ingalaterrako Ramsgate eta Isleworth-etik idatzi zizkion Vincentek Theori. 1876ko apirilean Ingalaterra hegoaldeko kostaldeko Ramsgate-eko eskola batean hasi zen lanean Vincent, soldata gabeko lan batean. Hasieran, hilabete bat egin zuen irakasle moduan Ramsgate-en (Kent-en), William Post Stokes-ek zuzentzen zuen barnetegian, alokairuaren eta janariaren truke. Eskola horretan hamar eta hamalau urte arteko 24 haur zebiltzan (Uhde, 1991).

Ramsgate-etik 1876ko apirilaren 17an (60) gurasoei eta Theori idatzitako eskutitzetan Vincentek esaten zuen ongi heldu zela herri horretara, barnetegia itsas ertzean zegoela eta barnetegiko haurrak 10 urtetik 14 urtera bitartekoak zirela. Stokes maisua oraindik oporretan zegoela eta hogeita hiru urteko semeak ordezkatzen zuela; Stokes anderea ikusi zuela afaritan. Leihoak itsasora ematen zuela eta afal ostean ibilaldi bat egin zutela itsas ertzetik. Portu bat zegoela itsasontziz betea, harrizko espigoien artean. Gauean mutilekin elizara joan zirela. Mutilak zortzietan joan zirela ohera eta goizeko seietan jaikitzen zirela. Beste irakasle laguntzaile bat ere bazegoela, hamazazpi urtekoa. Stokes jauna ikusteko gogoz zegoela esaten zuen. Apirilaren 21ean Ramsgate-etik idatzitako gutunean (62) Vincentek Theori esaten zion Stokes itzuli zela; pisu ertainekoa, burusoila eta biboteduna zela eta barnetegiko haurrek errespetatzen eta maite zutela. Etorri eta laster haurrekin kaniketan jolasten zebilela. Sarritan joaten zirela hondartzara eta goiz horretan hondarrezko gaztelu bat egin zutela. Ramsgatetik 1876ko maiatzaren 1ean (64) idatzitako gutunean, Vincentek Theori esaten zionez, bezperan haizete bortitz batek jotzen zuen eta mutikoak ez zituzten atera, baina Vincentek baimena eskatu zuen ibilaldi txiki bat egiteko sei ikasle zaharrenekin. Frantsesa, alemana, diktaketa, errezitazioa eta matematikak irakasten zituzten eskola horretan. Eskola eman ondoren haurrak zaindu behar zituen Vincentek.

View of Royal Road, Ramsgate. Vincent van Gogh, 1876. Otterlo: Rijksmuseum, KrĂśller-MĂźller

Bere bizitza osoan izan zuen Vincentek marrazkiak egiteko zaletasuna. 1876ko maiatzaren 31n (67) Ramsgate-etik idatzitako gutunean egoitzatik ikusten zena (ekaitzak, etxeetako teilatuak, izarrak) deskribatzen zuen Vincentek eta eskolako leihotik ikusten zen bistaren marrazki txiki bat

bidali zion Theori. Eguraldi txarreko egunetan Stokes jauna aldarte txarrean egoten zela esaten zuen Vincentek, haurrek zarata asko ateratzen zutelako. Marrazkirako zuen joera bezain iraunkorra izan zen Vincentek ibiltzeko zuen zaletasuna. Egunez eta gauez, eguraldi on eta txarrarekin, soroetan janez, etxe publikoetan janez, oinetakoak puskatu arte eta aurpegia erre arte ibiltzen zen Vincent. Ramsgatetik 1876ko ekainaren 16an (68) idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Londonerako ibilaldia egin behar zuela, Gladwell eta beste lagun batzuk bisitatzera. 1876ko ekainaren 17an (69) Welwyn-etik idatzitako gutunean Londonerako bidaiaren berri eman zion Vincentek Theori. Ramsgatetik irten eta, Canterbury-tik eta Chatham-etik zehar Londonera heldu zen eta han bi egunez egon zen, bisitak egiten eta lan bila; apaiza eta misiolariaren tarteko lan baten bila zebilen; gau bat Reid jaunaren etxean eman zuen eta bestea Gladwell-en etxean. Gero Welwyn aldera joan zen arrebaren etxera (Naifeh eta White, 2011).

2.3.2. Isleworth (1876ko ekainetik 1876ko abendura) Stokes jaunak Vincenti soldata txiki bat agindu zion, baina garaia heldu zenean ez zion ordaindu, ostatuarengatik eta janagatik bakarrik nahiko irakasle lor zitzakeela esanez (Naifeh eta White, 2011). Stokes-en eskola ezer irabazten ez zuenez, Mr Thomas Slade-Jones Agurgarriak zuzendutako eskola metodistara (Jones Methodist School) irakasle moduan joatea erabaki zuen laster Vincentek. Thomas Slade-Jones-ek zuzentzen zuen eskola irakasle bila zebilen; ostatua, mantenua eta urteko 15 libera ordaintzen zituen. Van Gogh etxe horretara joan zen 1876ko uztailaren 3an. Goizez mutikoei irakasten zien eta arratsaldean Slade-Jones-en semealabak zaintzen zituen; gauean mutikoak oheratzen zituen eta istorioak irakurtzen zizkien. Vincent kexatu egiten zen mutiko batzuk ipuina amaitu baino lehen lo hartzen zutelako. Eskola horretan alemana, frantsesa, geografia eta aritmetika irakasten ziren, baina, Vincenten lana Londongo ikasle gaixoak bisitatzea eta ikasleen gurasoei fakturak kobratzea zen, irakasle lana baino gehiago; Slade-Jones-ek baimena eman zion Vincenti eginkizun erlijiosoetan denbora gehiago eta irakaskuntza akademikoan denbora gutxiago emateko. Etxera eskutitz malenkoniatsuak idazten zituen Vincentek eta gurasoak konturatzen ziren irakasle lanak ez zuela Vincent asebetetzen. Amak esaten zuen artearekin edo naturarekin lotutako zerbait ikasi beharko zukeela, baina erlijioari atxiki zitzaion eta erlijioaren bidez edertasunaren desira eta besteengatik bizitzeko irrika asebete nahi izan zituen.

Holme Court etxea, Isleworth-en. Vincent Van Gogh 1876an bizitako etxea

1876ko uztailaren 5ean (70) Theori Isleworth-etik idatzitako gutunean apaiz eta eskola maisu edo tarteko ogibideren batekoa izateaz hitz egiten zuen Vincentek. Esaten zion Stokes jaunak soldatarik ez ziola ordaintzen, mantenu eta ostatuaren truke lan egingo zuten irakasleak bazituelako. Hampton Court-en egon zela eta han Holbein, Rembrandt, Tiziano, Leonardo da Vinci eta Ruysdael-en koadroak ikusi zituela. Hampton Courteko jardin ederrak eta gaztainondo eta ezkien abenida luzeak ere ikusi zituela.

Hampton Court Palace

Parisen bizikide eta lankide izan zuen Gladwell-ekin harreman onean jarraitzen zuen Vincentek. 1876ko abuztuaren 18an (73) Isleworth-etik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Gladwell-en hamazazpi urteko arreba zalditik erori eta hil egin zela eta hura bisitatzen izan zela. Eskolan goizero eta gauero Biblia irakurri, abestu eta errezatu egiten zutela.

1876ko abuztuaren 26an (74) Isleworth-etik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Biblia egunero ikasten zutela eta horrek alaitasun sentimenduak ematen zizkiela; esaten zuen egunero errezatzen ziotela Jainkoari eta oraindik ez zela trebatu hitzaldiak ematen, baina Jaunaren laguntzaz lortuko zuela hobetzea. Gauean ipuinak kontatzen ari zen bitartean haur askok lo hartzen zutela, alde batetik, nekatuak zeudelako, eta bestetik, bere ingelesa halamoduzkoa zelako. Pipatik tabakoa erretzen zuela ere esaten zion. Erlijio zaletasuna, arte zaletasuna eta ibiltzeko zaletasuna ederki konbinatzen zituen Vincentek.1876ko urriaren 3an Isleworth-etik idatzitako gutunean (75) Londonera bidaia luze bat egin zuela esaten zion Vincentek Theori. Beretzako moduko lana portuko klerigoaren laguntzailea izatea zela, lan horretan hizkuntzak ezagutu behar zirelako, atzerritarren, marinelen eta gaixoen artean lan egiteko. Londonen hainbat lagun eta Goupil-en galeria bisitatu zituen. 1876ko urriaren 7an (76) Isleworth-etik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Jones jaunak dei egin ziola galdetzeko ea Londonera joan nahi zuen harentzat diru piska bat biltzera. Gaixo egon zela eta Mr. Jones-ek agindu ziola aurrerantzean ez zuela hainbeste irakatsi beharko, baina parrokian lan egin ahal izango zuela jendea bisitatuz eta haiekin hitz eginez (Van Gogh-Bonger, 1913). Aitzakia handiaren beharrik ez zuen Vincentek familiartekoak ikustera joateko. 1876ko urrian gurasoek idatzi zioten Vincenti Theo osasunez oso larri zegoela esanez. Vincentek Hagara joan nahi izan zuen hura bisitatzera eta Jones jaunari hiru egun eskatu zizkion horretarako, baina Slade-Jones-ek esan zion amari idazteko eta hark baimena ematen bazion, berak ere emango ziola. Vincentek gogo handia erakusten zuen ama, aita eta Theo ikusteko; baina, amak esan zion Gabonak arte itxoin behar zuela etxera itzultzeko (Naifeh eta White, 2011). Theo bisitatzera joan ez bazen ere, harekin harremanean egon zen Vincent, eta hura animatzen saiatu zen. 1876ko urriaren 24an idatzitako gutunean (78) Vincentek Theori esaten zion gaixotasuna ez dela zorigaitza, Jainkoak sostengatzen gaituenean; gaixotasun egunetan sor daitezkeelako bestela izaten ez ditugun ideia eta intentzio berriak eta Jainkoarengan sinesmen eta konfiantza indartsuagoa lor daitekeelako. Vincent ez zen inoiz izan hizlari ona, baina ahalegindu zen bere ideiak hedatzen. 1876ko urriaren 29an eman zuen Vincentek lehen sermoia Richmond-ko eliza metodistako pulpitutik. Isleworth-etik 1876ko urriaren 31n (79) igorritako gutunean Vincentek Theori esaten zion, azken igandean lehen sermoia egin zuela Jainkoaren etxean , eta esandakoaren kopia bat

bidali zion; esaten zion ebanjelioa predikatuko zuela, baina ebanjelioa predikatzeko, bihotzean sentitu behar zela; esaten zion, baita ere, Gabonak heltzeko irrikatan zegoela, familiarekin elkartzeko. Garai horretan George Elliot-en liburuak irakurri zituen Vincentek: langileen eta txiroen alde lan egin behar zela esaten zuten liburu horiek; horretarako, Londongo aldirietara misiolari moduan joatea pentsatu zuen; Ingalaterra mendebaldeko meatzarien lurraldeetara joatea eta Hego Ameriketara misiolari moduan joatea ere pentsatu zuen. Oso gogokoa zuen Vincentek garai horretan John Bunyan. John Bunyan-en Erromesaren aurrerabidea liburuak zioen Christian izeneko erromesak etxea eta familia utzi eta ibilaldi arriskutsu bat hasi zuela, bere bidean tentazioak, erotasuna eta hauskortasuna aurkituz; ibilian zebilela hezur eta trapuzko gizona, judu alderraiaren moduan (Naifeh eta White, 2011).

John Bunyan (1678, 1684, 1693): Erromesaren aurrerabidea.

Londongo Metropolitan Tabernacule-n predikatzen zuen Charles Spurgeon ministro baptistaren oratoriaren eragin nabaria izan zuen Vincentek; Spurgeon-ek Jesus jartzen zuen maitasun baldintza gabearen eredu moduan (Sermoien apunteak: H. Spurgeon). Vincent erlijioan zentratu zen eta Jainkoaren langile bihurtu nahi zuen; munduko tristura eta mina ezagutzeko Londongo auzo txiroak bisitatu zituen; bakardadea eta nostalgia sentitzen zituen eta osasunaz arduratzeari utzi egin zion; gutxi jaten zuen, oinez ibilaldi luzeak egiten zituen eta asko erretzen zuen; gainera, arteaz interesaturik jarraitzen zuen.

Charles H. Spurgeon

Garai horretan Kenpis-eko Tomas zuen autore gogokoenetakoa Vincentek; haren arabera, aurrerapen espiritualerako beharrezkoa zen norbera erbesteratzea edo mundu honetan norbere burua erromes moduan ikustea. Isleworth-etik azaroaren 10eko gutunean (80) Kenpis-eko Tomasen Kristoren imitazioa eskuratu eta irakurtzeko esaten zion Vincentek Theori, argi asko ematen zuelako. Kenpiseko Tomasen Kristok zioen pertsonen penitentzia-ekintzak alaitasun bihurtuko zirela (Naifeh eta White, 2011). Vincentek garai horretan elizarekin lotutako lanposturen bat lortu nahi zuen. Gabonetan gurasoen etxera itzuli zen eta Isleworth-era berriro ez itzultzea erabaki zuen (Van Gogh-Bonger, 1913).

2.3.3. Dordrecht (1877ko urtarrilaren 21etik 1877ko apirilaren 30era) Vincentek osasun mental eta fisiko eskasa zuen eta Isleworth-en egiten ari zenari etorkizun gutxi ikusten zion. 1876ko Gabonetan Holandara itzuli zenean, gurasoek gomendatu zioten Londonera ez itzultzeko. Abenduaren 21ean Etten-era heldu zenean, gurasoen barkamen bila joan zen Vincent, baina ez zuen harrera oso ona izan; Vincenten gurasoak kezkaturik zeuden, etorkizunik gabeko lan batetik etorkizun gutxiagoko beste batera aldatzen zelako; benetako predikari izan behar bazuen, hartarako prestatu behar zuela pentsatzen zuten; baina, aita Dorusek esan zion gizon zintzoa eta bertutetsua izan zitekeela edozein profesiotakoa izanda ere.

Egoera horretatik irteteko, osaba Cent-ek lana aurkitu zion Vincenti Dordrecht-eko Blussé & Van Braam liburu-dendan. Etten-dik 1876ko abenduaren 31n (83) idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion egun batzuk lehenago Braat Jauna Dordrecht-etik etorri zela osaba Cent bisitatzera eta Vincenti buruz hitz egin zutela, Braat-en negozioan lanposturik izango ote zuen aztertzeko. Urteberriaren ondoren froga egitekotan gelditu zen Vincent; lan horretan onartua izanez gero, haurrei irakasten jardun ordez, liburuak saltzen jardungo zen. Obligazioaren zentzuak behartuta, Blussé & Van Braam liburu-dendan hasi zen lanean Vincent, Dordrecht-eko azoka merkatuan. Eskutitz luze bat idatzi zion Slade-Joneses-i esanez ez zela Isleworth-era itzuliko. 1877ko urtarrilaren 21etik 1877ko apirilaren 30era bitarteko gutunak Dordrecht-etik idatzi zizkion Vincentek Theori. Blussé & Van Braam liburu-dendan oso okupatua egon zen Vincent. 1877ko urtarrilaren 21ean (84) Dordrecht-etik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion goizeko zortzietatik gaueko ordubatera egiten zuela lan liburu-dendan, eta Etten-era otsailaren 11n joatea espero zuela, aitaren urtebetetzea ospatzera. Aitari Georges Eliot-en Scenes from Clerical Life eman nahi ziola. Jones jaunari eta haren emazteari idatzi ziela esanez ez zela berriro lanera itzuliko.

Blussé & Van Braam, 1875. Regional Archives: Dordrecht

Rijkens labore-saleroslearen etxean bizi izan zen Dordrecht-en, eta irakasle izateko ziurtagiria ateratzen ari zen Görlitz izeneko gazte batekin gela partekatzen zuen. Berriro ere Vincent erlijio gaietan murgildu zen; hainbesteraino, ezen erlijioan gehiegi zentratua zegoela esaten baitzuen Braat-ek; lanean ari zela Bibliako pasarte luzeak nederlanderaz kopiatzen

jarduten zen eta gero frantsesera, alemanera eta ingelesera itzultzen zituen, lau zutabetan. Liburu-dendako lana ez zitzaion interesatzen, lankideekin ez zen ongi konpontzen eta bezeroak ez zituen arretaz zaintzen; bere ustez, Ebanjelioa predikatzea zen egin zezakeen gauza interesgarri bakarra. Theok Vincentegatik esaten zuen erlijioak aspergarri eta tratagaitz bihurtu zuela (Van Gogh-Bonger, 1913). Dordrecht-en lagun bakarra Gรถrlitz zuen eta harekin izandako elkarrizketek erlijio bokazioa sakontzera eraman zuten Vincent; laster lehengo ohituretara itzuli zen Vincent eta bakarrik gelditu zen; osasuna ez zuen batere zaintzen: gutxi jaten zuen, asko erretzen zuen, egunez ibilaldi luze eta bakartiak egiten zituen eta gauez irakurri egiten zuen. Etxejabeak ez zion gauean gastatutako olioa ordaindu nahi izaten eta Vincentek kandelak erosten zituen, baina horrek ere izutu egiten zuen etxejabea, etxeari su emango ziolakoan. Liburu-dendan ezin zuten bezeroekin bakarrik utzi. Vincent ez zen saiatzen liburu-dendako lanean; predikari izatea beste ametsik ez zeukan. Egunero hainbat elizetara joaten zen: Holandako eliza erreformatura, antzinako eliz erromatarrera. Bibliako ilustrazioak paretetan jartzen zituen (Naifeh eta White, 2011). Holandan uholdeak gertatzea ez zen batere harritzekoa. 1877ko otsailaren 7-8an (85) Dordrecht-tik idatzitako gutunean azken astean gertatutako uholde baten berri ematen zion Vincentek Theori. Goizeko hiruretan gertatu zela eta Braat jaunak papera gordetzen zuen tokian ere sartu zela ura eta kalte handiak eragin zituela. Egun eta erdiz jende guztia beheko solairuetatik goiko solairuetara gauzak jasotzen jardun zela esaten zion; Vincent pozik jardun zela lan horretan. Theori idatzitako eskutitzetan lan kontuak baino gehiago aipatzen zituen erlijio kontuak. 1877ko martxoaren 22an (89) Dordrecht-etik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Van Gogh-tarren familia kristau-familia bat zela eta familia horretako belaunaldi guztietan egon zela ebanjelioaren predikariren bat; eta galdetzen zuen ea zergatik orduan ere familiako kideren bat ministerio horretara deitua ez zen izango; gero esaten zuen bere desira sutsua zela aitaren eta aitonaren espiritua bere baitan bizitzea. Langile kristau bihurtu nahi zuela. Parisen bezala, elizak bisitatzen ematen zuen igandea, baina ez zuen bereizketarik egiten luterotarren eta erreformatuen artean, katolikoen eta protestanteen artean; izan ere, Vincentek zioen Jainkoa eliza guztietan zegoela. Vincentek bere aitaren moduan erretore edo artzain izatea erabaki zuen eta aitarengana inoiz baino gehiago hurbildu zen Dordrecht-en zegoen garai horretan; gurasoek artearen negozioan sartu nahi zuten, baina berak aitaren bidea jarraitu nahi zuen. Familiak ez zuen begi onez ikusten

Vincenten erlijiorako joera berria; izan ere, gurasoen iritziz, erlijio-gizon izateko prestatzeko urte asko behar baitziren. Dordrecht-en agertzen zuen portaera bitxiaren aurrean, osaba Cor eta Vincent Amsterdamen elkartzea proposatu zuen Dorusek. Amsterdam-en zegoen osaba Jan almirante ordea ere. Horregatik, Dorus-ek osaba Johannes Stricker maisuari, amaren aldetiko izebaren (Catrina Gerardina Carbentus) senarrari, esan zion iker zezala zer egin behar zuen Vincentek unibertsitateko azterketa prestatzeko. Osaba Jan almirante ordeak gela bat eskaini zion bere etxean; bakarrik bizi zen osaba, haren haurrak haziak zirelako eta alargundua zegoelako. Cent osabak uko egin zion Vincenti laguntzeari. Osaba Cor, berriz, diruz laguntzeko prest zegoen eta haren arte galerian pinturak ikus zitzakeen (Van Gogh-Bonger, 1913; Naifeh eta White, 2011). 1877ko maiatzean Amsterdam-era joan zen Vincent, Teologia fakultaterako sarrera prestatzera.

Cor van Gogh (Amsterdam, Van Gogh Museum / Vincent van Gogh Foundation)

2.3.4. Amsterdam (1877ko maiatzetik 1878ko maiatzera) Aitarekin horretaz hitz egin ondoren, maiatzaren 9an Amsterdamera joan zen Vincent. Aitaren moduan predikari izan nahi zuen eta horretarako Amsterdam-eko teologia fakultatean ikasi behar zuen; horregatik, unibertsitatera sartzeko estatuko azterketarako prestatzen hasi zen; horretarako pare bat urtetan prestakuntza ikasketak egin behar zituen. Ondoren, zazpi urteko ikasketak egin beharko zituen. Asmo horrekin,

gogor heldu zien ikasketei: goizean goiz hasten zen latina eta grekoa ikasten, eta gauean berandura arte jarraitzen zuen algebra eta matematikarekin (Van Gogh-Bonger, 1913). Amsterdamgo egonaldian Stricker, Jan eta Cor osabekin harreman handia izan zuen Vincentek; osaba Jan-ekin (Johannes Vam Gogh-ekin) bizi izan zen (Uhde, 1991); Holandar itsas-armadako almirante ordea zen Jan; haren etxetik Amsterdam-eko portua ikus zitekeen. 1865 eta 1876 urteen artean eraiki zen Ipar Itsasoko kanala; Amsterdam Ipar Itsasoarekin lotzen duen kanala. XIII. mendean lehen presa egin zutenetik, borroka asko egin behar izan zuten Amsterdam eraikitzeko (Naifeh eta White, 2011).

Johannes van Gogh almirante ordea

1877ko maiatzaren 9tik 1878ko uztailera bitarteko gutunak Amsterdam-etik idatzi zizkion Vincentek Theori. Amsterdam-en apaiz izateko ikasketak egin nahi zituen Vincentek; baina, aurrez unibertsitatera sartzeko azterketa gainditu behar zuen; azterketa horretan, latina eta grekoa ere sartzen ziren; baina, azterketa hori prestatu beharrak ez zizkion beste zaletasunak (artea, irakurketa eta ibiltzea) ahantzarazten. 1877ko maiatzaren 19an (95) Theori idatzitako gutunean Vincentek zioen berari latineko eta grekoko liburuak lortzen zizkion liburu-saltzaile juduak merke saltzen zituela arte-laminak eta berak batzuk hartu zituela bere gela adornatzeko, ideia eta pentsamendu berriak

edukitzeko. Juduak gauza politagoak ere bazituela, baina berak ezin zituela erosi. Egunero ibilaldi luze bat egiten zuela. Egun horietan Streckfuss-en Universal History irakurtzen hasi zela. Osaba Stricker-ekin ere harreman handia izan zuen Amsterdam-en. Striker Vincenten amaren ahizparekin ezkondua zegoen eta teologoa zen. 1877ko maiatzaren 28an Theori idatzitako gutunean Vincentek zioen osaba Stricker-enean izan zela eta haren estudioan Kalbinoren erretratu bat zegoela, Ary Scheffer-ek egina. Stricker-ek latina eta grekoa irakasteko tutore on bat bilatu zion Vincenti: Mendes da Costa doktorea. Vincenten ikasketak gidatzeko prest agertu zen doktorea. Vincentek pentsatzen zuen aita pozik egongo zela semea latina ikasteko egiten ari zen ahaleginak ikusita; baina, Vincenten saiakera honek ez zuen arrakastarik eduki, Latina eta Grekoa ikasteko zailtasunak baitzituen. 15 hilabete horretan jardun eta gero, utzi egin zituen ikasketak.

Mendes da Costa

Garai horretako Vincenten eskutitzetan erlijio gaiak ziren nagusi eta Strickerrekin harreman handia zuen. Astean behin, igandetan, uzten zituen albora ikasketak, elizetako sermoiak entzuteko. Igandero lau elizetara joaten zen, sermoi asko entzuten zituen eta apaizak bisitatu ere bai. 1877ko maiatzaren 21ean (96) Amsterdam-etik Theori bidalitako gutunean Vincentek zioen aurreko egunean goizeko lehen orduan sermoi bat entzun zuela; gainera, bezperako egunean osaba Stricker-i entzundako sermoiaz eta egun horretan entzungo zionaz idazten zuen Vincentek. Maiatzaren 22ko gutunean (96) esaten zuen lan asko zeukala goiz horretan; lana gero eta zailagoa zela, baina itxaropen sendoa zuela arrakasta lortzeko; ikasten saiatzen bazen ikasteko ohitura eskuratuko zuela; Biblia ikasten hasia zela, baina gauean lanak amaitutakoan edo goizean egiten zuela hori, bere eginkizuna beste ikasketak egitea zelako.

Osaba Strickerren sermoiak sarritan entzuten zituen, haren etxean sarritan kafea hartzen zuen. 1877ko maiatzaren 28an (97) Amsterdam-etik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion goizean osaba Strickerren estudioan egon zela; gela ederra zeukala hark, Kalbinoren irudi batekin. Vincentek sarri izaten zituen aldartearen beheraldiak eta Theok ere bai. 1977ko maiatzaren 30ean (98) Amsterdametik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion haren eskutitzeko esaldi batek hunkitu zuela: â&#x20AC;&#x153;Edozer gauzatatik urrun egotea desiratzen dut; guztiaren kausa naiz ni, eta tristura bakarrik ekartzen diet denei; neuk bakarrik ekarri dut miseria hau guztia neuretzat eta besteentzatâ&#x20AC;?. Vincentek esaten zuen Theoren hitz horiek hunkitu zutela, bere kontzientzian ere sentimendu berberak zituelako, ez gehiago eta ez gutxiago. Erlijio-zaletasunak eta arte-zaletasunak Amsterdam-eko elizetara eramaten zuten Vincent. 1877ko uztailaren 9an (101) Amsterdametik idatzitako gutunean Vincentek zioen eliza dotoreak zeudela Amsterdam-en, Osaba Stricker-en sermoiak sarritan entzuten zituela; sermoi beroak eta sentimenduz beteak zirela eta Laurillard apaizaren sermoiak hiru aldiz entzun zituela. Vincent ongi konpontzen zen latineko eta grekoko irakaslearekin; hasiera batean saiatu zen hizkuntza horiek ikasten. 1877ko uztailaren 27an (103) Amsterdametik bidalitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Leydenko Unibertsitatean sarrera azterketa gainditu zuen batekin egon zela eta hark esan ziola ez zela azterketa erraza. Kemena izan behar zuela eta Jainkoaren laguntzaz azterketa gaindituko zuela. Mendesek azterketa gainditzeko itxaropena eman ziola. Osaba Stricker begirunez eta mirespenez tratatu zuen Vincentek Amsterdam-en egon zen bolada horretan. 1877ko abuztuaren 3an (104) Amsterdametik idatzitako gutunean Vincentek zioen sarritan bisitatzen zuela osaba Strickerren estudioa; Stricker oso argia zela, liburu ugari zituela eta bere lana eta ogibidea benetan maite zituela. Unibertsitaterako sarrera prestatzen ari bazen ere, latinak eta grekoak baino gehiago motibatzen zuten Vincent osaba Stricker-en sermoiek eta harekin izandako elkarrizketek. 1877ko abuztuaren 5ean (105) Amsterdametik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion elizetara joaten, idazten eta ikasten pasatu zuela igandea; ez zela Baarn-era joan, horretarako dirua osaba Strickerri eskatu beharko ziolako. Aitak utzi ziola dirua Strickerri, Vincentek behar zuenerako, baina ahal zen gutxiena

erabiliko zuela diru hori. Osaba Stricker-ek Palestinako geografiari buruzko liburu bat eman ziola, bi kopia zituelako.

Osaba Stricker

Oso eskutitz luzeak idazten zizkion Vincentek Theori garai horretan, eta oso maiz idazten zituen gutunak. 1877ko abuztuaren 18an (106) Amsterdametik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion konposizio bat idatzi zuela parabolak, mirariak eta abar ordenan jarriz; gauza bera egiten ari zela frantsesez eta ingelesez eta espero zuela geroago gauza bera egin ahal izango zuela latinez eta grekoz ere. Egunez latina eta grekoa eta gauez literatura erlijiosoa. Hori zen Vincentek garai horretan zeraman dinamika. 1877ko irailaren 4ko gutunean (108) Vincentek Theori esaten zion Helvoirt-era joan zela osaba Jan aste beterako eta etxean isiltasun handia zegoela; egunero zuela klasea eta prestatu egin beharra zuela; Kenpisko Tomasen Kristoren Imitazioa (De Imitatione Christi) liburua, osaba Cor-ek utzitakoa, kopiatzen ari zela; gauetan egiten zuela lan hori eta ia amaitua zuela. Bossuet-en Oraisons FunĂ¨bres erosi zuela. Laster hasi zen Vincent latineko eta grekoko ikasketez aspertzen; ez zitzaion gustatzen gramatika ikasi eta ariketak egitea; gero eta ibilaldi luzeagoak egiten hasi zen; gurasoei eta Theori gero eta sarriagotan idazten hasi zen (Naifeh eta White, 2011); osaba Jan-en etxean gero eta portaera bitxiagoa eta bakartiago zuen; osabak galarazi egin zion gauean hain berandura arte oheratu gabe gelditzea. 1877ko urriaren 30eko gutunean (112) Latina eta Grekoa ikastea zaila zela esaten zion Vincentek Theori, baina zoriontsu egiten zuela beti amestu izan zituen ikasketetan jarduteak. Esaten zion ezin zela egon gauean berandu arte lotara joan gabe, osabak galarazten ziolako, baina Rembrandt-en akuafortearen azpiko legenda

zetorkiola burura: â&#x20AC;&#x153;In medio noctis vim suam lux exteritâ&#x20AC;? [â&#x20AC;&#x153;argiak bere distira barreiatzen du gauerdianâ&#x20AC;?]. Saiatzen zen Vincent bere burua suspertzen. 1877ko azaroaren 19ko gutunean (113) Vincentek esaten zuen unibertsitatera sartzeko azterketaren oinarrizko gaiak Latina, Grekoa, Aljebra eta Matematika zirela, baina historia, geografia eta gramatika ere ikasi behar zirela; gutxienez bi urte beharko zituela horretarako. Algebra eta matematikako irakasle baten bila ibili zela eta Mendesen lehengusu bat aurkitu zuela, juduen eskola batean irakasten zuena. Vincenten gurasoek zalantzak zituzten semea ikasketa horietan irauteko gai izango ote zen; izan ere, inoiz ez zuen ikasketa arauturik egin eta 24 urte zituen. Vincenti lan praktikoa interesatzen zitzaion; ebanjelista bihurtu nahi zuen eta horretarako ez zuen latinaren eta grekoaren beharrik. Mendes Costak berehala ikusi zuen Vincentek ez zuela ikasketarik egingo, ez zela gai buruan zituen ikasketa horiek egiteko. Hala ere, ez zituen ikasketak bat-batean utzi. 1878ko urtarrilaren 9an (117) Theori idatzitako gutunean, opor ondorenean berriro ikasgaiak hasi zituela esaten zuen Vincentek. Ikasketa lana goizean goiz hasi eta gauean berandu bukatuz gero, urriko azterketak gainditu ahal izango zituela pentsatzen zuen; egun horietan hotz handia egiten zuela eta goiz horretan dena elurrez estalia zegoela; osaba Cor-ek galdetu ziola ea ez zuen erakarpenik sentitzen emakume edo neska politenganako eta berak erantzun ziola erakarpen gehiago sentitzen zuela pertsona itsusi, zahar eta behartsuenganako, esperientzia eta sufrikario bidez adimena edo arima irabazi zutenenganako. 1878ko otsailean aitak bisitatu zuen; ordurako Vincentek bazekien bere ikasketetan ez zuela aurrera egingo; handik aurrera langileen eta behartsuen alde jartzen hasi zen; hitzetan baino gehiago ekintza onetan zentratzen zen; sermoien aurrean, ekintzak hobesten zituen; nekazariak eta langileak imitatu behar zirela zioen (Naifeh eta White, 2011). Vincent saiatu zen juduak kristautasunera erakartzen ere, kristau bihurtu zen Adler juduaren babesean. 1878ko otsailaren 17an hasi zen Adlerren Sunday School-en bidez juduen auzoetan predikatzen. Martxoaren hasieran katekista izateko konbentzitua zegoen; baina, Dorusek pentsatzen zuen katekista izatetik ezin zitekeela ogirik irabazi; izan ere, lan erlijiosoaren beheeneko mailan zegoen katekista izatea; Dorusek eskutitz zorrotz batean Vincenti agindu zion Adlerren Sunday School uzteko. Apiril hasieran Theo Amsterdam-era joan zen Vincentekin egotera eta eztabaida

gogorra izan zuten bi anaiek; Vincentek Adler-en Sunday School-eko lana defendatu zuen. Theorekin egoteko gogo sutsua agertzen zuen Vincentek eta asko eskertzen zituen hark bidalitako gutunak. 1878ko apirilaren 3an (121) Amsterdametik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion apaiza on bat bihurtu behar zuela, gauza zuzenak esateko gai zena; prestakuntza luzea eta sendoki finkaturiko konbikzioak eduki behar zirela, zerbaitetaz besteei hitz egiten hasi aurretik; benetan bizitzen saiatuz gero, gauzak ongi joango zirela, nahiz eta esperientzia mingarriak jasan eta hutsuneak izan; hobe zela espiritualitate handikoa izatea, hutsegiteak egin arren, adimen estukoa eta zuhurregia izatea baino; Michelet-en liburuak hunkigarriak baziren, bihotzetik eta adimenaren sinpletasunetik idatziak zirelako zela. Erlijioari ez ezik, Vincentek ordu asko eman zizkion garai horretan irakurtzeari, museoak ikusteari, marrazkigintzari. 1878ko maiatzean (122) Amsterdam-etik Theori idatzitako gutunean, sei haurren aita zen elizgizon bat hil zela esaten zuen Vincentek; osaba Striker-ek oso ondo ezagutzen zuela hildako apaiza eta haren hiletan egindako sermoia sentimenduz betea izan zela. Mapak egiteko joera beti izan zuen Vincentek eta Amsterdam-en zegoen bitartean mapa asko egin zituen. Osaben bidaiek jakinmina pizten zioten eta Lurralde Santuko mapa bat ere egin zuen, Stricker osabak utzitako Palestinako Geografiari buruzko liburutik abiatuta. Osaba Strickerrek alaba bat zuen Cornelia Vos izenekoa, baina Kee deitzen ziotena; predikari izateko ikasten zuen Cristofel izeneko senarrarekin eta lau urteko haurrarekin bizi zen; Vincenten iritziz elkar asko maite zuten Kee-k eta Cristofelek. Gerora, Kee alargun geldituko zen eta Vincent hartaz maiteminduko zen. Mendesek Strickerri esan zion Vincentek zailtasunak zituela grekoa ikasteko; baina, Stricker eta Dorusek erabaki zuten beste ahalegin bat egin behar zuela; Vincentek ahalegintzen jarraitu zuen: gauean berandura arte esna gelditzen zen, pipa tabako izugarri errez eta kafe ugari hartuz.

Kee Vos-Stricker

Theo garai horretan behe mailako emakume batez maitemindu zen, eta ez dakigu ziur emakume hori haurdun utzi ote zuen ala ez; Theok gurasoei proposatu zien emakume horrekin ezkontzea; baina, gurasoek ez zuten harreman hori begi onez ikusten eta Theok emakumearekiko harremana hautsi egin zuen; Vincent Theo kontsolatzen saiatu zen (Naifeh eta White, 2011). Theok ere Goupil utzi eta artista izateko asmoa agertu zuen. Dorusek esan zion itxoiteko elkarrekin hitz egin arte, eta Theok berehala egin zuen atzera; baina, erabaki hori hartuta gero ere, Vincentek oraindik desira hori betearaztera bultzatzen zuen Theo. Vincentek etengabe harantz-honantz ibili beharra zeukan, egonezinean, besteekin harremanik izan gabe; ez zegoen pozik bere buruaz, buruko min handiak izaten zituen eta bere buruaz beste egitea ere pentsatu zuen; ikasketez nekatu egin zen, batez ere grekoaz. Vincentek errealitate alternatibo bat eraiki beharra zuen, artearen bidetik edo erlijioaren bidetik. Arteak munduari ihes egiten eta mundua berrantolatzen lagundu zion Vincenti; edozein tokitan zegoela ere, irudiz betetzen zuen bakardadea; kaiatik zehar egiten zituen ibilaldietan pintatzeko gaiak ikusten zituen edonon. Arte aldizkariak ikusten hasi zen. Jainkoa naturaren bidez eta artisten bidez ezagu zitekeela pentsatzen zuen; erlijioak eta arteak jendea kontsolatu eta iluntasuna argitu zezaketela; Jainkoa ezagutzeko bidea naturan edertasuna aurkitzea zela eta Jainkoaren bitartekari onenak idazleak, musikariak eta pintoreak zirela pentsatzen zuen. Edertasunaren erlijioa honako hau zen: Jainkoa natura da, Jainkoaren maitasuna izarren bidez heltzen zaigu, natura edertasuna da, artistak predikariak dira eta gau izartsua gure erredentzioaren seinale da (Naifeh eta White, 2011).

Ekainaren hasieran Vincentek idatzi zuen katekista izaten jarraituko zuela eta ikasketak beranduagora arte utziko zituela; aita saiatu zen Vincenti lanen bat bilatzen, baina semeak ez zuen onartu; gero, uztailaren 5ean kolpetik etxean agertu zen Vincent. Amsterdamen bizi zen garaiko Vincent Van Gogh-en memoria pertsonalak, M. B. Mendes da Costa Doktoreak 1910eko azaroaren 30ean idatziak: 1977 urtean Stricker predikari trebeak Mendes-i eskatu zion ea latineko eta grekoko ikasgaiak emango zizkion Vincenti, Ettengo apaizaren semeari. Aurrez jakinarazi zioten ez zela pertsona arrunta; portaera bitxia zela harena. Strickerrek maitasunez hitz egin zion Mendesi, bai Vincentez, bai haren gurasoez. Mendesek oroitzapen ona zeukan Vincentekin izan zuen lehen harremanaz; berehala irabazi zuen Vincenten konfiantza eta laguntasuna. Ikasketetan hasieran aurrera egin zuen Vincentek: latin errazean idazten zuten autoreen testuak berehala itzultzen zituen; Kenpisko Thomas jatorrizko hizkuntza irakurtzen ere hasi zen; matematiketan ere ongi hasi zen; baina, berehala, grekoko aditzak zailak gertatzen hasi zitzaizkion; Mendesi galdetzen zion ea hori ikastea beharrezkoa zen berak egin nahi zuena egiteko; askotan errepikatu zion Vincentek Mendesi Kenpis-ko Thomasen liburuaren edo Bibliaren itzulpena garrantzitsuagoa zela beretzat. Garai horretan bere burua zigortzen hasi zen Vincent: bizkarra makilaz astintzen edo kanpoan lo egiten. Vincentek interes handia jartzen zuen Mendesen anaia gor-mutuarengan edo oso ondo tratatzen zuen erdi atzeratua eta pixka bat deformatua zen Mendesen izeba bat. Vincentekin izan zuen harremanari esker, Mendesek ikusi zuen hura ez zela inoiz gai izango unibertsitaterako sarrera-azterketa gainditzeko. Mendesek berehala abisatu zion Strickerri ikasketa geldiarazteko.

2.3.5. Etten (1878ko uztailetik 1878ko abuztura) Amsterdam-eko ikasketak utzi ondoren, 1878ko uztailean, Etten-era itzuli zen Vincent; gurasoak lasaitzen saiatu zen, oso kezkatuak baitzeuden haren etorkizuna zela eta. Vincentek ez zuen albora utzi bere asmoa: Ebanjelioaren bidez behartsuei laguntza ematekoa. Dorusek lagundu zion Vincenti Bruselako eskola ebanjelikoarekin elkarrizketa bat egiten. 1878ko uztailaren 22ko gutuna (123) Ettendik idatzi zion Vincentek Theori; aurreko astean Isleworth-eko Jones jaunarekin Bruselan izan zela eta hango predikari-kurtsoa Holandakoa baino laburragoa eta merkeagoa zela esaten zion; prestakuntza eskola flamendarra ikusi zutela eta han hiru

urtekoak zirela ikasketak; aldiz, Holandan gutxienez sei urte irauten zutela; gainera, Bruselan ebanjelista plaza lortzeko ez zegoela kurtsoa amaitu beharrik; eskatzen zena jendeari hitzaldi erakargarriak emateko gaitasuna zela; antzinako hizkuntzak eta teologia ikasteak ez zuela hainbesteko garrantzirik; gehiago baloratzen zutela lan praktikorako gaitasuna eta bihotzetik datorren sinismena; jendeari serioski eta sentimenduarekin hitz egiten ikasi behar zela; Bruselakoek Vincent hara joatea nahi zutela, baina gastuak ekidin behar zirenez, Etten-en zegoela, aurretiko prestakuntza lana egiten; apaizekin egoten zela, elkar hobeto ezagutzeko.

2.3.6. Brusela eta Borinage Hilabete Etten-en eman ondoren, 1878ko abuztuan Bruselako ebanjelisten prestakuntza eskolan (predikari laikoen prestakuntzarako eskolan) matrikulatu zen Vincent (Wallace, 1969); 1878ko abuztuaren hasieran (124) Ettendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Pietersen erreberendoaren postala jaso zuela, esanez abuztu erdian Bruselasa joan beharko zuela; baina bidaia pixka bat atzeratzekotan gelditu zirela Vincent eta bere aita. Esaten zion baita ere marrazki txiki bat egin zuela arkatzez eta tintaz; soroak politak zeudela esaten zion; garia biltzen ari zirela. Linterna txiki baten argitan ari zela idazten eta kandela laburregi geratzen ari zitzaiola. Urrian amaitu zuen Laekengo eskola ebanjelikoan egindako hiru hilabeteko proba-aldia. 1878ko azaroaren 15ean (126) Laekendik idatzitako gutunean Vincentek Theori â&#x20AC;&#x153;Au Charbonnageâ&#x20AC;? izeneko marrazkia bidaki zion. Errepide ondoan zegoen etxe txiki hori, bere ikatz estalgunearekin. Langileak horra etortzen ziren ogia jatera eta garagardoa edatera bazkalorduan.

Au Charbonnage, Vincent Van Gogh, 1878, Brusela, Van Gogh Museum, Amsterdam, Netherlands

Azaroan Vincentek ez zuen gainditu Ebanjelizazio Batzordearen aurrean egindako azterketa eta porrot handitzat hartu zuen hori. Garai horretan bere burua zigortzen zuen, gauetan egurrezko taula baten gainean lo eginez, estalkirik gabe; jateari eta lo egiteari utzi zion eta asko argaldu zen (Wilkie, 1990); etxejabeak Vincenten familiari idatzi zion, etxera eramateko esanez; baina, aita Vincent etxera eramateko haren bila etorri baino lehen, Vincent Borinage-eko meategi eskualdera joan zen (Van Gogh-Bonger, 1913; Naifeh eta White, 2011). Vincent Ingalaterran egon zenean, meatzarien artean ebanjelista moduan lan egin nahi izan zuen, baina esan zioten hogeita bost urte bete bitartean ezin zuela hori egin; orain Beljika hegoaldean, Mons-en mendebalean, Borinage izeneko lurralde batean, lurrazpian hirurehun metrotara lan egiten zuten meatzarien artean predikatu nahi zuen Vincentek; lurralde horretako meatzariek igandetan bakarrik ikusten zuten eguzkia; tunel estuetan, argi txikiarekin, erabat makurtuta eta batzuetan arrastaka lan egiten zuten, arrisku ugariren artean. Borinage-n elkarte protestante txiki ugari zegoen eta Vincentek ebanjelista moduan lana egin nahi zuen, txiroei ebanjelioa predikatuz eta eskolan irakatsiz. Vincentek Van der Haegen saltzailearen etxean hartu

zuen ostatu, hilean 30 frankoren truke; Van der Haegen-en haurrei irakasten zien gauean, behartsuak bisitatzen zituen eta Bibliako ikasgaiak ematen zituen. 2.3.7. Petit-Wasmes (1878ko abendutik 1879ko ekainera) Bruselako eskola ebanjelikoan misiolari lana egiteko prestatu zen Vincent. Eskola horretatik Belgika hegoaldeko meatzari lurralde batera, Borinage Lurraldera edo Lurralde Beltza deitura joan zen Vincent 1878an eta Frantziako mugaren inguruan dagoen Mons-en inguruko P창turages herrian finkatu zen (Uhde, 1991). Petit Wasmes Borinage lurraldeko belgikar eskualdeko herri txikien multzo bat zen. Kongregazio txiki bat zegoen han eta eskualdeko Komite Ebanjelikoak onartu zuen predikari eta dotrina irakasle laiko moduan Vincent hartzea, sei hilabeteko froga-aldian; soldata txiki bat jarri zioten eta Jean-Baptiste Denisen etxean ostatu hartu zuen (Naifeh eta White, 2011). Vincentek katixima klaseak eman zizkien eta Bibliako istorioak kontatzen zizkien haurrei, berak marraztutako Lurralde Santuetako mapak erabiliz; Kongregazioko kideen etxeak eta gaixoak ere bisitatzen zituen. Egiten zuen lanaren berri ematen zien gurasoei eskutitzen bidez eta aitak zioen anbizioz eta arrakastaz ari zela lanean. Dorusek Theori urtarrilean idatzi zion esanez pozik zeudela Vincentekin (Naifeh eta White, 2011).

Denis okinaren etxea, Van Gogh-en bizilekua 1878an. Colfontaine-ko Udala (lehen, Wasmes). Helbidea: Vincent van Gogh, C/o Jean-Baptiste Denis, Rue de Petit Wasmes, Wasmes (Borinage, Hainaut)

Borinage-ko Petites Wasmes-etik 1878ko abenduaren 26an (127) idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Borinage-n pinturakoadrorik ez zegoela, arterik ez zuela ikusi Bruselatik irten zenetik, baina lurralde hura pintoreskoa eta nortasunez betea zela; Vincentek zioen hainbat aldiz hitz egin zuela topaketa erlijiosoetarako prestatutako gela zabal batean eta gauetan langileen etxeetan egiten zituzten bileretan; beste gaien artean, honako gai hauetaz hitz egiten zuela: ziape edo mostaza aleari buruz, pikuondo antzuari buruz, itsu jaiotako gizonari buruz, Belengo estalpeari eta lurreko bakeari buruz. Edonon ikus sitezkeela kebide handiak eta ikatz pila ikaragarriak, meategien sarrerak, â&#x20AC;&#x153;charbonnagesâ&#x20AC;? deituak. Meatzarien hizkera ez zela batere ulerterraza, baina haiek eskuarki ongi ulertzen zutela frantsesa, azkar eta solturaz hitz eginez gero. Vincentek zioen lurralde horretako jendea sinplea eta ona zela, eta ez Brabanteko jendea bezalakoa. Familiaren behar handia zuen Vincentek; egun batean aita joan zitzaion Borinagera; Vincentek atseginez oroitzen zuen elkarrekin gelan eman zuten goiza, lanen bat zuzentzen eta hainbat gairi buruz hitz egiten; arratsaldean aitari trenera joaten lagundu zion, agurtzeko, eta gelara itzuli eta aita egon zen aulkia ikusi zuenean, haur baten moduan negar egin zuen. Vincentek literaturaren eta artearen ikuspegitik ikusten zuen errealitatea; baita Borinageko meategiak ere. 1879ko urtarrilean Marcasseko meategietara egin zuen bisita izan zen Vincententzat Borinage-n egindako bi urteetako une gorena. Marcasse-ko meategia leku hartako zaharrena, ilunena eta arriskutsuena zen; gizonak, emakumeak, haurrak eta zaldiak ikus zitezkeen meategi-lanetan, Zolak Germinal nobelan deskribatzen zuen moduan. Lurrak egunero irensten zituen meatzariak: gizonak, emakumeak eta haurrak (Naifeh eta White, 2011). 1879ko martxoan (128) Petit Wasmes-etik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion bere aita etorri zela Borinage-ra, hango hiru elizgizon bisitatu zituztela elkarrekin, elurretan ibilaldi bat egin zutela, meatzari familia bat ikusi zutela, meategi batetik ikatza ateratzen ikusi zutela eta aita Bibliako bi klaseetan egon zela. 1879ko apirilean (129) Wasmestik egindako gutunean Vincentek Theori esaten zion sei orduko espedizio bat egin zuela Marcasseko meategira, han inguruko meategi zaharren eta arriskutsuenera. Jende asko hil zela meategi horretan, igotzen, jaisten, aire pozoinduaren bidez, grisu eztandaz, uraren iragazteaz, lur-jauziaz eta abar. Meatzari gehienak zurbil eta argal zeudela, nekatuak eta zargalduak. Meategien inguruan meatzarien txabola behartsuak zeudela, inguruak zuhaitz beltz keztatuak zituztela. 700 metro jaitsi zituztela. Meategiaren bost mailetatik lehen hiru mailak

ustiatuak izan zirela eta haietan ikatz gehiagorik ez zegoela. Bere gidaria 33 urtez han lan egindako meatzari bat izan zela. Meategietara egin zuen ibiladia nahiko hizkuntza neutro eta enpatia gabean aurkeztu zuen; izan ere, Vincentek liburuetako deskribapenak nahiago zituen, errealitatean ikusten zuena baino.

Marcasse

Martxoaren hasieran Borinage utzi eta mendebal aldera joan zen Vincent; hiru egunez handik zehar ibili ondoren, Lurralde Beltzera itzuli zen, gorputza eta espiritua lurjota zituela (Naifeh eta White, 2011). Borinageko meatzarien arteko miseriak berehala erakutsi zion Bibliako testuek eta sermoiek gutxirako balio zutela; gero eta gehiago murgildu zen gaixoak eta zaurituak zaintzen; zeukan guztia eman zien behartsuei: jantziak, dirua, ohea; ostatua utzi eta meatzarien txabola txiki batean bizitzen jarri zen, lastoaren gainean lo eginez, erabateko txirotasunean. Egoera horren aurrean, inguruko meatzariak Bruselako Komite Ebanjelikoarengana jo zuten arazoa tratatzera; Rochedieu, Belgikako Ebanjelizatze Komiteko presidente agurgarriak esan zuen Vincentek gehiegizko ardura agertu zuela eta aita Dorus Borinagera joan zen Vincenti neurriak hartzera; hala ere, Vincenten jarrera ez zen aldatu; aitak Borinage utzi orduko lehengo bidera itzuli zen; martxoan, batetik, aitari itzuli egin zion hark bidalitako dirua eta, bestetik, bere jantziak eta zilarrezko erlojua behartsuei eman zizkien. Komiteari iruditu zitzaion bere burua ez zuela zaintzen eta ezin zitekeela besteentzat eredu ona izan; beraz, ez zioten baimen berririk eman predikatzen jarraitzeko. Bere burua zaintzen ez zuen pertsona ezin zitekeen besteentzat eredu ona izan (Van Gogh-Bonger, 1913; Naifeh eta White, 2011; Wilkie, 1990; Martin, 2011).

Vincent, alde batetik, gehiegi konprometitu zen eta, bestetik, hitz egiteko erraztasunik ez zuen; predikari moduan etorkizunik ez zuela esan ziotenean, porrot handia sentitu zuen, txiroen alde hainbeste saiatu eta gero; eliza ofizialaren ideien kontra jarri zen. Borinage-n hartu zuen Van Goghek artearen bidez bere misioa betetzeko asmoa eta han meatzarien marrazki eta akuarela batzuk egin zituen (Uhde, 1991). 1879ko apirilaren 17an izugarrizko eztanda gertatu zen Frameries-ko Agrappe meategian, Wasmes-etik bi miliatara, eta hainbat alargun eta umezurtz utzi zituen; ehun eta hogeita bat meatzari harrapatu zituen eztandak; meatzarien protestak biziak izan ziren, meategietako ziurtasuna hobetzeko eskatuz. 1875ean toki berean 112 meatzari hil ziren (Naifeh eta White, 2011). 1879ko ekainean (130) Wasmes-etik idatzitako gutunean egun haietan ezagututako meatzarien kapataz batetaz hitz egiten zuen Vincentek: jatorri apalekoa zen eta bere burua eraiki zuen; biriketako gaixotasuna jasaten zuen eta ezin zuen jarraitu meatzari lanean. Vincentek Theori esaten zion interesgarria zela kapataz hari meatzarien kontuak entzutea; meatzarien lagun izan zela beti; langile baten bihotza zuela (leiala, ondradua eta ausarta), baina meatzari gehienen gainetik zegoela adimenaren garapenean; greba garaian, behin baino gehiagotan, hura zela meatzariengan eragina zuen pertsona bakarra; haren iritzia bakarrik jarraitzen zutela une kritikoetan. 1879ko uztailean Komite Ebanjelikoak Vincenti predikari lana kentzea erabaki zuenean, depresio handi batek harrapatu zuen Vincent; eliza baztertzen zuen, baina Jainkoarengandik hurbilago sentitzen zen; garai horretan pentsatzen zuen bere bizitzako misioa gizadia kontsolatzea zela; bere kezka bakarra munduan zerbaitetarako baliagarria izatea zen.

2.3.8. Cuesmes (1879ko abuztutik 1980ko irailera) Kongregaziokoak Vincenten jarreraren kontra zeuden eta erotzat zeukaten; Dorusek Vincent zoroetxean sartzea pentsatu zuen eta horretarako Johannes Nicolas Ramaer irakasle alienistarekin harremanean jarri zen; Vincentek hasieran onartu zuen Johannes-engana joatea, baina azken unean atzera egin zuen; ez zuen predikari lana utzi nahi. Borinageko beste predikari batekin, Frankekin, harremanean jarri zen; Frank ebanjelista independentea zen eta Cuesmes-en bizi zen, Wasmes-etik lau miliatara. Frankek ez zion Vincenti soldatarik ordainduko, ez baitzeukan kongregaziorik eta elizarik; baina, Vincent Franken laguntzailea izango

zen. Horrela, Vincent, bere kabuz Cuesmes-ko ikaztegira joan zen, predikari lanak egitera (Van Gogh-Bonger, 1913). Lanik gabe, lagunik gabe eta janaririk gabe, alde batetik bestera ibili zen; aitak bidaltzen zion diru apurra ere ez zuen batere ongi kudeatzen. Theok bisitatu zuen eta bizitzarako plan bat finkatzeko eskatu zion, baina Vincent ez zegoen erabakiak hartzeko prestatua; oraindik ere 1879-1980ko negu gogorra han pasatu beharra zeukan, horrelako erabaki bat hartu aurretik.

Johannes Nicolaas Ramaer

Egonaldi horretan ere bere ahalegin guztiak egin zituen txiroei eta gaixoei laguntzen; garai horretan etengabe irakurtzen zituen Shakespeare, Victor Hugo eta Charles Dickens-en liburuak, eta meatzariak marrazten jarraitzen zuen; meatzarien eta inguruaren ikatzezko marrazkiak egiten zituen (Wallace, 1969); sineste erlijiosoetatik aldendu eta ideia sozialistetara hurbildu zen; pintatzen zuen misiolari bat eta ideia sozialak zituen pintore bat zen (Uhde, 1991); artista bihurtzea eta herriarentzat artelanak egitea bihurtu zen haren bizitzako helburua. Borinagera joan zenean Vincentek esaten zuen gustatuko zitzaioleela ikusten zituen gauza batzuen bozetoak egitea, baina horrek benetako lana egitea eragotziko ziola. Lan ebanjelikoan porrot egin zuenean erlijioaren eta artearen batasuna aldarrikatzen hasi zen berriro ere. Theok eskatu zion marrazkiari berriro heltzeko, bere burua eta eskuak okupatuak edukitzeko eta bere arazoez ez obsesionatzeko. Abuztuan Bruselara joan zen oinez, Pietersen izeneko artzain protestante pinturazalea bisitatzera eta hari meatzarien zirriborroak erakutsi zizkion. Vincentek Lurralde Santuko mapa batzuk erosi zizkion eta Pietersen-ek meatzarien zirriborro (zirrimarra) batzuk erosi zizkion.

www.vangoghgallery.com750 × 542 Vincent van Gogh: Ikatz meategia Borinagen, Akuarela

1879ko urriaren 15ean (132) Cuesmes-tik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion besteekin bizitzeak eta haiekin sentimenduzko eta afektuzko lotura izateak ematen duela bizitzeko motiboa; pertsonaren autoestima besteekiko harremanei loturik dagoela; Vincentek berak ere afektuzko harremanen beharra zuela, harrizkoa edo burdinezkoa ez zelako. Bakardadera kondenatua den presoak, denbora luzean horrela egoten bada, ondorioak jasaten dituela, denbora luzean barau egiten duenak bezala.

Meatzariak elurretan meategietarako bidean. Van Gogh, 1880an. Otterlo, Rijksmuseum Kröller-Müller

Vincent garai horretan Courrières herrira joan zen Jules Breton artista arrakastatsua kontsultatzera; pentsatzen zuen bere eginbeharra gizadia kontsolatzea zela, baina ideia erlijiosoen bidez kontsolatu ordez, pinturaren bidez egin behar zuela hori; baliabide ekonomikorik ez zuenez, honako liburu hauen bidez hasi zen marrazten ikasten: Charles Bargue-ren

Charcoal Exercices eta Drawing Course, Armand Cassagne-ren Guide to the ABCs of Drawing eta Jean-Francois Milleten Travaux de Champs (Naifeh eta White, 2011). Gela txiki bat alokatu zuen Decrucq meatzariaren etxean eta han batzuetan meatzariak marrazten zituen eta bestetan Millet-en koadroen erreprodukzioak egiten zituen. Theok bidali zizkion Millet-en erreprodukzioak, haiek kopiatuz praktika egin zezan; izan ere, Millet-ek ere sentikortasun berezia zuen jende apalarekiko. Han hasi zuen Vincentek bere ibilbide artistikoa (Van Gogh-Bonger, 1913).

Charles Bargue-ren Drawing Course eta Armand Cassagne-ren Guide to the ABCs of Drawing

Artista izateko bidea irekitzeko asmoz, Goupil & Cie-k Bruselan zuen sukurtsaleko zuzendariarengana (M. Schmidt-engana) joan zen Vincent aholku bila eta hark aholkatu zion ereduak zuzenean margotzeko eta Brusela edo Anberesko Marrazki Akademiako eskoletara joateko. Konbikzio erlijioso indartsuak zituen Vincentek. Justizia soziala aldarrikatzen zuen, baina denbora gehiena bakardadean, jendearengandik urrun, ematen zuen; solaskideekin ikusmenezko kontaktua edukitzea zaila zen beretzat; bere buruari gauzak xuxurlatzen zizkion, norbaiti erantzungo balio bezala; haserretua zegoenean, xuxurlatzetik oihu egitera pasatzen zen. Hitz egitean ideien ihesa agertzen zuen eta gaiez sarritan aldatzen zuen. Umore egoera eta pentsamenduak azkar aldatzen zituen; batzuetan lasai agertzen zen, eta besteetan, etsita. Tenperamentu kontrolaezina eta emozio egoera ezegonkorra zituen (Grace T. Tan, 2011). 1880 urteko uztailaren 14an (133) Cuesmes-tik idatzitako gutunean arrazoi askorengatik denbora luzez ez ziola idatzi esaten zion Vincentek

Theori; elkarrentzako arrotz bihurtu zirela; familiako loturak hautsiak ziren arren, aitaren eta bere arteko eta Theoren eta bere arteko loturak berriro eraikitzea nahi zuela. Ezer egiten ez duten pertsonak bi eratakoak izaten direla: alferkeriagatik edo karakter gabeziagatik ezer egiten ez dutenak eta ekintzak egiteko desira handiagatik barnetik kontsumitzen direnak, kaiola batean harrapatuak daudelako; kaiolan dagoen txoriak badakiela helburu bat lortzeko gai dela, baina ezin duela; zirkunstantziek eragotzi egiten diotela gauza batzuk egitea. Kaiola maitasunak irekitzen duela; sinpatia berritzen denean, bizitza berreskuratzen dela. Aurreiritzia, gaizki ulertua, ezjakintasuna, mesfidantza edo lotsa faltsua izan daitezkeela espetxe. Eskutitz horretan artista izateko erabakiaren berri ematen zion Vincentek Theori. Esaten zion Jainkoa ezagutzeko modurik onena lagunak eta gauzak asko maitatzea dela; baina sinpatia sakonez, debozioz eta adimenez maitatu behar dela eta horrek Jainkoarengana eramaten duela; Rembrandt maitatzeak Jainkoa maitatzera eramaten duela; artista handien esentzia atzematen duzunean, Jainkoa aurkitzen duzula. Orduan hasi zen Theo Vincenti ekonomia-laguntza ematen, eta hil arte jarraituko zuen horretan. Theok bidalitako dirua onartu zuen eta eskerrak eman zizkion Vincentek; eta diruaren ordainetan, bere koadroak ematen zizkion Theori. Vincent berriro ere marrazkietan eta artean zentratzen hasia zegoen, nahiz eta inoiz ez zuen alde batera utzi bere arterako zaletasuna. 1880ko abuztuaren 20ko (134) gutunean Millet-en marrazki handien bozetoak egiten ari zela esaten zion Vincentek Theori; meatzariak irudikatzen zituen marrazki bat egin zuela eta marrazten ikasi behar zuela Millet, Brion, Breton eta Boughton-en moduko maisuengandik. 1880ko irailaren 7ko (135) gutunean Vincentek Theori esaten zion Millet-en Les travaux des Champs-en hamar orrien zirriborroak egin zituela eta bat erabat amaitu zuela. Ikaragarrizko poza eman ziola Tersteeg jaunak denboraldi baterako Bargueren Exercices au fusain eta Cours de Dessin Bargue utzi zizkiolako. Lehenik, Bargue-ren Exercices au Fusain egin behar zituela. Gutunean agertzen zenez, erritmo frenetikoan, galdutako denbora berreskuratu nahiz bezala, hasi zen Vincent marrazkiak egiten eta Theori materiala eskatzen. 1880ko irailaren 24 (136) Cuesmestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Daubignyren Le Bouisson akuafortea heldu zela. Cours de Dessin Bargue lantzen ari zela modu erregularrean; egunean-egunean bere eskua eta burua malguagoak eta indartsuagoak bihurtzen ari zirela; ezin zuela behar bezala eskertu Tersteeg, hain eskuzabalki utzi ziolako liburu hori; tarteka anatomiako liburu bat eta perspektibako beste bat irakurtzen ari zela; estilo kontua oso lehorra zela eta batzuetan liburu

horiek narritagarriak zirela; amorru biziz ari zela lanean eta lan horrek momentuz emaitza distiratsurik ematen ez bazuen ere, loreak emango zituela bere garaian. CourriĂ¨res-era Jules Breton-en estudioa ikustera egindako bidaia deskribatzen zuen gero; kanpotik begiratuta ez zitzaiola haren etxea gustatu eta ez zuela aterik jo ere egin; dirurik gabe gelditu zela eta kanpoan lo egin zuela; miseria horretan zegoela bere buruari esan ziola: berriro altxatuko zela, arkatza hartuko zuela eta aurrera egingo zuela bere marrazkiekin. 1880ko urrian koadro onak ikusteko eta beste pintoreekin batera lan egiteko irrikatan zegoen eta Borinage utzi zuen, hango inguruak estuegi gelditzen ari baitzitzaizkion. Theok Parisera gonbidatu zuen Vincent, baina Bruselara joan zen.

2.4.

Artista bizitza: Belgikako eta Holandako urteak (18801886):

2.4.1. Brusela (1980ko urritik 1981eko apirilera) Txikitatik izan zuen Vincentek marrazkiak egiteko grina; krisialdi gogorrenetan ere ez zuen galdu marrazkirako joera. Gizadiari ebanjelioa predikatuz zerbitzatu ezin zionez, artearen bidez egitea pentsatu zuen. Ordura arte erlijioaren bidez lortu nahi bazuen salbamena, aurrerantzean artearen bidez lortuko zuen. Udazkena heldu zen eta Borinagen kanpoan lan egitea ezinezkoa zenez, Bruselara joan zen Vincent; han anatomia eta perspektiba ikas zitzakeen eta beste artistak ezagutu ere bai. Vincenten helburua marrazkiak egiten ikastea eta saltzeko moduko lanak egitea zen; hori lortzeko, artista esperientziadun baten klaseak jaso nahi zituen; horretan zebilela, perspektibako ikasgaiak emango zizkion pintore txiro bat aurkitu zuen (Naifeh eta White, 2011). Brusela hiria gero eta garrantzi gehiago hartzen ari zen; handik pasatu ziren Paul Proudhon, Karl Marx, Victor Hugo, Charles Baudelaire; Vincent ere han kokatu zen. Rafael eta Holbein-en kopiak egin zituen, ikatz-marrazki ariketak egin zituen, anatomia landu zuen, albaitaritzako ilustrazioak ikusi zituen (behienak, zaldienak, ardienak), frenologia eta fisiognomia landu zituen; gurasoei eta Theori marrazkiak bidali zizkien; jantzi eta oinetako berriak erosi zituen eta marrazkia egiten ikasten ari ziren gazteekin harremanean jarri zen (Naifeh eta White, 2011).

1880ko urriaren 15ean (137) Bruselatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion egoitza aldatu zuela Bruselan, lehengoa estua eta marrazteko argi gutxikoa zelako; Bruselan ikusitako gauza on batzuek inspirazioa eta bere kabuz gauzak egiteko indarra eman ziotela; aitak hilean 60 franko bidaliko zizkiola esan ziola; Schmidt jaunaren bidez artista gazteak ezagutu nahi zituela; Schmidt jaunak aholkatu ziola Arte Ederretako Eskolan sartzeko, baina Vincentek artista batzuekin lan egin nahiago zuela, Bargues-en metodoko bi serieak amaituak zituelako; hala ere, ez zuela erabat baztertzen Arte Ederretako Eskolara joatea; gauez joan zitekeela, libre bazegoen eta garestiegia ez bazen; baina, aurkezteko eta saltzeko moduko marrazkiak egiten ikasi nahi zuela; arkatzaz, akuafortez edo akuarelaz maisutasuna lortu ondoren, berriro ere meatzarien edo ehuleen lurraldera joan zitekeela, baina oraingoz teknika gehiago ikasi behar zuela; espero zuela ostatu hobeak eta janari hobeak indartuko zutela. 1880ko azaroan Ridder Van Rappard Holandako pintorea ezagutu zuen Vincentek, Theok aurkeztuta, eta haren lagun egin zen; Rappard itxura onekoa, bihotz onekoa eta lagunartekoa zen eta estudio eder bat zeukan Bruselako iparraldean; Vincentek eta Rappardek antzeko iritziak eta zaletasun artistikoak zituzten; elkarrekin ibilaldi luzeak egin zituzten; aldi batez Rapparden lantegian lan egin zuen Vincentek. Hasieran artista frantsesen ilustrazioak egin zituen; Jean-Francois Millet-en pinturetan oinarritutako marrazkiak egin zituen: tonalitate beltzean egindako nekazariak, meatzariak, modeloak (Thompson, 2007). Bruselatik azaroaren 1ean bidalitako gutunean (138) Vincentek Theori esaten zion Roelfs-engana joan zela eta hark esan ziola naturatik (igeltsuzko irudietatik edo modeloetatik) marraztu behar zuela nagusiki; gainera, esan ziola akademia batean lan egin behar zuela, teknika ongi ezagutzen zuen gida batekin; baina marrazki-akademian onartua izateko alkatearen baimena eta erregistratua egotea beharrezkoa zuela; horretarako egindako eskaeraren erantzunaren zain zegoela; espero zuela albaitarien eskolatik anatomiako irudiak eskuratzea, margotzeko, lehen gizairudiarekin egin zuen bezala; gizakiaren eta animalien anatomiaz gain, proportzioaren legeak, argiaren eta itzalaren legeak eta perspektibaren arauak ikastea beharrezkoa zela. Van Rappard jauna ikusten izan zela ere esaten zuen; itxuragatik, zeraman bizimoduagatik aberatsa izan behar zuela. Vincentek zioen ostatu berrian egonik eta hobeto janez osasuna berreskuratzea espero zuela, bi urtez bizimodu gogorra eraman zuelako Borinagen. Helbide berrian Midi Bulebarrean zeukala: hileko hotela, ogia eta kafea (goizez, eguerdian eta gauez) 50 franko kostatzen zitzaiola; beraz, diru gutxi geratzen zitzaiola marrazki materialetarako eta beste gauzetarako; egun horietan atsegin handiz irakurri zuela Lavater eta Gall-

en Fisiognomia eta Frenologia lanaren puska bat: garezurraren ezaugarrietan eta forman izaera nola agertzen den.

Anthon van Rappard

Bruselan berehala hasi zen Vincent gurasoek bidaltzen ziotena baino diru gehiago gastatzen; garai horretan Dorusek irabazten zuen soldataren heren bat Vincenti ematen zion; Dorusek hilean hirurogei franko bidaltzen zizkion, baina alokairu- errenta asko kostatzen zen; gainera, jantziak, marrazkiak egiteko materiala eta paper garesti ugari erosi behar zuen; modeloetan ere diru asko behar zuen, Bruselan, Borinage-n ez bezala, modeloak ordaindu egin behar baitziren; modeloak janzteko jantziak ere behar ziren (Naifeh eta White, 2011). Dorusen ekonomia-egoera ikusita, Theo bera hasi zen Vincenti dirua bidaltzen; izan ere, Theo promozionatu egin zuten enpresan; gainera, Parisera joateko gonbita egin zion Theok Vincenti eta modelo-gastuak murrizteko maniki bat bidaliko ziola esan zion. Arte Ederren Errege Akademian esperientzia kaxkarra eduki zuen Vincentek: hasi eta berehala utzi zuen. Tersteeg-ekin harremanean jarri zen eta Hagara joatea proposatu zion Vincentek, baina Tersteeg-ek ez zuen onartu (Naifeh eta White, 2011).

Ama sehaskaren aurrean eta haurra lurrean eserita. Van Gogh, 1881. Otterlo, Rijksmuseum, KrĂśller-MĂźller

Vincentek artista moduan lehen ahaleginak marrazkigintzan egin zituen; 1881ean perspektibarako bastidore txiki bat erabiltzen hasi zen eta laster perspektiba bastidore handia eramaten zuen joaten zen lekura. Vincentek garrantzi handia ematen zien Theoren eskutitzei. Gutunik jasotzen ez zuen garaian, berehala hasten zen zer gertatzen ote zen galdetzen. 1881eko urtarrilean Bruselatik idatzitako eskutitz batean (139) Vincent kexu agertzen zen Theorengandik gutunik jaso ez zuelako eta zergatik izan ote zitekeen galdetzen zuen; ez ote zuen bere burua konprometitu nahi Goupil & Cie.-ko jaunen aurrean? Dirua eskatuko ote zion beldur ote zen? Vincentek zioen negu guztian marrazkiak egiten eta irakurtzen jardun zela; Van Rappard ikusteko aukera gutxi izan zuela, agian inork molesta ez zezan nahi zuelako. Hirugarren aldiz Bargueren Exercices au Fusain guztiak eginda gero, paisaiak eta irudiak marraztu eta pintatzeari ekin zion Vincentek. Bruselatik 1881eko urtarrilean idatzitako eskutitz (140) batean Vincentek Theori esaten zion azken egunetan dozena bat marrazki edo bozeto egin zituela, arkatzez edo luma eta tintaz: atezain bat, meatzari bat, elurretan palaz, elurretako ibilaldia, adineko gizon eta emakumea. Pintatzeko modeloak bazituela esaten zuen; orain ez zegoela aldarte txarrean, eta Theori buruzko iritzi hobea zuela; denbora luzez paisaia marraztu gabe egonda gero, berriro paisaia marraztu zuela; paisaiak asko maite zituela, baina bizitzatik ateratako gaiak hamar aldiz gehiago; paperak eta liburuak ilustratzeko trebetasuna lortu nahi zuela; erretratuak egiteko trebetasuna ere bai.

Van Gogh-en perspektiba markoa. 1882. Amsterdam, Vincent Van Gogh Foundation

Vincenten arterako joera eta sineste erlijiosoak elkarri loturik egon ziren hasieratik (Barnes, 1994); Belgikako meatzarien artean haiek bezala bizitzen saiatu eta gero, ikusi zuen arteak bizitzeko modu bat eskain ziezaiokeela; behartsuen koadroak egin nahi izan zituen, boteretsuenak

baino gehiago (Wallace, 1969); nahiago zituen pertsonen aurpegiak egin, katedralak baino; pertsonen arimek gehiago erakartzen zuten eraikuntzek baino (Lieser, 1963); jendearekin zuzenki komunikatzea zaila gertatzen zitzaionez, artearen bidez komunikatzen saiatzen zen; horregatik bihurtu zen artista. Vincententzat artea ez zen bizirauteko bitarteko bat, komunikatzeko bide bat baizik (Wallace, 1969); artea bizitza erreala ez bazen ere, harreman normalak ordezka zitzakeen. Bere energia artera bideratzen hasi zenean, bizitzari esanahia aurkitzen hasi zen Vincent. Vincenten gastuak handitu egin ziren Bruselan; aitak bidaltzen zion han bizi izateko dirua, baina Theok bidaltzen zion dirua aitari. 1881eko otsailaren 16an (141) Bruselatik gurasoei idatzitako gutunean Vincentek zioen pozten zela aitak hobera egin zuelako; gurasoei esaten zien denbora gutxian eskeletoaren marrazkia egin zuela; bi pare praka eta bi beroki erosi zituela; hilabete horretan, ahal izanez gero, diru gehixeago bidaltzeko, modeloak ordaintzeko eta modeloentzat jantziak erosteko; alde batetik, modeloak garestiak zirela; bestetik, jantzi egokiak daramatzaten modeloak marraztea zela arrakastarako bidea; poliki-poliki modeloentzat jantziak biltzen joan beharko zuela; bigarren eskukoak ere izan zitezkeela.

Zama eramaileak. Arkatzez eta tintaz egindako marrazkia. Van Gogh, Brusela, 1882an. Otterlo, Rijksmuseum, KrĂśller-MĂźller

1881eko apirilaren 2an (142) Bruselatik Theori idatzitako gutunean Vincentek zioen aitak esan ziola Theok emandako dirua bidaltzen jardun zela denbora luzez; horregatik, eskerrak eman zizkion Vincentek Theori eta esan zion ez zitzaiola damutuko egiten zuena; Vincentek zioen artisaulanerako trebetasunak ikasten ari zela, laster bihurtuko zela marrazkilari hobea, lan erregular bat edukiko zuela eta hilero ehun franko irabaziko zituela; Theori esaten zion Rappard-ekin lanean jarraituko zuela aste

batzuetan, baina hark alde egingo zuela; bere gela txikiegia zela, argi gutxi zuela eta akuaforteak eta marrazkiak ezin zituela horman jarri; Rappard maiatzean irteten zenean, berak ere irten egin beharko zuela; beste pintoreekin batera bizitzeko eta lan egiteko moduko tokia nahi zuela. 1881eko apirilaren 12an (143) idatzi zion Vincentek Theori Bruselako azken gutuna; arazo ekonomikoak eta osasun arazoak zirela eta, gurasoen Etten-go etxera itzuli zen Vincent, han denboraldi bat egitera.

2.4.2. Etten (1881eko apiriletik 1881eko abendura) Apirilaren 12an Etten-era joan zen Vincent, Brusela hiri garestiegia zelako; bigarren aldiz egiten zuen Vincentek Etten-en egonaldi luze bat, paisaiak eta irudiak zuzenean margotzen. 1881eko apiriletik 1881eko abendura bitarteko gutunak Ettendik idatzi zizkion Vincentek Theori. Apirilaren 30ean/ Maiatzaren 1ean (144) Etten-dik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion gauzak konpondu zituela eta lasai lan egin ahal izango zuela han. Millet-en lanekin hasi zela: The Sower amaitu zuela eta The Four Hours of the Day zirriborratu zuela. Bruselako akuarelen erakusketa batez ere hitz egiten zion; han ikus zitezkeela Mauveren lanak, J. Maris-enak, Weissenbruch-enak, Roelofs-enak, GabriĂŤl-enak eta abar. Eguraldiak agintzen zuen Vincenten lanean. Eguraldi onarekin kanpora irten zitekeen lanera; eguraldi txarrarekin barneko lanak bakarrik egin zitzakeen. 1881eko maiatzean (145) Ettendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion euririk egiten ez zuenean kanpora irteten zela, eskuarki txilardegietara, eta eskala handiko lanak egiten zituela; gaiak honako hauek ziren: lastozko teilatudun aletegiak, errotak, zumarrak, egurgileak, bagoiak, goldeak, eskuareak, orgatxoak. Van Rappard-en adiskidetasuna asko zaindu zuen Vincentek. Egonaldi ugari egin zituen Van Rappardek Van Gogh-tarrenean. 1881eko ekainean etorri zen Van Gogh-tarren etxera eta han hamabost egunez egon zen; familia osoarekin ibilaldiak egin zituen eta elizara joaten zen; pinturari buruz hitz eginez hainbat ibilaldi egin zituzten Vincentek eta Rappardek; hainbat paisaia pintatu zituzten. Baina, Rappardek alde egin zuenean, lehen baino bakartiago geratu zen Vincent (Naifeh eta White, 2011). 1881eko ekainean (146) Ettendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Rappard Etten-en egon zela dozena bat egunetan, elkarrekin ibilaldi luzeak egin zituztela eta Rappard-ek estudio zabal bat

pintatu zuela; Rappard-ek pintatzen zuen bitartean, Vincentek marrazkiak egiten zituela, lumaz eta tintaz. Garai horretan Cassagne-ren TraitĂŠ dÂ´Aquarelle erosi eta hura ikasten jardun zela Vincent.

Armand Cassagne: TraitĂŠ dÂ´Aquarelle. 1875.

Vincenti dirua bidaltzeaz gainera, hainbat material bidaltzen zion Theok Vincenti, bai marrazteko, bai pintatzeko. 1881eko uztailean (147) Ettendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Ingres paper zuria ekartzeko; Bruselatik ekarri zuela horrelako papera eta atseginez lan egiten zuela paper mota horrekin, lumaz, batez ere luma gorriz, pintatzeko egokia zelako; argazkietatik erretratu batzuk marrazten saiatu zela eta ariketa ona zela hori. Van Gogh-tarrek familian elkartzeko joera handia zuten; oporrak aitzakia ona ziren horretarako; horrela, abuztuaren hasieran Theo Paristik Etten-era etorri zen; handik laster, Vincent Hagara joan zen bere lanaz Mauve ri kontsulta egitera. Vincent, batetik, asko saiatu zen marrazteko trebetasunak bereganatzen. Bestalde, Vincentek bazekien irakurle ona zela. Azkenik, modeloen funtzioa eta lana asko baloratzen zituen Vincentek. 1881eko abuztuan (148) Ettendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Exercices au Fusain marrazten ari zela hark bidalitako Ingres paper zurian; esaten zuen desiratzen zuela jende guztiak eduki zezala bera eskuratzen ari zen gaitasuna: liburu bat denbora labur batean irakurtzeko eta haren inpresio bortitza gordetzeko gaitasuna. Gero esaten zion Piet Kauman lorezaina modelo ona izan zitekeela, baina modeloei nola paratu behar zuten irakastea oso zaila zela.

Vincentek Kenpis-ko Tomasek zioen modura bere buruari uko egitearen ideia alde batera utzia zuen jadanik eta emazte bat behar zuela pentsatzen zuen. Charlotte BrontĂŤ-ren Shirley eta Jane Eyre eta Harriet Beecher Stowe-ren My Wife and I eta We and Our Neighbors irakurriak zituen. Bide horretatik, beste krisialdi bat izan zuen Vincentek. 1878 urtean Amsterdam-en bisitatu zuenetik ez zuen ikusi Vincentek bere lehengusina Kornelia Adriana Vos-Stricker (Kee); Kee alargundua zegoen eta lau urteko Jan semearekin etorri zen osaba-izeben etxera, uda pasatzera; Jan-en oso lagun egin zen Vincent eta, ondorioz, Kee-ren lagun ere bihurtu zen; Kee eta bere semea sarritan joaten ziren kanpora Vincentekin, hark zerbait pintatu behar zuenean, eta Vincentek ongi tratatzen zuen haurra. Keek 35 urte zituen eta hil zitzaion senarraren dolua egiten ari zen oraindik (Naifeh eta White, 2011).

Kee Vos-Stricker eta haren seme Jan. Amsterdam, Van Gogh Museum (Vincent van Gogh Foundation)

Udaldi horretan Vincent Keez maitemindu zen eta bere amodioaren berri eman zion hari, hark beregatik ezer sentitzen ote zuen jakin gabe; Vincentek Keeri esan zion bere burua bezala maite zuela eta berarekin ezkontzera arriskatuko al zen; Kee-k erantzun zion: â&#x20AC;&#x153;Inoiz ez; ez, inoiz ezâ&#x20AC;?; handik laster, Kee Amsterdam-era itzuli zen bere semearekin; baina, hala ere, Vincentek ez zuen etsi; uste zuen familiaren presioengatik eman ziola ezezkoa Keek; ondorioz, Kee-ri Amsterdam-era gutunak bidaltzen hasi zen. Gurasoek esan zioten Vincenti ez bidaltzeko Keeri eskutitz gehiago, baina Vincentek ez zuen etsitzen; Theori idatzi zion gurasoak konbentzitzeko esanez; Kee ezagutu baino lehen maitasunik ez zuela

ezagutu esaten zion; azkenean, udazkenean, Amsterdam-era joatea erabaki zuen Vincentek, Kee-rekin egotera. Vincentek bere etxean osasuna berreskuratu zuen eta denboraldi batez lasai lan egin zuen. Gertatu eta handik denboraldi batera kontatu zizkion sarritan Vincentek amodiozko kontua hauek Theori. Euririk egiten ez zuen egunetan Etten inguruko baso eta txilardegietan zehar joaten zen Vincent, aulkia, portafolioa eta ohola hartuta; larre-abereak, goldeak eta orgatilak marrazten zituen; merkatarien dendetara ere sartzen zen marrazkiak egitera. Eguraldi txarra egiten zuenean, Millet-en edo Bargueren lanen kopiak egiten zituen. Aldika, gau osoan lanean jarduten zen. Theori esaten zion aitzurrean ari zirenak, goldean ari zirenak, ereiten ari zirenak etengabe marraztu behar zituela (Naifeh eta White, 2011). Artista moduan bere burua ezagutarazi nahiz, marrazki onenak hartu eta Hagara joan zen; han Tersteeg-ekin egon zen eta harrera ona egin zion hark; Mauverekin ere egon zen; Anna Carbentus-en ilobarekin ezkondua zegoen Mauve. 1881eko abuztuko-iraileko gutunean (149) Vincentek Theori esan zion Hagan izan zela eta han Tersteeg, Mauve eta De Bock bisitatu zituela; Tersteeg-ek esan ziola aurrerapenak egin zituela. Vincentek esaten zuen Mauveren estudioan gauza polit asko ikusi zituela; Mauveri ere bere pintura gustatu zitzaiola. De Bock-ekin izan zuen topaketan gozatu egin zuela; hark egindako Corot-en kopia gustatu zitzaion Vincenti; de Bock-ek asko miresten zuen Corot. Gero esaten zuen, De Bock-ekin Mesdag-en Panorama ikustera joan zela.

Anton Mauve

1881eko irailean (150) Ettendik idatzitako gutunean pinturan egin zituen aurrerapenez eta pintatu zituen koadroez hitz egiten zion Vincentek Theori; modelo biziekin lan egiten hasi zela berriro, Mauvek esan zizkion gauza batzuen ondorioz. Gai hauek marraztu zituela: gizona pala batekin, hazi ereilea, neska erratzarekin, emakumea zapi zuriarekin patatak zuritzen,

artzaina makuluarekin, nekazari gaixoa burua esku artean eta ukondoak bere belaunetan zituela. Rappard eta Vincentek 1881etik 1885era bitartean elkarri idatzitako gutunak gelditzen zaizkigu. 1881eko urriaren 12an (R1) Ettendik idatzitako gutunean Vincentek Rappard-i esaten zion jaso zuela hark itzulitako Gavarni, l´homme et l´oeuvre, Edmon eta Jules Goncourt-ena, eta eskerrak ematen zizkiola itzultzegatik. Etten-en ongietorria izango zela eta pozik hartuko zutela berriro ere; neguan ere zerbait egin ahal izango zutela, kanpoan ez bazen barnean, modeloekin, adibidez, nekazarien etxeetan. Azkenaldian modeloak marrazten jardun zela eta era guztietako estudioak egin zituela: aitzurrean, hazi ereileak… Ikatz-ziriarekin eta arkatz beltzarekin ari zela. Sepia eta akuarela ere saiatu zela egiten. Laster bisita bat egingo ziola Mauve-ri harekin eztabaidatzeko ea pintatzen hasi behar zuen ala ez. Denbora gehixeagoz edukiko zuela berekin Karl Robert-en Le fusain, ikatz-ziriaz lanean ari zelako. Aurrerapen handia egin zuela Holandara itzuli zenetik, marrazkian eta beste gauzetan. Urte askotan egon zela Ingalaterran, Belgikan eta Frantzian eta orain Holandan egoteko garaia zela. Seguru zegoela, hostoak erortzen ari ziren egun horietako batean Rappard etortzen bazen, zerbait polita egingo zutela. 1881eko urriaren 15ean (R2) Ettendik idatzitako gutunean Vincentek Rappard-i esaten zion bere gurasoen izenean etxera gonbidatzen zuela, denbora luzeagorako edo laburragorako; nahikoa zuela esatea zein egunetan etorriko zen; erakutsiko zizkiola marrazki batzuk, hala nola Worn Out eta beste zenbait; eta espero zuela Rappard-ek akuarela batzuk erakutsiko zizkiola. Etten-en egun batzuk pasatzegatik ez zituela bere eginkizunak utziko, han ere lanean jardungo zirelako. Egun horietakoren batean konpondu behar zutela nonbait elkar ikusteko. Mauverekin egon beharra zeukala, lehen ere adore handia eman ziolako hark. Ereileari buruz Rappard-ek zioena egia zela, hots, hazia ereiten ari zen gizakia baino gehiago hazia ereitearen itxurak egiten ari zen gizakia zela; urtebete edo bi urte barru gai izango zela benetan hazia ereiten ari zen ereile bat egiteko. Mesdag-en Panorama ikusi zuela; De Bock pintorearekin joan zela hara; De Bock-ek han kolaboratu zuela. De Bock-ek Panorama amaitu ostean gertatutako pasadizo bat kontatu ziola: Destréen pintore harroxkoa egun batez De Bock-engana joan zela eta esan ziola goitik behera begiratuz eta kondeszendentziaz: “De Bock jauna, ni ere gonbidatu ninduten Panorama pintatzera, baina baztertu egin nuen, batere artistikoa ez zelako”. Destréek honela erantzun ziola: “Destrée jauna, zer da errazagoa, Panorama pintatzea ala Panorama pintatzeari uko egitea? Zer da artistikoagoa: zerbait egitea ala ez egitea?”

Tersteeg-ekiko begirune berezia izan zuen Vincentek, bere bizitzan zehar, hark babes handirik eman ez bazion ere. 1881eko urriaren 12-15an (152) Ettendik idatzitako gutunean pozik agertzen zen Vincent, alde batetik, Theok bidali zion Ingres paperarengatik, eta bestetik, Tersteeg-i eta Theori bere marrazkiak gustatu zitzaizkielako. 1881eko azaroaren 2an (R3) Ettendik idatzitako gutunean Vincentek Rappard-i esaten zion haren bisitaz asko gozatu zutela; pozik zegoela haren akuarelak ikusi zituelako; gustatuko zitzaiokeela jende arrunta nola marrazten edo pintatzen zuen ikustea, beren jantziak gainean zituztela; espero zuela laster idatziko ziola eta zorte ona edukiko zuela Bruselan. Vincentek ez zituen berehalakoan kontatzen bere emoziozko harremanak. Horrela, 1881eko azaroaren 3an (153) eskutitz bat idatzi zion Theori udan Kee-rekin izan zuen amodio istorioa kontatuz: bere amodio agerpenari, ezezko borobilarekin erantzun ziola Keek; gero zalantza izan zuela: ezezkoa onartu edo itxaropena gorde. Kontu honen berri aurretik eman ez bazion, bere jarrera lausoa zelako eta azaltzen zaila zelako izan zela; osaba Centek bakarrik eman ziola sostengu pixka bat; ona izango zela bien artean urtebeteko harreman askea izatea. Kee-rekiko harremanak arrasto sakona utzi zuen Vincenten bihotzean. Vincentek 1881eko azaroaren 7an (154) Theori idatzitako eskutitz osoa maitasun kontuetara zuzendua zegoen. Esaten zuen maitasuna hain indartsua dela, ezen maite duen batentzat ezinezkoa dela bere sentimenduetan atzera egitea, norbere buruaz beste egitea ezinezkoa den bezalaxe. Bere buruaz beste egiten duten pertsonak badirela, baina ez zuela uste bera joera horretakoa zenik; asko maite zuela bizitza eta pozik zegoela Kee maite zuelako; bizitza eta maitasuna biak bat zirela. Kee-k esaten zuen â&#x20AC;&#x153;Ez, inoiz ezâ&#x20AC;? hori izotz bloke baten moduan ikusten zuela eta berak bere bihotzaren kontra presionatzen zuela bloke hori, urtu zedin. Zerk irabaziko zuen: izotz puskaren hoztasunak ala bihotzaren berotasunak? Gurasoekin etengabeko tirabirak izan zituen Vincentek; are gehiago, Van Gogh-tarren familiaren egonkortasuna kinka larrian zegoen amodiozko kontu hori zela eta. Azaroaren 9-10eko (155) gutunean Vincentek Theori esaten zion aita eta ama onak zirela bihotzez, baina pertsonen barneko sentimenduak ez zituztela ongi ulertzen; asko maite zituztela beren semeak, baina ez zituztela ulertzen eta nekez eman zezaketela aholku praktikorik. Aita Michelet-ek gizaki gazte guztiei esaten ziena gogorarazten zion Vincentek Theori: pertsona bat ezin zitekeela gizon izan emakume batek haren gainera haizea botatzen (putz egiten) ez bazuen; era berean, beharrezkoa zela gizon batek emakumearen gainera putz egitea, emakume izatea lor zezan. Esaten zion gustatuko zitzaiokeela aita eta ama

konbentzituko balitu Theok hain ezkorrak ez izatera, ausardia eta gizatasun gehiago edukitzera. Gurasoek nahi zutela Vincentek eskutitz gehiagorik ez bidaltzea Kee-ri edo Stricker-tarrei, baina berak ezin zuela hori agindu. Kee-ren â&#x20AC;&#x153;Ez, inoiz ezâ&#x20AC;? esaten bazuen, berak â&#x20AC;&#x153;Zu beste inor ezâ&#x20AC;? ihardesten zuela. Gurasoak erresignazioaren erreinuan bizi zirela. Theori eskatzen ziola gurasoen aurrean Vincenten alde egiteko. 1881eko azaroaren 10-11n (156) Vincentek Theori Ettendik idatzitako gutunean esaten zion erreserbarik gabeko maitasuna agertu ziola Keeri eta bestela ezin zitekeela izan. Stricker-tarren etxera joateko asmoaren berri ere ematen zion, haien alaba maite zuelako. Vincentek zioen marrazkilari eskua zuela, oraindik Stricker-ek eskatzen zuen moduko bizibiderik ez bazuen ere. Vincentek Theori gomendatzen zion norbait maite zuenean erreserbarik gabe maitatzeko. Vincent ez zen akademien zale; ez beretzat, ez besteentzat. 1881eko azaroaren 12an (R4) Ettendik idatzitako gutunean Vincentek Rappard-i galdetzen zion ea zerbaitengatik haserretua zegoen, haren gutunik ez zuela hartzen eta. Rappard-i esaten zion, akademian lanean ari bazen ere, benetako errealista bihurtu nahian zebilela. Akademia maitale bat zela, maitasun sakonago eta emankorragoa esnatzea ekiditen zuena. Esaten zion uzteko maitale horri joaten eta maitemintzeko Natura Anderearekin edo Errealitatearekin; Vincent bera ere Natura Anderearekin edo Errealitatearekin maitemindu zela eta orduz gerotik zoriontsu zela; Naturak oraindik erresistentzia jartzen ziola, baina hura gorteiatzen ari zela, haren bihotzeko giltzaren bila saiatzen ari zela; baina, ez zegoela Natura Andere edo Errealitate izeneko emakume bakarra; ahizpa asko zirela; beraz, ez zutela artistek elkarren etsai izan behar. Natura Andereek bihotza, arima eta burua erabat errenditzea eskatzen dutela; badakitela zeintzuk diren egiatiak eta zein faltsuak. Natura Andereak bizitza ematen duela, freskatu egiten duela, berriztatu egiten duela. Rappard-ek maitale bat zeukala izozten zuena, harri bihurtzen zuena eta odola xurgatzen ziona; marmolezko emakume horren besoetatik askatu egin behar zuela. Amodio kontuak ziren nagusi Vincenten bihotzean. Vincentek Theori 1881eko azaroaren 12ko (157) gutunean esaten zion ordura arte garunaz lan egin zuela, baina une horretan maitemindua zegoela eta bihotzak mugitzen zuela ekintzara; zer egin behar zuen jakiteko ez ziola buruari galdetzen, bihotzari baizik; zalantzazko maitasuna izan balitz, aitak eta amak esandakoari men egongo ziokeela, baina Kee benetan maite zuela eta energiaz beterik zegoela; maite zuen norbait topatu zuela: hura maite zuela eta ez beste inor. Bere iritziz, maitasunak, bere garapen osora heltzen denean, anbizioak baino karaktere hobeak ekoizten dituela. Maitasun

kontuetan lehen dena eman egiten zuela eta hartu ezer ez, eta horregatik neska beste mutil batekin ezkondu zitzaiola; orain, berriro ez zuela etsi nahi; kementsu jokatu eta gehiago asebeteko zuen zerbait lortu nahi zuela. Vincentek zioen Keeren aurpegia berriro ikusi beharra zuela eta dirua eskatzen zion Vincenti Amsterdam-era joateko: hogei f ranko bakarrik. Vincenten bere bihotzaren esanei egiten zien kasu. 1881eko azaroaren 18an (158) Ettendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion bere sentimenduen galdara sutan lehertu beharrik zegoela eta sentimendu horietaz hitz egiteak ez ziola kalterik egingo. Gurasoek hasieran esan ziotela modu desegokian, modu ez-delikatuan, ari zela jokatzen Keerekin eta familiako loturak hausten ari zela; Vincentek gogor eztabaidatu zuen gurasoekin eta beroaldi batean aitak esan zion hobe zuela etxea utzi eta beste nonbaitera joatea; Vincentek gurasoei esan zien oker zeudela, beren bihotzak gogortuak zituztela eta pentsaera adeitsu eta gizakoiak albora utziak zituztela; gizaki moduan pentsatzea ezinezko zitzaiela, pentsamolde estua zutelako. Vincentek zioen Jainkoak ez zuela ezertarako balio pertsona bat bere maitasuna ezkutatzera behartua badago edo bihotzaren esanak obeditzen uzten ez bazaio. Artistak bere artearen bidez adierazi nahi duena bizi egin behar du lehenik; orduan izango da benetakoa haren artea. 1881eko azaroaren 18ko gauean idatzitako gutunean (159) Vincentek Theori esaten zion aita eta ama zahartzen ari zirela eta aurreiritziak eta modaz pasatako ideiak zituztela; aitari ez zitzaiola gustatzen semea Michelet-en edo Victor Hugoren liburuak irakurtzen ikustea; aitari esaten ziola idazle horien liburuen orrialde batzuk irakurtze hutsarekin inpresionatua geldituko zela, baina, aitak arbuiatu egiten zuela ideia hori. Berak berriro irakurri zuela Michelet-en LÂ´Amour et la Femme eta aitari esan ziola balore gehiago ematen ziela Michelet-en aholkuei aitarenei baino; orduan esan ziotela bazutela senitarteko bat ideia frantsesekin kutsatua eta edanari eman ziona. Beretzat sentimendu indartsuena Keerekikoa zela eta gurasoek esaten ziotela: hark ezetz dio, beraz zuk etsi egin behar duzu; nahiago zuela lana eta erosotasunak alde batera utzi, etsita amodiorik gabe bizi baino. Theori esaten zion honako ideia hau ulertu behar zuela: lan egiteko eta artista bihurtzeko, maitatzea beharrezkoa dela; bere lanaren bidez sentimenduak agertu nahi dituenak lehenik beregan bizi behar dituela. Gutunaren amaieran Amsterdam-era joateko 20-30 franko eskatu zizkion berriro Theori.

Michelet-en LÂ´Amour et la Femme

Theorengandik dirua jaso bezain azkar prestatu zen Amsterdam-era joateko. 1881eko azaroaren 19an (160) Theori Ettendik idatzitako gutunean Vincentek eskerrak ematen zizkion txartelerako bidalitako diruagatik, bere sinpatiagatik eta bidalitako marrazkiak hain ongi baloratzeagatik. Esaten zion ziur egon behar zuela Kee etxean egongo zela bera bisitara joaten zitzaionean. Theok bidalitako diruari esker, Bruselara joan zen Vincent. Han Keeren etxera joan zen, baina Stricker agurgarriak esan zion Kee etxean ez zegoela; hurrengo gauean ere itzuli zen Vincent Striker-en etxera, eta berriro ere Kee desagertu egin zen; hirugarren egunean ere itzuli zen eta esan zioten ez zuela Kee ikusiko; Vincent konturatu zen Kee-ren aitak ez ziola utziko maitea ikusten; horregatik, oliozko lanpara piztu eta haren gainean jarri zuen eskua, esanez eskua ez zuela sutatik kenduko Kee ikusten utzi bitartean; Stricker jaunak kinkea itzali eta etxetik bidali zuen Vincent; lehengusinak ez zuen ikusi nahi izan; Vincentek itxaropena galdu zuen eta erabat lurjota geratu zen; orduan suizidioan pentsatu zuen, baina atzera egin zuen, Millet-en esaldi hau gogoan zuela: â&#x20AC;&#x153;Beti iruditu izan zait suizidioa ondradua ez den gizonaren kontua delaâ&#x20AC;? (Naifeh eta White, 2011). Behin eta berriro heltzen zion Vincentek benetakotasunaren gaiari; norbera dena izatea da munduan daukagun erronka; maite duguna maitatu eta maite dugunari ihes egiten utzi ez. 1881eko azaroaren 23an (R6) Ettendik idatzitako gutunean Vincentek Rappard-i esaten zion maite duguna maitatu behar dugula, geu izan behar dugula. Maite duena maitatzen ez duenak miseria asko sortzen diela bere buruari eta besteei. Maite duena maitatzeari uko egiten dionak bere burua gaitzesten duela. Rappard akademiari hain estu atxikitzen bazitzaion bere burua estrangulatzen zuen sokari eusten ziola. Kee lehengusuarekin izan zuen esperientziaren ondorioz, frustrazio handia sentitu zuen Vincentek eta bere baitan itxi zen.

Natura hila garagardo pitxarrarekin eta frutekin. Van Gogh, 1881eko abendua. Wuppertal, Von der Heydt Museum, Alemania

2.4.3. Haga (1881eko abendutik 1883ko irailera) 1881eko abendutik 1883ko irailera bitarteko gutunak Hagatik idatzi zizkion Vincentek Theori. Vincentek artetik atera nahi zuen bizimodua eta horretarako marrazten eta pintatzen ikasi nahi zuen. Bere lehengusinarekin ezkondua zegoen Anton Mauve, pintore arrakastatsua. 1881eko abenduaren 1-3an (162) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Mauveri planteatu ziola hilabeterako Hagara joatea; Mauverengandik hurbil zegoen ostatu batean bizi zela eta hileko 30 florin ordaindu behar zituela gelagatik eta gosariagatik. Mauvek itxaropena zuela laster zerbait salgarria egingo zuela Vincentek. Amsterdam-en izan zela eta osaba Stricker berarekin haserre zegoela, baina, hala ere, Vincent ez zegoela bisitaz damututa. Vincent aspertua zegoen aitarekin izaten zituen etengabeko eztabaidez; Hagan finkatu nahi zuen. 1881eko Abenduaren 3an (R7) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Rappard-i esaten zion Bruselatik hark bidalitako gutuna jaso zuela eta ez zitzaiola batere gustatu; baina ez zitzaiola batere axola, berak esaten zuen moduan, normal ez zegoen une batean idatzi zuelako. Pozten zela Bruselatik bueltan zetorrelako, bere iritziz Rappard hangoa ez zelako, eta hango akademian eskuratu nahi zuen trebetasun teknikoa iruzurra izango zelako. Hainbat lanetan murgildua zebilela eta estudio txiki bat alokatu zuela, urtarrilaren 1ean hara aldatu

nahi zuelako. Rappardi esaten zion ez zuela pretenditzen beti zuzen egoterik, baina akademiak ez zuela pena merezi; estudiora bueltatzean modeloekin erregularki lan egiteko eta horrek gehiago asebeteko zuela. Berak Etten utzi zuela, aitarekin gorabehera asko izan zituelako, eliza joateari buruz eta. Orain arazo ekonomikoak zituela, baina hori hobe zela etengabeko eztabaidak baino. Mauvek oso eskuzabal jokatu zuen Vincentekin. 1881eko abenduaren 18an (163) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion oraindik Mauveren klaseetara joaten zela eta hark oso ongi tratatzen zuela; Mauvek material asko eman ziola, baina berak ere erosi behar izan zuela eta diru asko gastatzen zuela. Hagan jarraitu nahiago zuen, baina beharbada hobe izango zela berriro Ettenera itzultzea. Aitak zioenez diru asko gastatu zuela, baina berari ez zitzaiola hala iruditzen. Vincentek Theori galdetzen zion ez al zuen Hagan denbora luzeagoz egon beharko, aurrerapen batzuk egin arte. Mauvek esaten ziola hobekuntzak egiten ari zela; egun batzuk gehiago emango zituela Hagan eta Theok erantzuten ez bazion, Ettenera itzultzeko dirua eskatuko ziola aitari. Gabonetan Hagatik Etten-era itzuli zen eta han lehengo mamuak etorri zitzaizkion burura. Kee-rekin izandako harremana berriro kontatu zion Theori. 1881eko abenduaren 21ean (164) Ettendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Mauvek asko lagundu ziola Hagan; kritika eraikitzailea egiten zuela Mauvek: zerbait ondo ez zuela egin esaten zionean, hobeto egiteko zer egin behar zuen argitzen ziola; besteak beste, Mauvek esaten ziola modeloetatik hurbilegi jartzen zela; horregatik gela handiagoa hartzea pentsatu zuela. Gero Amsterdam-en gertatua kontatzen zion Vincentek Theori. Amsterdam-era joan zela pentsatuz Keeren bihotzeko izotza desagertua izango zela; haren etxera joan zela eta txirrina jotzean, familia afaltzen ari zela konturatu zela; barrura sartzeko esan ziotela eta denak zeudela, Kee izan ezik. Berari sinestarazi nahi ziotela Kee kanpoan zela. Berak galdetu zuela: Non da Kee? Osabak esan ziola Keek etxea utzi zuela Vincent zetorrela jakin zuenean. Osabak eskutitz bat prestatua zuela Vincententzat eta bertan esaten ziola ez gehiago gutunik idazteko eta kontu hori burutik kentzeko. Vincentek esan ziola argudio horiek lehen ere entzunak zituela. Haserretu egin zirela. Gaua han pasatzera gonbidatu zutela, baina Keek alde egin bazuen bera zetorrelako, ez zitzaiola egokia iruditzen berak gaua han ematea. Ostatu merke on batera eraman zutela; bakarrik sentitu zela eta Amsterdam-etik Haarlem-era joan zela eta han arreba Willhelminarekin egon zela.

1881eko abenduaren 22-24an (165) Ettendik bidalitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Mauvek pinturak, pintzelak, paleta, aiztoa, olioa eta trementina bidali zizkiola. 1881eko Gabonetan eztabaida gogor bat izan zuten Vincentek eta haren aitak. Eguberri egunean Vincentek ez zuen elizkizunetara joan nahi izan. Vincenten eta haren gurasoen arteko harremanak txartu egin ziren, ezin baitzuten ulertu Vincentek erlijioarekiko zuen jarrera eta bere lehengusuarekin izan zuen portaera. Dorusek agindu zion etxea uzteko eta ez itzultzeko; Vincentek inoiz ez zuen gainditu aitak baztertu izana (Frank, 1988). 1881eko abenduaren 29an (166) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esan zion Gabonetan eztabaida gogorra izan zuela aitarekin eta hark esan ziola hobe zuela etxea uztea. Vincent ez zela elizara joan eta aitak elizara joatea behartzen zuelako joan zela Hagara. Schenkweg-en gela bat hartu zuela. Aitak esan ziola, dirua behar izanez gero, utziko ziola, baina berak aitarengandik independente izan nahi zuela. Mauvek lagunduko ziola behar izanez gero, eta espero zuela Theok ere lagunduko ziola eta berak ahal zuen guztia egingo zuela zerbait irabazteko.Theori dirua eskatzen ziola, Mauve finantza kontuetan ez nahastearren. Mauvek arte kontuetan aholkatuz laguntzen ziola. Aitak etxetik bota zuenean, Vincent Hagara joan zen Mauverengana eta esan zion ezin zela luzaroago egon Etten-en eta beste nonbait bizi behar zuela; Hagan egon nahi zuela esatean, Mauvek onartu egin zuen. Aitak esan zion bere gastuak ordainduko zituela, baina Vincentek ezin zuen onartu aitarengandik zetorkion ezer; Vincentek Theori eskatu zion dirua, pentsatzen baitzuen Mauvek nahikoa egiten zuela artea irakastearekin.

Anton Mauve (1838-1888): Astoa zutik Scheveningen-go hondartzan

Vincentek zioen bera ezin zela maitasunik gabe bizi; emakumerik gabe harrizkoa bihurtuko zela; bakardadean murgildu zen, etxean baztertua

sentitu zen eta Hagara itzuli zen. Vincent ezin zen bakarrik bizi; norbaitekin eta norbaitentzat bizi behar zuen. Kee lehengusuak baztertu ondoren, gizartean ohore gutxi zuen emakume batekin hasi zen harremanean. Hagan, 1882ko urtarrilean Christina Clasina Maria Hoornik, Sien deitua, ezagutu zuen. Sien ez zen gaztea, eta ederra ere ez, aurpegia baztangaz pikatua zuen eta langile baten eskuak zituen; trakets hitz egiten zuen; haserrealdi eramanezinak zituen, baina Vincentek aingerutzat zeukan; Sienek 32 urte zituen eta Vincentek, 29; Sien haurdun zegoen eta lehendik ere haur baten ama zen; ilusio berria piztu zitzaion Vincenti, emaztea, haurra eta etxea zituelako eta Sienekin bizitzen jarri zen. Vincentek modelotzat hartu zuen Sien eta harekin lan egin zuen negu guztian; ezin izan zion modeloaren soldata osoa eman, baina paratzeorduak ordaindu zizkion; Sienekin ezkontzeko ere prest zegoen Vincent.

Sien zigarroarekin, zoruan eserita suaren ondoan. Van Gogh, 1882ko apirila, KrĂśller-MĂźller Museum, Otterlo, Netherlands

Hagan Anton Mauve-ren irakaspenak jaso zituen Vincentek; Antonek perspektiba eta marrazkia ikasteko esan zion; Vincentek lehen akuarelak eta natura hilak margotu zituen, tonu itzalietan: Aza eta zuekoekin natura hila (1881), Behartsuak eta dirua (1882); han egin zuen Vincent-ek Zuhaizpeko neskatxa izeneko oliozko koadroa, Hagako eskolari jarraiki. Lagunen sostengua izan zuen Vincentek Hagara etorri zenean. Horien artean, geroago Amsterdam-eko inpresionisten gidari izango zen George Hendrik Breitner-en sostengua izan zuen; langileen erretratuak egitea gustatzen zitzaion Breitner-i ere. Jan Hendrik Weissenbruch paisaiapintorearen laguntza ere izan zuen. ThĂŠophile de Bock-ek, berriz, Alfred Sensier-ek idatzitako Jean-Francois Millet-en biografia utzi zion; biografia horren eraginez Vincent bere burua nekazarien pintore moduan ikusten hasi

zen.Van Gogh-ek espero zuen bere marrazkiak aldizkarietarako ilustrazio moduan salduko zituela.

Behartsuak eta dirua. Van Gogh, The Hague, 1882. Van Gogh Museum. Amsterdam, Holanda, Europa

Jean-Francois Millet. Alfred Sensier. 1881

Mauvek laguntza teknikoa, laguntza ekonomikoa eta laguntza morala eman zizkion Vincenti garai horretan Hagan. 1882ko urtarrilaren 1-2an (167) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Mauvek dirua aurreratu ziola gela alokatu eta altzariak erosteko; horrela, estudio txiki bat prestatu eta modeloak alokatu ahal izan zituela eta inguruko hondartza eta paisaietako marrazkiak eta akuarelak egin zituela; Mauvek

itxaropenak ematen zizkiola Vincenti, laster dirua irabazten hasiko zela esanez. Urtarrilaren 5-6ko gutunean (168) berriro ere dirua eskatzen zion Vincentek Theori. Garai horretan ez zuen aitarekiko gupidarik sentitzen Vincentek. 1882ko urtarrilaren 5ean (168) Theok eskutitz gogor bat idatzi zion Vincenti esanez ederki damutuko zitzaiola egunen batean aitari tratu hori eman izana. 1882ko urtarrilaren 7an (169) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek puntuz puntu erantzun zion Theoren gutunari. Theok esaten zuena, hots, Vincentek aitaren eta amaren bizitza mikaztu eta hondatu nahi zituela, aitarengandik zetorren jesuitismo moduan har zitezkeela; aita â&#x20AC;&#x153;ni hiltzen ari zaraâ&#x20AC;? esateko gai zela, pipa erretzen eta berripapera irakurtzen zuen bitartean; aita oso sentibera eta narritagarria zela etxean; hasieran damua eta pena sentitu bazituen ere, orain askatua sentitzen zela; izan ere, ahal zen azkarrena etxetik kanpora joateko esan baitzioten. Modeloak zuzenean pintatzea zen Vincententzat artista on bihurtzeko ezinbesteko baldintza. 1882ko urtarrilaren 12-16an (170) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek zioen marraztea pasio bihurtzen ari zela beretzat, akuarelak nola pintatu irakatsi ziola Mauvek, arazoak zituela modeloak bilatzeko eta bilatzen zituenean, estudiora nekez joaten zirela; gainera, modelo batzuek asko kobratu nahi izaten zutela eta horrelakoak albora utzi beharrean aurkitzen zela; otsailerako dirua bidaltzeko esaten zion Theori. Sien-en kontuak ez zizkion berehalakoan kontatu Vincentek Theori. Hala ere, zeharka bederen, intui dezakegu 1882ko urtarrilean Vincententzat modelo lanak egiten hasia zela Sien. 1882ko urtarrilaren 21ean (171) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek zioen egunero modelo bat eduki zuela, goizetik gauera, eta modelo ona zela. Mauve eta Tersteeg bere lanak ikusten izan zirela; hilean 100 frankorekin nahikoa izango zuela bere gastuetarako, baina beste gastuak ere bazirela: modeloak, pintura, papera; dirua eskatzen zion Theori, diruaren arabera pintatu ahal izango baitzituen modeloak, abiadura handian ala abiadura ertainean. Kontraesan nabarmenak zituen Vincentek eta kontraesan horiek agirian geratzen ziren Theori ematen zizkion aholkuetan. Bolada batez prostitutekin harremanak edukitzera bultzatzen zuen Theo; hurrengo boladan erdi abstinentziara bultzatzen zuen. Literaturarekin ere gauza bera gertatzen zen: bolada batez autore batzuek idatzitako liburuak aholkatzen zizkion; eta hurrengo boladan liburu horiek botatzeko esaten zion. 1882ko urtarrilaren 2an (173) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esan zion zalantzarik ez zela eduki behar aldian behin prostituta batengana joateko, konfiantzarik eta sentimenduren bat edukiz gero; bizitza

nekagarria eraman duen batentzat beharrezkoa zela; berak erregularki modelo bat eduki zuela goizetik gauera. Theori idatzitako eskutitz gehienetan bezala, diru kontua aipatzen zuen Vincentek; normalean, dirua eskatzeko izaten zen aipamen hori. Eskutitz horretan Theori esaten zion Mauvek dirua eskaini ziola; Tersteeg ere hor zegoela, behar izanez gero. Garai horretan marrazkigintza-teknikak ikasten zentratua zebilean Vincent. 1882ko otsailaren 18an (176) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion gero eta marrazki hobeak egiten zituela; aipatzen zuen, baita ere, Tersteeg-ek marrazki bat erosi ziola 10 florinengatik. Ahal zuen lan guztia egiten zuela, baina ez zuela ardura eta barne-herstura gehiegi nahi. Vincentek erraz ehuten zuen amodiozko sarea; modelotarako erabiltzen zituen emakumeei ere, begirada profesionalaz aparte, amodiozko begirada ere zuzentzen zien. 1882ko martxoaren 3an (178) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion modelo berri bat zeukala, baina modeloa baino gehiago zela, familia bereko hiru kide eduki zituelako jadanik: berrogeita bost urte inguruko emakumea, hogeita hamar urte inguruko haren alaba, 10-12 urteko mutikoaren ama. Emakume gaztea ez zela polita, baztanga arrastoak zituela aurpegian, baina haren irudiak grazia bat bazuela beretzat. Familia horri agindu zion eguneko florin bat ordainduko ziola koadroak saltzen hastean. Theori dirua aurreratzeko eskatzen zion. Gastu handitan sartua zegoen Vincent: pinturak, modeloak, ostatua, mantenua, jantziak. Ingurukoei dirua eskatu beharra zeukan. 1882ko martxoaren 5-9an (179) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Tersteeg-i dirua eskatu ziola eta hark eman ziola (10 florin), baina gaitzespenak edo irainak egin zizkiola; Tersteeg-ek ez zuela onartzen Vincent Theoren kontura bizitzerik; dirua Tersteeg-en aurpegira botatzeko gogoa izan zuela, baina kontrolatu egin zuela bere burua, modelo bati ordaindu beharra zuelako. Esaten zuen gogor lan egin zuela marrazten, proportzioak eta perspektibak ikasten, baina Tersteeg-ek ez zuela hori preziatzen. Tersteeg-ek eramaten zuela Goupil & Cie-k Hagan zuen adarra; eragin handia zuela Hagako arte-zirkuluetan eta Vincententzat garrantzitsua zela harekin harreman ona izatea; baina, biak ez zirela batere ondo konpontzen. Erraz saltzeko moduko akuarelak eskatzen zizkiola Tersteegek, baina berak bere bidea jarraitzen zuela; arrakasta erraza mespretxatzen zuela.

H.G. Tersteeg, 1885 (Amsterdam, Van Gogh Museum)

Tersteeg-ek jendeari saltzeko moduko akuarelak eskatzen zizkion Vincenti; baina Vincent beste fase batean zegoen eta ez zuen bere burua behartu nahi; bere erritmoan lan egin nahi zuen eta ez zuen onartzen bere galgatik inork ateratzerik. 1882ko martxoaren 11n (180) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion urtetan zehar Tersteeg-ek gaitasunik gabeko ameslaritzat zeukala; akuarelak pintatzen ez zekielako marrazten zuela; baina, Tersteeg-ek ikusi behar zuela bera ez zegoela prest bere izaerarekin ados ez zeuden lanak egiteko; Tersteeg-ek gaitzetsi egiten zuela haren azken lanetan agertzen zen izaera; berak esaten ziolaTersteeg-i garaia heltzean edukiko zituela nahi zituen akuarelak, baina ez oraindik; Tersteeg Tersteeg zela eta bera bera zela; Tersteeg-ek hamar florin eman zizkiola egun batzuk lehenago, baina jadanik diru gabe zegoela, modeloei, gela garbitzaileari eta okinari ordaintzen gastatu zituelako. Vincentek Mauve eta Tersteeg alderatzen zituen; Mauvek emandako aholkuak hobesten zituen, Tersteeg-ek emandakoen aurrez-aurre. 1882ko martxoaren 14-18an (182) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion: â&#x20AC;&#x153;Paisaia pintore ospetsu bat ezkutaturik dago zureganâ&#x20AC;?; esaten zion ez zuela bihurtu behar Tersteeg-en moduko materialista bat; Tersteegen armadura oso lodia zela eta ez zekiela seguru gizaki bat zen ala metalezko masa bat zen, bihotzik bazeukan ala ez. Vincentek zioen bera ez zela paisaia pintorea; paisaiak pintatzean beti dagoela haietan irudiren bat, baina, badirela benetako paisaia pintoreak direnak eta Theo izan zitekeela horietako bat. Eskuartean nahiko diru erabiltzen zuen arren, egun askotan jateko ere larritasunak izaten zituen Vincentek; ez baitzuen ongi administratzen Theok bidaltzen ziona. 1882ko martxoaren 24an (183) Hagatik idatzitako

gutunean Vincentek Theori esaten zion azkenaldian lana gogor egiten ari zela egunsentitik gauera arte eta hain gogor lan eginda ez ote zuen ogirik merezi; Cornelius Marinus Van Gogh jaunak eskatutako 12 marrazkiak amaitu zituela. Galdetzen zuen ea ez zituen merezi bere lana egiteko bitartekoak; gustatuko zitzaiokeela Theo lehenbailehen etorri eta egiaztatu izan balu iruzurrean ari zen ala ez. 1882ko martxoaren 30ean 29 urte bete zituen Vincentek. Garai horretan bere apartamentuan aldaketak egin zituen, modeloentzat jantziak erosi zituen, Victor Hugoren Les misĂŠrables irakurtzen eta marrazkiak egiten jardun zen. Vincentek gero eta diru gehiago behar zuen; etengabeko berrikuntzak egiten, izugarrizko diru pila gastatzen zuen. Theok saltzeko moduko lanak egiteko esaten zion, baina Vincentek erantzuten zion giza garunak ezin zuela edozer gauza jasan. Vincenten hasierako zuri-beltzeko marrazkiak ilunegiak eta lehorregiak ziren Theorentzat; erosleek irudi atseginak eta erakargarriak nahi zituzten; paisaia gehiago, kolore gehiago eta marrazki landuagoak eskatzen zituzten; baina, Vincentek ez zuen Theoren aholkurik jarraitzen. Theo ez zen oraindik hasi Monet eta Degasen lanak saltzen, baina haiek laster arrakasta izango zutela ikusten zuen; aldiz, Vincenten iritziz, inpresionistek zekarten aldaketa ez zen desiragarria; hari ez zion onik egiten inpresionistek Millet eta Breton-i itzala egingo zietela entzuteak; artearen jatorria eta jomuga galtzen zutela zioen (Naifeh eta White, 2011).

Les MisĂŠrables. Victor Hugo

Inpresionistek zioten naturan ez dagoela kolore beltzik; beltza beste kolorez osatua dagoela. Vincentek, berriz, zioen kolore guztiak beltzez eta zuriz eginak direla; Vincent beltzik beltzenaren bila ibili zen; landare ikatzaren ikatz hauts beltza atsegin zitzaion; Theok Paristik bidalitako klera beltzaren beltz polita ere oso atsegin zitzaion (Naifeh eta White, 2011). Bitarte horretan Marie izeneko Bretainiako maitale batekin zebilen Theo eta harekin ezkontzea pentsatzen zuen; maiatzean horretarako baimena eskatu zien gurasoei; Dorusek erantzun zion immoral xamarra zela beheragoko mailako emakume batekin erlazionatzea; Vincent Theoren alde jarri zen, baina, azkenean Theo gurasoen alde eta anaiaren kontra jarri zen (Naifeh eta White, 2011). Etengabeko kontraesanean bizi izan zen Vincent Theorekiko. Alde batetik, haren lanari esker bizi zen; bestetik, ez zitzaion gustatzen Theo artearen salerosketan aritzea. Theok ere pintore izan behar zuela pentsatzen zuen. 1882ko apirilaren hasierako (184) gutunean Vincentek Theori esaten zion hainbat alditan eseri zela gutuna idaztera, baina ezin izan zuela amaitu. Theo pintore bihurtzeko aukeraz pentsatu zuela eta horretaz idatzi nahi zuela; pintatzea erabakitzen bazuen arrakasta lortuko zuela eta hogeita hamar urterako pintore moduan posizio ona edukiko zuela. Vincentek zioen Hagara heldu zenean Tersteeg eta Mauve oso maitekor agertu zirela eta esan ziotela ez zuela arduratu behar; baina, hilabete baino gutxiagora iritziz aldatu egin zirela eta modu ezberdinean hitz egiten hasi zirela; haien iritziz, Vincentek pintatzeari utzi egin behar ziola. Vincentek zioen Cornelius Marinus Van Gogh jaunak ordaindu ziola marrazkiengatik zor ziona eta beste eskaera bat egin ziola: hiriko sei bista. Vincenten artista bizitza laburrean sarritan planteatuko da artista askoren dilema hau: naturatik, objektuetatik edo modeloetatik pintatu ala oroitzapenetik pintatu; bera modeloetatik edo objektu errealetatik pintatzearen aldekoa zen. 1882ko apirilaren hasierako (185) gutunean Vincentek Theori esaten zion pintore bihurtzeko esatean ez zuela esan nahi orain egiten zuen lanak xarmarik ez zuenik; baina, pintorea izatea hobe zela. Garai horretan giza irudiaren zatien estudioak egiten ari zela: burua, lepoa, bularra, bizkarra. Pintore batzuek modeloen beldur zirela zioen. Pintore ingelesek, aldiz, egunero modeloak izaten zituztela. Pintore esperimentatu batek oroitzapenetik pintatu zezakeela, baina sistematikoki memoriatik pintatzea arriskutsua zela. Artista moduan egin zuen bizitza laburrean zehar etengabeko tirabira izan zuen Vincentek Tersteeg-ekin eta gurasoekin; nekez eramaten zituen

autoritate irudiak. 1882ko apirilaren 15eko (187) gutunean Vincentek Theori esaten zion jaso zituela hark bidalitako 180 frankoak eta Tersteegjaunari ordaindu ziola zor ziona; baina, Tersteeg-en jarreraz kexatzen zen, hark esaten baitzion ez zuela bizitzeko adina irabazten eta bere eskubideak galdu zituela. Aitaren, amaren eta beraren arteko harmoniarik eza kroniko bihurtu zela esaten zuen Vincentek; eta bera aitarentzat eta amarentzat arrotz bihurtu zela; etxean zegoenean hutsunea eta bakardadea sentitzen zituela eta asebetetzen ez duten harremanez betea zegoela mundua. Rappard-en gutuna jaso zuela eta laster elkar ikusteko gogoz zirela. Hasieran Mauveren iritzi oso positiboa zuen Vincentek, baina gerora haien arteko harremanak hozten joan ziren; elkarrengandik urruntze horretan Tersteeg-ek eragina izan zuela iruditzen zitzaion Vincenti. 1882ko apirilaren 15-27an (188) Hagatik idatzitako gutunean marrazki bat bidaltzen zion Vincentek Theori, egindako aurrerapenak ikus zitzan; kexatu egiten zen Vincent Mauve eta Tersteeg etsai eta indiferente agertzen zitzaizkiolako; Mauvek okupatua eta gaixorik zegoela esaten zuen beti; ez zuen denborarik Vincententzat. Apirilaren 15-27an (189) idatzitako beste eskutitz batean Vincentek zioen Tersteeg-ek Mauveren belarria pozoindu zuela, diru kontuetan Vincentez ez fidatzeko esanez. Mauve ere berarengatik gauza batzuk esaten hasi zela, lehen Tersteeg-ek bakarrik esaten zituenak. Eguraldi txarra egiten zuela eta ezin zela Cornelius Marinus Van Gogh jaunak eskatutako hiriaren bistak egitera irten. Apirilaren 15-27an (190) idatzitako beste eskutitz batean Vincentek Theori esaten zion ezin ziola marrazteari utzi, marrazkilari eskua zuelako. Theok lan-harremanak zituen Tersteeg-ekin eta nekez eramaten zuen Vincenten eta Tersteeg-en arteko tirabira. Saiatzen zen bien arteko liskarrak biguntzen. 1882ko apirilaren amaieran (191) Hagatik idatzitako gutunean Theok esandakoari erantzuten zion Vincentek; Theok zioen Tersteeg anaia zaharragoa bezala izan zela berentzat eta haren lagun izaten jarraitu behar zutela; Vincentek zioen marrazten hasi zenetik ez zuela Tersteeg-en babesik edo laguntzarik izan; Mauvek bai, eman zion babesa eta adorea; gero, ordea, Mauveren jarrera ere aldatu egin zela, Tersteeg-ek belarria pozoindu ziolako. Kee-rekin izan zituen harremanetan gertatu zen moduan, Sien-ekin edukitako harremanetan ere, gertatu eta handik denbora pixka batera eman zion gertatuaren berri Vincentek Theori. Sien-en izen osoa Christina Clasina Maria Hoornik zen; prostituta zen, bost urteko alaba zuen eta haurdun zegoen. 32 urte zituen. Izaera haserrekorreko eta gaizki hitzegina zen. Vincenten osasuna ez zen batere ona garai horretan, baina nahiko ongi zaindu zuen Sien haren haurdunaldian. 1882ko maiatzaren 3-12an (192)

Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Mauverekin solasaldi mingarri bat eduki zuela eta pixka baterako bereizi zirela; Mauvek esan ziola karaktere biziosoa zuela; berak hori entzutean alde egin ziola; oso mindua gelditu zela Mauve hori esatera ausartu zelako. Azken neguan haurdun zegoen emakume bat ezagutu zuela, haurdun utzi zuen gizonak abandonatu zuena; neguan kalea egin behar izaten zuela, ogia irabazteko; modelotzat hartu zuela emakume hori eta negu osoan zehar harekin lan egin zuela; emakume hori eta haren haurra babesten jardun zela, ospitalera lagundu ziola, eta han forceps-arekin erditu zuela; modelo moduan paratzen ikasi zuela eta hari esker marrazkian aurrerapenak egin zituela. Sien-en berarekiko atxikimendua zuela eta uso mantso modukoa bihurtu zela; bera harekin ezkontzeko prest zegoela. Sien-ekiko harremanek ez zioten Vincenti ahantzarazi Kee-rekin bizi izandakoa. 1882ko maiatzaren 14an (193) Vincentek Hagatik Theori idatzitako eskutitzean Tersteeg eta Mauveren jarreraz idazten jarraitu zuen Vincentek; gainera, Kee-rekin izandako harremanaz oroitzen zen; Kee-k baztertu egin zuela eta Bruselara hura ikustera joan zenean, hiru egunez han egon zela eta Kee-k ez zuela ikusi nahi izan; Kee-ren gurasoek esan ziotela alaba derrigortu nahian zebilela; Amsterdam-en Kee ikusi nahi izan zuenean, haren gurasoei esan omen zien: Utz iezadazue hura ikusten, nire eskua suaren gainean mantentzeko gai naizen bitartean; Amsterdam-eko pasadizo horrek Vincenten begiak ireki zituela azkenean; Amsterdam-etik itzuli zenean bere amodioa eraila izan zela sentitu zuela, baina heriotzaren ondoren berpizkundea etorri zela. Vincentek zioen Tersteeg-en kritikak ez zitzaizkiola axola; Millet-en The diggers eta De Groux-en Le Blanc des Pauvres ikustea nahikoa zuela, Tersteeg txikia eta ezdeusa ikusteko. Azken hilabeteetan bere gastuak handiagoak izan zirela, baina gastu horiek justifikatzen zituen Theoren aurrean. Vincent eta Sien-en arteko harremanak une gozo batean zeuden. Vincentek ahul ikusten zuen Sien eta babesle rola hartu zuen. 1882ko maiatzaren 4-12ko (194) gutunean Vincentek Theori esaten zion Sienekin zuen harreman horren kontra jartzen bazen aita, adinak independente izateko aukera ematen ziola berari. Berak bizimodu sinplea eramango zuela emakumearekin. Sienek Keek baino hobeto ulertzen zuela; Sienek esan ziola bazekiela diru gutxi zuela, baina gutxiago edukita ere berarekin jarraituko zukeela; Sien gero eta argiagoa eta maitekorragoa zela eta emandako aholkuak jarraitzen zituela. Berak beste inork baino hobeto ulertzen zuela Sien; berak onartu egiten zituela besteentzat higuingarriak ziren bereizgarriak: haren hitz egiteko modu traketsa, haren aldarte aldaketak. Gero eta hobeto paratzen zela Sien, modelo moduan; berari laguntzen ziola, pretentsiorik gabe; ogia eta kafea besterik ez zegoenean, ez

zela kexatzen. Sienen kontuarengatik Theok bizkarra ematen ez bazion, gizonik zoriontsuena izango zela. Energiaz betea sentitzen zela eta ziur zegoela saltzeko moduko artea egingo zuela. Keek beste modu batera, sentimendu pixka batez, erantzun izan balio Amsterdam-en, Sien-ekin gertatua ez zela gertatuko; Amsterdam-en garbi gelditu zitzaiola Kee-ren bihotza ez zela aldatuko denbora laburrean, Vincenten egoera ekonomikoa aldatu ezean; baina, berak ez zuela asko irabazteko goserik; langile klasearen baitan etxean bezala sentitzen zen. Apirilaren erdian Sorrow izeneko Sienen irudia bidali zion Vincentek Theori; ordura arte egindako marrazkirik onena zen irudi hori. 1882ko maiatzaren 1eko (195) gutunean Vincentek Theori esaten zion bi marrazki handi amaitu zituela: Sorrow eta The Roots. Hiru gauetan ekaitza izan zela eta estudioko leihoko kristalak eta markoa hondatu zirela; manta bat iltzatu zuela zuloa estaltzeko; gauean ez zuen lorik egin. Gelaz aldatzeko asmoa agertu zuen Vincentek.

Nahigabea. Van Gogh, 1882, Garman Ryan Collection. The New Art Gallery Walsall

Tersteeg-ek lehenengo eta Mauvek ondoren, baztertu egin zuten Vincent. Mesfidati zegoen Vincent eta beldur zen Theok ere ez ote zuen baztertuko. 1882ko maiatzaren 11n (197) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion batzuetan pentsatzen zuela Tersteeg-ek eta Mauvek egin zioten gauza bera egingo ziola Theok ere: erabat baztertu. Theori galdetzen zion ea Sien-ekin zuen harremanaren ondorioz

elkarrengandik bereiziko ote ziren. Esaten zuen emakume horrekin ezkontzeko asmoa zuela; hari atxikita zegoela eta hura berari atxikita zegoela. Theori esaten zion bereganako sentimenduak aldatzen bazituen, ematen zion laguntza ez erretiratzeko aurrez abisatu gabe; hala ere, espero zuela ez zituela erretiratuko eskaintzen zituen laguntza eta sinpatia. Pertsona asko dira jendearen iritziaren arabera jokatzen dutenak; baina Vincenti bost axola zitzaion jendeak pentsatzen zuena. 1882ko maiatzaren 14an (198) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Sienen lehenengo haurraren aitak ez zuela harekin ezkondu nahi izan, haurra berea izan arren, familien maila ezberdinagatik; gizon hori Sienekin maitagarria izan zela, baina ez zela harekin ezkondu, eta gero hil egin zela. Galdetzen zuela ea hiltzeko orduan ez zen bere portaeraz damutuko.

Zurginaren patioa eta garbitokia, Van Gogh, 1982ko apirila-maiatza. Otterlo, Riksmuseum KrĂśller-MĂźller

Vincent oso eskerroneko zen Theorenganako eta behin eta berriro esaten zion hark bidalitako diruari esker jarraitu ahal izan zuela pintatzen eta haren laguntzari esker salbatu zituela Sien eta haren haurra. 1882ko maiatzaren 16an (199) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Christine Sien-ek karranpak zituela eta Leydeneko ospitalera eraman zutela, baina haurra oraindik ez zela jaio; ekainaren amaiera aldera jaioko zela; jaio behar zuen haurrarentzat jantziak prest zeudela; egoera horretan onena Sienekin ezkontzea zuela.

Arrain biltegia, arrainak eguzkitan lehortzen. Van Gogh, 1882ko uztaila Groninger Museum, Groninger, Netherlands

Sienekin zuen harremanaren berri Theori ematen zion, baina gurasoei ez. 1882ko maiatzaren 23an (200) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion entzun zuenaren arabera osaba Cent Parisen zela, baina hari ez aipatzeko Christine-n (Sienen) konturik; hitz egin zezaketela nahi zuten guztiaz, berak entzuten ez bazuen. Aitak eta amak eskutitz maitagarri bat bidali ziotela, baina gutuna ez zatekeela horrelakoa izango, Sienena jakin izan balute; azken hamabost egunetan osasunez ahul egon zela. Berak zituen gastuei Sienenak eranstean, diru premia larrian gertatu zen Vincent. Jateko baliabiderik gabe geratu zen. Baina, horrek ez zuen beldurtzen; Sien-en auziarengatik Theok abandonatzen ez bazuen, kemenez beteta egongo zela esaten zuen Vincentek. 1882ko maiatzaren 27an (202) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Rappard-en bisita izan zuela eta Theori buruz askotan galdetu ziola; bera egiten ari zen marrazkiak ikusi zituela Rappardek eta, zirudienez, gustatu zitzaizkiola. Diru premian zegoela esaten zion Theori; ogi beltz lehorra eta kafe pixka bat besterik ez zuela jateko, haurrarentzat gauza batzuk erosi zituztelako eta Sien Leydengo ospitalean egon zelako. Ekain hasieran etxearen errenta ordaindu beharra zuela eta ez zeukala sosik. Dirua azkar bidaltzeko esaten zion. 1882ko maiatzaren 27 eta ekainaren 1aren (R8) artean Schenkwegtik idatzitako gutunean Vincentek Rappard-i eskerrak ematen zizkion 2,5 florin utzi zizkiolako marrazki baten urratua konpontzeko. Esaten zuen pozik zegoela zeukan modeloarekin, egunean-egunean gehiago ikasten ari zelako, eta bera ulertzen zuelako. Zerbait gaizki ateratzen zitzaionean eta bere onetik irteten zenean, modeloa saiatzen zela bera lasaitzen eta berriro hasten zirela; modeloak ongi eramaten zuela jarrera egokia aurkitzearen lan aspergarria; nahiko esamesa sortu zuela bera beti modelo horrekin ikusteak.

Vincentek zioen ez zuela inoiz eduki emakume itsusi hori bezain laguntzaile onik; beretzat emakume polita zela eta nahi zuena aurkitzen zuela harengan; haren bizitza latza eta tristea izan zela eta zailtasunek arrastoa utzi zutela harengan; lurra goldatzen ez denean, ezin duzula handik uztarik bildu; emakume hura goldatua izan zela eta gehiago aurkitzen zuela harengan goldatuak izan ez ziren beste askorengan baino. Biharamunean dunetara zihoala, arraiak lehortzen zituzten tokietara. Aurreko egun batean Sensier-ek Millet-i buruz idatzitako liburua irakurri zuela, eta sutsuki gomendatzen ziola liburua. Artearen balio artistikoa eta balio ekonomikoa, artearen alderdi teknikoa eta balio artistikoa etengabeko dilemak izan ziren Vincenten bizitzan. 1882ko ekainean (R9) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Rappard-i esaten zion hark utzitako 2,5 florinak itzultzen zizkiola. Esaten zion, baita ere, bere marrazkiengatik uste baino diru gutxiago eman ziola Amsterdam-eko osabak. Artea jeloskorra dela eta norberaren indar guztia eskatzen duela; eta hari indar guztia dedikatu ondoren, asko balio ez duen artista moduan kontsideratua izateak zapore mingotsa uzten duela. Berak ez zuela marrazkien praktikotasunera mugatu nahi; balio komertzialari baino gehiago begiratzen ziola balio artistikoari. Vincentek gonorrea harrapatu zuen eta hiru astez insomnioa eta sukarra eduki zituen. Ospitalean oheratua egon zen, gonorrearen kontrako sendagaiak hartuz. 1882ko ekainaren 8-9an (205) Hagako hiriko Brouwersgracht ospitaletik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion jendearen artean ez zabaltzeko ospitaleratzearen kontu hori, jendeak esajeratu egiten zuelako. Ospitaleratzegatik aurrez ordaindu behar izan zituela 15 eguneko egonaldiari zegozkion 10 florin eta erdi. Sien bisitatzera joaten zitzaiola ( Naifeh eta White, 2011). 1882ko ekainaren 8-10eko gutunean (207) Vincentek Theori esaten zion oso ahul zegoela eta atseden osoa behar zuela bere onera etortzeko. Perspektibari buruzko liburua eta Dickens-en The Mystery of Edwin Drood han zituela eta Dickens-ek ere perspektiba bazuela.

Charles Dickens: The Mystery of Edwin Drood. London, 1870. Chapman & Hall

Vincent Brouwersgracht ospitalean zegoen artean Sien Leyden-go ospitalean sartu zuten. 1882ko ekainaren 22an (2008) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion ospitaleko egonaldia luzatzen ari zela; Leyden-en zegoela Sien, sendagileek esan baitzioten erditzea arriskutsua eta zaila izango zela; gizonen sufrikarioa ez zela ezer emakumeek erditzean jasan behar zutenarekin alderatuta; ospitaleko egonaldiaren lehen egunean aitak bisitatu zuela. Ospitalean uste baino denbora gehiago egin behar izan zuen Vincentek. 1882ko ekainaren 24an (R10) Hagako ospitaletik idatzitako gutunean Vincentek Rappard-i esaten zion Brouwersgracht-eko ospitalean jaso zuela haren gutuna; hiru aste zeramatzala ospitalean eta maskuria bere onera etortzen hasia zela; ordura arte ez zuela eduki marrazterik, baina hasi zela egunean ordubetez jardinera irteten eta gauzei begiratzen; ordura arte begiratzeko ere jota zegoela. Marrazki batzuk bazeuzkala berriro ere eta horietako batzuk bidaliko zizkiola, beharbada saldu ahal izango zituenak. Brouwersgracht-eko ospitalean arazotxo batzuk izan zituen Vincentek. 1882ko uztailaren 1eko (209) gutuna Hagako etxetik idatzi zion Vincentek Theori; bere gaixotasunaz informazioa ematen zion eta Sienek oraindik haurra ez zuela erditu esaten zion; sendagileak esan ziola berriro ospitalera joan beharra izango zuela agian, oraindik ere pisa egiteko arazoak zituelako; baina, marrazkiak egiteko gogoa piztu zitzaiola. Sien ikustera joateko baimena eskatu ziola sendagileari eta haren amarekin eta haurrarekin bisitara joango zela.

Sien-en egoeraz oso arduratua zegoen Vincent. 1882ko uztailaren 2an (210) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Sien bisitatzen izan zela Leiden-en eta ederki kostatuta haur eder bat erditu zuela. Theori eskerrak ematen zizkion, haren laguntzarik gabe Sien hor ez zela egongo esanez. Neke handiz, laguntza askorekin, kloroformoa hartuta, forzepsa erabilita erditu zuela haurra Sienek. Willem izena jarri ziotela, hori zelako Vincenten erdiko izena. Sien ospitaletik haurrarekin irteten zenerako apartamentua prestaturik eduki nahi zuen Vincentek. 1882ko uztailaren 4an (211) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek zioen Sienen egoera hobea zela eta horrela jarraituz gero, laster zela etxean. Vincentek apartamentu bat alokatu, pintatu eta dekoratu zuen eta altzariak, izarak eta koltxoia erosi zituen. Apartamentu erosoa zen eta han zaindu nahi zituen Sien eta haren haur jaio berria. Aita bisitan izan zuen Vincentek ospitalean, baina ez zion hari eman Sien-ekin zuen harremanaren berririk. 1882ko uztailaren 6an (212) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion eskertu zuela gaixo zegoenean aitak egindako bisita, baina ez ziola kontatu Sienekiko harremanarena; esaten zion aitari deituko ziola, bisitara etor zedin, eta berarekin egun batzuk pasatzean aurkeztuko zizkiola Sien eta haur txikia; Vincentek uste zuen, horrela aurkeztuta, aitak Sienekin ezkontzeko baimena emango ziola; esaten zuen Sienen eta bere arteko maitasuna benetakoa zela, eta ez ametsetakoa, nahiz eta Sienekiko pasioa eta Kierenganakoa alderagarriak ez izan. Vincentek bere gastuak justifikatzen zituen: gaixo egon zela lau astez, Kee ospitaleratua egon zela, eta gainera, etxeko gastuak eta pinturarako materialak ordaindu behar zituela. Vincentek esaten zuen jende askoren ustez berak karaktere desatsegina zuela; onartzen zuen sarritan malenkoniatsua eta haserrekorra zela; sinpatiaren gose eta egarri zela; zakarki hitz egiten zuela; besteekin gaizki konpontzen zela, sutara olioa botatzen zuelako sarritan; ez zitzaiola gustatzen lagunekin ibiltzea edo besteekin nahastea. Baina portaera horren kausa honetan zetzala: urduria eta oso sentikorra zela fisikoki eta moralki. Bere aldarte aldaketak eta depresioak gertatzen zirela gauak kaleko hotzetan pasatzegatik, ogia lortzeko hersturagatik, lanik ez edukitzearen tentsio jarraituagatik, familiarengandik eta lagunengandik urrun egoteagatik. Alde batetik, harremanetarako gabeziak bazituen Vincentek, baina, beste aldetik oso konplitua eta gizabidetsua zen. 1882ko uztailaren 7an (214) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion sendagilearenean izan zela eta hark esan ziola ez zuela berriro ospitalean

sartu beharrik izango, okerrera egiten ez bazuen behintzat; marrazki bat erregalatu ziola sendagileari. Vincent ikustera aita etorri zenean, Sien ikusi zuela sarreran, baina ez zuela ezagutu. Emile Zola artista loriatsua zela eta haren Le Ventre de Paris irakurtzen ari zela. Sien ongi zaintzea zen garai horretan Vincenten ardura nagusia. 1882ko uztailaren 15-16an (215) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion, ospitaletik irtetean, Vincenten etxera joan zirela bizitzera Sien eta haurra; Sienek neguan ez bezalako espresioa zuela: begirada lasaia zuela eta zoriontasuna ageri zela haren aurpegian; ospitalea utzi aurretik sendagileak azalpen zehatzak eman zizkiola osasuna zaintzeko egin behar zuenaz eta egin behar ez zuenaz; aholkuak hauek izan zirela: gizon batekin egon; kanpoan ibili et aire freskoa hartu; dieta bat eraman; uraz eta alkoholaz garbitu; urduri jartzen zuten emozioak ekidin; ez egin lan gogorrik (harrikoa egin eta abar). Vincentek esaten zuen Sien eta biak gutxirekin pasatzeko gai zirela, eta altzariak erosi beharrik ez zutela izango zerbait irabazten hasi arte; nahiago zutela itxoin, gauza horiek erosi eta zorretan gelditu baino; Sien indartzen zihoan neurrian, modelo moduan paratzen hasiko zela berriro. Xamurtasun handia erakutsi zuen Vincentek haur jaioberriarekiko, baina haren arazo ekonomikoak handitzen zihoazen, familia osoa elikatu behar baitzuen; Vincentek zorrak egin zituen eta familia eta ezagunekiko tentsioa hazten joan zen; Vincentek ezkondu egin nahi zuen Sienekin, baina Theok kontra egiten zion; Theok esan zion ez zuela ekonomikoki mantenduko Sienekin ezkonduz gero; esan zion Sieni lagundu nahi bazion laguntzeko, baina harekin ez ezkontzeko; Vincentek erantzun zion bere asmoa lehenbailehen ezkontzea zela; berriro kalean utziz gero, Sien hil egingo zela; bizimodu buhamea eramango zutela eta horri esker Vincent artista hobea izango zela. Vincententzat literaturak bizitza islatzen zuen; garai horretan Ă&#x2030;mile Zolaren liburuak irakurri zituen eta haren pertsonaiekin bat egin zuen; Le ventre de Paris liburuari zerion gizatasuna eta Sienekin zuen harremana lotu zituen.

Le ventre de Paris. Ă&#x2030;mile Zola. 1873.

Garai horretan beti amestu izan zuena eskueran zeukan Vincentek: emaztea, haurra, etxea; horrek bizitzeko gogoa ematen zion eta bere buruarengan konfiantza irabazi zuen; baina, Vincenten lagunak urruntzen hasi ziren; Tersteeg-ek egoera ezagutu zuenean, Vincenten familiari ezagutaraziko ziola mehatxu egin zion. Theok agertu zion ez zuela Sien atsegin; Vincentek ordea egoskor jarraitu zuen. 1882ko uztailaren 18an Tersteeg agertu zen Vincenten etxera eta haren egoeraren berri gurasoei emango ziela esan zion; Tersteeg-ek ez zuen onartzen Vincent familia baten kargu egitea, bere anaia gaztearen kontura bizi zen bitartean. Vincent benetan haserretu zen Tersteeg-ekin. 1882ko uztailaren 19an (216) Hagatik idatzitako gutunean Tersteeg-en bisitaren berri eman zion Vincentek Theori; goizean etorri zela Tersteeg eta etxean ikusi zituela Sien eta haurra. Tersteeg-ek ez zuela batere ondo hartu Sien eta haurrak Vincenten etxean egotearena. Vincentek lehenbailehen gurasoei idatzi beharra ikusten zuela, Tersteeg-en bidez kontua jakin baino lehen. Tersteeg gizon energikoa zela, baina hobe zuela energia hori ez erabili Sien eta bera jazartzeko; elkar maite zutela eta elkarri leialtasuna agindu ziotela. 217. gutunean Vincentek esaten zion Theori Sien-ekin ezkondu nahi zuela, ahal zen azkarrena; ezkontzeko promesa elkarri egina ziotela. Theok ezkontza atzeratzeko eskatu zion eta berak erantzun zion prest zegoela ezkontza atzeratzeko, hilean 150 franko irabazten hasi bitartean; diru hori irabazten hastean ezkontza zibilaz hitz egin zezaketela; ezkontza atzera zitekeela, baina beren arteko lotura hausten saiatzea alferrikakoa zela. Sien eta haren bi haurrak salbatu nahi zituela, berriro ez zitezen itzul gaixotasunera. Hileko ehun frankotik ehun eta berrogeita hamar frankotara

igo zion Theok pentsioa; Vincenten tonua aldatu egin zen eta akuarelak pintatzen hasi zen berriro ere (Van Gogh-Bonger, 1913; Naifeh eta White, 2011). Poliki-poliki gaixotasuna gainditzen ari zen Vincent. 1882ko uztailaren 21ean (218) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion gaixotasuna gainditutzat eman behar zuela eta lanean jarraitu beharra zuela; berriro marrazkiak egiten hasi behar zuela; jendea ukituko zuten marrazkiak egin nahi zituela; arteak lan iraunkorra eta etengabeko behaketa eskatzen zituela. Tersteeg-ek bere lana gutxiesten bazuen ere, berak marrazkiarekin tematurik jarraitzen zuen; garai horretan marrazkia jartzen zuen bere aurrerapenaren oinarri moduan. 1882ko uztailaren 23an (219) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion lanak umore onean jartzen zuela; marrazkiak egiten ikasteak, perspektibak eta proportzioek akuarelak hobeto egiten erakusten ziotela; kexatzen zen Tersteeg-en ideia finkoaz: Vincentek ezin zuela ezer egin eta ezertan ez zela ona. Baina, Tersteeg-ek esaten zuena gorabehera, Vincentek bere barnean zentzu artistikoa sentitzen zuen eta benetako artista sentitzen zen; hari ez ziola arretarik jarri behar esaten zuen. Zola eta Balzac zituela eredu eta pozik zegoela Theok etorri behar zuelako; zelaietan barrena ibilaldia egingo zutela, Scheveningen aldetik. Theoren bisitaldiarekin ilusionaturik zegoen Vincent eta ibilaldiak prestatzen hasia zen. 1882ko uztailaren 26an (220) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion etortzean akuarelak erakutsiko zizkiola; koloretan lan egitea ez zela zuri-beltzean egitea baino zailagoa; Tersteeg-ek pentsatzen bazuen ere bere lana denbora galtze bat zela, berak denbora irabazi egin zuela. Theo etortzen zenerako bide politak ezagutzen zituela belardietan zehar; baserritarren txabola zahar eta berriak ere bai; goizero joaten zela hara marraztera. Oinarrizko koloreen eta kolore konposatuen teoriak oso bereak zituen Vincentek. 1882ko uztailaren 31n (221) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion erabateko kolore beltzik ez zegoela naturan; beltza, zuria bezala, edozein koloretan presente zegoela eta grisaren aldaerak sortzen dituela; hiru kolore oinarrizko daudela (gorria, horia eta urdina) eta kolore konposatuak laranja, berdea eta morea direla; beltza edo zuria erantsiz grisaren aldaerak sortzen direla: gris gorria, gris horia, gris urdina, gris berdea, gris laranja eta gris morea; hiru kolore nagusiekin eta zuri eta beltzarekin hirurogeita hamar tonu eta aldaera lor litezkeela.

Perspektiba markoa erabiltzen hastea oso lagungarri izan zen Vincententzat. 1882ko abuztuaren 5-6ean (223) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek perspektiba markoaren zirriborro bat bidali zion Theori; esaten zion perspektiba markotik begira zezakeela leiho batetik bezala; perspektiba markoari esker azkar marrazten eta azkar margotzen zela.

Ospitaleratzearen ondoren oso ahulduta geratu zen Vincent; janari gutxi eta alkohol gehiegi hartzen zuen; poliki-poliki Sienengandik urruntzen joan zen, ez baitzuen harenganako lehengo grinarik sentitzen; haren pentsaera estua, liburuen eta artearen estimurik eza kritikatzen zuen. Lanean interesa galdu zuen eta depresio aldi batean sartu zen (Martin, 2011; Naifeh eta White, 2011). Paisaiak eta irudiak pintatu behar dituen artista batentzat garrantzitsua da tokiz aldatzea eta paisaia edo modelo berriak marraztu eta pintatzea. 1882ko abuztuaren 15a (R11) baino lehen Hagatik idatzitako eskutitz batean Vincentek Rappard-i esaten zion haren gutunak bihotza poztu ziola; pentsatzen zuela nonbaitera joana izango zela; Drentheri buruz esaten zuena interesatzen zitzaiola; bera gaztea zenean Brabante zen modukoa irudikatzen zuela Drenthe; nekazaritza garatu aurretik eta industrializazioa hasi aurretik zegoen moduan; orain ez zela hain

pintoreskoa, erremolatxa-azukrearen faktoriak, trenbideak eta abar ugaritu zirelako. Vincentek pentsatzen zuen gurasoen prestakuntza artistikoa ez zela Vincenten lana ulertzeko adinakoa. 1882ko abuztuaren 19an (226) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion beldur zela gurasoek inoiz ez zutela ulertuko bere artea; ez zela haien errua, inoiz ikasi ez zutelako Vincentek eta Theok bezala gauzei begiratzen; ez zituztela gauza berak eta begi berberez ikusten. Egun horietan zoriontsu zela pintatuz; ordura arte marraztera mugatu zela; pintatzeak bazuela zerbait mugagabea eta sentimenduak agertzeko zoragarria zela. Vincent sarritan kexatzen zitzaion Theori, esanez ez zela behar adina saiatzen haren koadroak saltzen. Theo 1882ko abuztuan joan zen Hagara Vincent bisitatzera eta egonaldi laburra egin zuen han; Vincenti esan zion lana aurkitu behar zuela, Goupil-eko negozioak behera etorri zirelako eta Theo bera oso estu zegoelako; Vincentek Theoren Pariseko azaleko bizitza kritikatu zuen eta salaketa hau egin zion: ez zela behar adina saiatu Vincenten marrazkiak saltzen; Theok esan zion Osaba Cor-ekin hitz egin berria zela eta Vincenti marrazki sail bat enkargatzea adostu zutela; baina, baldintza bat jarri zion: Sien-ekiko harremanak bertan behera utzi behar zituela; gainera, Theok salaketa bat egin zion: Sienen haurra ernaldu izana; horrek bere onetik atera zuen Vincent eta pentsatu zuen anaia Theo aita Dorusen modukoa bihurtu zela (Naifeh eta White, 2011). Pintatzen zuenean kolorearen boterea sentitzen zuen Vincentek bere baitan. Theoren bisitaren ondoren, hilabete barruan, hainbat koadro margotu zituen, hondartza, basoak, zelaiak eta jardinak gai hartuta; goizean goizetik arratseraino pintatzen jarduten zen; hasieran, gainera, harro agertzen zen Vincent bere pinturekin; berak pintore-bihotza zuela eta inork ezingo zuela esan haiek bere lehen estudioak zirenik; pintatzea marraztea baino asebetetzaileagoa zela zioen; hala ere, oraindik berak nahi zuen adina ez zuela pintatuko esaten zuen, pintatzeko gastu handia egin behar zelako; gainera, hasieran bere pinturaz harro baldin bazegoen ere, aste batzuk geroago gehiago ikasi beharraz konturatu zen. Artearen munduan iraganarekiko nostalgia zerion Vincenti: Millet, Corot eta Bretonen pintura zuen gogoko (Naifeh eta White, 2011). 1882ko abuztuaren 20an (227) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion gurasoen gutuna jaso zuela eta bertan garbi agertzen zela Theok ongi hitz egin ziela gurasoei Vincenten lanari buruz; eskerrak ematen zizkion Theori, gurasoei hain modu positiboan hitz egin zielako bere lanaz. Denbora laburrean estudio ugari pintatu zituela; lana gogor egiten zuela egun osoan, jateko ia betarik hartu gabe. Pinturaren

100

bidez, marrazteak eskatzen duen ahalegin berarekin inpresio hobea sortzen dela eta ikusteko atsegingarriagoa den zerbait ekoizten dela; marraztea baino asebetetzaileagoa zela pintatzea, alegia. Baina, pintatu aurretik proportzio egokiak eta posizio egokiak marrazteko gai izan behar zela. Ettengo denboraldia amaitu zuenean, Nuenen-era aldatu zuten Dorus. 1882ko abuztuan Vincenten familia Nuenen-era aldatu zen, han Dorusek postu berria onartu baitzuen; Ettendik berrogei bat miliatara zegoen Nuenen. Aitak sorpresazko bisita bat egin zion Vincenti 1882ko irailaren amaieran; Sien emakume txiro eta gaixo bat zela eta hari laguntzera behartua zegoela esan zion Vincentek aitari. Dorusek etxera joateko gonbidapena egin zion Vincenti, baina hark ezezkoa eman zion, izan ere, Theori idatzitako gutunean zioenez, aita benetan arrotza zen berarentzat. Vincentek albora utzi zituen zuri-beltzeko marrazkiak eta koloretan eta paisaietan zentratu zen, hots, pinturan (Naifeh eta White, 2011).

Van Gogh-rn perspektiba markoa, 1882ko abuztuaren 5-6ko eskutitzetik hartua

Scheveningen-go hondartza, haizea baretuta. Van Gogh, 1882ko abuztua. Bilduma pribatua

101

Neska jantzi zuriarekin basoan. Van Gogh, 1882ko abuztua. Kröller-Müller Museum, Otterlo

Emakumeak sareak konpontzen dunetan. Van Gogh, Haga, 1882ko abuztua. Montreal: François Odermatt bilduma.

102

Arrantzalearen emaztea hondartzan. Van Gogh, 1882ko abuztuan. Otterlo, Rijksmuseum KrĂśllerMĂźller

Etxe zaharren multzo bat Eliza Berriarekin, Hagan. Van Gogh, Haga, 1882ko abuztua. Frantzia: bilduma pribatua.

Denbora dezentez marrazkian zentratua egon ondoren, koloreen munduan sartzen hasi zen Vincent. 1882ko irailaren 3an (228) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion pinturan eta koloreetan murgildua zegoela bere indar guztiarekin; ordura arte bere burua mugatu zuela eta ez zela horretaz damutzen; horrenbeste marrazki egin ez balu ez

103

zela gai izango sentimenduak agertzeko; orain itsaso irekian bezala sentitzen zela; pintura garestia zela, baina berak hezur-muinetan zeramala pintura; Theori galdetzen zion ia posible izango zen pinturak handizkakoan erostea, merkeago erosteko. Wilhelminak deskribatu zizkion Nuenen inguruak eta Vincentek ikusi zuen hara joan zitekeela ehuleak pintatzera. 1882ko irailaren 9an (229) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Wilhelmina-en gutuna jaso zuela eta Nuenen inguruko lurraldea ongi deskribatzen zuela; berak ehuleei buruz galdetu ziola, ehuleak pintatu nahi zituelako; indar sortzaile handia sentitzen zuela beregan eta iritsiko zela sasoi bat zeinetan egunero zerbait ona egingo zuen. Modeloak ezinbesteko osagaiak izan ziren Vincenten ibilbide artistikoan. 1882ko irailaren erdian aldiko modelo bat baino gehiagorekin lan egitea pentsatu zuen; zahar etxeko jendearengana hurbildu zen eta hirurogeita hamabi urteko Zuyderland gorra fitxatu zuen modelo izateko; orduak ematen zituen Zuyderland-ek hainbat jarreretan modelo lana egiten; Sienekin eta haren familia osoarekin batera jartzen zuen Vincentek, familiako erretratuak egiteko; hainbat lanabes eskuetan zituela paratzen zen modelo moduan: nekazari, meatzari edo arrantzale moduan; atxikimendu handia izan zion Vincentek Zuyderland-i eta gizon umezurtza deitzen zuen (Naifeh eta White, 2011).

Adrianus Jacobus Zuyderland, Hagako modeloa. Worcester Art Museum, Worcester, Massachusetts.

1882ko iraileko hirugarren astean pintura-poltsa ia hutsik zuen Vincentek; berriro ere dirua eskatu zion Theori; etsipenak eta depresioak

104

hartu zuen Vincent; modelorik gabe, materialik gabe, lagunik gabe, erosotasunik eta dirurik gabe, erabat galduta eta malenkoniatsu geratu zen Vincent (Naifeh eta White, 2011). 1882ko irailaren 25ean (234) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion aitaren bisita izan zuela bere etxean eta oso atsegina izan zela. 1882ko urriaren 1ean (235) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion azken egunetan akuarelak bakarrik egin zituela. Gero, berriz, loteriako bulegoaren aurreko jende multzoari egindako estudioaz hitz egiten zion Vincentek. 1882ko irailean eta urrian eskutitz asko idatzi zizkion Hagatik Vincentek Rappardi eta Rapparden eskutitz asko jaso zituen. Horietako batean (R16) Vincentek Rappardi azaltzen zion Borinageko meatzarien emazteek nola eramaten zituzten zakuak; han egon zenean haien marrazki batzuk egin zituela, baina, orain gai beraren 12 estudio egin zituela. Zakua bizkarrean zuen emakumea behin baino gehiagotan jarri zuela beretzat paratzen, baina inoiz ez zuela ongi egin; orain, ikatza kargatzen zuen gizon batek erakutsi ziola nola eramaten zuten zakua. Zorionak ematen zizkion Rappard-i Arti Elkartearen (Amsterdam-eko pintoreen elkartea) erakusketarako bere koadroa onartu ez zutelako; zirkunstantzia horietan arrakasta handia lortu izan balu, sinpatia gutxiago edukiko zuela Rappardekiko, orain zuena baino; biek ere, gerora lan hobea egingo zutela, orain egiten zutena baino, nahiz eta orain egiten zutena txarra izan ez. Zahar-etxeak ziren Vincententzat modelo-iturri nagusietako bat. 1882ko urriaren 8an (236) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion gizon zaharraren estudio gehiago egin zituela eta aste horretan zahar-etxeko emakume bat berekin izatea espero zuela. Etxetik bidalitako pakete bat jaso zuela, neguko zamarra batekin eta praka bero batzuekin; asko hunkitu zuela. Kanpoan lan egiteko moduko eguraldirik ez zegoenean, barruan egiten zuen lan Vincentek. 1882ko urriaren 22an (237) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion benetako udazkeneko eguraldia zeukatela han, euritsua eta hotza. Hala ere, gai izan zela loteriaren bulego aurreko jende oldearen akuarela handia egiteko. Espero zuela aste horretan umezurztegiko haur batzuk izango zituela modelo moduan paratzeko. Daudet-en Les Rois en Exil irakurtzen ari zela.

105

Vincent van Gogh. Amsterdam. 1882. Rijksmuseum.

Rappard-ek uda aukeratu zuen Drenthen egoteko. 1882ko urriaren 29an (239) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion aste horretan ere haizete bat eduki zutela eta zuhaitzetan hosto bakan batzuk bakarrik gelditu zirela; pozik zegoela estufa sutan zeukalako; aste horretan Rappard-en eskutitz bat jaso zuela eta esaten zuela udan Drenthen egon zela eta gero Utrecht-en itsuen ospitale batean lan egin zuela denboraldi batez. Barruan lan egin behar izanez gero, pintoreak modeloarengandik hurbil jarri beharra izaten du, batez ere estudioa txikia denean. 1882ko urriaren erdi aldean perspektiba markoa modeloetatik hurbilago jartzen hasi zen Vincent eta burua eta bizkarra ikusten zitzaien irudiak egin zizkien Sieni, haren amari eta Ziuderland-i. Vincentek mirespen handia zuen Millet eta Jules Breton-ekiko. 1882ko azaroaren 2-3an (241) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Millet eta Jules Breton maila gorenean zeudela eta haiek gainditzea ezinezkoa zela; berdindu bai, berdindu zitezkeela, IsraĂŤls-ek egin zuen bezala, baina ezin zirela gainditu, mendiaren gailurra zirelako; artearen erreinuan maila gorena lortua zutela. Vincentek paper mota berri bati buruzko galdera egiten zion Theori: paper horretan marrazki bat eginez gero, marrazki hori transferi ote zitekeen harri batera edo klixe batera (litografo, marrazkilari edo grabatzaile baten bitartekaritzarik gabe), horrela nahi adina kopia egin ahal izateko, jatorrizko irudiaren faksimil moduan; hori horrela baldin bazen, lortzeko informazioa paper horretan lan egiteko moduaz eta paper hori lortzeko, saio bat egin zezan. 1882ko udazkenean litografiazko teknika berritzen saiatu zen, baina ez zuen lortu marrazkitik harrira eta harritik paperera irudia ondo pasatzerik; transferentzia horretan marrazkiek asko galtzen zuten (Naifeh eta White, 2011). 1882ko azaroaren 6-8an (243) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion litografia bat egin zuela; bost

106

florinengatik ehun kopia egin zitzakeela eta zerbait gehiagorengatik harriaren jabe egin zitekeela. 1882ko azaroaren 22an (246) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion bi litografiaren probak bidaltzen zizkiola gutunarekin batera: A Digger eta Man Drinking Coffee; lehenbailehen jakin nahi zuela zer pentsatzen zuen Theok haietaz; marrazkiak zenbait gauza galdu zituela harrira pasatzean eta inprimatzean; marrazkia arkatz litografikoaz egin zuela eta tinta autografikoaz ukitu. Vincentek zioen ez zutela aurkitu Theok azaroaren 9an bidalitako gutuna eta dirua. 1882ko azaroaren 24an (247) Hagatik bidalitako gutunean Vincentek Theori esaten zion gizon zahar bat marraztu zuela, ukondoak belaunetan eta burua esku artean zuela, eta beharbada haren litografia bat egingo zuela. Zolaren Pot-Bouille eta Victor Hugoren Quatre-Vingt-Treize irakurri zituela. 1882ko azaroaren amaieran (R18) Hagatik idatzitako eskutitz batean Vincentek Rappardi litografiei buruz idazten zion oraindik ere. Esaten zion, baita ere, azken igandean bisitan izan zuela bigarren mailako eskolan marrazkia irakasten zuen irakaslea; gerra-beteranoen (orphan-men) hainbat marrazki ikusi zituela eta haien konposizio zabal bat egitea aholkatu ziola; baina, Vincentek zioen azkarregi zela; oraindik estudio gehiago egin nahi zituela; Coffee Drinker horietako estudio bat zela.

Van Gogh, 1882. Gizon umezurtza kopako sonbrailuarekin, kafea edaten. F. Hagemann-en bilduma. Basel, Switzerland.

107

1882ko abenduaren 1ean (249) Hagatik bidalitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Rappard-en gutuna jaso zuela eta laguntza behar bazuen eskatzeko esaten ziola. Garai honetako eskutitzetan litografia frogetan zentratua ikusten zen oraindik ere Vincent. Aldizkarientzat ilustrazioak egitetik bizitzea izan zen denboraldi batez Vincente ametsa. 1882ko abenduaren 12-18an (253) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Teori esaten zion aldizkarientzat ilustrazioak egin nahi zituela, baina beldur zela haiek bere lana gogoko ez ote zuten izango; bere lanaren hutsegiteengatik bazen, zuzenduko zituela, baina kontzepzio edo sentimendu orokorrarengatik bazen, ezingo zuela aldaketarik egin; esaten zion baita ere irakurri zuela Buhot-en paperari buruzko informazioa, Theok bidali ziona. 1882ko abenduaren 21etan (254) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Harper-ek argitaratutako ilustrazio batzuk Buhot-en paperarekin eginak izango zirela eta berak ere bere burua gai ikusten zuela prozedura hori ikasteko; prozesua asebetetzailea zela eta marrazkia ona izanez gero erreprodukzio ona aterako zela. Vincent bera prest zegoela harri gainean marrazkia egiteko, paperaren beharrik gabe. Urte amaierako eskutitzetan arte-lanean zentratua ageri zen Vincent. Sien eta haurra pixka bat ahaztuak zituen. 1882ko abenduaren 28-30ean (255) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion buruak marrazten ari zela garai horretan, garezurraren egituraren ikerketa eta fisiognomiaren interpretazio sakonagoa egiten ari zela. Hortzetako mina zuela, batzuetan eskuineko begiraino eta belarriraino iristen zitzaiona; baina, Daumier-en marrazkiek hortzetako mina ahantzarazten ziotela. Suposatzen zuela Theo oraindik ere inbentarioa egiten murgildua egongo zela. Bere lanean zentratua agertzen zen Vincent. Vincentek ez zuen gurasoen sostengu handirik izan Kee-rekin eta Sien-ekin edukitako harremanetan; Theok beste maila bateko ulerpena eskaini zion. Vincent prest zegoen Theori harreman arloan sostengu osoa emateko. 1883ko urtarrilaren 11n (259) Hagatik Theori idatzitako gutunean Vincent oso hunkitua agertzen zen hark esandakoarekin: emakume gazte bat aurkitu zuela, Parisen gaixo eta bakarrik bizi zena, eta hari laguntzen hasi zela. Vincentek zioen norbere borondatea baino gehiago zirkunstantziak direla gu gidatzen gaituztenak; horrelako kasuetan geure bulkadak jarraitu behar ditugula. Victor Hugok esaten zuela, arrazoiaren edo adimenaren gainetik kontzientzia dagoela; gauza batzuk onak eta egiazkoak direla sentitzen dugula, arrazoiaren eta kalkuluaren argitan ulertezinak izan arren; Theok bere sinpatia osoa zuela auzi horretan. Maitasuna gutaz jabetu denean iraunkortasuna gauza handia dela.

108

Sienek eta haurrak buruhausteak sortzen zizkioten Vincenti, baina nolabaiteko egonkortasuna ere ematen zioten. 1883ko urtarrilaren 13an (260) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Sienekin eta haurrekin zegoela; aurreko urtearekin alderatuta alde handia zegoela: emakumea patxadatsuago, indartsuago eta sendoago zegoela, eta haurra potoloago eta osasuntsuago zegoela, bularra besterik hartzen ez bazuen ere. Urte horretako esperientziak erakutsi zionez, emakume eta haurrekin bizitzea askoz ere hobea zela, bakarrik bizitzea baino, une oso gogorrak izan arren. Azkenaldian Vincentek ez zuen Sienen eta haurraren aipamen askorik egiten Theori idatzitako eskutitzetan. Gurasoekiko harremanetan gai tabua zen eta Theok ere mugak jarri zizkion Vincenti, emakume horrekin ezkontzeari zegokionez. 1883ko urtarrilaren 21ean (261) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion aurreko urtean ez zela Sienekin ezkondu, Theok horrela eskatu ziolako, eta geroztik ez zuela gaia aipatu. Vincent beste beheraldi batean murgildua zegoen; neurri batean, Theok zaintzen zuen emakume gaixoarekin identifikatzen zen. 1883ko otsailaren 3an (263) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori galdetzen zion nola zegoen bere emakume gaixoa; esaten zion bera ere ahul sentitzen zela azkenaldian eta beldur zela lan gehiegi egiteagatik izango zela; ahalegin gehiegi egitearen ondorengo depresioa izango zela; horrelako egunetan izugarrizko kezka edukitzen zuela etorkizunari buruz, babesgabe eta lanari buruz malenkoniatsu sentitzen zela. Vincentek Theori berandu kontatu bazion Sien-ekiko harremanarena, Rappard-i are beranduago kontatu zion. 1883ko otsailaren hasieran (R20) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Rappardi esaten zion pozten zuela osasunez hobetzen ari zela jakiteak. Denboraldi bat lehenago bera ere Hagako ospitalean gaixo egon zela, eta han zegoela Leydengo ospitalera joan zela bere modeloa izan zen emakumea haurra erditzekotan zela eta. Sien-en historia guztia kontatu zion: udan Rappard bisitara etorri zenean ezagutu zuen emakumea zela; azken udan Vincent ospitalean errekuperatzen zegoela, eskutitz bat hartu zuela, Leyden-go ospitalean zegoen emakume batena, egoera larrian zegoela adieraziz; bere ospitaleko sendagileen iritziaren kontra emakume hura bisitatzera joan zela Leyden-go ospitalera; bezperako gauean mutiko txiki bat erditu zuela eta erditze zaila izan zela; emakumeari esan ziola, errekuperatu ostean bere etxera etortzeko; egin zezakeen guztia egingo zuela harengatik; etxe bat alokatu zuela bere estudio zaharra baino bi ate beherago eta han bizi zela oraindik; haurrak zazpi-zortzi hilabete zituela orain eta haur txiki zoragarria zegoela.

109

emakume horrek bazuela beste haur, gaixo samarra. Txikiarentzako sehaska bigarren eskuko gauzen dendatik ekarri zuela bere bizkarrean; negu beltzean zehar haur txikiak argitu zuela bere etxea; emakumea indartzen ari zela; emakume hori zela eta lagunak galdu zituela, baina ez zuela galdu bere anaiaren adiskidetasuna. Etorri aurretik jakinarazi nahi zizkiola etxean izan zituen aldaketak; aurrez jakinarazi nahi ziola emakume txiro batekin eta bi haurrekin bizi zela, eta jende askok, arrazoi batengatik edo besterengatik berarekiko harremana hautsi zituela. Galdetzen zion etorri nahi al zuen Graphics ikustera hurrengo egunetan; bera desiratzen zegoela hura etortzeko, neguan egindako marrazki pila bat zeuzkalako erakusteko, eta haietaz hitz egin nahi zuelako harekin; lehenagotik hitz egin behar ziola gauza horietaz guztiez, baina berari ere arrotzak gertatzen zitzaizkiola. Oraingo estudioa lehengoa baino askoz handiagoa zela, eta beldur zela jabeak errenta altxatuko ote zion. Makalaldia zuen Vincentek eta garai horretako eskutitzetan nahiko nabarmen gelditzen zen hori. 1883ko otsailaren 5ean (264) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek bere lagun gaixoaz eta haren ebakuntzaz galdetzen zion Theori. Berak ere aste batzuetako atsedena hartu behar zuela eta etxetik kanpora bere pentsamenduak freskatzen egon behar zuela esaten zion. Oraindik adinez gazte izanik ere, hogeita hamar urte bete gabe zituelako, barnetik nahiko adindua sentitzen zen Vincent. 1883ko otsailaren 8an (265) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion batzuetan ezin zuela sinetsi hogeita hamar urte bakarrik zituenik, askoz zaharragoa sentitzen zelako; zaharragoa sentitzen zela jende gehienak pentsatzen zuelako bera porrota zela; eta gauzak aldatzen ez baziren horrela izaten jarraituko zuela; hain indartsuki sentitzen zuela hori, ezen horrek deprimitu egiten zuela; aldarte hobean zegoenean, alai sentitzen zela eta hurrengo hogeita hamar urterako indarra eta energia sentitzen zituela; gauza asko hogeita hamar urterekin hasten direla; esaten zion, baita ere, Rappard bere onera etortzen ari zela garuneko sukarretik. Maitasunaren gorabeherez, maitasunaren eta ekintzaren arteko erlazioaz eta artearen eta errealitatearen arteko erlazioaz sarritan egiten zuen gogoeta Vincentek. 1883ko otsailaren 11n (266) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori gogoratzen zion Michelet-ek esandakoa: hasieran maitasuna armiarma sarea bezain hauskorra dela eta gero indartu egiten dela, leialtasunez jokatzen bada; maitasunaren xarma galtzen dela, baina maitasuna ez dela erabat galtzen; marea gora eta marea behera joan arren, itsasoak hor jarraitzen duela; maitasuna eta laguntasuna, sentimendu bat baino areago, ekintza positiborako bultzada direla, eta gauzak egitearen

110

ondorioz pertsona nekatu eta akitu egiten dela. Vincentek zioen batzuetan tamalgarria iruditzen zitzaiola berarekin bizi zen emakumeak liburuak eta artea ez ulertzea; baina, oraindik ere hari atxikita egoteak ez al zuen esan nahi bien artean zerbait benetakoa bazegoela; emakumeak beharbada geroago ikasiko zuela, baina momentuz nahikoa zuela haurrarekin; haurraren bidez errealitatearekin kontaktuan zegoela eta beretzat antzekoak zirela liburuak, errealitatea eta artea; errealitatean artea bilatu nahiko ez balu, emakume hori tuntuna irudituko zitzaiokeela. Sien-ekin eta haren familiarekin bizitzeak alde batetik lasaitasuna ekarri zion, baina bestetik nekea eta estresa ekarri zizkion, gatazka batzuk izan baitzituzten Sien bere amari estuki loturik zegoelako. 1883ko otsailean (R21) Hagatik idatzitako eskutitzetako batean Vincentek Rappardi eskerrak ematen zizkion, esandako guztia modu onean hartu zuelako; esaten zion berak ezagutu zuenean erdi-hilik zegoela emakumea; haren burua eta garuna asaldatuak eta desorekatuak zeudela; Leyden-go irakasleak Sien-i esan ziola etxeko bizitza erregularra eramateko. Emakumearekin bizitzeak esperientzia desatsegin batzuk ekarri bazizkion ere, patxada eta lasaitasun pixka bat ere ekarri ziola. Berak neguan lana gogor egin zuela eta modelo deigarri batzuk izan zituela; une horretan ez zela ari gogor lanean, ahultasuna sentitzen zuelako; begiak ere nekatuak izan zituela, begiratze hutsak molestatu egiten zuela; baina landan zehar paseatzen ibili zela eta begiak normal zituela berriro ere. Bazituela 150 marrazki Rappardek ezagutzen ez zituenak; etxeko aldaketek gehiago lan egitera, amorruz lan egitera eraman zutela. Vincentek asko miresten zituen grabatzaile britainiarrak; grabatzaile horien lanak erabiltzen ziren The Graphic eta antzeko aldizkariak ilustratzeko eta eragina izan zuten Vincenten lanean.1883ko otsailean (R22) Hagatik idatzitako eskutitzetako batean Vincentek Rappardi esaten zion The Graphic-en hogeita bat ale erosi zituela; oso merke zeudela, bestela ezingo zituela eskuratu, baina ale horiek eskuratzeko saltzaile juduaren aitaren eta amaren erretratuak egin behar izan zituela. Bidali zizkiola aleak Rappardi eta espero zuela aste horretan hartuko zituela; zuribeltzeko marrazkitan gogor jardun zela lanean eta espero zuela zuribeltzaren indarraz zerbait gehiago ikasiko zuela The Graphic horien bidez. 1883ko otsailean hainbat eskutitz idatzi zizkion Vincentek Rappardi (R23, R24, R25, R26, R27, R28, R29) The Graphic-eko orriak aitzakiatzat hartuta. Horrelako orrien bilduma artista batentzat Biblia modukoa zela zioen; ona zela haiek ezagutzea eta haiek estudioan edukitzea; orri horiek estudioan edukitzeak haietan gehiago pentsatzera eta buruan haien inpresio sakonagoa jasotzera eramaten zuela; ez zela damutzen orri horiek Rappardi

111

emateaz, bazekielako hark preziatuko zituela eta behar zen moduan begiratuko zituela. Garai horretako eskutitz anitzetan agertzen zuen interesa Vincentek Theoren laguna zen emakume gaixoaz. 1883ko otsailaren 15ean (267) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion pozik egongo zela emakume gaixoaren osasuna hobetzean; Theorentzako modukoa ikusten zuela emakume hori, beti behe mailakoa izan ez zelako eta kultura maila bat bazuelako. Esaten zion Eliot-en Middlemarch irakurtzen ari zela. Theok bidaltzen zion dirua nekez heltzen zen Vincenten gastuak ordaintzeko. 1883ko otsailaren 20-24ean (268) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion etxe jabeak leihoetako pertsianak aldatu zizkiola eta argia hobeto kontrola zezakeela orain; nagusiak nahi zuela berak ordain zezala, baina berak esan ziola ezin zuela ordaindu; azken astean Victor Hugoren Notre Dame irakurri zuela berriro.

Notre-Dame de Paris. Victor Hugo,1831. Editorial: Kate Gosselin.

Harreman hunkigarria eduki zuen Vincentek Sien-ekin, bai hura haurdun zegoenean, bai hark haurra erditu ondoren. 1883ko otsailaren 12an (268a) idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Sien ospitalean zegoela bisitara joan zitzaiola bera eta benetan akiturik ikusi zuela Sien, baina bera ikustean eseri zela eta alaitu eta animatu zela eta begiak piztu zitzaizkiola maitasunez eta eskerronez; promesa eginarazi ziola errekuperatuko zela, baina egun batzuk beranduago idatzi bat jaso zuela harengandik, esanez suposatzen zuela beste emakume bat hartuko zuela. Theori esaten zion haren emakume gaixoa malenkoniatsu bazegoen, promesa eginarazteko ongi jarriko zela; Theori galdetzen zion ea emakumeari esan zion betirako maite zuela.

112

Theoren laguna zen emakume gaixoaz interesatzen zen Vincent, baina Theoren maitaletzat zeukalako. 1883ko otsailaren 25-26an (269) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion pozik zegoela Theoren emakumea ongi zegoelako, baina ez zitzaiola oso zuzena iruditzen emakumeak bere lurraldera itzuli nahi izatea. Lagunengandik asko ikasten zuen Vincentek; sarritan alderatzen zituen bere lana eta haiena. Garai batean Mauve eduki zuen hurbileko erreferentzia moduan. Garai berri honetan, Rappard erabiltzen zuen erreferentzia gisara. 1883ko martxoaren 3an (271) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Rappard abiadura handian ari zela pintatzen; berak baino gehiago pintatzen zuela hark eta denbora luzeagoz marraztu zuela, baina biak maila bertsuan zeudela; harekin ezin zela lehiatu pintore moduan, baina marrazkian ez zuela hark bera gainditzen; Rappardek agindu ziola egun horietakoren batean etorriko zitzaiola bisitatzera; esaten zion hurrengo egunean etxea jendez beterik izango zuela: emakumearen ama eta haren ahizpa gaztea, auzoko mutila eta beste hainbat pertsona, marrazteko modelo moduan paratuko zirenak. Dickens-en aipamena eskutitz anitzetan egin zuen Vincentek; oso gogokoa zuen idazle gisara. 1883ko martxoan (R30) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Rappardi esaten zion Haga polita zela eta eszena aldaera handia zuela; urte horretan gogor lan egitea espero zuela; zuribeltzean kontzentratu behar zuela gero eta gehiago; akuarelaz eta olioz pintatzen ari zenean, aldian behin geratu beharra zuela, gastuen kariaz; baina arkatzez edo berunezko arkatzez arituz gero, modeloaren eta paperaren gastuak bakarrik zeudela; nahiago zuela zeukan diru apurra modelotan gastatzea pintura materialetan baino; inoiz ez zuela damurik izan modeloetan gastatutako diruagatik. Dickens-en Christmas Carol eta The Haunted Man erosi zituela; Dickens-ek idatzitako edozer gustatzen zitzaiola, baina haurren bi ipuin horiek ia urtero irakurri zituela, haurra zenetik, eta beti berriak gertatzen zitzaizkiola; liburu horien ilustratzaileak, Barnard-ek, ongi ulertu zuela Dickens; ez zegoela, bere iritziz, idazleen artean Dickens bezalako pintorerik eta zuri-beltzeko artistarik. Vincent asebeterik sentitzen zen artera dedikatzen zelako, baina atsekabeturik zegoen nahi adina aurreratu ez zuelako. 1883ko martxoaren 11n (274) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion dezepzionatua zegoela marrazkietan behar adinako aurrerapenik egin ez zuelako oraindik; zailtasunak ugariak eta handiak zirela eta ezin zirela batbatean gainditu; aurrerapenak egiteko meatzarien moduan egin behar zela lan; norberak nahi duen bezain azkar edo besteek nahi bezain azkar ez dela aurreratzen; pazientzia eta leialtasuna ezinbestekoak direla; baina ez zuela

113

asko pentsatzen zailtasunez, haietan gehiegi pentsatzeak zorabiatu edo nahastu egiten zuelako. Sorpresa bat izan zuela: aitaren eskutitz maitagarri bat jaso zuela eta gutunean ustekabeko diru kopuru bat (25 florin) jaso zuela. Vincentek zioen bera oso aberatsa sentitzen zela, bere lanean aurkitu zuelako bihotz eta arimaz egiteko zerbait; egiteko horrek inspiratzen zuela eta esanahia ematen ziola bere bizitzari; artean sinesten zuela eta artearen korronteak portura eramango zuela; zailtasunak izan zitzakeela eta egun batzuetan malenkoniatsu egon zitekeela, baina ezin zuela esan zoritxarrekoa zenik. Vincententzat garrantzitsua zen pintoreek elkarri laguntzea; elkarri laguntza emateko modu bat modeloak partekatzea zen. 1883ko martxoanapirilean (R32) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Rappardi esaten zion aste horretan orgatxoekin zebiltzan irudiak marrazten jardun zela; Van der Weele bera ikustera etorri zela aste barruan; modeloetatik aritu zela lanean; esaten zuen pintore askok modelo gehiago erabiliko zituztela diru gehixeago eduki izan balute; zoragarria izango zatekeela artistak konbinatuko balira eta modeloak toki berean elkartuko balira egunero.

Herman Johannes van der Weele

Vincentek artisten arteko lankidetza hobesten zuen haien arteko lehiaren aurrean. 1883ko martxoaren 21ean (275) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion bi pertsona on elkartuz gero, bizitzan intentzio eta helburu berberarekin, edozertarako gai direla; lankidetzan ontasunaren indarra bikoiztu ez ezik, biderkatu egiten dela; aste horretan oso okupatua zegoela orgatxoak marrazten. Rappardek koadro

114

handi bat bidali behar zuela Amsterdam-eko erakusketara eta hari buruz gauza on asko entzun zuela; berak eta Rappardek norabide ezberdinetan lan egiten zutela, baina elkarrenganako sinpatia bazutela; jeloskortasunetik sortutako lehiakortasuna eta norberak ahal duen lanik onena egitea ezberdinak direla; jeloskortasunari ez ziola ezer onik ikusten, baina bi aldeak saiatu egin behar zutela maila bera mantentzen. Liburu batek sortutako sentimendu positiboak errepikatu nahi zituenean, liburu hori berriro irakurtzeko joera handia zuen Vincentek. 1883ko martxoaren 30ean-apirilaren 1ean (277) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Victor Hugoren Les MisĂŠrables berriro irakurtzen ari zela; gogo handia zuela horretarako; ona dela horrelako liburuak berriro irakurtzea, sentimendu batzuei bizirik eusteko. Vincentek berotasunez eta maitasunez inguratu nahi zituen bere estudioa eta bere lanak. 1883ko apirilaren 2an (278) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori eskerrak ematen zizkion bere urtebetetzean zoriontzeagatik; esaten zion egun ona izan zuela eta modelo zoragarri bat eduki zuela; lanak gero eta gehiago suspertzen eta animatzen zuela; gero eta modelo gehiagorekin lan egitea zela bere ideala; estudioak portu moduko bat izan behar zuela, jende behartsuari neguan babesa emateko; sua, janaria, edaria eta diru pixka bat eduki behar zela haientzat; oraingoz modelo gutxi batzuk bakarrik zituela; bere pinturan berotasuna eta maitasuna jartzea lortzen bazuen, lagunak aurkituko zituela. Vincententzat, pintore batek aurrera egin nahi bazuen, beharrezkoa zuen dirua edukitzea; modeloetarako eta pinturetarako dirurik ez bazuen, nekez egin zezakeen aurrera. 1883ko apirilaren 21-22an (280) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion nahiko diru ez edukitzeak mugak jartzen zizkiola aurrera egiteko; denbora dirua zela eta gogorra zela denbora pasatzen ikustea eta dirua edukiz gero egin zitezkeen gauzak ez egitea; desiratzen zuela gehiago gastatu ahal izatea, modelotan eta pinturetan; bere estudioetako bakar bat ere saldu ez arren, pentsatzen zuela gastatutako dirua balio zutela; hori ez zuela esaten Theo gehiago kezkatzeko, baizik bere burua lasaitzeko. Laguntza beharrean aurkituz gero, Theo eta Rappard-engana joko zukeen, ez Tersteeg-engana. 1883ko maiatzaren 2ko (282) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion espero zuela lagun emakumearekin etorriko zela udan Holandara; berari gertatutako gauza txar askoren errudun Tersteeg egiten zuela; Theori diru gehiago eskatzen ziola eta espero zuela Rappardek ere pixka bat lagunduko ziola.

115

Tulipanen soroa. Van Gogh, 1883ko apirila. Washington, National Gallery of Art.

Vincentek langileen irudien seriearekin jarraitu zuen langile mota gehiago aukeratuz: segalaria, kimatzailea, garbitzailea, ikatz langilea, jostuna, palaz edo aitzurrez zuloak egiten dituztenak, arrantzaleak, zaharren egoitza, simaur orgatxoa. Victor Hugoren Miserableak liburuko pertsonaiak iruditzen zitzaizkion bizitza errealaren esentzia. Hagan pintore hauekin harremanean egon zen: Herman van der Weele eta ThĂŠophile de Bock.

ThĂŠophile de Bock

Vincentek Sien-ekin eta haren bi alabekin bizi zen eta Sien-en ama ere tartean zebilen; Sien-ekin zituen arazoak konpontzeko zailtasunak sortzen zituen haren amak. 1883ko maiatzaren 9-10ean (284) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion laguntzeko prest zegoela Rappard, baina oraindik ez zela etorri eta ez zuela dirurik bidali, baina hori normala zela, gaixo egon zelako; arreba ere gaixotasun berarekin eduki zuela, baina sendatua zela. Bere lagun emakumea ospitaletik ongi irten al

116

zen galdetzen zion. Vincentek esaten zion Sien-ek urteak beharko zituela bere osasuna erabat berreskuratzeko; arrisku handia zuela lehengo hutsegiteetan erortzeko; benetan kezkatzen zutela Sienen kulunkadek, hobekuntzaren eta lehengo ohitura txarren arteko kulunkadek; Sien-en amak lagundu baino gehiago nahastea sortzen zuela; Sien-ek gabezia eta hutsune batzuk bazituela, baina ez zela gaiztoa; baina, gainditu egin behar zituela hutsegite horiek: zikinkeria, axolagabekeria, jarduera gabezia, trebetasun gabezia; guztiaren sustraian edukazio txarra zegoela; Sien-ek gauza batzuk ikasi behar zituela eta berak eredu izan behar zuela; diligentzian eta pazientzian eredu izan behar zuela. Haurrei buruz ere hitz egiten zuen: neska gaixo xamarra izan zela, baina txikiena oso indartsu zetorrela, bizitasunez betea zegoela; sarritan Vincenten ondoan egoten zela zoruan iskina batean, zaku batzuen gainean. Vincententzat pintore baten lana ez zen pintatzea bakarrik; askorentzat liburuak irakurtzea denbora galtzea baldin bazen ere, Vincenten ustez irakurtzeak ez zuen eramaten gutxiago lan egitera edo okerrago lan egitera; norberaren burua ireki eta zabaldu egiten zuen, pintura lanarekin zerikusia zuen arloan. 1883ko maiatzean (R35) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Rappardi esaten zion gauza zoragarria zela haren estudioan autore hauen liburuak aurkitzea: Hugo, Zola, Dickens. Autore horiek ezagutzeko, haien lanaren ideia orokorra eduki behar zela. Erckmann-Chatrian-en Histoire dÂ´un Paysan bidaliko ziola. 1883ko maiatzean (R36) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Rappardi esaten zion haren bisitak asko suspertu zuela; konposizio zabalak egiten hasteko asmotan zebilela: Peat Cutters in the Dunes konposatzen hasia zela. Les MisĂŠrables lehendik ezagutzen zuela, baina berriro irakurri zuenetik hango pasarte asko behin eta berriro itzultzen zitzaizkiola pentsamenduetan; Iraultza Frantsesa zela gertaera modernorik garrantzitsuena; beren garaiko gauza guztiak haren inguru zebiltzala biraka. Dickens-en A Tale of Two Cities irakurri zuenean eta hartaz pentsatu zuenean, ondorio honetara heldu zela: marrazkirako gai ederrak lortu zitezkeela iraultzaren garai horretatik. Rappard lagun hurbila izan zuen Vincentek Hagako egonaldian zehar. 1883ko maiatzaren 20an (285) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Rappard han izan zela eta 25 florin mailegatu zizkiola; udazkenean itzultzekotan gelditu zela; egun osoan estudioak eta marrazkiak ikusten egon zirela eta zirriborroren bat ere egin zutela. Aitaren bisita labur bat ere izan zuela. 1883ko maiatzaren 30ean (287) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion asko animatu zuela Rappard-en bisitak; asko gustatzen zitzaiola haren lana eta elkarrekin egon zirenean Rappard-ek esan ziola on egin ziola berarekin egoteak; ideia berriak eduki zituztela elkarrekin hitz eginez.

117

Vincentek ondo gogoratzen zuen Kee-ren eta Sien-en aferetan bere aitak izan zuen jarrera; ikusi zuen, baita ere, antzeko jarrera (edo okerragoa) izan zuela aitak Theo-ren lagunarekiko aferan; elizgizonen materialismoa kritikatzen zuen, urrun baitzegoen jarrera hori Iraultza Frantsesak ekarri zituen ideia berritzaileetatik. 1883ko ekainaren 3ko (288) gutunean gurasoek bere ezkontzari jarritako eragozpenez idatzi zion Vincentek Theori; esaten zion jenderik sinesgogorrenak eta materialista lehorrenak zirela apaizak; ia apaiza guztiek bere aitak bezala jokatuko zuketela eta gehienak gure gizarteko pertsona gaiztoenak zirela; beharbada ez pulpituan, baina bai gai pribatuetan; ezkontzari eragozpenak jartzea ogirik ez dagoenean ulertzen zuela, baina horrek zentzurik ez zuela Theoren kasuan; aita ez zela jartzen beharrean zegoen emakumearen alde, eta klerigo gehienek horixe egiten zutela. Vincentek zioen berek ere bekatuak egiten zituztela, baina errukia sentitzen zutela; ez zituztela beren buruak perfektutzat hartzen eta ez zituztela emakume hauskorrak eta eroriak iraintzen, errudun bakarrak izango balira bezala; aitarekin egon zenean hark gaitzetsi egin zuela bera Sien-ekin egotea, baina berak esan ziola ez zuela baztertzen harekin ezkontzea; orduan aita gauza orokorrez hitz egiten hasi zela; ulertzen zuela, neurri batean, gurasoak bere ezkontzaren kontra egotea, dirurik irabazten ez zuelako, baina ez zitzaiola onargarria iruditzen Theorekin berdin jokatzea, gurasoek berek baino gehiago irabazten zuenean eta lanpostu finko bat zuenean; gainera, Theoren emakumea klase-maila ertaineko emakume ondradu bat zela; izugarria zela aitak jarrera hori hartzea. Theok bere lantokian arazoak zituen, baina Vincentek animatu egiten zuen; gainera, esaten zion harengandik jasotzen zuen dirua ezinbestekoa zitzaiola lanik aurkitzen ez zuen bitartean; egun horretan Theorengandik jasotako diru guztia jadanik egindako gastuak ordaintzeko erabili behar zuela: zurginari, etxe-jabeari, okinari, dendariari eta zapatariari ordaintzeko. Marrazkiak erosiko zituen norbait aurkitzea desiratzen zuela. Baimena eskatuko zuela zahar-etxean lana egin ahal izateko. Ez zela fidatzen Sien-en familiaz eta hari esan ziola aukera egin beharra zuela familiaren eta Vincent-en artean; izan ere, familiak lehengo bizimodura eramango zuela iruditzen baitzitzaion; gainera, familiak esaten zuela Vincentek gutxiegi irabazten zuela; haurra zaindu behar zuelako Sienek ez zuela urte osoan modelo lanik egin, baina esan ziola berak ez zuela inoiz utziko, lehengo bizitzara itzultzen ez bazen; okerrena zela, Sienen anaia lotsagabeak hura lehengo bizitzara itzultzea nahi zuela. Lanean erabat murgildua zebilen Vincent. Bateko eta besteko modeloak ere lortzen zituen, nahiz eta modelo bila joan zen egoitza batzuetan ezezkoa eman bere eskariari. 1883ko maiatzean-ekainean (R37) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Rappardi esaten zion pozik zegoela

118

hark marrazkian aurrerapenak egin zituela ikusita. Bera lanean gogor jardun zela, Rappard bisitatzen izan zenetik; lau marrazki egin zituela: hondar meategiak, simaurtegia, turba ebakitzaileak eta ikatz zamaketa; denbora luzez konposiziorik ez zuela egin. Azkenaldian modelo polit batzuk izan zituela, hala nola, belar ebakitzaile bat, gizaki bat orgatxoa eramaten. Buruz egiten zituen irudi batzuk ez zirela oso ezberdinak modeloetatik egiten zituenetatik. Zahar-etxe batean emakume eta gizon zaharren marrazkiak egiteko baimena eskatu zuela, baina eskariari ezezkoa eman ziotela berriro ere.

Vincent van Gogh. Haga. 1883. Museo Van Gogh. Amsterdam

Vincent-ek ez zuen etsitzen lehen eragozpenaren aurrean. 1883ko ekainaren 10ean (292) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion zahar etxean ez ziotela pintatzeko baimenik eman, udaberriko garbiketa lanetan ari zirelako; beste zahar etxe batean saiatuko zela, hain zuzen ere, azken neguan ikusi zuen Voorburg-eko zahar etxean. Scheveningen-en eguna eman zuela eta karroa sarez beteta zuela ikusi zuela han; egunen batean sare-konponketaren marrazki bat egingo zuela. Pinturaren munduan bete-betean sartu aurretik ongi marrazten ikasi nahi zuen Vincentek. 1883ko ekainaren 15-17an (294) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Rappard-en marrazkiak ikustea Zolaren, Daudet-en edo Lemonnier-en deskribapenak irakurtzea bezala zela. Beretzat pintatzea koloretan marraztea zela eta zuri-beltzean marraztea zuri-beltzean pintatzea zela; batzuentzat pintatzea marraztea zela eta beretzat marraztea pintatzea zela. Tersteeg-ek aspaldi samar Bargues-en marrazki materiala utzi zion Vincenti, baina Vincentek ez zion denbora luzez material hori itzuli, Sienekiko harremanei buruz ez zuelako berriro hitz egin nahi harekin. 1883ko ekainaren 22an (295) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori

119

eskerrak eman zizkion dirua bidaltzearren, sosik gabe zegoelako eta Sienek haurrarentzat esnerik ez zeukalako; esaten zion Tersteeg-engana joan zela eta Bargues-en materiala itzuli ziola; Tersteeg-ek esan ziola pozik zegoela bera berriro lanean ari zela ikusita; Tersteeg-i esan ziola desiratzen zegoela Mauverekin berriro harreman onean egoteko, baina Tersteeg isilik geratu zela. Iruditu zitzaiola Tersteeg gogaitzen ari zela eta bakarrik geratu nahi zuela. Naturarekiko harremana gustatzen zitzaion Vincenti, baina hiriko abantailak ere ikusten zituen; ezin zuen bere burua inprimategitik urrun irudikatu. 1883ko uztailaren 2an (297) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion soro zabal batean Ereilearen estudioa egiten ari zela; bazituela beste estudioak ere: belar txarrak erretzen, gizona patata zakua bizkarrean zuela edo gizona orgatxoarekin; galdetzen zuen ea Tersteeg-ek esandakoa eginez gero, hots, akuarelak pintatuz gero, nola gordeko zuten beren indibidualtasuna zakudun gizonak, ereileak, patata ateratzaileak, orgatxoarekin zihoan gizonak edo belar txarrak erretzen zituenak; irudien ausardia, kemena eta gogortasuna agertu bahi duenarentzat akuarela ez zela bitartekorik onena; akuarela batzuek kemen gehiagoz agertzen zituztela ingeradak, baina halakoak eginez gero, Tersteeg-i ez zitzaizkiola salgarriak irudituko; batzuetan Ingalaterrara joatea pentsatzen zuela; han Pictorial News argitaratzen zutela, London News eta The Graphic-en antzekoa, eta beharbada han lana eta soldata aurkituko zituzkeela, baina segurtasunik ez zegoela. Haur txikiak urtebete bete zuela eta oso zoriontsu eta alai zegoela; haurrak okupatzen zituela amaren pentsamenduak eta horrek salbatzen zuela; ona izango zatekeela Sien-entzat denboraldi batez herri batera bizitzera joatea, baina aldaketa garestia zela; emakumeak hobera egin zuela, baina familiaren eragina kaltegarria zela; Vincentek berak ere ez zuela herri txikian bizi nahi; gogorra egingo zitzaiola inprimategitik urrun bizitzea. Vincentek ez zuen aukerarik galtzen pinturaren eta literaturaren arteko erlazioaz hitz egiteko; kasu honetan autore kutunetakoak ziren Zolari edo Millet-i buruz hitz egiten zuen. 1883ko uztailaren hasieran (R38) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Rappardi eskerrak ematen zizkion liburu paketearengatik; esaten zion ez zegoela ados Zola gaixo zegoela esaten zutenekin, Mes Haines liburua idatzi zuelako. Liburu horren bidez ezagutu zituela Zolaren puntu ahulak eta pinturari buruzko ideia okerrak. Zolak ez zuela inoiz aipatzen Millet; seguraski haren lana ezagutzen ez zuelako izango zela. Patata biltzaileak lantzen ari zela eta Ereilearen zazpigarren edo zortzigarren estudioa egin zuela.

120

Vincent-en argazki pare bat besterik ez zaigu gelditzen: haur zela ateratakoa eta hamazortzi urte zituela ateratakoa. Emile Bernard-ekin AsniĂ¨res-en atera zuen argazkian Bernard-en aurpegia eta Vincenten bizkarra ikusten dira. Harritzekoa da haren argazki hain gutxi egotea, garai hartan argazkiak oso zabalduak zeudela jakinda. Pentsa daiteke Vincenti ez zitzaiola gustatzen argazkietan ateratzea. 1883ko uztailaren 13ko (300) gutunean Vincentek esaten zuen argazkilaria igandean etorriko zela estudiora eta harekin eztabaidatu egin beharko zuela zein irudi ziren egokienak argazkia ateratzeko. Vincent oso sentibera zen eta erabat lurjota utzi zuen Theok esandakoak, hots, ezin zuela Vincenten etorkizuna ziurtatu. 1883ko uztailaren 22an (301) Hagatik idatzitako gutunean Theok esandakoari erantzuten zion Vincentek, hark esan baitzion etorkizunerako esperantza gutxi eman ziezaiokeela; esaten zion azken marrazkien argazkiak bidali nahi zizkiola, baina ezin zuela, dirurik ez zeukalako. Honako marrazki hauen argazkiak bidaltzen zizkiola artista batzuei erakusteko: Ereilea (Sower), Patata ateratzaileak (Diggers), Zohikatz ebakitzaileak (Peat Cutters); beste batzuek ere bazituela eginak. Berak lana egiteko Theok dirua bidali behar ziola; dirurik bidaltzen ez bazion, ezingo zuela jarraitu; dirurik jaso ezean hainbeste zor ezingo zituela ordaindu; Sienek esnerik ez zuela haurrarentzat; dunetan marrazten ari zenean, gosea sentitzen zuela; diruz eskas zebilela eta familia guztiaren zapatak hondatuak zeudela. 1883ko uztailaren 22an (302) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion oso kezkatua zegoela esan zionagatik, esan baitzion esperantza gutxi eman ziezaiokeela etorkizunerako; eragozpen garbirik bazegoen, garbi esateko zertaz ari zen; ez zuela ulertzen zergatik ez zuen arrakastarik edukiko etorkizunean; une horretan pena sentitzen zuela Borinagen gaixotu eta hil ez zelako, Theorentzat zama besterik ez baitzen; ez zuela beregatik bakarrik sentitzen, baizik baita ere Sienengatik eta haurrengatik, haien arduradun sentitzen baitzen. 1883ko uztailaren 23an (303) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori galdetzen zion jarraitzerik izango zuen ala ez; inork ezin zuela dirurik gabe lan egin; lanak kezkak ekartzen zituela, baina hori ez zela ezer deusik egin gabe egotearen aldean.

121

Sien, josten, irudi erdia. 1883, KrĂśller-MĂźller Museum, Otterlo, The Netherlands.

Theok esaten zion bere soldata askoren artean banatu behar zuela; Vincentek bere egoera azpimarratzen zuen; pintura gastuak eta familia gastuak zituela. 1883ko uztailaren 24-25an (304) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek eskerrak ematen zizkion Theori gutunagatik; esaten zion pozik zegoela ikusita etorkizun ilunak bien arteko laguntasuna ez zuela aldatuko; kontuan hartzekoa zela Theok esaten zuena, hots, bere soldata sei pertsonen artean banatzen zuela; baina berak ere lau pertsonen artean banatu behar zuela Theok ematen ziona (150 franko), eta gainera, modeloetan, marrazkietan, pinturetan eta etxearen alokairuan gastatu behar zuela; modeloekin berriro hasi zenean aurrerapenak egin zituela irudigintzan, baina ezinezkoa zela koloreak erostea irudietan ari zen bitartean; ahuldua sentitzen zen, behar bezalako elikadurarik ez zuelako, eta horrek eragina zuen bere lanean; indartu beharra ikusten zuela, baina horretarako dirua behar zuela; galdetzen zion ea handizkari bati ezin eros ziezaioketen pintura. Sortzen zitzaizkion gastuetako batzuk ezin ordaindurik zebilen Vincent eta tarteka zordunak agertzen zitzaizkion etxera. 1883ko uztailaren 25-26an (305) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion hiru aste lehenago lanpara bat konpondu eta baxera saldu zion gizona etorri zitzaiola, jakin zuelako Vincentek bere auzoko bati zorrak ordaindu zizkiola; iraindu egin zuela eta iskanbila atera zuela; berak esan ziola dirua jaso bezain azkar ordainduko ziola; gero, etxetik irteteko eskatu eta atetik kanpora bultza egin ziola, baina hark lepotik heldu eta paretaren kontra bota zuela; horrelako miseriak eraman behar zituela; hori dena esaten ziola jakin zezan dirua premiazkoa zuela; azkenaldian diru faltaz hainbeste hitz egin bazion, premia handia zuelako zela. Vincent beheraldian aurkitzen zen, Theok esandakoagatik, zordunak diru eska zituelako eta behar moduan elikatzen ez zelako. 1883ko

122

uztailaren 27an (306) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion bankuko nota batekin zorroa hartu zuela, baina nota urratua zegoela eta bankuan baztertu egin zutela; hala ere, 10 florin eman zizkiotela; Parisera birbidali zutela nota eta Pariseko bankuak onartzen bazuen, falta zen dirua emango ziotela. Theok planteatzen zuen gatazkaz idazten zuen Vincentek: ekintza onen emaitza kaxkarren erantzule al garen. Vincentek zioen haurrak bere bizitza alaitzen zuela; etxean zegoenean haurrak ez ziola bakean uzten; magalera igotzen zitzaiola, gauza guztiekin jostatzen zuela. Esaten zuen berak egun batzuetan janari gehiago hartzen bazuen, bere depresiorik okerrena gaindituko zuela; hark bidalitako diruak gaixotasunetik babestuko zuela; elkarrekin lan eginez beste plano batera igoko zirela etorkizunean. Pinturarako gaiak aurkitzen trebea zen Vincent; ez zitzaion axola horretarako oinez kilometroak egin behar bazituen ere. 1883ko uztailaren 29-30ean (307) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion albora utzi zuela tokiz aldatzeko pentsamendua. Loosduinen-go auzoan ibili zela, herritik hondartza aldera zihoala artasoro ugari aurkitu zituela eta han segalariak, ereileak eta galburu biltzaileak aurkituko zituela; dikeak, moilak eta enbarkaderoak ere bazeudela han; itsasertzean gora igotzen ari zen marea pintatu zuela, bere ondora heldu eta gauzak bat-batean aldatu behar izan zituen arte. Vincentek zioen Haga inguruko eta Scheveningengo dunek azken urteetan galdua zutela lehengo izaera tipikoa eta itxura friboloagoa hartzen ari zirela; 30-50 urte lehenago Ruysdael-en estilo gehiago zutela. Berak klaseak eman zizkion topografo baten aitari 300 pintura-tutu eroso zizkiola 40 florinengatik. Vincent ez zen batere trebea Theok bidalitako dirua administratzen; baina, dirua jasotzen zuen bakoitzean garbi adierazten zion Theori zenbat diru jaso zuen eta eskerrak ematen zizkion. 1883ko abuztuaren 2an (308) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion falta zitzaizkion 23 florinak (Theok bidaliak) jaso zituela bankutik eta presa gehien zuten zorrak ordaindu ahal izan zituela; patata ateratzaileak pintatzeko irrikatan zegoela; paisaiak lantzen murgildua zegoela, baina irudiek erakartzen zutela; modeloak bilatzea zaila zela garai horretan, soroetan lan asko zegoelako; ahal zuen neurrian bi pertsona hartuko zituela dunetan patata ateratzaile bezala para zitezen; oraindik ez zegoela osasunez erabat ondo, baina lana oso suspertzailea zuela eta okupatua zegoen artean ez zuela ahultasunik sentitzen; mihisearen aurrean ez zegoenean zorabioa eta buruko mina sentitzen zituela; finantzei buruz hitz egiteak Theo zamatzen bazuen ere, lan salgarriak egin ahal izatetik ez zeudela urrun; sasoi horretan nahiko kolore eta modelo izanez gero, gauzak asko hobetuko zirela; aurreko urtearekin alderatuta aurrerapen handia egin zuela marrazten; orain

123

pintatutako estudioak aurreko urtekoekin alderatuz gero, aurrerapena egin zuela, marrazkirako eta proportziorako trebetasunak menderatu zituelako; lehen naturaren aurrean jartzen zenean, aldiko bi gauzetan eduki behar zuela burua: marrazkian eta pinturan; baina orain marrazkian bakarrik jarri behar zuela burua, marrazkiak brotxaz zuzenki egiten zituelako; urte horretan asko pintatu behar zuela eta argi gehiago izango zuela; Van der Weele-ek Amsterdam-en zilarrezko domina irabazi zuela The Loaders of Sand izeneko pinturarekin. Ingurukoek askotan esan zioten Vincenti kolore gehiago erabiltzen hasi behar zuela; baina, berak marrazkiaren diziplina menderatu nahi zuen; hala ere, boladatan aurrerapen batzuk egiten zituen kolorearen munduan, bai teorikoki, bai praktikoki. Bere bizitza proiektua burutzeko urte batzuetako biziraupena behar zuen eta bere osasun kaxkarrak zalantzak sortzen zizkion: biziko ote zen artista on izatera heltzeko adina? 1883ko abuztuaren 4-8an (309) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion kolorearen indarra esnatzen ari zela beregan, ordura arte ez bezala; bere buruari galdetu izan ziola zergatik ez zen koloristagoa; bere tenperamentuagatik izango zela, baina azken pinturak ezberdinak zirela; tarteka oso kezkatua egon zela kolore arloan aurrerapenik egin ez zuelako, baina orain itxaropentsu zegoela; Theo etortzeko irrikatan zegoela, hark ere aldaketa hori ikusten ote zuen jakiteko; ez zuela zalantzarik egiten bide onetik zihoazela; marrazten berandu hasi zela, eta gainera, beharbada ez zela urte askotan biziko; baina bere gorputzak 6-10 bat urte irautea espero zuela; denbora horrekin konta zezakeela; ez zitzaiola gehiegi axola asko edo gutxi biziko zen; asko bizitzen bazen, are eta hobeto; baina ez zuela espero luzaz bizitzerik; urte gutxi batzuetan lan bat amaitu beharra zuela eta presa zuela horretarako; lasaitasun eta patxada osoan lan egin beharra zuela, ahal zen modu erregularrenean. Osasunari buruzko kezkak etengabe izaten zituen Vincentek. 1883ko abuztuaren 11n (310) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion bihotzeko palpitazio batzuk izaten zituela eta beldur zela bihotza ukitua edukiko zuela; ez zekiela zenbateraino bere gaixotasuna fisikoa zen ala gehiegizko presioaren ondorena zen; baina, ezer ez esateko etxekoei, ideia okerrik izan ez zezaten; denbora guztian patata biltzaileen koadro handi bat planeatzen ari zela eta sasoi horretan erdi amaituko zuela. Vincent aitarekin gaizki konpontzen zen eta esan zion arazorik ez ziela sortu nahi hari eta ingurukoei, bere portaeraz lotsatu egiten baitziren. Aitak ez zion esan etxera joateko. Nahi zuena egiteko esan zion. 1883ko abuztuaren 17an (312) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion aitarenganako erakusten zuen hoztasunak bazuela arrazoi bat;

124

urtebete lehenago Hagara etorri zela aita, Vincentek etxetik alde egin zuenetik lehenengo aldiz, eta aitari esan ziola nahita ekiditen zituela bere portaeraz lotsatzen ziren pertsonak; ez zuela aita kezkatu nahi eta bere bidea oraindik aurkitu ez zuenez, ez al zen hobe izango etxera ez agertzea; aitak erantzun ziola ongien zerizkiona egiteko. Vincentek zioen aitak esan izan balio gauzak hain urrunera ez eramateko, berotasun gehiago izango zuela harenganako; berari buruz lotsatu egiten zela pentsatzen zuela eta horregatik ez zuela gurasoekin elkartzeko gogorik agertu. Theori esaten zion bera mantentzea zama handiegia bazen esateko eta beste lanen bat aurkituko zuela, besterik ez bazen paketeak garraiatzen, eta artea denbora hoberako utziko zuela; Theori esaten zion, baita ere, hark gero eta gehiago aitaren moduan pentsatzen zuela, baina horrek ez zuela bien arteko harremana hautsiko, aitak ez bezala, artea ezagutzen zuelako Theok. Berak onartzen zuela Theok esandakoa: jantzien itxuragatik arlote ikusten zutela eta jendeak hori nabarmentzen zuela. Sien-ek eta haren haurrek babes-sentimenduak sortzen zituzten Vincentengan. 1883ko abuztuaren 19an (314) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion goiz horretan emakumeak berari esan ziola etxetik joan beharra bazuen, ez zuela behar adina irabaziko, haurren ostatua ordaindu beharko zuelako; kasuren batean kalea egiten hasten bazen, behar zuelako izango zela, ez nahi zuelako; Sieni aginduarazi ziola ordenatuagoa izango zela, modelo moduan hobeto paratuko zela, amarenera ez zela joango; haur txikiak miresten zuela eta etxean beti bere ondoan zuela. Theori esaten zion, sentimenduen arabera jokatuz, hanka sar genezakeela, baina kalte handitik eta etsipenetik askatzen garela; Sien zoratu egingo zela, abandonatu izan balu; ikasi zuela emakumea lasaitzen; azken urtean Sienek ulertu zuela benetako lagun bat aurkitu zuela, ahulaldietan lagunduko ziona. Aitak eta Theok diruz eta beste gauzez laguntzen zioten Vincenti. 1883ko abuztuaren 20-21ean (315) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion hark eta aitak utzitako jantziekin konpontzen zela, nahiz eta neurri berekoak izan ez; esaten zion, baita ere, jendearen artean egondakoan lanerako energia gutxiago izaten zuela. Vincentek denboraldi batez naturarekin harremanean egon nahi zuen eta Hagatik beste nonbaitera, Drenthe aldera, joatea erabaki zuen, bera baino lehen hara joan zirelako Mauve eta Rappard. Bisita batean Rappardek iradoki zion Vincenti Drenthera joan behar zuela, lankide batzuek pixkat bat lehenago egin zuten moduan. Pentsatu zuen Drenthen Barbizon holandar bat aurkituko zuela eta han artisten elkarte bat osatuko zuela. Pintoreen elkartearen ideia benetan erakargarria zen Vincententzat. 1883ko abuztuaren 21ean (316) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori

125

esaten zion bere marrazkiek ez zutela asebeteko, bakarka eta batzuk besteetatik bereizita hartzen bazituen; aldiz, elkarrekin multzo batean hartzen bazituen, elkarren osagarri zirela. Rappard-en bisita izan zuela eta berriro ere Drenthe aldera joatekotan zela; berak ere Drenthera joan nahiko zukeela; altzariak hara eraman zitzakeela, han erostea garesti izango zelako; bere asmoa emakumearekin eta haurrekin joatea izango zela; horrek guztiak garraio eta bidaia gastuak suposatzen zituela; hara joanda gero, han egongo zela iraunkorki, txilarren eta mortuen (paramoen) lurraldean; han gero eta pintore gehiago zeudela eta denborarekin pintoreen kolonia bat sortuko zela; bizitza merkeagoa zela han eta urtean 150 edo 200 florin aurrera zitzakeela; lurralde horretara joateaz Theok zuen iritzia eskatzen zion. Theo konturatzen zen Sien-en eta haren amaren artean lotura estua zegoela. Ez zen Sien-ez fidatzen: agindutakoa betetzeko gai ez baitzuen ikusten. Abuztuaren 22-23an (317) Hagatik bidalitako gutunean Sieni buruz idazten zion Vincentek Theori; Sienek ez zuela agindutakoa betetzen, bere amarengana joaten zela, hark â&#x20AC;&#x153;kalea egiteraâ&#x20AC;? bultzatzen zuela; Sien ez bazen gai agindutakoa hiru egunez betetzeko, nola espero zezakeen berak pentsatuko zuela bizitza osoan leial izango zitzaiola. Esan ziola Sieni prostituzio moduko bat zela amarengana joatea, hark kalea egitera bultzatzen zuelako; behe mailako auzo batean bizi zelako, ekiditeko moduko auzoan; eta anaiaren maitalea etxe berean bizi zelako. Herri txiki batean, familiatik urrun, bizi izanez gero, zuzen bizi ahal izango zatekeela, baina zeinek ziurtatzen zion berari ez zuela esango: nork ekarri nahi zulo mixerable honetara. Sien-ek lehen baino erruki gehiago ematen ziola, inoiz baino urduriago ikusten zuelako; uste zuela bera baino lagun hoberik ez zuela; bihotz osoz maitatuko zukeela utzi izan balio; baina, ez zuela bere konfiantza bilatzen eta ahalmenik gabe uzten zuela, bere etsaiez fidatzen zenean; harrituta zegoela Sienek ez zuelako ikusten gaizki jokatzen ari zela; ez zuela pentsatzen emakumea txarra zenik, baina inoiz ez zuela ikusi zer zen ona eta nola izan zitekeen ona; ez zela erantzulea, ona eta txarra bereizten dituen bat izan litekeen moduan; Sienek esaten zion arduragabea eta alferra izatea ezin zuela ekidin; egia zela prostituta bat zela eta beretzat amaiera bakarra bere burua itotzea zela. Sien oso zoritxarrekoa zela eta haren izaera aldakorrak eragotzi egiten ziola enplegu iraunkor bat edukitzea. Vincentek Drenthera joateko asmoa zuela eta Sien-ek erabaki beharko zuela bera ere joango zen ala ez; Drentherantz irteterakoan galdetuko ziola: etorriko zara ala hemen geldituko zara. Berarekin joaten bazen, eragin gehiago izango zuela harengan. Azkenean, Vincentek Sienekiko harremana hautsi zuen eta Haga uztea erabaki zuen; hausturak eragin handia izan zuen beregan, asko maite

126

izan baitzituen Sien eta haren haurra. Vincentek azkenean etsi zuen eta barneratu zuen Sien-ek ez ziola Drenthera lagunduko. 1883ko irailaren 2an (318) Hagatik bidalitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Sienekin patxadan hitz egin zuela eta esan ziola bere lanagatik joan beharra zeukala; gastu gutxi egin beharra zeukala eta ezingo ziola lagundu behar bezala; lagun moduan bereizi behar zutela elkarrengandik; Sienek bere jendearengana joan eta lana bilatu beharra zuela; denboraldi baterako edo betirako bereiztea adostu zutela; Sien lana bilatzen saiatuko zela. 1883ko irailaren 4an (319) Hagatik bidalitako gutunean Vincentek Theori esaten zion pozik zegoela Drenthera joateko plana onartzen zuelako hark; Sieni zerbait utzi beharko ziola, baina ez zuela berriro harekin bizi nahi. Vincent, alde batetik, libre sentitzen zen proiektu berriari ekiteko eta, bestetik, triste eta malenkoniatsu sentitzen zen Sienengandik eta haurrarengandik bereizi behar zuelako. 1883ko irailaren 6-7an (320) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Sien uzteko asmoaren berri eman zion Theori; Vincentek bereiztea erabaki aurretik, etorkizunerako prestakuntzak egiten ari zela Sien; bereiztea erabakita zutenez, lehenbailehen mugitu behar zuela; lehenik etxe jabeari esan zion etxea uztera zihoala; altzariak ganbaran utziko zituela; gizon librea zela, lastarik gabea eta nahi zuenean joan zitekeela; egun horietan malenkoniatsu zegoela, emakumearengatik eta haurrengatik (gutunetan â&#x20AC;&#x153;emakumeaâ&#x20AC;? deitzen zion Sieni); aldi berean, bere pentsamendu guztiak lanean zituela eta energia handia sentitzen zuela, lehen egin ezin zituen gauzak orain egin zitzakeelako; berari egindako promesa batzuk hautsi egin zituela Sienek; putetxe batean zerbitzari lanak egiten saiatu zela; amari erabat lotua zegoela, eta biak bide beretik zihoazela, batzuetan bide zuzenetik, bestetan bide okerretik; Sienengandik bereizteko erabakia hartua zuenez, azkar mugitu behar zuela; lana aurkitzeko esan ziola, lana bilatzen lagunduko ziola eta aste batzuetarako errenta ordaindu ere egingo ziola, baina, oraindik ez ziola agindu ordainduko zionik, ez zekielako dirurik izango zuen; alargun batekin komenentziazko ezkontza bat ere gomendatu ziola, baina kasu horretan berarekin izan zena baino hobea izan beharko zuela harenganako. Sien-ek eta haren amak gauza bat esan eta bestea egiten zuten; Vincent ez zen haietaz fidatzen. 1883ko irailaren 7-8an (321) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek esaten zion Theori dirua jaso bezain laster alde egingo zuela; azken egunetan ikusi zuela Sien-ek eta harem amak lana bilatzeko egiten zituzten ahaleginak itxura hutsa zirela; Vincentek handik alde egin bezain laster hasiko zirela ezkutuan gordea zeukatena egiten;

127

baina, Sieni damutuko zitzaiola, berandu bazen ere, George Sandekiko harremanetan Musset-i gertatu zitzaion moduan. Diru arazoen aurrean prostituziora itzuli zen Sien; hala ere, Sieni eta haren amari laguntzen jarraitzeko asmoa zuen Vincentek. Sienekiko harreman horrek Vincenten izaera agerian utzi zuen; dena eman zuen harreman horretan; emakumearenganako desira eta haurrarenganako maitasuna behartsuenganako errukiarekin nahastu zituen; edozein sakrifiziotarako prest zegoen, gizakien berotasuna eta goxotasuna bereganatzearren.

Emakumea kapa beltzarekin, 1882ko abendua. Groninger Museum. Groningen, The Netherlands, Europe.

Theok bidalitako dirua jaso bezain laster Drenthera joateko prestatu zen Vincent. 1883ko irailaren 10ean (322) Hagatik idatzitako gutunean hark bidalitako 100 frankoak jaso zituela esaten zion Vincentek Theori. Drenthe-ko Hoogeveen aldera joango zela, eta gero handik urrunago joango zela.

128

Sienen amaren etxea. Vincent Van Gogh. 1882. Bilduma pribatua

2.4.4. Drenthe: 1883ko irailetik 1883ko abendura Christien Hoorni Sienekiko harremanak hautsi ondoren, irailaren 11n Holanda iparraldeko lurralde txiro eta zingiratsu batera, Drenthera, joan zen Vincent eta han hiru hilabetez egon zen, paisaiak olioz pintatzen (Uhde, 1991). Holanda ipar-ekialdeko lurralde lau eta txiroa zen Drenthe; zuhaitz gutxi, zohikatz edo turba ugari, txiro eta gaizkile asko, lurralde agor eta elkorrak eta bakardade handia zegoen han; ordutan ibil zitekeen han pertsona bat beste inor ikusi gabe. Drentheko nekazariak eta paisaiak pintatu nahi zituen Vincentek, baina zaila gertatzen zitzaion koadroetarako modelo moduan paratzeko prest zeuden nekazariak aurkitzea; bestalde, edozein tokitara joaten zela ere, han dena ederra zela esaten zion Vincentek Theori; horregatik, lurra zohikatzez betea zuten paisaiak margotu zituen; Zweelo-ko eliza ere marraztu zuen; pintzelada lodiko eta tonuen mailakatze sutileko olioak pintatu zituen, baina bere pinturak ezin zituen saldu eta horrek arazo larriak eragin zizkion.

129

Landa etxeak. Van Gogh, 1883ko iraila. Amsterdam, Rijksmuseum

Vincent lehen bi asteetan Hoogeveen-en egon zen; ondoren, New Amsterdam-en egon zen, Hendrick Sholteren ostatuan eta, urriaren amaieran, Zweeloo-ra bidaia bat egin zuen; Hoogeveen-en gela bat alokatu zuen ostatu batean, iragana ahanzteko eta lanean murgiltzeko asmoz. 1883ko irailaren 11-12an (323) Drenthe-ko Hoegeveen-etik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion heldu berria zela eta egun horietako batean Hoogeveen-eko kanaletik zehar Drentheko hego-ekialdera joango zela. Drentheko txabolak bereziak ziren. 1883ko irailaren 15ean (324) Drenthetik idatzitako gutunean Vincentek landako txabola baten zirriborroa bidali zion Theori; esaten zion txabola horien barnea leizea bezain iluna eta oso polita zela; gizonek han praka motxak eramaten zituztela eta haien hanken forma agerian gelditzen zela eta mugimendu adierazkorrak zituztela; han ikus zitezkeela zohikatz untziak mortuaren (paramoaren) erdian, gizonek, emakumeek, zaldiek eramanak; lurralde horren xarmaren berri emateko, Vincentek Theori esaten zion, txabola pintatzen ari zen bitartean bi ardi eta ahuntz bat etxeko teilatura igo zirela eta ahuntzak tximiniatik begiratu zuela; teilatuan soinua entzutean, emakumea irten zela, bere erratza jaurtiki eta ahuntzak teilatutik behera jauzi egin zuela, sarrio batek bezala; Sien-ez eta haurrez asko oroitzen zela. Drentheko paisaiaz entzundakoa egiaztatu ahal izan zuen Vincentek hara joandakoan. 1883ko irailaren 17an (325) Drenthetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Drentheko eremua oso zabala zela, Brabantekoa baino zabalagoa; toki batzuetan ez zela erakargarria. Pinuen artean kokatutako hilerri bitxi baten berri ematen zion. Modeloekin lan egitea asko kostatzen zitzaion Drenthen, baina hango aire garbiak mesede egiten zion Vincenti. 1883ko irailaren 22an (326)

130

Drenthetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion hasieran zorte txarra eduki zuela Drenthen modeloekin; iseka eta barre egiten ziotela eta marrazki-lanak ezin izan zituela amaitu, modeloen borondate gabeziagatik, ongi ordaintzen zien arren. Zelai zingiratsuek eta kanpoko aireak mesede egiten ziotela eta pentsatzen zuela Sienek ere gozatu ahal izango zuela lurralde horretan; idatziko ziokeela, baina gutuna amak edo anaiak ireki zezaketela eta ez zuela idazteak pena merezi; haurrak izugarrizko atsekabea ematen ziola. Vincent berriro ere malenkoniak harrapatu zuen; lanerako gogorik ez zitzaion falta, baina erabat galdua sentitzen zen eta ez zekien nola gainditu zailtasunak. Esaten zuen estudiorik ez zuela Drenthen; modeloek ez zutela beretzat paratu nahi, aurrean beste pertsonak zeudenean; horregatik, estudioa beharrezkoa zela. 1883ko irailaren 26an (328) Drenthe-tik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion garbi hitz egin beharra sentitzen zuela eta ezin zuela ezkutatu bere barne-herstura eta depresio sentimendua; ez zuela kontsolamendurik aurkitzen, jendearekin asmatzen ez zuelako; Sieni eta haren haurrari lagundu egin nahi ziela, baina ezin zuela; konfiantza eta berotasuna behar zituela eta ez zuela horrelakorik aurkitzen. Theori esaten zion ez zela besteak bezalakoa, baina zama guztia haren bizkarrera bota beharrak etsipenera eramaten zuela; aitortutakoa baino zor handiagoarekin amaitu zuela azken urtea; zor asko ordaindu zituela, baina gehiago zituela; Rappard-i ordaindu ziola zor ziona, baina harekiko zor berria zuela; baldintza txarretan ari zela pintatzen, pinturarik lortu ezin zituelako, aurreko pinturak ordaindu gabe baitzituen. Sienez eta haurrez oso arduratua sentitzen zela, baina ezin zuela ezer egin; harengandik bereizi ordez, harekin ezkondu eta herri txiki batera joan behar zuela bizitzera; horrela hura salbatuko zuela eta bere herstura amaituko zela; ez zegoela seguru Sienen jarreraren atzean haren familia zegoen edo apaiza katoliko bat zegoen. Aitak idatzi ziola zerbaitetan lagun ziezaiokeen jakiteko, baina hark bere kezka propioak zituela.

Zohikatz untzia, bi irudiekin. Van Gogh, 1883ko abuztua. Bilduma pribatua.

131

Drentherako bidaia ez zuen ongi planifikatu Vincentek; Theok emandako dirua laster gastatu zuen materialetan, ostatuetan eta zorrak ordaintzen. 1883ko irailaren 27an (329) Drenthe-tik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion eguraldi hobea egiten zuela eta pintatzera irten zela, baina lau edo bost kolore falta zitzaizkiola eta etxera itzuli zela; penatua zegoela behar adina material gabe Drenthera etorri izanagatik; eskale bat bezala, teilaturik gabe, janaririk gabe, lan egiteko inolako aukerarik gabe zegoela; gehiegi arriskatu zela, babestuko zuen inor ez baitzuen han. Hoogeveen-en ezin zuela marrazteko materialik aurkitu eta Drenthe-ko barru aldera joanez gero, eragozpenak handiagoak izango zirela; negua sartu baino lehen babesleku hobea aurkitu beharko zuela; presakaegi joan zela hara eta orduan konturatu zela zer falta zitzaion; oso malenkoniatsu sentitzen zela, lanean ere ezin baitzen distraitu; azkenekoz bidali zion dirua zorrak ordaintzen gastatu zuela; pintura saltzaileari 30 florin ordaindu zizkiola. Theorengandik dirua jaso eta berriro pintatzen hasi zenean bere onera etorri zen Vincent; baina, ez zion onik egiten Theo Ameriketara joango zela entzuteak. 1883ko urriaren 3an (330) New Amsterdam-etik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion itsasontzian joan zirela Drentheko lurralde urrun horretaraino; ibilaldia oso atsegingarri izan zela; Hoogeveen utzi aurretik estudio batzuk pintatu zituela han eta horietako batean basetxe bat pintatu zuela, teilatuan goroldioarekin; aldartea hobetu zitzaiola lanean murgildu zenean, baina, aldika India Ekialdeko armadan izena ematea pentsatzen zuela; adibidez, Theok Amerikara joatea pentsatzen zuenean; Theok Ameriketara joatea pentsatzen ez bazuen, berak ere ez zuela pentsatuko armadarekin India Ekialdera joatea; Zweloo-tik hurbil zegoela; han basetxe handiak ikus zitezkeela, ukuilua eta bizitokia bereizi gabe zituztenak; aitak bidalitako 10 florinei eta Theok bidalitakoari esker pintatzen jarrai zezakeela. 1883ko urriaren 6-7an (331) New Amsterdam-etik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion malenkoniatsu zegoenean pentsatzeko ez zegoela lagunik gabe; ezin zuela onartu hura Ameriketara joatea. Theori artista izan behar zuela sarritan esaten bazion ere, Vincent babesgabe uzten zuen Theok lana gal zezakeela pentsatzeak; horregatik, beste lan bat aurkitu bitartean lan hori ez uzteko esaten zion. 1883ko urriaren 6-7an (332) Drenthe-tik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion sinesten zuela hura artista izan zitekeela, baina une horretan haren arima gaixo zegoela, ez baitzen naturaren zati sentitzen; horixe bera gertatu zitzaiola berari ere; nagusiak gauzak oso zailak jarri zizkiola Theori, baina bakarrik ez zuela sentitu behar; kezka handiegia zela bakarrik jasateko; minari ez uzteko bere buruaz jabetzen; ez onartzeko lanetik

132

kaleratzerik, lan berri bat lortzeko aukerarik gabe; eta egoerarik okerrenean, ez joateko Ameriketara; han ere Parisen bezalaxe zirelako gauzak; naturarekiko harmonia berriro bilatu behar zuela; berriro naturara itzuli behar zuela; Theori esaten zion ulertzeko familia osoari berak laguntzen ziola; bera, okerrenean, Brabantera joan zitekeela, aitak alokairutik libre zuelako etxea; baina, Brabantera joanez gero, familiak modelo moduan paratu beharko zuela, berak hala eskatzen zienean; etxean bizi zitekeela denboraldi batez, denak makurtzen baziren zirkunstantziek eskatzen zutenera; nerbioak zaintzeko esaten zion Theori. Vincentek artista moduan irudikatzen zuen Theo etorkizunean. 1883ko urriaren 13an (333) Drenthe-tik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion ez zuela ikusten probabilitate handirik Theo Goupil-ekin harreman onean egoteko; etorkizuna irudikatzen zuela eta ez zuela bere burua bakarrik ikusten; Theo eta biak eremuan elkarrekin pintatzen irudikatzen zituela; bi pertsonek elkarrengan sinesten dutenean eta elkarrekin zerbait egin dezaketela sentitzen dutenean, oso indartsuak bihurtzen direla; etorkizunean Theo eta Vincent pintore kontsideratuko zituela; arte merkatariek pentsatzen bazuten ere pintorea jaio egiten zela, praktikak perfekzionatu egiten duela; pintatuz bihurtzen dela pertsona bat pintore. Arte merkatari berriek bihotzik ez zutela pentsatzen zuen Vincentek; enplegatuak ez zituzten lehen bezala tratatzen. 1883ko irailean-azaroan (335) Drenthe-tik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Goupil enplegatu gutxirekin hasi zela eta orduan ez zituztela langileak orain bezain modu harroxkoan tratatzen, makinak balira bezala; orduan benetako lankidetza zegoela; geroztik, enplegatuak ugaritu zirela, baina gero eta gutxiago zirela negozioan bihotza jartzen zutenak eta ezagutza sakona zutenak; berak ere ezagutu zuela nagusiak gero eta harroxkoago nola bihurtu ziren eta orain errealitatearen aurrean erabat itsu zirela; beharbada egokia izango zela Goupil zaharrarekin hitz egin eta galdetzea zer nahi zuen benetan; onena izango zela zuzendariek Theo gehiago preziatzea eta bere kabuz negozioak egiteko askatasuna ematea; baina harritu egingo zatekeela hori gertatuko balitz, ikusita nola tratatu zuten osaba Cent, lana utzi zuenean; arte negozio guztia usteldua zegoela esaten zuen Vincentek, Theoren egoeraz eta Osaba Centi egindako agurraz hitz egitean; Vincentek zioen nahiago zuela pintore moduan hilean 150 franko irabazi, arte negoziatzaile moduan 1500 franko irabazi baino; Sienengandik jasotako gutunaz ere hitz egiten zuen: pozten zela Vincentek idatzi ziolako, baina haurrengatik kezkatua zegoela eta laguntzaile moduan lan egiten zuela. 1883ko irailaren 29an-azaroaren 2an (337) Drenthe-tik idatzitako gutunean Vincentek Theori galdetzen zion bere enpresan krisialdi bat bizitzen ari al

133

ziren, gauzak zuzentzen posible ikusten zuen eta ea haren postua ez zen aldatuko.

Landa etxea zohikaztegiarekin. Van Gogh, 1883ko urria/azaroa. Amsterdam, Rijksmuseum.

Theoren eta beraren arteko diferentziez eta berdintasunez eztabaidatu zuten Vincentek eta Theok. Fisiognomiari begiratuta, Theok pentsatzen zuen Vincent pentsalaria zela; baina, Vincentek zioen pentsatzeko gaitasuna ez zeukala bereziki garatua. Vincentek 1883ko azaroaren 19an (338) Drenthetik idatzitako gutunean Vincentek esaten zuen Theok eta berak diferentziak baino berdintasunak gehiago zituztela; Theorengan ere ikusten zuela sentitzeko eta pentsatzeko gaitasun garatua. Aitak Jakob eta Esauren istorioa erabiltzen zuela Vincenten eta Theoren arteko aldeez gogoeta egiteko, baina Biblian bertan badirela adibide ugari, senideen arteko harreman hobeen adibideak eta garaikideen artean ez zegoela pentsatzearen eta ekitearen arteko zatiketa zorrotzik. Garai horretako eskutitzetan askotan hitz egiten zuen Vincentek Theok zuen aukeraz Goupil enpresa utzi eta pintore bihurtzeko; bere iritzian hanka-sartzea izango zela Theok Parisen negozioak egiten jarraitzea; ondorioz, biak artista izan behar zutela. Sienen gutuna jaso zuela eta garbiketa lanetara dedikatzen zela; haren idatzia ulertezina eta inkoherentea zela; haurrak zoriontsu eta ongi zeudela. Vincentek sarritan esaten zion Theori hark ere artista izan behar zuela. 1883ko urriaren 29an-azaroaren 15ean (339) Drenthe-tik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion kasu asko zeudela bi anaiak pintore zirenak: Jules eta Ă&#x2030;mile Breton, Ostadestarrak, Adriantarrak, Van Eycktarrak, Isaactarrak. Oraindik garaiz zeudela beraiek ere; 30 urterekin hasieratan daudela oraindik pintoreak, haien biografietan ikus daitekeen moduan. Bi anaiak bizi ahal izateko hilean 150-200 franko beharko zituzteketela; pare bat urte beharko zituzteketela ondo irabazten hasteko, baina bitartean aitarekin bizitzera joan zitezkeela; 1500 bat florineko

134

kreditua beharko zuketela; pintore izatea erabakitzeko eta Drenthera joateko esaten zion; Theo hara joanez gero berak adiskide bat izango zuela eta gehiago aurreratuko zuela. 1883ko urriaren 29an-azaroaren 2an (339a) Drenthe-tik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion konbentzitua zegoela haren talentu artistikoaz; brotxa edo arkatza hartu bezain laster artista izango zela; izan ere, pertsona batek den bezala pintatzen duela. New Amsterdam-etik Zweeloo-ra bidaia bat egin zuen Vincentek Hendrick Sholte-rekin. 1883ko azaroaren 16an (340) Drenthe-tik idatzitako gutunean Zweeloo-ra egindako bidaia horretaz hitz egiten zion Vincentek Theori; esaten zion han egon zela denbora luzez Liebermann; goizeko hiruretan gurdi ireki batean zohikatzetatik zehar bidaiatu zuela; herrirako sarrera ederra zela: goroldioz estalitako etxeetako teilatuak, artegiak, ukuiluak, aletegiak; haritzondoen artean zeuden etxeak; han ikusi zituela goldean ari zirenak, hondar karroak, errepide konpontzaileak, simaur gurdiak; ez zuela pintore bat ere ikusi Zweeloo-n eta jendeak zioenez, inoiz ez zela han pintorerik egon neguan; lurralde horretan zehar ordutan ibiliz gero, sentitzen zela han ez zegoela ezer, mugagabeko lurretik aparte; gizakiek eta zaldiek ez ziruditela han arkakusoak baino handiagoak; ilunabarra erortzean, dena bakean sentitzen zela. Vincentek behin eta berriro esaten zuen Theok artista izan behar zuela, baina haren lanpostua zalantzan ikusten zuenean, garbi uzten zuen haren lanari esker bizi zirela eta Goupil enpresan lanean jarraitu beharra zeukala. 1883ko azaroaren 17an (341) Drenthe-tik idatzitako gutunean Vincentek Theori eskerrak ematen zizkion bidalitako gutunagatik, baina esaten zion desiratzen zuela hain laburra ez izatea gutuna. Theok Goupilen jarraitzea komeni ote zenari buruz, Vincentek zioen bera eta familia krisian zeudela eta Theori esker bizi zirela; hark babesten eta sostengatzen zituela; ordura arte Theoren beharra izan zutela Vincentek eta familiak; berak laguntza hori izan ez balu, Tersteeg-ek eta Osaba Centek esandakoek hondoratu egingo zutela; ernetzen ari zen haziarekin alderatzen zuen bere burua; ernetze fasean Theok lagundu ziola, baina orain sustraiak errotu zirela eta landarea indartsuagoa zela; baina, dirua bidaltzen jarraitu behar zuela hark eta horretarako Goupil & Cie-n jarraitu behar zuela. Kanpoan pintatzeari utzi ziola, hotzegi egiten zuelako; etxeen alokairua merke zegoela, baina bakarrik bizitzea, konpainiarik gabe, malenkoniatsua eta hotza zela; oso zaila zela zer egin behar zen jakitea; diruak izugarrizko garrantzia duela gizartean, baina, ez zuela behartu nahi Theo borondatearen kontra Goupil enpresan jarraitzera.

135

Paisaia, zohikatzarekin eta landa-etxeekin. Van Gogh, 1883ko iraila-abendua. Van Gogh Museum, Amsterdam, Netherlands.

Egoera ekonomiko larrian zegoen Vincent Drenthen; ostatu, mantenu eta material gastuei, aurretiko zorrak eta Sien-i bidaltzen zion dirua erantsi behar zitzaizkien. 1883ko abenduaren 1ean (343) Drenthetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion haren gutuna jaso zuela eta bertan haren isiltasunaren arrazoiak agertzen zirela. Vincentek esaten zion berak esan nahi zuena hau zela: ez zuela bere barnean zeraman artista garatu nahi, Theok bere barnean zeraman artista beregatik ezabatzekotan; ez zuela inoiz onartuko Theok barnean zeraman artista inoren izenean ezabatzea. Esaten zion gastu asko zituela: materialak prestatzeko, koloreak erosteko, bidaiak egiteko, ostatua eta mantenua ordaintzeko, lehengo zorrak ordaintzeko eta Sieni dirua bidaltzeko. Aurretik eduki zuen ostalariak esan ziola, ez bazion ordaintzen, ostatuan utzitako gauzak beretzat hartuko zituela: liburuak, estudioak, inprimakiak. Rappard-i ere ordaindu beharra zuela. Egoera ilunagotzeko, horri guztiari berak bizi zuen bakardadea erantsi behar zitzaiola: bere loneliness-a, ez bere solitude-a; paria bat izatearen sentipena zuela. Loneliness motako erako bakardadea: egoera mingarria, negatiboa; bakarrik, baztertua, besteengandik arrotz sentitzen da. Zigor moduan bizi du. Solitude motako bakardadea: egoera positiboa da; zoriontsu da bakarrik egonik; gozatu egiten du bere buruaren konpainiaz; norbere benetako niarekin kontaktuan dago. Norberak aukeratutako bakardadea da, autokontzientzia eta sormen handiagorako aukera ematen duena.

Garai horretan Boussod eta Valadon-ekin tirabiran zebilen Theo, baina, azkenean, ez zuen lana utzi; berriro ere lanean gozatu egiten zuela esaten zuen (Naifeh eta White, 2011). Vincentek Drenthetik gurasoei idatzitako gutunak gero eta tristeagoak ziren eta aita Dorus kezkatu egin zen; Theori idatzitako eskutitz batean Dorus-ek zioen malenkoniatsu ikusten zuela Vincent; Dorusen iritziz, Vincentek bere erruz aurretiko harreman guztiak eten zituen, baina ez zen gai bere burua gaitzesteko; beti besteei botatzen zien errua (Van Gogh-Bonger, 1913).

136

Goupil & Cie 1850ean eratu zen. Konpainia horretako sozioa zen Cent van Gogh, Goupil anaiekin eta Boussod-ekin batera. Vincent van Gogh gaixotu eta 1872an erretiratu zen, baina bere dirua konpainian geratu zen 1878ra arte; Cent urte horretan irten zen enpresatik eta RenĂŠ Valadon sartu zen; geroztik, enpresaren ugazaba berriak Goupil familia eta familia horretako suhiak (RenĂŠ Valadon eta LĂŠon Boussod) izan ziren. 1884an Goupil familia erretiratu zen eta enpresak izen berria hartu zuen: Boussod, Valadon & Cie, Goupil& Cie-ren jarraitzaileak.

Drentherako bidaia porrota gertatu zen; Vincentek han zeuden artista batzuk bisitatu nahi zituen, adibidez Liebermann, baina ez zituen ikusi; bakardade mingotsean bizi izan zen eta diru oso gutxirekin. Drenthe-n hiru hilabete egin ondoren, aldarte tristean zegoen eta gaixotzeko beldurra zuen; Drenthe utzi eta 1883ko Gabonetarako Nuenen-era joan zen, han bizi baitziren gurasoak.

Artzaina artaldearekin Zweeloo-ko eliza txiki baten ondoan. Vincent van Gogh, Drenthe, 1883ko azaroa. Bilduma pribatua.

2.4.5. Nuenen (1883ko abendutik 1885eko azarora) Sienekiko harremana hautsi ondoren, Drenthe-ko bakardadea ezin zuen eraman Vincentek; arazo ekonomiko latzak zituen eta berriro ere gurasoengandik hurbil bizi nahi zuen; aitarekin haserretuta etxetik alde egin zuenetik bi urte pasa ziren eta Sienekiko harremanak hautsi zituenean, aita prest agertu zen semearekin adiskidetzeko; horrela, 1883ko Gabonetan

137

aitaren etxera itzuli zen; harrera ona egin zioten eta gela bat jarri zioten pintura-tresnak gordetzeko. Ez ziren ordea errazak izan Vincent eta familiaren arteko harremanak; aitari bizkarreratu baitzion etxetik bota izanaren errua eta bere arazo guztien iturria etxetik kanporatze hori izan zela pentsatzen baitzuen; bi urte iraun zuen aitarekin borrokan, ateismoa aldarrikatuz eta etxeko ardi beltza zela esanez. Gurasoek ez zuten seriotan hartzen Vincenten pinturarako bokazioa eta ondorioz, semea berehala agertu zen etxetik ihes egiteko prest, baina Van Rappard-ek eta Theok eragozten zioten. Nuenen asko gustatu zitzaion, eta hasieran denbora labur batez egotea pentsatzen bazuen ere, bi urtetan egon zen han.

Nuenengo erretore etxea. Van Gogh, 1883. Amsterdam, Rijksmuseun

Lan izugarria egin zuen Nuenenen Vincentek: marrazkiak, akuarelak eta zirriborro asko; haren pinturan kolore marroia eta kolore ilunak nagusitzen ziren; pinturaren eta musikaren artean harreman estua ikusten zuen Vincentek; musikak (batez ere Wagner-enak) eta pinturak garapen paraleloak dituztela zioen. Vincententzat arte-enpresen urrezko sasoia iragana zen; orain beheraldia zetorren; baina horrek ez zion itzaltzen pintore handienganako mirespena: haien lanen prezioa igo ala jaitsi, Millet, IsraĂŤls eta Rembrandtek artista handi izaten jarraituko zuten. 1883ko abenduaren 5ean (344) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion azken hiru hilabeteetan gaixo eta urduri egon zela; hainbat arrazoirengatik denboraldi batez etxera joatea erabaki zuela; Drenthe zoragarria zela, baina han egoteko gai izatea faktore askoren mende zegoela; besteak beste, bakardadea eramaten jakin behar zela. Arte-enpresa handi asko erori egingo zirela urte gutxitan; arte errealarekin harremanean egon zirela enpresa horiek hasieran eta asko loratu zirela; baina, geroztik diru-

138

espekulazio gehiegi egin zela; arte-erosle asko ez zuela arte-zaletasunak mugitzen, espekulazioak baizik; urte batzuk lehenago berak pentsatzen zuela artista onen koadroen prezioak mantendu egingo zirela, baina ikusitakoa ikusita, orain pentsatzen zuela haien prezioa ez zela mantenduko; hala ere, merke saldu ala garesti, beretzat Millet Millet zela, IsraĂŤls IsraĂŤls zela eta Rembrandt Rembrandt zela; Theori esaten zion ez zela izango gai osaba Centek egin zuena egiteko, otso diruzale asko zegoelako; horiekin alderatuta Theo ardi bat zela; eta hobe zela ardi izatea, otso izatea baino, Abel izatea, Kain izatea baino. Vincent ez zen ongi konpontzen aitarekin, ez baitzuen ikusten hura errudun sentitzen zenik bera etxetik bidali izanagatik. 1883ko abenduaren 6-7an (345) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion bihotzean mina zuela, bi urtez kanpoan egon eta gero, etxean harrera ona egin ziotelako, baina elkarren posizioari buruzko ulerpen sakonik gertatu ez zelako; asmo onak erakutsi arren, harrera adeitsua egin arren, denbora askoan sentitu ez zituen gogortasun eta hoztasuna ikusten zituela aitarengan; horregatik, barne borroka bat jasaten ari zela Vincent; aitak ez zuela egindakoagatik alhadurarik sentitzen; baina, aita bera baino zoritxarrekoagoa zela: argi beltza zuela barnean eta iluntasuna hedatzen zuela; sakonean sentitzen zuela aita eta bera bateraezinak zirela. Vincenten aitak ez zuen sentitzen gaizki jokatu zuenik, hura etxetik kanporatu zuenean; aitaren portaerak kalteak eragin zizkiola esaten zuen Vincentek. 1883ko abenduaren 7-8an (345a) Nuenen-dik idatzitako gutunean Vincentek Theori gogoratzen zion gurasoei esandakoa: duela bi urte etxea uztera behartu zutela; horrek arazo ekonomikoak sortu zizkiola eta ertzeko jarrerak hartzera behartu zuela; aita hain egoskorra izan ez balitz, Theoren laguntza eraginkorragoa izango zela; gero eta irekiago eta gizatiarrago izan ordez, gero eta estuagoa zela aita; klerigoaren banitateak ertzetara eraman zuela; bera ez zela Van Gogh-tarra sentitzen eta ez zuela nahi Theo ere hala izaterik. Van Rapparden familiaren eta bere familiaren arteko aldea seinalatzen zuen: Van Rappardek ere eztabaidak izan zituela bere aitarekin, baina inoiz ez zirela ertzetara joan; Theo gero eta aitaren antz gehiago hartzen ari bazen (Theok berak aurreko udan esan zion moduan), nahiago zuela harekin harreman intimorik ez edukitzea; aitak gero eta ikuspegi estuagoak zituela. Gurasoek abandonatu izan balute moduan sentitzen zen Vincent. 1883ko abenduaren 15ean (346) Nuenen-dik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion aitak abandonatutako zakur latz batekin alderatzen zuela bere burua; kalean utzitako zakur latz baten modukoa zela bera; zakurra zakur amorratu bihurtuko zela. Theori esaten zion ohiko dirua bidaltzeko,

139

nonbaitera joan behar zuenean aitari eskatu beharrik ez izateko; abenduaren 1ean jasotako 23,80 florinak aitari eman zizkiola eta abenduaren 10ean jasotako 25 florinak Rappard-i eman zizkiola. Theok Vincenti gomendatzen zion aitarekin gai batzuei buruz ez hitz egiteko, gai horietan ados ez zirelako jarriko. 1883ko abenduaren 18ko gutunean (347), Nuenen-dik idatzitako eskutitz gehienetan bezala, aitarekin zuen konpondu ezinaz idazten zion Vincent-ek Theori; Theok esaten zion aitarekin zenbait mintzagai ekiditeko; baina, hori ezinezkoa gertatzen zitzaion Vincenti; aitarekin bakeak egitea ezinezkoa ez bazen ere, oso neketsua egiten zitzaion; aitak berak ez zuelako ikusten bakeak egin beharrik; artzain txakur iletsuarekin alderatzen zuen bere burua. Vincentek Theori esaten zion berak zakurraren bidea aukeratu zuela bizitzarako: pintore behartsuaren bidea; Theok, aldiz, arte saleroslearen maila aukeratu zuela. Gero bere buruari galdetzen zion bi anaiak betirako bereiziko ziren edo biek bidelagun izaten jarraituko zuten; berak behartsua eta pintore izaten jarraituko zuela, naturaren barnean. Vincentek esaten zuen pertsona bat mediokre bihurtzen duena egunero amore ematen jardutea dela: gaur honetan, bihar beste horretan, jendeak dioenaren kontra inoiz joan gabe, iritzi publikoa jarraitzea; Vincentek zioen aitarekin eztabaidatzeari aspaldi utzi ziola, garbi zeukalako hark inoiz ez zuela pentsatu gauza garrantzitsuez; konbentzioan eta sisteman oinarritua zegoela erabat; baina, pertsona bere buruaren etsai bihurtzen dela, bere buruari esaten ez badio: ez dut nahi sistemak sostenga nazan; neure arrazoiez eta kontzientziaz egingo diet aurre gauzei. Aitak eta Tersteeg-ek inoiz ez ziotela eman askatasunik; inoiz ez zutela onartu bere askatasun desirarik; baina, haien sistema baztertuz, itxaropen pixka bat bazuela bere ahaleginak ez zirela alferrikakoak izango; aitak eta Tersteeg-ek dirua irabazteko esaten ziotela, baina Millet-ek bizitza zuzena egiteko esaten ziola, eta dirua irabaztearena kudeatuko zuela; ordura arte argi izpi ilunaren mendean bizi izan zela, baina aurrerantzean argi izpi zuriaren arabera biziko zela; hala ere, aitarenganako eta Tersteeg-enganako gorrotorik ez zuela eta ez zuela nahi haiei ezer txarrik gertatzea; haiek ez zirela zoriontsuak; haiek beren kontzientzia jarraitu zutela, baina kontzientzia mamuek hartua zutela; aldiz, Millet eta Corot-en ez zutela mamurik beren kontzientzian.

140

Nuenengo eliza eliztarrekin. Van Gogh, 1884. Amsterdam, Rijksmuseum.

Vincentek esaten zuen aita ez zela konturatzen bere portaera hipokritaz, baina, hala ere, azkenaldian bakealdi bat bizi zutela. Vincentek gauza bat agindu zion Theori, bere izaeragatik nekez bete ahal izango zuena; hots, solasgai batzuetaz ez zuela aitarekin hitz egingo.1883ko abenduaren 21ean (348) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori eskerrak ematen zizkion bidalitako diruagatik; suspertua sentitzen zela Theok eta Rappard-ek onartu zutelako bera aitaren etxean egotea; une horretan aitarekin harreman onak zituela; baina, aitaren karakterea egoskorra, aldakorra eta iluna zela; mentalitate estukoa zela eta zaila zela harekin harreman onak izatea; hala ere, azken eztabaidaren ondoren bakealdi batera heldu zirela; aitaren kasuan etengabeko kontrastea zegoela esaten zuenaren eta egiten zuenaren artean; denbora asko eraman ziola horretaz jabetzeak eta aita horretaz ez zela jabetzen konturatzeak; aitak sarritan ez zuela jakiten zer egiten zuen: hitzak sistematikoki aukeratzen zituela, baina haren ekintzak zorizkoak zirela; zaila gertatuko zitzaiola aitaren ondoan emaitza onak ateratzea; aitarengandik lortu zuela baimena beretzat gela bat edukitzeko; Theok onartzen bazuen, beste nonbait egoteko dirurik ez zuen garaian han edukiko zuela almazen-gela bat; Theok esandakoa beteko zuela: gauza batzuetaz ez zuela aitarekin hitz egingo; gauza horietaz Theorekin hitz egin ahal izango zuela. Nuenen-en zegoela Rappard eta Sien bisitatzera joan zen Vincent Hagara. 1883ko abenduaren 22-25an (349) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Hagara joan zela bere estudioak paketean sartu eta bidaltzera; Rappardekin eguna pasatu zuela eta emakumea (Sien) berriro ikusi zuela; horretarako gogo handia zuela; orduan ezin zezakeela gauza handirik egin harengatik; baina adorea eman ziezaiokeela.

141

Hagan Vincentek ikusi zuen Sien miseria gorrian zegoela, baina jadanik ez zuen pentsatzen harekin elkartzerik. 1883ko abenduaren 25-28an (350) Nuenen-dik idatzi zion Vincentek Theori, Hagan egun batzuk eman ondoren; esaten zuen aitak eta amak txukundu ziotela estudio berria eta han aurrerapen batzuk egitea espero zuela; Sien ikusi zuela eta bereizita bizitzea erabaki zutela; Sieni buruzko gauzak kontatzen zizkion Theori: beretzat eta haurrentzat dirua ateratzeko garbitzaile moduan lan egin zuen arren, orain gauzek okerrera egin zutela; miseria gorrian aurkitu zuela eta tristura handia ematen ziola; esaten zuen Sienen auziarengatik beraren eta Theoren arteko harremanak kolpe latza jaso zuela; lehengo jarreran jarraitzen bazuen Theok, iraganean bezalako begirunerik ez ziola hari izango. Hagan pintatzeko materiala eta estudioak paketetan jarri eta Nuenenera bidali zituela. Aitarekiko etsaitasuna gordetzen zuen era berean, Theoren udako portaerarekiko dezepzioa sentitzen zuen Vincentek. 1883ko abenduaren amaieran (350a) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion dezepzioa sortu ziola haren udako bisitaldiak, baina emakumea orain egoera horretan ikusteak ere bihotza urratu ziola; gertaera hori gaindiezina gertatuko zela beraren eta Theoren arteko harremanetan; modu friboloan jokatu zuela Theok; aitaren antzera jokatu zuela; ankerra izan zela zoritxarreko emakume bati eta haren haur txikiari sostengua kentzean; ez ziola ezertarako balioko prostituta baten eta sasiko semearen kontua zela pentsatzeak; politikoegia zela, denekin bakeak egin nahian ibiltzen zelako; emakumeak dirua bakarrik ez zuela galdu; Vincent ere galdu zuela; maite zituela emakumea eta haurra; bere sentimenduak gehiago errespetatu behar zituela; oraindik ez zela beranduegi gauzak konpontzeko. Vincentek nahiago zuen jende xehearekin harremanak eduki, goi mailako jendearekin baino. 1884ko urtarrilaren 2an (351) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion berak nahiago zuela egon mundua ia ezagutzen ez zuten nekazariekin edo ehuleekin, jende zibilizatuagoarekin baino; Nuenenen zegoenetik ehuleen munduan murgildua zegoela; ehuleen marrazki gutxi ezagutzen zituela; zaila dela haien marrazkiak egitea, ezin delako nahi adina distantzia hartu ehungailua marrazteko. 1884ko urtarrilaren 17an, 64 urte zituela, Vincenten amak treneko eskaileretan estropezu egin zuen eta izterreko hezurra hautsi zuen; gertaera horrek aukera eman zion Vincenti ama zaindu eta bere egonaldia justifikatzeko; sozialago bihurtu zen eta lagunekin harremanak izaten hasi zen; gainera, Theok Vincenti bidalitako berrehun florinak sendagilearen gastuak ordaintzeko erabili zituzten. 1884ko urtarrilaren 17an (352)

142

Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion amak hankan mina hartu zuela, trenetik irtetean; izterreko hezurra hautsi zitzaiola, aldakaren artikulaziotik gertu; sendagileak esan zuen ez zegoela arriskurik, baina amaren adina kontuan hartuta, luze joango zela. Vincent ez zegoen bakarrik ama zaintzeko; horregatik, zainketa lanak konbina zitzakeen pintatze lanarekin. 1884ko urtarrilaren 24an (355) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion amaren egoera hobera zihoala; berehalako arriskua gero eta txikiagoa zela; ongi etorriko zela bera etxean egotea, ama zaindu eta mugitu behar zenerako; Borinagen gaixoak zaintzen ikasia zuen; lehen egunetako izua pasatzean, ikusi zuela lana egin zezakeela modu erregularrean; egunero pintatzen zituela ehuleei buruzko estudioak eta uste zuela Drenthe-koak baino hobeak zirela teknikoki. Istripua baino lehen tratua egin zuela aitarekin: ostatua eta mantenua doan izango zituela; Theok bidalitako dirua urte hasierako faktura batzuk ordaintzeko erabiltzea pentsatu zuela; baina, gero, istripua gertatu zenean, diru hori aitari eman ziola; Theo etortzean ehuleen etxetxoak erakutsiko zizkiola; ehuleen irudiak eta haria kiribiltzen zuten emakumeak. Manet-en erakusketari buruz xehetasunak emateko esaten zion Theori, haren lana originala iruditzen baitzitzaion; Maneti buruz Zolak idatzitako artikuluaz esaten zuen ez zegoela ados haren ondorioekin: arteko ideia berriei etorkizun berria irekitzen ziela Manetek. Vincententzat zeruertz berria Millet-ek irekitzen zuen, ez Manetek. Bere etorkizunaz aitarekin inolako traturik ez zuen egin nahi Vincentek; askatasun osoa nahi zuen harekiko. 1884ko urtarrilaren hasieran (355a) Nuenendik Theori idatzitako gutunean Theok egin zion proposamena gogoratzen zuen Vincentek: berak eskatutako 100 frankoez gain beste 50 franko bidaliko zizkiola etxean sortutako mantenu gastuak aitari ordaintzeko. Vincentek ez zuen onartzen Theok aitarentzat ematen zuen konpentsazio hori; izan ere, berak zioen aitaren etxean bizi bazen, ez zela probetxu pertsonalarengatik, pinturan aurrerapenak egitearren baizik; aitarekin horrelako traturik ezin zuela egin, ez zekielako zenbat denboran egongo zen aitarenean; nahi izanez gero Theok egin zezakeela aitarekin horrelako konponketa bat, baina horretatik at utzi behar zuela Vincent; Theok esan ziola 50 franko horiek onartu eta aitari emateko, baina berak erantzun ziola tratu horretatik kanpora gelditzen zela bera. 1884ko otsailaren hasieran (355b) Nuenendik Theori idatzitako gutunean Vincentek Theori esan zion ez bidaltzeko 100 franko baino gehiago; bestela, bueltan jaso beharko zuela. Pinturan egiten zuen lana kontrastatzeko lagun ezin hobea zuen Rappard. Horregatik saiatzen zen Vincent harekin harremanean egoten.

143

1884ko urtarrilaren ostean (R39) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Rappardi esaten zion amak istripu bat izan zuela trenetik irtetean eta kezkaturik egon zirela gertaera horregatik; pozik zegoela han egoteaz, amari laguntzen zerbait baliagarria egin zezakeelako; amak laguntza handia beharko zuela, eta urte erdia beharko zuela berriro ibiltzen hasteko; Nuenen-en sendagilerik ez zegoela eta Eindhoven-go sendagile batek etorri behar izaten zuela; oraindik ehuleekin lanean ari zela, baina beldur zela aurrerantzean denbora erdia bakarrik lan egin ahal izango zuela, zoritxarreko gertaera horrengatik; akuarela batzuen estudioak egin zituela, naturatik zuzenean; estudio horietatik akuarela landuagoak egingo zituela, egun horietan etxean egon beharko zuelako. Jende apalaren alde egiten zuen beti Vincent-ek. Francois CoppĂŠe ere jende apalaren poeta zen. 1884ko otsailaren 18-23an (357) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion ehuleen bost marrazki eta akuarela batzuk bazituela bidaltzeko moduan; gero esaten zion Theoz gogoratu zela sarri samar azkenaldian, hark utzitako liburu baten kariaz: Francois CoppĂŠe-ren Poems liburua zela; liburu horretako poema batzuek asko hunkitu zutela.

Francois CoppĂŠe

Jules Breton pintore eta poetaren lanak oso gogoko zituen; ulertzekoa da, pintura eta literatura hain estuki loturik bizi zituen Vincenten kasuan. 1884ko otsailaren 25ean (R40) ) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Rappardi esaten zion uste baino hobeto errekuperatzen ari zela ama eta sendagilearen arabera, hiru hilabete ingururako ongi egongo zela berriro; azken asteetan nagusiki pintatzen jardun zela; lan neketsua izan zela; azken egunetan landan jardun zela hilerri txiki bat pintatzen. Jules Breton-en poemak berriro irakurri zituela, Francois CoppĂŠe-ren poemekin batera. Vincent kexu agertzen zen, hainbeste denboraz Rappard-en gutunik jaso ez zuelako.

144

Vincentek ama zaintzen baino denbora gehiago ematen zuen pintatzen. 1884ko otsailaren amaieran (R41) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Rappardi CoppĂŠe-ren poema batzuk bidali zizkion; esaten zion aurreko egunetan aire librean estudio batzuk egin zituela eta haietako baten zirriborroa bidaltzen ziola; amaren egoera hobetzen ari zela, haustura sendatua zegoela eta igeltsua kendu ziotela; baina, oraindik ere hanka jarrera horizontalean eduki behar zuela, sei bat astetan. Jendeak ezer ez saltzea egozten ziola eta horregatik esan ziola Rappardi haren lanak jendeari erakusteko; denborarekin bere lanak saltzea espero zuela, baina horretarako lanean jarraitu behar zuela; bat-batean behintzat ez zuela arrakastarik edukiko. Vincentek baino ordu gehiago ematen zituen Wilhelminak ama zaintzen. 1884ko martxoaren 1ean (358) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion ama ongi zihoala, eta sendagileak hasieran esaten zuen epea baino azkarrago sendatuko zela; hasieran esan zuela urtebete beharko zuela, baina orain hiru hilabeteko epea ematen zuela; alaba Wilhelminak asko lagundu ziola esaten zuen, haren bizkarrera erori baitzen ia zama guztia. Vincentek esaten zuen ados zegoela Theok esandakoarekin: bere lanak hobetu beharra zeukala; baina, berak zioen lan horiek saltzen energia gehiagoz saiatu behar zuela Theok; koadro sinple bat ere ez zuela oraindik saldu; saiatu ere ez zela egin horretan.

Ehulea ehungailuan harilkaiarekin. Van Gogh, 1884ko martxoan. Boston, Museum of Fine Arts

Garai honetan borroka gogorra izan zuen Vincentek Theorekin; izan ere, etxean pentsatzen zuten Theok karitateagatik ematen ziola dirua Vincenti, eta ez lanaren truke. Vincent kexu zen Theok ez zuelako behin ere saldu haren lanik; Theok esaten zion Vincenti haren lana ez zela behar bezain ona; Vincentek esaten zion beste erosle batzuengana joko zuela, Theo ez zelako saiatzen haren lanak saltzen; Vincentek Theori esaten zion

145

ezin ziezaiokeela emazterik eman, haurrik ere ez, lanik ere ez; baina dirua eman ziezaiokeela; hala ere, kexu zen, galdetuz ea zer onura atera ziezaiokeen diruari, gainontzekorik gabe bizitzekotan (Naifeh eta White, 2011; Van Gogh-Bonger, 1913). Vincent oso erromantikoa zen; elkar maitatzea zen bizitza honetan garrantzia zuena; maitasunak energiaz betetzen zuen pertsona. 1884ko martxoaren 9an (359) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion bidaltzen zizkion marrazkiak norbaiti erakusteko behintzat. Esaten zion, baita ere, emakume batek maite izan bazaitu, zu zaindu bazaitu, eta zuk bera zaindu baduzu, maitasun aldi hori zorioneko puska bat dela bizitzan; emakumea polita izateak edo ez izateak, gazte edo zaharra izateak, hobea edo gaiztoagoa izateak zeharka bakarrik eragiten duela horretan; elkar maitatu izateak bakarrik duela garrantzia; maitasunak zailtasunak ekartzen dituela, baina haren alderdi ona honetan datzala: energia ematen duela. Vincentek tratu bat egin nahi zuen Theorekin, bere koadroak diruagatik trukatzeko. Egiten zuen lanagatik kobratu nahi zuen, ez Theoren karitateagatik. Theok saltzen ez bazituen Vincenten koadroak, beste saltzaileengana joko zuen hark. 1884ko otsailaren 12an (360) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion zor handia ziola eta horrela jarraituz gero, gero eta zor handiagoa izango ziola. Proposamen bat egin nahi ziola: berak bere lanak bidaliko zizkiola eta nahi zuena har zezala beretzat; baina, martxora ezkero Theorengandik hartzen zuen dirua berak irabazitako dirutzat hartuko zuela; izan ere, bere inguruan askotan entzuten zuela ea zergatik bere lanik inoiz ez zuen saltzen; orain arte jasotako dirua itzuli beharrekotzat jotzen zuela; martxoan akuarela batzuk bidaliko zizkiola; ez bazituen nahi, beste norbaitentzat hartuko zituela, baina nahiago zuela Theorekin negoziatu; akuarela horiek beren hutsuneak bazituztela, baina ez zitzaiola txorakeria iruditzen haiek jendeari erakustea; martxora ezkero, batera eta bestera lanak bidaltzen hasiko zela; ez sentitzeko behartua nahi ez zuen koadroa hartzera; martxora ezkero dirurik ez zuela Theorengandik hartuko, trukean lanen bat eman gabe; berak Theorekiko libre sentitu nahi zuela eta gainera nahi zuela Theo ere berarekiko libre sentitzea; Nuenenen zegoenetik egun bat ez zuela eman goizean goizetik gauera arte lanik egin gabe. Vincentek bere lanagatik irabazten bazuen dirua, berak nahi zuen gauzatan gastatu zuen. 1884ko martxoaren 11n (361) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion jasotzen zuen dirua berak nahi zuen moduan gastatu nahi zuela; nahiago zuela 100 franko hartu eta berak nahi

146

bezala gastatu, 200 hartu eta besteak esanda bezala gastatu baino; dirua ez zuela fabore moduan hartu nahi. Vincenti iruditzen zitzaion Theorengandik jasotzen zuen dirua ez zuela jasotzen berari komeni zitzaionean, baizik Theori ongi zetorkionean. 1884ko martxoaren 21ean (362) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion â&#x20AC;&#x153;arrastakako adiskidetasunaâ&#x20AC;? zela elkarren artean zutena; Theok diruaren herena bidaltzen ziola eta hau esaten ziola: gainontzekoa , ongi zetorkionean, hilaren bukaeran bidaliko ziola. Vincentek galdetzen zuen ea Theok begiratzen zion noiz zetorkion ongi Vincenti; ez zuela nahi izan Theok babesten zuen pertsona; pena handia izango zuela bi anaiak bereizten baziren, baina erdizkako adiskidetasunaz ari baziren, zer besterik gelditzen zen. Garai horretan Vincentek bere aitaren eliza eta kongregazioa pintatu zituen; urki kimatuen koadroak ere egin zituen; urki kimatuen koadroetan bizitza aurkitu zuen irudiaren atzean (Naifeh eta White, 2011).

Urki kimatuak, Van Gogh, 1884ko martxoa. Amsterdam, Rijksmuseum.

Jasotzen zuen dirua egiten zuen lanari zegokiona izango zen; jasotzen zuen diruaren truke ezin zitzaion Vincenti esan norekin bizi behar zuen edo zertan gastatu behar zuen diru hori. Ez Theok, ez beste inork ezin zion Theori xantaiarik egin, jasotzen zuen diruaren truke. 1884ko apirilaren hasieran (363a) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek aurreko eskutitzetan idatzitakoa gogoratzen zion Theori: jasotzen zuen dirua ziurgabetasun handiz eta tentel behartsu bati emandako karitate moduan hartzen zuela; gainera, jendeari aditzera ematen zitzaiola Vincentek ez zuela koadrorik saltzen; axola ez zitzaion jendeari ideia hori transmititu zitzaiola eta jendeak galdetzen zuela: zergatik Vincentek inoiz ez zuen bere lanik saltzen. Bestalde, azken udan Vincenten bizitza pribatuan sartu zela

147

Theo: gauza batzuetan amore eman beharko zuela, dirua jasoko bazuen. Vincentek jasotzen zuen dirua lanaren ordainetan eman behar zitzaiola; bizitza pribatuan askatasunik ez izatekotan, ez zuela dirurik nahi; arlo horretan behin betiko erabakirik hartu ezean, ez zuela aurrera jarraitu nahi; Anberesen edo beste nonbait zerbait saltzea lortzen bazuen, kopuru hori Theok bidali beharreko 150 frankori kenduko ziola. Azkenean, Vincentek lortu zuen Theorekin bere koadroei buruzko tratua egitea. 1884ko apirilaren hasieran Theorekin tratua egin zuen Vincentek; Theok onartu egin zituen Vincenten eskaerak: Vincentek bere lan guztiak Theori emango zizkion, diruaren truke; obra horiekin nahi zuena egin ahal izango zuen Theok; Vincentek lasai esan zezakeen Nuenen-en anaiak erosten zizkiola bere lanak; hilero ehun eta berrogeita hamar franko bidaliko zizkion Theok Vincenti. Theok Vincenti ematen zion dirua ez zen aurrerantzean eskupeko bat kontsideratuko, baizik negozio-truke bat; Vincentek hilero bidaliko zuen lanaren ordainketarako dirua. Tratuaren seinale moduan lehen hilabetean berrehun eta berrogeita hamar franko eman zizkion Theok Vincenti ( Naifeh eta White, 2011). Hala ere, tratu hori egin eta handik laster tratua berrikusteko prest agertu zen Vincent. 1884ko apirilaren 1ean (364) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion 250 franko jaso zituela harengandik eta diru hori berak irabazitako dirutzat hartzen zuela; hilero bidaliko zizkiola bere lanak Theori eta Theo izango zela lan horien jabe, eta edozer gauza egin ahal izango zuela obra horiekin; baina, baimena izan behar zuela Vincentek Theok egiten zuena erosketa moduan kontsideratzeko. Esaten zion bere marrazkietako batzuk Rappard-enean zirela momentuz eta hari denak gustatzen zitzaizkiola. 1884ko apirilean (R43) Nuenendik Rappardi idatzitako gutunean Vincentek esaten zuen pozik zegoela Rappardek esan ziolako bere marrazkietan zerbait ikusten zuela; bere lanean indar adierazkorra irabazten ari zen neurrian jendeak are eta gehiago esango zuela teknikarik ez zeukala; adierazkortasunaren mailan kemena irabazten saiatzen ari zela; bera ere saiatzen zela teknika hobetzen, baina esan nahi zuena esateko neurrian bakarrik; bere burua hobetzen eta zuzentzen ahalegintzen ari zela, baina ez zitzaiola axola bere teknika gramatika zaleekin ados zegoen ala ez. Herkomer-ek bere arte-eskola irekitzean esan zuenaz pentsatzen zuela: bere ikasleei esan zien berak pintatzen zuen moduan ez, baizik barnetik irteten zitzaien moduan pintatzeko; originaltasunean libre utzi nahi zituela; ez zituela jarraitzaileak errekrutatu nahi; artea eskuek bakarrik ez zutela egitean; gure arimen barneko iturritik irteten zela; naturarekin zenbat eta harreman gehiago eduki, orduan eta erakargarritasun gutxiago ikusten zuela teknikaren trikimailuetan.

148

Garai horretan ongi konpontzen ziren Vincent eta Rappard. Alde batetik, berriro ere beren etxera joateko gonbita egin zion Vincentek Rappardi; bestetik, egiten zituen lanetako batzuk hari bidaltzen zizkion. 1884ko apirilean (365) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion hil horretako marrazkiak Rappard-enean zeudela eta hark ekarriko zituela etortzen zenean. Rappard eta biak gero eta ilusio gutxiago zutela besteen sinpatia lortzeko; berean jardungo zirela, besteek esandakoari begiratu gabe. 1884ko maiatzean (R45) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Rappardi galdetzen zion ia egun batzuetarako Nuenenera etorri nahi zuen; esaten zion amaren errekuperazioa ongi zihoala eta berriro ere ibiltzen hasia zela; zuhaitzak loratzen ari zirela eta egun batzuk lehenago hiru marrazki igorri zizkiola: Little Ditch, Norway Pines in the Fen eta Thatched Roofs. Vincent ehuleen eta ehungailuen pintore bihurtu zen sasoi horretan. 1884ko apirilaren 30ean (367) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion ehundegi bat pintatzen ari zela, ehungailua aurretik begiratuta; aldi berean, beste ehungailu bat, albotik begiratuta; espero zuela beste bi ehule marrazten hasiko zela, baina ehuleak ez zirela ehungailuaren atzean egongo, baizik mihisearen hariak antolatzen; ehuleak lanpararen argitan ehuntzen ikusi zituela eta horrek Rembrandt-en antzeko efektuak eragiten zituela; esekitako lanparak erabiltzen hasi zirela.

Ehulea. Vincent Van Gogh. Nuenen, 1884, urtarrila-abuztua.Van Gogh Museum.

Vincent nahiko pozik zegoen Nuenen-en; jendearekin lehen baino harreman hobeak zituen orain eta iruditzen zitzaion Nuenengo jendea hobea zela Ettengoa edo Helvoirt-ekoa baino. 1884ko maiatzaren 15ean (368) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori eskerrak ematen

149

zizkion hark bidalitako 200 frankorengatik eta bi gelako estudio bat alokatu zuela esaten zion; esaten zuen etxeko gela txikian baino hobeto lan egin ahal izango zuela han; ehulearen estudio bat eta eliza txikiaren kanpandorrea pintatzen hasi zela; azkenaldian pintatzen okupatua egon zela eta ez zuela marrazkirik egin; Van Rappard etortzekotan zela. Vincenten marrazkietako batzuk ekarriko zituela eta Theori bidaliko zizkiola. Vincent pintura lanean erabat kontzentratua zegoen; Rappard-ek hamar eguneko bisita egin zion eta ehungailuen artean eman zuten denboraldi hori. 1884ko maiatzaren amaieran (369) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion 10 bat egunez han izan zela Rappard; bisita asko egin zizkiela ehuleei; Vincenten marrazkiak ekarri zituela eta haiek Theori igortzeko moduan zela; bukatu berria zuela ehule baten irudia, ehungailuaren aurrean jarrita; estudioa egokitzen gastu handiak egin zituela. Vincentek teknikari baino garrantzi gehiago ematen zion adierazkortasunari. 1884ko maiatzean margotu zuen Ehulea ehundegian; lanaren gogortasuna eta pertsonaiaren duintasuna agertu nahi izan zituen koadro horretan; soroetan lanean ari ziren nekazarien koadroak ere egin zituen eta haien izaeraren alderik adierazkorrenak azpimarratu zituen; Amsterdam-era Rijksmuseum ikustera ere joan zen. Garai horretan Vincentek tonismoa aldarrikatzen zuen, kolorismoaren aurretik. 1884ko ekainaren hasieran (370) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion kolore ilun batek argia irudi zezakeela, edo efektu hori eragin; tonuaren kontua zela; adibidez, gris gorrizta, gorritik gutxi duena, gorri xamar ager litekeela alboan duen kolorearen arabera; kolore batean hori pixka bat jartzea nahikoa dela oso hori ager dadin, morearen edo lila kolorearen ondoan jartzen bada; jendeak koloreaz hitz egiten zuenean, benetan tonuaz ari zirela pentsatzen zuela; bere garaian, tonistak gehiago zirela koloristak baino. Lehengo pintore onak hobesten zituen, inpresionisten aurretik. 1884ko ekainaren hasieran (371) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion EugĂ¨ne Fromentin-en Les MaĂŽtres dÂ´Autrefois atsegin handiz irakurri zuela; pintura flamenko eta holandarraren azterketa bat zen; Theok inpresionismoaz hitz egiten ziola, baina beretzat ez zegoela garbi zer zen; hain handia iruditzen zitzaiola IsraĂŤls, ezen jakin-min gutxi zuela gauza berriez; Theok berak baino aukera gehiago zuela arteari buruzko liburu onak topatzeko; halakorik topatuz gero, jakinarazteko eta Vincentek erosiko zituela.

150

Sarritan bidali behar izaten zion Theok Vincenteri tratuan adostutakoa baino diru gehiago; modelo, pintura eta bestetan ustekabeko gastuak sortzen baitzitzaizkion. 1884ko uztailaren hasieran (372) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori eskerrak ematen zizkion gutunagatik eta bidalitako 200 frankoengatik; esaten zion koloreen faktura asko igo zela eta kontuz ibili behar zuela tamaina handiko koadroekin; gainera, modeloetan asko gastatu beharra zegoela; ez zela erraza udako eguzkiaren efektua aurkitzea. Vincentek koloreez hitz egiten zion Theori; honela sailkatzen zituen koloreak: udaberria xamurra dela, arto berde gaztearekin eta sagarrondoaren lore arrosekin; uda, berriz, urdinen eta laranjaren arteko oposizioa dela, artoaren urrezko brontzearekin; udazkena hosto horien eta tonu morexken arteko kontrastea dela; negua elurra dela, silueta beltzekin. Esaten zion pinta zitekeela koadro bat urtesasoien aldartea adieraziz, kolore osagarrien kontrasteekin: gorria eta berdea, urdina eta laranja, horia eta morea, zuria eta beltza; udaberrian arto berde gaztea eta sagarrondoaren lore arrosak agertzen direla; udan tonu urdinak eta galburu urreztatuen kolore laranja konbinatzen direla; udazkenean hosto horiak eta tonu morea kontrastean ageri direla; neguan elurra eta silueta beltzak konbinatzen direla.

Ehulea leiho irekiaren aurrean, Nuenengo dorrearen bistarekin. Van Gogh, 1884ko uztaila. Munich, Bayerische Staatsgem채lde-sammlungen, Neue Pinakothek.

Rappard-ekin egin zuen moduan, Theo-rekin ere ehuleen etxeetatik pasatzeko asmoa zuen Vincentek. 1884ko abuztuaren hasieran (373) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion pozik zegoela Theok laster etorri behar zuelako Nuenenera. Daudet-en Sapho oso polita eta kemenez betea zela. Theo etortzean nekazari etxe batzuk eta ehuleen etxe batzuk bisitatuko zituztela. Lanez gainezkatua zegoela.

151

Tarteka lanen bat sortzen zitzaion Vincenti; baina, lanarengatik diru konkretu bat baino gehiago, material gastuen jabe egitea negoziatzen zuen. 1884ko abuztuan (R47) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Rappardi esaten zion denbora asko idatzi gabe egon zela, haren gutunaren zain egon zelako; baina, gutunik ez zetorrela ikustean, pentsatu zuela Drenthe aldera joango zela; gainera, lan asko zeukala eta idazteko denborarik ez zuela hartzen; udan etxe bat ikusi zuela Eindhoven-en, urregile aberats erretiratu batena; gizon horrek pixka bat pintatzen zuela eta gela bat zuela etxean, berak pintatu nahi zuena; sei panel zituela, zerbaitekin bete nahi zituenak; azken afaria pintatu nahi zuela, beste gauza batzuekin batera; Vincentek esan ziola, jangela izan behar bazuen, hobe zuela landa bizitzako eszenak jartzea, Azken Afari mistiko bat baino; Vincentek bere estudioan gela horretarako sei zirriborro egin zituela: Sower, Plower, Wheat Harvest, Potato Planting, Sheperd eta Winter Scene with Ox Wagon; eta orain koadro horiek lantzen ari zela; modeloen eta pinturen gastua gizon hark ordainduko zituela eta koadroak bereak izaten jarraituko zutela; kopiatu ondoren itzuliko zizkiola koadroak Vincenti; kopia egiten ari zenean ere zerbait lagundu beharko ziola gizonari. Sarritan gertatzen zen, Vincentek Theori eskutitz batean ematen zion informazio bera ematen ziola beste eskutitz batean Rappardi; Eindhoven-go urregilearentzat (Antoon Hermans-entzat) egin behar zuen lanaren berri biei eman zien. 1884ko abuztuaren hasieran (374) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Londonen zegoen artean lerro batzuk idatzi nahi zizkiola; asko gustatuko zitzaiokeela harekin batera Londonen paseatzea. Aurreko astean egunero soroetan izan zela, uzta biltze gaiaren inguruko konposizioa egiten; Eindhoven-go gizon batek jangela apaindu nahi zuela eta horretarako zela konposizioa; gizon horrek berak pintatu nahi zuela, baina konposizioaren diseinua eta eskala txikian pintatzea Vincenten esku zeudela; gizon hori urregina eta aberatsa zela; Theo Nuenen-era etortzean, nekazariak goldean eta hazia ereiten ikusiko zituela.

Antoon Hermans-en etxea, Eindhoven, Keizersgracht 15

152

Nekazariak patatak ereiten. Van Gogh, Nuenen, 1884ko abuztua/iraila. Otterlo, Rijksmuseum KrĂśller-MĂźller.

1884ko udan Dorus-en etxearen alboko etxean bizi zen Margot Begemannez erdi maitemindu zen Vincent eta elkarrekin ezkontzea erabaki zuten; zendutako artzain protestante baten alaba zen Margot, ezkondu gabeko lau ahizpekin bizi zena; Vincent baino 10 urte zaharragoa zen; Vincentek zioen pena zela emakume hori hamar urte lehenago ez ezagutu izana; Vincenten familiak eta Margotenak gaitzetsi egin zituzten harreman horiek eta Margot bere buruaz beste egiten saiatu zen, estriknina hartuta; ondorioz, Eindhovengo sendagilearengana eraman behar izan zuten; harremana hautsi zuten eta trauma berri bat eragin zion horrek Vincenti. Margoten suizidio entsegua Zolaren Madame Bovaryren suizidioarekin alderatu zuen Vincentek. Hasieran Vincentek ez zion maitasun horren berri eman Theori, Keeren eta Sienen kasuan gertatu zen moduan; Margot suizidatzen saiatu eta gerora eman zion guztiaren berri.

Margot Begemann. www.vangoghaventure.com

1884ko irailaren bigarren erdiko gutunean (375) Vincentek Theori kontatu zion Margot-ekin eduki zuen harremanaren sekretua. Esaten zion Margot Begemann-ek pozoia hartu zuela etsipen une batean, familiarekin

153

eztabaida bat eduki ondoren; paseatzen zebiltzala Margotek sarritan esaten zion Vincenti: orain bertan hiltzea nahi nuke; Vincentek ez zion arretarik jarri inoiz; baina, goiz batean txirrist egin eta erori egin zen Margot; Vincentek hasieran pentsatu zuen ahuldadea izango zela, baina okerrera egin zuen Margotek: espasmoak, hitz egin ezina, astinduak eta konbultsioak; Vincentek galdetu zion zerbait irentsi al zuen eta Margotek baietz erantzun zion; estriknina hartu zuela, baina dosi txikian. Vincentek Margoten anaiari eman zioten gertatuaren berri eta Eindhoven-ho sendagile batengana joan ziren; hark pozoiaren aurkako sendagaia eman zion. Utrecht-ko sendagile batengana eraman zuten gero. Seguraski, Margot izan zen Vincent benetan maite izan zuen emakume bakarra; baina, Vincent frustratuagoa gelditu zen Eugenia, Kee eta Sienekiko harremanak apurtzean, Margotekikoak haustean baino. Eugenia, Kee eta Margot artzainen alabak ziren eta Sienen aita nor zen ez dakigu. 1884ko irailaren bigarren erdiko gutunean (376) Vincentek Theori esaten zion itxaropena zuela Margot bere onera etorriko zela, baina nahaste nerbiosoak luze iraungo zuela; bi arrisku zituela: gaixotasun nerbiosoa eta malenkonia; egun horretan jasotako gutunean Margot-ek esaten zuela bere familiak ez zuela ulertzen barnean zuen herstura; nekez distrai zitekeela; bere gelan isilik egoten zela Vincentek emandako libururen batekin edo beste zerbaitekin; emakumearen etsipenaren arrazoia honetan zetzala: zaharregia zela eta antzeko gauzak esan zizkiotela. Margoti bere familiak hitz egiten zion modua eta Sienen kasuan Theok Vincenti hitz egin zion modua alderatzen zituen Vincentek; Vincent ere bere onetik irten zen Theok esandakoarekin. 1884ko irailaren bigarren erdian (377) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion sendagilearekin egon zela eta hark esan ziola Margot-ek bi arrisku zituela: ezkontzeko ahulegi zegoela eta elkarrengandik bereiztea ere arriskutsua zela; denbora pasatu beharko zuela jakiteko harentzat egokiena zer zen: bereiztea edo ez bereiztea; berak beti haren lagun izaten jarraituko zuela; elkarrekiko atxikimendu gehiegi zutela; orain lehen baino hobeto ezagutzen zuela zerk eraman zuen emakumea etsipenera; Theok Vincenti hitz egin zion moduan hitz egin ziola familiak Margoti; orduan Vincent bere onetik irten zela eta emakumeak ere oso gaizki hartuko zuela, berak bezalako tenperamendua edukiz gero; ahizpek esandako gauzek etsipenera eta egoera malenkoniatsura eraman zutela Margot eta horrek eraman zuela egin zuena egitera; patetikoa zela emakume horrek esan zuena: azkenean berak ere norbait maite izan zuela; aurrez ez zuela inor maitatu. Vincentek beti errespetatu zuela Margot, posizio soziala mantentzen jarrai zezan; pena zela hamar urte lehenago hura aurkitu ez izana; orain hondatua bezala zegoela.

154

Vincent Utrecht-era joan zen Rappard-ekin egoteko asmoz, baina ez zuen etxean aurkitu; laster eskutitz bat idatzi zion Nuenen-era noiz etorriko zen galdetuz. 1884ko irailean (R48) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Rappardi esaten zion Utrecht-en izan zela azken astean; ez zuela inor aurkitu Rapparden etxean eta pena zuela haren lanik ikusterik izan ez zuelako; asko gustatuko zitzaiokeela haren Fish Market ikustea. Eindhoven-erako sei zirriborroak amaitu zituela eta urregilearen etxean zeudela, hark kopiak egin zitzan; atseginez lan egin zuela konposizio horietan. 1884ko irailean (R49) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Rappardi esaten zion gurasoek galdetu ziotela ea Rappard-en bisitari buruzko berririk bazegoen; etxean egokiago zetorkiela Rappard urrian etortzea, azaroan etortzea baino, beranduago beste bisitari batzuk espero zituztelako; bera ez ezik, gurasoak ere bisitaren zain zeudela; horregatik, azaroan Vincentek berak ere etxea utzi beharko zuela, gonbidatuek haren gela erabili ahal izan zezaten.

Nekazariak patatak landatzen. Vincent Van Gogh. 1884. Museo KrĂśller MĂźller.

Garaiko kristautasunak eragiten zuen mediokritateari ihes egin eta benetako balioetan oinarritutako bizitza baten aldeko apustua egin zuen Vincentek. 1884ko urrian (378) Nueenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion zenbaitek galdetzen ziola zergatik hasi zen emakume harekin harremanean; beste batzuek emakumeari galdetzen ziotela zergatik hasi zen gizon harekin; baina bietako inor ez zegoela damutua; berak bazekiela hark maite zuela; eta berak pentsatzen zuela hura maite zuela. Ez zela oraingo kristautasunaren lagun, nahiz eta haren fundatzailea sekulakoa izan; gaztetan hoztasun izoztuak hipnotizatu zuela, baina geroztik mendekua hartu zuela: maitasuna adoratuz; teologoek bekatu deitzen duten maitasuna adoratuz, prostitutak errespetatuz eta emakume elizkoiak ez errespetatuz. Vincent bera lehen bihotz bigunekoa, isila eta pasiboa zela; baina, orain ez zela horrelakoa; norbaitek aktiboa izan nahi duenean, ezin dela izan hutsegiteen beldur; pertsona batzuek pentsatzen dutela onak

155

bihurtuko direla kalterik ez eginez; horrek estankatzera eta mediokritatera eramaten duela. Mihise zuriaren begirada paralizatzailea dela; pintoreari esaten diola ezin duela ezer egin; mihise zuriak pintore batzuk paralizatu egiten dituela; baina, mihise zuriak beldurra diela ausartak diren pintore suharrei. Vincentek ez zuen erreparorik agertzen bere burua talde aurrerakoian eta Theo talde atzerakoian sailkatzean. 1884ko irailaren bigarren erdian (379) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion 1848an bi pertsona mota bereiz zitezkeela: 1) Alde batetik, Luis Feliperen ministroa zen Guizot-en antzekoak: aita, aitona eta Goupil zaharra; itxura agurgarrikoak, serioak, baina hurbilagotik begiratuta, ilunak, aspergarriak, zaharkituak, desagertzera deituak. 2) Beste aldetik, Michelet, Victor Hugo eta Quinet bezalakoak; zerbait mugagabea dutenak. Theo Guizot-en aldean kokatuko zukeela eta Vincent, Michelet-en aldean. Iraganean bazituela esperantzak alde berean izango zirela bi anaiak, baina orain aitziko eremuetan galduak zeudela; bata eta bestea kontrako eremura disparatzera behartuak zeudela. Duela gutxi marrazki bat egiteko eskatu ziotela, 20 florinen truke; eskaera onartu egin zuela, baina susmoak egin zituela eskaeraren atzean Margo Begemann egongo zela; ikerketa egin ostean ikusi zuen hala zela. Vincentek dirua baztertu zuela, baina marrazkia egitea onartu zuela. 1884ko irailaren amaieran (380) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion neguan hainbat marrazki egin eta London News-era bidali behar zituela, Graphic baino hobea zela eta; ezin zuela jan eta ezin zuela lo egin eta horrek ahuldu egiten zuela; bera barrikadaren alde batean zegoela eta Theo bestean; jende gazteak ez zuela bera atsegin, baina ez zitzaiola axola; 48ko belaunaldia nahiago zuela 84koan baino; baina, 48ko belaunalditik, Michelet eta Barbizongo pintore nekazariak zituela gogoko, ez Guizot-en antzekoak; laidogarria zela Theok adierazi nahi zuena, hots, Goupil eta Konpainia espezialistak zirela Millet eta Daumieren lanetan; bere ustez Millet-ez eta Daumier-ez ez zela saleroslerik arduratu; Theo Goupil & Cie-koa zela eta zetozen urteetan ez zuela Vincenten lanarekin ezer egingo, ez zuela Vincenten koadrorik salduko; eta ea inolako aurrerapenik ez egitearekin ados egon behar zuen berak. Horrenbeste denbora Drenthen eta Nuenen-en igaro ondoren, Vincent hasia zegoen pentsatzen herritik hirira aldatu behar zuela. 1884ko urrian (381) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion ez zela bere errua Theok ematen zion diruak interes gutxi ekoizten bazuen; biei, Theori eta Vincenti ematen ziela interes gutxi; egoera aldatuko zela, Vincent ez ezik, Theo ere aldatzen bazen. Negu horretan denboraldi

156

baterako Anberesera edo antzeko tokiren batera joateko asmotan zela; hirian bizitzeko gogoa zuela, urte osoa Drenthen eta Nuenen-en eman ondoren. Anatomiako liburu eder bat erosi zuela, John Marshall-en Anatomy for Artists; oso garestia zela, baina bizi guztian erabiliko zuela. Hala ere, horrelako gauzek zulo handia uzten zutela bere patrikan; aitari eta amari ostatuagatik ordaintzen ez bazien, ez zela nahi ez zuelako, baizik gastu asko zituelako, alferrikakoak ez zirenak. Hermans-i asko gustatu zitzaiola berak egindako lana eta horregatik merkeago egingo ziola; komeni zitzaiola harekin harreman onetan egotea; hura saiatzen zela pintatzen ikasten, hirurogei urte eduki arren; bere sei konposizioetako lau kopiatu zituela jadanik. Theok beti bakartua egongo zela esan bazion ere, oker zebilela Vincenten karaktereari buruz. Helvoirt-eko artzaina hil zela, eta beharbada aita eraman nahiko zutela hara, baina aitak ez zuela deia onartuko. Nuenen bizi izan zen urteetan, 1883 amaieratik 1885eko amaierara, urrats handiak eman zituen Vincentek artista moduan; gero eta teknika landuagoa zerabilen eta gero eta estilo pertsonalagoa; ehungintzako marrazki eta pinturak egiten zituen; 1884ko urrian Van Rappard Nuenenera etorri zen beste bisita bat egitera eta hamar egun igaro zituzten elkarrekin ehuleak margotzen (Thomson, 2007). Ehundegien eta ehungailuen gaia hamazazpigarren mendeaz geroztik erabiltzen zuten pintoreek, baina Vincenti iruditzen zitzaion gai originala tratatzen ari zela. Landako ehuleak industrializazioaren mehatxuaren pean zeuden; artisauehungailuetatik fabriketako ehungailuetara pasatzen ari ziren. 1884ko urriaren 22an (382) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Rappard berarekin zegoela eta Nuenen aldea oso polita zegoela, udazkeneko efektuekin. Laster hosto guztiak eroriko zirela. Anberesera joaten saiatu behar zuela. 382. gutunean Anberesera ikastera joateko asmoa agertu zion Vincentek Theori. Theok esaten zion zaila zela Vincenten pintura ilunak Parisen saltzea, hango pintoreek pintura argiagoak erabiltzen baitzituzten; orduan Vincentek pentsatu zuen oso gutxi ezagutzen zuela bere garaiko pinturaren garapenaz; nekez uler zezakeen pintura inpresionista zertan zetzan; esaten zuen zaila zela Holandan inpresionista hitzak esan nahi zuena ulertzea.

157

Lertxundia udazkenean. Van Gogh, 1884ko urria. Amsterdam, Rijksmuseum.

Rappardek Vincenti esaten zion Anberesera joan baino lehen hilabete batzuetan Nuenen-en pintatzen jarraitzeko. 1884ko urriaren azkenaldian (383) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Rappard han zegoela oraindik eta beste aste batez han egongo zela, lanez gainezka zegoela eta; inpresionismoaz asko hitz egin zutela, baina zaila zela Holandatik ulertzea zer esan nahi zuen inpresionismoak; berak egindako azken lana makalen etorbide bat zela, udazkeneko hosto horiekin, orban distiratsuak zoruko orbeletan, zurtoinen itzal luzeekin txandakatuz; bidearen amaieran basetxe txiki bat eta zeru urdina udazkeneko hostoen atzean. Rappard-ek esaten ziola Anberesera joan aurretik hilabete batzuk gehiago Nuenenen emateko, pintatzen. Anberesera joan baino lehen Nuenenen hogeita hamar buruen estudioak eginez gero, etekin gehiago aterako ziola hango egonaldiari. Rappardek eta biek ibilaldi luzeak egin zituztela eta basetxe ugari bisitatu. Vincentek Theori sarritan esaten zion dirua eman bakarrik ez egiteko; bere lanak ezagutarazi eta sustatzeko eta dirua irabazten laguntzeko. 1884ko azaroaren 1eko gutunean (384) Vincentek Theori esaten zion dirua irabazten laguntzeko; dirua bidali bakarrik ez egiteko; bere sinpatia eta eragina erabiltzeko Vincenten lanak saltzeko. Berriro saiatu zela Mauve eta Tersteeg-ekin harremanak berritzen; Mauveren eta beste norbaiten beharra zuela, adorea jasotzeko; zerbait lortzeko eta dirua irabazteko bezain indartsua bazela. Theok nahiago zuen Nuenen-en jarraitu Helvoirtera joan baino. 1884ko azaroan idatzitako gutunean (385) Vincentek Theori esaten zion Helvoirt-etik aitari deitu ziotenean, hark esan ziela auziaz ez zuela pentsatu ere egingo Helvoirt-en Nuenenen irabazten zuena irabazten ez bazuen.

158

Azkenean, diferentzia hori konpentsatzen bazuten eta aitak hara joatea erabakitzen bazuen, Vincent ez zela joango. Hiru pertsona zeuzkala orain Eindhoven-en, pintatzen ikasi nahi zutenak; akuarela pintatzen irakasten ari zela; egun horietako batean Margot Begemann Nuenenera itzuliko zela; Theok Vincenti hitz egiten zion modu berean hitz egiten ziotela Margoti bere ahizpek. Vincentek bazuen bere buruan nahiko konfiantza; espero zuen horrela jarraituz gero, arrakasta izango zuela. 1884ko azaroaren erdian (386) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Gennep-en ur-errota baten estudioa egin zuela eta lagun berri bat egin zuela, pintatzen ikasi nahi zuena; denbora eta dirua zeukan larrugin bat zela, berrogei bat urtekoa; Vincentek bere ikasleei diruaren ordez pintura tutuak eskatzen zizkiela; azkenaldian gastu handiak egiten ari zela pinturetan eta hileko 20 frankoko ohiz kanpoko dirua eskatzen ziola Theori. Ez zuela bere obra onar zezaten hainbesteko irrikarik; alderantziz, alaiago zegoen Mauvek eta Tersteeg-ek baztertu zutelako, alderantzizkoa gertatu izan balitz baino; sentitzen zuela barnean bazuela azkenean irabazle ateratzeko adina indar. Rappardek zilarrezko domina irabazi zuen Londongo Nazioarteko Erakusketa Unibertsalean, Emakume zaharra goruan izeneko koadroarekin. 1884ko azaroan (R50) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Rappardi zorionak ematen zizkion Londonen eman zioten zilarrezko dominagatik; esaten zion atsegin handiz pentsatzen zuela Nueneera Rappardek egin zuen bisitaz; zenbat eta gehiagotan joan Nuenenera, are eta erakarriago sentituko zela naturara. Rappard joan zenetik ur-errota lantzen jardun zela.

Natura hila toska eta eskalapoiekin. Van Gogh, 1884ko azaroa. Utrecht, Centraal Museum. Van Baaren Museoak maileguan utzia.

159

Vincentek batzuetan oso modu zorrotzean epaitzen zituen inguruko pertsonak. 1884ko abenduaren 9an (386a) Nuenendik bidalitako gutunean Vincentek Theori esaten zion elkarrengandik bereizita egotea bien interesekoa zela; Theoren posizioak ez ziola uzten Vincenti harekin bizitzera Parisera joaten; Theo pertsona errespetagarria zela Goupil eta Konpainian eta Vincent ardi beltza zela; Theoren karakterean alderdi beltz bat bazegoela, baina alderdi distiratsua ere bai: diru kontuetan zuen sinesgarritasuna (fidagarritasuna); baina, maila pertsonalean batere interesik ez zuela Vincentek Theorenganako, hura hotzegia zelako bere gusturako; ez zuela ezinezko ikusten Mariek ere Vincentek sentitzen duen antzeko zerbait sentitzea Theorekin; beharbada Marie ez zuela ulertzen. Autozentsura ere aplikatzen zuen Vincentek bere eskutitzetan; ez zuen idatzitako guztia bidaltzen. 1884ko azaroaren amaieran (386b) Nuenendik bidalitako gutunean Vincentek Theori esaten zion bi aldiz puskatu zituela idazten ari zen gutunak, mingotsegiak edo tristeegiak zirelako. Egunean bi florin gastatzen zituela: bat modeloan eta bestea mihiseetan, pinturetan eta abar; faktura batzuk ordaindu gabe zituela eta Anberesera joan beharra zuela. Vincent Nuenen-en nahiko ongi integratua zegoen eta ez zuen Helvoirt-era joateko asmorik. 1884ko azaroaren erdian (387) Nuenendik bidalitako gutunean Vincentek Theori esaten zion aitak baztertu egin zuela Helvoirten bizitzea; erabaki hori axola zitzaiola Vincenti; izan ere bera ez zatekeela Helvoirtera joango; Nuenengo estudioan gelditu edo Anberesera joango zatekeela; finantza aldetiko arrakastarik ez bazuen ere, lagun onak egiten ari zela han; aurreko astean egunero natura hilak egiten jardun zela, Eindhoven-en pintatzen zuten lagunekin; Hermansek gauza polit asko zituela; esan ziola gauza horietako batzuk (pitxar zaharrak edo beste antigoaleko gauzak) pintatu nahi bazituen, bere estudiora eraman zitzakeela. Gero eta sarriago, Anberes-era joatea pentsatzen zuen Vincentek. 1884ko abenduaren 7an (388) Nuenendik bidalitako gutunean Vincentek Theori esaten zion gurasoekin ez zuela haserre handirik izan. Iraultzak emakumeen posizioaren aldaketa eta gizon eta emakumeen arteko lankidetza ekarri zuela, eskubide eta askatasun berberekin; moral konbentzionala oker zegoela eta aldatu edo berriztatu egin behar zela. Theorekin diferentziak zituela eta Eindhoven-en edo Anberesen harreman berriak bilatu behar zituela; Theok babestu bakarrik egiten zuela; ezer idatzi gabe ere bidali izan ziola dirua; ez esateko bere laguna zenik berari buruz gauza txarrak pentsatzen eta susmoak egiten bazituen; bere asmoa Anberesen gela bat hartzea zela, baina orain ez zuela horretarako dirurik;

160

Theorengandik edo familiarengandik bereiztea nahi zuela, bakea gordetzeko asmoz; baina, ez pentsatzeko berarekin edo familiakoekin istilurik nahi zuenik. 1884ko abenduaren eta 1885eko urtarrilaren artean Vincentek hainbat nekazari bururen estudioak igorri zizkion Theori.

Nekazari baten burua, Van Gogh, 1884ko abendua/1885eko urtarrila. Bilduma pribatua.

Emakume baten burua kofia marroiarekin, Van Gogh, 1884ko abendua/1885eko urtarrila. Otterlo, Rijksmuseum KrĂśller-MĂźller.

Vincentek ikusten zuen Theo mesfidatu egiten zela berari buruz. 1885eko urtarrilaren 31n (388a) Nuenendik bidalitako gutunean Vincentek Theori esaten zion diruaren zain zegoela irrika bizian; izan ere, 50 buru-

161

estudio egiteak ohikoak baino gastu handiagoak egitera zeramala; berari buruzko susmo txarrak egiteari uzteko esaten zion Theori. Theok esan zion Vincenti benetan desatsegina izan zela hark idatzitako gutuna; Vincentek, barkamena eskatu ordez, Theok ere gauza desatseginak esan zizkiola idatzi zion.1885eko otsailaren hasieran (388b) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion gauza asko zituela esateko; izan ere Theok azken gutunean esan ziola bereziki desatsegina izan zela. Vincentek esaten zion gauza desatseginak esan zizkiola Theok berari, susmo txarrak egiten zituela esanez. Theok , alde batetik, behin eta berriro esaten zuela besteek baino hobeto ezagutzen zuela Vincent; eta, bestetik, esaten zuela Vincentez mesfidatu egiten zela eta hari buruzko susmoak egiten zituela; orduan, normala zela Vincentek horretaz protesta egitea. Atsekabetua zegoela Theok LÂ´Ilustration bidali ez ziolako; urte askotan Remouard-en lana modu erregularrean jarraitu zuela eta gustatuko zitzaiokeela Theok aldizkari hori eskuratuko balio, nahaste handia sortzen ez bazion behintzat. Anberes-era joan baino lehen bere trebetasunak landu nahi zituen, Rappard-ek gomendatu zion moduan. 1884ko abenduaren 15-17an Nuenendik idatzitako gutunean (390) Vincentek Theori esaten zion gogor ari zela lanean, pertsonen buruak lantzen; etxean baldin bazegoen ez zela bere atseginagatik, baizik bere pinturagatik; oraingoz etxean egon beharra zuela bere pinturagatik; aurrerapen erabakigarriak egin bezain azkar, edozein tokitara joateko desiratzen zegoela, Nuenenen irabazten zuen beste diru irabazteko. Bestalde, modeloak ordaintzeko dirua eskatzen zion berriro ere Theori. Azkenaldian elkarrekin ongi konpondu ez baziren ere, Vincentek eskerrak ematen zizkion Theori, hark bidalitako diruagatik. 1884ko abenduaren amaieran Nuenendik idatzitako gutunean (391) Vincentek Theori eskerrak ematen zizkion modeloentzako dirua bidali ziolako, neguko hilabeteetan modeloak bilatzea errazagoa baitzen; esaten zion bihiru egun barru lumaz eta tintaz egindako hamabi bururen marrazkiak jasoko zituela; ondo sentitzen zela irudiak egiten, baina irudiak ingurune batean egoten direla eta inguruak ere marraztu beharra zegoela. Theok irabazten zuena berak irabazten zuenarekin eta ehuleek irabazten zutenarekin alderatzen zuen Vincentek. 1885eko urtarrilaren 20an (392) Nuenendik bidalitako gutunean Vincentek Theori esaten zion etxean entzun zuela urte ona izan zuela hark eta hilean 1000 frankoko eskaintza egin ziotela eta hark baztertu egin zuela; Vincentek itxura ilunagoarekin eta aldarte ilunagoarekin hasi zuela urtea, etorkizunean arrakasta izateko itxaropenik gabe. Ehuleek astean 60 yardako pieza ehuntzen zutela; astean

162

4,5 florin irabaz zitzaketela, baina manufaktureroak esan ziezaiekeela aste batean edo bitan ez ziela beste puskarik erosiko; hala ere jendeak isilik jarraitzen zuela eta egoeraren kontra ez zuela hitz egiten. Vincent kexu izaten zen Theok berari komeni zitzaionean bidaltzen omen ziolako dirua; baina, ez zuen esaten berak sarritan garaia baino lehen eskatzen ziola dirua eta itundutakoa baino gehiago eskatzen ziola maiz. 1885eko urtarrilaren 24an (393) Nuenendik bidalitako gutunean Vincentek Theori esaten zion asko eskertuko ziokeela Paul Renouerd-en marrazki baten ilustrazioa ekarriko balio; ilustrazio horretan Lyongo ehuleen greba bat agertzen zela. Hainbat buru eta esku marrazten ari zela eta batzuk errepikatu egin zituela. Hila bukatzeko oraindik astebete falta zela, baina diru-poltsa ia hustua zuela eta ea dirua hil hasiera baino lehen bidaltzerik izango zuen. Paisaiak pintatzen ahalegin handia egin bazuen ere, giza-irudiak lantzeari ematen zion lehentasuna Vincentek. 1885eko otsailean (394) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori eskerrak ematen zizkion bidali zizkion ilustrazioengatik; esaten zion oso okupatua zegoela, egunez pintatzen eta gauez marrazten; berari giza irudiak gustatzen zitzaizkiola, haiek sortzen zutelako giroa; baina, bazirela beste batzuk (Daubigny, Ruysdaelâ&#x20AC;Ś) paisaiak erakartzen zituenak. Vincentek nahiago zuen emakume frantsesak pintatzea, emakume holandarrak pintatzea baino; eta txaketadun eta gonadun emakumeak pintatzea, soinekodunak baino. 1885eko martxoaren 1ean (395) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori eskerrak ematen zizkion dirua garaiz bidali ziolako. Theok Vincenti idatzi zion galdetzeko ea Saloiko erakusketarako moduko zerbait ba ote zeukan eta Vincentek erantzun zion sei hilabete lehenago jakin izan balu saiatuko zatekeela zerbait bidaltzen; azkenaldian ia buruak bakarrik pintatu zituela eta estudioak zirela. Berak nahiago zuela txaketak eta gonak zeramatzaten emakumeak pintatzea, soinekoak zeramatzatenak baino; gainera, holandar emakumeek ez zuten xarma bat zutela emakume frantsesek; emakume holandarrak ez omen ziren hain erakargarriak pintatzeko. Garai horretan, egunez ez ezik, gauez ere pintatzen zuela txaboletako lanpararekin. Vincent-ek ez zuen oraindik bere lana erakusteko modukoa ikusten; bere iritziz, asko zuen ikasteko. 1885eko martxoaren erdi aldera (396) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion gogor lan egiten zuela eta hamar edo hogei estudiotatik bat bakarrik zela ikusteko modukoa; oraindik ezin zuela koadrorik eta marrazkirik erakutsi; baina, estudioak egiten zituela eta denborarekin erraz konposatuko zuela; buruan

163

zituen efektuak nola erreproduzitu asmatzean, beharko zituela estudio horiek. Gogor eztabaidatzen zuen Vincentek aitarekin, bere irakurketak zirela eta erlijioarekiko jarrera zela eta; familiako afari batean aitarekin eztabaida gogorra eduki zuen; aita kexatzen zen Vincent gero eta urrunago sentitzen zuela; semearen neurrigabeko haserrearen aurrean babesik gabe sentitzen zen Dorus; haren osasun egoerak okerrera egin zuen semea kontrolatu ezinez eta haren haserre eta gehiegikeriak tarteko zirela. Martxoaren 25ean idatzi zion Dorus azken gutuna Theori; eskutitz horretan Vincentek zerbaitetan arrakasta lortzea desiratzen zuen. Dorus 1885eko martxoaren 26an hil zen, 63 urterekin, txilardegietan zehar ibilaldi luze bat egin ostean, infartu batez edo istripu zerebrobaskular batez. Hiletan izan ziren osaba Jan, osaba Cor eta izeba Willemina Stricker; osaba Cent gaixo zegoen bere hotelean. Vincentek esan zuen heriotza gogorra zela, baina bizitzea are gogorragoa zela; Vincenten arreba Anak esan zuen Vincentek hil zuela aita (Van Gogh-Bonger, 1913). Aita hil zenean, ama beste urtebetez egon zitekeen Nuenengo etxean; Vincenten arreba Anak hartu zuen Nuenen-go etxeko gidaritza eta lehen eginkizuna Vincent etxetik kanporatzea izan zen; aita hil izana egozten zion eta ez zuen nahi amari gauza bera gertatzerik; eztabaida gogorra eduki zuen Vincentek Anarekin eta ondorioz Vincent etxetik joan egin zen, gehiago ez itzultzeko; maiatzetik azarora estudioan bizi izan zen; etxetik alde egin aurretik Natura hila Bibliarekin (1885) pintatu zuen; Bibliaren ondoan Emile Zolaren La Joie de vivre ikus zitekeen koadro horretan. Ondorengo urteetan Vincentek aipatu ere ez zuen egin aitaren heriotza; Bibliaren ondoan jarri zuen Zolaren liburuaren bidez aitarengandik lortutako independentzia adierazi nahiko zukeen, hain zuzen ere, aitak ez zuelako onartzen Vincentek Zola, Victor Hugo eta Michelet-en liburuak irakurtzea (Van Gogh-Bonger, 1913).

Natura hila Bibliarekin. Van Gogh, 1885eko apirila. Nuenen. Amsterdam, Rijksmuseum.

164

Lanerako pinturak lortu behar zituen eta pinturak berriak lortzeko, lehengoak ordaindu behar zituen lehenengo. 1885eko apirilaren 1ean (397) Nuenendik idatzitako gutuna izan zen aitaren bat bateko heriotzaren ondoren Vincentek Theori idatzitako lehen gutuna; heriotzaren osteko lehen egunetan ohiko moduan ezin zuela lanik egin esaten zion Vincentek, aurrez Theok Vincenti esan zion modu berean; bizitza ez zela luzea inorentzat eta bizitzarekin zerbait egitea zela kontua; lanean gogor jarraitzeko asmoa zuela, baina horretarako koloreen faktura lehenbailehen ordaindu beharra zuela; Theok esan omen zion, Nuenen-en egon zenean, egunen batean tokiz aldatu beharko zuela, baina Vincentek zioen estudio ona zuela eta agertoki ona zuela Nuenen-en; landan bizita lan gehiago egin zitekeela eta merkeagoa zela. Familiaren etxetik irten eta estudioan bizitzera bultzatu zuen arreba Anak Vincent; Theok, berriz, Nuenen-dik hiri batera joatera bultzatzen zuen . 1885eko apirilaren 5ean (398) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion gertatutakoaren inpresioaren pean bizi zela oraindik. Amak itxura ona zuela; idatzi behar zituen hainbat eskutitzekin distraitua zegoela; baina astuna gertatzen ari zitzaiola galera. Familiako besteentzat hobe izango zela bera estudiora joatea bizitzera; Anek horretara bultzatzen zuela. Ama hurrengo urtean Leyden-era joango zela bizitzera eta Vincent bakarrik geldituko zela Brabanten; nekazari eremuan, landaren bihotzean, bizitza sakona eraman nahi zuela; ikusten zuela Theok nahiago zuela Vincent hirian bizitzea, baina berak ez zuela horrela pentsatzen. Aitaren heriotzak gastu handiak eragin zizkiola Theori, eta hark dirurik eman ezin bazion, herentziaz zegokionetik 200 florin har zitzakeela berak, gainerakoa senide gazteagoei utziz; estudioan bizi behar bazuen ezinbestekoa zuela arasa bat egitea, bere gauzak gordetzeko.

Kofia zuriko nekazari baten burua. Van Gogh, 1885eko martxo-apirila. Otterlo, Rijksmuseum KrĂśller-MĂźller

165

Millet izan zen Vincent Van Gogh-en aita espirituala; Millet-en lanaren eragina handia izan zen Vincenten hainbat koadrotan; besteak beste, Gau Izartsua koadroan. 1885eko apirilaren 13an (400) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Eindhoven-en izan zela litografia-harri txiki bat erosten; harria erabiltzea, papera eta berrogeita hamar kopia ateratzea hiru florin bakarrik kostatzen zela. Laster landa bizitzako eszenen serieak egiteko asmoa zuela. Berriro akuarelekin eta marrazkiekin hasi nahi zuela. Beti pentsatzen zuela Millet-ek esandako hartan: ez zuela sufrimendua ezabatu nahi, hark bultzatzen baititu artistak gauzak kementsuki adieraztera. Eskerrak ematen zizkion Theori, dirua bidali ziolako eta testamenduko dirua baliatu beharrik ez zuelako izango. Maiatzaren lehenean aldatuko zela estudiora bizitzera; harreman onak zituela amarekin eta arrebekin, baina hobe izango zela haiengandik bereiztea, ideia ezberdinak zituztelako. Vincent gero eta murgilduago zegoela nekazari bizitzan. Millet, aita Millet, hartzen zuela gidaritzat Vincentek, nahiz eta jendeak indiferenteki begiratu hari. Koloreen azterketa sakona egin zuen Theok garai horretan, Delacroix-en teorietan oinarrituta. 1885eko apirilaren 13-17an (401) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Delacroix-en koloreari buruzko printzipioez idazten zion Theori; esaten zuen antzinako pintoreek bezala egungoek ere hiru kolore primario bakarrik onartzen zituztela: horia, gorria eta urdina. Eguzki argiaren zazpi koloreetako (morea, indigoa, urdina, berdea, horia, laranja eta gorria) hiru ez zirela primarioak: gorria eta horia nahastuz ateratzen zela laranja; horia eta urdina nahastuz ateratzen zela berdea; urdina eta gorria nahastuz ateratzen zela morea. Indigoa, berriz, urdinaren aldaera bat besterik ez zela. Oinarri horien gainean lege batzuk garatu zirela: bi kolore primario (adibidez, gorria eta horia) konbinatu eta laranja ateratzen dugula; kolore sekundario horrek distira maximoa izango duela nahastean erabili ez den hirugarren kolore primarioaren (urdinaren) ondoan jartzen bada; era berean, gorria eta urdina konbinatuz morea lortu badugu, kolore hori distiratsuago eta intentsuago agertuko dela horiaren ondoan; horia eta urdina konbinatuz berdea lortu badugu, berde horrek intentsitate maximoa hartuko duela gorriaren ondoan. Laranjaren osagarria urdina dela. Morearen osagarria horia dela. Berdearen osagarria gorria dela. Koloreak elkarren ondoan jartzean indartu egiten direla, baina elkarrekin nahastean ezabatu egiten direla. Nuenenen koloreei buruzko pasarte ederrak idatzi zituen Vincentek, Delacroix-en koloreei buruzko legeak kontuan hartuta; esaten zuen inpresionisten eskola bat bazegoela, baina berak hartaz gutxi ezagutzen zuela eta Isr채els-en pintura hainbeste miresten zuenez, ez zuela jakin-min handirik zerbait berria ezagutzeko.

166

1885eko apirilaren 21ean (402) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek litografiaren kopia batzuk bidali zizkion Theori; nahi zituen guztiak Portier jaunari emateko esan zion; eskutitz bat ere bidali zion hari emateko, Delacroix-engan sinesten zuela adieraziz. Nuenen-en ehule ugari zegoen eta haien ehungailu beltzek etxetxo zaharrak betetzen zituzten; faktoria modernorik ez zen ezarri eta ehule behartsuek ehungailuak alokatzen zituzten; haien lana oso gutxi ordaintzen zen. Vincentek ordu asko ematen zituen behe mailako ehule horiekin. Ehulearen koadroak margotzean, mamu antzeko gizaki txiki bat makina izugarri baten barnean bizitzen jartzen zuen (Naifeh eta White, 2011). Soroetan eta etxeetan lan egiten zuten Brabanteko nekazarien koadroak margotu zituen Vincentek garai horretan; koadro horietan forma eta adierazkortasuna landu zituen; nekazarien esku korapilatsuak eta haien bereizgarriak azpimarratu zituen. Patata jaleak koadroan Brabanteko nekazariaren arima pintatu nahi izan zuen eta nekazarien pintore moduan aurkeztu zen. 1885eko apirilaren azkenaldian (403) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Patata jaleak pintatzen ari zela eta buruen beste estudio batzuk egin zituela. Delacroix-en arabera, pinturarik onenak buruz egindakoak zirela. Patata jaleak koadroa suharki aurkeztu zion Vincentek Theori; asko kostatu baitzitzaion koadro hori konposatzea. 1885eko apirilaren 30ean (404) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek osasun ona eta lasaitasuna opa zizkion Theori haren urtebetetzean; esaten zion patata jaleen koadroa bidali nahi ziola, baina oraindik amaitu gabe zeukala; azkenaldiko pinturak denbora laburrean egin zituela, baina negu osoa eman zuela buruak eta eskuak pintatzen; Nuenen-era etorri zenean egiten zituen pinturak eta oraingoak alderatzen bazituen, ikusiko zuela oraingoak kolorez animatuagoak zirela; patata jaleen koadroan saiatu zela adierazten patatak landatu zituzten esku berberak zirela platerean patatak jarri zituztenak; esku-lanaz eta bizitza ondraduki irabazteaz ari zela; jende zibilizatuarengandik guztiz ezberdina zen bizimodu bat adierazi nahi izan zuela; benetako nekazarien koadro bat egin nahi izan zuela; emakume nekazari bat hobeto zegoela bere nekazari jantziekin, jantzi dotoreekin baino.

167

Patata jaleak, 1885eko apirilean Nuenen-en pintatua. Amsterdam, Rijksmuseum.

Vincentek defendatzen zuen koadroak pasioz egin behar direla; pasioa zela garrantzitsua, eta ez teknika; benetakotasuna eta ondradutasuna zirela garrantzitsuak; Patata jaleak koadroaren paleta ilunak eta marra lodiek adierazten zutela nekazarien benetako egia (Van Gogh-Bonger, 1913; Naifeh eta White, 2011).1885eko maiatzaren 6an (407) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zuen Patata jaleak koadroa bidali ziola Parisera; Theori esan zion koloreen arauak jarraitu zituela koadro hori egitean: Charles Blanc-en Les artistes de mon temps eta Grammaire des arts du dessin liburuetako arauak.

Blanc, Charles: Les artistes de mon temps eta Grammaire des arts du dessin

liburuen azalak.

Langileen egoerarekiko sentikortasun handia izan zuen beti Vincentek; ildo horretatik, Frantzia iparraldeko meatzarien grebari buruzko

168

Zolaren Germinal nobela irakurri nahi zuen eta Theori eskatu zion liburua. Frantziako iparraldeko meatzariek 1860ko hamarkadan egindako grebaren historia gogorra kontatzen du nobela horrek. 1885eko maiatzaren 11n (408) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion lanean gogor ari zela, Anbereseko erakusketara joateko asmoa zuelako Eindhoven-go lagun batekin; erakusketa horretan lan batzuk erakutsi nahi zituela. Zolaren Germinal irakurtzea amaitu zuen galdetzen zion; berari ere gustatuko zitzaiokeela liburu hori irakurtzea. Esaten zion aste horretan heldu zela aitaren testamenduaren agiria; bera lasai urrundu zitekeela herentziaren kontuan, arreben izaerak ez zuelako hobera egingo; une horretan haien jarrera ez zela batere sinpatikoa. Dorre zaharra hurrengo astean botako zutela; orratza jadanik kendua zuela eta haren koadro bat egiten ari zela. 1885eko maiatzaren 15ean (409) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion jaso zuela Germinal liburua, berrogeita hamar orri inguru irakurri zituela eta zoragarria zela; buru baten zirriborroa bidaltzen ziola; buruak pintatzen jarraituko zuela bere eskua erabat trebatu arte. Theori galdetzen zion ea zer esan zuen Portier-ek Patata Jaleak koadroari buruz. Vincentek maiatz hasieran gauza guztiak eraman zituen bere estudiora eta han pintatu zuen Patata jaleak koadroa; aurrez, negu osoan jardun zen buruen eta eskuen estudioak egiten. Koadroa amaitzean, Eindhoven-era joan zen eta han koadroaren berrogeita hamar kopia inprimatzeko kontratua egin zuen; inprimategitik litografiak heldu zirenean, Theori, Rappardi, Portier-i eta Goupil-go bere kide Jan van Wisselingh-i bidali zizkien kopia bana; mila ukitu berri egin zizkion koadroari; Vincentek asko estimatzen zuen koadro hori, baina Rappardengandik kritika gogorrak jaso zituen eta harekiko harremana eten egin zuen Vincentek. 1885eko maiatzaren 24an (R51a) Utrecht-tik idatzitako gutunean Van Rappard-ek Vincenti esaten zion espero gabekoa izan zela Vincenten aitaren heriotzaren albistea. Rappardek zion Patata jaleak koadroa ez zegoela seriotan egina; egin zuen baino hobeto egin bazezakeen, zergatik egin zuen lan hori hain azaletik; zergatik ez zituen aztertu mugimenduak. Paratu besterik ez zutela egiten koadro horretako irudiek; koadroaren zati guztien kritika zorrotza egiten zion Rappardek Vincenti. Eta esaten zion nola ausartzen zen Millet-en eta Bretonen lanak aipatzera, horrela lan egin eta gero. Rappard-ek baino kritika positiboagoa egin zuten Theok, Portier-ek eta Serret-ek. 1885eko ekainaren 1ean (410) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion oso pozik zegoela koadroari buruz hark idatzi zuenarekin eta baita Portier eta Serret-en oharrekin ere; berak

169

ere kritikatzen zuela koadroa, eta gainera, haiek baino modu zorrotzagoan; beraz, ez zuela nahi haiek koadroa erabat onartzerik. Vincent ez zegoen ados arte-enpresek koadroak epaitzeko erabiltzen zituzten irizpideekin; ikuspegi independenteagoa nahi zuen. 1885eko ekainaren hasieran (411) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Goupil & Cie. enpresa ez zela trebakuntza eskola ona koadroak eta pintoreak ezagutzeko; ez zuela laguntzen ikuspegi independentea edukitzen.

Vincent van Gogh. Etxola, Nuenen 1885. Van Gogh Museum, Amsterdam (Vincent van Gogh Foundation).

Landako hilerria elizaren dorre zaharrarekin. Nuenen, 1885. Van Gogh Museum, Amsterdam.

Min handia egin zion Vincenti Rappard-en kritikak. 1885eko ekainaren 2. erdian (413) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion hainbeste urtetan lagun izan zuen Van Rappard-ek, hiru hilabetez ezer esan gabe egonda gero, irainez betetako eskutitz bat idatzi ziola, eta iruditzen zitzaiola lagun bezala betirako galdu zuela; harroxkoa eta irainez betea iruditu zitzaiola haren gutuna eta laguna betirako galdu zuela pentsatu zuela; bere kontrako konspiratzaileen artean sartu zuela Rappard, Goupil-eko Tersteeg-ekin batera ( Naifeh eta White, 2011).

170

Lanerako sasoi betean ekin zion Vincentek udaldiari. 1885eko ekainaren hasieran bi koadro berri bidali zizkion Vincentek Theori: The Cottage eta Country Churchyard with Old Church Tower. Brabanteko nekazariak bizitoki ziren etxolak txori-habiekin alderatzen zituen. 1885eko ekainaren 21-28an (414) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion gogor ari zela irudiak marrazten; bere lehengo marrazkiek ez zuten zerbait aurkitu nahi zuela oraingoetan: nekazarien izaera atzeman nahi zuela; arto biltze eta patata ateratze kanpaina egin behar zuela. Vincentek ez zuen bakerik aurkituko Rappard-ek Patata jaleak koadroari buruzko kritika erretiratu bitartean. 1885eko abuztuaren 2. erdian Nuenendik idatzitako gutunean (415) Vincentek Theori esaten zion Utrecht-ko pintore zen Wenkebach-en bisita izan zuela eta haren iritziz Rappard-ek erretiratu egingo zuela Patata jaleak koadroari buruz esandakoa; koloreei buruz eztabaida luzea izan zutela, baina Vincenten koadroak atsegin zituela. Rappard-i idatzi ziola esanez Patata jaleak koadroaz idatzitako guztia erretiratu beharko zuela; esan ziola, elkarren kontra jardun baino gehiago elkar hartu behar zutela landako bizitza pintatzen ari zirenek; bakarrik ezin zela hori lortu; talde osoa elkartu behar zela. 1885eko uztailaren 6an (416) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori eskerrak ematen zizkion Raffaelli-ren katalogoa bidali ziolako; pintore moduan Raffaelli-k Uhde-k baino maila handiagoa zuela esaten zion; Raffaelli-k kontzientzia zuela. Vincentek Rappardi itzuli egin zion Patata jaleak koadroa kritikatzen zuen gutuna. Bestalde, Rappard kexu zen Vincente aitaren heriotzaren berri behar bezala eman ez zitzaiolako. 1885eko uztailaren 6an (R52) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Rappardi esaten zion bi arrazoi zituela hark bidalitako gutuna itzultzeko. Litografiari buruz hark esandakoak zuzenak izanda ere, oker zegoela haren lan osoa gaitzestean, modu horretako irainak eginez. Bestalde, eman zuena baino adiskidetasun gehiago jaso zuela Rappard-ek beregandik eta bere familiarengandik. Beraz, ezin zuela exijitu aitaren heriotzaz notifikazio idatzi bat baino ezer gehiagorik; gainera, aita hil zenean, Vincenti idatzi ordez, Vincenten amari idatzi ziola. Oso haserre zegoela Potato Eaters koadroa kritikatuz idatzi zion gutuna zela eta. Millet, Breton eta nekazariak edo jende arrunta pintatzen zutenenganako maitasuna aldarrikatzen zuen. Rappardi esaten zion ez zela izan beretzat lagun baliagarria; ez zuela ezagutu harena baino adiskidetasun lehorragorik. Hala ere, haserre bazegoen ere, beregana lasai joan zitekeela; oso ohitua zegoela irainetara. Vincentek zioen beldur zela Rappardek jasan behar zituen eraginengatik orduan zen bezain ona ez ote

171

zen izango etorkizunean; esaten zion Millet-i buruz berarekin borrokarik ez egiteko; Millet aitzakia hartuta ez zuela borrokarik egin nahi. Normala zen Vincentek horrela erreakzionatzea, Aita Dorusen heriotzaren ostean â&#x20AC;&#x153;Aita Millet-enâ&#x20AC;? irudi eskuzabalaren pean babestu zen Vincent; uste zuen margotzen zituen nekazarien babeslea zela Millet (Naifeh eta White, 2011). Jende apalarekin harremanak izatea gustatzen zitzaion Vincenti eta berak miresten zituen artistek ere jende apalarenganako joera zuten. 1885eko uztailaren erdian (417) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Millet-ek ondasun batzuk heredatu zituenean, bizitza erosoago egiteko erabili ordez, bere jaioterrira bidaia bat antolatu zuela, berriro nekazariak pintatzeko eta horretan gastatu zuela diru guztia. Paul Duboisek ere bere ondare guztia modeloetan gastatu zuela. Vincentek Theori esaten zion kritikak onartzen zituela, baina bidegabekeriak ez. 1885eko uztailaren 21a baino lehen (R53) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Rappardi esaten zion jaso zuela haren gutuna, inoiz baino lehorragoa; han esaten zuela, inolako haustura gogorik ez zuela. Berak ere bere estudioa eskaintzen ziola, pintatzera etorri nahi bazuen; gomendatu ere egiten ziola aldian behin joatea; hori preziatzen bazuen, oso ongi, eta preziatzen ez bazuen ere bai; baina, etortzen bazen, bakoitzak bere bidea egingo zuela. Vincentek esaten zuen jendeari uzten ziola berari buruz nahi zuena esaten. Rapparden lana ona zela, baina horrek ez zuela esan nahi zerbait ona egitera heltzeko beste biderik ez zegoenik; pentsatzen zuela haren lana ona zela, baina lehen ez zela orain bezain lehorra; haren gutuna bidegabea zela. 1885eko uztailaren 21a baino lehen (R54) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Rappardi esaten zion hainbat pertsonek (Tersteeg-ek, Boussod , Valadon & Cie-k) gaitzetsi zutela bere lana azken urteetan; berak ez zuela haiekin denborarik galdu nahi eta bizkarra eman ziela; azken eskutitzetan idatzitako hitzak erretiratu behar zituela, inolako erreserbarik gabe; eta hori ez zela bakarrik Vincenten intereserako, Rappard beraren intereserako ere bai baizik; idatzitakoa erreserbarik gabe erretiratuz gero, beren adiskidetasuna berriztatuko zutela eta estuagoa izan zitekeela. Familiari zegokionez, azken urteetan aitarekin oso gaizki konpondu zela, berak bere iritzien arabera jokatu nahi zuela eta uko egin ziola herentziaz tokatzen zitzaionari. Vincentek pentsatzen zuen ez zuela berehalakoan lortuko autonomia ekonomikoa. 1885eko uztailean (418) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion pertsona guztien artean desatseginena izatera behartu zegoela, batez ere dirua eskatu behar zuelako; gainera, pentsatzen zuela egoera ez zela berehalakoan aldatuko; etorkizuna ez zuela ezagutzen, baina gauzak aldatu egiten zirela. Nekazariak eta traperoak pintatzea oso

172

erraza zirudiela, baina ez zegoela ezer pintatzen hain zaila zenik; ez zegoela akademiarik aitzurrean, hazia ereiten, teontzia jartzen edo jostuna marrazten eta margotzen irakasten zuenik; baina, hiri guztietan zegoela akademiaren bat existitzen ez ziren irudiak margotzen irakasteko. Sakristau katolikoari alokatutako estudioan ongi lan egiten zuen Vincent-ek, baina Nuenengo apaiz katolikoak eliztarrei debekatu egin zien Vincententzat modelo moduan paratzea; izan ere, modelo gisara jardun zen neska bat haurdun baitzegoen; Gordina de Groot zuen izena neskak eta Patata jaten koadroan erdialdean bizkarra emanda ageri den neska da; De Groot familiakoek sarritan egin zituzten Vincententzat modelo lanak; Gordina de Groot sarritan joaten zen Vincenten estudiora eta Vincenti bizkarreratu zioten modeloa haurdun utzi izana (Thomson, 2007); 1885eko uztailean Gordina de Groot-en haurraldia nabarmena zenean, Vincent aita izan zitekeela pentsatzen zuen jendeak; Andreas Pauwels apaiza katolikoak Vincenti esan zion beheragoko mailako jendearekin ez nahasteko; eta bere eliztarrei esan zien ez egiteko Vincententzat modelo lanik; Schafrath sakristauari, berriz, debekatu egin zion bere gelak Vincenti alokatzea. Vincenten irudiko, benetako aita apaizaren kongregaziokoa zen (Naifeh eta White, 2011). Vincent bere koadroak promozionatzen saiatu zen garai horretan; Theo ez zelako benetan saiatzen haren koadroak saltzen. 1885eko abuztuaren erdian (420) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion margo saltzaileak esan ziola koadroak berari bidaltzeko, Hagan garai horretan atzerritar asko zebilelako. Theori dirua eskatzen zion koadroak garraiatzeko. Theori esaten zion bere energia beste norabide batean zuzentzen zuela, eta ez bien pinturaren mesedetan. Theo pintore bihurtzea gustatuko zitzaiokeela. Arte-negozio handia espekulazioa zela, bulboen salerosketa zen bezala. Hiru banatzaileri dirua zor ziela: bati 45 florin, besteari 25 eta hirugarrenari 30. Theok bidaliko zion diruarekin kontuan hartuta, hurrengo hilabeteetarako kalkuluak egiten zituen. Anbereseko egonaldia bere koadroak ezagutarazteko baliatu nahi zuen Vincentek. 1885eko abuztuaren bigarren erdian (421) Nuenendik bidalitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Rappard-en gutuna jaso zuela; izandako haserrea gainditu zutela. Berak koadro batzuk Hagan jarri zituela erakusgai, Leurs pintura-etxeko erakusleihotan; uda amaieran bere pinturetako batzuk Eindhoven-go argazkilari bati eraman zizkiola, haien erreprodukzioak egin eta aldizkari ilustratu batzuetara igortzeko, lana bilatzeko edo bere burua ezagutarazteko. Baina, Vincententzat diru iturririk seguruena Theo zen eta harekin zeukan tratua egina. 1885eko abuztuan nekazarien marrazki batzuk egin eta

173

bidali zizkion Vincentek Theori; horien artean Gizona aitzurrarekin izeneko marrazkia.

Nekazaria eta haren andrea patatak landatzen. Van Gogh, 1885. Nuenen, Netherlands. Gallery: Kunsthaus Z端rich, Z端rich, Switzerland.

Gizona aitzurrarekin, Nuenen, 1885eko abuztua. Kr旦ller-M端ller Museum, Otterlo.

174

Bi nekazari patata ateratzen. Van Gogh, Nuenen, 1885eko abuztuan. Otterlo, Rijksmuseum KrĂśller-MĂźller.

Jules Breton

1885eko irailaren hasieran (423) Nuenendik bidalitako eskutitzean Vincentek Theori eskerrak ematen zizkion 150 frankoengatik eta gutunarengatik. Esaten zuen Lhermitte-n bi erreprodukzioak ere jaso zituela eta maisua zela hura irudiak egiten; nahi zuena egiten zuela tonuaren eta koloreen arloan, Rembrandt-ek egiten zuen moduan. Frantsesek Poussin zutela pintore handientzat, zaharren artean; Poussin-i buruz esaten zena esan zitekeela Lhermitte eta Millet-i buruz ere. Vincentek zioen apaizak esan ziola bere mailaz azpiko jendearekin harremanik ez izateko; burgomaestrearengana joan zela eta esan ziola hori ez zela apaizen egitekoa. Abuztuan hil zela osaba Jan almiranteordea. Berak beste zor batzuk egin zituela eta Theorekin biziki haserretu zela; berak askotan pintatu zuen emakume bat haurdun zegoela eta Theoren susmoen arabera, aita bera zela, nahiz eta berak zerikusirik izan ez; apaizak dirua agindu ere egin omen zien eliztarrei, Vincententzat modelo moduan

175

para ez zitezen, baina haiek nahiago izan omen zuten dirua Vincentengandik jaso, apaizarengandik baino. Vincent oso okupatua ibili zen natura hilak pintatzen; apaizaren kontuek ez zuten gehiegi kezkatzen, gezurrak zirelako; nekazariekin harreman onean jarraitzen zuen eta txori habien natur hilak margotzen ari zen. 1885eko irailaren 4an (425) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion aste horretan Amsterdam-era joango zela Eindhoven-go lagun batekin (Anton Kerssemakers-ekin) Rijksmuseum berria ikustera; museo horretako koadroak azkar pintatuak zirela iruditu zitzaiola. Rembrandt-en The Jewish Bride koadroak eraldaturik utzi zuela; Ruisdael, Van Goyen, Rubens, Delacroix, Vermeer eta Frans Hals-en koadroek txunditu egin zutela; Fodor museoa eta Osaba Cor-en galeria ere ikusi zituela. Pintura ikusteak bere lana hobetu egingo zuela, lanak nola eginak zeuden aztertzeko aukera ematen ziolako. Vincentek berreskuratu egin nahi zuen Rappardekin zuen adiskidetasuna. 1885eko irailean (R56) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Rappardi esaten zion tamalgarria zela haren gutunik jaso ez izana; arazo guztia gaizki-ulertu baten moduan ikusi nahi zuela, beren adiskidetasuna aldatuko ez zuen zerbait bezala; asteburua baino lehen erantzutea eskatzen ziola; eta hark bidalitako gutunaren arabera erabakiko zuela zer egin; aste horretan idazten ez bazion, ez zuela erantzunik nahi; eta denborak esango zuela bere lanari buruz hark esandakoak justifikatuak ziren ala ez. Rappard-ekin izandako eskutitz bidezko harremanak aukera eman zion Vincenti arteari buruzko pentsamendua lantzeko; marrazkiak eta poemak bidaltzen zizkion lagunari; arte kritikaz eta arterako teknikaren erlatibismoaz hitz egiten zuten: artea ez zela esku hutsez egiten, arteak barne-iturburu bat zuela (giza-arima). 1885eko irailean (R57) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Rappardi esaten zion haren gutuna eta koadroaren zirriborroa jaso zituela; ezer esatekorik ez zuela koadroaren konposizioaz eta orekaz; baina, koadroa hobetzeko hainbat ohar egiten zizkiola. Ondoren Potato Eaters koadroaz hitz egiten zion. Rappard han egon zenetik hainbat buru eta nekazari (aitzurrean ari zirenak, jorratzaileak, uzta biltzaileak) marraztu zituela; gehien kezkatu zuen gaia kolorearena izan zela; bere lanek teknika aldetik hutsuneak eduki arren, gauzen alderdi espirituala preziatzen zuenak hainbat gauza aurki zitzakeela haietan. Rappard lagun moduan gorde nahi zuela, ahalegintzeko gai zelako, jende arruntaren bihotzean sakonki sartzen zelako eta gauzak egiteko borondatea bazuelako.

176

Txikitatik zaletu zen Vincent txori habietara; habien bildumak egiten zituen. Gerora hasi zen habiak marrazten. 1885eko irailean (R58) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Rappardi esaten zion txorien habiak bidali zizkiola; berak ere bazituela, bere estudioan; birigarro, zozo, urretxori, txepetx eta txontaren habiak zirela; pentsatzen zuela habia horiek berari adina gustatuko zitzaizkiola Rappardi, txoriak ere artistak zirelako eta politak zirelako natura hilak egiteko. Delacroix-ek eztabaida bat eduki zuela lagun batekin eta esan ziola pintore batek naturatik atera behar dituela bere estudioak, baina azken koadroa oroimenetik atera behar zela. Ezin zela esan Delacroix-ek, Mauve-k, Israëls-ek, Maris-ek ez zutela marrazten; esan behar zela besteek bezala ez zutela marrazten. Vincentek bere burua preso moduan ikusten zuen eta kaiolako txoriarekin alderatzen zuen; mundura etorri zenetik espetxe batean zegoela esaten zuen; literaturan aurkitutako hiltzaileak (Zolaren edo Victor Hugoren nobeletakoak) heroi moduan hartzen zituen Vincentek; esaten zuen zorigaitzari eta porrotari kateatua zegoela eta gurasoek ez ziotela inoiz askatasunik eman eta ez zutela inoiz bere askatasun desira onartu; gurasoek ez zutela haren artea preziatzen; aitaren pentsaera estua eta haren hipokrisia kritikatzen zituen, baina, batez ere, haren errepresio sistema ustela kritikatzen zuen; sistema guztiaren erpinean jainko kapritxoso eta despotiko bat zegoela zioen; Zolak (Mes haines) konbentzio burgesari egiten zion erasoa bere egin zuen eta Daudet-en antiklerikalismoarekin (L´évangéliste) bat egin zuen; Vincentek zioen zor zitzaion askatasunarekin bizitzeko obligazioa zuela gizakiak (Naifeh eta White, 2011). Vincentek erabakia hartu zuen museoak ikustera sarriagotan joango zela. 1885eko urriaren 10-11an (426) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Amsterdam-en egon zela aste horretan; museoak ikusten eman zuela denbora; asteartean joan eta ostegunean itzuli zela; maisu zaharren lanak orain askoz ere hobeto ulertzen zituela; presaka bi panel pintatu zituela Amsterdam-en: bat geltokiko itxaron gelan eta bestea goizean museora joan baino lehen.

177

Amsterdam-eko bista Geltoki Zentraletik. Van Gogh, Nuenen, 1885eko urria. P. and N. de Boer Foundation. Amsterdam, The Netherlands, Europe.

Pintura trazu gutxirekin, pintura kolpe gutxirekin egindako koadroak miresten zituen Vincentek; adierazkortasuna hobesten zuen, zuzentasun teknikoaren aurretik. 1885eko urrian (427) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Amsterdam-en ikusitako pintura holandarretan gehien harritu zuena zela azkar pintatuak zirela; lehen kolpetik ondo egina zegoena, ez zutela berriro ukitzen; eskuak eta buruak kolpetik eginak, berrukiturik gabe: begiak, sudurra eta ahoa kolpe sinple batez eginak. Bere ustez hobe zela gaizki dagoen zatia aizto batekin karrakatu (harraskatu) eta berriro hastea, zuzenketa asko egitea baino; neguan maisu zaharrengan ikusi zituen trebetasun teknikoen estudioak egin behar zituela, batez ere “enlever” deituriko teknika; hots, brotxaren kolpe gutxi batzuk, emaitza oso onak dituztenak. Rembrandt, Hals eta Ruysdaelen koadroen aurrean esaldi honetaz gogoratzen zela: Delacroix-ek pintatzen ikustea, puskak irensten zituen lehoiaren aurrean egotea bezala zela. Pintore teknikoen klubekoen lanak aspergarriak zirela. Nahiko zukeela Theok kontatuko izan balizkio Louvreko edo Luxenburgoko museotako gauzak. Koloristen eta harmonisten arteko tirabira bere haragian bizi zuen Vincentek. 1885eko urrian (428) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Hals, Veronese, Rubens, Delacroix eta Velázquez koloristak zirela; aldiz, Millet, Rembrandt eta Isräels harmonistak zirela. Gero galdetzen zion zuria eta beltza erabil zitezkeen ala eragotziak zeuden; eta esaten zuen Hals-ek gutxienez hogeita zazpi beltz erabiltzen zituela; beltzak eta zuriak bazutela esanahia eta okerra zela haiek ezabatzea.

178

1885eko urri amaieran (429) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion atsegin handiz irakurri zuela hark beltzari buruz idatzi zuena; hitzen bidez gauzak pintatzen bazekiela. Vincentek zioen pintoreak hasieran natura jarraitzen duela eta gero bere paletatik sortzen amaitzen duela, eta natura horrekin bat datorrela. Udazkeneko paisaia pintatzeko hosto horiko zuhaitzak ditugula; kolore horien sinfonia moduan kontzebitzen bazuen paisaia, ez ziola axolarik horiaren oinarrizko kolorea hostoaren kolore bera zen ala ez; familia bereko tonuen mugagabeko sinfonia nola hautematen zuen: horretatik dependitzen zuela guztiak. Galdetzen zuen errealismoarekiko begirunerik eza edo erromantizismorako joera al zen hori.

Udazkeneko paisaia. Van Gogh, 1885eko urria. Cambridge, Fitzwilliam Museum.

1885eko azaroaren 4an (430) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion bi estudio bidali zizkiola, bat kolore horiz egina, makalena, eta bestea laranjaz egina, haritzena. Erabat murgildua zegoela koloreen legeetan. Aurrerantzean, Zolak bezala, sentitzen zuena pintatuko zuen, lehen kolpetik, Dorus-en Bibliaren koadroa egin zuen bezala; koadro hura abiadura handian pintatu zuen, egun bakar batean. Erakusketa bat egiteko zerbait prestatu beharra ikusten zuen Vincentek, baina erakusteko moduko ezer ez zeukala esaten zuen. Aspalditik, Drenthe-n egon zenetik, zekarren bere familiaren koadroa egiteko gogoa, IsraĂŤls-en The Frugal Meal eta Millet-en koadroei jarraiki; baina, Vincentek ez zuen inoiz eskuratu giza aurpegia zehaztasunez marrazteko trebetasuna (Naifeh eta White, 2011). Eindhoven-en piano klaseak hartzen hasi zen Vincent, baina denbora asko ematen zuen pianoaren tonuak eta pinturarenak alderatzen, eta irakasleak pentsatu zuen Vincent zoraturik zegoela; nekazarien lanarekin alderatzen zuen Vincentek bere lana: artista bere koadroetan goldean ari zela pentsatzen zuen, nekazariak soroan aritzen ziren moduan. Theori

179

esaten zion bera ere etortzeko pintore-nekazari izatera (Naifeh eta White, 2011). Sendagileak ez zion osasun arazorik ikusten Vincenten amari, baina Vincentek zerbait txarra gerta zekiokeela pentsatzen zuen, aitari gertatu zitzaion moduan. 1885eko azaroaren 12-15ean (432) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori amaren osasunaz hitz egiten zion; amari ere aitari gertatu zitzaiona gerta zekiokeela, aldika okerrera egiten baitzuen haren osasunak; hala ere, sendagileak ez zion ezer berezirik aurkitu. Vincentek esaten zuen ongi etorriko zitzaiola amari bidaia laburrak egitea, Anarengana, Amsterdam-era, Cor-engana. Nuenen-en arazoak sortzen hasi zitzaizkionean, Anberesera begira jarri zen Vincent. 1885eko azaroaren erdialdean (433) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Anberesera joateko asmotan zebilela, baina ez zekiela noiz eta nola joango zen; sei artesaltzaileren helbideak lortu zituela; hara heldutakoan hiriko bista batzuk pintatu eta erakutsiko zituela; saiatuko zela Nuenen-en gela txiki bat izaten, bere gauzak gordetzeko eta herriminak eraginda itzuli nahi bazuen ere; baztertu egiten zuela pinturarekin loturik ez zegoen lanen bat egitea. Bere estudioa apaizaren eta sakristauaren etxeen ondoan zegoela eta han beti izango zuela istiluren bat; beste gela bat hartzen bazuen eta hilabete batzuetan handik urrun egoten bazen, intrigak bere indarra galduko zuela; galdetzen zuen ea ez zen hobe izango ondorengo bi hilabeteak Anberesen pasatzea; han ostatua hartu eta beste pintore baten estudioan lan egin zezakeela. Kanpoan lan egiteko hotzegi egiten zuen eta Anberesera joateko irrikatan zegoen Vincent; Theorengandik dirua jaso orduko egingo zuen harako bidaia. 1885eko azaroaren 15-20an (434) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Van der Loo doktorearen arabera amak ez zuela ezer, hamar bat urte gehiago bizi zitekeela eta lehenago hiltzeko gaixotasunen bat harrapatu beharko zuela; batzuetan lelotuta egotea normala zela; nahi zuena egin zezakeela eta ez zuela kontuz ibili beharrik bidaiak egiteko. Bera Anberesera joateko irrikatan zegoela; hotza egiten zuela eta kanpoan lan egitea ezinezkoa zela. Aurreko egun batean Leurs-en gutuna jaso zuela; han zioenez, Tersteeg-ek eta Wisselingh-ek Vincenten koadroak ikusi zituztela, baina ez zirela haietaz arduratu. Vincentek zion urte askotan bakarrik lan egin zuela; besteengandik ikasi nahi zuela eta gauza tekniko batzuk ikasiko zituela, baina bere begiekin ikusten jarraituko zuela; beldur zela modelo onak ezingo zituela eskuratu; pintura klaseak emanez diru pixka bat atera zezakeela. Theok bidalitako hileko dirua jaso bezain laster joango zela Anberesera.

180

Vincent prest zegoen negua Nuenen-en emateko, baina zaila zen harentzat modeloak bilatzea, apaiza kontra zeukalako. 1885eko azaroaren 18-22an (435) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion modelorik ez zeukala kanpoan pintatzeko, hotza egiten zuelako; modeloekin arazorik izan ez balu, negua Nuenen-en pasatuko zukeela; modeloekin lan egiten jarrai zezakeela, apaizaren oposizioa gorabehera, hark zioenari jaramonik egin gabe; berak bazuela nahiko adore bereari eusteko, baina jendeak zalantza zuela eta berak uste zuena baino beldurtuago zegoela, apaizaren jarrera zela eta. Maiatzean hasi zen Vincent bere estudioa utzi behar zuela esaten, baina azaroaren amaieran utzi zuen Vincentek Nuenen (Brabante) eta Anberesera joan zen; estudioan utzi zituen bere marrazki eta pinturak (Van Goh-Bonger, 1913; Naifeh eta White, 2011). Hagan marrazkia egiten ikasi ondoren, Nuenen-en pintura arloan aurrerapenak egin zituen. Nekazari eta ehuleen koadroak tonu ilunetan (beltza, urdina, marroia) emanak zeuden eta tonu horiek geroago Parisen pintatuko zituen koadroekin kontrastean zeuden. Bere idatzietan geroago erabiliko zituen koloreen harmoniaz idazten zuen. Koloreen teoria ezagutzen lagundu zioten Charles Blanc-ek, Felix Bracquemond-ek eta EugĂ¨ne Delacroix-ek. Delacroix-en kolore sistemaz egindako deskribapena aplika ziezaiokeen geroko edozein pinturari; pintura horiek erabiltzen ez bazituen, Mauve, Millet edo Israel-en eraginagatik izan zitekeen.

2.4.6. Anberes (1885ko azaroaren amaieratik 1886ko otsailaren amaierara) Aita hil zenean Vincentek erretore etxea utzi zuen eta alokatutako estudio-gelan bakarrik bizi izan zen; denboraldi batez ondo lan egin zuen, baina apaiza katolikoak eliztarrei Vincententzako modelo moduan paratzea galarazi zienetik, arazoak izan zituen; Nuenengo giroa gaiztotu egin zen eta Anberes-era joan zen Vincent 1885eko azaroaren 24an, bere arte-lanak Bredako zurgin baten etxean utzita; zurginak gero txatar-biltzaile bati saldu zizkion (Van Gogh-Bonger, 1913). Anberes-en pintura-denda baten gaineko gela txiki bat alokatu zuen Vincentek hilean 25 frankorengatik, Rue des Images-eko 194. zenbakian; Japoniar estanpak aurkitu zituen portuan eta pintura Japoniarrez adornatu zuen gela. Hor egin zituen hiru hilabete, sutsuki lanean, aspertzeko denborarik gabe. Bere estiloari jarraituz, antzinako arteko eta arte modernoko galeriak eta museoak bisitatu zituen.

181

Gela alokatu eta adornatzea izan zen lehenengo egin zuena. 1885eko azaroan 24-27an (436) idatzitako gutuna Anberes-tik bidali zion Vincentek Theori; esaten zion hilean 25 franko ordaintzen zuen gela bat hartu zuela, kolore saltzaile baten tailerraren gainean; Anberes pintore batentzat oso toki ederra zela eta bere gela pintura Japoniar txikiekin adornatu zuela. Hiriaren panoramika berehala hartu zuen Vincentek. 1885eko azaroaren 28an (437) Anberesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion goizean ibilaldi atsegin bat egin zuela euritan; kaietako ontziolak eta almazenak zoragarriak zeudela; hirian ilunagoak ziruditela pinturek landan baino; bere buruari galdetzen ziola argia ez ote zen hain distiratsua hirian; eta gero esaten zuela beharbada gauza bera gertatuko zitzaiola Theori, Vincentek bidalitako koadroekin; bere estudioa ez zela txarra; inprimaki Japoniar txikiak iltzatu zituela paretetan; pozik zegoela, orain bazeukalako txoko bat eguraldi txarra zegoenean lan egiteko. Vincenten ustez, Theok ez zituen haren lanak behar bezala sustatzen; horregatik, bera jarri zen Anberesko pintura saltzaileekin harremanean. 1885eko abenduaren 6-7an (438) Anberes-tik idatzitako gutunean, eskerrak ematen zizkion Vincentek Theori jasotako gutunarengatik eta 150 frankoengatik. Esaten zion azken astean hiru estudio margotu zituela eta haietako bat saltzailearenean jarri zuela erakusgai; beste bi saltzaileri komisioan eman zizkiola Nuenendik ekarritako estudioak; egun horretan jaso zuela Eindhoven-dik bidalitako kolore-sorta eta 50 franko ordaindu zituela; gogorra zela pintatzen jarraitzea, koadrorik saltzen ez zenean; pinturak eta modeloak ordaindu beharra zuela, jateko, edateko eta ostaturako behar zen diruaz; estatu museoak eraikitzen ari zirela, baina bitartean artistak gosez hiltzen zeudela; bezperan Eskala Kafe-kontzertuan egon zela eta aspergarria edo gatzik gabea iruditu zitzaiola, baina publikoak dibertitu zuela; emakume ederrak ikusten zirela han. Kafe-kontzertuetan ikus zitezkeen neska alemaniarrak modelo bakarraren arabera manufakturatuak ziruditela; toki guztietan arraza berekoak ikusten zituela, Bavariako garagardoa bezala; kexatu egiten zen Vincent, modeloak aukeratzeko alemaniarrak bakarrik zituelako eskueran. Gau batean marinelen dantza ikusi zuela kaietan; interesgarria izan zela eta ondo portatu zirela, beti horrela izaten ez bazen ere.

182

Anberesko kaia, itsasontziekin. Van Gogh, Anberes, 1885eko abendua. Amsterdam, Rijksmuseum.

Kosta ala kosta, modeloetan oinarritutako lanak egiten jarraitzen zuen Vincentek. 1885eko abenduaren 8-15ean (439) Anberes-tik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion modeloak aurkitu zituela eta gizon baten eta emakume baten estudioak egin zituela. Rubens-ek asko inpresionatu zuela. Emakume zahar bat ezagutu zuela, Parisen lan egiten zuena, pintoreak (Gigoux, Delacroix, Schefferâ&#x20AC;Ś) modeloz hornitzen zituena. Goizean elurra egin zuela eta hiria oso ederra zegoela, elurrez estalia. Kafeetan eta jatetxeetan ez zela koadrorik ikusten. Gabonak hurbiltzen ari ziren eta Anna Cornelia Carbentus, Vincenten ama, hasia zen semearengan pentsatzen; baina Vincent ez zegoen bakeak egiteko prest. 1885eko abenduaren 15ean (440) Anberesetik idatzitako gutunean Vincentek esaten zuen amak idatzi ziola esanez Theori Vincenten helbidea eskatu ziola; baina Vincentek Theori erantzun zion berak etxea utzi zuela eta horrekin nahi zutena lortu zutela etxekoek; Theori esaten zion haiei jakinarazteko ez ziela idatziko; amarengan eta besteengan gutxi pentsatzen zuela eta haiek berarengan pentsatzerik ez zuela nahi. Het Steen koadroa pintatu zuela eta saltzaile batzuei erakutsi ziela; bati ez zitzaiola koadroa gustatu eta besteak esan ziola hamabost egunetan inor ez zela almazenean agertu; hori gogorra zela, azken bost frankoko txanpona aldatu zuelako eta oraindik bi aste falta zirelako diru horrekin pasatzeko; Theori esaten zion saiatzeko bera sostengatzen hurrengo bi asteetan, irudi batzuk pintatu nahi zituela eta; berak nahiago zuela irudiak pintatzea paisaiak pintatzea baino; merkatuan paisaia gehiegi zegoela; baina, irudiak pintatzea zailagoa zela, modeloen arazoagatik; merkatarien arabera, emakumeen buruak edo emakumeen irudiak zirela gehien saltzen zirenak; ez zekiela hurrengo udaberrian Nuenen-era joango zen ala ez; horretaz bere iritzia eskatzen zion Theori. Vincentek zioen

183

jasotzen zuena baino diru gehiago gastatzen zuela pinturetan; Anberesen zegoen denboran hiru otordu bero bakarrik egin zituela. Vincentek ikusten zuen zaila zela koadroak saltzea eta beste lanen bat egitea ere pentsatu zuen. Pinturari zegokionez, nahiago zuen pertsonen irudiak pintatu, paisaienak baino. 1885eko abenduaren 19an (441) Anberesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion argazkilari baten dendan enplegua aurkitzen saiatuko zela, ugaritzen ari zirelako fotografoak; argazkilarien estudioetan pintatutako erretratuak ikusten zirela, argazkien gainean eginak. Beste saltzaile bati erakutsi ziola Het Steen eta gustatu zitzaizkiola haren tonua eta kolorea, baina inbentarioa egiten murgildua zegoela eta Urte Berri ostean joateko esan ziola. Nahiago zituela pertsonaren begiak pintatu, katedralak baino; begietan badagoelako zerbait, katedraletan ez dagoena, giza arima, dela eskale batena, dela prostituta batena. Ezerk ez zuela laguntzen pinturan aurrerapenak egiten modeloekin lan egiteak baino gehiago. Theok negozio independentea jartzea pentsatzen bazuen, Anberes izan zitekeela toki egokia; orain zeuden eskaparate tristeak ikusita, negozioa egin zitekeela gauza onak jarrita. Tarteka beren lana ongi egiten zekiten modeloak topatzen zituen Vincentek. 1885eko abenduaren 28an (442) Anberesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion dirua jaso bezain azkar modelo polit bat hartu zuela eta haren burua pintatu zuela, tamaina naturalean; kantu-kafe bateko neska bat zela; modelo horri landa ez zitzaiola gustatzen, tristetu egiten zuelako; Vincent gehien asebete zuen modeloa izan zela; hark eskatu ziola bere erretratu bat pintatzeko eta prest agertu zela bere gelan dantzari jantziarekin paratzeko. Emakume nekazariak pintatu behar zituenean, nekazari itxurakoak gustatzen zitzaizkiola eta, era berean, prostitutak pintatu nahi zituenean, prostituten moduan agertzen zirenak gustatzen zitzaizkiola. Vincentek hasieran bakarrik lan egiten zuen Anberesen; modeloak alokatzen zituen eta haiek pintatzen zituen; bakarrik lan egitea garesti zela eta, urtarrilaren erdian Anberesko Arte Ederren Erret Akademian izena eman nahi izan zuen; han doan zen matrikula eta modeloak aurki zitzakeen. Vincentek erretratugile moduan lana aurkitu nahi zuen, baina ezerezaren truke laguntzeko prest ez zegoen jendea. Pinturak garesti zeuden eta modeloak ere bai. Modelo biluziak lortzea, berriz, ez zegoen edonoren esku. 1886eko urtarrilaren hasieran (443) Anberesetik idatzitako gutunean Vincentek Theok esandakoari erantzuten zion; Theok esaten zion gauza asko zituela ordaintzeko; Vincentek, berriz, esaten zion bera ez al zegoen Theoren hartzekodunen aurretik; hartzekodunak ez zituela lagunak, eta Vincent, bai; galdetzen zion Theori konturatzen al zen zeinen zaila zen

184

modeloak eskuratzea eta zeinen garesti zeuden pinturak; bere egoeran mehatxuak zituela alde guztietatik eta lana gogor eginez bakarrik salba zitekeela; egun horretan argazkilari-laguntzaile bat ezagutu zuela eta galdetu ziola ea erretratuen enkarguak bideratuko zizkion eta hark erantzun ziola erretratua egiteko ekartzen zuen emakume bakoitzeko komisio bat nahi zuela. Vincentek esaten zuen prostituten artean ezagunak egiten ere saiatuko zela, nahiz eta hori atsegina izan ez poltsa hutsik dagoenean; Akademiako zuzendariarekin ere hitz egingo zuela, modelo biluziak pintatzeko aukeraz hitz egiteko; biluziaren ezagutza hobetu nahi zuela; eta oso pozik zegoela Anberesera joan izanagatik. Museoak eta katedralak ikusi eta modeloetatik pintatu: horra Vincentek Anbereserako zuen programa. Modeloak lortzeko Akademiara joan behar bazen, joan egingo zen. Vincentek Anberesera joan bezain azkar ikusi zituen Rubensen emakumeak; Parisera joan aurretik ere garrantzi handia ematen zien koloreei eta pintura argiagoak erabiltzen hasi zen, baina zehaztasuna eskatzen zitzaion orain Vincenti, ez izaeraren adierazpena bakarrik (Naifeh eta White, 2011). 1886eko urtarrilaren 12-16an (444) Anberesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion azken igandean Rubens-en bi koadro handi ikusi zituela: The Deposition from the Cross eta The Elevation of the Cross. Vincentek zioen gizakiaren tristura adierazteko garaian Rubensek hunkitzen zuela gutxien; haren adierazpenak azalekoak, hutsalak eta arranditsuak zirela. Akademiako Verlat-en pintura klasean koadro eta erretratu batzuk utzi zituela eta espero zuela modeloetatik pintatzeko baimena emango ziotela.

Gurutzea altxatzea (1610-11) eta Gurutzetik jaisten (1612-1614). P.P. Rubens, Anberesko katedrala.

185

Vincent ez zen Pintura Akademian matrikulatua egon, Theori akademian pintatzen ari zela esaten bazion ere. Sudurluze edo intruso moduan sartu zen Verlat-en klasean, baina hark laster bidali zuen marrazketa klasera, lehenik marrazten ikasi behar zuela esanez. Sibert-en marrazki klasera joan zen; Sibert-en ikasleek astean marrazki bat egiten zuten, hark markatutako metodologia zorrotz bat jarraituz; Vincentek ordea, denbora gutxian eta zalapartaka hainbat marrazki egiten zituen; haietako asko hautsi eta jaurtiki egiten zituen. Sibertek jarritako modeloa erabat eraldatzen zuten marrazkiak egiten zituen. Saiatu zen Sibert Vincenten marrazkiak zuzentzen, baina Vincentek ez zuen onartu eta istilu gogorra izan zuten (Naifeh eta White, 2011). 1886eko urtarrilaren 17an (445) Anberesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Verlatek azkenik ikusi zuela bere lana; paisaiak eta natura hilak ikusi zituenean, esan zuela: “Bai, baina hau ez dagokit niri”. Baina, erretratuak erakutsi zizkionean esan zuela: “Hau ezberdina da, hau irudiak pintatzea da; etor zaitezke”. Beraz, biharamunean hasiko zela akademiako pintura klasean; gainera, Vinck-ekin gelditu zela antzinateko lanak marrazteko. Prestatua egon behar zuela Verlat-ek esaten zionean bere pintura eta materialak ekartzeko; horretarako eskatzen ziola Theori 50 franko bidaltzeko. 1886ko urtarrilaren 18an inguratu zen Vincent akademiara. Verlat zuzendariak ikusi zuen haren lana, baina marrazten ikastera bidali zuen, Sibert-engana. 1886ko urtarriletik otsailera marrazki klaseak jaso zituen akademian; baina, ez pintura klaseak, berak esaten zuen moduan; akademiako kideen lanekin aldera zitzakeen bere arte-lanak; pentsatzen zuen lagun berriak ezagutuko zituela eta harreman berriak hasiko zituela; materialetan eta modelotan gutxiago gastatuko zuela; baina, antzinako eskulturetatik bakarrik utzi zioten marrazten eta ez modelo bizietatik; klaseko ikaskide moduan Hageman, De Baseleer eta Briët eduki zituen; Vincentek irakaslearen oharrei jaramonik ez zien egiten; Sibert irakaslearekin eztabaida gogorrak izan zituen eta otsailaren hasieran klase batetik jaurtiki zuen. Egun batean Milo-ren Venusa pintatzeko agindu zien Sibert-ek ikasleei eta Vincentek Venusaren aldaken zabalera exageratu zuen; ondorioz, irakasleak marrazkia hautsi zuen eta Vincentek purrustada handi batez erantzun zion, emakume gazte bat nolakoa zen ez zekiela esanez. Hori izan zen akademian jaso zuen azken klasea. Vincent Parisera bizitzera joan arte ez zuen jakin Theok hark ez zuela gainditu Anberesko Arte Ederretako Akademian sartzeko azterketa. Baina, lanean erritmo gogorrean jardun zen eta erritmo horretan, otsailaren hasierarako akitua zegoen. Marrazkigintzan ez zen irakaslearen esanetara jartzen eta Theok aholkatu zion Brabantera itzultzeko, baina berak Parisera joan nahi zuen.

186

Vincent ez zen inoiz matrikulatu Anberesko Erret Akademiako pintura klaseetan. Baina, 1886ko urtarrilaren 22an (446) Anberesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion akademian pintatzen jardun zela egun gutxi batzuetan; han mota guztietako pintoreak zeudela eta modu ezberdinetan lan egiten ikusi zituela; hobe izango zela denbora gehiagoz han lan egin, modelo onak zituztelako eta modeloen gastuak ekidin zitzakeelako. Iganderako mihise berria eta brotxa berriak behar zituela, modelo berriak izango zituztelako. Dirua eskatzen zion Theori, jateko ezer gelditzen ez zitzaiolako. Verlat-en klasean denbora gutxi egin zuen Vincentek; eta egin zuena, intruso moduan egin zuen. Hala ere, 1886ko urtarrilaren 28an (447) Anberesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion oso okupatua egon zela aste horretan, pintura klaseetatik aparte gauetan ere pintatzen jardun zelako, hamarrak eta erdietatik hamaikak eta erdiak arte. Bi klubetako kide egin zela, modeloetatik lan egiteko. Verlat-ek aholku zorrotza eman ziola eta Vinck-ek ere bai: gutxienez urtebetez marrazteko; ahal izanez gero igeltsuzko moldeak eta biluziak marrazteko. Vincent Sibert-en marrazki klaseetan ibili zen, ez Verlat-en pintura klaseetan; baina, hala ere, Theori bestelako gauzak esaten zizkion. 1886ko otsailaren hasieran (448) Anberesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion pintura kurtsoa azken astean amaitu zela; irakasleak esaten ziola lan asko egin zuela eta luzera gabe aurrerapenak egingo zituela; biluzien marrazketa zuzentzen zuen irakasleak (Sibert-ek) esan ziola nahi zuen moduan pintatuko zuela, marrazkia seriotan hartzen zuelako; Verlatek esan ziola bazegoela zerbait ona Vincenten lanean; Silbert eta Verlat saiatzen zirela baliozkoak jotzen zituzten ikasleak prestatzen. Esaten zion Theori Parisen han baino lan gehiago egingo zuela; egunean edo bi egunez behin marrazki bat egin zezakeela. Bera beste kideekin alderatuz gero zerbait zurruna eta traketsa bazegoela beregan, hamar bat urtez espetxean egon izan balitz bezala; hamar urtez bizimodu zaila eta neketsua izan zuela; kezka eta tristura asko eta lagunik ez; baina hori aldatuko zela bere lana hobetzen zen neurrian; gainera, kanpoko itxura aldatu beharrean zegoela; hortzeria konpondu beharrean zegoela, gutxienez hamar hortz-hagin bazituelako galduak edo hondatuak; horrek zaharragoaren itxura ematen ziola. 100 franko inguru kostatuko zitzaiola. Esaten zuen urdaila ere egoera txarrean zuela.

187

Arte Ederren Erret Akademia (Anberes)

Anberesko akademian Franz Vinck-en lagun egin zen eta haren etxera sarri joaten zen modelo biziak pintatzera; lan asko egiten zuen; pintatzeko tresnetan gastatzen zuen dirua, eta goseari aurre egiteko tabako asko erretzen zuen; oso ahuldua gelditu zen, anemia harrapatuta; hortzak usteldu eta hautsi zitzaizkion, pisua galdu zuen, sukarrak izaten zituen eta heriotzaren irudiak inguratzen zuen. Modeloak behar zituen biluziak margotzeko eta herriko bi marrazketa klubetan eman zuen izena; ikasleen klub horietako batek aukera ematen zion modeloetatik pintatzeko.

Emakumea biluzik. 1886. Amsterdam, Rijksmuseum.

Tabernak eta burdelak bisitatzen zituen Vincentek; prostitutetan eta modeloetan diru asko gastatzen zuen; modelo moduan paratzeagatik ordaintzen zien eta pintatutako erretratua ematen zien; Theok bidaltzen zion dirua modeloetan gastatzen zuen, janarian gastatu ordez. 1886ko lehen asteetan, Theori bidalitako eskutitzetan, Vincent saiatu zen Theo konbentzitzen, hark Parisen har zezan; baina, Theok ongi ezagutzen zuen

188

Vincent eta bazekien harekin bizitza oso neketsua zela, beraz, atzeratu egin nahi zuen Vincenten Pariserako etorrera (Naifeh eta White, 2011). Vincentek ez zuen behar zen moduan zaintzen osasuna. 1886ko otsailaren 3an (449) Anberesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion ez zegoela batere ondo, baina argi pixka bat ikusten hasia zela; maiatzaren 1ean joan zela Nuenen-en bere estudioan bizitzera, eta harrez geroztik 6-7 bider bakarrik hartu zuela afari beroa; ez esateko amari ondo ez zegoela, bestela kezkatu egingo zela hura; sendagileek esaten ziotela bere burua hobeto zaindu behar zuela eta atseden gehiago hartu beharra zeukala; egoera are okerragoa zela, asko erretzen zuelako, horrela gutxiago somatzen baitzuen urdail hutsa zuela; pintatzeko teknika nahiko erraza gertatzen zitzaiola, idazteko teknika bezala; hala ere, trebetasuna baino garrantzitsuagoa iruditzen zitzaiola orijinaltasuna; ondo etorriko zitzaiola Parisen urtebete pasatzea, biluzietatik eta igeltsu moldeetatik pintatuz. Vincenti inoiz ez zitzaion gustatu besteek esandakoaren arabera lan egitea; esaten zuen ez zutela lortuko bera mekanizatzea. 1886ko otsailaren lehen erdian (450) Anberesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion pozik zegoela, Parisera joateko zuen asmoari kontra egin ez ziolako hark. Hortzak konpontzen ari zela eta horrek on egingo ziola urdailari, digestioa hobeto egingo zuelako. Marrazkigintzako irakasle zen Sibert-ekin izandako haserreaz hitz egiten zuen; berriro berarekin eztabaidan hasten bazen irakaslea, esango ziola ez zuela lortuko bera mekanizatzea, besteak mekanizatu zituen moduan. Parisera begira jarria zegoela; Louvre eta Luxenburgoko museoak ikusteko irrikatan zegoela; sendagileak esaten ziola osasun fisikoa hobetu behar zuela; hobeto sentituko zatekeela Theok onartu izan balu bera Parisera joatea, ekaina edo uztaila baino lehen; Parisen ganbara bat alokatzeaz eta Louvren edo Arte Ederren eskolan pintatzeaz hitz egiten zuen. Osasunez ahul zegoen eta Theoren babesera bildu nahi zuen Vincentek. 1886ko otsailaren lehen erdian (452) Anberesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion askoz hobeto sentiaraziko zuela onartzen bazuen Parisera lehenbailehen joan zedila; une horretan oso ahul sentitzen zela; Brabantera joanez gero, berriro ere sosa guztiak modelotan gastatuko zituela; beraz, uzteko Parisera lehenbailehen joaten: ahal izanez gero, Nuenenera joango zela martxoan, han gauzak nola zeuden eta modelorik izan ote zezakeen ikusteko; baina, hori ezin bazuen, martxo ostean zuzenean Parisera joango zela; elkarrekin bizitzen jarri aurretik ganbara bat aloka zezakeela; Louvren edo Arte Ederretako Eskolan marraz zezakeela.

189

Vincentek Anberesen ez zuen aurkitu espero zuena. 1886ko otsailaren 14an (453) Anberesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion dezepzionatua zegoela Anberesen egin zuenagatik, baina bere ideiak aldatu eta freskatu zituela; osasuna asko hondatu zitzaiola. Gustatuko zitzaiokeela biek emazte bana aurkituko balute; emakumeekin harremanean egonik, arteaz asko ikasten zela zioen. Parisen estudioa non hartu pentsatzen hasia zegoen Vincent. 1886ko otsailaren 15-17an (454) Anberesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion gizaldi horretako pertsonarik handienek eta kementsuenek korrontearen kontra lan egin zutela; berak urtebetez Cormon-enean lan egin behar zuela, Theok negozio baldintzak eta aukerak ikertzen zituen artean; erretratuetara dedikatzeko estudioak eroso xamarra izan behar zuela; osterantzean atsekabetu egiten zela han paratu behar zuen modeloa. Estudioa hartzean ondo begiratu behar zela ea aukerarik ematen zuen bisitari asko izateko, ezagun bihurtzeko edo lagunak biltzeko. Brabantera itzultzea atzerapen bat zela eta zergatik ez zen zuzenean Parisera joango. Elikatuko zuen janaririk ezean, ziur zegoela gaixo jarriko zela; Parisera joan eta osasuna berreskuratzean, errenta eta koloreak ordaindu ahal izango zituela. Osasun gabeziak ez zion kentzen Vincenti irakurtzeko gogorik. 1886ko otsailaren 18an (456) Anberesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion sosik gabe zegoela jadanik eta ahal zuena bidaltzeko hila pasatzeko; gaixo egon ez balitz, gauza gehiago egin ahal izango zituela; sentitzen zuela Theok ez zuela onartzen bera zuzenki Parisera joatea, bestela erantzungo ziola; Dumas-en La Dame aux Camelias irakurri zuela eta oso ona zela. Parisen neguan kanpoan pintatzeko osasun ona eduki behar zen, eta berak ez zeukan. 1886ko otsailaren 19-20an (457) Anberesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion hautsi egin zuela aurrez idatzitako gutuna; eskertzen ziola 50 franko bidali izana. Parisen Cormon-engana joateari zegokionez, hobe zela beretzat igeltsuzko irudietatik pintatzea, kanpoan pintatzea baino; bere osasunerako ere hobe zela kanpoan ez pintatzea; besteek biluzia pintatzen ezagutza gehiago izango zutela. Frantses zahar baten erretratua pintatu zuela eta Verlat-ek onartu zuela. Aurreko eskutitz batean (453) esaten zuen Anberes-ek dezepzionatu egin zuela, baina osasuna pixka bat hobetzen hasi zitzaionean esaten zuen atsegina izan zela hango egonaldia. 1886ko otsailaren 20-28an (458) Anberesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion bere osasuna zertxobait hobetu zela; janaria hobetotxoago dijeritzen zuela. Denbora guztia akademiako lanak eraman ziola. Anberes-ko egonaldia atsegina izan

190

zela eta inoiz berriro bueltatzea espero zuela; mota guztietako jendea aurkitzen zela bertan: frantsesa, ingelesa, alemaniarra, belgikarra; Parisen antz handia zuela bizitasunagatik, negozioengatik eta jende mota kopuruagatik. Theok gerorako uzten zuen Vincent Parisera joateko ideia, baina azkenean,Theori aurrez abisatu gabe, Parisen aurkeztu zen Vincent, Anberesko alokairua, pintura fakturak eta haginlariaren faktura ordaindu gabe utzita. Vincentek Anberesen egindako lan asko (Gaztelua, Katedrala eta abar), haren eskutitzetatik ezagutzen direnak, ez dira kontserbatzen (Naifeh eta White, 2011; Van Gogh-Bonger, 1913).

2.5. Artista bizitza: Paris (1886ko martxotik 1888ko otsailera) Holandan eta Belgikan sei urte eman eta gero, Parisen eman zituen hurrengo bi urteak. 1886ko otsailean erabaki zuen Vincentek Parisera joatea, baina Theok ez zion aurrerabiderik ematen; horregatik, Theori aurrez abisatu gabe, bat batean agertu zen Vincent Parisen; Iparreko Geltokira heldu zen Vincent eta handik Louvre-ko museoko Areto Karratura joan zen zuzenean Theorekin elkartzera. Vincentek ohar bat idatzi zion Theori geltokian eta mezulari batekin bidali zion, Areto Karratua itxoingo ziola esanez. Parisen bera bizi zen apartamentuan, Laval kalean, hartu zuen Theok anaia; han ez zegoen estudioa jartzeko lekurik eta Cormon-en estudioan lan egin zuen Vincentek lehen hilabeteetan. Theok Montmartre Boulevardeko galeria txiki bat zuzentzen zuen; galeria hori Goupil eta Cie-rena izan zen, baina Boussod & Valadon-ek 1884ean bereganatu zuen (Van GoghBonger, 1913; Naifeh eta White, 2011).

Louvreko areto karratua

191

Van Gogh-ek Parisen eman zituen bi urteak (1886ko martxotik 1888ko otsailera) oso garrantzitsuak izan ziren; hasieran Vincenten osasuna bere onera ekartzen saiatu ziren, aurretiko dieta txarraren ondorioz lur jota baitzegoen. Parisera egon zen denboraldi horretako bi anaien arteko eskutitz gutxi dauzkagu. 1886ko udan Theok urteroko bidaia egin zuen Holandara eta bidaia hori aprobetxatu zuen osabei negozio propioaren asmoa agertzeko, baina haiek ez zioten laguntzarik eman. Parisen sei hilabete pasatu ondoren, oraindik ez zen Vincent inpresionisten taldean sartu (Thomson, 2007), Theok inpresionisten lanak erakutsi zizkion arren. Baina, erakusketetan eta harremanetan jasotako inpresioak ongi barneratu zituen. Uda aurretik Ferdinand Cormon-en eskolan matrikulatu zen eta han ezagutu zituen Louis Anquetin, John Russell, Toulouse-Lautrec, Emile Bernard, Paul Gauguin, Seurat, Pissarro eta beste pintore batzuk; John Peter Russell Australiako pintoreak, erretratu bat egin zion Vincenti.

John Peter Russell: Vincent van Gogh, 1886, Van Gogh Museum, Amsterdam.

Theoren bidez ezagutu zituen Vincentek Degas, Monet eta CĂŠzanne; haien teknika batzuk eskuratu zituen eta idazle ezagunekin (Catulle MendĂ¨s edo Jean Jaures) asko eztabaidatu zuen Montmartreko kafetegietan. Vincenten hasierako asmoa Cormonekin hiru urte egitea baldin bazen ere, hiru hilabete barru aspertu zen; Cormonen bere ikasleei eskatzen zien aurrean zutena zehazki kopiatzeko, baina Vincentek atzealde handituak, aurpegi okertuak, soinadar lerrokatu gabeak egiten zituen; Cormon-en eskola utzi eta bakarrik pintatzen hasi zen; bodegak, modeloak, paisaiak eta Pariseko aldiriak pintatzen jardun zen (Naifeh eta White, 2011).

192

Fernand Cormonen estudioaren argazkia

Fernand-Anne Piestre Cormon

Van Gogh-ek Parisen ezagutu zuen Père Tanguy, Cezanne-ren eta Renoir-en laguna zena; denda bat zeukan, pinturak, mihiseak, pintzelak eta pinturarako beste tresnak saltzeko; denda hori inpresionistak elkartzeko gune garrantzitsu bihurtu zen; han erakusten zituzten beren lanak Pissarro, Cézanne, Renoir, Sisley, Seurat, Guillaumin, Signac etaVan Gogh-ek; neoinpresionisten hainbat obra ere ikus zitezkeen Tanguy-ren dendan. Vincentek Tanguy-ren bi erretratu egin zituen. Père Tanguy anarkista eta komuna zalea zen eta pintoreei koadroengatik askorik ordaintzen ez bazien ere, lagungarri gertatu zen haientzat. Vincentek inpresionista eta neoinpresionista askorekin harremanak izan zituen kafetegietan, estudioetan eta Père Tanguy-ren dendan.

193

PĂ¨re Tanguy-ren erretratua. Van Gogh, 1887ko udazkena. Paris: Rodin Museoa.

1886an egin zen inpresionisten zortzigarren eta azken erakusketa; inpresionisten jatorrizko taldea (Renoir, Pissarro, Monetâ&#x20AC;Ś) haustear zegoen; 1886an hasi ziren neo-inpresionismoarekin eta Van Gogh hor egon zen hasiera-hasieratik, Seurat eta Signac-ekin batera. Parisen aldaketa handia jasan zuen Vincenten pinturak; haren estilo pertsonalaren formazioan azken etapa zen; Louvre eta Luxenburgoko museoetara egindako bisiten eta inpresionistekin izandako harremanaren ondorio izan zen aldaketa hori; Holandan pintatzen zituenak baino koadro argitsuagoak eta kolore gehiagokoak egiten hasi zen; loreetan koloreak konbinatzen zituen; paisaia batzuk ikuspegi inpresionistatik pintatzen zituen eta beste batzuk ikuspegi puntilistatik; inpresionisten koloreak erabiltzen hasi zen eta estanpa Japoniarren eragina jaso zuen; aurrez marraztu gabe zuzenki pintatzen hasi zen, Pissarroren eraginez. Kolore osagarriak erabiltzen hasi zen: kolore gorri, hori eta urdinak eta haien osagarriak erabiltzen zituen (LĂłpez eta Rebul, 1995); garai horretan ikasi zuen gauzarik garrantzitsuena kontraste osagarria aplikatzea izan zen: oinarrizko hiru koloreetako bakoitza (gorria, urdina eta horia) beste bi koloreen nahasteari kontrajartzea; horrela sortzen ziren gorri-berde, horimore eta urdin-laranja konbinazioak. Seurat-ek esaten zuen kolorea bere osagaietan zatika zitekeela eta behatzailearen begiak elkartuko zituela osagai horiek, artelan batean bezala; paletan koloreak nahastu ordez, pintzelada bakoitza kolore puruko puntuetan zatikatzen zuen. Vincent Parisen askatu zen lehenengo aldiz Millet-en eta landa-bizitzako pintoreen menpekotzatik (Naifeh eta White, 2011).

194

Bide aldapatsua Montmartre-ra. Van Gogh, 1886ko udaberria. Amsterdam, Rijksmuseum.

Le Moulin de la Galette. Van Gogh. Paris, 1886 Otterlo, Rijksmuseum KrĂśller-MĂźller.

Vincentek eraldaketa bat jasan zuen Parisen; 1886ko ekainean Theo eta Vincent Montmartre auzora aldatu ziren eta Clichy-ko bulebar handiaren alboan kokatu ziren, Lepic kaleko 54. zenbakian, hirugarren solairuan; hiru gela handi, gela txiki bat eta sukaldea zituzten; gela bat estudiorako, bestea Vincententzat eta hirugarrena, Theorentzat; Moulin de la Galette etxetik hurbil zegoen etxea; Montmartre garai hartan landa eskualdea zen oraindik; toki egokia zen bere haize-errotekin. Hasieran etxe inguruak pintatu zituen Vincentek: Madame Bataille-ren jatetxe txikia, Moulin de la Galette, Montmartreko paisaiak; geroago hasi zen loreak eta

195

natura hilak pintatzen, koloreekin jokatuz (Naifeh eta White, 2011; Van Gogh-Bonger, 1913).

Vincent eta Theo Parisen bizi izandako etxea, Rue Lepic, 54.

Pariseko bista, Lepic kaleko Vincenten gelatik begiratuta. Van Gogh, 1887ko udaberria. Amsterdam, Van Gogh Museum.

Montmartre-ko bista haize errotekin. Van Gogh, 1886. Otterlo: KrĂśller-MĂźller Museum.

196

Zapata parea. Van Gogh, 1887. Baltimore, The Baltimore Museum.

Bataille-ren jatetxeko leihoa. Vincent van Gogh, 1887. Van Gogh Museum, Amsterdam, Netherlands.

Parisetik gutun baikor bat bidali zion 1886an Theok bere amari, esanez, etxe berria asko gustatzen zitzaiela bi anaiei; Vincent asko aldatu zela; hortzetan ebakuntza bat egin ziotela, ia hortz guztiak kolokan zituelako; lanean aurrerapen handiak egin zituela; jendea haren obraz interesatzen hasi zela; lehen baino aldarte hobean zegoela; bazituela lagunak astero loreak bidaltzen zizkiotenak eta gero berak lore horiek pintatzen zituela; eta horrela jarraituz gero berehala lortuko zuela autonomia ekonomikoa. 1886ko udazkenean loreen koadro sail bat egin zuen; Gladiolo eta krabelinekin pitxarra izeneko koadroan kolore

197

osagarriak erabili zituen; inpresionistengandik baino hurbilago zegoen Delacroix-en lanetatik.

Gladiolo eta krabelinekin pitxarra 1886ko uda. Bilduma pribatua.

Mitxoleta, nabar-lore, peonia eta urrelilien pitxarra. Van Gogh, Paris, 1886 Otterlo, Rijksmuseum Kröller-Müller

1887ko udaberrian, aldatu egin ziren Vincenten paisaiak eta hiriko panoramikak; Senako zubiak eta Paris inguruak margotzera irteten hasi zen: Joinville, Surèsnes, Chatou, Bougival; Asnières-era sarritan joaten zen bere lagun Émile Bernard bisitatzera, han bizi baitzen Bernard; Bernardek zioen bizkarrean mihise handi bat zuela irteten zela Vincent etxetik, errotak, zubiak eta uharteak pintatzera. Seurat eta Signac-ek erakutsitako puntilismoa erabiltzen hasi zen (Thompson, 2007); Pitxar urdinean loreak izeneko koadroan pintzelada luzeak, pintzelada labur-inpresionistak eta

198

mantxa urdin puntilistak erabili zituen; alde handia zegoen Parisera etortzean pintatutako Bota parea (1886) koadroaren eta hurrengo urtean pintatutako Bota parea (1887) koadroaren artean.

Pitxer urdinean loreak. Van Gogh, 1887ko ekaina. KrĂśller-MĂźller museum.

Senako zubia Asnieres-en. Van Gogh, 1887. Bilduma partikularra.

199

1887ko udaberrian egin zuen honako autoerretratu hau:

Autoerretratua. Van Gogh, 1887ko udaberria. The Art Institute of Chicago.

Parisek Vincentengan sortu zuen liluraren lehen garaia pasatu zenean, haren eta Vincenten arteko harremanak zaildu egin ziren; sakrifizio handia egin behar izan zuen Theok bi urtez Vincentekin etxe berean irauteko. Vincent sentibera eta urduri zegoen eta lagunak uxatu egiten zituen; gehiegi erretzen eta edaten zuen; izu-ikara pasarteak, espasmo tonikoak, arazo epigastrikoak, konfusio eta amnesia faseak izaten zituen. Neguan okerrera egin zuen haren aldarteak eta Theorekin zuen harremana zaildu egin zen. Theok bera ere nahiko gaixo zegoen eta bizitza estresatua zeraman, Montmartreko galeria inpresionisten (Degas, Monet, Seurat, Pissarro) topagune bihurtu baitzuen; bi anaiek jasaten zituzten depresio erasoak eta Theoren krisialdiak ez ziren Vincentenak baino arinagoak. Theoren eta Vincenten arteko harremana denbora luzez mantendu zen, eskutitzen bidez gauzatu zelako; baina, oso zaila zen Vincentekin etxe berean bizitzea; garai horretan eskutitz bat bidali zion Theok arreba Wilhemina-ri, esanez, eraman ezinezkoa zela Vincent bizikide moduan; inork ez zuela beren etxera etorri nahi, han sortzen ziren eztabaidetan ez katramilatzearren. Theok esaten zuen beregan bi pertsona balitu bezala jokatzen zuela Vincentek: pertsona bat gaitua, samurra, goxoa, fina eta edukatua zela, baina bestea, berekoia eta ankerra; bi pertsona horiek txandaka agertzen zirela; Vincent bere buruaren etsai zela, besteei ez ezik, bere buruari ere bizitza zailtzen ziolako. Arrebak esan zion Theori, uzteko Vincenti bere kontura bizitzen, baina Theok erantzun zion Vincentekin jarraitu beharra zuela; beste ogibideren bat izan balu, ordurako utzia zuela, baina artista bat zela eta orain arrakastarik ez bazuen ere, gerora izan zezakeela; egunen batean koadroak saltzen hasiko zela (Van Gogh-Bonger,

200

1913). Theoren emazte izango zen Johanna Bongerren anaia Andresek ere esaten zuen anaiak ezinezkoa bihurtzen ziola bizitza Theori; harremanetarako oso traketsa zela eta beti denekin haserretua zebilela (Sweetman, 1990). Pariseko egonaldian 230 koadro inguru margotu zituen Vincentek (natura hilak, jatetxeak, autoerretratuak, Montmatreko bistak…) eta Boulevard txikiko pintoreen taldea eratu zuen; lagunik eta modelorik gabe gelditu zenean, Agostina Segatori aurkitu zuen: modelo eta prostituta lanetan ibilia eta Tambourin kafetegia ireki zuena; berrogeita bost bat urtekoa. Tambourin kafetegian erakusketa bat antolatu zuten 1887ko otsailean Bulebard Txikiko Pintoreek (Toulouse-Lautrec, Paul Signac, Louis Anquetin, Émile Bernard, Vincent Van Gogh); pintore horiek ez zuten estilo bakarra, baina Pariseko kanpoaldeko bulebarretan zeuzkaten beren estudioak; beraz, kokaguneak elkartzen zituen; Père Tanguy (18241894) zen Bulebard Txikiko artisten babeslea. Boulebard Handiko Pintoreak (Camille Pissarro, Claude Monet, Edgar Degas, Georges Seurat, Alfred Sisley) Theok kudeatutako galerian erakusten zituzten beren obrak, baina horietako gutxi batzuk bakarrik bizi ziren arteak emandakotik (Naifeh eta White, 2011). Udaberrian hobera egin zuen Vincentek eta aire librean pintatzen hasi zen. Asnières-en asko pintatu zuen. Beste koadroen artean, honako hauek egin zituen: La Grande Jatte-eko uharteko triptikoa; Sena ibaiaren ertzak; Senako eta Sena ertzeko untzi, jatetxe eta parkeak. Garai horretan Émile Bernard-ekin batera lan egiten zuen batzuetan, haren gurasoek Asnières-en zeukaten etxeko jardinean; Émile Bernard-en erretratua egiten hasi zen Vincent, baina egun batez eztabaida gogor bat eduki zuen Émileen aitarekin eta ez zen inoiz itzuli Bernard-tarren etxera; hala ere, Vincentek eta Émilek harremanean jarraitu zuten (Van Gogh-Bonger, 1913). Vincenten pinturan eragin handia izan zuen arte Japoniarrak; arte mota hori asko miresten zuen eta grabatu Japoniar batzuen erreplikak ere egin zituen; arte horri buruz iritzi oso positiboa zuen: izugarrizko argitasuna zuelako, oso xumea zelako, marra gutxi batzurekin asko esaten zuelako (Walther, 2000); arte horretan objektuak eta objektu horiek zeuden espazioa ingerada garbi batez bereizten ziren; ondorioz, arte Japoniarraren eraginak cloisonismora eraman zituen Louis Anquetin eta Émile Bernard. Vincentek Parisen egin lanen artetik anbizio gehienekoa Asnières-ko zubia izan zen; koadro horretan ikus daitezke Émile Bernard eta Signac-en eraginak. Théâtre Libre-ko entsegu aretoan ere erakusketa bat egin zuen Vincentek, Signac eta Seurat-ekin batera.

201

Senan zeharreko zubia, Asnières-en. Van Gogh, 1887ko uda. Foundation E.G. Bührle, Zurich.

1887ko argazki honetan Vincent (hirugarrena ezkerretik, bizarrarekin eta pipatik erretzen) ikus dezakegu, beste artistekin batera, André Antoine antzerki zuzendariaren etxeko patioan. Gauguin eskuin ertzean eserita dagoena da. Artista horiek Pariseko Théâtre Libre-n eskuhartzera gonbidatuak zeuden.

Vincentek gutxi jaten zuen, asko edaten eta erretzen zuen eta berehala haserretzen zen; maiz joaten zen Clichy boulevardeko Tambourin kafetegira, lagunekin eta bertako jabe zen Agostina Segatorirekin egotera. Agostinaren koadro bat ere egin zuen Tambourin Kafetegian, mahaian eserita, zigarrotxoa eskuan zuela: Agostina Segatori Tambourin kafetegian (1887); hainbat artistaren (Corot, Gerome…) modelo izana zen Agostina eta Vincentekin amodiozko harremanak izan zituela dirudi. 1887ko udan Parisetik idatzi zion (461) Vincentek Theori. Theo Holandan zegoen oporretan. Tambourin kafetegian egon zela esaten zion Vincentek; kafetegi horretan koadro batzuk erakutsiak zituela, Lautrec, Bernard eta Anquetin-

202

ekin batera; Segatoriri esan ziola ez zuela haren negozioa epaituko, baina berari zegokiola bere negozioa epaitzea; Segatorik koadroak itzuli behar zizkiola eta Tanguy-ren dendatik ez zuela ezer gehiago erosiko, haren emazte sorgina Tanguyren eta Vincenten arteko negozioetan sartu zelako. Lautrec ikusi zuela eta koadro bat saldu zuela (Martin, 2011; Naifeh eta White, 2011).

Agostina Segatori Tambourin kafetegian eserita. Van Gogh, Paris, 1887. Amsterdam, Van Gogh Museum.

1887ko udan Parisetik idatzitako gutunean (462) Vincentek Theori esaten zion ezkontzeko eta haurrak izateko desira murriztu zitzaiola; pixka bat deprimitua sentitzen zela eta batzuetan pinturari egozten ziola egoera hori; Richepin-ek esaten zuen moduan, artearekiko maitasuna benetako maitasunaren galera zela; bestalde, benetako maitasunak arteaz nekatzera eramaten zuela; baina, zahartua eta hautsia sentitu arren, oraindik amodioa senti zezakeela, pinturarekiko grina piska bat galtzeko adina; arrakasta edukitzeko anbizioa sentitu behar dela, baina anbizioa absurdoa iruditzen zitzaiola. Gauza batez ziur egon zitekeela: ez zuela Tambourin-erako lanik gehiago egingo. Segatorirekiko nolabaiteko afekzioa bazuela oraindik, eta espero zuela hark ere zerbait sentitzea Vincentengatik. Baina, bide txarrean ikusten zuela, ez zelako agente askea eta bere negozioko nagusia. Gainera,

203

gaixo zegoela; bere iritziz abortu bat eduki zuela. Aurreko egunean Tanguy ikusi zuela eta berak emandako koadroa eskaparatean jarri zuela. Vincent Parisera joan zenean harro zegoen Theorekin zuen harremanaz; baina, elkarbizitzak harreman horiek higatu zituen; etxeko espazio guztia beretzat hartzen zuen Vincentek, bere pinturak edonon zabalduz; etxean desordenu handia sortzen zuen, jantziak eta pintura tresnak nahastuz; Vincenten etorrerak asko mugatu zituen Theoren harreman sozialak, gonbidatuak izutzen baitzituen; Andries Bonger-en arabera, beti norbaitekin eztabaidan ari zen Vincent (Naifeh eta White, 2011). Vincentek Bernard-ekin harreman handia eduki zuen eskutitzen bidez. 1887ko udan (B1) Parisetik idatzitako gutunean Vincentek Bernard-i Tolstoi-ren Russian Legends liburua irakurtzea gomendatzen zion. Bernard-ek zerbitzu militarra egitera joan behar zuela eta, esaten zion hara ez zuela joan behar egoera anemikoan; ez zuela pentsatu behar zoritxarra edo malura zenik hara joatea; han lan egiteko eskubidea zaindu behar zuela eta artista handia bihurtuta itzuli behar zuela handik. Arreba Wilhelminarekin ere gutun bidezko harremana eduki zuen. 1887ko udan (W1) Parisetik idatzitako gutunean Vincentek Wilhelminari esaten zion ez zegoela ados harekin esaten zuenean uda horretan â&#x20AC;&#x153;miserableaâ&#x20AC;? zirudiela Theok; azken urtean Theoren itxurak asko irabazi zuela; batek indartsu egon behar duela hainbeste urtean Parisen bizitzeko; ez al zuen hori esango Amsterdam-eko familiak eta lagunek ez zutelako hartu hark merezi zuen berotasunez. Gizaki bakoitzak duela indar germinatzaile bat, gari aleak bezala; garian indar germinatzailea dena guregan maitasuna dela. Bere asmoa zela, posible zenean Hegoaldera joatea; erretratu on bat egiteko trebetasuna lortzea espero zuela. Liburu bat idazteko edo koadro bat pintatzeko norberak gizakia izan behar duela; estudiatzeak bigarren mailako garrantzia duela. Gozatzeko ahal zuen guztia, dibertitzeko ahal zuen guztia; artean eskatzen dena bizitasuna, koloretsu izatea eta intentsitatea zela. Ez gehiegi ikasteko, antzutu egiten duelako. Idatziz baino errazago adieraziko zituela bere sentimenduak pinturaren bidez. Ez zela ideia txarra pintore bihurtzea; bera lasaitu egiten zuela koadro bat pintatzeak. Atsegin handia emango ziola Margot Begemann, De Groots edo Sien nola bizi ziren esaten bazion. Bere lanari buruz hau ziola: patata jaten ari ziren nekazarien koadroa zela egin zuen onena; orduz geroztik ezin izan zuela modeloetatik pintatu; baina, koloreak erabiltzen ikasteko aukera izan zuela. Azken urtean ia loreak bakarrik pintatu zituela, grisak ez ziren koloreen eskalara ohitzeko (arrosak, berdeak, urdin argiak, morea, horia, laranja, gorria). Azken udan AsniĂ¨res-

204

en paisaiak pintatu zituenean, lehenago baino kolore gehiago ikusi zituela. Guy de Maupassant-en Mont Oriol irakurri zuela. Vincentek artisten komunitate bat eraiki nahi zuen eta horretarako esaten zuen Theo prest egongo zela artista batzuei hileroko soldata bat emateko; horrela saiatu zen Boulevard Txikiko artistak elkartzen, Boulevard Handian beren postua lortua zuten artisten aurrez aurre (Naifeh eta White, 2011). 1887ko urrian erakusketa bat antolatu zuen Vincentek Chalet-eko Grand-Bouillon Jatetxean; Bernard, Vincent, Lautrec eta Anquetin-en koadroak jarri zituzten erakusgai, baina erakusketak arrakastarik ez zuen eduki. Theo artistekin hitzez tratuak egiten saiatzen zen; Vincent, berriz, artistekin irudi bidezko elkarrizketa edukitzen saiatzen zen. Pissarrori berak egindako AsniĂ¨resko marrazki puntilistak erakutsi zizkion. Anquetin-en planteamendu monokromatikoari sagar horiz pintatutako bodegoi batekin erantzun zion. Guillaumin-en kolore biziko eta kontraste handiko koadroei kolore osagarri biziekin erantzun zien (Naifeh eta White, 2011).

Grand Bouillon, Chalet-eko jatetxearen barnealdea. Paris, 1887. Bilduma pribatua.

1887-1888ko neguan hainbat autoerretratu, Tanguyren erretratua eta natura hilak pintatu zituen; neguaren amaieran Pariseko bizitzaz nekatua zegoen; eguraldia hotzegia eta grisa zen eta lurralde epelago batera joan nahi zuen; gainera, Theok nerbio arazoak izan zituen, oso zaila gertatzen baitzitzaion Vincentekin batera bizitzea; horregatik, elkarrengandik bereizteko erabakia hartu zuten, baina azken unean Theok atzera egin zuen (Van Gogh-Bonger, 1913).

205

Johanna Bongerrekin harremanean zegoen Theo, baina, harekin ezkondu baino lehen bere negozio propioa jarri nahi zuen; negozio hori jartzeko osaba Centen laguntza behar zuen, baina hark ez zion laguntzarik ematen; laguntzarik ez lortzean, gerorako utzi zituen Johannarekin ezkontzeko asmoak; gainera, Vincentek uste zuen Theok emakume batekin harremanak izateak kaltetu egingo zuela bi anaien sormen kemena (Naifeh eta White, 2011). Pariseko azken egunetan oso elkartuak ibili ziren Theo eta Vincent; kontzertuetara, kafetegietara eta kabaretetara elkarrekin joan ziren. Theok arreba Willhelmina-ri idatzi zion, Vincent bi urte lehenago Parisera etorri zenean, ez zuela pentsatuko hain elkarturik egongo zirenik. 1888 urtearen hasieran Theoren osasunak okerrera egin zuen: neke azaldu ezina, hanturak eta artikulazio arazoak. 1888ko otsailean alde egin zuen Vincentek Parisetik eta Theok asko sentitu zuen haren absentzia (Van Gogh-Bonger, 1913; Naifeh eta White, 2011). Goupil enpresa zena â&#x20AC;&#x153;Boussod, Valadon & Cieâ&#x20AC;? bihurtu zenetik, kudeatzaile berriak sartu ziren enpresan; arte berriaren merkatuan sartzea erabaki zuten eta Monet, Degas eta beste inpresionista batzuekin tratuak egin zituzten; inpresionistekin tratuak egiteko Theo aukeratu zuten (Naifeh eta White, 2011).

2.6. Artista bizitza: Arles (1888ko otsailetik 1889ko maiatzera) Ezinezkoa zen Vincententzat Parisen lan egitea, bakea eta oreka lortzeko erretiro gunerik gabe; Pariseko egonaldiaren amaieran krisi nerbiosoa izan zuen Vincentek, eramandako bizimodu buhamearengatik; beraz, Paris utzi eta Arlesera joateko lehen arrazoia osasunarena izan zen. Bigarren arrazoia artearen arlokoa zen: Vincentek ez zuen gustura pintatzen Pariseko argiarekin, eta Midiko argiaren eta koloreen bila zihoan Arlesera; izadia zeru argiago baten pean ikusiz, pentsatzen zuen hobeto ulertuko zuela Japoniarren pintatzeko eta sentitzeko modua; Delacroix-en obrak ulertzeko beharrezko jotzen zuen koloreak lainoz lausotu gabe ikustea. Hirugarren arrazoia afektiboa zen eta bi anaien arteko tirabirekin zuen zerikusia: zaila zen Vincentekin bizitzea, nahiz eta Pariseko azken denboraldian elkarrekin nahiko ongi konpondu ziren; Vincentek Parisetik aldegin zuenean, hutsune handia sentitu zuen Theok. 1988ko otsailean Vincent Arlesen kokatu zen, Frantziako hegoaldean, hegoaldeko Japonian, Toulouse-Lautrec-en aholkua jarraituz. Rodano ibaiak Kamargako deltan urak zabaltzen dituen gunean dago Arles; iraganean portu grekoa izana zen eta hiri garrantzitsua izan zen Erromatar

206

Inperioaren garaian: Via Domiciana-ren barruan merkatalgo zentro garrantzitsua izan zen; ospetsua zen hango zirko erromatarra, zezenketetako erabilia; kuartel militar bat eta soldaduentzat burdel bat ere bazituen (Thomson, 2007); hango eguraldi epela, hango zelaiak, baratzak, mahastiak eta loreak, Montmajour-ko abadia eta Saintes-Maries-de-la Mereko portua gustatzen zitzaizkion Vincenti, marrazkiak egin eta koadroak pintatzeko. Arles eta bertako monumentuak baino gehiago, haren inguruko soro eta zelaiak, udaberriko loreak, loretan zeuden baratzak eta gari soroak eguzki berotan pintatu zituen. Arles inguruko ureztapen kanalek eta zubi altxagarriek Herbeeretako kanalak oroitarazten zizkioten; loretan zeuden baratzek, berriz, Japoniar estanpak oroitarazten zizkioten. Haize mistralak gogor jotzen zuen eta pintatzea eragotzi ere bai; horregatik, eguraldi txarra zegoenean, natura hilak margotzen zituen Vincentek (Van Gogh-Bonger, 1913).

Montmajour-ko abadia

Montmajour-ko abadiako klaustroa

207

1888ko otsailetik 1889ko maiatzera bitarteko gutunak Arlestik idatzi zizkion Vincentek Theori. Vincent Arlesera joan zenean, paisaia elurtsuarekin egin zuen topo. 1888ko otsailaren 21ean (463) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Arlesera joatean elurra topatu zuela. Esaten zion ezinezkoa zela Parisen lan egitea, energia berreskuratzeko eta lasaitasuna lortzeko babeslekurik ezean. Arlesko eremuak laua zirudiela. Paisaiak elurretan zeudela eta mendi puntak zuri ikusten zirela, zeruaren kontra, Japoniarrek pintatutako neguko paisaien antzera. Arlesen Carrel HotelJatetxeko ganbaran jarri zela bizitzen hasieran.

Paisaia elurrarekin. Van Gogh, Arles, 1888ko otsailean, Solomon Guggehteim Museoa, New York.

Vincentek ezusteko eguraldia eta ezusteko prezioak aurkitu zituen Arlesen. 1888ko otsailaren 25ean (464) Artestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion ez zuela bizimodua uste bezain merke aurkitu, baina jadanik hiru estudio amaitu zituela; Bernardi esateko PontAven-en baino garestiago zegoela bizimodua Arlesen; gehiago ordaindu beharra zeukala han; momentuz alokatzeko gela bila zebilela eta prezioak egiaztatu bezain azkar esango ziola zeintzuk ziren prezio ertainak. Zainetan odola zirkulatzen hasi zitzaiola berriro, Pariseko azkenaldian egin ez zuen bezala.

208

Aitarekin bezala, Tersteeg-ekin ere gaizki konpontzen zen Vincent, baina, hala ere, saiatzen zen haren faboreak lortzen. Otsailaren 26-28an (465) Arlesetik idatzitako gutunean Vincentek Tersteeg-entzako eskutitz bat bidali zion Theori; eskutitz horretan zioen Tersteeg arraina uretan bezala mugitzen zela ingeles negoziatzaileen artean eta Londonen inpresionisten erakusketa iraunkor bat eduki beharko zukeela, Theok Parisen eduki beharko zukeela eta Vincentek, Marsellan; baina, horretarako, Tersteeg-i inpresionisten koadro horietako asko erakutsi beharko zizkiola Theok. Tersteeg-ek Ingalaterran ezer egin nahi ez bazuen, Reid-ekin edo Van Wisselingh-ekin zerbait egin zezaketela zioen. Van Wisselingh Glasgow-ko pintura salerosle baten alabarekin ezkondua zegoela eta Reid-en negozio lehiakidea zela. Arlesera iritsi orduko, Adolphe Monticelli-ren pinturak erosten saiatu zen Vincent, hura baitzen Van Gogh anaien pintore kuttunetako bat; Monticelli-ren jaiotza hiria zen Marsellara joatea pentsatu zuen, han Van Gogh-tarren enpresaren adar bat ezartzera. John Peter Russell (Cormon-en tailerreko ikaskidea) presionatu zuen Monticelli-ren koadro bat eros zezan (Naifeh eta White, 2011).

Mertxikondoa loretan. Van Gogh-ek Mauveren emazteari erregalatua, hilberria zen senarraren ohoretan, 1888ko martxoan. Otterlo, KrĂśller-MĂźller Museum.

Vincentek oso begi onez hartu zuen Theok Tersteeg-i bidaltzeko prestatu zuen gutunaren zirriborroa. Arles-etik 1888ko martxoaren 3an (466) bidalitako gutunean Vincentek Theori esaten zion onartzen zuela

209

Theok Tersteeg-i idatzitako gutunaren zirriborroa eta berak idatzitakoaren osagarri moduan ikusten zuela. Gauguin-en eskutitz bat jaso zuela, esanez hamabostaldi batean gaixo egon zela eta hartzekodun batzuei zorrak ordaindu beharra izan zuela; jakin nahi zuela ea Theok haren lanen bat saldu zuen, baina ez ziola Theori berari idatzi, hura ez gogaitzearren; koadroak oraindik merkeago saltzeko prest egongo zatekeela, diru premian zegoelako. Arles aldean oraindik elur pixka bat bazegoela esaten zion. Anton Mauve hil zenean (1888ko otsailean) haren alargunari koadro bat erregalatzeko asmoa hartu zuen Vincentek; espero zuen Tersteeg-ek ikusiko zuela koadro hori. 1888ko martxoaren 9an (467) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion mistrala ezagutzeko aukera izan zuela; ezinezkoa zela haize horrekin ezer egitea; zeru urdina eta eguzki distiratsua (elur guztia ia urtu zuena) zegoela, baina oilo ipurdia jartzen duen haize hotza ere bai. Bi artista amateur-en eta pintura materiala saltzen zuen dendari baten bisita izan zuela. Mauve andereari Mauveren oroitzapenean koadro bat bidaliko ziola (hilabete batzuetan atzeratu zen koadro hori erregalatzea). Pintoreen elkarte bat sortzeko proposamena lantzen ari zen Vincent. 1888ko martxoaren 10ean (468) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Boulebard handiko artistek koadro batzuk eman egin behar zituztela eta koadro horiek artista guztien jabetza komun bihurtu behar zirela; horrela beren prestigioa zainduko zutela, besteek ezingo baitzieten egotzi berentzako gordetzen zituztela inpresionisten mugimendu osoari zegozkion abantailak. Degas, Monet, Renoir, Sisley eta Pissarrok beren koadro batzuk emateko ekimena hartu behar zutela, Tersteeg, Theo eta beste aditu batzuk koadroak epaitzeko jarrita. Tersteeg-ekin elkartzen bazen negozio horretan, gero Boussod & Valadon erraz pertsuaditu zezaketela koadroak erosteko kreditu erregularrak emateko. Ez zuela harrituko Tersteeg-ek esango balu Bulebard Handiko artistarik gabe ezingo zela eratu pintoreen elkarte hori; beraz, saiatuko zela pintoreen elkartea egiten, pintoreek beren koadroak emanez eta emandako koadroak guztienak bezala kontsideratuz; horrelako proposamen bat egingo balu, Bulebard Txikikoek elkartu egin beharko lukete elkartera. Tersteeg-i egindako proposamenaren erantzunaren zain zeuden Vincent eta Theo. Bien bitartean Vincent lanean ari zen eta perspektiba markoa erabiltzen zuen marrazteko eta pintatzeko. 1888ko martxoaren 14an (469) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion ez zutela oraindik Tersteeg-en erantzunik jaso, baina ez zegoela premiarik hari berriro presaka idazteko. Hala ere, Theori esaten zion, Hagako Boussod, Valadon & Cie-ra zerbait bidali behar bazuen, ohar bat idazteko esanez

210

harritua zegoela gutunaren erantzunik jaso ez zuelako. Eguraldi aldakorra zegoela han, sarritan haizetsua eta zeru ilunekin, baina almendrondoak loratzen hasiak zirela bazter guztietan. Hobeto zegoela, baina jatea benetako kalbarioa zela beretzat; sukar pixka bat zeukala eta apetiturik ez. Presente egon zela burdel baten atarian gertatutako hilketaren ikerketan; hilketa horretan bi italiarrek bi zuebo erail zituztela; Rikolitoen kale txikiko burdel txiki batean sartzeko aukera probestu zuela; mafiak ia lintxatu zituela udaletxean konfinaturiko hiltzaileak: mendekuan, italiarrak hiritik irtetera behartu zituztela. Azken hiru estudioak perspektiba markoarekin egin zituela; laster artista askok erabiliko zutela marko hori, pintore aleman eta italiar zaharrek erabiltzen zuten moduan. Vincentek zioen bera ez zela beretzat bakarrik ari lanean, kolorearen arte berriaren erabateko premian sinesten zuela. Arlesko denboraldian gutun bidezko harremana eduki zuen Vincentek Bernardekin. 1888ko martxoan (B2) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Bernard-i esaten zion lurralde hura Japonia bezain polita zela, egurats garbia eta kolore alaiak zituelako; bizitza ez zela han espero zuen bezain merkea; eguneko 5 franko ordainduz hasi zela eta orain lau franko ordaintzen zituela; bertako patois ikasi behar zuela eta arrain zopa eta baratzuria jaten ikasi behar zuela. Batetik, Tersteeg-i berriro idazteko esaten zion Vincentek Theori. Bestetik, Gauguin-en kexuen berri ematen zion. 1888ko martxoaren 18an (470) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Tersteegek erantzunik eman ez bazion idatzitako gutunari, beste eskutitz bat idatzi beharko ziola, laburra eta hotza, jakinaraziz harrituta zegoela erantzunik jaso ez izanagatik. Gauguin-ek idatzi ziola; eguraldi txarragatik kexatzen zela eta esaten ziola gizateriaren miseria guztietatik okerrena diru gabezia zela eta etengabe eskale izatera kondenatua zegoela. Azken egunetan haizea eta euria egin zuela eta etxean lan egin zuela. Guy de Maupassant-en Pierre et Jean irakurtzen ari zela eta ona zela.

211

Eremu batean zehar bidea, sahats kimatuekin, Van Gogh, 1888. Tate Gallery. London.

Vincentek bazuen konfiantza bere buruan eta pentsatzen zuen etorkizun arrakastatsua zuela; Vincent izenaz sinatzen zuen, ez Van Gogh izenaz. 1888ko martxoaren 24an (471) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori zorionak ematen zizkion Tersteeg-en gutuna zela eta; erabat asebetetzailea zela zioen. Bere bilduma propiorako Monticelli on bat erosteko prest zegoela esaten zuen. Ez zela ideia txarra izango bere estudioetako bat Tersteeg-i bidaltzea. Tersteeg-i esateko Midiko estudioak Holandan saltzeko aukera gehiago egongo zela. Etorkizunean bere izena katalogoan agertuko zela, mihisean jartzen zuen moduan, Vincent izenarekin eta ez Van Gogh izenarekin. Seurat-en lanak ez zuketela museo probintzialetan egon behar; batek Parisen beharko zukeela, besteak Londonen eta hirugarrenak Marsellan egon beharko zukeela. Haize handia zegoenean, kaballetea (astoa) zoruan sartutako hesolei lotuta jartzen zuen sarritan Vincentek. 1888ko martxoaren 30ean (472) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion baratze bat pintatzen jardun zela: labore lur morea, kanaberazko hesia, arrosa koloreko bi melokotoi arbola eta zeru urdin eta zuria; beharbada, berak egindako paisaien arteko onena zela; haize handia zegoenez, astoa zoruan sartutako hesolei lotuta pintatu zuela. Ingalaterrako Inpresionistan erakusketa Tersteeg-ek hasi beharko zuela eta ez Reid-ek; berari ez zitzaiola gustatzen Reid-ek berei buruz zuen jarrera; Reid-ek koadroak ongi ordaindu ezean, artistek ez ziotela hari saldu behar. Tersteeg-en erantzunak sortu zion poza barreiatu beharra zeukan Vincentek eta Wilhelminari ere azaldu zion negozio-harremanak nola

212

zihoazen. 1888ko martxoaren 30aren ostean berehala (W3) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Wilhelmina-ri esaten zion oso pozik zegoela Theo eta Tersteeg negozio harremanetan zirelako pintore inpresionisten inguru. Une horretan fruitarbolen sei koadro egiten ari zela. Boulevard Txikiko inpresionistatzat zeukan bere burua Vincentek. 1888ko apirilaren 2an (473) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion lanez gainezka zegoela arbolak loretan zeudelako eta Probentzako alaitasun harrigarriko baratza pintatu nahi zuelako; Holandan zerbait egin behar zutela esaten zion Theori. Bestalde, Tersteeg-ek Theori idatzi bazion esanez inpresionista onen koadroak bakarrik bidaltzeko, eta Theok Vincenten koadro bat bidali bazion, Vincent Boulevard Txikiko benetako inpresionistetako bat zela esan beharko ziola. Urte horretan, martxoaren amaieran, udaberria kolpetik agertu zen Arles-en eta fruitarbolak loretan jarri ziren; Vincentek fruitarbola mota guztiak margotu zituen. Inpresionisten koloreak indarra galtzen joaten zirenez, Vincentek kolore indartsuagoak eta adierazkorragoak erabili zituen, Delacroix eta Monticelli-ren eraginez; Signac, Pissarro eta Seuraten eragina ere nabarmena zen. Baratzetako koadroekin Tersteeg konbentzituko zuela pentsatzen zuen; baina, loreak berehala desagertu ziren eta pintatzeko gairik gabe geratu zen (Naifeh eta White, 2011). 1888ko apirilean Mertxikondoa loretan margotu zuen eta Mauve-ri eskaini zion; apirilean, baita ere, zezen-denboraldiaren inaugurazioa ikusi zuen eta harriturik geratu zen hango kolore ugaritasunarekin.

Arlesko zezen-plaza. Van Gogh, 1988. San Petersburgo: Ermitage.

213

Arlesen ere osasun arazoekin jarraitzen zuen oraindik Vincentek. 1888ko apirilaren 9an (474) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Arlesko aireak mesede egiten ziola, brandy basokada batek mozkortu egiten zuela eta lehen adina estimulatzaile beharrik ez zuela bere odola zirkularazteko; urdaila oso ahula zuela Arlesera etorri zenetik, baina aurrerapen handia egitea espero zuela; une horretan aranondo batzuk margotzen ari zela, zuri horiztak, milaka adar beltzekin; bezperan beste zezenketa bat ikusi zuela eta bost gizon ibili zirela zezenarekin jolasean, gezi eta dibisekin (eskarapelekin); zezenzaleak odol hotza zuela, urdinez eta urre kolorez jantzia zegoela eta barrikadan jauzi egitean barrabil bat kolpatu zuela. Egun batzuetan gaizki xamar sentitzen zela, baina hori aurreko neguaren erreakzioa izango zela eta ez zuela kezkatzen.

Udareondoa loretan. Van Gogh, Arles, 1888ko apirila. Amsterdam, Van Gogh Museum.

Delacroix-enganako zuen zorra noiznahi aitortzen zuen Vincentek. 1888ko apirilaren 11n (476) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori eskerrak ematen zizkion bidalitako pintura guztiengatik. Bidali zizkion pinturen koloreetako asko ez zirela ikusten Maris, Mauve edo IsraĂŤls-en paletetan; Delacroix-en paletan bakarrik ikus zitezkeela laranja, horia, limoi-horia, urdin prusiarra, esmeralda, karmesi koloreko lakuak, berde malakita edo berun laranja; kolore horiek nekez ikus zitezkeela holandarren paletetan. Goiz horretan loretan zeuden aranondo batzuk pintatzen jardun zela eta kolpetik haize bortitz bat altxatu zela; eguzkitan lore txiki guztien distira ikus zitekeela. 1888ko apirilaren 13an (477) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion lehortu bezain azkar bidaliko zizkiola Inglesaren Zubia eta Muxikondo arrosa. Vincentek zehaztasun teknikoa baino gehiago baloratu zuen beti irudimena. 1888ko apirilean (B3) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek

214

Bernard-i esaten zion irudimena zela garatu behar zuten gaitasuna, natura babesle bat sortzera eraman zezakeen gaitasuna, errealitateari begiratze hutsa baino gehiago. Une horretan loretan zeuden fruitarbolak, melokotoi arbola arrosak, udareondo hori-zuriak pintatzen murgildua zegoela. Naturan bertan zuzenki lan eginez, marrazkian esentziala zena atzematen saiatzen zela; beranduago betetzen zituela ingeradek mugaturiko espazioak. Bernard pintorea eta poeta zen eta Vincentek eskertu egiten zituen haren sonetoak. 1888ko apirilean (B4) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Bernard-i eskerrak ematen zizkion bidalitako sonetoengatik; esaten zion atsegin zuela bidalitako lehen sonetoaren forma eta ahots melodia, baina, ideia eta sentimenduari zegokionez, nahiago zuela azkena; hala ere, ez zuela behar bezain garbi esaten sentiarazi nahi zuena; Bernarden literatura ez zela oraindik haren pintura bezain ona, baina sonetoekin jarraitu behar zuela. Azken igandean burdela ikusi zuela; hainbat militar, zibil eta emakume zeudela bertan. Vincentek dietari buruzko aholkuak ematen zizkion Theori. 1888ko apirilaren 20an (478) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion on egingo ziola gosaltzeak; berak goizero bi arrautza jaten zituela; bere urdaila oso ahul zegoela eta ongi jartzea espero zuela, denboraz eta pazientziaz; edozein modutan, Arlesen Parisen baino hobeto zegoela. Zalantzan jartzen zuela Monticelli-ri buruzko legenda, hots, izugarrizko absenta pila edaten zuela.

Aranondoak loretan. Van Gogh, 1888ko apirila. Edinburgo, National Gallery of Scotland.

215

Arlesen egon zen garaian sarritan esaten zuen Vincentek Marseillan pintura salerosketarako negozioa jartzea ongi egongo zela. 1888ko apirilaren 24an (479) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Russell pintore australiarraren lagun zen McKnight-en bisitaren ematen zion Theori. Marseillan inpresionisten erakusketa bat jartzeko aukeraz idatzi zion Vincentek Theori, Theo prest baldin bazegoen koadro inpresionistak bidaltzeko. 1888ko apirilaren amaiera aldera fruitarbolek loreak galdu zituzten. Margotzea zaildu egin zen eta tartetan marrazkiak egiten zituen Vincentek. Arlesko ostalariek altu jartzen zituzten gelen prezioak; Vincentek beretzako eta berarekin bizitzera etorriko zen beste artistaren batentzako moduko etxe bat aurkitu nahi zuen eta Etxe Horiarekin egin zuen topo. 1888ko maiatzaren 1ean (480) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion egun horretan Etxe Horiaren eskuinaldea hartu zuela, lau gelakoa; kanpotik horiz pintatua zegoela, barnetik kare txuriz pintatua, zoruan adreilu gorria, kanpoan plazako jardina; hileko 15 franko kostatzen zela; gela bat, lehen solairukoa, altzariz hornituko zuela, han lo egin ahal izateko; Etxe Horia izango zela bere estudioa eta bere almazena Hegoaldean zegoen artean; orain ostalarien amarruetatik libre gelditzen zela; Arlesen geltokiaren inguruan, Lamartine Plazan, zegoela Etxe Horia. Osasun txarrari bakarrik ziola beldurra esaten zuen Vincentek; Parisen zegoen artean ardo txar gehiegi edan zuelako omen zegoen gaizki; Arles aldean ere ardo txarra zegoela esaten zuen, baina berak gutxi edaten zuela. Osasun arazoak izaten jarraitzen zuen Vincentek Arlesen; hark zioenez, emakumeekin harreman gehiegi izateak ez zion batere laguntzen osasunari. 1888ko maiatzaren 4an (481) Arlestik Theori idatzitako gutunean Vincentek esaten zuen altzari dendan izan zela ohea alokatzen zuten galdetzen; ez zutela alokatzen esan ziotela. Haize asko zegoela handik eta zaila egiten zela kanpoan pintatzea. Paris utzi zuenean oso gaizki zegoela esaten zuen; edateari eta hainbeste erretzeari utzi zionean, inguru naturalean lan egiten hasi zenean, bere onera etortzen hasi zela; baina, oraindik ere, ahalegin batzuk egitean, kemena falta zitzaiola; jasaten zuen neurosiaren jatorria bere artista bizitzan zegoela, baina herentzia kontua ere bazela, belaunaldiz belaunaldi ahulagoak baitziren; bere neurosiak iraganean zituela sustraiak. Gruby Pariseko sendagileak esaten zuen moduan, ondo jatea, ondo bizitzea, emakumeekin harreman gehiegi ez edukitzea, bizitza antolatua eramatea: hor zegoela osasunaren gakoa. Horrela egiten zuela Degas-ek eta arrakasta eduki zuela. Bizi eta lan egin nahi bazuten, hauek zirela bitartekoak: ur hotza, aire freskoa, janari ona, itxurazko jantziak, itxurazko ohea eta emakumerik ez; bakoitzak nahiko zukeen adina emakumerekin ez ibiltzea.

216

Oherik alokatzen ez zutenez, eta berria erosteko nahikoa diru ez zuenez, koltxoia hutsarekin konpondu beharko zuen Vincentek hasieran. 1888ko maiatzaren 5ean (482) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion alfonbra bat eta koltxoi bat erostea nahikoa izango zuela, estudioaren zoruan ohea jartzeko; udan behintzat ez zuela besterik beharko; neguan ikusiko zutela ohea behar zuten ala ez. Arles herri zikina zela, kale zaharrekin. 1888ko maiatzaren 7an (483) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion urte osoan 180 franko kostatzen zela Etxe Horiaren alokairua; etxe horretara joan eta han lo egin behar zuela, estera bat, kotxoi bat eta estalki bat erosita; gainera, ostatuarengatik beste 40 franko ordaindu behar zituela. Esaten zion Theori bere lanak bidaltzen zizkiola, baina Claude Monet-en lanak ikusita gero, Vincentenak oso txiroak irudituko zitzaizkiola. 1888ko maiatzaren 7an (484) Arlestik idatzitako bigarren gutunean Vincentek Theori esaten zion hoteleko faktura ordaintzera joan zenean estafatua izanaren beste froga bat bizitu zuela; akordio bat egitera zihoala esan zienean ostatukoei, haiek ez zutela ezer entzun nahi izan eta gauzak hartzera joan zenean, bere gauzak jasotzen ez omen ziotela utzi; Vincentek esan ziela magistratu batek hartu beharko zuela erabakia; auzia galtzen bazuen, 67,40 franko ordaindu beharko zituela, 40 ordaindu ordez; horregatik ez zela ausartzen koltxoia erostera eta beste hotelen batean lo egin beharko zuela; Theori dirua eskatzen ziola, koltxoia erosteko. Euforia handiz jardun zen Vincent Etxe Horia egokitzen eta horretan gastatu zuen anaiarengandik jasotako herentzia txiki bat; atsedenik hartu gabe, gau eta egun lanean jardun zen. Gela guztiak hegoaldera begira zeuden; berogailurik, argirik, gasik eta bainu gelarik ez zuen, baina toki egokia iruditzen zitzaion pintatzeko eta gogoeta egiteko; barne aldea konpondu eta kanpoko aldea horiz pintatu zuen; ate eta leihoak konpondu eta gasa instalatu zuen; itxurazko etxea nahi zuen, lagunak hara eraman aurretik. Hasieran Ă&#x2030;mile Bernard Arlesera erakartzen saiatu zen Vincent, Provenzak Japoniaren antza zuela esanez; ondoren, Paul Gauguin-ekin harremanean jarri zen; Gauguin Parisen ezagutu zuen Vincentek, baina azaleko harremana eduki zuten harekin. Parisen jaioa zen Gauguin; aita kazetaria eta ama kreola zituen. Itsas-mutila izana zen eta banku batean lan egin zuen. Ezkondu eta familia eduki zuen eta haren emaztea Kopenagera joan zen haurrekin. Gauguin Martinikara joan zen eta han pintatu zuen The Negresses koadroa. Itzultzean, Bretainiako kostako Pont-Avenen jarri zen bizitzen, osasun arazoekin eta egoera behartsuan. 1888ko maiatzaren erdi aldera Vincentek pentsatzen zuen Gauguin zela Van Goghtarren proiektua

217

aurrera ateratzeko pertsonarik egokiena; pentsatzen zuen Van Gogh anaien negozioari bizitza berria emango ziola Gauguin-ek; baina, horretarako, Theok Gauguin-en zorrak ordaindu behar zituen eta hari Arleserako bidaia ordaindu behar zion; gero, Gauguin eta Vincenten arteko elkarteak beste pintoreak erakarriko zituen. Theok ezin zuen dirua Bretaniara eta Probentzara bidali; Vincentek eta Gauguinek elkar hartuz gero, bakoitza bere bidetik joanda baino gutxiago gastatuko zuten; Inpresionisten Elkartearen burua Theo izango zen; elkarte horretan martxanteak eta artistak lankidetzan jardungo ziren, egoitza, janaria eta artea ziurtatzeko (Van Gogh-Bonger, 1993; Naifeh eta White, 2011). Arlesko ostalariari ordaindu behar ziona epailariak erabakiko zuen; Vincent ez zegoen prest ostalariak eskatzen ziona emateko. 1888ko maiatzaren 10ean (485) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion ostatuko faktura probisionalki ordaindu beharra izan zuela, bere ondasunak eskuratu ahal izateko, eta ordaindutakoa epailariaren esku geratuko zela; faktura hori ordaindu ondoren, bi aulki, mahaia, kafea eta zopa erosi zituela eta 15 franko bakarrik geratu zitzaizkiola; horregatik, diru gehixeago eskatzen ziola Theori; Arlesko ostalariek kanpotarrak esplotatu egiten zituztela. Midian bazuela pintatzeko behar zuen guztia, eta arrakasta lortzen ez bazuen bere erruagatik izango zela. Honako koadro hauek bidaltzen zizkiola: baratze arrosa, baratze txuria eta zubia; haien prezioak gora egingo zuela; hiru koadro horiek bere bilduma propiorako hartzeko eta ez saltzeko, geroago bakoitzak 500 franko balioko zituelako. Vincentek zioenez, ostalariak dirua itzuli egin behar izan zion berari. 1888ko maiatzaren 12an (487) Arlestik Theori idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion dirua bueltatu behar izan ziola ostalariak: 12 franko itzuli behar izan zizkiola eta epailariak errita egin ziola ostalariari Vincenten maletak gordetzearren; ez baitzuen haiek gordetzeko eskubiderik, Vincentek ez ziolako ordaintzeari uko egin; Vincentek zioen jatetxe hobea aurkitu zuela eta han otordua franko bat kostatzen zitzaiola. Orain osasun hobea zuela. Pariseko geltokira koadroak bidaltzea 7 franko kostatzen zela eta berak ezin izan zuela aurrez ordaindu; Theok ordaindu beharko zuela, baina 7 franko baino gehiago eskatzen bazioten protesta zezakeela. Egun horietan ere mistrala zutela. Ostatuz aldatu zenean, hobera egin zuen Vincenten osasunak; baina Theok ere osasun arazoak zituen. 1888ko maiatzaren 15en (488) Arlestik Theori idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion oso pozik zegoela ostatua utzi zuenetik; lehengo ostatuko janari txarra zela gaixotzen zuena; oraingo ostatuan janari ona hartzen zuela euro batengatik edo euro eta erdirengatik. 1888ko maiatzaren 17an (489) Arlestik idatzitako gutunean

218

Vincentek Theori esaten zion kezka sortu ziotela Theok Gruby sendagilearengana egindako bisitek; landan naturarekin harremanean urtebetez biziko balitz, Gruby-ren terapiak eragin gehiago edukiko zukeela; Gruby-k esango ziola emakumeekin ahal zuen harreman gutxiena izateko. Bera ongi zegoela, zirkulazio onarekin eta urdailak ongi funtzionatzen ziola; janaria oso ona zela eta emaitza garbi zegoela; Theoren gaixotasuna ere izan zitekeela negu latzaren erreakzioa, eta aholku hauek ematen zizkion: goiz oheratzeko, barazki freskoak hartzeko, ardo txarrik ez edateko eta emakumeekin oso harreman gutxi izateko. Diru arazoak aipatzen ez zituenean, osasun arazoak eta pintura edo marrazki kontuak aipatzen zituen Vincentek bere eskutitzetan; baina, filosofia kontuak ez zituen ahanzten. Munduaren ikuspegi ezkorra zuen Vincentek. 1888ko maiatzaren 19an (490) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion mendixka harritsu batetik Crau aldera eta Arles aldera begira marrazki batzuk egin zituela eta bidali zizkiola. Gruby berriro ikusi al zuen galdetzen zion; bere ustez, exajeratu egiten zuela hark bihotzaren nahastearena. Gero esaten zion Jainkoa ezin dugula epaitu mundu honen eraikuntzaren arabera; Jainkoari ongi atera ez zitzaion estudio bat zela mundu hau; presaka egingo zuela, egun txar batean. Van Gogh-ek Arlesen egin zuen egonaldia oso emankorra izan zen; izugarrizko lana egiten zuen; pintatzeko gai ugari aurkitu zituen: Arlestar emakume ederrak, militar zuaboak, absenta edaleak, zubiak, postaria, laborariak, eguzkia eta loreak; haren koadrorik ospetsuenetako batzuk garai horretan eginak dira; eskutitz bakoitzean bere proiektuen berri ematen zion Vincentek Theori eta pintura berrien zirriborroak bidaltzen zizkion; gainera, etengabe eskatzen zion materiala.

Langlois Zubia Arles-en, garbiketan ari diren emakumeekin. Van Gogh, 1888ko maiatza. Otterlo, KrĂśller-MĂźller Museum

219

Ikusten zuen guztia margotzen zuen, egunez eta gauez; gauez pintatzeko bere kapelan eta astoan zuziak kokatzen zituen; ibilaldi luzeak egiten zituen pintura tresnak bizkarrean hartuta, ogi puska bat beste janaririk gabe; ilunabarrean etxera itzultzean, absenta basoren bat edo beste hartzen zuen kafetegian eta burdelera joaten zen; pintatu beharraren beharrez, jatea ere ahantzi egiten zitzaion eta ahuldadeak jota gelditzen zen. Vincentek pintatzen zituen koadro gehienak anaia Theori Parisera bidaltzen zizkion trenez, egurrezko kutxetan sartuta.

Gaueko kafetegia. Van Gogh, 1888. Otterlo: Rijksmuseum KrĂśller-MĂźller.

Bernardi idatzitako eskutitzetan literaturaz eta pinturaz hitz egiten zuen. 1888ko maiatzaren bigarren erdian (B5) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Bernardi esaten zion irakurri zuela Marquesas uharteei buruz idatzitako liburua; tristea zela, bertako tribu osoa suntsitu zutelako, kanibalak ziren aitzakiarekin, eta gizon zuriak han agertzen zirelako, beren alkohol, diru, hipokrisia, diruzalekeria eta sifilisarekin. Esaten zion etxe bat alokatu zuela, horiz pintatua kanpotik eta kareztatua barnetik, lau gela eguzkitsurekin. Natura hila egin zuela osagai hauekin: burdinezko kafeontzi bat, urdinez esmaltatua; katilu urdina eta platertxoa; esne-pitxarra kobalto hilarekin; katilua laranja eta urdinekin; pitxar majolika urdina, lore eta hosto berdez, marroiez eta arrosaz dekoratuta. Beste natura hil bat ere bazuela: limoiak otarrean, hondo hori baten kontra. Osasun ona edukitzeko eta arte ona egiteko naturan murgildu behar zuen Theok. Vincent bera, Arlesko natura ingurunean murgildu zenez geroztik, osasunez hobeto zebilen. 1888ko maiatzaren 29an (492) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek eskerrak ematen zizkion Theori hark bidalitako 100 frankorengatik; esaten zion pozik zegoela koadroen kaxa

220

Theori heldu zitzaiolako; Mauveren oroitzapen-koadroa ongi zegoela iruditzen bazitzaion, bidaltzeko Hagara; Tersteeg-entzako moduko estudioren bat ikusten bazuen, bidaltzeko hari ere bat. Theoren osasunarengatik kezkatzen zen eta esaten zion lantokian urtebeteko atsedenaldia eman beharko zioketela, soldata osoarekin; horrela inpresionistak eta inpresionisten bildumagileak bisitatu ahal izango zituela eta hori Boussod, Valadon & Cie-ren interesekoa izango zela. Esaten zion lehenik osasuna eskuratu behar zuela, gero eta gehiago naturan eta artean murgilduz; gero eta independenteago ikusi nahi zuela Goupil-engandik, inpresionistekin bere kabuz negoziatuz; Vincent bera ongi aurkitzen zela; azken hilabetean asko hobetu zela bere digestioa; egun batzuetan kitzikadura erasoak edo erabateko atonia sentitzen zituela, baina lasaiago egotean desagertuko zirela; Saintes-Maries-era ibilaldi bat egin eta Mediterraneoa ikusteko asmoa zuela. Pintoreen elkartea eratzeko asmoarekin jarraitzen zuen Vincentek; horretarako, alde batetik, merkatalgo buru bat behar zuen, eta, beste aldetik, artearen arloan buruzagia izango zena. Gauguin izan zitekeen artearen arloko burua eta Theo, merkatalgo burua. 1888ko maiatzaren 24-25ean (493) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Gauguin-i buruz pentsatzen egon zela (Gauguin Pont-Aven-go ostatu batean kredituan bizi zen joan zeneko bi hilabetetan); Gauguin-ek Arlesera etorri nahi bazuen, haren bidaia ordaindu behar zela, bi ohe eta bi koltxoi erosi behar zirela; baina, Gauguin marinela zenez, etxean jateko moduan izango zirela; horrela, Gauguin eta biak bizi zitezkeela berak bakarrik gastatzen zuenarekin; ergelen kontua zela pintoreak bakarrik bizitzea; hilean 250 frankorekin Vincenten obrak eta Gauguin-enak eduki zitzakeela Theok; hori izango zela pintoreen elkartearen hasiera; Bernard ere hego aldera etorriko zela eta berekin elkartuko zela; Theo Inpresionisten Elkartearen buru moduan ikusten zuela Frantzian. Mediterraneoko itsasertzean ere pintatu nahi zuen Vincentek. 1888ko maiatzaren 26an (495) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion egun batzuetarako Saintes-Maries-era joango zela pintatzera; beldur zela han eguraldi haizetsua egingo zuela; diligentzian joateko 50 kilometro egin behar zirela, Camargue-tik zehar; hango zelaietan zezen taldeak eta zaldi zurien taldeak ikus zitezkeela, erdi basatiak eta oso politak; esaten zion, baita ere, Gauguin-i idatzi ziola esanez pena zela elkarrengandik hain urrun lanean jardutea, pena zela zenbait pintore ez elkartzea kanpaina batean. Gauguin burtsako artekaria izana zen eta handinahiez beteriko proiektu bat aurkeztu zion Theori: seiehun mila franko bildu behar zituen,

221

pintura inpresionistaren martxante bezala finkatzeko; Vincentek esan zion hori erokeria bat zela eta Van Gogh-tarren negozio ingurutik aldendu egin behar zuela; Gauguin-ek atzera egin zuen eta Vincenten proposamena onartzeko prest agertu zen (Naifeh eta White, 2011). 1888ko ekainaren hasieran (496) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Gauguin-en gutuna jaso zuela, esanez Theok dirua igorri ziola; Gauguin-ek esaten ziola bazuela itxaropena 600.000 frankoko kapitala lortzeko, inpresionisten koadroen salerosle moduan jartzeko; bere asmoa azaldu nahi zuela eta nahi zuela enpresa buru Theo izatea. Vincentek zioen ez zatekeela harrituko itxaropen hori fata morgana bat balitz; pobreziaren espejismo bat zirudiela; zenbat eta txiroago, are gehiago sinisten dela horrelako aukeretan. Vincentek zioen Saintes-Maries-erako bidaia atzeratu zuela etxea ordaindu beharrak eta mihiseak erosi beharrak eraginda. Vincentek artisten elkartea nahi zuen, ez salerosleen elkartea. 1888ko ekainaren 5ean (498) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Inpresionisten Elkartean artistek elkarren sostengua bermatu behar zutela, bakoitzak koadro kopuru bat emanez elkarteari; irabaziak eta galerak elkarrekin eraman behar zituztela; baina, Gauguin eta haren bankero juduak 10 koadro eskatuko balizkiote artisten elkarterako, ez zekiela haietaz fidatuko zatekeen, artisten elkarteari 50 franko emateko desiratzen egonda ere. Ekain hasieran Saintes-Maries-de-la Mer-era, Arlestik 35 bat kilometrora joan zen Vincent. Saintes Maries-ko egonaldi laburra ongi aprobetxatu zuen. 1888ko ekainaren 1-2an (499) Saintes Maries-tik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Mediterraneoak berdelaren koloreak zituela, aldakorrak; ezin zenuela jakin moreak, urdinak edo berdeak ziren, hurrengo unean kutsu arrosa edo grisa hartzen zuelako; ostatua eta mantenua egunean lau franko kostatzen zitzaiola; ahal zuen azkarren hara itzuliko zela berriro, beste estudio batzuk pintatzera; itsasertza hondartsua zela han, itsaslabarrik eta arrokarik gabe; hango arrain frijitua hobea zela, Senakoa baino; baina, arraina ez zegoela eskuerara egunero, arrantzaleak Marseillan saltzen zutelako; pintatutako estudioak bertan uztera behartua zegoela, behar bezain lehorrak ez zeudelako bost orduz zalgurdian eramateko; hurrengo astean Tarascon-era joan nahi zuela, bi edo hiru estudio egitera; 20-50 lagun inguru zebiltzala bainatzen.

222

Arrantzuntziak Saintes-Maries-ko hondartzan, Van Gogh, 1888ko ekaina, Arles. Amsterdam: Rijksmuseum.

Pintura japoniarraren eragin handia zuela inpresionismoak esaten zuen Vincentek; orduan, logikoa zela Japoniaren baliokidea zen hegoaldera joatea. Garai horretan Revue IndĂŠpendante aldizkariak Louis Anquetin aurkeztu zuen Japoniar eragineko cloisonismoaren ordezkari nagusi moduan; baina, Vincententzat Bernard zen benetako aitzindaria (Naifeh eta White, 2011). 1888ko ekainaren 4an (500) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion guztiz konbentzitua zegoela Midin egotearen garrantziaz. Goizean goiz egin zuela ontzien zirriborroa, arrantzaleak irten baino lehen; aurreko egunetan ikusi zituela, baina oso goiz alde egin zutela ontziek eta ez zuela denborarik eduki haiek marrazteko; orain zirriborroan oinarrituta koadroa egiten ari zela. Revue IndĂŠpendante-k Anquetin jartzen bazuen ere joera berriaren lidertzat, Boulebard Txikiaren liderra Seurat zela zalantzarik gabe; eta estilo Japoniarrean Bernard urrunago joan zela Anquetin baino. Gauguin-ekin Afrika joatea ere pentsatu zuen Vincentek, Bernard-ek han zerbitzu militarra egin behar zuela aprobetxatuz. 1888ko ekainaren 12an-13an (497) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori diru gehiago eskatzen zion gastu asko zituelako: etxearen alokairua, ate eta leihoak pintatzea eta mihiseak erostea. Gauguin berarekin elkartzen bazen, aurreranzko urrats bat izango zela; Hego aldearen esploratzaileak izango ziratekeela. Artearen arloan lankidetza ezinbestekoa jotzen zuen Vincentek. 1888ko ekainaren bigarren erdian (B6) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Bernardi esaten zion goi mailako artea egitea pertsona bakar baten eskumenetik harantzago zegoela; batek koloreak ongi orkestatuko zituela, baina ideiak faltako zitzaizkiola; beste bat kontzeptu berriz gainezka egongo zela, baina ez zuela jakingo haiek nola adierazi;

223

horregatik sentitzen zuela artisten arteko lankidetza-espirituaren gabezia; artistak beti elkarri mokoka zebiltzala, nahiz eta elkar desegitera heldu ez. Esaten zion Saintes Maries-en astebete egin zuela; hara diligentzia batean joan zela, Kamargotik zehar. 1888ko ekainean Vincentek Theori esaten zion gari-soro berde eta horiak pintatzen ari zela, ikusmenez iritsi zitekeen bezain urrutira. Horrela pintatu zuen Uzta paisaia izeneko koadroa. 1888ko ekainaren bigarren erdian (B7) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Bernardi esaten zion ergelak izan zirela Gauguin, Bernard eta bera elkarrekin toki berera joan ez izanagatik; Ereilearen zirriborroa bidaltzen ziola; gari soro batena ere bai; zuaboen bigarren teniente bat ezagutu zuela, Milliet izenekoa; marrazkiak egiteko ikasgai batzuk eman zizkiola eta marrazten hasia zela. Gaugin aspertua zegoela Pont-Aven-en. Une horretan Theok Claude Monet-en erakusketa bat jarria zeukala; Guy de Maupassant hara joan zela, begirada bat botatzera, eta esan zuela aurrerantzean sarritan joango zela Montmartre Bulebardera. Aurreko egunean Loti-ren Madame ChrysanthĂ¨me irakurri zuela eta Japoniako bizimodua deskribatzen zuela; denboraldi baterako geisha batekin ezkonduta egon zen itsas ofizial bat agertzen zela nobelan; arte japoniarra inpresionismoarekin lotua zegoela.

Uzta paisaia La Crau-n, Montmajour atzean duela, Van Gogh, 1888ko ekaina. Amsterdam, Rijksmuseum, Vincent van Gogh Foundation.

Hainbat koadro margotu zituen Vincentek Mediterraneoaren ertzean: Arrantzuntziak hondartzan izeneko koadroa; Montmajour-ko gaina eta La Crauko lautada; gari soroen zazpi estudio; Japoniarrek egiten zituztenen antzeko marrazkiak, albumak osatzeko (Naifeh eta White, 2011).

224

Kalea Saintes-Maries-de-la-Mer-en. Van Gogh, Arles, 1888ko ekaina. Ingalaterra, bilduma pribatua.

Ilunabarra Montmajour-en, Van Gogh, 1888. Arles. Bilduma pribatua.

Hiru txabola txuri Saintes-Maries-de-la-Mer-en, Van Gogh, Arles, 1888ko ekaina. Kunsthaus Zurich Museoa.

225

Saintes-Maries-eko bista, Van Gogh, Arles, 1888. Mosku, Puschkin Museum.

1888ko ekainean eurite gogorrak izan ziren eta uzta biltzea gelditu egin zen aste betez; Vincent modelo bizidunetatik pintatzen hasi zen. Vincentek lagun gutxi zituen Arlesen eta bakarrik sentitzen zen, baina Joseph Roulin postariak eta haren familiak ere modelo lana egin zuten Vincent-en hainbat koadrotarako. Horrela, erretratu ugari egin zituen Vincentek Arlesen: nekazaria (1888); zuaboa (1888); maitalea (1888); postaria (1889), mousmé-a (La Musmé, 1888). Pierre Loti idazleak Madame Chrysanthème liburuan deskribatzen zuen mousmé nerabe birjina, Japoniarrek bisitari zuriari gozamenerako eskaintzen ziotena. Milliet tenienteordearen bidez 36 koadro bidali zizkion Vincentek Theori Parisera (Naifeh eta White, 2011).

La Mousmé, Van Gogh, Arles, 1888ko uztaila/abuztua. National Gallery of Art. Washington D.C.

226

Vincentek buruan etengabe zerabilen pintoreen kooperatiba osatzeko asmoa; artistak mundu miserableen bizi zirela iruditzen zitzaion; erakusketak eta pintura-dendak dirudunen esku zeudela zioen; alargun aberats baten mezenasgo pean lan egitea beste erremediorik ez zitzaiola gelditzen artistari; pintatzea, ospe txarreko maitale bat mantentzea bezala zela zioen, pintoreak dirua gastatu besterik ez baitu egiten eta inoiz ez baitu nahikoa.

Joseph Roulin-en erretratua, Vincent van Gogh, 1888ko uztaila/abuztua. Boston, Museum of Fine Arts.

Bizitza guztian ereilearen irudia buruan izan zuen Vincentek eta Holandan, 1880ko hasieran, behin baino gehiagotan heldu zion ereilearen gaiari; 1888ko ekainean berriro egin zuen ereilearen irudia (Ereilea, 1888), galburuak ondo helduta zeuden garaian. 1888ko ekainaren 28an (503) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Ereilea izeneko koadroa egin zuela bi egunetan; zerua hori eta berde zegoela eta zorua more eta laranja. Millet-en Ereilea grisa zela esaten zuen.

227

Ereilea. Vincent Van Gogh, 1888. Amsterdam, Rijksmuseum.

Paul-EugĂ¨ne Milliet izeneko zuaboen tenienteordea ezagutu zuen, Vincenten marrazkigintza eskolara joaten zelako; zuaboek ibilaldietan laguntzen zioten eta, tarteka, modelo gisa paratzen ziren; Milliet-ekin harreman ona izan zuen Vincentek; 1888ko ekainaren 21ean (501) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion gustatuko zitzaiokeela Claude Monet-en erakusketa ikustea, baina garai horretan naturan gauza pila ikusten ari zela, uzta biltze garaia zelako, eta beste ezertarako denborarik ez zuela. Bernard-en eskutitz bat jaso zuela, esanez oso bakarrik sentitzen zela, baina hala ere lanean ari zela; aste gogorra izan zuela, artasoroetan lanean jardun zelako, eguzki betean; artasoroen estudioak, paisaiak eta ereilearen zirriborroa egin zituela. Azkenean modelo bat bazuela: aurpegi txikiko, zezen lepoko eta tigre begiko zuabo bat; haren erretratu bat egin zuela, eta bestea hasi; azken bi egunetan eurite handia izan zutela eta zelaien itxura aldatu zela; hurrengo ostiralean Kamargora joateko asmoa zuela, albaitari kirurgilariarekin; han zezenak eta zaldi zuriak zeudela eta flamingo arrosak ere bai. 1888ko ekainaren 23an (502) Arlestik Theori idatzitako gutunean Vincent ez zen asebeterik ikusten, azkenaldian egiten ari zena itsusia iruditzen zitzaiolako; hala ere, nahiago zituen irudiak egin paisaiak baino. Zuaboaren marrazkia bidaliko ziola esaten zion Theori; Bernard-ek burdel bateko zirriborroa bidali ziola; Cassagneren A B C D of Drawing liburua eskatzen zion Theori, han ezin zuelako aurkitu. Oso atsegin zituen Vincentek literatura eta pintura frantsesa. 1888ko ekainaren bigarren erdian edo uztailean Arlestik idatzitako gutunean (W4) Vincentek Wilhelminari esaten zion pintura almazenak eta pintura erakusketak diru guztiaren jabe ziren pertsonen esku zeudela; pintorea hil ondoren diru pila ematen zutela koadroengatik eta indiferentziaz tratatzen

228

zituztela bizi ziren pintoreak; koadro bat bidali zuela Arti eta Amicitiae erakusketarako, baina Tersteeg-ek eta artistek ez zutela preziatu; arteak gutxi iraungo zuela, erlijioak eta bulbuen merkataritzak bezala; hainbat inpresionista aberastu zirela, baina besteek behartsu jarraitzen zutela. Literaturaren eta pinturaren arloan frantsesak zirela jaun eta jabe; arte modernoaren historian Delacroix, Millet, Corot, Courbet eta Daumier zirela nagusiak; azkenaldian Pierre Loti-ren ChrysanthĂ¨me eta Ohnet-en LÂ´AbbĂŠ Constantin irakurri zituela; tarteka, berri paperak irakurri zituela. Astebete pasa zuela Mediterraneoko itsas ertzean eta airearen argitasuna oso erakargarria zela han; urrutira ere hodeiertzeko lerroa garbi-garbi ikusten zela; ez lerro gris lauso bat, beren lurraldean bezala. Vincentek Wilhelminari esaten zion argazkilariek baino antzekotasun sakonagoa bilatzen zutela inpresionisten erretratuek; Theo ahaleginik handiena egiten ari zela inpresionisten alde, haien koadroak salduz. Anberesko akademian marrazkia ikasten zuenean bezalaxe, Arlesen ere abiadura handiz lan egiten zuen Vincentek. 1888ko ekainaren amaieran (B9) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Bernardi esaten zion batzuetan azkarregi lan egin zuela eta hori ezin zuela ekidin; adibidez, Summer Evening saio batean pintatu zuela; mistrala jotzen ari zela joan zela koadro hura egitera; pentsamenduaren intentsitateari ematen ziola garrantzia, ukituaren lasaitasunaren aurretik; eguzkitan asko nekatzen zela eta gero ezin zuela epaitu bere estudioak onak ala txarrak ziren; gari soroen zazpi estudio zituela, oso azkar eta presaka eginak. Vincentek Tanguyrekin traturik ez zuen nahi, haren emaztearekin gaizki konpontzen zelako; hala ere, inoiz ez zituen harekiko harremanak moztu. 1888ko uztailaren 8an (505) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Tanguyrekin negoziorik ez egiteko; haren dendara joanez gero, haren emaztearekin egin beharko zuela tratua. Tanguyk lehendik ere bazuela Vincenten estudioren bat; dirutan ez ziola sosik ere zor hari; Tanguyrekin eztabaidan hastea haren emakumearekin eztabaidan hastea zela eta hori eraman ezina zen.

229

Arleserako bista gari soro batetik. Van Gogh, 1888ko ekaina. Rodin Museoa.

Vincenten eta Theoren planari Gauguin-ek baiezkoa eman orduko, hasi zen Vincent berriro ere pintoreen elkartearekin amesten. 1888ko ekainaren 29an (507) Arlestik idatzitako gutunean Theok esandakoa aipatzen zuen Vincentek: Gauguin ados zegoela Van Gogh-tarren planarekin; Vincentek zioen, bera prest zegoela hegoaldean nahiz iparraldean bizitzeko, osasunez sei hilabete lehenago baino hobeto zegoelako; Bretainian bizimodua merkeago zegoela, baina hegoaldean negua arinagoa izango zela; Arlesen ere merkeago jaten zela etxean, kanpoko jatetxeetan baino; dena ongi joanez gero, Gauguin-i esan ziezaioketela bere koadroak eta Vincentenak batera jarri eta saldu zitzaketela, eta irabazi eta galerak parteka zitzaketela; hori gertatuko zela Gauguin-i Vincenten koadroak gustatzearen edo ez gustatzearen arabera eta lankidetzaren arabera.

Belar-metak Probenzan. 1888. Otterlo: Rijksmuseum, KrĂśller-MĂźller.

230

Vincentek ez zituen galtzen bere koadroak saltzeko esperantzak. 1888ko uztailaren 5ean (508) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion lanean murgildua zegoela eta gutunak idazteko denborarik ez zuela hartzen; janaria eta ostatu ordaindu ostean gelditzen zitzaion guztia mihiseetan joaten zitzaiola; baina, egunen batean berreskuratuko zutela gastatutako diruaren zati bat. Balzac-en CĂŠsar Birotteau erdi irakurria zuela eta amaitzean bidaliko ziola. Vincententzat bizitza honek baditu heriotza baino trantze gogorragoak. 1888ko uztailaren 9an (506) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion eguna Mont Major-en eman zuela bere lagun bigarren tenientearekin; jardin zaharra elkarrekin esploratu zutela eta piku eder batzuk ostu zituztela; aurreko egunean Fontvieilles-en izan zela Bock eta McKnight bisitatzen; beroak mesede egiten ziola, moskitoak eta euliak egon arren. Tanguy-ri egindako erretratua oroitzen zuen eta haren emaztearen kontra hitz egiten zuen; esaten zuen zuzen jokatuko zukeela Tanguyk bere emaztea erail izan balu; Tanguy zaharrak antzinako kristauen eta martirien antza zuela. Guy de Maupassant-en arabera, gizakia anbizioso bihurtzen dela inpotente bihurtu bezain azkar. Garbitasuneko emakume bat zeukala, astean bitan etxea txukuntzen ziona. Vincentek zioen heriotza ez zela pintore baten bizitzako gauzarik gogorrena; Tarascon edo Rouen-era joateko trena hartzen dugun modu berean hartzen dugula heriotza izar batera joateko; kolera, tuberkulosia eta minbizia garraiobide zerutiarrak direla, lurrekoak autobusak, trenak eta itsasontziak diren modu berean. Arlesen egon zen garaian, askotan pintatzen zuen Vincentek mistralak gogor erasotzen zuen bitartean. Mistralaren eragina, Van Goghen pinturan ez ezik, CĂŠzanneren pinturan ere nabaritzen da; astoak balantza egitearen ondorioz sortutako ukitu traketsak ikus daitezke haren koadroetan.1888ko uztailaren 13an (509) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion bost marrazki bidaltzen zizkiola; Mont Major-eko serie horren seigarrena jadanik bidalia ziola; bere ustez, lumaz eta tintaz egindako lanik onenak Crau-ko bistak eta Rodanoren ertzak zirela; lan horiek egiten mistralaren eta moskitoen kontra borrokatu zela eta esnea eta ogiarekin ematen zuela egun osoa; esaten zuen nekaturik zegoela marrazkiekin eta pinturarekin hasi zela, baina ezinezkoa zela pintatzea mistralak jotzen zuenean; lautada zabal horiek faszinazio handia sortzen ziotela; nekerik ez zuela sentitzen, mistralak jo arren eta moskitoak inguruan ibili arren. 1862ko Munduko Feriak Japoniako artean jarri zuen arreta. Japoniarren egur-grabatuek eragina izan zuten inpresionistengan eta neoinpresionistengan (Monet, Degas, Gauguin, Van Gogh); xilografia

231

Japoniarrek eragin handia izan zuten Vincentengan. Theo Van Gogh-en apartamentua Bing Galeriatik hurbil zegoen; Bing galerian Samuel Bing-ek milaka grabatu Japoniar zituen salgai; arte Japoniarraren eragina nabarmena zen Vincentengan; Vincenten ingerada beltzak Japoniarren egur-grabatuen osagai tipikoa ziren. 1888ko uztailaren 15ean (510) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Tambourin-en eduki zuen grabatuen erakusketak eragina izan zuela Anquetin-engan eta Bernard-engan; Bing-en galerian pilatuta zeuden milaka grabatuez hitz egiten zuen Vincentek; Theori esaten zion ez zuela ulertzen zergatik ez zeuzkan objektu Japoniarrak Montmartre Bulebarrean. 1888ko uztailaren 15ean (511) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion ez zutela nahikoa ezagutzen grabatu Japoniarrez; gehiago ezagutzen zutela Frantziako Japoniarrez, hots, inpresionistez. Bing-en galerian asko ikasi zuela eta Anquetin eta Bernard-i ere asko ikasarazi ziela. Arte Japoniarra inoiz ez dela hiltzen, arte grekoa, Rembrandt-en artea, Van der Meer-ena edo Ruysdael-enarekin gertatzen den modu berean. Victor Hugo-ren LÂ´AnnĂŠe Terrible irakurri berria zuela.

Pintorea lantokirako bidean. Van Gogh, 1888ko uztaila. Magdeburgoko Kaiser-FriedrichMuseum-etik desagertua, 2. Mundu Gerran.

1888ko uztailaren bigarren erdian lorategien estudio eder batzuk pintatu zituen Vincentek. Garai horretan hasi zen Gau Kafea pintatzen ere. Uztailaren amaieran osaba Cent hil zen; testamendua abuztuaren erdi aldera irakurri zuten; ondarearen zati garrantzitsua utzi zien Theori eta haren amari; laurden bat baino gehiago utzi zuen Dorusen seme-alabentzat; Vincenteri eta haren ondorengoei ez zien ezer utzi; Theok jaso zuen diruari esker, Gauguin-i eskaintza hau egin zion: hileko 150 franko emango

232

zizkiola eta horren truke Gauguin-ek urtean hamabi koadro eman behar zizkiola Theori (Naifeh eta White, 2011).

Gau kafea. Van Gogh, Arles, 1888ko uda. Museo Pushkin, Mosku.

Vincentek pazientzia gutxi zuen eta presio pean egiten zuen ongi lana. Eredutzat artista Japoniarrak zituen: marrak ziurtasun osoz eta tximistaren abiaduran egiten zituzten Japoniarrak. Theori esaten zion jendeak usteko zuela azkarregi lan egiten zuela, baina jaramonik ez egiteko (Naifeh eta White, 2011). Vincenti iruditzen zitzaion Boussod-ek Theo ez zuela ongi tratatzen. 1888ko uztailaren 22an (513) Arlestik idatzitako gutunean Londonera joateko aukeraz idazten zion Vincentek Theori, han bizimodua merkeagoa zelako eta edozer sal zitekeelako; Gauguin Arlesera etorri ordez, bera joan zitekeela Londonera. Gazteagoa izanez gero Boussod zaharrari esango ziola bidaltzeko Vincent eta Theo Londonera, hilean 200 frankoko kreditusoldatarekin, eta emateko inpresionisten koadroen salmentatik ateratako erdia Theori, eta handik deduzi zitzakeela soldatako 200 frankoak. 1888ko uztailaren bigarren erdian (B11) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Bernardi esaten zion lankidetzaz hitz egitean ez zuela esan nahi bi pintorek edo gehiagok kuadro berean lan egin behar zutenik; elkarrenak izango ziren eta elkarren osagarri izango ziren lanez ari zela. Vincentek bere eskuez pintatzen zuen bitartean, Theok besteen bidez, zeharka, pintatzen zuen. 1888ko uztailaren 25ean (514) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek gogoratzen zuen Theok esana: bere burua huts sentitzen zuela. Vincent bera ere halaxe sentitzen zela, hutsa. Vincentek Theori adorea eman nahi zion eta esaten zion pintore primitiboek egiten zuten lan bera egiten zuela hark ere, hots, pintoreei dirua ematen ziela eta haien koadroak saltzen zituela eta horri esker beste koadro batzuk pinta zitzaketela; bere buruari uko egiten ziola, bere indibidualtasuna sakrifikatzen zuela; zeharka, besteen bidez, pintatzen zuela Theok. Vincent bera ere, zenbat eta akituago, hautsiago, orduan eta artista handiagoa zela.

233

Esaten zion artea bizirik zegoela sinestarazi behar ziola .Vincentek bere buruarengan konfiantza lortzeko zeukan bide bakarra bere lana hobetzea zela. “Mousmé” bat pintatu berria zuela; astebete behar izan zuela, beste ezer egin gabe. 12-14 urteko neska Japoniar bat zela mousméa. Osasuna zaintzeko esaten zion Theori; bainuak hartzeko, Gruby-k agintzen bazizkion. Bakardadeak beldurra ematen zion Vincenti. 1888ko uztailaren 26an (515) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion beretzat alde handia egongo zela Gauguin han egonez gero, orain egunak ematen zituelako inorekin hitzik esan gabe; hainbeste denboran landan bakarrik egonda, lelotu egiten zela; eta horren erruz antzutu egingo zela. Gauguin etortzen bazen, ez zela egongo ideia faltarik. Uztailean bete-betean ari zen lanean Vincent. 1888ko uztailaren 31n (516) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion osabaren heriotzaren berri goizean eman ziola arrebak. Russellentzako lanean gogor ari zela. McKnight bezperan izan zuela bisitan eta neskaren erretratua nahi zuela esan ziola, eta gero esan ziola Baratza gustatzen zitzaiola, baina ez zekiela dirurik edukiko zuen ala ez. Une horretan beste modelo batekin ari zela, uniforme urdineko postari bat pintatzen; Tanguyren antzeko errepublikar bortxa zale bat zela. Bigarren teniente zuaboa Parisera joatekoa zela, eta esan ziola paketea eramango ziola hara. Vincentek irakurtzen zituen idazle batzuek ez zuten oso ondo ezagutzen pinturaren mundua. 1888ko uztailaren amaieran (B12) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Bernardi esaten zion Baudelaire-enganako zuen mirespenari ezer kendu gabe suposa zezakeela, haren bertsoak irakurrita, ia ezer ez zuela ezagutzen Rembrant-i buruz. Gustatuko zitzaiokeela Bernard-ekin goiz bat ematea Pintore Holandarren Galerian. 1888ko uztailaren amaieran (B13) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Bernardi esaten zion pintore baten lana epaitzeko haren lan osoa eta haren lurraldea ezagutu behar zela; Rembrandt-en kasuan bezala Velázquez eta Goyarenean ere. Ez Baudelairek ez Bernardek ez zeukatela Rembrandt-en lanaren ideia garbirik. Zolak eta Balzac-ek bere garai osoa biltzen zutela eta emozio artistiko bitxia sortzen zutela. Delacroix-ek bizitza osotasunean hartzen zuela eta genio unibertsala zela. Millet-ek ere arraza osoa eta haren ingurunea besarkatzen zituela. Mistralak jotzen zuenean pintatzen jarraitzen zuen sarritan Vincentek; horretarako, astoa lurrari itsatsita jartzen zuen batzuetan, hesola batzuekin; beste batzuetan, mihisea lurrean zabaltzen zuen. 1888ko abuztuan Joseph Roulin postariaren koadroa egin zuen Vincentek; bi metroko luzera eta bizar sendoa zuen Roulinek eta bi seme nerabe zituen;

234

haren emazte Augustinek haur txiki bat erditu zuen. Gauguin etorri aurreko egunetan Moneten inpresionismotik eta Seurat-en neoinpresionismotik urrun sentitzen zen Vincent eta cloisonismoarekiko leialtasuna aldarrikatzen zuen (Naifeh eta White, 2011). 1888ko uztailaren 29 eta abuztuaren 15aren artean (W5) Arlestik idatzitako gutunean (W4) Vincentek Wilhelminari esaten zion uda oso polita zela han; euri pixka bat egiten zuela, baina bere lurraldean baino askoz gutxiago; haize asko zegoela, mistrala; haizea zegoenean mihisea lurrean zabalduta jarri eta belauniko pintatzen zuela, astoa tinko egoten ez zelako. Jardin baten estudioa egin zuela, mitxoletekin eta beste lore gorriekin, inguruan berdearekin, eta txikoria-belar urdinekin. Postariaren erretratua egiten ari zela, uniforme urdin ilun eta horiarekin; errepublikano eta sozialista sutsua zela, ondo arrazoitzen zuela eta gauza asko ezagutzen zituela. Nahiago zuela horrelako gauzak pintatu, loreak pintatu baino. Beti paisaia eta erretratuak egiten ari zela. 12 urteko neskatila baten erretratua egin zuela eta postariaren haur jaioberriaren erretratua ere egin nahi zuela. Zuabo baten erretratua ere egin zuela, uniforme urdinarekin, adorno gorri eta horiekin, gerriko urdin argiarekin, txapela gorri eta borla urdinarekin, aurpegia eguzkiak emanda, ile beltza, katu begiak, buru txikia eta zezen lepoa. Osabaren heriotza gertaera handia izan zela harentzat eta amarentzat, eta batez ere izebarentzat. Theok ere asko sentituko zuela, berak baino harreman gehiago eduki zuelako osabarekin. Amodio istorioen, sexu-praktikaren eta artearen arteko harremanez sarri idazten zuen Vincentek. 1888ko abuztuaren hasieran (B14) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Bernardi esaten zion Gauguin oraindik Pont-Aven-en zegoela, baina luze baino lehen Arlesera etortzekotan zela. Degas emakumeekin ez zela ibiltzen, bazekielako haiek maitatuz gero eta haiekin sarritan larrutan eginez gero, intelektualki gaixotu eta pintore moduan gatzik gabea bihurtuko zela. Rubens ederra eta larru-jotzaile ona zela; Courbet ere bai; beren osasunak aukera ematen ziela edateko, jateko eta larrua jotzeko. Bernardi esaten ziola asko jateko, ariketa militarrak ondo egiteko eta larrutan asko ez egiteko; hori egiten bazuen, haren pintura are eta espermatikoagoa izango zela; Balzac-ek esaten zuela, kastitate erlatibo batek artista modernoa indartu egiten zuela. Beren lanean ar indartsua izan nahi zuenak ez zuela larrutan gehiegi egin behar. Delacroix-ek ez zuela larrutan asko egin; amodio istorio xamurrak bakarrik eduki zituela eta haiek ez ziotela lapurtu lanera dedikaturiko denbora. Roulin postaria errepublikar konbentzitua zen eta tabernarako lagun ona zuen Vincentek. 1888ko abuztuaren 6an (518) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion ongi egin zuela osabaren hiletara joatea; pozik zegoela Cor beste senideek baino handiagoa eta indartsuagoa

235

hazi zelako; postariak ez ziola dirurik onartzen modeloarena egitearren, baina gehiago kostatzen zitzaiola hark jaten eta edaten zuena. Cassagneren liburuak gogoko zituen Vincentek. 1888ko abuztuaren 8an (519) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion larunbaterako espero zuela haren gutuna; bi mihise gehiago erosi ondoren, 5 franko bakarrik gelditzen zitzaizkiola eta oraindik asteazkena zela. Hala ere, gabezia egunetan abantaila bat bazutela Ipar Aldearekin alderatuz: eguraldi ona egiten zuela. Egun horietan oso ongi sentitzen zela. Cassagneren liburua eskatzen zion berriro ere, marrazki ikasgaiak eman behar izanez gero ikasleei teknikaren printzipioak irakasteko. Vincentek beti aitortu zuen Delacroix-i asko zor ziola. 1888ko abuztuaren 11n (520) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Parisen ikasitakoa ahanzten ari zitzaiola eta inpresionistak ezagutu aurreko ideietara itzultzen ari zela; bere pintatzeko moduan Delacroix-ek eragin gehiago izan zuela inpresionistek baino; begien aurrean zeukana pintatu ordez, koloreak modu arbitrarioan erabiltzen zituela, bere burua adierazteko; aukera bakarra zuela: pintore ona izan ala txarra izan; berak lehenengoa aukeratu zuela; baina, dirurik gabe ezin zela ezer egin eta inoiz ez zela nahiko diru edukitzen; horregatik, pintatzea gastu publikotik egin beharko litzatekeela, artistak gain zamatu ordez; baina, hobe izango zela isilik egotea, inork ez zituelako behartzen pintatzera. Osasunez ongi zegoela eta ongi jokatu zuela hego aldera joatearekin; lagun artista baten erretratua pintatu nahi zuela. Gauguin-ek ez zuen Vincentek nahi bezain azkar hartzen Arlesera joateko erabakia. 1888ko abuztuaren 9an (521) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion asko pentsatzen zuela Gauguinengan eta seguru zegoela biei antzeko gauzak gustatzen zitzaizkiela; Gauguin berarengana etortzen ez bazen, bera joango zela harengana; berak Pont Aven-en lan egin ahal izango zuela eta Gauguin maitemindu egingo zela Arles-eko lurraldeaz. Indartsuago sentitzen zela eta hori jatetxeari zor zitzaiola, janari oso onak prestatzen zituelako. Aurreko egunean kafe koloreko azala zuen neska bat ikusi zuela eta ez zuela ezinezkoa ikusten hura modelo moduan edukitzea. Gutunarekin batera, dirua, pinturarako materiala eta liburuak bidaltzen zizkion sarritan Theok Vincenti. 1888ko abuztuaren 13an (522) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori eskerrak ematen zizkion bidalitako gutunagatik, diruagatik, pinturengatik, mihiseengatik, Cassagneren liburuarengatik eta Paul Alexis-en La fin de Lucie Pellegrinengatik. Esaten zuen erabaki zuela Pont-Aven-era ez joatea, alokairu merkeko etxerik topatzen ez bazuten han.

236

Vincenti ez zitzaion iruditzen Gauguin-ek Arlesera etortzeko asmorik zuenik; eroso zegoen hura Pont-Aven-en. 1888ko abuztuaren 18an (523) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Bernarden eskutitz bat jaso zuela; Bernard Pont-Aven-era joan zela Gauguin, Laval eta beste batzuekin elkartzera; eskutitz horretan hitzik ez zegoela Gauguinek Vincentekin elkartzeko zuen asmoaz edo Vincentek Pont-Aven-era joateko izan zezakeen asmoaz; Gauguin-ek nahiago zuela iparraldeko lagunekin borrokatu, koadroren bat edo beste saltzeko aukera edukiz gero; Vincentekin elkartzea ez, baizik beste asmo batzuk izango zituela. Bi ohe erosi beharko zituela, bakoitza 100 franko ordainduta; horrela, etxean lo egin ahal izango zuela eta Gauguin-i edo beste edonori ostatu eman ziezaiokeela. Vincent erritmo frenetikoan ari zen lanean Arlesen. 1888ko abuztuaren 14an (524) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion bigarren teniente zueboarekin 35 estudio igorriko zizkiola; horietako zenbaitekin ez zegoela batere asebeterik, baina balioko ziola lurralde horretan landu zitezkeen gaien berri edukitzeko. Mauve-ren Oroitzapen koadroarekin zer gertatu zen galdetzen zion Theori; hartaz ezer aditu ez zuenez, pentsatzen zuela Tersteeg-ek komentario gutxiesle batekin baztertuko zuela; baina ez zeukala esan beharrik, ez zela horretaz kezkatuko. Egun horietako batean heriotzorrien estudio bat egingo zuela eta emakume eder bat modelotzat edukitzeko itxaropena zuen arren, galdu egin zuela. Vincentek zioen berak ez zituela irudi politak pintatzen eta modeloek pentsatuko zutela gaizki pintatuak zirela; Gauguin-i esan ziola Bouguereau-k bezala pintatuz gero, dirua irabaziko zutela, jendeari gauza errazak eta politak gustatzen zaizkiolako; baina, talentu austeroagoa edukiz gero, lanari probetxurik ezin zaiola atera. Inpresionisten pintura ulertzeko adina talentu dutenak txiroegiak direla haiek erosteko. Arrakastari izua ziola esaten zuen. Gauguin-ek arrakasta iraunkorrean sinesten zuela, baina bera ez zuela kezkatzen arrakastak eta zoriontasunak; Gauguin-i bere gudatea egiten utzi behar zitzaiola eta seguru zegoela hura irabaziko zuela. 1888ko abuztuaren lehen erdian (B15) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Bernardi esaten zion bere estudioa eguzkiloreen dozenaerdi bat koadrorekin dekoratzeko asmotan zebilela. Bernard prestatu zen neguan Arlesera joateko, baina Vincentek nahiago zuen Gauguin etortzea; horregatik, Arlesen bizimodua garestia zela eta Afrikara joateko esaten zion Bernardi. 1888ko abuztuaren bigarren erdian (B16) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Bernardi esaten zion nola esan zezakeen ezinezkoa zela Gauguin-en erretratua egitea; berak espero zuela egun batean Bernard eta Gauguin-en erretratuak egitea; egun

237

horietako batean zuaboen bigarren tenientearen erretratua egingo zuela, hura laster Afrikara joatekotan zela eta. Bernard-ek negua Arlesen emateko zuen asmoaz zerbait esan nahi ziola; egunean 3-4 franko beharko zituela bere burua elikatzeko; bere etxean tokia bazegoela, baina zer gertatuko zen Gauguin etortzen bazen; esaten ziola bizitza garestiagoa zela Arlesen PontAven-en baino; ez etortzeko Arlesera burdelak pintatzeko berariazko desirarekin; berak ere ez zuela oraindik burdel bat behar zen moduan pintatu; diruz ondo hornituta egon behar zuela horretarako; Afrikara joateko esaten zion Bernardi. Halako batean Gauguin-ek eman zion Theori Arlesera joateko erabakiaren berri. 1888ko abuztuaren 21ean (526) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Gauguin-en ohar bat jaso zuela esanez prest zegoela Hego aldera joateko, aukera zuenean. Ekiloreen hiru koadro pintatzen ari zela; Gauguin-ekin bizitzea espero zuenez, haren estudiorako dekorazioak prestatu behar zituela; ekilore horiek amaitzean, beharbada hori eta urdin gehiago beharko zuela. Hautsez betetako karduen beste estudio bat egiten ari zela, tximeleta zuri eta hori kopuru handiarekin. 1888ko abuztuaren 27an (527) Arlestik idatzitako (baina, bidali gabeko) gutunean Vincentek Theori esaten zion ekiloreen laugarren koadroa margotzen ari zela, eta irasagarrak eta limoiak baino modu sinpleagoan egiten ari zela. Gauguin etortzen zenerako prestakuntzak egiten ari zen Vincent. Ekiloreak pintatzeaz gain, jantzi batzuk ere erosi zituen. 1888ko abuztuaren 27an (528) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion tertziopelo beltzeko txaketa bat eta sonbrailu berri bat erosi zituela. Pintatu zuen postariak esan zionez, itxurazko ohe bat nahi izanez gero, 150 franko ordaindu beharra zegoela. Bere bizitza artistiko guztian zehar zailtasunak izan zituen Vincentek modeloak aurkitzeko; baina, tarteka izaten zituen modelo egokiak ere. 1888ko abuztuaren 29an (529) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion bi modelo zituela aste horretan: nekazari zahar bat eta emakume Arlesiar bat; Arlesiar hori modelotzat eduki zuen azken aldian dirua eskatu ziola paratu aurretik eta gero amaitu aurretik desagertu zela; behartua zegoela itzultzera. Lore sorta bat eta zapata zahar pare bat margotzen ari zela; bi-hiru egun oso onak izan zituztela han, oso beroak eta haizerik gabe; mahatsak heltzen ari zirela. Modeloekin zailtasunak izaten jarraitzen zuela, mistralak zuen iraunkortasun berarekin. Vincent etortzerako Etxe Horia dotoretu behar zuen, eta horretarako ekiloreen koadroak erabiliko zituen. 1888ko abuztuaren bigarren erdian (W6) Arlestik idatzitako gutunean (W4) Vincentek Wilhelminari esaten

238

zion pozik zegoela Parisen zegoela jakinik. Une horretan hamabi ekiloreko sorta bat pintatzen ari zela eta estudio osoa ekilorez dekoratuko zuela. Espero zuela Wilhelminak Holandara eramango zituela Vincenten estudio batzuk gela dekoratzeko. Egun horietako batean haur bat sehaskan pintatuko zuela; aitak (Roulin postariak) uko egin ziola haurra bataiatzeari eta esan zuela berak bataiatuko zuela; marsellesa abestu zuela eta Marcelle izena jarri ziola haurrari. Arlesen Vincentek gaueko zerua eta izarrak aurkitu zituen, Parisen ikusi ezin zituen izarrak; uste zuen gaueko izar maitagarriek Jainkoak guztioi digun maitasuna erakusten zutela. 1888ko abuztuan pintatu zuen Ereilea ilunabarrean; koadro horretan Kristo artista handi moduan erredentzioaren argia zabaltzen ari zen.

Ereilea ilunabarrean. Van Gogh, 1888. KrĂśller-MĂźller Museum, Otterlo.

Vincentek Gauguin-en zain jarraitzen zuen Arlesen; haren etorrera luzatzen ari zen; besteak beste, bidaiarako dirurik ez zuelako. Abuztuaren 3an (517) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Gauguin-en gutuna jaso zuela eta kexatzen zela nahiko dirurik ez zuelako Arlesera joateko. 1888ko irailaren 1ean (530) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion etxe-jabea han izan zela alokairua kobratzen eta ez zekiela zenbat denborarako alokatu behar zuen Etxe Horia, ez baitzekien Gauguin-i gustatuko zitzaion ala ez; jakinminez zegoela Theoren hurrengo gutuna hartzeko, Bing-i egindako bisitaren berriekin; handicap izugarria zela beretzat patois probentzala ez hitz egitea. Koadro baten koloreak planifikatzean zalantzak izaten zituela, koloreak zenbat kostatuko ziren pentsatuz. Urdaila gero eta sendoago zuela; une horretan

239

Daudet-en L´Immortel irakurtzen ari zela eta oso polita zela, baina ez oso suspertzailea; mundu zibilizatuaren hustasuna sentiarazten zuela. Vincentek artearen bidez maitasun harremanak adierazten zituen; kolore osagarriak konbinatzean, maitaleak ezkontzen zituen. 1888ko irailaren 3an (531) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion amaitu zuela Daudet-en L´Immortel; gustatzen zitzaiola Védrine eskultoreak esaten zuena, hots, ospea lortzea piztuta dagoen puru-punta norberaren ahoan sartzea bezala dela. Pinturak leku aireztatuan gordetzeko esaten zion, oraindik ondo lehortu gabe zeudelako; ilunetan gordeta edukitzen bazituen koloreek beren kalitatea galduko zutela. Koadroak kontsolagarriak izatea nahi zuela, musika kontsolagarria zen hein berean. Bi pentsamendu korronteren artean zebilela beti: zailtasun materialak, batetik, eta kolorearen azterketa, bestetik; bi maitaleen arteko maitasuna adierazten ari zela etengabe bi kolore osagarri ezkonduz. Arlesen Eugène Boch pintore belgikarrarekin harremana izan zuen; pintore horren erretratu bat egin zuen Vincentek abuztuaren erdi aldera.

Eugène Boch poeta belgikarraren erretratua. Van Gogh, 1888. Paris: Musée d´Orsay.

Vincentek Bock pintorea egokia ikusten zuen bere arrebarekin ezkontzeko. 1888ko irailaren 4an (532) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Bock belgikarrari itxaroten zion bitartean ari zela gutuna idazten; Bock-ek biharamunean alde egingo zuela; 33 urte zituela; Parisen eta bidaiatzen eman zituela hamar urte; haren arreba Holandan zebilela bidaiatzen eta gustatuko zitzaiola hura eta beren arreba elkartuko balira; beti zuela itxaropena beren arreba artista batekin ezkonduta ikusteko. Bock-en arreba Holandatik bazebilen Bock-i esan ziezaioketela, Bredan estudio batzuk egin nahi izanez gero, beren ama eta arrebarekin egon zitekeela.

240

Vincenten pintura ez zen errealista; emozioak eta tenperamentua adierazi nahi zituen. 1888ko irailaren 8an (533) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori eskerrak ematen zizkion gutunarengatik eta 300 frankorengatik; galdetzen zion ea Pissarro-k zerbait esan zuen Ereileaz; Gaueko kafea eta Ereilea estilo berean eginak zeudela; errealismoaren ikuspegitik kolore hori ez zela egiazkoa, emozio bat edo tenperamentu sutsu bat iradokitzen zuela haien koloreak. Vincententzat egunak baino kolore aberatsagoak zituen gauak. 1888ko irailaren 8 inguruan (W7) Arlestik idatzitako gutunean (W4) Vincentek Wilhelminari esaten zion amaitu zuela lanparez argiztatutako Gaueko kafea; eskale txiro batzuk lo zeudela ertz batean; gela gorriz pintatua zegoela, gas argiarekin; bilar mahai berdea zuela, zurezko zoruan itzala uzten zuena. Theok esan ziola koadro Japoniarrak eman zizkiola Wilhelminari; baina,Vincentek berak ez zuela koadro Japoniarren beharrik, han Japonian zegoelako jadanik; begiak ireki eta aurrean zeukana pintatu besterik ez zuela. Saintes-Maries-era berriro joan beharko zuela, han jendea hondartzetan zegoelako, baina lan asko zuela egiteko; zeru izartsua pintatu nahi zuela; gauak egunak baino kolore aberatsagoak zituela, tonalitate ezberdineko more, urdin eta berdeekin. Zaharrago, itsusiago, gaixoago eta biziosoago bihurtzen ari zen heinean, orduan eta kolore distiratsuagoak, antolatuagoak erabiltzen zituela. Gauguin etortzen zenerako etxea prestatzen ari zen Vincent: pintatu, dekoratu, altzariz eta tresneriaz hornitu. 1888ko irailaren 9an (534) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Arles-ko etxeko gelak horma txuriak zituela eta ekilore hori handiz edertu zuela; intxaurrondoz egindako ohe bat eta Norvegiako pinuaz egindako beste bat erosi zituela; ohe baterako maindireak eta bi koltxoi erosi zituela. Diru gehiena hor joan zitzaiola; gelditzen zenarekin 12 aulki, ispiluak eta beste objektu batzuk erosi zituela; bisitariarentzat eskaileren goenean gelatxo polit bat zuela; bere gelak ohe sendo bat, aulkiak eta mahaia zituela; eskaileretatik jaitsita bi estudio zeudela; bietako batek sukalde moduan ere funtzionatuko zuela; beraz, handik aurrera etxe bat bazuela Theok Arlesen, oporretarako; Theorena edo Gauguin-ena izango zen gelak pareta txuria zuela, ekilore hori handiekin dotoretua; estudioan, berriz, zoruko azuleju gorriak, horma eta sabai zuriak, aulki rustikoak, mahai zuriak eta dekoratzeko jarri nahi zituen erretratuak. Presarik ez zuela, baina benetako artista-etxe bat egin nahi zuela. Garbiketarako emakume fidagarri bat zeukala, haur askoren ama, azulejuak gorri mantentzen zituena. Gaueko kafea koadroaren bidez adierazi nahi izan zuela kafeak norbait hondamendira eraman, zoratu edo hiltzaile izatera eraman dezakeela. Tersteeg jaunak koadro hori ikusiz gero esango zukeela delirium tremens egoeran egina zela.

241

Vincentek ez zuen nahi Theo egiterik Gauguin-en gastu guztien kargu. 1888ko irailaren 11n (536) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Gauguin-ek bidalitako gutuna birbidaltzen ziola; bertan esaten zuela egunetik egunera zor handiagoak egiten ari zela. Theori esaten zion Arlesko ostatua eskaintzeko, koadroen ordainetan; ez zitzaiola zuzena iruditzen, Theo egitea bidaiaren kargu, ostatuaren kargu eta Gauguin-en zorren kargu; ez zuela Gauguin-en gastu guztien ardura hartu behar; horretarako, bere koadro guztiak jarri beharko zituzkeela hark Theoren eskuetan. Gauguin urdailetik gaizki zegoela eta galdua zuela borondatearen indarra Vincent aspertua zegoen Gauguin-en zain egoteaz. 1888ko irailaren 12an (535) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion orain zela momentua Gauguin-i zuzenki galdetzeko etorri behar zuen ala ez; alde batera edo bestera erabakia hartu behar zuela. Berari lanerako ideiarik ez zitzaiola falta eta lurrun-makina bat bezala ari zela lanean. Gauguin Arlesera laster etorriko zela pentsatuz, Etxe Horian lo egiten hasi zen Vincent. 1888ko irailaren 17an (537) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion biharamunean Etxe Horira bizitzera joateko asmoa zuela. 1888ko irailaren 17an (538) Arlestik idatzitako beste gutunean Vincentek Theori esaten zion azken gauean Etxe Horian lo egin zuela eta zoriontsu sentitzen zela han; egindako gastu guztien ondoren, 5 franko bakarrik gelditzen zitzaizkiola; altzarietan 400 franko gastatu zituela; Vincent pozik agertzen zen, Delacroix-en moduko kolorista handiak bezala Hegoaldean zegoelako; hegoaldean beste kolore mota bat zegoela zioen; Bernarden eskutitz abegitsu bat jaso zuela eta pentsatzen ari zela neguan Arlesera etortzea; Bernard-ek errespetu handiz hitz egiten zuela Gauguin-i buruz; Gauguin intriga zalea zela eta bere burua gizarte mailan behean ikustean, modu politikoan gorantz egiten zuela. Vincentek esaten zuen Gauguin-ek nahi bazuen Theo haren zor guztien kargu egitea, bere koadro guztiak eman beharko zizkiola Theori. 1888ko irailaren 17an (538a) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion ez zuela fidatu behar Gauguin-ek hau esaten bazion: ni Arlesera joatea nahi baduzu, nire zorrak eta bidaia ordaindu behar dituzu; edo bestela, oso eskuzabala izan beharko zuela Gauguin-ek bere koadroekin; ez zatekeela harrituko Theori berriro ere negoziorako maitasuna piztuko balitzaio; ona zela artistentzat eta negozioaren erdigunean zegoela. Bernard Arlesera etorriko balitz, ez lukeela izan beharko Gauguin-en baldintza beretan, aldakorregia zelako. Bernard-ek miresten zuen Gauguin, baina Vincentek ere bai. 1888ko irailaren 17an (539) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten

242

zion natura han izugarri polita zela; zeru bobeda guztia urdina zegoela, eguzkiak sufre hilaren distira bidaltzen zuela; etxe aurreko jardinaren hiru koadro, bi kafeak eta ekiloreak egin zituela; Bock-en erretratua eta autoerretratua ere bai; baita ere, eguzki gorria faktoriaren gainean, gizonak hondarra kargatzen eta errota zaharra. Asko pentsatu zuela Bernard-engan; haren gutuna Gauguin-ekiko mirespenez betea zegoela. Berak egiten zuen guztia gutxi iruditzen zitzaiola, Gauguin-ek egindakoarekin alderatzean. Egun batzuk lehenago artikulu bat irakurri zuela Dante, Petrarka, Boccacio, Giotto eta Botticelli-ri buruzkoa; iruditzen zitzaiola haien gutunak irakurtzen ari zela; Pekrarka han inguruan, Avignon-en, bizi izan zela eta altzifre eta heriotzorri berberak ikusi zituztela; Giotto zoragarria zela, eta Dante, Petrarka eta Boccaccio baino hobeto ulertzen zuela; biharamunean marrazten hasiko zela, pinturak iritsi bitartean. Diruz urri ibili arren, Etxe Horia prestatzen jarraitzen zuen Vincentek. 1888ko irailaren 22an (540) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Milliet heldu zela objektu Japoniarrekin; bere gelarako tokadorea erosi zuela eta osaturik zegoela; beste gelarako tokadorea eta tiradera-altzari bat behar zituela; beheko gelarako, berriz, zartagi bat eta armario bat. Amaren argazkiak atsegin handia eman ziola, horrela ikus baizezakeen ongi zegoela, espresio bizia zuela.

Pintorearen etxea Arlesen, 1888. Van Gogh. Amsterdam: Rijksmuseum.

Garai horretan egin zituen koadroak Gauguin-en gustukoak izango ote ziren pentsatzen zuen etengabe. 1888ko irailaren 27an (541) Arlestik

243

idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion goizeko zazpietatik zedro zuhaixka edo altzifre baten aurrean eserita egon zela; zuhaixka berdea zela brontze pixka batekin eta beste zenbait tindagairekin; egun horietako erritmoan lanean jarraitzen bazuen, estudioa koadro ederrez beterik laster edukiko zuela; Gauguin-ek beste konbinazioren bat erabiliko zuela buruan, baina bere eskubidean zegoela. Milliet zuaboaren itxura egokia iruditzen zitzaion Vincenti maitale baten koadroa egiteko. 1888ko irailaren 26an (541a) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion udazkenak irauten zuen bitartean ez zuela nahikoa eskurik edukiko ikusten zituen gauza politak pintatzeko. Milliet-en erretratua egiten ere ari zela, baina gaizki paratzen zela; haren estudio batzuk egin nahi zituela, itxura oneko mutila zelako eta oso ongi etorriko zitzaiolako maitale baten koadrorako.

Paul-EugĂŠneMillet (Maitalea). Vincent Van Gogh, 1888ko iraila. KrĂśller-MĂźller Museoa. Otterlo (Herbehereak)

Vincentek kristautasunaren barnean ikuspegi ekumenikoa zuen; erlijioaz obsesionatua zegoenean, berdin zitzaion eliza protestantea bisitatu ala eliza katolikoa bisitatu. Munduko erlijioei zegokienean, berriz, erlijio guztiei komuna zitzaiena interesatzen zitzaion. 1888ko irailaren 24an (542) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Revue des deux mondes-en Tolstoi-ri buruzko artikulua irakurtzen ari zela; Tolstoi oso interesatua zegoela bere arrazaren erlijioaz; egon behar zuela Tolstoi-ren liburu bat erlijioaz, My religion izenekoa, oso ongi zegoena; erlijio guztiei komuna zaiena aurkitu nahi zuela. Emakumeen edertasuna hobeto ikusten hasi zela; emakumeen edertasunean koloreak garrantzi handia duela;

244

Milliet-ek zortea zuela, nahi beste emakume arlesiar zituelako. Japoniarrengandik gauza baten enbidia zuela: haien lanaren argitasuna; arnasa hartzea bezain sinplea zela haien lana. Laberako zuen motibazio handiari esker, gauez ere lan egiten zuen Vincentek. 1888ko irailaren 28an (543) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion zeru izartsuaren koadroa gauean pintatu zuela, gasaren argitan. Gauguin-en eskutitz bat jaso zuela, eta esaten zuela zerbait saldu orduko etorriko zela Arlesera; Gauguin-ek esaten ziola Lavalek aurkitu zuela norbait, hilean 150 franko emango ziona, gutxienez urtebetean. Bernard-ek esan ziola hilean 200 eurorekin ostatua eta jana izan zezaketela hirurentzat. Urte amaierarako erakusketa egiteko moduko koadroak edukiko zituela; estudioen artean bazirela batzuk koadroak izan zitezkeenak. Vincentek Afrikara bideratu nahi zuen Bernard, baina ez zitzaion gaizki iruditzen Arlesera etortzea ere. 1888ko irailaren bigarren erdian (B17) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Bernardi esaten zion Afrikan aukera edukiko zuela pintore eta kolorista moduan bere talentua garatzeko; baina, ondo elikatuta eta indartsu joan behar zuela hara; horretarako, bitartekoak jarri beharko zizkiola aitak; baina, pozik egongo zela Bernard Arlesera etorriz gero; arazo bakarra, neguko eguraldi txarra izango zutela. Artista japoniarren eskuzabaltasuna goraipatzen zuen Vincentek. 1888ko irailaren amaieran (B18) Arlesetik idatzitako gutunean Vincentek Bernardi esaten zion bere etxea dekoratzen murgildua zegoela. Artista japoniarrek sarritan trukatzen zituztela bere koadroak; horrek esan nahi zuela, atsegin zituztela elkarren koadroak eta harmonia zela nagusi haien harremanetan; senidetasunezko komunitatean bizi zirela, naturalki, intrigarik gabe; artista japoniarrek oso gutxi irabazten zutela eta langileen moduan bizi zirela, Vincentek arazorik ez zeukan artista elkartearen buru Gauguin egiteko; merkatari-buru, berriz, Theo izango zen. 1888ko urriaren 3an (544) Arlesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Gauguinen eskutitz garrantzitsu bat bidaltzen ziola, garrantzi handikoa; eskutitz horren arabera Hegoaldera etortzeko prest zeuden Gauguin, Bernard eta Laval; Vincentek zioen Gauguin-ek etorri beharko zuela lehenik; gero, otsailean etorriko zirela Bernard eta Laval; konturatzen al zen, Gauguin lortzen bazuten, gauza handi baten hasieran egongo zirela; Theo izango zela lehenengo salerosle apostolua. Gauguin etorri aurretik gauza batzuk erosi behar zituela: tokadorea, marrazki arbelak, sukaldeko tresnak, pinturak eta mihiseak, koadroak eta bastidoreak. Gero, Gauguin-en tarifak zeudela: ezer ez 500 frankoren azpitik. Gauguin Theorentzat lan egiten

245

hasten bazen, estudioaren buru kontsidera zitekeela; Gauguin-ek ikusten bazuen estudioaren buru izango zela, berehala sendatuko zela. Laval eta Bernard etortzen baziren, Gauguin izango zela estudioko buruzagi. Vincentek pintore Japoniarrak bezala bizi nahi zuen, naturatik hurbil, beste pintoreekin erretratuak trukatuz; esaten zuen gustatuko zitzaiola Gauguin-ek Bernard-i egindako erretratua eta Bernard-ek Gauguin-i egindakoa edukitzea. 1888ko urriaren hasieran Gauguin-ek Vincenti idatzi zion esanez berak eta Bernard-ek Van Gogh-i emateko erretratuak amaitu zituztela; horrela, autoerretratuen trukea hasi zuten Vincentek, Gauguin-ek eta Bernard-ek. 1888ko urriaren 7an (545) Arlesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Gauguin-en eta Bernard-en autoerretratuak jaso zituela; Gauguin-ena ondo zegoela, baina Bernard-ena gustatzen zitzaiola; Gauguin-ena landuagoa zela, baina alaitasunik gabea, gaixoa eta nahigabetua zirudielako; bere autoerretratua bidaliko ziola Gauguin-i, trukean. Tarteka, behartsu baten moduan bizi zen Vincent, 1888ko urriaren 8an (546) Arlesetik idatzitako gutunean (eskutitz bidali gabean) Vincentek Theori esaten zion azken lau egunetan kafe kopekin eta ogiarekin nakarrik bizi izan zela, dirurik ez zuelako; ogia oraindik ordaintzeko zeukala. Amaren erretratua egiten ari zela, bere memorian ikusten zuen moduan, ezin zuelako jasan amaren kolore gabeko argazkia besterik ez edukitzea. Markorik gabeko koadroak ez zitzaizkion gustatzen Vincenti. 1888ko urriaren 8an (547) Arlesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion mistral gupidagabearen mendean zeudela; baina, benetako neguaren aurretik eguraldi ona izango zutela oraindik; ia diru gabe zegoela, markoen erruz; markoan bakarrik amai zezakeela koadroa; hiru egur mota zituela markoetarako: intxaurrondoa, gaztainondoa eta pinua. Argazkien eta pinturaren erabilerak erretratugintza irauliko zuela pentsatzen zuen Vincentek. 1888ko urriaren 9an (548) Arlesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion bi pintura lote bidali zizkiola jadanik, baina haien artean bi edo hiru koadro bakarrik zeudela: White Orchard, Pink Orchard eta Harvest. Amaren eta aitaren erretratuak egin nahi zituela, zuri-beltzean. Esaten zuen erretratu ederrak egin zitezkeela argazkiak eta pintura erabiliz; horrek iraultza ekarriko zuela erretratugintzan. 1888ko urriaren 10ean (549) Arlesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Gauguin ez zela hilaren amaierara arte etorriko.

246

Vincentek zioen Theo ere artista zela, artistentzat dirua lortzen zuelako. 1888ko urriaren 10ean (550) Arlesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Goncourt anaien Les FrĂ¨res Zemganno irakurria zuen ala ez; haien bizitzaren historia ezagututa ulertuko zuela dirua lortu beharrak Theo akitu zezakeela. Bere lana askoz hobea zela behar bezala elikatua zegoenean; artistei dirua ematean, Theo bera ere artista lana egiten ari zela; arte negozioa berriztatzeko artistek eta salerosleek elkarrekin lan egin behar zutela. Pentsatzen zuela iritsiko zela sasoia bere lanak eskaera handia izango zuena; kezka gehiegi bazuen, gauzak ongi ez zirela joango; horregatik, Vincent azkarregi zihoala iruditzen bazitzaion, alto esateko. Izugarrizko mahatsondoak zeudela Arlesen; bazeudela mahats lukuak kilo bat pisatzen zutenak. Bernard-ek burdeletako jendea pintatu nahi zuen, baina Vincentek esaten zion horretarako dirua behar zela. 1888ko urriaren lehen erdian (B19) Arlesetik idatzitako gutunean Vincentek Bernardi esaten zion erretratuak pintatzera bultzatzen zuela; ahal zuen erretraturik gehiena egiteko; erretratuen bidez irabazi behar zutela publikoa. Vincent zegoen gau-kafea ez zela burdel bat; gau-ibiltariak biltzen ziren tokia zela; mahai baten aurrean eseri eta ibiltzeari uzten ziotela; gerta zitekeela puta batek bere laguna eramatea. Bernardi esaten zion burdelen estudioak egin nahi izanez gero, zeukan baino diru gehiago gastatuko zuela. Berak ezin zuela modelorik gabe lan egin, baina gazte izateari utzi ziola eta bere gorputzarengatik emakume bat ez zela ezerezaren truke modelo moduan paratuko: Beste batzuk bera baino argiagoak zirela estudio abstraktuak egiteko; berak ez zuela koadro osoa asmatzen; naturatik jasotakoa zerbait alda zezakeela. Monticelli-ren jarraitzailetzat zeukan bere burua Vincentek. 1888ko irailetik urriaren lehen erdira bitartean Arlesetik idatzitako gutunean (W8) Vincentek Wilhelminari esaten zion asko pentsatzen zuela Monticellirengan; gizon indartsua zela, eguzkian eta maitasunean amesten zuena, beti txirotasunez inguratua, kolorista moduan gustu ona zuena; Marseillan hil zela zirkunstantzia tristeetan; bera, haren bidea jarraitzen ari zela, haren semea edo anaia balitz bezala; asmoa zuela, Gauguin etortzean, Marseillara joateko, CannebiĂ¨re-en paseatzera, Monticelli bezala jantzita, sonbrailu hori handiarekin, belusezko jaka beltzarekin, praka zuriekin, eskularru horiekin, banbu kaina batekin. Gauguin Arlesera joan aurreko egunetan, emozionatua zebilen Vincent; ibilaldiak egiten zituen eta ongi jaten zuen; Etxe Horia prestatzen lan asko egin zuen eta Theok gastu gehiegi egiten ari zela esan zion; baina, Vincenti aldaketa guztiak beharrezkoak iruditzen zitzaizkion. Gauguin-ek

247

gaztetan Pariseko burtsan lan egin zuen eta burgesen bizitza eraman zuen; emaztea eta bost haur zituen, baina seme bat berekin hartu eta etxetik ihesi egin zuen; semea barnetegi batean sartu zuen eta bera batetik bestera ibili zen; Gauguin-ek zioen Peruko gobernari espainiarren ondorengoa zela bera; Liman senitarteko aberatsak zituela zioen (Naifeh eta White, 2011). Irailaren bigarren astean berriro eskatu zion Vincentek Theori Gauguinekin finantza-tratua egiteko, Arlesera etor zedin. Baina, Gauguin-ek zalantzan jarraitzen zuen eta orduan, alternatiba posible moduan, Bernardengan pentsatzen hasi zen Vincent.

Forum Plazako Kafeko terraza gauean, Arlesen. Van Gogh, 1888ko irailean. Otterlo, KrĂśllerMĂźller Museum.

Van Gogh: Etxe Horia. 1888ko irailean. Brienz: N. Dreher Bilduma.

248

Aldika-aldika Vincentek alhadurak izaten zituen Theok ematen zion laguntza ekonomikoarengatik. 1888ko urriaren 22an (551) Arlesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion hark ematen zion dirua pinturetan itzuliko ziola; pinturetan itzuliko ziola ez oraingo dirua bakarrik, baizik baita ere iraganekoa; bere beldur bakarra Theori diru gehiegi eskatu izana zela. Udazkenean hostoak erortzen hasi zirela eta zuhaitzak horitzen ari zirela. Lanean buru-belarri ari zen Vincent. 1888ko urriaren 14an (553) Arlesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Gauguin-en eskutitz bat jaso zuela esanez koadro eta estudio batzuk bidali zizkiola Theori; Vincentek esaten zion baita ere, erdi hila zegoela aurreko asteko lana zela eta; mistral haize indartsuak jotzen zuela eta hauts lainoak altxatzen zituela eta zuhaitzak zuritzen zituela goitik behera; 16 ordu lo egin zituela segidan eta horrek bere onera ekarri zuela. Garai horretan pintatu zuen Vincentek logelaren koadro ospetsua. 1888ko urriaren 16an (554) Arlesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion bere logela pintatzen ari zela; koadroa begiratzen zuenak garuna edo irudimena erlaxatzea lortu nahi zuen. Logelak osagai hauek zituen: pareta more hilak; zoruko azuleju gorriak; ohe eta aulkietako gurin freskoaren horia; izaren eta burkoen limoi berdea; ohegainekoaren eskarlata; leihoen berdea; konketa-mahaiaren laranja eta konketaren urdina; atearen lila; pertsiana itxiak; altzarien lerro zabalek adierazten zuten atsedena; ormetako erretratuak, ispilua, toaila eta jantziak; gerora jarriko zioten markoa txuria.

Vincenten logela Arlesen. 1888ko urrian Van Gogh-ek egina. Amsterdam: Rijksmuseum.

249

Halako batean Gauguin prestatu zen Arlesera etortzeko. 1888ko urriaren 17an (555) Arlesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Gauguin-ek idatzi ziola esanez bere maleta bidali zuela eta egun batzuk barru han izango zela; koloristen eskola berria errotuko zela hegoaldean; iparraldekoak beren pintzelaz zuten gaitasunean oinarritzen zirela eta hegoaldekoak koloreen bidez zerbait adierazi nahian. Theo kondenatua zegoela atsedenik gabe negozioak egitera eta bera kondenatua zegoela atsedenik gabe lan egitera; Theo kexatzen zela buruan ezer ez zuelako zerbait ona ekoizteko; berak arrazoi handiagoak zituela depresio bera sentitzeko. 1888ko urriaren 19an (T1) Parisetik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion Gauguin harekin elkartzekotan zela eta horrek aldaketa handia ekarriko zuela Vincenten bizitzan; espero zuela arrakastatsua izango zela Etxe Horia artisten babesleku bihurtzeko proiektua eta han artistak etxean sentituko zirela. Vincentek lan bat hasten zuenean bururaino eraman zalea zen; Etxe Horia erabat prestatu nahi zuen, Gauguin etortzerako. 1888ko urriaren 21ean (556) Arlesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion gasa instalatu zuela estudioan eta sukaldean eta 25 franko kostatu zitzaiola; ez zegoela gaixo, baina gaixotu egingo zela ondo elikatzen ez bazen eta egun batzuetan atseden hartzen ez bazuen. Aspaldidanik zerabilen buruan Vincentek pintoreen elkarte bat osatzeko ideia; gero eta garbiago zuen elkarte horren buruzagi artistikoa Gauguin-ek behar zuela izan; Gauguin eta Vincenten arteko harremana 1886ko udazkenean hasi zen; biek elkar miresten zuten. Theoren eta Vincenten artean Gauguin konbentzitu zuten eta Theok emandako diruari esker, Gauguin Arlesera etorri zen 1888ko urriaren 23an. Tratuaren arabera, Gauguin-ek Arlesen pintatzen zituen koadroak Theok erosiko zizkion. Gauguin Arlesera heldu zenerako haren gelan eguzki-loreen koadro ugari jarriak zituen Vincentek, ongietorria egiteko. 1888ko urriaren 24an (557) Arlesetik idatzitako gutunean Vincentek esaten zion Theori Gauguin osasun onarekin heldu zela; berak baino itxura hobea zuela; oso interesgarria zela gizaki bezala eta lan handia egingo zutela biek; Gauguin pozik zegoela Theok haren lan bat saldu zuelako; Vincentek ezin zuela ezer egin bere lanak saltzen ez baziren; egunen batean kostatu zirena baino gehiago balioko zutela koadro horiek. Agonikoa zela beretzat bere koadroen eskaerarik ez egotea. Theok berak ez zuen osasun ona, baina Vincenten osasunak kezkatzen zuen. 1888ko urriaren 23an (T2) Parisetik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion larritzailea zela beretzat Vincent ondo ez zegoela entzutea; lana gogor egin zuelako eta gorputza zaindu ez zuelako

250

izango zela. Gauguin-en Les Bretonnes saldu zuela eta harengatik 500 franko bidaliko zizkiola. De Haan aste horretan etorriko zela eta Theorekin egongo zela denboraldi batez. Vincent atsekabetu egiten zen berak koadrorik saltzen ez zuelako, baina poztu egiten zuen Gauguin-ek saltzen zuela ikusteak. 1888ko urriaren 25an (558a) Arlesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion pozten zela Gauguin-ek salmentan zuen arrakastagatik. Esaten zion beretzat eskatzeko Delacroix-i buruz Silvestre-k idatzitako liburua eta koloreari buruzko Blanc-en artikulua, Grammaire des arts du dessin liburuan argitaratua. Ereileari buruzko koadroaren zirriborroa bidaltzen ziola gutunean. Gauguin-ekin izan zituen lehen harremanetan haren trebetasunez harriturik geratu zen Vincent. 1888ko urriaren 28an (558) Arlesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion hilero bidaliko ziotela bere lana eta Gauguin-en koadro bat; Gauguin harrigarria zela gizon bezala eta ez zela bere onetik irteten. Berak lana gogor egingo zuela, aurrerantz urrats handi bat emateko une heldu bitartean. Gauguin-ek ere atsedenaren beharra zuela, berak bezala; bien artean ez zutela hilean 250 franko baino gehiago gastatuko; pinturetan gutxiago gastatuko zutela, berek egingo zutelako. Bere obrak hobera egingo zuela, ardoak upategian bezala; Gauguin-i gustatu zitzaizkiola ereilearen, ekiloreen eta logelaren koadroak. Gauguin-ek bere emakume arlesiarra bilatu zuela jadanik. Theok diru arazoetatik aske utzi nahi zuen Vincent; pinturan jar zitzala bere bihotz eta adimena. 1888ko urriaren 27an (T3) Parisetik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion oso zoriontsu zela Gauguin harekin zegoelako jadanik; diru arazoez ez kezkatzeko esaten zion, horrek osasuna jaten ziola eta; berari zor zion diruaz asko hitz egiten zuela Vincentek eta ez zuela kontu hori gehiago entzun nahi; dirua lortzeko bera borrokatuko zela; artisten eta lagunen elkarte bat sortzeko eta aurrera egiteko; min handia ematen ziola Vincentek esaten zuenean hain gogor lan egin zuela, ezen ez zela bizi izan; hori ez zela egia; lurreko handizkiak eta aristokratak bezala bizi izan zela; ez zuela nahi Vincent miserian bizitzerik, ogi pusketa baten faltan; espero zuela Gauguin-en konpainia atsegina izango zela Vincententzat. De Haan biharamunean etorriko zela berarekin egotera eta pozik zegoela horregatik. Gauguin marinela izana zen eta horrek konfiantzazko gizona bihurtzen zuen Vincenten begietara. 1888ko urriaren 28an (558b) Arlesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Gauguin marinel izana zela; benetako itsas gizona izana zela; horrek konfiantza ematen ziola haren nortasunean; Bretainiari buruz esaten zuena interesgarria zela: Pont-Aven

251

leku zoragarria zela; Arlesen baino politagoa, hobea eta zabalagoa zela han dena; Gauguin emakume arlesiarrek intrigatzen zutela; tropikoei buruz Gauguin-ek kontatzen zuena zoragarria iruditzen zitzaiola; pinturaren berpizkundea handik etorriko zela ziur aski; hamar-hogei urte gazteagoa izanez gero, hara joango zela ziur. Elkar-bizitzaren hasieran oso ongi konpondu ziren Vincent eta Gauguin. 1888ko urriaren amaieran (B19) Arlesetik idatzitako gutunean Vincentek Bernardi esaten zion lan asko egin zutela Gauguin-ek eta berak egun horietan; berak Zolaren Le rĂŞve (The Dream) irakurri zuela; Gauguin asko interesatzen zitzaiola gizon moduan; instintu basatiko izakia zela; odola eta sexua anbizioaren gainetik zituena; pintoreen elkarteari buruz eztabaidatzen zutela; elkarte horrek izaera komertziala eduki behar zuela eta Tropikoan kokatua egin behar zuela; berak artearen berpizkundean sinesten zuela; burdeletara bisita batzuk egin zituztela eta beharbada azkenean haietan lan egingo zutela; berak jadanik pintatua zuen gau-kafea pintatzen ari zela Gauguin, baina burdeletan ikusitako irudiekin; berak makalen abenidako hosto erorketari buruz bi estudio egin zituela eta abenida osoaren hirugarren estudio bat ere bai.

Artistaren amaren erretratua. Van Gogh, 1888ko urria, Arles. Pasadena, Norton Simon Museum of Art.

Gauguin-ek ibilaldi ugari egin zituen Arlesera joan aurretik; inpresionismotik sinbolismora pasatu zen; alde batetik, CĂŠzanne hartu zuen eredutzat; bestetik, Seurat-ek A Sunday on La Grande Jatte koadroarekin arrakasta izan zuenean, Gauguin-ek Seurat-engana hurbildu nahi izan zuen; neoinpresionisten kontra jo zuenean, Pissarrok Gauguin-en kontra egin zuen, baina Gauguin Panamara joan zen, Laval-ekin batera; Laval-ek eta

252

Gauguin-ek malaria harrapatu zutenean, Gauguin Europara itzuli zen eta Laval bakarrik gelditu zen; Gauguin-en inguru bildu ziren Pont-Aven-en Bernard, Anquetin eta Laval; Bernard-en arreba Madeleine-ekin ere harremanak izan zituen Gauguin-ek (Naifeh eta White, 2011). Vincent-en gogoko zen Crau aldea utzi eta Kanpo Alisioetara jo zuen Gauguin-ek; denbora luzez hilerria izan zen lurralde hori eta Vincenten garaian trenbidea egiten ari ziren han; emakume arlesiarrak eta bikote gazteak ikus zitezkeen bertan, maitaleen pasealekua baitzen; hala ere, Vincent ez zen gehiegi ibili alderdi horietatik; Gauguin Vincent baino trebeagoa zen emakumeekiko harremanetan, eta berehala lortu zuen Mari Ginoux, kafetegiko jabearen emaztea, modelo moduan edukitzea; horri esker, Gauguin eta Vincentek haren koadro bana egin zuten (Naifeh eta White, 2011).

Emakume Arlestarra. Van Gogh, 1888ko azaroa. New York, The Metropolitan Museum

Gauguin teorikoa, arrazionala, flematikoa eta zinikoa zen; Vincent emozionala, fanatikoa, hitz etorri gutxikoa, erromantikoa eta espontaneoa zen. Gauguin Vincent baino zerebralagoa zen; bazekien Vincentek izaera berezia zuela, baina hala ere onartu egin zuen Arlesera joateko proposamena, diruz gaizki zebilelako eta Theok bere koadroak saltzen zituelako Parisen. Gauguin-en etorrerak hasieran eragin positiboa izan zuen Vincentengan; lan asko egiten zuten elkarrekin. Gauguin-en eraginak Vincenten pintatzeko modua aldatzen zuen; buruz pintatzen ere hasi zen Vincent, Gauguin-ek horretara animatzen baitzuen; kolore planoekin eta cloisonisten ingerada beltzekin ere esperimentuak egin zituen, adibidez, Arleseko dantza aretoa (1888) koadroan. Azaroaren bigarren erdian Gauguin-en eta bere buruaren bi koadro sinboliko pintatu zituen: bi aulki pintatu zituen, batak bere burua errepresentatzen zuen eta besteak,

253

Gauguin; Van Gogh-en aulkia sinplea eta pretentsiorik gabea zen, egur eta lastozkoa, dena horia; Gauguin-en besaulkia dotoreagoa zen, gorria eta berdea, pareta eta zoru berde-gorriekin, bi nobela eta argimutila gainean zituela; bere bizitzan zehar Van Gogh-ek jende behartsuaren konpainia hobesten zuen, jende aristokratikoaren aurrean; Gauguin-ek, berriz, pretentsio gehiago zuen eta ondo bizitzea gustatzen zitzaion. Eztabaida ugari izaten zituzten Vincentek eta Gauguin-ek pintura teknikei buruz, miresten edo arbuiatzen zituzten pintoreei buruz, eta borrokan amaitzen ziren liskar horiek (de Leeuw, 1997; Uhde, 1991; Naifeh eta White, 2011).

Vincenten aulkia haren piparekin. Arles, 1888ko abendua. London, National Gallery.

Gauguin-en besaulkia. Van Gogh, 1888ko abendua. Amsterdam, Van Gogh Museum.

254

Arleseko dantza aretoa. Van Goh, 1888ko abendua, Arles. Paris, MusĂŠe dÂ´Orsay.

Theok Gauguin-i jakinarazi zion haren koadroek arrakasta handia zutela: bi hilabete barruan Gauguin-en bost koadro saldu zituen; egoera horren aurrean, Vincent errudun sentitzen hasi zen, bere koadroak saltzen ez zirelako; hala ere, Vincentek Theori esan zion ez saiatzeko bere pinturak saltzen, beretzat gordetzeko; koadro horiek denborarekin irabazi egingo zutela, ardoak kupelean bezala, eta beraz, dirurik ez zutela galduko (Naifeh eta White, 2011). Azaroaren hasieran enpatia handia zegoen oraindik Vincenten eta Gaugin-en artean. 1888ko azaroaren 6an (559) Arlesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Gauguin pozik zegoela Bretainiatik bidalitako koadroak gustatu zitzaizkielako Theori eta beste jendeari. Esaten zion erortzen ari ziren hostoen bi koadro egiten ari zela eta Gauguin-i gustatzen zitzaizkiola. Azkenean bazuela emakume arlesiar bat pintatzeko. Gauguin-ek pintore moduan arrakasta zuela garai horretan, koadroak saltzen zituelako eta erakusketetara deitzen zutelako; Vincentek ezer saldu gabe jarraitzen zuela eta bere lanik ez zuela erakusten. Baina, hala ere, Vincentek ez zuen bere lagunarekiko enbidiarik agertzen. 1888ko abenduaren 4an (560) Arlesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion eguna lanean ematen zutela; gauean kafetegira joaten zirela eta garaiz oheratzen zirela; postariaren familia guztiaren erretratuak egin zituela: senarra, emaztea, ninia, mutil txikia eta hamasei urteko semea. Gauguin Vingtisten erakusketan parte hartzera gonbidatu zutela; Bruselan bizitzen jartzea irudikatzen ari zela, horrela berriro ere bere emazte danimarkarra ikusi ahal izateko; Arlesiar emakumeekin arrakasta zuela; ezkondua zela, baina ez zitzaiola askorik axola. Gauguin-en eraginez memoriatik pintatzen hasi zen Vincent. Kanpoan lan egiteko eguraldi txarra zegoenean, estudioan oroimenetik pintatu beharra zuen; horrek behartzen zuen kanpotik jasotzen ez zuena barnetik jartzera. 1888ko azaroaren 12an (561) Arlesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion mahasti baten koadroa amaitu zuela, kolore purpuraz eta horiz, irudi urdin eta more txikiekin eta argi

255

horiarekin. Pentsatzen zuela Theok jarri ahal izango zuela koadro hori Monticelli-ren paisaia batzuen ondoan. Memoriatik pintatzen hasi behar zuela, naturatik egiten direnak baino artistikoagoak baitira oroimenetik eginak. Egun horietan haizea eta euria zegoela han eta pozik zegoela bakarrik ez zegoelako. Eguraldi txarreko egunetan memoriatik pintatzen zuela. Gauguin-ek Gau-kafea amaitu zuela; lagun moduan oso interesgarria zela eta janariak prestatzen oso ongi zekiela. Koadroen markoak egiten ikasi zutela. Gauguin-en koadroen alde hitz egiten zuen modu berean, Vincenten lanak ere goraipatzen zituen Theok. 1888ko azaroaren 13an (T3a) Parisetik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion atsegingarri izango zela harentzat jakitea haren koadroek arrakasta handia zutela; Degas entusiasmaturik zegoela Vincenten lanekin eta hainbat jenderi hartaz hitz egiten ziola. Gauguinek Vincent animatzen zuen irudimenetik ere pinta zezan. 1888ko azaroaren 16an (562) Arlesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Jet Mauveren gutuna jaso zuela eta koadroarengatik eskerrak ematen zizkiola. Gauguin emakume biluzi bat pintatzen ari zela; artista handia eta lagun zoragarria zela. Gauguin-ek adorea ematen ziola gauzak irudikatzeko eta irudikatutako gauzek izaera misteriotsuagoa zutela. 1888ko azaroaren bigarren erdian (W9) Arlesetik idatzitako gutunean Vincentek Wilhelminari esaten zion atsegin handiz hartu zuela Mauveren alargunaren erantzuna. Amaren koadroa ez zitzaiola asko gustatzen. Ettengo jardinaren oroitzapen bat pintatu zuela, bere logelan jartzeko. Esaten zion poema bat egin zitekeela, koloreak antolatuz, musikaren bidez kontsolatzeko moduko gauzak esan daitezkeen modu berean. Gauguin berarekin bizitzen zegoela eta elkarrekin oso zoriontsuak zirela; irudimen soiletik pintatzera bultzatzen zuela hark. Azaroaren erdi aldera Gauguin-en Pont-Aven-go koadroak Parisera heldu ziren eta Theok erakusketa bat antolatu zuen haiekin; arrakasta handia eduki zuten koadroek. Gauguin-ek Arlesetik alde egiteko zituen asmoak ezagutzean, Vincent hasi zen esaten haren osasunerako Arles-en egotea ona zela; Gauguin-en arrakasta Midiri lotua zegoela (Naifeh eta White, 2011). Gauguin-ek ez zuen gogoko Arles; hegoaldeko tokirik zikinena zela zioen; Bretainiaz hitz egiten zion Vincenti, han dena hobea, ederragoa eta handiagoa zela esanez. Vincentek kanpoan nahi izaten zuen margotu; Gauguin-ek nahiago zuen barruan lan egin. Vincentek bat-batean egiten zituen koadroak; Gauguin-ek pausaz eta metodikoki lan egiten zuen. Vincentek aldi bereko kontrasteen legea, Blanc eta Delacroix-en ebanjelioa onartzen zuen, baina, Gauguin-i barregarria iruditzen zitzaion kolore osagarrien teoria. Vincentek Monticelli eta Barbizon-go pintoreak (DuprĂŠ,

256

Daubigny eta Rousseau) miresten zituen; Gauguin-ek, Paul CĂŠzanne, Ingres eta Raphael miresten zituen. Vincentek ezin zuen buruz pintatu, aurrean ikusitakotik pintatzen zuen; ereduak eta trikimailuak erabili behar zituen. Gauguin oroimenean gehiago oinarritzen zen: trebetasun handiagoa zuen eta elkarrekin zeudenean, Gauguin-en ideietara makurtzen zen Vincent; ekimena Gauguin-ek hartzen zuen eta horrek Vincent bere tokitik ateratzen zuen (Naifeh eta White, 2011). Gauguin-ek ere goraipatzen zituen Vincenten koadroak. 1888ko azaroaren 23an (563) Arlesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Gauguin-ek esan ziola ikusi zuela Claude Monet-en ekiloreen koadroa, baina Vincentenak gehiago gustatu zitzaizkiola. Poztu egiten zen Vincent Gauguin-en koadroak saltzen zirenean. 1888ko azaroaren 25eko gutunean Vincent pozik agertzen zen Gauguin-en salmentak arrakasta zutelako; horrela jarraituz gero, Martinikara joan ahal izango zela esaten zuen. Abenduaren hasieran Vincentek Roulin-en familiako kide guztien erretratuak eginak zituen: senarra, emaztea, haur txikia, mutikoa eta 16 urteko seme zaharra. Arlesera etorri eta berehala idatzi zion Gauguin-ek Theori esanez Vincent urduri zegoela eta Bernard-i idatzi zion esanez sinpatia gutxi zegoela Vincenten eta beraren artean, pinturari zegokionez gauza gutxitan jartzen zirela ados. Vincentek Daubigny, Ziem, Rousseau eta Daudet zituela gogoko; berak, berriz, Raphael, Ingres eta Degas zituela gogoko. Batek gogoko zituenak besteak gorroto zituela (Van-Gogh-Bonger, 1913; Naifeh eta White, 2011). 1888ko abenduaren bigarren erdian eskutitz bat idatzi zion Gauguin-ek Theori bidalitako dirua eskertuz eta esanez bera eta Vincent ezin zitezkeela elkarrekin bizi, izaera bateraezinak zituztelako; Vincent gizon argia zela eta asko estimatzen zuela, baina etxe horretatik irten beharra zuela. Hala ere, bien arteko ekaitza baretu egin zen eta Gauguin-ek laster idatzi zion berriro Theori esanez, idatzitako gutuna amesgaizto bat izan zela eta ahanzteko (Van Gogh-Bonger, 1913). 1888ko abenduaren bigarren erdian (564) Arlesetik idatzitako eskutitzean Vincentek Theori esaten zion bezperan (abenduaren 17an edo 18an) Gauguin eta biak Montpellier-ko museoan izan zirela galeria bat ikusten, batez ere Brias aretoa; han erretratu pila ikus zitezkeela, Brias, Delacroix, Ricard, Courbet, Cabanel, Couture, Verdier, Tassaert eta beste batzuenak; Delacroix, Courbet, Giotto, Paul Porter, Borricelli edo ThĂŠodore Rousseau-ren koadro oso politak zeudela; Gauguin eta biek asko hitz egin zutela Delacroix, Rembrandt eta abarrez, eta beren eztabaidak elektrikoak izan zirela.

257

Arlesetik ihes egiteko Gauguin-ek zituen asmoak pixka bat baretu ziren Folies ArlĂŠsiennes-en dantzaldia eta Montpellier-eko MusĂŠe Fabre ikusi zituztenean; Montpellier-etik itzultzean atzeratu egin zituen Gauguinek Arlesetik alde egiteko asmoak (Naifeh eta White, 2011).

MusĂŠe Fabre Montpellier

Vincent eta Gauguin-entzat espresiorako bitarteko bat zen kolorea; baina, marrazkian diferentziak zituzten: ingerada kontrolatuko formak egiten zituen Gauguin-ek, baina Vincentek barnetik sortutako kurba radialeko formak egiten zituen, barneko bibrazioetatik edo bizitza indarretik sortuak (Thomson, 2007). Abenduaren 21ean Theok amari jakinarazi zion oso zoriontsu zela, Johannak baiezkoa eman baitzion bere ezkontza proposamenari. Abenduaren 23an autoerretratua egiten ari zen Gauguin eta Roulin anderearen (Berceuse) erretratua egiten ari zen Vincent; edaten ari zen edaria aurpegira bota zion Vincentek Gauguin-i (Uhde, 1991); geroago, Vincentek barkamena eskatu zion, eta Gauguin-ek barkatu zion, baina Parisera itzuliko zela berehala esan zion; Vincentek gelditzeko eskatu zion (Morante Goachet, 1996); Gauguin-ek arratsaldez kalera irten zen eta atzean pauso arin batzuk entzun zituen; biratu zenean Vincent bereganantz zetorrela ikusi zuen, aizto bat eskuan zuela; kemen handiz begiratu zion Gauguin-ek eta Vincent, burua makurtu eta bira erdia emanez, Etxe Horira joan zen. 1888ko abenduaren 23an Arlesetik idatzitako gutunean (565) Vincentek Theori esaten zion bere ustez Arlesen egoteko ilusioa galdu zuela Gauguin-ek; Gauguin sormen handikoa zela, baina bake handia behar zuela, eta bake hori Arlesen aurkitzen ez bazuen, inon ez zuela aurkituko. Gabon bezperan Holandara joateko eta familiari beren konpromisoaren berri emateko asmoa agertu zuten Theok eta Johannak.

258

Gau horretan hotelean lo egin zuen Gauguin-ek. Vincentek aldizkako krisi horietako bat eduki zuen; krisialdi horretan pentsatu zuen familiari huts egin ziola, aita erail zuela, osasuna alferrik galdu zuela, anaiaren dirua xahutu zuela, artista moduan porrota izan zuela; guztiaren ondorioz, bere onetik irtenda, bere belarria ebaki zuen labanaz eta erregali moduan burdeleko emakume bati eraman zion zaintzeko esanez (Naifeh eta White, 2011); Kaufman eta Wildegans-en (2009) arabera, Gauguin esgrimako maisua zen eta hark moztu zion belarria Vincenti ezpata kolpe batez; hurrengo goizean, poliziak etxean aurkitu zuen Vincent, ohean inkontziente. Etxe Horitik Hôtel-de-Dieu ospitalera eraman zuten Vincent eta Felix Rey doktorearen esku utzi zuten; zoro arriskutsuentzako gela batean sartu zuten, goiko leiho txiki batetik argi apur bat sartzen zela; burdinezko ohe batean kateatu zuten. Vincent hilda zegoela eta Gauguin-ek erail zuela zabaldu zen (Van-Gogh-Bonger, 1913). 1888ko abenduaren 30ean argitaratu zen Forum Republicain albistegiak kronika hau zekarren: “Iragan igandeko gaueko hamaika eta erdietan, Vincent Van Gogh izeneko gizon bat, jatorriz holandarra den pintorea, 1. prostituzio etxean agertu zen Rachel izeneko prostituta batengatik galdezka, eta bere belarria eman zion hari, esanez: “Gorde ezazu hau ondo-ondo”” (Runyan, 1981); gero desagertu egin zen. Gertaera horren berri jakinik, zeina burutik joandako gizajo batek egina baizik ezin baitzen izan, polizia gizon horren etxean azaldu zen hurrengo goizean, eta ohean etzanda aurkitu zuen, bizitzaren seinalerik batere gabe. Larritasunez eraman zuten koitadua ospitalera”.

Le Forum Républicain, Arles, 1888ko abenduaren 30ean.

259

Gauguinek zioenez, sonanbulismo pasarte batzuk ere izan zituen Vincentek; Gauguin-ek gau batean Vincent ikusi zuen haren ohetik altxatu eta bere ohe aldera joaten; berriro ohera eraman eta lo seko egin zuen (Weber, 2005; Martin, 2011). Egun berean Gauguin-ek Arlesetik bidalitako telegrama jaso zuen Theok, Vincent gaizki zegoela esanez; Theok berehala hartu zuen trena eta Arleseko Hotel Dieu ospitalera joan zen; han krisi sakonean aurkitu zuen Vincent eta harekin egon zen. Theok Johannari idatzi zion esanez tarteka ongi jartzen zela Vincent, baina berehala murgiltzen zela filosofiako eta teologiako buruhausteetan; une horietan inork ezin zuela ezer egin haren oinazea arintzeko. Rey doktoreak Vincenten egoera hobetzea lortu zuenean, berriro Parisera itzuli zen Theo. Vincentek odol asko galdu zuen eta oso ahuldua zegoen, baina abenduko azken egunetan hobera egin zuen nabarmen. Hasieran Roulin postaria izan zen Theok Arlesen zuen kontaktua, baina Theo laster jarri zen FrĂŠdĂŠric Salles artzain protestantearekin harremanean, hark zaintzen baitzituen ospitaleko paziente protestanteak. Roulin postaria eta haren emaztea ere Vincenten ondoan egon ziren (Van Gogh-Bonger, 1913; Naifeh eta White, 2011). Vincenten krisialdiak astebete inguru iraun zuen. Abenduaren 31n Salles agurgarriak Theori idatzi zion Vincent oso ongi aurkitu zuela eta berriro lanean hasteko irrikatan zegoela. 1889ko urtarrilaren 1ean (566) Vincent berak idatzi zion gutuna Theori Arlesetik. Esaten zion laster lanean hastea espero zuela; emakume garbitzaileak eta Roulin lagunak etxea txukundu zutela; pozik zegoela Theo berriro ere Bogertarrekin harremanean zegoelako; Gauguin-en koadroak hark nahi bezain azkar bidaliko zituela; altzarietan gastatutako dirua zor ziotela Gauguin-i. Bere izenean amari eskutitz bat idazteko, kezkatua egon ez zedin. Gutunaren atzealdean Gauguin-i idazten zion esanez asko pentsatu zuela hartaz ospitalean; Theok egindako bidaia ez zela beharrezkoa; Roulin oso ongi portatu zela berarekin. Poliki-poliki bere onera etortzen ari zen Vincent. 1889ko urtarrilaren 2an (567) Arlesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion egun batzuk gehiago egongo zela ospitalean. Galdetzen zuen ea Gauguin izutu al zuen; Parisen erosoago sentituko hura zela Arlesen baino; esateko Gauguin-i Vincenti idazteko eta Vincent beti berari buruz pentsatzen ari zela. Place Lamartine-era (Etxe Horira) idazteko esaten zion; gutunaren atzean Rey sendagilearen oharra zetorren esanez denboraldi bateko gehiegizko kitzikapena izan zela; egun gutxi barru bere onera etorriko zela. Urtarrilaren 3an eskutitz bat idatzi zion Roulinek Theori esanez Theo lehen baino hobeto zegoela. Roulinek Rey doktoreari eskatu zion utz

260

ziezaiola Vincenti ospitaletik irteten. Ospitalean egun batzuk egin ondoren, urtarrilaren zazpian, nahiko lasaitua zegoen Vincent eta etxera joateko baimena eman zioten. Felix Rey-k epilepsia ez konbultsiboa diagnostikatu zion Vincenti eta potasio bromuroa preskribatu zion; ospitaletik irten eta gero ere Rey doktorea bisitatzen jarraitu zuen Vincentek, osasun egoeraren jarraipena egiteko; eskerronez, Rey-ren erretratua egin zuen Vincentek 1889ko urtarrilean. Geroago diagnostiko zehatzagoa eman zuen Felix Reyk: haluzinazioz eta agitaziozko pasarte konfusionalez osatutako epilepsia. Egoera psikotiko akutuan zegoen, haluzinazio eta eldarnioekin, eta hiru egunez bakarka kontrolatuta eduki behar izan zuten. Lobuluko epilepsia iragankorra eta nahaste afektibo bipolarra zituen (Thomson, 2007).

Felix Rey-ren erretratua. Van Gogh, Arles, 1889ko urtarrila. Moscow: Pushkin Museum.

Amari eta Wilhelmina arrebari idatzi zien Vincentek, bere osasunaz ez kezkatzeko esanez (Van Gogh-Bonger, 1913).

Arleseko ospitaleko logela. Van Gogh, 1889ko apirila. Wintertur, Oskar Reinhart Bilduma

261

Urtarrilaren 7an Vincent Etxe Horira itzuli zen eta Theo lasaitzen saiatu zen, ongi zegoela adieraziz; Arlesen oso ongi tratatu zutela eta bera eta Gauguin oraindik lagunak zirela esaten zion Vincentek. Urtarrilean zehar lan gogor egin zuen Vincentek; besteak beste, bi autoerretratu eta Rey doktorearen erretratua egin zituen; azken honen bidez, doktoreak emandako laguntza eskertu zuen. Krisialdia gainditzeko lanean hasi nahi zuen Vincentek; Delacroix-en erreprodukzioek ere lagundu egingo zioten horretan. 1889ko urtarrilaren 7an (568) Arlesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori idazten zion egun horretan itzuliko zela etxera; pena ematen ziola hain gauza txikiarengatik Theo molestatu zutelako. Rey jauna bere bi lagunekin etorri zela pinturak ikustera eta azkar ulertu zutela zer ziren kolore osagarriak. Orain Rey doktorearen erretratua egin nahi zuela eta Delacroix-en erreprodukzioak behar zituela. Rey doktorea saritu nahi zuen Vincentek, eman zion tratu gizabidetsuagatik. 1889ko urtarrilaren 7an (569) Arlesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion ohar bat idatzi ziela amari eta Wilhelminari, lasai egoteko esanez; biharamunean hasiko zela lanean, natura hilak pintatuz; esaten zion Theori, Rey doktorea zoriontsu bihurtu nahi bazuen, erregalatzeko hari Rembrandt-en Anatomy lesson-etik ateratako grabatua (12-15 franko balio zituela); ospitaleko egun batzuk oso interesgarriak izan zirela eta gaixotasunetik ikasten dela nola bizi behar den. Sukar asko eduki zuela, arteria bat ebaki eta odol pila galdu ondoren; baina apetitua berreskuratu zuela eta odola berreskuratzen ari zela, egunetik egunera. Bakarrik lo egiteak beldurra ematen bazion ere, Vincent ez zegoen Etxe Horia uzteko prest. 1889ko urtarrilaren 9an (570) Arlesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion fisikoki ongi zegoela eta zauria ongi ixten ari zitzaiola; galdutako odola berreskuratzen ari zela, ongi jaten eta digeritzen zuelako; okerrena insomnioa zela, baina alkanforra jartzen zuela burkoan eta koltxoian hobeto lo egiteko; beldurra zuela etxean bakarrik lo egiteko. Goizean Theoren neska-lagunaren gutuna jaso zuela, konpromisoaren berri emanez; zorionak eman zizkiola eta Theori errepikatzen zizkiola; 50 franko bidali al ziezazkiokeen, ospitalean gauza batzuk ordaindu behar izan zituelako. Vincenti esan ziotela, bera absente zegoen artean etxe jabeak hitz egin zuela tabako-saltzaile batekin, Vincent kanporatu eta hari etxea emateko; Vincentek zioen bera ez zegoela horretarako prest, etxea barnetik eta kanpotik pintatu zuelako eta gasa jarri zuelako. Ospitaletik irtetean hainbat gasturi egin behar izan zien aurre Vincentek. 1889ko urtarrilaren 17an (571) Arlesetik idatzitako gutunean ospitaletik irten berritan izandako gastuen berri ematen zion Vincentek

262

Theori: garbitzailea, ospitalea, zauria sendatzea, arropak garbitzea, Roulinekin jatetxean egindako afaria eta abar; esaten zion dirurik gabe gelditu zela eta baldintza horietan ezin zela indartu; hala ere, lanean hasi zela eta hiru estudio egin zituela, Rey doktorearen erretratuaz aparte; hilaren 17an 50 franko jaso zituela eta zorrak ordaindu ostean, 23,50 franko gelditzen zitzaizkiola 13 egunetarako. Gauguin-en kontrako iritziak ere ematen zizkion Vincentek Theori; Parisen espezialista batek aztertuz gero, ez zekiela emaitzak zeintzuk izango ziren; esaten zuen batzuetan ikusi zuela Gauguin, Vincentek eta Theok egingo ez zituzketen gauzak egiten, hurbiletik ezagutzen zuela eta bere irudimenak edo bere harrokeriak eramaten zuela, eta arduragabea zela; gero Vincentek Theori esaten zion Roulin laster Marseillara joango zela, baina emaztea eta haurrak ezingo zituela hara eraman, han bizimodua garestiagoa zelako eta soldataren igoera txiki izan zuelako; promozioa zela Roulin-entzat, baina Gobernuak ematen zion kontsolamendua txikia zela, hainbeste urtetako lanaren ondoren. Roulin postariak Marseillan lortu zuen lanpostu berria. 1889ko urtarrilaren 19an (572) Arlesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion oraindik ahul zegoela eta Rey-k kinina ardoa emango ziola; gogo handia zuela eguna Theorekin emateko eta egiten ari zen lanak eta etxea hari erakusteko. Roulin joatekotan zela; haren soldata hilean 135 frankotakoa zela, bost laguneko familiarentzat. Gauguin-en gutuna jaso zuela berriro mozorroei eta esgrima-eskularruei buruzko kontuekin, proiektuz betea eta dirua amaitzen ari zitzaiola esanez; Bruselara ezingo zela joan esaten bazuen, nola joango zen bada Danimarkara edo tropikora? Etorkizunean sendagile bat beharko zuela, aldian behin, eta sendagileak bera ezagutzen zuenez, han bizitzen jarraitzeko beste arrazoi bat bazuela. Roulin Marseillara joatean, Vincent bakarrik eta triste gelditu zen. 1889ko urtarrilaren 23an (573) Arlesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Roulin bezperan joan zela. Monticelli-ren lora-sortak bildumagile batentzat 500 franko balio bazituen, bere ekiloreek ere 500 franko balioko zituztela; gaixotasunaren ondoren bere koadroak ikusi zituenean, onena logelarena iruditzen zitzaiola; Roulin-en emaztearen koadroarekin ari zela lanean, gaixo jarri aurretik egiten ari zenarekin jarraituz. Theori esaten zion ezkontza ez zuela atzeratu behar; ezkontzen bazen ama lasaitu egingo zela eta beharrezkoa zela ezkontzea gizartean eta negozioetan zuen posizioa kontuan hartuta. Neguan barneko lanak egiteko prest zegoen Vincent. 1889ko urtarrilaren 28an (574) Arlesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori

263

esaten zion Gauguin-en gelako ekiloreen bi koadroen kopiak egin zituela; otsailean eta martxoan azken urtean egindako koadroen errepikapenak egingo zituela. Poliziaren superintendente buruak bisita egin ziola bezperan eta premia izanez gero lagun moduan kontsulta egiteko esan ziola. Bezperan Folies ArlĂŠsiens teatrora joan zela eta lehenengo aldiz amesgaiztorik gabe lo egin zuela; NoĂŤl edo Pastorala deitzen zutena eman zutela: Ertaroko antzerki kristauaren erreminiszentzia. Belarriaren pasadizoaren ondoren, hasieran Vincentek Gauguin-en alde hitz egiten zuen; urtarrila amaieran Gauguin-ekin berradiskidetzeko itxaropena bazuen: naturaz elkar nahikoa maite zutela zioen, behar izanez gero berriro elkarrekin hasteko adina; baina Gauguin-ek aditzera eman zuenean Van Gogh anaiek esplotatu egiten zutela, haren kontra zuzenean jo zuen Vincentek: koldarra, pailasoa eta Etxe Horiaren sabotatzaile moduan jarri zuen; Gauguin-i eskatu zion itzul ziezaiola eraman zituen ekiloreei buruzko koadroetako bat gutxienez (Naifeh eta White, 2011).

Hamalau ekilore pitxer batean. Van Gogh, 1889ko urtarrila. Amsterdam, Van Gogh Museum.

Osasunak laguntzen zionean, literaturaz, pinturaz eta familiaz arduratzen zen Vincent. 1889ko otsailaren 3an (576) Arlesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion ez ziola lehenago erantzun, nekatua zegoelako eta ahalegin mentalik ez egiteko esan ziolako sendagileak; lanari

264

zegokionez hilabetea ez zela oso txarra izan; lanak distraitu egiten zuela. La Berceuse hiru aldiz egin zuela eta modeloa Roulin anderea zuenez, hiruren artean aukera egiten utzi ziola hari. Mistralen Mireiaren zati itzuliak bakarrik irakurri zituela eta bertako dialektoak soinu oso musikala zuela. Rey-ri esan ziola, sintoma larriren bat sentituz gero, espezialista mentalen tratamendu pean jarriko zela. Gauguin-ek bere ekiloreen koadroetako bat hartzen bazuen, hark Johanari eman beharko zizkiola bere bi koadro, batezbestekoa baino hobeak zirenak; ez zitzaiola gaizki iruditzen Theoren asmoa: Lepic kaletik Rodier kalera bizitokia aldatzekoa. Ospitaleko jendea ongi portatzen ari zela berarekin, izan ere han jende guztiak zuela sukarra, haluzinazioak edo zorotasuna; ez zuela bere burua erabat sendatutzat jo behar; toki horretan gaixo egon zen jendeak esan ziola, beti egongo zirela momentuak, burua galduko zuenak. Vincentek zioen bezperan joan zela zoratutakoan belarria eraman zion neskarengana, gertaeraren egunean zorabiatu egin baitzen. Hilabete inguruko atsedenaldia eman zion gaixotasunak, baina berriro ere itzuli zen otsailean. Otsailean Theok Johannari idatzi zion Arlesetik berri txarrak heldu zirela, Vincent berriro ospitaleratua izan baitzen; jendeak pozoindu egin nahi zuela irudikatu omen zuen Vincentek eta hitzik ez omen zuen esan ospitalera heltzean. Salles, Arleseko klerigo protestanteak Theori eman zion Vincenten egoeraren berri eta otsailaren 13an Theo Reyrekin harremanean jarri zen; Reyk esan zion Vincent hobeto zegoela; egun batzuetara Vincent beraren gutuna jaso zuen Theok. Ondorengo asteetan eldarnioak eta haluzinazioak desagertu ziren, baina Wilhelminari idatzitako eskutitzen arabera tristura lausoa, tartekako gehiegizko kitzikapenak eta zorabio aldiak izaten zituen. Otsailaren 17an ospitalean alta eman zioten Vincenti, baina oraindik ere han jaten eta lo egiten zuen; Arleseko biztanleek arriskutsu jotzen zuten haren itzulera; berak zioen ez zegoela zoratua, egiten zuen pinturatik ikus zitekeenez; berriro pintatzen hasi zen eta berehala pintatu zuen belarri bendatuaren autoerretratua, Self-Portrait With Bandaged Ear and Pipe izenekoa. 1889ko otsailaren 17an (577) Arlesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion mentalki aldarte txarrean egon zela eta ez zela gai izan haren eskutitz atseginari erantzuteko; egun horretan etxera etorri zela probisionalki. Goizago edo beranduago erietxera joan beharra izanez gero, bere onespena ematen zuela; baina urrats hori eman aurretik berarekin kontsultatzeko, orain arte burua bere onean gorde zuelako; Arles aldeko jendeak bazituela superstizioak pintatzeari beldur izatera eramaten zutenak; Vincentek zioen berak joera zuela besteen usteek berarengan eragina izateko; orain ezagutzen zutela ospitalean eta berriro sartu beharra izanez gero, bazekitela zer egin behar zen; ez zuela beste sendagileen beharrik.

265

Roulin postaria bizkorra zen, baina haren emaztea ez zen makalagoa. 1889ko otsailaren 22an (578) Arlesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion eguzki eta haize egunak zituztela Arles aldean, berak ospitalean lo egiten eta jaten zuela eta lanean ari zela; Roulin andrea bere amarengana joan zela, La Berceuse (Seaska kanta) eraman zuela; koadro haren zirriborro bat eta bi kopia zituela; begi ona zuela Roulin andreak eta onena eraman zuela; une horretan haren kopia bat egiten ari zela eta ez zuela nahi hura baino okerragoa izatea. Theok otsail amaieran eskaintza bat egin zion Vincenti, haren koadroetako batzuk Independenteen Aretoan erakusteko, abangoardiako koadroen artean; Vincenten hiru koadro erakutsi zituzten Pariseko Artista Independenteen Aretoan (Naifeh eta White, 2011).

Autoerretratua, belarri bendatuarekin eta piparekin. Van Gogh, 1889. London: Courtauld Institute.

Sehaska kanta. Vincent Van Gogh, 1888ko abendua/1889ko urtarrila. Chicago, The Art Institut of Chicago.

266

Aste batzuk kanpoan pasa ondoren, berriro oreka mentala galdu zuen Vincentek; auzokoekin gaizki konpontzen hasi zen eta haietako hainbatek idatzi bat bidali zieten agintariei Vincent ongi ez zegoela esanez; haren egonezina zela eta beldur zirela beren haur eta emakumeei kalte egingo ote zien; auzokideek zorotzat zeukaten Vincent; ekintza batzuk egotzi zizkioten Vincenti eta otsailaren 27an berriro ospitalean sartu zuten. 1889ko otsailaren 27tik martxoaren 18ra bitartean krisialdi berria izan zuen eta H么tel Dieu ospitalean egon zen Vincent, denbora gehienean giltzapeturik, insomnio, haluzinazio eta ideia paranoikoekin (Uhde, 1991). Pont-Aven-go artista sinbolistak iruditeria erlijiosoa erabiltzen hasi zirenean, Kristo bakarrik salbatu zuen Vincentek eta esan zuen Delacroixek eta Rebrandtek bakarrik pintatu zutela Kristoren aurpegia behar zen moduan; Jainkorik gabe bizi zitekeela eta pintatu zezakeela esan zuen; Mundu Berrian katolikotasunera konbertitzearen basakeria kritikatu zuen; Probenza katolikoko ertaroko jaialdien kontra, protestanteen bakartzea aldarrikatu zuen eta Balzac-en lanak irakurri zituen berriro, inguruko superstizioen kontra. Vincenten iruditeria berezia zen: alde batetik, Monticelli-ren eragina zuen; bestetik, Vincenten ikonografian oso barneratua zegoen Getsemaniko irudia, ereilearekin eta ekiloreekin batera. Vincentek Arlesen aurkitu zituen izarrak, Parisen ez ziren ongi ikusten; itxaropena izarretan zegoela esaten zuen (Naifeh eta White, 2011).

Eug猫ne Delacroix: Kristo gurutzean. 1846. Walters Art Museum. Baltimore, United States.

Arazo sexualak zituen Vincentek, baina, kastitatearen aldekoa balitz bezala agertzen hasi zen, kastitatea bere aukera balitz bezala; artista abstemioen alde agertzen zen, esanez larrua askotan ez jotzera mugatu

267

behar zuela artistak bere burua; Degas inpresionistaren alde agertzen zen, emakumeei ihes egiten zielako, larrutan asko eginez gero ganora gabeko artista izango zela pentsatuz; pintatzea eta larrutan asko egitea ez zetozela bat zioen (Naifeh eta White, 2011). Theok unerik gozoenak bizi zituen Johannarekin, baina atsekabetua zegoen Vincenten osasun-egoera ikusita. 1889ko martxoaren 16an (T4) Parisetik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion entzun zuela oraindik ez zegoela ondo eta horrek atsekabe handia sortu ziola; tristura handia ematen ziola pentsatzeak, bera Johannarekin zoriontsu zen bitartean, Vincent miseria egunak pasatzen ari zela; ideia bat eduki zuela Johannak: Vincent anaia izan zitekeela harentzat, Theorentzat beti izan zen moduan; bihotz barnetik espero zutela Vincentek osasuna berreskuratzea eta denbora labur baten buruan lanean hastea; apartamentu berria antolatzean atsegin handiz ikusten zituela Vincenten koadroak; gela asko alaitzen zutela; landareen benetako izaera jariatzen zutela; landetan zuzenki helduak eta umotuak ziruditela; hain urruti egon ez balitz, bisita egitera joango zatekeela, baina denborarik ez zuela eta ez zekiela ezertarako balioko zuen bisitak. Martxoaren 18an eskutitz bat idatzi zion Salles agurgarriak Theori, esanez patxada osoan hitz egin ziola Vincentek auzokideek eragindako eskandaluaz. Vincentek zioen salatariek probokatu zutela, haurrak bere etxeko leihoan gora igotzen zirela; poliziak eragotzi izan balie haurrei eta helduei etxe inguruan pilatzea eta leihoetara igotzea, bera ez zatekeela bere onetik irtengo. Esaten zion baita ere, bizitzan ikasi beharreko ikasgai bat kexurik gabe sofritzea dela (Van Gogh-Bonger, 1917; Naifeh eta White, 2011). 1889ko martxoaren 19an (579) Arlesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Arleseko hainbat pertsonek (80 baino gehiagok) alkateari eskatu ziotela bera ospitalean sartzeko, ez zelako gai askatasunean bizitzeko; polizia-komisarioak Vincent barneratzeko agindua eman zuela eta han zegoela egun batzuetan giltzapean eta zaindariekin, inolako errurik gabe; ondo zegoela, ez zegoela zoratuta, gaitasun osoen jabe zela; beretzat zartada ederra izan zela, hainbeste pertsona koldar pertsona gaixo bakarraren kontra sartu baitziren. Ama eta arreba nola ziren galdetzen zuen. Distraitzeko beste ezer ez zuenez (tabakoa ere galarazi ziotelako) pertsona ezagunengan pentsatzen zuela gau eta egun; kexatu gabe sofritzen ikasi behar zela bizitzan; etxea poliziak itxi zuela; beldur zela, kanpoan aske egonez gero, ezingo zituela besteen probokazioak modu kontrolatuan eraman eta besteek etekina aterako zuketela hortik. Etxe Horia utzi beharra zuenez, Vincententzako bizileku bila hasi zen Salles jauna. 1889ko martxoaren 22an (580) Arlesetik idatzitako

268

gutunean (579) Vincentek Theori esaten zion Salles jauna okupatua zebilela Vincenti apartamentua bilatzen hiriaren beste aldean; Salles jauna leiala zela. Vincenti esaten zion saiatzeko baimena lortzen Vincent herrira ateratzeko; denboraldi horretan egindako koadroek egonkortasuna adierazten zutela eta berak lana egin beharra zeukala. Literatura beharrezkoa zuen Vincentek bere onera etortzeko. Garai horretan Vincentek pentsatzen zuen zorotasuna beste edozein gaixotasunen modukoa zela eta mikrobioek sortzen zituztela malenkonia erasoak; Signac-i esaten zion normaltasunera etorri bezain laster, berriro ere izua eta etsipena nagusitzen zirela berarengan; erasoak ekiditeko hartzen zuen potasio bromuroak burua iluntzen ziola eta entusiamoa kentzen ziola (Naifeh eta White, 2011). 1889ko martxoaren 24an (581) Arlesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Signac ikusi zuela eta on egin ziola horrek; natura hil bat eman ziola Signac-i oroitzapen moduan; Signac-ek modu orekatuan jokatu zuela. Kanpora egindako irteera aprobetxatuz Camille Lemonnier-en Ceux de la GlĂ¨be liburua erosi zuela; aspaldiko partez liburu bat eskuetan eduki zuela eta bi atal irentsi zituela; Signac-ek pentsatzen zuela Vincent ongi zegoela; eskutitz horrekin batera Signac-en beste bat bidaltzen ziola Theori. Signac-ek zioen Vincent-ek osasun fisiko eta mental ezin hobea zuela; elkarrekin paseatzen ibili zirela eta bere koadroak erakutsi zizkiola; haietako asko oso onak zirela; Rey doktoreak zioenaren arabera, bizitza metodikoa eraman behar zuela: normalki janez eta edanez, ordu jakinetan; horrela eginez gero, krisialdi gogor horiek ez zirela agertuko. Rey-ren iritzian Parisera joan beharko zukeela, baina hara ez joatekotan, beste etxe batera mugitu beharko zukeela, auzotarrak bere kontra zituelako. Theo oso okupatua zegoen, apirilaren 18an ezkondu behar zuelako; Salles-ek Vincent bisitatzen jarraitzen zuen eta Theori idatzi zion Vincenti buruzko erabaki bat eskatuz: arazoa poliziaren esku utziko zuen ala berak aukeratutako ospitale batean barneratuko zuen; Theok ez zuen erabaki hori hartu nahi eta luzapenetan zebilen; Johanna prest zegoen Vincent beren etxean hartzeko, baina Theok ezagutzen zuen Vincent eta ez zuen hura etxera eraman nahi; Theok Rivet sendagileari kontsulta egin zion eta hark esan zion hobe zuela ospitalean sartu, etxean hartu baino. Azken hilabeteetan krisialdi asko bizi izan zituen Vincentek. 1889ko martxoaren 29an (582) Arlesetik idatzitako gutunean gauzak ongi zihoazela esaten zion Vincentek Theori; erietxetik irten eta hirira joan zela; ikusi zuela bere benetako auzokideek ez zutela eskatu bera botatzeko; Salles jaunak agindu ziola behar izanez gero herriko beste alde batean egoitza bilatuko ziola; La Berceuse erretratuarekin bosgarren aldiz hasiko zela;

269

azken hiru hilabeteak oso arraroak iruditzen zitzaizkiola; batzuetan herstura mental deskribaezina sentitzen zuela. Theorekin hain lotura estua zuen Vincentek, ez baitzekien zernolako eragina izango zuen harreman horretan Theo Johannarekin ezkontzeak. 1889ko apirilaren 5ean (583) Arlesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion zorte ona opa nahi ziela berari eta emaztegaiari egun horietan; esaten zion horrelakoetan urduri egoten zela, baina horrek ez zuela esan nahi Theori zorionak opa ez zizkionik; ez zekiela seguru Amsterdam-en edo Bredan ezkonduko ziren; eskerrak ematen zizkiola gutunagatik, pinturengatik eta Forain-en marrazkiengatik; esaten zion Roulin bisitara etorri zitzaiola eta atsegin handia eman ziola horrek; Etxe Horia utzi ala ez zalantzan zegoela eta Salles jaunak 20 frankoko gela batetaz hitz egin ziola. Krisialdiak krisialdi, Vincentek lanean jarraitzen zuen. 1889ko apirilaren 10ean (W11) Arlesetik idatzitako gutunean Vincentek Wilhelminari esaten zion ama pozik egongo zela Theo ezkontzekotan zelako; Theok esaten ziola orain gazteagoaren itxura zuela amak. Bera St. RĂŠmy-ko erietxera joango zela, hiru hilabeterako. Guztira lau krisialdi handi eduki zituela; ez zekiela krisialdi horietan zer esan zuen, zer nahi zuen eta zer egin zuen; oraindik ez zela gai sentitzen estudio berri bat hartzeko; hala ere lanean jarraitzen zuela; bi koadro amaitu berriak zituela: 1. Areto luze bat, ohe ilarekin eta kortina zuriekin, pazienteen irudi batzuekin; barneko atrioa, arku galeria batekin; galeria hauen aurrean, antzinako jardin bat, erdian estanke bat zuela. 2. Zortzi lore mazizo, hainbat lorerekin. Beecher Stowe-ren Uncle TomÂ´s Cabin irakurri zuela, arreta handiz; haurrentzat zopa egiten ari zen bitartean emakume batek idatzitako liburua zela; liburu horren ondoren Charles Dickens-en Christmas Tales irakurri zuela. Iragan urtean hamar baratza loretan margotu zituela, baina urte horretan lau bakarrik egin zituela, lanean kemen gutxi agertu zuelako; monja interesgarriak ikusi zituela han, baina apaiza gehienak eroaldi egoeran ziruditela. Sendagileak emakumeak mistifikatzen zituela maitasuna mikrobio bat zela esanez; emakumeek eta gizonek horretaz protesta egiten bazuten, hari ez zitzaiola batere axola; zergatik debekatzen zuten musu ematea, gauzarik naturalena baldin bazen. Ezin zuela deskribatu zer gertatzen zitzaion; barne-herstura erasoak jasaten zituela, itxuraz kausarik gabe; hutsune eta neke sentimenduak zituela; malenkonia eta alhadura bortitzak ere sentitzen zituela; egunero hartzen zuela Dickens-ek suizidioaren kontra preskribatzen zuen erremedioa: ardo baso bat, ogi eta gazta puska eta tabako pipa bat.

270

Ez zekien ospitaletik at bizitzeko gai izango zen, baina bi gela hartu zituen. 1889ko apirilaren 13an (584) Arlesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion harritua zegoela egun horietan idatzi ez ziolako; baina, gauza bera gertatu zela Holandara joan zen aurreko aldietan ere. Bi gelako apartamentu bat hartu zuela, Rey doktorearena, hilean 6-8 franko ordainduta; ez zela garestia eta ez zela beste estudioa bezain polita; baina, aurrez lehengo etxe jabeari ordaindu behar ziola. Apirilaren 19an Salles agurgarriak idatzi zuen Vincent oso ongi zegoela, baina estudio berrian sartzeko unean, Sallesi esan ziola ez zela gai sentitzen bere burua zaintzeko edo kontrolatzeko eta estudio berrian lanean hasteko; hilabete batzuetarako erietxe batera joatea hobe izango zuela (Van Gogh-Bonger, 1913; Naifeh eta White, 2011). Vincent erietxe batean seguruago sentitzen zen alokatutako gela batean baino; hori bai, kanpora lanera irteteko aukera eman behar zioten. 1889ko apirilaren 21ean (585) Arlesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori eskerrak ematen zizkion bidalitako gutunarengatik eta diruagatik; zoriontasunik handiena opa zien Theori eta emazteari; errenta ordaintzen eta trajea eta galtzerdiak erosten erabili zuela dirua; hil bukaerarako SaintRĂŠmyko erietxean edo antzeko erakunde batean egon nahi zuela; kemenik ez zuela estudio berri bat hartu eta han bakarrik bizitzeko; esaten zion lan egiteko indarra gal zezakeela hainbeste ardurarekin bere burua behartzen bazuen; denboraldi batean itxian egon nahi zuela, bere eta beste pertsonen lasaitasunerako; zorotasuna beste edozein gaixotasun bezala kontsideratzen hasia zela; krisi garaian irudikatutako guztia erreala iruditzen zitzaiola, baina ez ziola Theori horretaz hitz egin nahi eta ez zuela horretan pentsatu nahi; egun horietan arraro sentitzen zela, gauzak arraroak iruditzen zitzaizkiola, bere garuna asaldatua zegoelako; horrelako erakunde batean itxia egon nahi zuela, bere eta besteen lasaitasunerako; Theori esaten zion arazo horretaz Salles-ekin eta Reyrekin hitz egiteko; hilean 75 frankorekin barnetegian egon zitekeela, eta behar zuen guztia izan zezakeela; berak nahi zuena zela egunean zehar kanpora atera ahal izatea, pintatu ahal izateko; garai horretan egunero irteten zela; beste pazienteen konpainia ez zela desatsegina beretzat, distraitu egiten zuela; esaten zion ez zekiela sarritan idatzi ahal izango zion, egunero ez zegoelako behar bezain argi logikoki idatzi ahal izateko. Theok ez zuen pentsatzen egokia zenik Vincent Johannarekin eta berarekin Parisen bizitzea edo bere ama eta ahizpekin Holandan bizitzea (Van Gogh-Bonger, 1917; Uhde, 1991).

271

Arleseko ospitaleko jardina. Van Gogh, 1889ko apirila. Winterthur, Oskar Reinhart Bilduma.

Eguneroko eginkizun praktikoak betetzeko gaitasunik ez zion ikusten Vincentek bere buruari. 1889ko apirilaren 24an (586) Arlesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion pentsatzeko indarra berriro berreskuratzen ari zela, baina gauza praktikoak kudeatzeko gaitasun gutxiago zuela; despistatua zegoela eta ezingo zuela bere bizitza kudeatu; ingurukoentzat tortura izango zela berak ospitalea uztea, paralizatua sentituko zelako bere kabuz aktuatu behar izanez gero. Pintoreen elkartearen ideiak aurrera ez zuela egin, arrazoizko ideia izaten jarraitzen bazuen ere; baina, ez zirela berriro horrekin hasiko. Theok ez zuen nahi Vincentek kezka ekonomikorik izan zezan. 1889ko apirilaren 24an (T5) Parisetik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion asko hunkitu zuela aurreko egunean jasotako haren gutunak; naturala zena baino askoz gehiago egiten ari zela, gainezka ordaindu ziola, bai lanaz, bai adiskidetasunaz; adiskidetasun horrek gehiago balio zuela berak inoiz eduki zezakeen diru guztiak baino. Vincentek ibiltzera eta pintatzera kanpora irteten utziko zion erietxe bat nahi zuen; Saint-Rémy gustatzen zitzaion, baina pentsatzen zuen han ez ziotela utziko pintatzera irteten eta erietxeari ihes egiteko modu bakarra Legioan izena ematea zela; uste zuen Legioarekin Arabia aldera joanez gero, han norbaitek zainduko zuela eta sostengua izango zuela; baina, Theori ez zitzaion batere gustatu Legioaren ideia hori; ez zitzaion gustatzen Vincentek aukeratutako osasun etxe berria ere: Saint-Rémy-ko erietxea txikia, Arlesetik 25 kilometro ingurura zegoena, ipar-ekialderantz; Theok nahiago zuen ospitale handi eta publikoa, Saint-Rémyko erietxe txiki pribatua baino; azkenean, ordea, Theok onartu zuen Vincent Sain-Rémyn gelditzearen ideia eta ospitaleko zuzendariari idatzi zion Vincent han hartzeko eskatuz (Naifeh eta White, 2011).

272

Hainbat zalantzaren ondorez, azkenean onartu zuen Theok Vincent Saint RĂŠmyn sartzea. 1889ko apirilaren 24an eskutitz bat igorri zion Theok Parisetik Saint-Paul-de-Mausole-ko zuzendariari baimena emanez Vincent ospitalean onar zezan, nahi zuenean kanpora koadroak pintatzera joateko baimena eman ziezaion eta otorduetan ardoa edaten utz ziezaion. Saint RĂŠmyra sartzeko prest zegoen Vincent. 1889ko apirilaren 2528an (587) Arlesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Salles jauna ikusten izan zela eta hartu zuela Saint RĂŠmyko erietxeko zuzendariari emateko Theok bidalitako gutuna; astea amaitu baino lehen gauza konpondua egotea espero zuela. Bestalde, Vincentek ez zuen gaizki ikusten Atzerriko Legioko zerrendetan izena ematea, bost urterako (berrogei urtera bitarteko gizonak hartzen zituztelako). Ikuspegi fisikotik bere osasuna lehen baino hobeto zegoela. Theoren laguntza izan ez balu bere buruaz beste egingo zuela esaten zuen Vincentek. 1889ko apirilaren 30ean (588) Arlesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion koadroak paketatzen jardun zela; haietako bat azala galtzen ari zela eta gaixo egon zen artean koadro batzuk hezetasunak hondatu zituela; uholdea etxe ingururaino etorri zela; ormei ura eta kresala zeriela. Theoren laguntza eduki ez balu, haiek alhadurarik gabe eramango zutela suizidiora, eta nahiz eta bera koldarra izan, bere buruaz beste egingo zuela. Salles jauna Saint RĂŠmyn izan zela eta ez zutela eman nahi baimenik erakundetik at pintatzeko eta ez zutela Vincent hartu nahi 100 franko baino gutxiagorengatik; berri txarrak zirela horiek beretzat; ondorioz, atzerriko legioan Arabiara joateko aukeraz mintzatu zen Vincent. Askatasun osoan bizi izateko gaitasunik ez zion ikusten bere buruari; kanpora irteteko eta pintatzeko askatasuna behar zuen, baina arau batzuen barruan ibili nahi zuen. 1889ko maiatzaren 1ean (589) Arlesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion koadroen bi kaxa bidali zizkiola; haietako batzuk ez zutela batere balio eta desegin egin beharko zituela. Erietxean egotea asko kostatuko zela, baina etxe berri bat hartzea baino gutxiago; gainera, bakarrik bizitzea izugarria izango zela beretzat. Legioan lerrokatzea gustatuko zitzaiokeela, baina bere istripua denek ezagutzen zutela eta baztertu egingo zutela; onartuko zuketela jakinez gero, Legioan sartuko zatekeela. Osasunez ondo zegoela eta pintatzen ari zela: gaztainondoen abenida bat, lore arrosekin; gereziondo bat loretan eta glizinia landare bat. Bizitza guztian zulo batean egon zela eta bere egoera mentala lausoa zela orduan eta horrela izan zela beti. Arau bat jarraitu beharra zuenean, ospitalean bezala, bakean sentitzen zela; gauza bera gertatuko zatekeela armadan egon balitz. Baina, pintatzea izugarri kostatzen zela eta horrek birrindu egiten zuela, ezgaitasun sentimenduz

273

betetzen zuelako. Erabaki bat hartu behar zela eta hobe izango zela Sallesek eta Theok hartuko balute erabaki hori, Vincenten izenean. Ez ziola ezezkorik emango, ez eta Saint Rémyn sartzeari ere. Theok ez zuen Vincent Legioan irudikatzen, baina pentsatzen zuen St Rémyn utziko ziotela Vincenti pintatu behar zuenean kanpora irteten. 1889ko maiatzaren 2an (T6) Parisetik idatzitako gutunean Theok Vincenti eskerrak ematen zizkion gutunarengatik; han esaten zuen indarturik zegoela, baina ez zuela fidatu behar. Bazegoela gauza bat onartzen ez zuena: Atzerriko Legioan sartzeko plana; etsipen kontu moduan hartu beharko zela hori; ez baitzuen uste kolpetik piztuko zitzaionik profesio horretarako zaletasuna; konbalezentzia egoeraren kontuak izango zirela; St. Rémykoa bezalako egoitza bateko gainbegiradaren beldur bazen, beldur gehiago edukiko zuela bizitza militarreko praktikena. Gehiegizko izua ziola Vincentek Theori gastuak eta kezkak sortzeari. St. Rémyko zuzendariak esan ziola ez zuela konprometitu nahi Vincenti irteten uztera, hura aztertu baino lehen, baina aztertu ondoren zalantzarik gabe utziko ziola kanpora irteten; ziur zegoela, gogoa baldin bazuen, gai izango zela berriro lanari heltzeko. Koloreen munduan inpresionisten ekarpena onartzen zuen Vincentek, baina irudiaren eremuan Delacroix eta Millet ziren nagusi beretzat. 1889ko maiatzaren 3an (590) Arlesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion fisikoki ongi zegoela, baina ezin zitekeela esan gauza bera bere egoera psikologikoaz; fisikoki, urtetan egon zen baino hobeto zegoela eta soldadu izateko arazorik ez zuela. Erabat inpresionista ez bihurtzeko esaten zion; koloreak inpresionistei esker egin zuela aurrera, baina ordurako Delacroix-ek haiek baino osotasun gehiago lortua zuela. Irudiaren arloan Delacroix-ek eta Millet-ek inpresionistek baino lan hobea egin zutela, eta J. Breton-ek ere bai. Zorotasuna osasungarria zela, zoroa denak esklusibotasun gutxiago duelako. Vincentek esaten zuen hegoaldeko lurrak ez zeudela bere lurraldekoak adina landuak. 1889ko maiatzaren hasieran (W12) Arlesetik idatzitako gutunean Vincente Wilhelminari esaten zion espero zuela ondo izango zirela ama eta biak; sarritan pentsatzen zuela haiengan; Nuenen utzi eta Anberesera joan zenean ez zuela pentsatuko hainbeste denboran eta hain urruti egongo zenik, etxera itzuli gabe. Amaitu berriak zituela bi koadro: hosto berdeko olibondoak baratze batean eta gari soroa horitzen, masusta zuhaixkaz eta zuhaixkak berdez inguratua. Iruditzen zitzaiola lurralde horretako jendeak lan gutxiago egiten zuela bere lurraldeko nekazariek baino; abererik ez zela ikusten eta landak utziago zirudiela beren lurraldekoak baino; gustatuko zitzaiokeela gizonen arraza

274

kementsuagoa ikustea; baserriek hiru aldiz gehiago emango zuketela eta jende gehiago elikatuko zuketela ongi zainduak egon izan balira. 2.7.

Artista bizitza: Saint-Rémy-de-Provence-eko Saint-Paulde-Mausole (1889ko maiatzetik 1890ko maiatzera) Alpeen ertzean Galum izeneko hiri txiki bat eraiki zuten erromatarrek; Ertaroan Saint-Rémy izeneko hiria eraiki zen inguruan; Saint-Paul-de-Mausole izeneko monastegia ere han eraiki zuten XII. mendean eta monastegi horrek erromes ugari hartu zituen zortziehun urtetan zehar. Saint-Paul-de Mausole erietxea monastegi horretan kokatua zegoen, bailara ezin ederragoan; sarreran pinu batzuk zituen eta inguruan parke bat, gari-soroak eta olibondoak. XVII. mendeaz geroztik gaixo mentalentzat antolatutako egoitza baten moduan funtzionatzen zuen eta XIX. mendearen hasieran zoroentzako ospitale bihurtu zuten; barnean zeudenei dei egiteko kanpaiak erabiltzen zituzten; gizonen eta emakumeen aretoak bereiziak zeuden. Sain-Paul-en agustindarrak, beneditarrak eta frantziskotarrak bizi izan ziren, baina Vincent han egon zen garaian monjek eramaten zuten. Elizatik dirurik ez zuen jasotzen ospitaleak eta bertan alokatzen zirenen ordainketatik bizi ziren; hiru mailetan banatuak zeuden erietxeko pazienteak, ordaintzen zutenaren arabera; Vincent hirugarren mailan zegoen; eskulanak egin zitzaketen, bilarrean jostatu ere bai, aldizkariak eta liburuak bazituzten eta pinu artean paseatzeko tokiak ere bai; paziente moduan hamar bat gizonezko eta hogei bat emakumezko zeuden; Théophile Peyron-ek zuzentzen zuen ospitalea; oftalmologiako espezialitatea zuen Peyron-ek eta itsas-armadako sendagile izana zen (Naifeh eta White, 2011).

Saint-Paul-de-Mausole Monasterioa. Saint-Rémy-de-Provence.

275

1889ko maiatzaren 8an bere borondatez sartu zen Vincent SaintPaul-de-Mausole erietxe katolikoan, Salles artzainak lagunduta, eta 1890eko maiatzaren 16ra arte egon zen bertan. Salles artzainak Theori esan zionez, Vincent oso lasai zegoen eta berak azaldu zion Théophile Peyron doktoreari gertatzen zitzaiona. Vincentek zioen kemen guztiak lanean jarri zituela eta burua prozesu horretan galdu zuela; ideia izugarriak edukitzen zituela eta Jainkoak abandonatu izanaren irudipena edo beldurra zuela (Van Goh-Bonger, 1913). 1889ko maiatzaren 8an (T7) Parisetik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion St. Rémyra joatea ez zuela ikusten erretiro bat bezala, baizik denboraldi baterako atseden moduan, handik indarberriturik irteteko. Salles jaunak oso ondo hitz egin ziola egoitzaz; bere bisitaldi osoa kontatu ziola Vincenti eskutitzez. Raffaelli-ren koadro bat zegoela Saloian, bi absenta edaleena; Uhde-ren Birth of Christ triptikoa ere han zegoela; Zorn-ek koadro bat zeukala, hondartzan bainatzen neska batzuk errepresentatzen zituena. Johannak ez zuen oraindik Vincent ezagutzen, baina haren presentzia handia zen Theoren eta Johannaren etxean. 1889ko maiatzaren 8an (T8) Parisetik idatzitako gutunean Johannak Vincenti esaten zion Willhelminak eta Theok gauza asko esan zizkiotela Vincenti buruz eta etxe horretan gauza asko zeudela Vincent gogorarazten zutenak; nekez pasatzen zela han egunik Vincentez hitz egin gabe; goizetan ohean zegoenean loretan zegoen mertxikondo txikia ikusten zuela; saloian, pianoaren ondoan, Vincenten beste koadro bat zegoela; jangela ere koadroz beterik zegoela, baina Theo ez zegoela gustura koadroen antolamenduarekin eta igandero koadroak berrantolatzen jarduten zirela; frantsesa hobeto hitz egin nahiko zukeela. 1889ko maiatzetik 1890ko maiatzera bitarteko gutunak St. Rémytik idatzi zizkion Vincentek Theori.1889ko maiatzaren 15ean (591) St. Rémytik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion zorotasunaren beldurra galdu zuela, eta poliki-poliki pentsatzen ari zela zorotasuna beste edozein gaixotasun bezalakoa zela. Salles Jauna oso ongi portatu zela eta zordun zela harekiko; ongi egin zuela hara joatea; sendagilearen iritziz epilepsia motaren bat zuela. Bi koadro egiten ari zela: iris moreak eta zuhaixka moratuak. Lana bakarrik zuela buruan. Saint-Rémy-n pintatu zuen lehen koadroetako bat Liliak (1889) izan zen. Platanoei buruz egindako estudioa ere oso garrantzitsua izan zen: Platano handiak (1890).

276

Liliak. Van Gogh, Saint-RĂŠmy, 1889ko maiatza. J. Paul Getty Museum, Los Angeles, California.

Theori asko gustatu zitzaizkion Vincentek Arlesetik bidalitako lanak. 1889ko maiatzaren 22an (T9) Parisetik idatzitako gutunean Theok Vincenti eskerrak ematen zizkion haren gutunagatik eta esaten zion Johannak atsegin handiz hartu zuela hark idatzitako gutuna; pozten zirela St. RĂŠmyrako bidaia arazorik gabe egin zuelako eta Arles-en baino hobeto sentitzen zelako; espero zuela han ez zela denbora asko egongo, oso atsegina ez zuelako izan behar hainbeste eroren ondoan egotea; hurrengo gutunean esateko ea zer pentsatzen zuen egoitza berriaz: nola tratatua zen, nahiko janari bazuten eta nolako jokaera zuen inguruko jendeak; inguruko lurraldeetako ezer ikusten zuen. Esaten zion ez estutzeko bere burua, ez fisikoki, ez mentalki, orain indarra berreskuratu behar zuela eta; lanean geroago hasiko zela. Bidalitako paketea jaso zuela eta gauza harrigarriak zeudela han; dena egoera onean heldu zela; gehien gustatzen zitzaizkionak honako hauek zirela: sehaska, Roulin-en erretratua, ereile txikia zuhaitzarekin, haur txikia, gau izartsua, ekiloreak eta aulkia pipa eta tabakoarekin. Errealitatean gertatzen ez ziren soinu eta ahots arrotzak entzuten zituen eta errealitatean ikusten ez ziren gauza bitxiak ikusten zituen Vincentek krisialdietan. 1889ko maiatzaren 22an (592) St. RĂŠmy-tik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Gauguin-i La berceuseen kopia bat emateko, eta beste bat Bernard-i; Gauguin-ek ekiloreen koadroak nahi bazituen, Theok nahi zuen beste bat eman beharko ziola, trukean; ondo zegoela erietxe horretan eta ez zuela beharrik ikusten Paris inguruko pentsio batera joateko; janaria hala moduzkoa zela; zorotasunari zion beldurra desagertu egin zela arazo bera zuten beste pertsonak hurbilean ikusita; beren artean ongi ulertzen zirela; batek krisia baldin bazuen, besteek zaindu egiten zutela eta minik har ez zezan esku-hartzen zutela; maniaren batengatik edo amorruagatik borrokan ari zirenak besteek bereizten zituztela; beste batzuk arriskutsuagoak zirela, baina haiek beste

277

areto batean zeudela; astean bitan bainua hartzen zuela; urdailetik urtebete lehenago baino askoz hobeto zegoela. Besteei entzun ziela beren erasoaldietan soinu eta ahots arrotzak entzuten zituztela haiek ere, berak bezala, eta beren begietan gauzak aldatu egiten zirela zirudiela; aurreko krisialdian sortu zitzaion izua arindu ziola horrek; soinu eta ahots arrotz horiek gaixotasunaren zati zirela jakitean, beste edozer bezala hartzen zituela; beste eroak hurbil eduki ez balitu, horretaz kezkaturik egongo zela etengabe; epileptiko gehienek beren mihiari hozka egiten ziotela eta beren buruak zauritzen zituztela; Rey-k esan ziola ezagutu zuela kasu bat zeinetan pertsonak bere belarria zauritu zuen; bazela norbait hamabostaldi batez denbora guztian builaka eta hitz egiten jardun zena, korridoreetan soinuak eta hitzak entzuten zituela iruditzen zitzaiolako; bere kasuan, soinuak entzun ez ezik, irudiak ikusi ere egiten zituela; Rey doktorearen arabera, hori ohikoa zela epilepsiaren hasieran. Eguraldi ona ikustean, Vincent berehala prestatzen zen pintatzera landara irteteko. 1889ko ekainaren 2an (593) St. RĂŠmy-tik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion brotxa arruntak bidaltzeko, ahal zuen azkarren; tamaina bakoitzetik dozena erdi bat; han eguraldi ona zeukatela; osasunez ondo zegoela eta garunari zegokionez, pazientzia kontua zela; gizon berri bat heldu zela eta urduritasunez beterik dena hausten zuela, etengabe garraisi egiten zuela, alkandorak urratzen zituela, eta nahiz eta bainuan egon egun osoan, ez zela lasaitzen; bere ohea eta gelako gauzak hausten zituela. 1889ko ekainaren 9an (594) St. RĂŠmy-tik idatzitako gutunean Vincentek Theori eskerrak ematen zizkion bidalitako mihise, brotxa, tabako eta txokolateagatik; esaten zuen auzoan pintatzen jardun zela egun batzutan; bi paisaia pintatzen ari zela: batetik, mendixketan hartutako bistak; bestetik bere logelako leihotik ikusten zen landa. Osasunez ongi zegoela; zoriontsuago sentitzen zela erietxean kanpoan baino. Vincenti asko gustatu zitzaion hasieran ospitalea; toki lasaia zen eta bizi izandako beste tokietako tentaziorik ez zeukan Sain-Paulen; diruaz arduratu beharrik ez zuen; jendea oso abegitsua iruditu zitzaion eta elkar babesten zuten; jende aurrean koadroak margotu zitzakeen, inor berarekin sartu gabe; bera margotzen ari zen bitartean, ondoan beste batzuk petankan jokatzen ari zitezkeen. Ospitalean bi gela zituen Vincentek, lorategira begira zegoen logela eta labore-eremuetara begira zegoen pintura-gela; Vincenten mugimendurako askatasuna mugatu egiten zuen Peyron doktoreak hasieran: erietxearen jardineko mugaren barruan ibili behar zuen. Lorategiko txokoak, ospitaleko arkitektura, liliak, lila zuhaixkak eta huntzaz estalitako zuhaitz enborrak pintatzen zituen han; grabatu eta erreprodukzioetan oinarritutako koadroak ere bai (adibidez, Presoak

278

ariketa egiten); ospitalean sartu eta handik hamabost egunera, egoera emozionala egonkortua zuela ikusita, Saint-RĂŠmy hirira margotzera irteteko baimena eman zioten, Georges Poulet zaintzaileak lagunduta. Egun batez, erietxetik kanpora zihoala, kolpetik ostikada bat eman zion bularrean zaintzaileari eta ihes egin zuen; harrapatu eta barruan sartu zuten; handik egun batzuetara zaintzaileari barkamena eskatu zion, gaizki jokatu zuela eta irudipen batzuk izan zituela esanez (Naifeh eta White, 2011).

Saint-RĂŠmy-ko erietxeko jardina. Van Gogh, 1889ko maiatza. Collection KrĂśller-Mu!ller Museum, Otterlo, the Netherlands.

Rey doktoreak Peyroni jakinarazi zion epilepsia mota bat zuela Vincentek; ez epilepsia klasikoa, baizik epilepsia mentala; sintomak honako hauek ziren: haluzinazioak, auto-zauritze ekintzak, amorru erasoak eta kitzikagarritasuna, eta erasoen garaian egoera krepuskularra, kontzientzia galerarekin; epilepsia horren eraginez adimena itzaltzen zen, pentsamendua, hautematea, arrazoia eta emozioak kolapsatzen ziren eta jokaera bitxi eta dramatikoa agertzen zuen pazienteak; Rey-k karaktere epileptikoaz hitz egiten zuen; epilepsia mota horrek (epilepsia latenteak) honako bereizgarri hauek eragiten zituen: karaktere aldakorra, kitzikagarria, egonezina; gehiegizko jarduera mentala eta lan erritmo frenetikoa; eztanda basati aurresan ezinak eta furfuria epileptikoa. Vincent ospitalean sartu eta handik 24 ordutara Peyron-ek esan zuen Vincentek

279

eraso epileptikoak edukitzen zituela lantzean behin, eldarnio jeneralizatuarekin (Naifeh eta White, 2011). Bénédict Morel epilepsian espezialistaren arabera, epilepsia eta gaixotasun mentalak endekapen genetiko mailakatu baten emaitza ziren; Peyron doktorea Morel-en teorien aldekoa zen. Vincent Saint-Rémyko ospitalera sartzean, Peyron doktoreak jakin zuen haren senitarteko askok epilepsia izan zutela: Vincenten amaren ahizpa epileptikoa zen; amaren aldeko aitona (Willen Carbentus) buru gaixotasun batez hil zen; amaren ahizpa Klarak bizitzan zehar epilepsia eduki zuen; amaren aldeko osaba suizidioz hil zen; aitaren aldeko osaba Hein-ek epilepsia erasoa izan zuen 35 urterekin eta hil baino lehen paralisiak jo zuen; osaba almirante ordeak, Janek, eraso azaldu gabeak izan zituen berrogei bat urte zituenean; almirante orde horren semeak, Hendrik-ek, eraso epileptiko jasan zituen eta horren ondorioz ospitaleratu egin zuten. Peyron-en arabera, Vincenti gertatu zitzaiona haren familiari gertatutakoaren jarraipena besterik ez zen (Naifeh eta White, 2011).

Bénédict Augustin Morel

Nortasun epileptiko paroxistikoa zutenek sarritan profesio erlijiosoa aukeratzen zuten beren premiak eta joerak sozializatzeko; Vincentek, familia kontra eduki arren, misiolari ebanjelista izatea aukeratu zuen hasieran; gero, karrera artistikoa aukeratu zuen eta pinturaren bidez adierazi zuen joera erlijiosoa; behin baino gehiagotan esan zuen Vincentek Jainkoak abandonatu egin zuela eta hari hitz egiten jardun zela eguneroko gauzen bidez; Vincentek agertzen zuen poriomania edo etengabeko ibili beharra izan zitekeen haren epilepsia psikomotorraren adierazpena. Peyronek esan zuen Vincenti gertatu zitzaiona bere familiako kide askori

280

gertatua zela; Vincenten familiaren historia berrikusi ondoren, Peyronek konfirmatu egin zuen epilepsiaren diagnostikoa (Wilkie, 1990). Theok asko baloratu zituen Vincentek Arlesetik bidalitako azken koadroak eta Saint-RĂŠmytik bidalitako lehen koadroak; lan horietan aurrez inoiz lortu ez zuen kolore intentsitate bat lortu zuela zioen. 1889ko ekainaren 16an (T10) Parisetik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion aspaldi idatzi behar ziola gutuna, baina ez zela gai izan bere pentsamenduak formulatzeko. Vincenten pinturek ematen ziotela haren gogamen egoeraren berri; aurrez inoiz lortu ez zuen moduko koloreen bizitasuna ikus zitekeela haren pinturetan; alderdi sinbolikoari ematen ziola lehentasuna, formen aurretik; esaten zion beharrezkoa zena baino buruhauste gehiago ez hartzeko; gehiegizko ahaleginik ez egiteko. Krisialdietan amesgaiztoak eta ikusmen nahiz entzumen haluzinazioak, malenkonia eta izualdiak izaten zituen Vincentek, baina krisia baretu bezain laster hasten zen margotzen; deabruak hartuta bezala margotzen zuen; uste baitzuen gaixotasuna indarra hartzen ari zela eta laster ez zela pintatzeko gai izango; haluzinazioei ihes egiten saiatzen zen, ospitale inguruko soroetan zehar ibiliz; idazten eta pintatzen aurkitzen zuen bakea. Gertatzen zitzaionaren azalpen zientifikoa ematean, zama bat kendu zion Peyronek Vincenti; ordura arteko herstura eta izua albora utzi eta hobeto sentitzen hasi zen; laster utzi zioten zoroetxetik kanpora irteten, pintatzeko; zaindari bat lagun zuela egun osoko ibilaldiak egin zitzakeen; baina, gauez pintatzera irteten ez zioten uzten; hala ere Gau izartsua koadroa pintatu zuen 1889ko ekainean; koadro misteriotsu horretako zeru antzaldatuaren bidez oso ongi azpimarratu zuen bere barnean zeraman sua, zentzuen haluzinazioetan eztanda egiten zuena; altzifreak zerurantz zuzentzen zuen bere muturra eta izarrez jositako ortzea zeharkatzen zuen; koadro horretan epilepsia latentearen arrastoak ikus zitezkeen: neuronen deskargen eztandak, nerbio ekaitzak, txispa ibiltariak, euri epileptikoa (Naifeh eta White, 2011). Gau Izartsua Saint-Paul-de-Mausole erietxeko gelan pintatu zuen Vincentek eta bertan turbulentziak agertu zituen irudiak, koloreak eta argitasuna (luminiszentzia) konbinatuz. 1889ko ekainaren erdi aldean bere lehen olibadia pintatzera ausartu zen Vincent. Theoren eskutitzen zain zegoen, baina hura Johannarekin harreman bete betean zebilen. 1889ko maiatzaren 19an (595) St. RĂŠmy-tik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion urte erdia eman zuela neurriz janez, edanez eta errez, astean bi bainu hartuz; horrek egonkortasuna emango ziola; lanak berriz, okupatu ets distraitu egiten zuela. 1889ko ekainaren 25ean (596) St. RĂŠmy-tik idatzitako gutunean

281

Vincentek Theori esaten zion Rod-en liburu bat jaso zuela: Le Sens de la vie; Voltaire-en Zadig ou la destinée irakurri zuela berriro, atsegin handiz. Ideia berririk ez zuela Theori kontatzeko, han egun guztiak berdinak zirelako; altzifreek okupatzen zituztela bere pentsamenduak; ekiloreekin egin zuenaren antzeko zerbait egin nahi zuela haiekin ere; natura pintatzeko haren baitan denbora askoan egon behar zela. Koadroak azkar pintatzen zituen Vincentek, baina liburuak are azkarrago irakurtzen zituen. 1889ko uztailaren 2an (597) St. Rémy-tik idatzitako gutunean Vincentek Theori eskerrak ematen zizkion Shakespeare-ren liburuengatik. Jadanik irakurriak zituela Richard II, Henry IV eta Henry V-aren erdia; harritzen zuela garai hartako jendearen ahotsa arrotza gertatzen ez zitzaigulako; Rembrandt-en koadroetako begiradaren samurtasuna Shakespeare-rengan ere ikusten zela. Hasi zuen azken koadroa Wheat Field zela, uzta biltzaile txiki bat eta eguzki handi batekin; koadroa horia zela, pareta eta atzeko mendixka morexkak kenduta. Koadro batzuk bazituela Arlesen, oraindik lehortu gabe zeudelako han utziak; egun horietako batean haien bila joango zela, Theori bidaltzeko.

Mountainous Landscape Behind Saint-Paul Hospital. 1889ko ekainean Saint-Rémyn pintatua. Copenhagen: Ny Carlsberg Glyptotek.

Tarteka egokitzen zitzaion Vincenti Theo eta Johanna animatu beharra. 1889ko uztailaren 5ean (599) St. Rémy-tik idatzitako gutunean Vincentek Theori eta Johannari esaten zien hunkitu zela irakurtzean haur txiki bat edukitzeko adinako osasunik ez zutela ez batak eta ez besteak; Vincentek esaten zien konfiantzarekin itxoiteko haurrari; naturari uzteko bere lana egiten; batzuetan gaixotasunak lagundu egiten zuela, krisiak

282

lagundu egiten zuela egoera normala aurkitzen; ezkonduta denboraldi bat egitean, Theok indarra berreskuratuko zuela; landan errazago eramaten zela bakardadea, han errazago sentitzen zirelako guztiok elkartzen gaituzten lokarriak; biharamunean Arlesera joango zela, han zeuzkan koadroak Theori bidaltzera; goizean sendagilearekin egon zela eta esan ziola urtebete egon beharko zuela sendatua zegoela pentsatzeko. Pintatzeko eta irakurtzeko denbora hartzen zuen, baina erakusketetan parte hartzera ez zen ausartzen. 1889ko uztailaren hasieran (W13) St. RĂŠmy-tik idatzitako gutunean Vincentek Willhelminari esaten zion egun batzuk lehenago haren gutunari erantzuten hasi zela, baina ikusi zuela bere burua behar zen maisutasunez kontrolatzeko gai ez zela; eskerrak ematen zizkion Edouard Rod-en liburuarengatik (Le sens de la vie) eta irakurri zuela esaten zion; Theori bidali zizkiola lantzen ari zen hamabi bat mihiseen marrazkiak. Berarekin Arlesen egon zen lagunak eta beste batzuek erakusketa bat antolatu zutela eta berak ere han esku-hartu beharko zukeela, osasunez ongi egon izan balitz. Saint-RĂŠmyko erietxean zegoela Arlesera behin baino gehiagotan joan zen, han utzitako gauzak zaintzeko; horietako batean, baimena eskatu zuen bi egun Arlesen emateko, baina, berriro absentarekin mozkortu zen eta zanga batean aurkitu zuten; krisialdi berri bat izan zuen, bi hilabetez iraun zuena; beste batean, uztailean, Arlesera joan zen, erietxeko Trabuko zaintzaileak (Charles-ElzĂŠard Trabuc-ek) lagunduta, han utzitako pintura batzuk hartzera; Salles artzaina eta Rey doktorea kanpoan ziren eta ez zituen ikusi. 1889ko uztailaren 9an (600) St. RĂŠmy-tik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion biharamunean koadroak bidaliko zizkiola trenez; Arlesera zaintzailearekin joan zela; Salles jaunaren etxera joan zirela, baina hura bi asteko oporretara irtena zela; gero ospitalera joan zirela, Rey sendagilea ikustera, baina hura ere ez zegoela han; gero beste ezagunekin eman zutela eguna.

Gau izartsua. Van Gogh, 1989ko ekaina. Museum of Modern Art, New York City.

283

Gari soroa altzifreekin ere egun horietan pintatu zuen. Van Gogh-en pinturan, Saint-RĂŠmyko etapan bereziki, garrantzi handia hartu zuten altzifreek; bere logelatik haiei begira egoten zen, eta bere aldartea adierazteko oso zuhaitz egokiak iruditzen zitzaizkion; altzifreak bere barneko kemena adierazteko balio izan zion; eta oso baliagarria gertatu zitzaion eroetxean.

Gari soroa altzifreekin. Van Gogh, 1889ko uztaila, National Gallery, London.

Peyron doktoreak Vincenten txosten positiboa egin zion Theori. 1889ko uztailaren 3-4an (602) St. RĂŠmy-tik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion aldarte txarrean zegoela; gauzak ez zihoazela ongi; tentela zirudiela sendagileei baimena eskatzen koadroak pintatzeko; atsegin handia lortzen zuela mendietara egun osorako joanez; pozten zela Johannaren ama Parisera etorri zelako. Eskutitz horretan hitz batzuk idatzi zizkion Peyron doktoreak Theori esanez Vincent errekuperatu zela bere krisialditik, buruaren argitasuna erabat berreskuratu zuela eta berriro ere hasi zela pintatzen; haren suizidio pentsamenduak desagertu zirela; amets asaldatzaileak bakarrik gelditzen zirela, baina haiek eta desagertzen hasiak zirela eta haien intentsitatea txikiagoa zela; apetitua eta ohiko bizimodua berreskuratu zituela. Johannak Vincenti jakinarazi zion hurrengo urtean ilobatxo bat izango zuela eta mutila izanez gero, haren izena jarriko ziotela. 1889ko uztailaren 5ean (T11) Parisetik idatzitako gutunean Johannak Vincenti esaten zion gutuna frantsesez idazten saiatuko zela, Vincentek horrela nahiago zuelako eta bi lagunek hizkuntza bera hitz egiten badute, hobeto ulertzen direlako; baina, bera ez zegoela frantsesez idazten ohitua. Parisen Octavio Mauss enpresari belgikarrak jadanik hitz egin zuela Theorekin Vincentek Vingtisten erakusketan parte har zezan. Hurrengo urtean, otsail aldera, mutiko txiki bat izatea espero zutela, zeina Vincent deituko zuten,

284

osabak aitabitxia izatea onartzen bazuen behintzat; neska ere izan zitekeela, baina Theok eta biek mutila izatea espero zutela; Amsterdam-en eta Bredan asko poztu zirela berri horrekin, baina Johanna bera kezkaturik zegoela, Theok eta berak osasun kaxkarra zutelako eta haur ahula edukitzeko beldur zirelako; kezka horri buruz sendagileak asko lasaitu zuela. Jendeari asko gustatu zitzaiola Roulin-en haur txikiaren erretratua. Theo egunero etortzen zela etxera bazkaltzera eta afaltzera. Sarritan gauean norbait etortzen zela: IsaĂ¤cson, Nibbrigg, Tersteeg, De Haan, Pissarro. Iloba bat edukitzearen ideia atsegingarria gertatzen zitzaion Vincenti. 1889ko uztailaren 6an (603) St. RĂŠmy-tik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion idazteko lerro batzuk etorkizunean aita izan behar zuenaren sentimenduak agertuz; Vincentek zioen beretzat ere atsegina zela eta neke mentala arintzen lagunduko ziola; osaba izateko zorian zegoela, Theoren emazteak planifikaturiko mutikoaren osaba; graziosoa iruditzen zitzaiola Johanna hain ziur egotea, jaioko zena mutila izango zela. Theok asko goraipatzen zituen Vincentek Arlesen egindako lanak. 1889ko uztailaren 16an (T12) Parisetik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion aurrez idazteko gauza ez zela izan, beroa izugarria zelako; bero horrekin ahul eta nekatua sentitzen zela; eskerrak ematen zizkiola Vincenti gutunarengatik eta bidalitako marrazki politengatik; Arleseko ospitalea ederra zela eta tximeleta eta eglantina adarra ere politak zirela; kolore sinplekoak eta ederki marraztuta; hainbat jende gonbidatu zuela Vincenten koadroak ikustera: Pissarrotarrak, Tanguy aita, Verenskiold; azken hori Bruselako XX-en elkarteko idazkaria zela eta Theori galdetu ziola ea Vincent prest egongo zatekeen hurrengo erakusketarako lanen bat bidaltzeko; erantzun ziola ez zuela uste Vincentek eragozpenik jarriko zuenik; orokorrean jendeari gaueko efektua eta ekiloreak gustatzen zitzaizkiola; Tanguy aitaren etxean gelatxo bat alokatu zuela koadroetako batzuk gordetzeko; De Haan ere han egon zela eta amapola sorta bat, kolore guztietakoa, bidali ziola Johannari; asko gustatzen zitzaiola Vincenten pintura. De Haan-ek esan ziola Gauguin-ek gauza politak egin zituela. Gauza ona zela Johannarekin ezkonduta egotea; osterantzean gaixo egongo zatekeela; berriro ere indartzen ari zela. Uztail erditik abuztu bukaerara gero eta usuagoak izan ziren Vincenten zorabioak, ezagutzaren galera, bertigoa eta ideia erlijiosoak. 1889ko uztailaren erdi aldera, kanpoaldean margotzen ari zela, beste krisi epileptiko bat izan zuen; depresioa, haluzinazioak, zorabioak, bertigoa eta inkontzientzia jasan zituen; lanparako kerosenoa eta pinturak irentsiz bere burua pozoitzen saiatu zen; krisialdi horren ondorioz, kanpora irtetea eta margotzea galarazi zioten, eta horrek kalte handia eragin zion; gero eta

285

gutxiago jaten zuen, ez zuen gutunik idazten, zaintzaileek gero eta muga gehiago jartzen zizkioten (Naifeh eta White, 2011). Ondoezik zegoen Vincent eta Theoren gutunari ez zion erantzun. 1889ko uztailaren 29an (T13) Parisetik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion kezkatua zegoela pentsatuz berak bidalitako gutuna eta 100 frankoko giro postala Theok ez ote zituen jaso; harritua zegoela, Vincentek berehala erantzuten zuelako, jaso zuela esanez. Bere burua errudun ikusten zuela hain gutxi idazteagatik, baina gutunak idaztea oso zaila zela beretzat. Johannaren gurasoak han zeudela: ama Theoren etxean eta aita, AndrĂŠren etxean. Johanna ongi zegoela, pixka bat ahul bazegoen ere. Berak berriz hilotz bat zirudiela; Rivet-en kontsultara joan zela eta droga mota guztiak eman zizkiola; eztula desagerrarazteko behintzat balio izan ziotela. 1889ko abuztuaren 14an (T14) Parisetik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion arraroa zela haren gutunik jaso ez izana; horregatik, telegrama bat jarri zuela Vincent ongi zegoen jakiteko. Peyron-ek erantzun ziola Vincent gaixo egon zela egun bat edo beste eta orain errekuperatzen ari zela. 1889ko abuztuaren 22an (601) St. RĂŠmy-tik idatzitako gutunean Vincentek Johannari eskerrak ematen zizkion idatzi izanagatik; esaten zuen zaila zela beretzat idaztea, burua desordenatua zuelako; Peyron doktorea oso abegitsua eta pazientziatsua (jasankorra) zela berekiko; bera oso hersturatua zegoela berriro erasoak izan zituelako, erasoak ez zirela itzuliko pentsatzen hasia zegoenean; Theori esaten zion ona izango zela Peyron-i hitz batzuk idaztea, adieraziz Vincent errekuperatzeko pintatzea beharrezkoa zela; eraman ezina egiten zitzaiola pintura-gelara joan gabe egotea; erasoak berriro itzuliko zirela ziur aski etorkizunean; oraindik ez zegoela baldintzetan Parisera edo Pont-Aven-era joateko. 1889ko abuztu bukaeran izutua eta bakartua zegoen Vincent; erasoak desagertu ziren, baina ez zuen ezer ziurtzat jotzen; eraso berrien beldur zen; beldurrak eraginda zorabioak eta paralisi erasoak izaten zituen; irudipen paranoikoak agertzen zitzaizkion: iruditzen zitzaion besteek iseka egiten ziotela eta janaria pozoitzen ziotela; pentsatzen zuen Saint-Paul egoitza agintari katolikoek kontrolatzen zutela eta aberrazio erlijiosoz betetako erakunde batean preso zegoela; Vincenten paranoia poliki-poliki hedatzen joan zen; erakunde horretan jarraituz gero, lanerako gaitasuna galduko zuela eta salbazio bakarra handik ihes egitea zela pentsatzen hasi zen; beste artistaren batekin bizitzeko aukeran pentsatzen jarraitzen zuen: artistaren bat egongo zela berarekin batera bizitzeko prest; baina, ihes egiteak ere beldurra ematen zion, eguneroko arazoei aurre egiteko gai ez baitzen sentitzen; pentsatzen zuen hilabete batzuk gehiago behar zituela bere onera etortzeko (Naifeh eta White, 2011).

286

Autoerretratua. Van Gogh, Saint-RĂŠmy, 1889ko abuztua. New York, Mrs. John Hay Whitney Collection

Familiarekin harreman gutxiago zuen garai horretan Vincentek eta ospitaleko jendearen beldur zen; horrela, irailean berriro pintatzen hasi zenean, erasoaren aurretik lantzen ari zen koadro batzuei berriro heldu zien; ereilearen eta Arleseko logelaren bertsio berriak hasi zituen; erretratuak pintatu nahi zituen, baina erietxeko pazienteak bakarrik zituen modelotarako; modelotzat erabili zituen bere bi zaindariak: bat gaztea (Jean-Francois Poulet) eta bestea zaharra (Trabuc). Theori eskutitz ugari idatzi zizkion, baina haren erantzunak urriak ziren. Wilhelmina eta ama Leiden-era joan ziren bizitzera eta Cor Afrikara joan zen (Naifeh eta White, 2011). Pintatzen ari zela hartzen zituen atsedenaldietan idazten zituen gutunak Vincentek. 1889ko irailaren 5-6an (604) St. RĂŠmy-tik Theori idatzitako gutunean Tanguyren etxean koadroak erakusteko Theok alokatutako gelaz idatzi zuen Vincentek eta esaten zuen bere lanak ezagutarazteko urrats ona eman zuela; kuriososa zela Maud-en idea, Bernard eta Vincent Vingtisten erakusketarako gonbidatzekoa; abiadura osoan pintatzen ari zela bere gelan eta horrek ideia anormalak kentzen zizkiola burutik; logelaren koadroa berriro pintatu zuela; izan ere, koadro hori oso azkar pintatu zuela, trementina oso azkar lehortu zitzaiola eta pintura ez zen mihisera ondo itsatsi; esaten zuen gauza bera gertatu zela asko betetako brotxaz pintatutako beste koadro batzuekin ere. Momentu horretan bere bi autoerretraturekin ari zela. Esaten zuen gutuna pixkanaka idazten ari zela, pintatzen ari zen bitartean, nekatua zegoen tarteetan; tarteka gutuna idatziz, deabruak hartuta bezala pintatzen zuela. Gaixotasunaren aurretik hasi zuen koadro batekin (Gari soroa segalari

287

batekin) borrokan ari zela; segalari horretan heriotzaren irudia ikusten zuela, hots, bera ebakitzen ari zen garia gizadia izan zitekeela; bidaliko zion autoerretratuan ikusiko zuela, lehen baino hobeto zegoela orain. Edmond eta Jules Goncourt-en Manette Salomon idatzian esaten zela paisaien pintoreek iraungo zutela, baina Vincentek izugarrizko desira zeukala erretratuak egiteko. Segalaria amaitu zuela eta berriro egin nahi zuela amarentzat. Txerri batek bezala jaten eta edaten zuela; doktoreak oso ongi tratatzen zuela. Ideia ona iruditzen zitzaiola Holandarako koadro batzuk margotzea: segalaria, logela, azeitunak, gari soroak eta altzifreak. Peyron-ekin egon berria zela eta hark esan ziola Parisera joateko asmoa zuela eta han Theorekin egon nahi zuela.

Gari soroa segalari batekin. Van Gogh, Saint-RĂŠmy-de-Provence. 1889ko iraila. Van Gogh Museum, Amsterdam, Netherlands.

Independenteen erakusketan zeuden Vincenten koadroak, Lautrec eta Signac-en koadroekin batera. 1889ko irailaren 5ean (T16) Parisetik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion Tersteeg-ek Weissenbruchen zortzi akuarela bidali zizkiola, oso politak; Gauguin-ek mihise batzuk bidali zizkiola. Independenteen erakusketa irekia zegoela eta han jarriak zeudela Vincenten Liliak eta The Starry Night; lehenengoa oso ongi jarria zegoela, baina bigarrena gaizki zintzilikatua, besteetatik nahikoa distantziara ez zegoelako; han zeudela Lautrec-en, Signac-en, Hayet-en koadroak. Krisialdiak kenduz gero, Vincentek itxura ona agertzen zuen, eta pertsona osasuntsua zela zirudien. 1889ko irailaren 7-8an (605) St. RĂŠmytik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion bere gaixotasuna izugarria zela, baina leku harekiko lotura indartsua sortu zitzaiola; hala ere, gogo handia zeukala iparraldera itzuli eta bere lagunak berriro ikusteko; krisialdiak jite erlijioso bat hartzen ari zirela. Aurreko

288

egunean Peyron doktoreari zuzenki galdetu ziola zer esango zuen Theok Vincent Parisera eraman nahi izango balu; hark erantzun omen zion azkarregi zela eta aurrez Theori idatzi behar ziola. Vincent beldur zen erasoak itzuliko ote ziren; baina posible ikusten zuen zahar-etxe batean edo hiri-espetxe batean egotea. Vincentek Trabuko zaintzaileari egindako erretratuaren berri ere ematen zion; erretratu hori Trabukori emango ziola eta haren emaztearen erretratua ere egingo zuela; Trabukoren emaztearekin inoiz hitz egin izan zuela eta hark esaten ziola ez zuela sinesten gaixo zegoenik; eta, gainera, esaten ziola Theok berak ere ez zukeela pentsatuko Vincent gaixo zegoenik, lanean ikusiko balu; tratamendu erraza zela ospitalekoa: ez zutela ezer apartekorik egiten; ezer egin gabe egon eta elikagai zaharrak eta egoera txarrean zeudenak jan; lehen egunetik uko egin ziola janari hori hartzeari eta krisialdira bitartean ura eta zopa pixka bat bakarrik jan zuela; erasoaren ondoren Peyronek ardo eta haragi pixka bat eman ziola, baina denbora luzez ez zuela jarraitu hori egiten.

Saint-Paul Ospitaleko Zaindari-buru Trabuc-en erretratua. Saint-RĂŠmy, 1889ko iraila. Solothurn, Kunstmuseum Solothurn, DĂźbi-MĂźller Fundazioa.

289

Trabuc anderearen erretratua. Van Gogh, Sain-RĂŠmy, 1889ko iraila. Ermitage-eko museoa. San Petersburgo.

Theo hasia zegoen pentsatzen Vincententzat egokia izango zela negua erietxean ematea eta udaberrian landara joatea. 1889ko irailaren 18an (T17) Parisetik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion kezkatu egiten zela hain modu frenetikoan lanean ikusten zuenean, akitua gelditzen baitzen; ulertzen zuela ezer egin gabe egotea astuna zela beretzat, batez ere gustuko lagunik ez zuenean; baina, Parisera joanez gero, nerbioetatik nahastuko zuten lagunekin topo egin zezakeela; galdetzen zion ea erietxe batean egon nahi zuen negua pasatu arte eta orduan landara joan pintatzera; emateko erantzun kategorikoa galdera horri; Johanna ongi zegoela, haurraldiaren erdian. 1889ko irailaren erdi aldera normal sentitzen eta ongi jaten hasi zen Vincent; material ugari eskatu zion Theori eta koadro ugari bidali zizkion hari; berriro hasi zen aire librean pintatzen; bide ertzeko makal eta masustondoak margotu zituen; pintura modu arinagoan aplikatzen zuen, ukitu txikiak erabiliz; zaindarien buru zen Trabuc-en emaztea eta Alpillesen inguruko labarrak margotu zituen (Naifeh eta White, 2011). Vincentek Theori esaten zion momentuz erietxean jarraitu nahi zuela, baina handik aldegin nahi zuela esan bezain laster, erietxe horretatik atera egin behar zuela, horretarako benetako motiboak izango zituelako. 1889ko irailaren 19an (607) St. RĂŠmytik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion harritua zegoela, berak hain ideia modernoak izanik eta Zolaren eta Goncourtarren miresle izanik, gizon superstizioso baten buruhausteak zituelako, erlijioaz ideia izugarriak zituelako, lehen iparraldean inoiz eduki ez zituenak bezalakoak; prest zegoela, lasai eta fidakor beste denboraldi batez han egoteko, negu horretan beste erasoren

290

bat gertatzen ote zitzaion ikusteko; baina, Theori idazten bazion esanez handik irten nahi zuela, ez zuela zalantzarik egin behar, ikusi behar zuelako Vincentek bazituela arrazoi serioak monjek gidatutako erietxetik irteteko; bere autoerretratua bidaltzen ziola eta arretaz begiratzeko hari; ikusiko zuela bere aurpegia lasaiago zegoela orain, nahiz eta begirada lausoagoa izan. Pissarro zaharrari erakusteko koadro hori. Berriro nahaste erlijiosoa edo gai erlijiosoekiko eldarnioa jasaten bazuen, luzapenik gabe erietxe hori utzi nahi zuela, arrazoirik eman gabe.

PietĂ Delacroix-en arabera. Van Gogh, 1889. Amsterdam: Rijksmuseum.

Korridorea erietxean. Van Gogh, 1989ko iraila. New York: Museum of Modern Art.

291

Bestibulua erietxean. Van Gogh, 1989ko iraila. Amsterdam: Rijksmuseum.

Erietxeko bestibuluko burdinsarearen argazkia. Van Gogh-ek kendu egin zuen burdinsarea bere koadroan.

Prest zegoen denboraldi batez St. Rémyn jarraitzeko, baina beste erasoaldiren bat izanez gero, handik atera nahi zuen. 1889ko irailaren 28an (608) St. Rémytik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion pazientzian eta iraunkortasunean irabazi zuela eta kezketatik libreago sentitzen zela orduan; Theok eta Peyron-ek hitz egin zutela eta egoki iruditzen zitzaiela Vincent beste denboraldi batez St. Rémyn egotea; hala ere, eraso bat itzultzen bazen, klima aldatu nahi zuela eta Iparraldera itzuli; esaten zion hartu zituela kobalto tutuak, esmeralda tutuak, kromo I tutuak eta karmina tutuak; hil bukaerarako beste hamabi estudio bidaliko zizkiola; han mahastirik ez zegoela eta beste herriren batera joan beharra zegoela haiek pintatzeko; olibondoak oso bereziak zirela, pintatzen zailak. Arte kritikoak hasiak ziren Vincenten lanaz interesatzen. 1889ko irailaren amaieran Vincent indartua zegoela ikusi zuen Peyron-ek; Theo Saint-Remytik heltzen zitzaizkion koadroak laudatzen hasi zen: naturak ematen duen igurtziaren jabe zirela zioen; gainera, Theok Vincenti esan zion Jozef Isaäcson-ek artikulu bat idatziko zuela Vincenti buruz De

292

Portefeuille aldizkarian; Theok zioen gero eta jende gehiago interesatzen zela Vincenten lanaz (Naifeh eta White, 2011). Beste krisialdi batzuen beldurrez bizi zen etengabe Vincent. 1889ko irailaren amaieran/urriaren hasieran (W14) St. Rémytik idatzitako gutunean Vincentek Wilhelminari esaten zion amari koadro bat bidaliko ziola eta Wilhelminari beste bat; azken asteetan beretzat koadro batzuk pintatu zituela; ez zitzaiola gustatzen logelan bere koadroak ikustea, eta horregatik Delacroix-en Pietá eta Millet-en beste batzuk kopiatu zituela; azkenaldian bere buruaren bi koadro egin zituela; gaixotu zenetik, soroetan zegoenean oso bakarrik sentitzen zela eta beldurra ematen ziola irteteak; mihisearen aurrean pintatzen ari zenean bakarrik sentitzen zela bizirik; baina, egoera aldatuko zela, osasun hobetu zitzaiolako. Gero eta sarriagotan goraipatzen zituen Theok Vincenten lanak. 1889ko urriaren 4an (T18) Parisetik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion bidalitako koadroen artetik asko gustatzen zitzaizkiola gari soroarena eta mendiena; baratzarena ere oso polita zela. Isaäcson-ek zerbait idatzi nahi zuela Vincenten lanaz; Isaäcson-ek eskatu ziola denboraldi batez Vincenten koadroak bere etxean gordetzen uzteko, mendien eta gari soroaren koadroak barne; Millet-en erreprodukzioekin batera Isaäcson-en artikuluak bidaltzen zizkiola. Peyron-ekin egon zela eta esan ziola momentuz Vincent erabat osasuntsu zegoela, eta egoitzatik gehiago irtetera bultzatuko zuela, duela gutxi krisia izan ez balu; Arleserako bidaiak krisia sortu ziola ikusita, beharrezkoa zela bermatzea aldaketa jasango zuen ala ez; Pissarro-rekin egon zela eta hark esan ziola Vincent ezin zela bere etxean egon, baina ezagutzen zuela Auvers-en bizi zen doktore bat, tarte libreetan pintatzen zuena eta inpresionistekin harremanean egon zena; Bernard biharamunean etorriko zela Vincenten koadroak ikustera eta Theo haren etxera joango zela zer ekarri zuen ikustera. Vincentek Arlesera joateko gogoa zuen, han utzi zituen lagunak bisitatzera. 1889ko urriaren 5ean (609) St. Rémytik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion udazkeneko eguraldi ederra zeukatela eta horretatik abantaila atera behar zuela; asko harritzen zuela Isaäcson jaunak Vincenten estudioei buruz artikulu bat egin nahi izateak; itxoinarazi egin behar ziokeela esaten zuen, urtebete barru lan hobeak eskaini ahal izango zituelako; azkenaldian ez zela ausartu Peyron doktoreari Arlesera joateko baimena eskatzera, onartuko ez zuelakoan; han hainbat pertsona ikusteko gogoa zuela. Pissarrok berak ez zuen bere etxean hartu nahi Vincent eta Theori esan zion Auvers-en zegoen Gachet doktoreaz hitz egin zion Theori; esan zion artezale eta arte bildumagile handia zela Gachet eta Vincent harekin

293

bizi zitekeela. Theorekin horretaz hitz egin ondoren, Vincentek pentsatu zuen goiz edo berandu Auvers-era joateaz erabakia hartu beharko zuela. Gachet-en etxean gelarik ez bazegoen, hark lekua aurkituko ziola familiaren batean edo ostaturen batean; gauzarik garrantzitsuena doktorea ezagutzea zela, krisialdi bat gertatuz gero poliziaren esku ez erortzeko eta eroetxe batera derrigorrean ez eramateko. Vincentek pentsatzen zuen zoratua ez zegoela, nahiz eta krisialdi gogorrak jasan. 1889ko urriaren 8an (610) St. RĂŠmytik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion aste horretan Entrance to a Quarry (Harrobi batera sarrera) egin zuela eta zerbait Japoniarra zirudiela. Arlesera joateko dirua ere eskatzen zion. Esaten zuen Peyron doktorea zuzen zegoela Vincent zoratua ez zegoela esaten zuenean, tarteka burua erabat normal zuelako; baina, erasoaldiak izugarriak zirela eta guztiaren kontzientzia galtzen zuela; baina, horrek seriotasunera eta lanera bultzatzen zuela. Pont-Aven-go pintore taldeko kideekiko jakinmin handia zuen Vincentek. 1889ko urriaren lehen erdian (B20) Saint-RĂŠmy-tik idatzitako gutunean Vincentek Bernardi esaten zion Theok idatzi ziola esanez Bernard bere koadroak ikustera joango zela; irrikaz zegoela Bernard-ek Pont-Avenen zer pintatu zuen jakiteko; ez zuela burua oso argi eskutitz bat idazteko, baina hutsune mingarria zuela ez zekielako zertan ari ziren Gauguin, Bernard eta besteak; bazituela hamabi bat estudio Bernard-en gustukoak izan zitezkeenak; horien artean zegoela Entrance to a Quarry; azken estudio horietan bere burua hobeto kontrolatzen zuela, osasuna egonkortu zitzaiolako. Theori ez zitzaion gustatzen zorrak pilatzea. 1889ko urriaren 22an (T19) Parisetik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion 150 franko bidaltzen zizkiola Peyron doktorearentzat eta Arles-ko bidaiarako; Peyroni ere gutuna bidali ziola eta eskatu ziola ea zer beste gastu zituen ordaintzeko; Peyronek hilero esan behar ziola zer ordaindu behar zuen, gero gastuak pila ez zitezen; jende asko zegoela Vincenten lana ikusteko gogoz. Belgikan jende gehiago zegoela une horretan pintura koloretsura ohituta; alde horretatik vingtisten erakusketak mesede egin zuela; Independenteen erakusketa amaitu zela eta berriro hartu zuela lilien koadroa; koadro hori Vincenten gauza onetako bat zela. Arlesera joateko Peyron doktorearen baimena behar zuen Vincentek. 1889ko urriaren 25ean (611) St. RĂŠmytik idatzitako gutunean Vincentek Theori eskerrak ematen zizkion 150 franko, pintura paketea, mihisea eta Millet-en erreprodukzioak bidali zizkiolako. Peyron-ek esan ziola hobekuntza nabaria egin zuela eta ez zeukala eragozpenik Arlesera joaten uzteko. Oraindik depresio aldi sakonak izaten zituela.

294

Vincenti ez zen ongi sentitzen norbaitek bere koadroak goraipatzen bazituen. 1889ko urrian (W15) St. Rémytik idatzitako gutunean Vincentek Wilhelminari eskerrak ematen zizkion azken gutunarengatik eta Cor-i buruzko berriengatik; esaten zion pozik emango zizkiela bere koadroren bat edo beste Mauve eta Lecomte andere lehengusinei; gustatuko zitzaiokeela Margot Begemann-ek bere koadro bat edukiko balu; erietxeko sendagilea Parisen izan zela eta Theorekin egon zela; hari esan ziola Vincent ez zegoela zoratua, baina krisi epileptikoak zituela. Premia handia zeukala bere lanaren zati bat Holandara bidaltzeko; eskertuko ziekeela senitartekoei koadro horietako batzuk nahi zituen jendea aurkituko balute. Bere adiskide Isaäcson-ek berari buruzko artikulu bat idatzi nahi zuela berripaper holandar batean, baina esan ziola horrelako artikulu bat irakurtzeak tristetu egingo zuela; ospitaleko aretoan ari zela lanean; asko sufritzen zuenean denak oso urrun ikusten zituela eta haien ahotsak urrunetik zetozela iruditzen zitzaiola; ikusten zituen pertsonak ezagutzen bazituen ere (ez beti), distantzia handi batetik beregana zetozela zirudiela; errealitatean zirenetik ezberdinak ziruditela; iraganean ezagututako pertsonek zituzten bereizgarrien antzeko bereizgarri atsegin eta desatseginak ikusten zituela haiengan. Izaten zituen krisialdiez gain, depresioaldiak ere jasaten zituen Vincentek. 1889ko azaroaren 2an (613) St. Rémytik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion oso ondo zegoela, tarteka zituen depresio aldiak kenduta; azken neguan baino hobeto zegoela; lanean bere ideiak egonkorragoak zirela; amesgaiztoak sofritzeari utzi ziola; bere estiloaren bila zebilela eta azkenean gustatuko zitzaiola estilo hori Theori; Veillée amaitu zuela eta Johannak ikustea nahi zuela; Peyron-entzako ere koadro bat egin zuela: etxearen bista bat, pinu handi batekin. Vingtisten erakusketarako jende ospetsuaren koadroak eskatu zituzten eta Vincent horien artean zegoen. 1889ko azaroaren 16an (T20) Parisetik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion Gauguin-en eskutitz bat igortzen ziola, Vincenti emateko hark Theori bidalia; aste horretan Bernard ikusten izan zela; beste gauzen artean olibadian Kristo bat egin zuela hark; Bruselako Vingtisten eskutitz bat heldu zela Vincenten pinturak eta marrazkiak eskatuz; Theok galdetzen zion ea zer pentsatzen zuen erakusketaz eta zer bidaliko zuen; urte horretarako gonbidatuak hauek zirela: Puvis de Chavannes, Bartholomé, Cézanne, Dubois, Pillot, Forain, Signac, Pissarro, Hayet, Renoir, Sisley, de Lautrec eta Van Gogh. Pissarrok idatzi ziola esanez landan zehar ibili zirela Vincententzat ostatu bila, baina esaten ziola hobe zuela Auvers-en Gachet doktorearekin egon.

295

Theok dirua bidali zion Vincenti, Peyron-ek hobeto zegoela esan zuen eta berriro ere Arlesera joan zen, azaroaren erdi aldera; Salles artzainarekin egon zen eta Madame Ginoux-ekin ere bai; Saint-Remyko ospitalera itzultzean olibadi batean Ginoux margotu zuen eta bi eskutitz jaso zituen: bata Gauguin-ena eta bestea Bernard-ena. Gauguin-ek zioen Kristoren koadroa pintatu zuela baratzean; Bernard-ek zioen Bibliako irudi sail bat egin zuela, Getsemaniko Baratzaren bertsio batekin; Vincenti lotsagarriak iruditu zitzaizkion koadro horiek eta biei idatzi bana bidali zien esanez beren eginkizuna pentsatzea zela, ez amets egitea (Naifeh eta White, 2011). 1889ko azaroaren 17an (614) St. Rémytik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Vingtisten erakusketan zer erakutsi nahi zukeen: ekiloreak, huntza, baratza loretan, Mahasti Gorria, Gari soroa egunsentian. Ez zitzaiola asko gustatu Gauguin-en Christ in the Garden of Olives-en esketxa. Arlesen izan zela eta Salles jaunarekin egon zela; pare bat egun egon zela han; inork ez zuela antipatiarik erakutsi berarenganako eta denak oso lagunkoiak agertu zirela; St. Rémy-n ere sarritan hotz egiten zuela, baina mendiek babesten zutela mistraletik. Exijentea zen Vincent, bai bere buruarekin, bai bere lagunekin; Gauguin eta Bernard-i ez zien dena ontzat ematen. 1889ko azaroaren 21ean (615) St. Rémytik idatzitako gutunean Vincentek Theori eskerrak ematen zizkion pintura paketeagatik eta artilezko txalekoagatik; esaten zuen adeitsua zela Theo berekiko eta asko gustatuko zitzaiokeeela zerbait ona egitea, esker txarrekoa ez izateko; hilabete horretan olibadietan jardun zela lanean. Bernard eta Gauguin-en jardineko Kristoren koadroei buruz esaten zuen kuestioa ez zela Bibliatik edozer gauza egitea; pintoreen eginkizuna pentsatzea zela, ez amets egitea; prerafaelita ingelesek askoz hobeto jokatu zutela eta Puvis et Delacroix-ek oraindik hobeto. Vincentek ikusten zituen bere koadroetan gizon gaixoaren trazuak. 1889ko azaroan (W16) St. Rémytik idatzitako gutunean Vincentek Wilhelminari esaten zion koadro hauek bidali behar zituela Bruselara: ekiloreak, ardo gorria udazkenean, baratzea loretan, huntzaz estalitako enborrak, gari soroa egunsentian; Theoren gutuna jaso zuela esanez osasun onarekin zeudela bera eta Johanna eta Wilhelmina haiek bisitatzera joatekotan zela; Wilhelminari idazten ari zen bitartean, altxatu eta aldaketa batzuk egin zituela pintatzen ari zen koadroan; bere koadroak besteen koadroekin alderatzean ikusten zuela bere koadroek bazituztela gizon gaixoaren trazu batzuk, nahi gabe egiten zituenak. Vincentek ez zuen onartzen Bibliako gaiak pinturan edozein modutan tratatzerik. 1889ko abenduaren hasieran (B21) St. Rémy-tik idatzitako gutunean Vincentek Bernardi esaten zion olibondoak pintatzen

296

ari zela; denbora askoan idatzi gabe egon bazen, gaixotasunaren kontrako borroka gogorrean murgildua egon zelako zela; orduan egiten ari zen koadro bat deskribatzen zion gutunean: zegoen erietxeko parkeko bista bat. Beste koadro batean gari soro bat agertzen zen, goian eguzkia zuela. Vincenti ez zitzaizkion gustatzen Gauguin-ek eta Bernard-ek Bibliako gaiekin egindako lanak; esaten zuen Millet-ek nekez pintatzen zituela Bibliako koadroak; Delacroix-ek pintatzen zituela, baina eszenen historia ikasita. Theok Vincent animatu nahi zuen eta, aukera zuelarik, haren koadroen arrakastaren berri ematen zion. 1889ko abenduaren 8an (T21) Parisetik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion mihiseen hiru biribilkari eta gutuna hartu zituela egun horretan; Tanguy-k Vincenten koadro asko erakutsi zituela azkenaldian; Bruselako erakusketarako aukera ona egin zuela; markoak jartzeko agindu zuela. Monticelli-ren koadroen arabera egindako litografia ederrak ikusi zituela, Lauzet-ek eginak; Lauzetek Van Gogh-tarren koadroak ikusiko zituela, erreproduzitu zitekeenen bat ba ote zegoen ikusteko. Bernard-en lagun Aurier oso interesatua zegoela Vincenten lanaz. 1889ko udazkenean, udaldiko gai handiak eta abstrakzioak albora utzi eta eguzki irteerak eta sarrerak, olibondoak, pikondoak, mahastiak eta altzifreak pintatzen hasi zen Vincent; azaroko lehen asteetan, olibadiak pintatu zituen hainbat ikuspegitatik eta egunaren hainbat unetan; iparraldeko sahatsen ordezkaritzat hartzen zituen olibadiak; Arlesen baino pintura gutxiago erabiltzen zuen; pintzelada laburrak erabiltzen zituen, Seurat-ek eta Gauguin-ek bezala. Gainera, beste hainbat koadro amaitu zituen: Gari soroa altxatzen ari den eguzkiarekin, Emakumeak olibak biltzen, Erietxeko jardineko iskina (Naifeh eta White, 2011). Oraindik ere alhadurak izaten zituen Vincentek, bere koadroak saltzen ez zirelako. 1889ko abenduaren 15ean (617) St. RĂŠmytik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion olibak biltzen ari ziren emakumeen koadroa egiten ari zela; tokian bertan estudioa egin eta gero, oroimenetik ari zela koadroa egiten; koadro horren bi edo hiru kopia egingo zituela, olibondoen dozena erdi bat estudioren emaitza zelako. Jakinmina zeukala zer esango zuen Theok Wheat Field koadroari buruz. Esaten zuen etsita zegoela hurrengo urtean han egotera, lanean aurrera egiten ari zelako; altzifreak eta Alpeak berriro egiteko gogo handia zuela. Gauguin-en eskutitz polit bat jaso zuela. Alhadurak zituela Theoren dirua gastatu eta ez itzultzeagatik, baina pazientzia eta lana zirela aurrera egiteko bide bakarra; sarritan pentsatzen zuela hobeto jokatu izango zuela Goupil enpresan jarraitu izan balu; nahiz eta berak arterik ez ekoitzi, besteei ekoitzaraziko

297

ziela; artista askok behar dutela salerosleen babesa, baina gutxik izaten dutela. Ezin zitekeen bestela izan; asko gustatu zitzaion Theori logelaren koadroa. 1889ko abenduaren 22an (T22) Parisetik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion hartu zuela gari soroaren eta logelaren koadroen paketea; azkenekoa gustatu zitzaiola gehien; kolorearen intentsitate handia zuela; gari soroaren koadroari markoa jartzen ari zela Tanguy eta urtarrilaren 3an denak Bruselara bidaliko zituztela. Lauzet, Monticelli-ren koadroen litografoa, etorri zela etxera; asko gustatzen zitzaizkiola Vincenten mihiseak eta marrazkiak eta harekin tratuak egin zituela. 1889ko abenduan beste krisialdi bat izan zuen Vincentek; irailean, azken krisialdiari ihes egin zionean aurreikusi zuen hurrengo erasoa Gabon inguruan izan zitekeela eta hala gertatu zen; eguraldia gogortzen eta eguna laburtzen hasi zenean, gero eta ordu gehiago eman behar zituen erietxean eta horrek asperra sortzen zion; Vincent berriro ere errudun sentitzen hasi zen: gaixotasuna bere erruz gertatzen zela pentsatzen zuen; Nuenen-en bere aita gaizki tratatu zuela pentsatzen zuen; anaia Theo Parisen perbertitu izanagatik errudun sentitzen zen. 1889ko abenduaren 23an, olibadi bat pintatzen ari zela, krisi berri bat jasan zuen eta bere buruaz beste egiten saiatu zen, pintura irentsiz; Peyron doktoreak olioak kendu zizkion eta marraztu bakarrik egin zezakeen; astebete erasoaren pean egon zen, dardarka, etsipenak hartuta eta paranoiekin; berriro pintatzen hasi zenean, Millet-en kopia bat egin zuen (Naifeh eta White, 2011). 1889ko abenduaren 31n (620) St. RĂŠmytik idatzitako gutunean Vincentek Theori eta Johannari Urte Berri zoriontsuak opa zizkien eta esaten zien sentitzen zuela, kezkak sortzegatik, Peyronen esan baitzien Vincentek berriro ere krisialdia izan zuela. Gauguin-en zoritxarra aipatzen zuen, haren haurra leihotik behera erori zelako eta ezin izan zuelako han egon. Theok Vincenten lanagatik esaten zuena atsegingarri gertatzen zitzaiola; denborarik ez zuela alferrik galdu behar; Peyron doktoreak baimena eman bezain azkar, lanean hasiko zela berriro. Gaixo zegoen artean elur heze eta urtsua erori zela eta gauean jaiki eta landari begira egon zela; inoiz ez zitzaiola natura hain hunkigarria eta sentimenduz betea iruditu.

298

Gari soroa altxatzen ari den eguzkiarekin, Van Gogh, Saint-Rémy, 1889ko abendua. Bilduma pribatua.

Mahasti Gorria. Vincent Van Gogh, 1888ko azaroa, Arles. Mosku, Puschkin Museum

1889ko Gabonetan Pére Tanguy-ren dendan Vincenten koadro batzuk jarri zituzten erakusgai. Albert Aurier arte kritikoak artikulu bat idatzi zuen Le Moderniste Illustré aldizkarian Le Flâneur ezizenaren pean, Vincenten lana goraipatuz. 1890ko urtearen hasieran Mercure de France aldizkariak Vincenti buruzko artikulu bat argitaratu zuen; jeinu boteretsu, artista sakon eta konplexu moduan aurkezten zuen; bere ideiak forma zehatzez jantzi beharra zuen sinbolistatzat hartzen zuen Vincent Aurier-ek; Vincenten izaera bitxia eta adimen distiratsua azpimarratzen zituen; Zolak aro berrirako eskatzen zuen arte berriaren ordezkaritzat hartzen zuen Aurier-ek Vincent (Naifeh eta White, 2011). Krisialdiak krisialdi, lan gogorra egiten zuen Vincentek eta koadroak Theori bidaltzen zizkion. 1990ko urtarrilaren 3an (621) St. Rémytik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion aurreko egunean Sallesen bisita izan zuela; nahiko ongi zegoela hura etorri zenean eta lasai hitz egin ahal izan zutela; esaten zion koadro batzuk bidali zizkiola: Plowed Field, The Ravine, The women gathering olives, The fields, Olive trees.

299

Millet-en lanen kopiak (The diggers eta La VeillĂŠe eta Rain) ez begiratzeko koadroak bastidoretan eta marko zuriarekin jarri gabe; banan-banan ikusteko koadroak, efektuaren jabe egiteko.

Emakumeak olibak biltzen. Vincent Van Gogh, 1889. The Metropolitan Museum of Art.

Vincenten gutunak asko poztu zuen Theo. 1890ko urtarrilaren 3an (T23) Parisetik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion haren gutuna sorpresa atsegina izan zela beretzat, Peyron-engandik jasotako oharraren ondoren ez baitzuen espero Vincent idazteko gai izango zenik; pintura beretzat arriskutsua zela ikusten bazuen, denboraldi batez uzteko; horrelako uneetan hobe izango zuela pinturekin ez lan egitea. Gauguin-en berririk ez zuela, baina hura zoriontsu zegoela De Haan berarekin zegoelako eta hark mantenua eta pinturak ordaintzen zizkiolako. Lan eginez etortzen zen bere onera Vincent; lanak ematen zion burua argi edukitzeko aukera. 1990ko urtarrilaren 4ean (622) St. RĂŠmytik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion altzifreen eta mendien koadro gehiago egin behar zituela, Proventzaren ideia bat emateko. Azken urtean eraso bat baino gehiago izan zituela, baina lan eginez etorri zela bere onera; orain ere antzera gertatuko zela; beraz, ezer gertatu ez balitz bezala jokatu behar zuela, ezer egin ezin zezaketenez; askoz ere okerrago izango zela ezer egin gabe egotea, egunetan, asteetan, hilabeteetan eta urteetan, bere lagunak egoten ziren moduan; lanak behintzat burua argi edukitzeko aukera ematen ziola; bezperan bi koadro bidali zizkiola Roulin postariari Marseillara eta beste bat eman ziola Salles jaunari; berriro Arlesera joan nahi zuela, otsailaren amaiera aldera; horrek freskatu egiten zuela eta horrela jakingo zuela Parisera joatera arriskatu zitekeen ala ez.

300

Asko gustatzen zitzaizkion Theori Vincentek Millet-en koadroetatik abiatuta egiten zituen lanak. 1890ko urtarrilaren 8an (T24) Parisetik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion pozten zela Peyron-ek zioen bezain gaizki ez zegoela ikusteaz; Peyron-ek lehenengo gutunean aditzera eman ziola arriskutsua zela Vincententzat pintatzera irtetea. Bidali zizkion pinturetatik gehien gustatu zitzaiona Millet-en araberako Evening izan zela; horrela eginda, ez zela kopia bat. Ados zegoela Vincent udaberrian Parisera etortzearekin; han erabakiko zuela landara joatea, hango bizitza ongi ez bazihoakion. Johannak otsailaren lehen hamabostaldian erdituko zuela eta haren ama hilabetez egongo zela etxean, baina hura joan ostean gelatxoa libre geratuko zela. Millet-en lanetatik abiatuta egiten zituen koadroak ez zitzaizkion kopiak iruditzen Vincenti. 1990ko urtarrilaren 12-15ean (623) St. Rémytik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion buruan koadroak egiteko ideia asko zituela, kanpoan lan egiteko moduko eguraldia egiten zuenerako. Atsegina gertatzen zitzaiola Millet-en La Veillée-ren kopiaz esandakoa; justifikazioa bazuela Millet-ek berak oleoz pintatu ez zituen lanak erreproduzitzeak; ez zela haren lanak kopiatze hutsa; txuri-beltzean egin zituen lanak koloreen hizkuntzara itzultzea zela; Millet-ekiko zuen mirespen sakonean oinarrituta egin zituela. Montevergues-en bazegoela erietxe bat, egunean 22 penny kobratzen zuena eta jantziak ere ematen zituena; gaixoek egoitzako lurretan lan egiten zutela; burdinola eta zurgin denda zituela. Otsailean Arlesera joatean hango gelan altzariak edukitzeagatik hiru hilabeteko errenta ordaindu beharra zuela. Hainbeste urtez ilunean lan eginda gero, arrakasta izaten hasia zen Vincent. 1890ko urtarrilaren 18an Salon de les Vingt aretoko erakusketan parte hartu zuen Vincentek Bruselan, Renoir, Signac, Toulouse-Lautrec eta Cézanne-ekin batera; sei obra erakutsi zituen; horien artean, Ekiloreak eta Baratza loretan. Garai horretan agertu zen Vincenten pintura laudatzen zuen lehen artikulua Mercure de France aldizkarian, Albert Aurier kritikariak idatzia (“Les isolés: Vincent Van Gogh”). Pozik hartu zuen hori Van Gogh-ek, baina bere gainera ardura handia zetorrela pentsatu zuen. Vincenten Mahasti Gorria koadroa erosi zuen Anne Boch (1848-1936) belgikar margolariak; Vincentek bizi zen artean saldutako koadro bakarretakoa izan zen hura (Thompson, 2007).

301

Mercure de France. G. Albert Aurier: Bakartuak (Les Isolés). Vincent van Gogh. 1890ko urtarrila.

Vincentek sorpresaz hartu zuen kritika positibo hori eta ukatu egiten zuen berak horrenbesterainoko merezimendurik zuenik; artistei egindako deialdi orokortzat hartu zuen Aurier-ek idatzitakoa, eta ez berari zuzendutako laudorio pribatu moduan; baztertu egin zituen Aurier-en laudorioak, aurretik Gauguin-enak eta Isaäcson-enak baztertu zituen moduan; Aurier-ek egindako laudorioak bere koadroen salmentarako nola baliatu pentsatzen hasi zen; horrela, Aurier-en idatzia martxanteei eta senitartekoei ezagutarazten saiatu zen; Arles-ko ezagunei ere bidali zien; Aurier-i berari ere idatzi zion, artikuluarengatik eskerrak emanez, eta Gauguin-ekiko eta Monticelli-rekiko zuen zorraren berri emanez (Naifeh eta White, 2011). Gero, L´Art Moderne aldizkariaren urtarrileko alean bere panegirikoaren bertsio laburtua argitaratu zuen Aurier-ek. Palais des Beaux-Arts-eko galerietan Vincenten koadroek toki bat izan zuten lehenengo aldiz inpresionista sagaratuen (Renoir, Toulouse-Lautrec, Cézanne, Signac…) artean. Cesare Lombroso italiar kriminologoak historian zehar izandako jeinu askorekin alderatu zuen Vincent: San Paulo, Petrarca, Molière, Flaubert, Dostoiesvski; horietako askok ere epilepsia jasan zutela zioen (Naifeh eta White, 2011).

302

Cesare Lombroso

Vincentek urtebete eman zuen Saint-RĂŠmy de Provence-ko erietxean. Urte hori Vincent-en urterik emankorrenetakoa izan zen; erietxean zegoen bitartean 150en bat koadro pintatu zituen eta ehundaka marrazki egin zituen. Vincenten koadroak gero eta gehiago miresten zituen Theok, eta erakusketak ikustera joaten zirenek ere bai. 1890ko urtarrilaren 22an (T25) Parisetik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion lasaitua sentitu zela ongi zegoela entzutean. Lazet izan zela Vincenten lanak ikusten eta ikusi ondoren esan zuela Probentzako izaera jatorra erakusten zutela koadroek; zirudienez, irekia zegoela Bruselas-ko Vingtisten erakusketa eta egunkarietan atera zenez, jendearen jakinmina gehien piztu zutenak CĂŠzanne, Sisley, Van Gogh eta Renoir-enak izan zirela; martxoan Ville de Paris-eko pabilioian inpresionisten beste erakusketa bat egin behar zutela; pentsatzeko koadroren bat edo beste jarri nahi zuen han; pentsatzen zuela pazientziaz itxaron behar ziotela etorriko zen arrakastari; Vincent seguraski biziko zela hori ikusi ahal izateko adina; Vincenten olibondoak berriro ikustean gero eta gehiago miresten zituela; ilunabarreko bat izugarria zela. Vincent Willem, Theoren eta Johannaren semea, urtarrilaren 31n jaio zen; Vincent zen haren aita-jauna eta Almendrondo adarra loretan obra eskaini zion. 1890ko urtarrilaren 31n (T27) Theok Vincenti Parisetik idatzi zion Peyron doktoreak esan ziola Vincentek bere gaixotasunaren paroxismo bat izan zuela berriro ere; Theok atsekabe handia agertzen zuen, Vincenti gauzak ongi ez zihoazkiolako; esaten zuen, zorionez krisiak ez zuela asko iraun azken aldian eta espero zuela oraingoan ere azkar errekuperatuko zela. Joahannarentzat une txarra pasatu zela; haur eder bat ekarri zuela, negar ugari egiten zuena, baina osasungarria zirudiena; lehen esan zioten moduan, bere izen bera jarriko ziotela haurrari.

303

Almendrondoa loretan. Vincent Van Gogh, Saint-Rémy, 1890, Van Gogh-en museoa.

Vincent krisialdietan aspertzen zen, ezer egin gabe zegoenean; haren lagunak ere sarritan asperturik egoten ziren, zereginik ez zutelako. 1890ko urtarrilean (W17) St. Rémytik Wilhelminari idatzitako gutunean Vincentek zioen oso pozik zegoela Wilhelmina Parisen zegoelako Theo eta Johannarekin; beste eldarnio krisialdi bat gainditzekotan zela. 1890ko urtarrilean (W18) St. Rémytik Wilhelminari idatzitako gutunean Vincentek esaten zion urtebete lehenago eduki zuela krisialdi handi hura; une horretan ondo zegoela, baina berriro ere itzuliko zirela krisialdiak; bi astetan gogor jardun zela lanean; bizitza ez zela beti alaia izaten han; bere lagunak sarritan aspertuak egoten zirela; etsipen eta pazientzia asko zegoela bere inguruan; hango pertsona askok ez zutela ezer egiten eta pentsakizunetan murgilduak zeudela egun osoan; hobe zuketeka eskulanak derrigorrezkoak ziren erietxe batean egotea. Vincentek ez zuen hirian bizi nahi; landako bizitza atseginagoa eta osasungarriagoa iruditzen zitzaion. 1890ko urtarrilean (W19) St. Rémytik idatzitako gutunean Vincentek Wilhelminari esaten zion beldur zela Parisera itzultzeak beregan zer efektu izango ote zuen; pintoreek landan hobeto lan egiten zutela Parisen baino; bakoitzak hizkuntza bereizia zuelako eta bakoitzak bere burua adierazten zuelako; hurrengo hiletik aurrera kanpoan lan egingo zuela. Egiten zizkioten lausenguak ez zirela modu pertsonalean hartu behar esaten zuen Vincentek. 1890eko otsailaren 1ean (625) St. Rémytik Theori idatzitako gutunean Vincent pozik agertzen da Johannak haurra eduki zuelako eta harritua agertzen zen bere pinturaz Albert Aurier-ek Mercure de France aldizkarian idatzi berria zuen artikuluarengatik; artikulu horrek lausenguz betetzen zuen arren, Vincentek ez zuen hori modu pertsonalean hartzen; bera eredu moduan hartu zutela, lausengu horiek lasai hartu behar

304

zituztela eta burua hotz mantendu behar zutela esaten zion Vincentek Theori. Familiari buruzko berri onak heldu zitzaizkion Vincenti Parisetik. 1890ko otsailaren 9an (T28) Parisetik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion haren azken gutunak atsegin handia eman ziela, osasun onarekin zegoela ikusita; gauzak ongi zihoazkiela: Johanna haurra zaintzen ari zela eta esnerik ez zitzaiola falta; haurrak begi urdinak eta masail borobilak zituela; Willhelmina alde egin berria zela: etxekoandre baliagarria izan zitzaiela; egun batean Degas-engana eraman zuela Willhelmina eta hark esan ziola koadro holandar zaharretako hainbat irudi gogorarazten zizkiola; Gauguin aurreko egunean heldu zela Parisera eta hainbat galdera egin zizkiela Vincenti buruz. Aurier arte kritikoak berari buruz esandakoak zer pentsatua eman zioten Vincenti; hark egozten zizkion merituak, beste batzuekin partekatu beharrekoak iruditzen zitzaizkion Vincenti. 1890ko otsailaren 10-11n (626) St. RĂŠmytik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Gauguin-i bidaliko ziola Aurier-i idatzitako gutunaren kopia bat; pentsatzen zuela, berari buruz Aurier-ek esandakoak Gauguin-i buruz esan behar zituela, eta bigarren maila batean berari buruz; galdetzen zion Theori ideia ona izango ote zen Aurier-en artikuluaren kopiak Tersteeg-i edo Reid-i bidaltzea. Martxoko inpresionisten erakusketarako koadro batzuk gehiago edukitzea espero zuela, baina garaiz heltzen ez baziren Tanguy-renean zeuden batzuk aukeratzeko; traje bat erosi berria zuela 35 frankotan eta martxo amaiera aldera ordainduko zuela; horrelako beste traje bat lehen ere erosi zuela eta urtebete behintzat iraun ziola; martxoan zapata parea eta praka batzuk ere beharko zituela; bizimodua ez zela han oso garestia eta bertan jarraitzea izango zuela onena. Eskutitz horretan Aurier-entzat beste eskutitz bat bidali zion Vincentek Theori. Gehiegizko laudorioek pertsona intoxikatu egiten dutela esaten zuen Vincentek. 1890ko otsailaren erdian (W20) St. RĂŠmytik idatzitako gutunean Vincentek Wilhelminari eskerrak ematen zizkion azken bi eskutitzengatik; esaten zion hunkitua zegoela Johanna-ren erditzeaz esandakoarekin. Aurier-en artikulua oso artistikoa eta kuriosoa iruditzen zitzaiola; hark esaten zuen modukoa izan beharko zuela berak, ala ez bazen ere; Monticelli eta Gauguin bera baino gehiago hurbiltzen zirela Aurier-ek beragatik esaten zuenera; hark egozten zizkion bereizgarriak ez zegozkiola berari; inpresionistak, oro har, zirela horrelakoak; horrek egiten zituela koloreekiko oso sentiberak; baina, berari buruzko Aurier-en artikulu hori irakurtzean, triste sentitu zela: horrelako izan beharko zuela, baina askoz maila apalagoan ikusten zuela bere burua; eta laudorioek intoxikatu egiten

305

dutela, hartatik asko edaten denean; pertsona tristetu egiten dutela; egiten den lanik onena norbere etxean, pribatuan, egiten dena dela, kanpoko laudoriorik gabe; artisten artean nahikoa laguntasun ez dagoela: pertsonaren kualitateak gehiegi exajeratzen edo gehiegi mespretxatzen dituztela. Albert Aurier arte kritikariari eskerrak eman zizkion Vincentek, Mercure de France aldizkarian bere lana goraipatuz idatzi zuen artikuluarengatik eta altzifreei buruzko estudio bat bidaliko ziola esan zion. Esaten zion naturaren aurrean sentitzen zuen emozioak kontzientzia galtzera eramaten zuela eta gero hamabostaldi bat egoten zela lan egin ezinik; berari egindako goraipamenak Monticelli-rentzat gorde behar zituela; artikulu horretan bere koadroak berraurkitu zituela esaten zion; ziren baino hobeak, esanahi gehiagorekin berraurkitu zituela; baina, Aurierek zioena beste batzuei zegokiela, Vincenti berari baino gehiago; adibidez, Monticelli-ri. Udaberrian Parisera joaten zenean, deituko ziola eskerrak zuzenean emateko.

Albert Aurier

1890eko otsailetik apirilera iraun zuen krisialdi bat izan zuen Vincentek, haluzinazioekin eta asaldurarekin; eduki erlijiosoko haluzinazioak izan zituen eta hobetzen zihoan neurrian berataz arduratzen ziren lekaimeengandik urrun egon nahi zuen. Peyronek lotura ikusi zuen eraso epileptikoen, bidaien eta gertaera emozionalen artean. Hamabi hilabete egin zituen Vincentek Saint-RĂŠmy-n eta han zegoela krisialdi larriak izan zituen noizean behin; hobekuntza aldi batean, otsailaren 22an, Arlesera berriro joan zen Ginoux anderea bisitatu eta hari Arlestarra koadroaren bertsio bat ematera; bidaian beste krisi bat izan zuen, zoroetxetik zaintzaileak bidali zizkioten eta Saint-Paul-era eraman zuten;

306

Peyron-ek Theori idatzi zion egun batzuk barru bere onera etorriko zela Vincent; baina krisialdi berri hau asko luzatu zen; ia hilabete behar izan zuen bere onera etortzeko; irakurtzeari eta idazteari utzi zion. 1890ko martxoaren 19 eta 29ko eskutitzetan saiatu zen Theo Vincent alaitzen, Pariseko Independenteen aretoko arrakastaren eta Pissarroren, Moneten eta Gauguin-en laudorioen aipamena eginez. 1890ko martxoaren 19an (T29) Parisetik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion pozik hartu zutela gutuna, baina pena zutela osasunari buruzko berri hobeak ez izatean; eguraldi hotzak beti eduki zuela eragina Vincentengan eta eguraldi hobeak bere onera ekartzea espero zuela; zoriontsu izango zatekeela Vincentek Independenteen Erakusketara joaterik izan balu; Gauguin-ek esan zuela Vincente pinturak zirela erakusketako erakarpen nagusia; bere koadroetako bat Vincenten batengatik trukatzea proposatu ziola. Seurat-ek koadro kurioso bat erakusten zuela, lerroen norabidearen bidez gauzak adierazten saiatuz; Gillaumin-ek koadro ederrak zituela; Lautrec-ek erretratu ezin hobea erakutsi zuela: Emakume bat pianoan. Maus-ek idatzi ziola esanez pozik zegoela Vincentek XXen Saloian parte hartu zuelako. Saint-RĂŠmytik irteten zenerako ostatua prestatzen hasia zen Theo; horretarako, Gachet-ekin hitz egitea pentsatu zuen. 1890ko martxoaren 29an (T31) Parisetik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion zoriontsu izango zatekeela St. RĂŠmy-ra joan eta Vincenten eskua estutu ahal izango balu, haren urtebetetze egunean. Pissarro-k aipatu zion Gachet doktorearekin egon zela; Parisera etorri bezain azkar Gachet-engana eramango zutela; astean egun batzuetan Parisera etortzen zela kontsultara; Theok Vincenten krisien berri eman zionean, esan ziola uste zuela zerikusirik ez zuela erotasunarekin; berak pentsatzen zuena baldin bazen haren errekuperazioa berma zezakeela. Pissarrok esan ziola, Independenteen aretoan Vincentek arrakasta lortu zuela artisten artean. Rembrandt-en akuaforteen erreprodukzioak bidaltzen zizkiola; zoragarriak zirela.

307

Camille Pissarro

Theok nahi izan zuen Vincent Pissarro-rekin bizitzea, baina Pissarroren emazteak ez zuen inolaz ere nahi; Pissarrok Theori aholkatzen zion Vincent Auvers-sur-Oise-era ekartzeko eta Gachet doktorearen eskuetan jartzeko; orduan Theok pentsatu zuen Vincent Auvers-sur Oise-n bizi zen Gachet doktorearengana bidaltzea, inpresionisten laguna baitzen hura; Gachetekin hitz egin zuten eta hark erantzun zien gogoz zainduko zuela Vincent, Auvers-era joaten bazen (Van Gogh-Bonger, 1917). Krisialdi luzea jasan zuen Vincentek eta oraindik ez zen bere onera etorri. 1890ko apirilaren 15ean (628) St. RĂŠmytik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion azkenaldian etorritako gutunak irakurri nahi zituela, baina oraindik burua ez zuela haiek irakurtzeko bezain argi. Gogo handia zuela berriro lanean hasteko. 1890ko apirilaren 23an (T32) Parisetik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion haren isiltasunak frogatzen zuela oraindik sufritzen zegoela; Peyronek esaten ziela krisialdia besteetan baino luzeagoa zela, baina pasatuko zela. Aurreko astean zela urtebete ezkondu zela; arrazoi zuela Vincentek Theori esaten zionean ezkondu egin behar zuela; orain zoriontsuagoa zela; egia zela bere emaztea ez zela edonor eta zortea eduki zuela hura aurkitzean; elkar oso ondo ulertzen zutela; txikiak lan asko ematen ziola Johannari, baina harrigarriro ari zela hazten; ordu askotan egon zitekeela esna, negarrik egin gabe; barre egiten eta soinuak egiten hasia zela. Oporrak Pissarro-rekin pasatuko zituztela, hark gonbidatuta. Erakusketako Vincenten koadroek arrakasta handia zutela: Monet-ek esan zuela Vincenten koadroak zirela erakusketako onenak. Serret Theoren etxera joan zela beste koadroak ikustera eta txundituta geratu zela. Bere onera etorri bezain azkar Theori idatzi zion Vincentek. 1890ko apirilaren 29an (629) St. RĂŠmytik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion ez zela gai izan ordura arte idazteko, baina hobetotxoago

308

zegoela eta bere urtebetetzeagatik zorionak ematen zizkiola; bi hilabete pintatu gabe egon zela. Koadro hauek bidaltzen zizkiola: Millet-en lanetan oinarrituta egindakoak; Gauguin-i eman behar zion emakume arlesiarraren erretratua; Aurier-i eman behar zion altzifreen koadroa. Pintura-koloreak eskatzen zizkion. Esaten zion gaixo zegoen bitartean buruz koadro batzuk (Iparraldeko memoriak) egin zituela; ez zekiela zer egin edo zer pentsatu, baina etxe hori uzteko gogo handia zuela; ez zuela ezer gehiago esan beharrik. Esateko Aurier-i ez idazteko artikulu gehiago Vincenten pinturaz, minez gainezkatua zegoelako eta publizitatea jasateko gai ez zelako; koadroak egiteak distraitu egiten zutela, baina haietaz hitz egiteak hark uste baino min gehiago ematen ziola. Almendrondoen loreak pintatzen ari zela gaixotu zela; orain loreak pasatu zirela eta zorterik ez zuela. Irudien marrazki zaharrak bidaltzeko, hala nola, Peasants at dinner, Women Gleaning eta Diggers. Osasunez hobetzen zihoan heinean, izaera erlijiosoko pasarteak burutik kendu nahi zituen eta zaintzen zuten lekaimeengandik ihes egin nahi zuen Vincentek; erietxea utzi eta iparraldera joateko gogoa piztu zitzaion; han beste artistekin harremanean jar zitekeela pentsatzen zuen. Haluzinazio erlijiosoak monasterio erlijiosoan bizi izatetik zetozkiola pentsatu zuen eta Saint-RĂŠmy-ko mojen kontra jarri zen; mojen kontrako jarrera areagotu egiten zen haiek monasteriotik kanpora irtetea eragozten ziotenean; horregatik nahi zuen erietxe sekular batera joan. Vincent kexatu egiten zen ematen zioten janariagatik edo beste gaixoen oihuengatik; era berean, umiliagarriak iruditzen zitzaizkion urez betetako bainuontzi batean ematen zizkioten bainuak; baina, poliki-poliki, erotasuna beste edozein gaixotasun moduan hartzen ikasi zuen (Naifeh eta White, 2011). Abiadura handiz lan egiten zuen Vincentek, denborak ihes egingo balio bezala. Theo kezkatua zegoen haren jarduera frenetikoa ikusita, deabruak hartuta bezala pintatzen zuelako, baina Vincentek esaten zion koadroa pintatzean bakarrik sentitzen zela bizirik. Landa irekian ezin zuenean lan egin, Millet, Delacroix edo Rembrandt-en lanetatik abiatutako koadroak egiten zituen; lanak ez ziren kopia hutsak; besteen koadroen interpretazio propioa egiten zuen; horrela, Millet-en grabatuetan oinarrituta, Landako lanak eta Egunaren lau uneak pintatu zituen. Theoren iritziz, Millet-en koadroen kopiak izan ziren seguraski Vincentek egindako lanik ederrenak. Saint RĂŠmy-n zegoen artean, kolore primarioetatik ihes egin zuen eta ez zituen hain kolore distiratsuak erabili; tonu okreak eta ertainak hobetsi zituen: gris urdindua, gorrizta, oliba berdea (Thomson, 2007). Zuribeltzeko irudiak pinturara pasatzen zituen, baina interpretaziorako osagai asko erantsita. Tonu Japoniar distiratsuetan pintatzetik tonu itzaliagoetan eta okreetan pintatzera pasatu zen. Hasieran pintzelada indartsu eta

309

adierazkorretan pintatzen zuen, pintura geruza lodiak emanez; baina, bakardadeak harrapatu zuen neurrian, geruza meheagotan margotu zuen. Vincentek koadroak Theori bidaltzen zizkion, eta bere ustez onenak zirenen kopiak gordetzen zituen (Naifeh eta White, 2011). Apirilaren amaieran Vincentek esan zuen gaixotasun garaian koadro batzuk buruz egin zituela. Potato eaters, The Cottage eta The Old Tower-en bertsio berriak egin nahi zituen eta Theori esan zion Brabanteko garaiko marrazkiak bidaltzeko. Vincentek erabakia zeukan Saint Rémytik irtetea; Pariserako bidaia prestatzen hasi zegoen. 1890eko maiatzaren 2an (630) St. Rémytik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Peyron doktorea itzuli zela eta Theoren eta etxekoen gutunak irakurri zituela; on handia egin ziotela, energia pixka bat eman ziotelako egoera horretatik irteteko. Jasotako akuaforteengatik eskerrak ematen zizkion. Gauguin-ek eta Guillaumin-ek beren koadroak trukatu nahi zituztela Alpeetako paisaien ordainetan; Gauguin-en gutuna bidaltzen ziola eta ongien iruditzen zitzaiona egiteko koadroen trukerako. Theo eta haren familia ikusteko irrikatan zegoela. Seguru zegoela Iparraldean berehala hobetuko zela bere osasuna, berrerortzearen beldurra bazuen ere. Peyron-ekin hitz egin zuela eta esan ziola ezinezkoa zitzaiola hango egoera gehiago jasatea eta nahiago zuela Iparraldera joan; Tarascon edo Lyons-eraino norbaitek lagun ziezaiokeela eta gero Theok edo beste norbaitek itxoin ziezaiokeela Parisko geltokian. Saint-Rémytik Pariserako bidaiaren erdia lagundurik egingo zuen Vincentek eta beste erdia, bakarrik; Parisen 3-4 egunez bakarrik egongo zen. 1890eko maiatzaren 4an (631) St. Rémytik idatzitako gutunean eskerrak ematen zizkion Vincentek Theori Johannaren argazkia bidali ziolako; esaten zion gainera, Saint-Rémytik Parisera trenean bakarrik joateko arazorik ez zuela; ez zela pertsona arriskutsua eta krisialdi bat jasanez gero, beste bidaiariek lagun ziezaioketela; gainera, esaten zion, krisialdi bat izan osteko 3-4 hilabeteetan erabat patxadatsu egoten zela, eta trena hartu zezakeela krisialdi bat izan eta berehala; duela hainbat hilabete abisatu ziola antzeko krisialdi bat izanez gero, erietxez aldatuko zela; hamabost eguneko epean beharrezko urratsak eman behar zirela; Tarasconera arte lagunarekin joan zitekeela eta handik Parisera, bakarrik; ekipaia geltokian utz zezaketela eta ez zela Parisen Theoren etxean 2-3 egun baino gehiago egongo. Egun horietako batean idatz ziezaiokeela Theok Gachet doktoreari, Vincent Auvers-era laster joango zela esanez; Parisera heltzean telegrama bidaliko ziola eta Gare de Lyon-en jaso ahal izango zuela; eskutitz berean Gacheti igortzeko idatzi eredu bat bidali zion Vincentek

310

Theori; eskutitz horretatik ikus zitekeen burua oso argi zuela Vincentek. Sain-Rémyko askatasun gabezia astunegia gertatzen ari zitzaiola eta istripuen beldurrik ez edukitzeko esaten zion Vincentek Theori; Peyroni idazteko, erietxe horretatik joaten uzteko; asperduraz eta minez gainditua zegoela; pazientzia amaitzen ari zitzaiola eta horrela ezin zuela jarraitu; krisialdien arteko lasaialdi hori aprobetxa zezaketela. Krisialdi arteko tarte horretan Gachet doktorea ezagutu zezakeela; oreka mentala ez zuela galduko: han sentitzen zuen atsekabea bere zorotasuna baino indartsuagoa zelako. 1890eko maiatzaren 3an (632) St. Rémytik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion osasun onarekin jarraitzen zuela, baina akitua sentitzen zela krisialdi luze horren kariaz; proiektatutako aldaketak bere ideiak freskatuko zituela. Theo pozik zegoen Vincent tokiz aldatzeko prest zegoelako. 1890ko maiatzaren 3an (T33) Parisetik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion oso pozik zegoela haren bi gutunak jaso zituelako; bidalitako koadroak jaso zituela eta haien arteko batzuk oso politak zirela; zaindaria eta aurpegi puztuko gizona zoragarriak zirela; Millet-en kopiak orain arte egindako gauzarik onenak zirela beharbada; Aurier-entzat egindako koadroa orain arte egindako ederrenetakoa zela; indioilarraren buztanaren edertasuna zuela. Pozik zegoela Theo Vincent tokiz aldatzeko prest zegoelako; erabat onartzen zuela hori, eta Peyron-en aholkua entzun ondoren, Vincentek berak hartu behar zuela erabakia; beharrezkoa zela bere konfiantzako norbaitek bidaia osoan laguntzea; ilusio gehiegi ez egiteko iparraldeko bizitzaz, lurralde bakoitzak zituelako bere abantailak eta desabantailak. Bidaia egiteko dena lotua utzi zuten Vincentek eta Theok. 1890ko maiatzaren 10ean (T34) Parisetik idatzitako gutunean Theok Vincenti eskerrak ematen zizkion bi eskutitzengatik eta zoriontsu zegoela esaten zion Vincent hobeto sentitzen zelako; atsegin handia emango ziola bidaia arriskurik gabe egin bazezakeen; telegrama bat bidaltzeko Gare de Lyonera heltzean eta etxeko gela txikian jarriko zutela; Peyron-i idatzi ziola esanez, arriskurik ez bazegoen, Vincenti uzteko jokatu nahi zuen moduan jokatzen. Lehortu gabe zeuden koadroak Saint Rémyn utziko zituen Vincentek, eta lehortzean zaintzaileak bidaliko zizkion. 1890eko maiatzaren 11-12an (633) St. Rémytik idatzitako gutunean Vincentek Theori eskerrak ematen zizkion bidali zizkion 150 frankorengatik; esaten zion krisialdia ekaitz bat bezala desagertu zela; loreen (arrosen eta lilien) koadroak egiten ari zela; koadro horiek lehortzeko hilabete osoa beharko zuela, baina zaintzaileak bidaliko zizkiola, lehortzen zirenean. Ahal zuen

311

azkarren joan nahi zuela handik eta paketeak egiten hasia zela; geltokira joaterik ez bazuen, ez kezkatzeko; bidea aurkituko zuela; goizeko bostetan helduko zela Parisera. Theok Peyroni idatzi zain zegoen Vincent Parisera joateko. 1890eko maiatzaren 14an (634) St. RĂŠmytik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Peyron-ekin edukitako azken eztabaidaren ondoren, baimena bazuela paketeak egiteko eta ekipaia merkantzia-trenean bidali zuela; Theok Peyroni idatzi bezain azkar irtengo zela handik; nahiko lasai zegoela eta ez zuela uste asaldatuko zenik; igandea baino lehen Parisen egotea espero zuela, Theoren egun librea elkarrekin lasai emateko. Arlesera idatzi zuela eskatuz bi oheak, koltxoiak eta ohe-maindire eta estalkiak bidaltzeko merkantzia trenean. Azkenean, jaso zuen Vincentek Saint Paul de Mausole erietxetik irteteko baimena. 1890ko maiatzaren 16an eman zioten alta Vincenti SainPauleko erietxean. Vincentek gaueko trena hartu zuen Theo, Johanna eta iloba Vincent ikustera joateko.

2.8.

Artista bizitza: Auvers-sur-Oise (1890ko maiatzetik 1890ko uztailera) Vincentek jakin zuenean Theok aita izan behar zuela, emozioz beterik Frantzia iparraldera joan nahi zuen, familiarengandik eta lagunengandik hurbil egoteko. Theori egokia iruditu zitzaion Paris iparraldeko Auvers-sur-Oise Vincenten bizileku izateko; han Gachet doktore homeopataren babesean bizi zitekeen (Uhde, 1991). 1890eko maiatzaren 16an sendatutzat eman zuen Peyron-ek Vincent eta Saint-Pauletik irteteko baimena eman zion, aurrez Theoren baimena eskuratuta. Maiatzaren 17an heldu zen Vincent Parisera, trenean gauez bidaia egin ondoren; azken krisialditik errekuperatu berria zen Vincent. Theok Gare de Lyon geltokian itxoin zion eta Montmartre-eko Pigalle enparantzaren ondoko etxera eraman zuen Vincent; han ezagutu zituen Vincentek bere koinata Johanna eta bere iloba; Johannak lehenengo aldiz ikusi zuen Vincent; geroago berak deskribatuko zuenez, gizon gaixo bat ikustea espero zuen, baina kolore osasuntsuko eta sorbalda zabaleko gizon indartsua zela iruditu zitzaion; Theo baino indartsuagoa iruditu zitzaion Vincent. Theoren etxean bere koadroak berriro ikusteko aukera izan zuen Vincentek; etxeko paretetan zintzilik zeuden Vincenten koadroak; hainbat kaxoi, ohe azpi eta bazterretan ere bai. Bisitari ugari izan zituzten etxean. Iloba Vincent sehaskan ikusi zuen eta pintura-galeriak bisitatzen ibili zen bi

312

egunetan. Theo, berriz, Goupil-eko bulegoetan lanean jardun zen (Van Gogh-Bonger, 1917; Naifeh eta White, 2011).

Johanna Van Gogh bere seme Vincent Willem-ekin, Raoul Saisset-en estudioan. Raoul Saisset argazkilariak egindako argazkia, Paris, 1890.

Parisen hiru egunez egon zen Vincent eta hiria ez zitzaion lasaia iruditu; Vincentek ez zuen nahi bizitza zalapartatsurik eta Paris hiri itogarria zen. Familia beragandik urruntzen ari zela sentitu zuen Vincentek eta bera zama bat zela Theorentzat, haren emaztearentzat eta iloba jaio berriarentzat. Pintatzen jarraitu nahi zuen; beraz, maiatzaren 20an, Paris utzi eta Auversera joan zen trenez; ordubeteko bidea; Auvers-etik laster hasi zitzaion Vincent Theori diru eskean. Vincent Auversera heldu zen eta Gachet doktoreak harrera ona egin zion; Gachetek artisten neurosiari buruzko tesi bat idatzia zuen, pintore inpresionisten laguna zen eta hainbat margolariren (Monet, Manet, Renoir, Courbet, Daumierâ&#x20AC;Ś) lanak bazituen. Auvers-sur-Oisen artisten belaunaldi asko egon ziren: Corot, Daubigny, Daumier, Pissarro, CĂŠzanne , Guillaumin (Thomson, 2007). Auversen, hasieran, Saint-Aubin ostatuan hartu zuen egoitza; gero ganbara bat alokatu zuen Arthur Gustave Ravoux-ek udaletxe aurrean zuen ostatuan; Gustave Ravoux-en familiak eramaten zuen ostatua. Gustatu zitzaion Vincenti Auverseko paisaia; landa-girokoa zen herria eta etxeek lastozko teilatuak zituzten; sendagilearen familia eta jardina ere gustatzen zitzaizkion. Denbora asko pasatzen zuen Gachetekin pinturaz hitz egiten; harreman onak zituen haren seme-alaba Paul (15 urte) eta Marguerite-ekin (19 urte); Gachet doktorea eta haren alaba pintatu zituen eta Ravoux-tarren alaba (Adeline Ravoux) eta neska nekazari zenbait ere bai. Ilusio handia egin zion Vincenti modelo bizidunak pintatu ahal izateak (Van GoghBonger, 1917; Naifeh eta White, 2011).

313

Etxeak lastozko teilatuekin. Van Gogh, Auvers, 1890eko maiatza. Hermitage Museoa. San Petersburgo, Rusia, Europa.

Herri kalea Auvers-en. Van Gogh, 1890ko maiatza. Helsinki, Atheneumin Taidemuseo.

Gachet doktorearen etxea Auvers sur Oise-en.

314

Adeline Ravoux-en erretratua. Van Gogh, Auvers, 1890ko ekaina. Cleveland Museum of Art. Cleveland, Ohio, United States of America, North America.

Adeline Ravoux-en erretratua. 1890ko ekaina. Suiza, bilduma pribatua.

Gachet Doktorearen erretratua. Van Gogh, 1890ko ekaina. Tokio, Ryoci Saito-ren Bilduma.

315

1890eko maiatzaren 21etik 1890eko uztailaren 29ra arteko gutunak Auver-sur-Oise-tik idatzi zizkion Vincentek Theori. Gachet gizon bitxia iruditu zitzaion Vincenti. 1890ko maiatzaren 21ean (635) Auvers-sur-Oise-tik idatzitako gutunean Vincentek Theori eta Johannari esaten zien Auvers oso polita zela, lastozko teilatuak zituzten etxeekin. Gachet doktorea ikusi zuela eta eszentriko xamarra iruditu zitzaiola. Eguneko 6 franko kostatzen zen ostatu batera bideratu zuela Gachetek, baina berak aurkitu zuela egunean 3,5 franko ordaindu behar zen ostatu bat; Gachet-ek Pissarroren eta CĂŠzanne-ren koadroak zituela eta haren etxea antiguedade beltzez betea zegoela; inpresionisten koadroak kenduz gero, dena beltza zela; Gachet-ek esan ziola ausardiaz pintatzen jarraitu behar zuela eta ez zuela pentsatzen egon zer zegoen beregan gaizki. Vincentek zioen oso sakonean sentitu zuela Pariseko zarata ez zela beretzat. Vincentek berehala eskatu zion marrazteko papera Theori.1890ko maiatzaren 21ean (636) Auvers-sur-Oise-tik idatzitako gutunean Vincentek Theori eta Johannari esaten zien aurreko gutunean Ravoux-en ostatuan zuen helbidea jartzea ahaztu zitzaiola; kolore asko zegoela lurralde horretan; Ingres paperaren 20 orri eskatzen zizkion, han gauza asko zeudelako marrazteko. Vincente Johannari behin eta berriro esan zion oporretan Auvers-era joateko haurrarekin. 1890ko maiatzaren 24an (648) Auvers-sur-Oise-tik idatzitako gutunean Vincentek Theori eta Johannari galdetzen zien ea iloba txikia ongi zegoen; beste haurren bat edukiz gero hirian ez, baizik landan bizitzeko, haurrak hiru edo lau hilabete eduki bitartean; berari iruditzen zitzaiola, haurrak oraindik 6 hilabete zituenean, esnea amaitzen ari zitzaiola Johannari; horregatik, kontsideratzeko urte horretan Holandara ez joatea; bidaiak ez zuela inolako onik egiten; hori bai, amona zoratzen egongo zela Holandara joaten baziren, biloba ikusi nahiko zuelako; edozein modutan, aitak, amak eta haurrak hilabeteko atsedena hartu behar zutela landan. Bera ongi zegoela, lanean gogor ari zela, lau estudio eta bi marrazki egin zituela; esaten zion Gachet doktorearengandik ez zutela ezer espero izan behar, bera baino gaixoago zegoelako eta itsu batek bestea gidatzen duenean erretenean erortzen direlako biak; bere azken krisialdia beste pazienteen eraginagatik izan zela; Peyron doktoreak arreta gutxi jarri ziola. Denbora gutxian Gachet-en lagun egin zen Vincent. 1890ko maiatzaren 25ean (637) Auvers-sur-Oise-tik idatzitako gutunean Vincentek Theori eta Johannari esaten zien goizean Gachet doktorea berriro ikusi zuela eta asteartean haren etxera zihoala pintatzera, harekin afalduko zuela eta gero bere pinturak ikustera etorri nahi zuela hark; oso sentibera

316

zirudiela, baina bere sendagile lanaz desanimatua zegoela, Vincent pinturarekin desanimatua zegoen moduan. Gachet-ek esan ziola, malenkoniatsu jartzen bazen, berak zerbait egin zezakeela tristuraren intentsitatea arintzeko; ez izateko kezkarik harekin tolesgabea izateko. Vincentek zioen bere ustez Hegoaldeko gaixotasuna harrapatu zuela eta tokiz aldatzea nahikoa izango zela gaixotasuna desagerrarazteko; Theok, Johannak eta txikiak ere hobe zutela hara joan, Holandara joan baino, nahiz eta amak familia Holandara joatea nahi izango zuen. Theori eta Johannari esaten zien ondo jan behar zutela; Johannak lehen baino bi bider gehiago jan behar zuela, haurra edoski behar zuelako. Theok ez zuen baztertzen oporren zati bat Auvers-en pasatzea, Vincentek proposatzen zion moduan. 1890ko ekainaren 2an (T35) Parisetik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion oso okupatua egon zela azken astean Raffaelli-ren erakusketa zela eta; udan ama eta Johannaren gurasoak ikustera joan beharko zutela; opor luze samarrak hartuz gero, lehenik Vincentengana joan zitezkeela eta gero, Holandara; abuztuaren hasieran izan zitekeela; espero zuela Vincent eta Gachet lagunak egingo zirela. Arreba Wilhelminari Auversetik idatzitako gutunean oso ongi deskribatzen zuen Vincentek aurreko egunetan egindakoa eta Auvers-en egiten zuena. 1890eko ekainaren hasieran (W21) Auvers-sur-Oise-tik idatzitako gutunean Vincentek Wilhelminari esaten zion ezin izan zuela St. RĂŠmy-n gehiago iraun, tratamenduaren ondorioz okerrago sentitzen zelako. Parisen poz handia izan zuela Theo berriro ikusteaz eta Johanna eta haur txikia ezagutzeaz; Johannak inpresio oso ona utzi ziola. Berari zegokionez, oraindik ere Pariseko zarataren eta zalapartaren beldur zela eta berehala landara etorri zela; Auvers-en goroldioz estalitako lastozko sabaiak zituzten etxeak zeudela. Zaintzen zuen sendagileak bere kabuz ibiltzen utziko ziola, ezer pasatuko ez balitzaio bezala. Azken egunetan frenesia batean pintatzen ari zela: lore sorta handiak, lili moreak, arrosa sorta handiak, paisaiak.

Gachet-ek inpresio ona egin zion Vincenti hasieran; ongi zaintzen zuen Vincent; baina, handik egun gutxira zalantzan jarri zuen Gachet-en gaitasuna, bera baino okerrago zegoela esanez; itsu batek ezin zuela beste itsu bat gidatu esaten zuen (Naifeh eta White, 2011). Vincentek eskutitz batean Theori esan zion Gachet doktorea bere laguna zela, bere anaia balitz bezala; beste eskutitz batean esaten zion ezin zitekeela Gachet-engandik ezer itxaro, bera baino gaixoago zegoelako.

317

Auvers-en oporrak pasatzeko argudioak ematen zizkien Vincentek Theori eta Johannari. 1890ko ekainaren 4an (638) Auvers-sur-Oise-tik idatzitako gutunean Vincentek Theori eta Johannari esaten zien ona izango zela oporretako aste bat elkarrekin pasatzea, denbora gehiago ezinezkoa bazen; haur txikiarentzat aire librea ona izango zela; haurra haztea zaila bazen Auvers-en, are zailagoa izango zela Parisen laugarren solairuan haztea. Gachet doktorea bera bezain gaixo eta tristetua zegoela eta urte batzuk lehenago alargun gelditu zela; sendagile ona zela eta bere sinesmenak eta profesioak eusten ziotela; oso lagunak zirela. Gachet-en erretratua egiten ari zela eta hark beste bat berdina beretzat egitea nahi zuela; erretratu hori laster bidaliko ziola esaten zion Theori. Haren etxearen bi estudio ere egin zituela eta hari eman zizkiola; seguraski haren hemeretzi urteko alabaren erretratua ere egingo zuela; aire librean Theoren, Johannaren eta txikiaren erretratuak egin nahi zituela. Bederatzietan oheratzen zela eta goizeko bostetan jaikitzen. Theori galdetzen zion zer esan zuen Gauguin-ek Emakume Arlesiarraren koadroari buruz. Gachet-ek Guillauminen autoerretratu bat eta emakume biluzi bat zituela. Gachet-ek eskatu ziola beretzat egiteko berriro Delacroix-en PietĂ ; etorkizunean Gachet-ek lagunduko ziola modeloak lortzen. Theo baikor ageri zen Vincenten osasunari buruz. 1890ko ekainaren 5ean (T36) Parisetik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion pozik zeudela Vincentek osasun onarekin jarraitzen zuelako eta Auvers-ek eragina ona zuelako haren osasunean; Gachet doktorea izan zuela bisitan aurreko egunean eta esan ziola Vincent erabat errekuperatua zegoela eta ez zuela arrazoirik ikusten hura berriro gaixotzeko; Gachet doktoreak Auversera gonbidatu zituela eta eguraldi ona bazen, gonbitea onartuko zutela. Ekainaren 8an Theok eta bere familiak Auversen eman zuten eguna Vincentekin; Theok Vincenti esan zion haren koadroak gero eta estimatuagoak zirela; Leo Gausson neoinpresionistak koadro bat trukatu nahi zuela Vincentekin; EugĂ¨ne Boch-ek Borinageko koadro batengatik aldatu zuela Vincentek Saint-RĂŠmyn egindako Mountain Landscape; Albert Aurier-i asko gustatu zitzaiola Vincentek bidalitako altzifreen koadroa eta Gauguin-ek idatzi ziola esanez asko gustatzen zitzaiola Ginoux anderearen koadroa; gainera, Ginoux familiak goraintziak bidali zizkion Vincenti (Naifeh eta White, 2011). Auversen Vincentek emandako ekaina oso emankorra izan zen. 1890ko ekainaren 10ean (640) Auvers-sur-Oise-tik idatzitako gutunean Vincentek Theori eta Johannari esaten zien igandeko topaketak oroitzapen ona utzi ziola; igandeaz geroztik zuhaitz arteko etxeen bi estudio egin

318

zituela. 1890eko ekainaren erdi aldean (W23) Auvers-sur-Oise-tik idatzitako gutunean Vincentek Wilhelminari esaten zion Theo eta haren familia azken igandean etorri zirela Vincent ikustera. Lan asko egiten eta azkar lan egiten ari zela egun horietan. Aurreko egunean paisaia zabal bat pintatu zuela enparantzan. Gachet doktorearen erretratua malenkonia espresioarekin pintatu zuela, keinu bat eginez bezala. 1890ko ekainaren 13an (T37) Parisetik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion pozik zegoela Vincent ongi zegoela eta lanerako adorea bazuela ikusita; Tassetek bidaliko zizkiola eskatutako pinturak; aurreko egun batean Tangui-k Theori esan ziola Tasset-en pintura-tutuak laburragoak zirela eta pintura gutxiago zutela, bereek baino; horrela bazen, esateko, aprobetxatu egingo zuela eta prezioan jaitsiera negoziatzeko. 1890ko ekainaren 14ean (641) Auvers-sur-Oise-tik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Arlesen utzitako altzariak larunbatean bidaliko zituztela; lehenago ez zituztela bidali, igorri behar zituen gizona zezenak adarkatu zuelako; estudio pare bat egin zituela, bata Harvest-aren antzekoa eta bestea mahasti batena. Vincentek esaten zuen haurrari mesede egingo ziola landan bizitzeak. 1890eko ekainaren erdi aldean (W22) Auvers-sur-Oise-tik idatzitako eskutitzean Vincentek Wilhelminari esaten zion Theoren eztula bi urte lehenago baino okerrago zegoela; haur txikia ez zela ahula, baina ezta indartsua ere; haurrarentzat ona zela landan jaiotzea eta han egotea hilabete batzuk bete bitartean. Gachet-engan benetako lagun bat aurkitu zuela, beste anaia baten antzeko zerbait; elkarren antza zutela, fisikoki eta mentalki; oso urduria eta portaera bitxikoa zela; eskola berriko artistei laguntza handia eskaintzen ziela; urte batzuk lehenago gelditu zela alargun eta horrek hautsi zuela; astean egun pare batez joaten zela Vincent haren jardinean pintatzera. 1890eko ekainaren erdi aldean (W23) Auvers-surOise-tik idatzitako gutunean Vincentek Wilhelminari esaten zion Theo eta haren familia azken igandean etorri zirela Vincent ikustera. Lan asko egiten eta azkar lan egiten ari zela egun horietan. Aurreko egunean paisaia zabal bat pintatu zuela enparantzan. Gachet doktorearen erretratua malenkonia espresio batekin pintatu zuela, keinu bat eginez bezala. Tanguyk eta Tasset-ek ez zituzten behar bezala betetzen pintura tutuak. 1890ko ekainaren 17an (642) Auvers-sur-Oise-tik idatzitako gutunean Vincentek Theori eskerrak ematen zizkion bidalitako gutunarengatik eta diruagatik. Tanguy-ren eta Tasset-en pinturei zegokienez, Tasset-en pintura tutu batzuk ongi bete gabeak zeudela, baina Tanguyren tutu batzuk ere horrela zeudela zioen; pintura ere aizuntzen (adulteratzen) zutela, ardoa aizuntzen zuten era berean; alde handirik ez zegoela bi saltzaileen pinturen artean. Bi estudio egiten ari zela: landare

319

basatien sorta, karduak, galburuak eta hosto mota ezberdinak; etxe bat zuhaitz artean, gaueko ortzearekin eta leihoan argi laranjarekin. Daubignyren etxearen eta jardinaren koadroa egitea planifikatzen ari zela.

Etxeak Auversen. Van Gogh, 1890. Boston: Museum of Fine Arts.

Pozik zegoen Theo Vincenten lanarekin. 1890ko ekainaren 23an (T38) Parisetik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion aurreko egunean Saloira joan zela De Bock-ekin eta asko gustatu zitzaizkiola Vincenten koadroak. Vincenten koadro bat eta De Bock-en bat trukatzekotan gelditu zirela. Auvers ongi zegoela uste zuela eta atseginez joango zirela hara, Vincent eta haren lana ikustera. Vincentek berriro ere Auvers-en ikusi nahi zituen Theo eta haren familia. 1890ko ekainaren 24an (644) Auvers-sur-Oise-tik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion ahal zuen azkarren etorri behar zutela Auvers-era; han natura oso polita zela eta bera Theo ikusteko irrikatan zegoela. Azken astean 16 urte inguruko neska baten koadroa egin zuela; bizi zen familiako alaba zela. Hurrengo astean Gachet andere単oaren erretratua egitea espero zuela eta beharbada landako neska bat ere paratuko zela modelo gisara. 1890ko ekainaren 28an (645) Auvers-sur-Oise-tik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion bezperan eta bezperaren bezperan Gachet andere単oaren erretratua pintatu zuela; jantzi gorriarekin, atzeko pareta berdea mantxa laranjekin, alfonbra gorria puntu berdeekin eta pianoa more iluna; andere単oak agindu ziola beste batean organo txiki batekin modelo moduan paratuko zela.

320

Marguerite Gachet-en erretratua. Auvers, 1890ko ekaina. Basilea, Ă&#x2013;ffentliche Kunstsammlung, Kunstmuseum Basel.

Auverseko kalea eta eskailerak irudiekin. Van Gogh, 1890. The Saint Louis Art Museum, St. Louis, Missouri, USA.

321

Theoren eta Johannaren haurra osasun arazoekin zebilen eta gurasoak kezkaturik zeuden. 1890ko ekainaren 30ean (646) Auvers-surOise-tik idatzitako gutunean Vincentek Theori eta Johannari esaten zien jaso zuela gutuna zeinetan esaten zioten haurra gaixo zegoela; asko gustatuko zitzaiokeela haiek ikustera joatea, baina berak ezingo zuela ezer egin herstura egoera horretan; ona izango zela Auvers-era joan eta Gacheten etxean egotea, baina gauzez beteta zegoela etxe hori; landan bizitzeak ondoren onak zituela; bazeudela han Parisen jaiotako gazteak, gaixo etorri zirenak eta orain ongi zeudenak; aire freskoa ongi etorriko zitzaiola txikiari. Haurrak osasun arazoak izan arren eta Boussod & Valadon-en irabazten zuenaz kexatu arren, oso ongi tratatzen zuen Theok Vincent. 1890ko ekainaren 30ean (T39) Parisetik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion antsietate handiko denboraldi bat pasatu zutela, haur txikia oso gaixo eduki zutelako; Parisen esne txarra zegoela eta asto esnea ematen ari zirela eta horrek mesede egiten ziola; hainbat egun eta gauetan etengabe negarrez egon zela; esnea freskoa izan arren, behien jana eta tratamendua zela txarra; zer egin zalantzan zeudela: etxez aldatu? Auversera edo Holandara joan? Nahikoa irabaziz gero, Johanna babestu ahal izango zukeela kezketatik. Negozioan hasi berria balitz bezala tratatzen zutela Theo Boussod & Valadon-en. Ez ote zuen negozio propio pribatua jarri beharko. Theok Vincenti esaten zion ez kezkatzeko berataz; atsegin gehien ematen ziona anaia osasun onarekin ikustea zela, bere lanean murgilduta; lan miresgarria zela eta. Johanna indartu orduko eta haurrak osasuna berreskuratu orduko, Vincentek Parisera joan behar zuela eta egun bat edo beste pasatu behar zituztela elkarrekin. Azkenean, onera egin zuen haurraren osasunak eta Theok koadroak saltzen jarraitzen zuen. 1890ko uztailaren 5ean (T40) Parisetik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion haurrari buruzko berri onekin zetorrela; oinaze egun batzuen ondoren, berriro ere alaitzen hasia zela eta ez zuela hainbeste negar egiten; ematen zioten asto esneari esker gertatu zela hori; egunero asto beraren esne beroa hartzen zuela; amak esnea txandakatuz ematen ziola; bi astetan hartu behar zuela asto esnea eta ezingo zirela Pissarrorengana joan uztailaren 14an; etxean paziente bat edukita, bisitari gutxi izatea hobe zela esaten zion; baina, eskertzen zion Vincenti haren disposizioa atsekabean laguntzeko; hurrengo igandean trenean Parisera etortzeko esaten zion Vincenti; negozioetan nahiko suerte eduki zuela zioen; beste gauzen artean bi Gauguin saldu zituela. Pissarrok idatzi ziola esanez ezin zuela bere errenta ordaindu; diru pixka bat bidaliko ziola egin behar zuten negozioaren aurrerakin moduan.

322

Uztailaren hasieran Charles Daubigny-ren etxeko jardina pintatu zuen Vincentek. Daubignyren alarguna bizi zen etxe horretan. 1890ko uztailaren 10ean (649) Auvers-sur-Oise-tik idatzitako gutunean Vincentek Theori eta Johannari esaten zien beldurra zuela zama izango zela haientzako, baina Johannaren gutunean garbi agertzen zela Theok uste zuena, hots, Vincent ere lanez eta kezkaz zamatua zegoela, haiek bezalaxe. Berriro lanean ari zela brotxek hatzetan irrist egiten bazioten ere; garisoro zabalak zeudela han, zeru ekaiztsuen azpian eta horrek aukera ematen ziola bere tristura eta bakardadea adierazteko; koadro horiek esango ziotela berak hitzez esan ezin zuen; landan osasuna eta indar bizkortzaileak ikusten zituela. Hiru koadro pintatu zituela, eta hirugarrena Auversera etorri zenetik buruan eduki zuen Daubignyko jardina zela; Millet eta Daubigny zirela bere pintore kuttunak. Diruak ez ziola asko iraungo, Arlesetik ekarritako ekipaiaren garraioa ordaindu behar izan zuelako. Lautrec-ek egindako musikariaren erretratua harrigarria zela eta emozioz ikusi zuela.

Daubigny-ren jardina. Van Gogh, 1890. Basilea; Offentliche Kunstsammlung Basel.

Charles-Franรงois Daubigny-ren erretratua

323

Auvers-eko udaletxea 1890ko uztailaren 14an. Van Gogh. Bilduma partikularra.

Auverseko eliza. Van Gogh, 1890. Paris: MusĂŠe du Louvre

Gari-soroak beleekin. Van Gogh, 1890eko uztaila, Auvers. Amsterdam, Van Gogh Museum

Vincent pozik zegoen Theoren familia ondo ikusita. 1890ko uztailaren 12an amari idatzitako gutunean Vincentek zioen aurreko igandean Theo eta haren familia Auversen izan zirela eta Gachet-enean bazkaldu zutela. Etxe horretan iloba Vincentek animaliak ezagutzeko

324

aukera izan zuela: hainbat katu, zakur batzuk, oilaskoak, untxiak, ahateak, usoak eta abar; Theok, Johannak eta Vincent txikiak itxura ona zutela. Vincentek ikaragarrizko lana egin zuen Auversen emandako bi hilabetetan: 70 pintura koadro eta 30 marrazki. Gachet-ek sostengu handia eman zion Vincenti pintura lanean; pinturan sortzen ziren arazoez hitz egiten zuten; Vincentek marrazki handi eta sinpleak egiten zituen, kurben ingerada exajeratuekin eta pintzelada indartsuekin; koloreen harmonia hotzagoa bilatzen zuen, lehengo kolore osagarrien kontrasteekin batera, kolore urdin eta berdeak konbinatuz; zuhaitz arteko nekazal etxeak eta soro zabalak pintatzen jarraitzen zuen; mihiseetan jartzen zuen guztia mugitzen ari zela eta bizirik zegoela zirudien; landareak hazten ari zirela zirudien; erretratuetako pertsonaien (adibidez, Gachet doktorearena) aldartea tristea zen (Naifeh eta White, 2011). Theo eta haren familia oporretara joateko prestatzen ari ziren. 1890ko uztailaren 14an (T41) Parisetik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion pozten zela hain desanimatua ez zuelako ikusten eskuartean zituzten merkatalgo arazoei buruz; arriskua ez zela Vincentek pentsatzen zuen adinakoa; osasunak laguntzea zela kontua; hurrengo goizean Leydenera joateko kutxak prestatzen ari zirela; bidaia negoziorako ere aprobetxatuko zuela eta zortzi egun barru itzuliko zirela. Uztailaren 15ean Theok Holandara zuzenean eraman zuen bere familia, oporretara, Auvers-etik pasatu gabe; Theo uztailaren 18an itzuli zen Parisera, baina ez zuen anaia Vincent hara gonbidatu (Van GohBonger, 1917; Naifeh eta White, 2011). Vincentek gutuna bidali zien amari eta arrebari (650), aurreko urtean baino lasaiago sentitzen zela esanez; lanean murgildua zegoela esaten zien, mendisken kontra zeuden gari soroak margotzen; espero zuela egun zoriontsuak igaroko zituztela Theo eta Johannarekin. Vincentek Theori Auvers-etik bidalitako azken gutuna uztailaren 23koa (651) izan zen. Eskerrak ematen zizkion Theori gutunarengatik eta bidalitako 50 frankorengatik; esaten zion gauza askori buruz idatz ziezaiokeela, baina horretarako gogorik ez zuela; bere kemen guztiaz mihiseetan murgildua zegoela; Daubigny-ren jardinaren esketx bat bidali zion Vincentek Theori eskutitz horretan eta koadrorik lortuenetakoa zela esaten zion. Daubigny Barbizongo heroia eta inpresionismoaren aitabitxia izan zen; hura hil eta dozena bat urtera Auvers-ko etxe horretan bizi zen oraindik haren alarguna (Naifeh eta White, 2011).

325

1890eko uztailaren 27an pistola bat eskatu zion Vincentek Ravoux-i inguruko beleak izutzeko zela esanez; Vincent pintura-astoarekin, pintura poltsarekin eta brotxekin irten zen goizean eta Ravoux-en ostatuan bazkaldu zuen; bazkal ostean berriro irten zen. Gari soro eta zuhaitzen artean bere buruari tiro egin zion eta ilunabarrean nekatu itxurarekin eta balantzaka itzuli zen, eskua saihetsean zuela; Ravoux familiaren ostatuko gelara joan zen ohean etzatera; ostalaria haren gelan sartu zenean, han aurkitu zuen Vincent kizkurtuta eta bere buruari tiro bat eman ziola esanez (Uhde, 1991; Naifeh eta White, 2011). Hilda gero, Theori zuzendutako eskutitz bat aurkitu zuten Vincenten patrikan; Theori eskerrak ematen zizkion gutunarengatik eta bidalitako diruagatik; esaten zion arte salerosle hutsa baino zerbait gehiago zela.

i Ravoux ostatua: Vincent Van Gogh-en azken bizitokia.

Gachet doktorea eta Auverseko sendagile zen Mazery doktorea laster etorri ziren Vincentengana, Ravoux jaunak deituta; zauria sendatu eta bendatu zioten, baina bala ezin izan zioten atera; Vincentek ez zuen Theoren helbide partikularraren berririk eman nahi izan, beraz Hirschig pintoreak Gachet doktorearen gutun bat eraman zion Theori Parisera; berria jakin bezain laster Theo Auversera etorri zen, uztailaren 28ko goizean; Vincentek Theori esan zion egin zuena guztien onerako egin zuela eta ez negarrik egiteko; Theo erabat lurjota zegoen eta eguna Vincentekin pasa zuen, hura animatzen; Theori eskerrak eman eta barkamena eskatu zion Vincentek. 28ko gauean asko txartu zen Vincenten egoera eta uztailaren

326

29ko egunsentian hil zen. 37 urte eta lau hilabete zituen (Van GoghBonger, 1913; Wallace, 1969). Hil ostean, Gachet-ek erretratu bat egin zion Vincenti arkatzez eta hurrengo egunean Ravoux-en ostatuko gelan jarri zuten Vincenten zerraldoa; zerraldoaren ondoan lore horiak eta pintura tresnak jarri zituzten. Uztailaren 30ean egin zioten hileta. Auvers-eko erretore katolikoak ez zion Theori baimenik eman hileta elizan egiteko, Vincentek bere buruaz beste egin zuelako; eta ez zuen hil-gurdia utzi nahi izan, hilkutxa eramateko; MĂŠry herriko hil gurdia erabili behar izan zuten eta hilerri berrian lurzatitxo bat erosi zuen Theok, Vincenten hilobia jartzeko. Hileta ospakizunean Lucien Pissarro, Ă&#x2030;mile Bernard, Charles Laval, Gachet, Andries Bonger eta PĂ¨re Tanguy izan ziren; Gauguin ez zen izan eta Theoren familiakorik ere ez (Naifeh eta White, 2011).

Paul Gachet sendagileak Vincent Van Gogh hilberriari egindako erretratua. Auvers, 1890. Louvre, fonds du Musee d'Orsay. Paris, France.

Hileta elurretan, Dorre Zaharraren inguruan. Vincent Van Gogh, 1883, Nuenen. Netherlands: F. von Werz-en bilduma, Munich, Germany.

Vincenten heriotza tragikoak larritua eta lurjota utzi zuen Theo; errudun sentitzen zen anaiaren heriotza aurreikusi ez zuelako; Theok sifilisa zuen eta haren osasunak okerrera egin zuen berehala; sifilisak

327

garuna hartu zion eta Vincenten izena goraipatzearekin obsesionatu zen; ez zuen beste ezertan pentsatzen; Vincenti buruz hitz egin ziezaioketenekin elkartzen hasi zen; haren koadroak ezagutarazi nahi zituen eta haren gutunak irakurtzen ematen zuen denbora; eskutitz haiekin liburu bat eginaraztea ere pentsatu zuen; hasieran Gachet-en esku utzi zuen lana eta gero Albert Aurier kritikoaren esku utzi nahi izan zuen (Naifeh eta White, 2011). Vincentekin obsesionaturik zegoen Theo. 1890ko irailean Vincenten lanen erakusketa bat antolatu zuen eta Goupil utzi zuen, Vincentek esaten zion bezala. Irailaren amaieran buruko min larriak, haluzinazioak eta amesgaiztoak jasaten hasi zen Theo. 1890ko urriaren 12an Pariseko ospitalean sartu zuten eta handik bi egunetara Passyko ospitale pribatu batean; paralisiak haren gorputz osoa hartu zuen eta portaera arazo handiak agertu zituen: altzariak bota, jantziak puskatu. Johannak asko defendatu zuen eta haren gaixotasuna sifilisa ez zela esaten zuen. Frederic van Eeden idazle eta psikologoaren aholkuari jarraituz, Utrecht-eko erietxe batera eraman zuten azaroaren 18an. Aurpegiko giharrak kizkurtuak zituen, jaten zuena oka egiten zuen eta erasokor ageri zen (Naifeh eta White, 2011). 1891ko urtarrilaren 24 edo 25ean hil zen. Utrecht-ko hilerri publikoan ehortzi zuten Theo, zeremoniarik gabe. Hilobi horretan egon zen gorpua hogeita bost urtez. Theoren emazte Johannak bi anaien gorpuak elkarrekin egotea nahi zuen eta 1914an Theoren gorpua Frantziara, Auverssur-Oise-ra, eraman zuen, Vincenten gorpuaren ondoan egon zedin. Vincenten hilobiaren ondoko hilobian ehortzi zituen Theoren gorpuaren hondakinak, Auvers-en. Honela zioten hilarriek: Hemen datza Vincent Van Gogh eta Hemen datza Theo Van Gogh (Naifeh eta White, 2011).

Hilketaren hipotesia Gachet eta Mazery doktoreek aztertu zuten Vincenten zauria eta ireki gabe sendatu zuten zauria; urrunetik disparatutako pistola-bala batek eragina izan zitekeen zauria; autopsiarik ez zioten egin eta bala ez zioten gorputzetik atera; gertaeraren lekukorik ez zegoen eta tiroa non izan zen ez zen zehaztu; bala urrunetik jaurtikia izan zitekeen; kasu horretan, ez zen suizidioa izan. 1890eko udan Pariseko ikasle asko oporretan zeuden Auvers-en eta isekak eta txantxak sarritan egiten zizkioten Vincenti; mutiko horietako bat RenĂŠ Secretan zen, pistola erabiltzeko ohitura zuena; hipotesi honen arabera, RenĂŠ pistolarekin txantxetan zebilela arma disparatu egin zitzaion

328

eta Vincent balaz jo zuen, distantziara; pentsa liteke Vincent-ek â&#x20AC;&#x153;Neure buruari disparatu diotâ&#x20AC;? esan zuenean, RenĂŠ babestu nahi izan zuela. Ez dago garbi zer gertatu zen uztailaren 27ko arratsaldean, Vincentek Ravoux ostatuan bazkaldu zuenetik gauean bala bat sabelean zuela agertu zen arte (Naifeh eta White, 2011). Vincent gehienetan suizidioaren kontra agertu zen, koldarkeria iruditzen baitzitzaion bere buruaz beste egitea; baina, inoiz pasatu izan zitzaion bere buruaz beste egitea; suizidioan pentsatzen zuenean, itota hiltzea pentsatzen zuen gehienetan; artistak eta emakumeak itota suizidatzen direla zioen, ez pistolaz; ez dirudi Vincentek pistolarik eskuratu zuenik (Naifeh eta White, 2011).

Vincent Van Gogh eta haren anaia Theoren eskultura Ossip Zadkine-k egina. Zunderten, Holandako Eliza Erreformatuko eraikuntzaren aurrean.

Vincent eta Theo-ren hilobiak Auvers sur Oise-en

329

3. Vincent Van Gogh-en bereizgarri psikopatologikoak Vincenten historia psikiatrikoan eldarnio paranoideak, suizidio ideiak, pasarte epileptikoak, depresio pasarteak eta ikusmen nahiz entzumen haluzinazioak agertzen dira. Monroe-ren (1991) arabera, 1922 eta 1981 urteen artean 152 sendagilek egin zuten Vincenten gaixotasunaren diagnostikoa; diagnostikoetan gehien aipaturiko gaixotasunak honako hauek izan ziren: epilepsia (55 aldiz), psikosia (41), eskizofrenia (13), karaktere nahasteak (10), psikosi maniakodepresiboa (9). Beste gaixotasun hauek ere aipatzen dira: saturnismoa, MĂŠniĂ¨ren gaixotasuna, porfiria intermitente akutua, kitzikagarritasun gastrointestinalaâ&#x20AC;Ś Vincenten nahaste psikologikoa ulertzeko, faktore anitz hartu behar dira kontuan: faktore genetiko eta familiarrak, bizi izandako esperientziak, garapen psikologikoa, substantzia adiktiboen kontsumoa, intoxikazioak, jasandako gaixotasunak.

3.1. Vincentek pasarte depresibo ugari izan zituen. Lemke eta Lemke-ren arabera (1993), 1872ko Vincenten gutunetan nabari litezke jadanik depresioaren aztarnak; 1880 eta 1884 arteko eskutitzetan egoera depresiboa sarri agertzen da; 1877ko abuztuaren 18an (106) Amsterdametik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion gosari moduan ogi puska bat eta garagardo baso bat hartu zuela eta hori zela suizidatzeko asmoa zutenei Dickensek aholkatzen ziena. 1882ko uztailaren 6ko (212) gutunean Vincentek Theori esaten zion barneko hutsuneak eta miseriak eraman zutela beren burua uretara botatzen duten pertsonak ulertzera. Bere buruari tiro egin zionean, bera animatzera joan ziren Theo eta Gachet-i esan zien alferrik zela bera animatzen saiatzea, tristurak bizitza osoa ilundu ziolako. Theok bere emazteari esaten zion Vincenti itxaropenik ez zitzaiola gelditzen (Weber, 2005). Gastaut-ek Van Gogh-i diagnostikatzen zion epilepsia tenporala haren nahaste bipolarrarekin erlazionatua egon zitekeen. Depresio aldi ezaguna da 20 urte zituenean, 1874ko udan Eugeni Longerrek Londonen baztertu zuenean gertatua; Vincent egoera depresibo batean murgildu zen eta lur jota heldu zen bere etxera; hurrengo hilabeteetan bakardadean murgildu zen eta erlijioan babestu zen (Johanna Bonger). 25 urte zituela Belgikan

330

ebanjelista lanpostutik bota zutenean ere antzeko zerbait gertatu zitzaion; Borinage-ko meatzarien artean izugarrizko frenesiarekin lan egin zuen hasieran; baina, komite ebanjelikoak baztertu zuenean, depresio sakon batean erori zen berriro ere. Beheraldien ondoren izugarrizko energia eta emankortasuna erakutsi zuen; energia izugarriz jarraitu zituen erlijio eta arte helburuak eta lo egiteko premia gutxiago edukitzen zuen (Stringer, Pollack eta Lipsedge, 2009); batzuetan Vincentek pasarte hipomaniakoak izaten zituen, berak gehiegizko kitzikapen moduan interpretatzen zituenak eta mania epileptiko deitzen zituenak (Weber, 2005). Diagnosi diferentzialaren ikuspegitik, Vincentek sintoma hipomaniakoak agertzen zituen, nahaste ziklotimikoari dagozkionak, baina mania eta depresio nagusiaren sintomak ere bazituenez, ez zuen nahaste ziklotimikorik, lehen diagnosi moduan (Grace T. Tan, 2011). Alkoholismoa, sostengu sozialik eza eta itxaropenik eza jasaten zituen, triste eta desanimatua sentitzen zen, krisialdi berrien beldurra zuen, heriotza eta suizidio ideiak buruan zebilzkion eta bere buruaren osotasunaren kontrako erasoak egiten zituen. Saint RĂŠmyko azken fasean etsipena, tristura eta eraso berrien beldurra erakusten zuen Vincentek; suizidio ideiak izan zituen eta bere burua erasotu zuen, pintura irentsiz. Tipo Bipolarreko Nahaste Eskizoafektiboa duenak denboraldi batzuetan psikosia agertzen du, aldarte sintomarik gabe; Vincentek, aldiz, pasarte psikotikoekin batera aldarte sintomak agertzen zituen; ezaugarri psikotikoekin batera bi pasarte depresibo eduki zituen, eta ondoren pasarte hipomaniako eta maniakoak. Ardatz anitzeko diagnostikoari begira esan daiteke I. ardatzean Nahaste Bipolarra I zuela, ezaugarri psikotikoekin (Jamison, 1993; Richards, Kinney, Lunde, Benet & Merzel, 1988). Vincentek afektibitate bipolarra agertzen zuen: depresioak eragiten zion narritadura barne-hersturarekin eta euforia laburrarekin txandakatzen zuen (Martin, 2011). 3.2.

Vincentek ideia paranoideak zituen lagunei buruz eta eskizofreniaren sintoma positiboak ere bai, baina ezin esan daiteke eskizofrenia paranoidea zuenik, sintoma negatiboak falta zitzaizkiolako eskizofrenia diagnostikatu ahal izateko (Carota, Iaria, Berney eta Bogousslavsky, 2005). Vincenten gutunak irakurrita ez dirudi eskizofrenia zuenik; argi zuen burua eta errealitatera ongi egokitzen zen; eskizofrenikoak ez ditu eskatzen Vincentek eskatzen zituen desenkusak: Gauguini, Saint-RĂŠmy-ko erizainari, belarri zatia bidali zion emagalduari; errealitatearekin kontaktua gorde zuen;

331

adierazkortasun handia erakutsi zuen; bere buruaren erretratu asko egin bazituen, modeloak ordaintzeko dirurik ez zuelako eta inorekin ez haserretzeko egiten zuen. Vincenten artea ez da eskizofreniko batena; ez du eskizofrenikoaren zurruntasunik, txirotasunik eta geldotasunik; haren pinturak baditu erritmoa eta mugikortasuna; nahaste neuropsikiatrikorik ez zuen jasan; gaitasun kritikoa eta diziplina gorde zituen Vincentek. II. ardatzean, nortasun paranoidearen nahastea zuela esan daiteke. Mugako nortasunaren nahastearen sintomak ere agertu zituen: oldarkortasuna, aldarte aldaketak, bere burua zauritzeko portaerak, oreka gabeko auto-irudia, harreman konplikatuak (Grace T. Tan, 2011). Karl Leonhard-ek (1992) herstura eta zoriontasun psikosiaz hitz egiten du; krisi akutuaren hasiera 1888ko abenduaren 23an izan zen. Krisi aldakorrak izaten ziren: une batean normal zegoen eta hurrengoan zorotasunezko irudi eraman ezinak izaten zituen. 1889ko otsailean Salles apaizak Theori idatzi zion esanez Vincentek loaren nahasteak, pozoitze-beldurra eta haluzinazioak zituela; Vincentek berak esaten zuen krisialdietan irudikatzen zuena errealtzat hartzen zuela (1889ko apirilaren 21eko gutuna); esaten zuen beste gaixo batek uste zuela ahotsak eta hitzak entzuten zituela korridoreetan, berak (Vincentek) hamabost egun lehenago bezala; seguraski belarriko nerbioak gaixoturik eta gehiegi kitzikatuak edukiko zituela (1889ko maiatzaren 22ko gutuna). Van Gogh-ek entzumenezko eta ikusmenezko haluzinazioak deskribatzen zituen eta gaixotasunaren fase akutuetan gertatzen zirela esaten zuen. Van Gogh-ek beste sintoma garrantzitsu baten berri ere ematen zuen: loaren nahastea (1889ko urtarrilaren 9ko gutuna); lo egin ezinik, egun batzuetan erabat desorientatua egoten zen. Sintoma gidaria hala ere afektuaren nahasteei zegokiena zen; herstura handia sentitzen zuen krisialdietan; hersturagatik garrasi egiten zuen krisialdietan, bere burua defendatzeko; hersturaren aitziko poloa ere bizi izaten zuen: zoriontasuna edo extasia; 1889ko otsailaren 3an idazten zuenez, une batzuetan entusiasmoa sentitzeraino heltzen zen eta orduan Greziako orakulu bat bezala sentitzen zen; kitzikapen psikotikoaren uneetan ideia erlijioso exajeratuak, funtsgabeko haserrealdiak izaten zituela esaten zuen (1889ko irailaren 7-8ko gutuna). Gaixotasuna bat-batean agertzen zen; fase akutuaren kitzikapen afektiboa azkar agertzen eta desagertzen zen; haren atzetik eldarnio erlijiosoak agertzen ziren: entzumen eta ikusmen haluzinazioak eta pozoitua izateko beldurra; krisialdiek astebete edo bi hilabete iraun zezaketen; pazienteak pasarte akutuaren oroitzapen lausoa zuen eta krisialdien artean oso lasai eta lanerako argi

332

gelditzen zen. Gaixotasun-faseen ondoren, akidura aldiak agertzen ziren; akidura desagertu ondoren, lo nahasteak eta herstura agertzen ziren; hersturaren beste ertzeko afektuak ere (alaitasuna eta entusiasmoa) agertzen ziren.

3.3.

Epilepsiaren diagnostikoa

Gastaut epileptologo frantsesaren arabera (1956), Vincentek epilepsia tenporala edo epilepsia psikomotorra zuen, absentaren kontsumoak eragina; bat zetorren Arleseko osasun zentroko Rey-ren eta Saint-Remyko Peyron doktoreen diagnostikoarekin; epilepsia psikomotorraren erasoetan pazienteak kontzientzia gal dezake edo kontzientzia manten dezake; bereizgarri ezagunenak honako hauek dira: oroimen galera, ikusmen ilusioak, haluzinazioak, migrainak, beldurra, barne-herstura eta bihotz erritmoaren aldaketak. Gastaut-entzat, Vincentek epilepsia psikomotorraren zeinu gehienak zituen krisialdietan eta krisialdien artean; nahaste hori lobulu tenporalaren aurreko-barneko zatiaren eta inguruko egitura rinentzefalikoen lesio batek eragiten zuen (Weber, 2005). Vincentek konbultsiozko ez zen epilepsia zuen, haluzinazioz eta konfusio pasartez eratua; honako sintoma hauek zituen: bat-bateko eztandak; krisi psikomotorrak; izaera aldaketak; justifikazio gabeko erasoak; krisiaren aurretiko eta ondorengo erasokortasuna; haluzinazio eta konfusioasalduren pasarteak; entzumen eta ikusmen haluzinazioak; haluzinazio beldurgarrien erreakzioz sorturiko automatismoak; ideia mistikoen inbasioa; afektuen, portaeraren eta nortasunaren mailako aldaketak (Szondi, 1963; Weber, 2005). Epileptiko psikomotorren %90k krisi arteko sintomak agertzen zituen eta % 60k benetako eskizofrenikoak ziruditen; Vincentek krisiaren ondoren konfusio egoera iraunkorrak, izuikarako eta barne-hersturako bat-bateko pasarteak eta karaktere eta portaera nahasteak agertzen zituen: oldarkortasuna, haserre eztandak, atxikimendu sozialak eragindako gehiegizko soziabilitatea, hipoaktibitate sexuala (Weber, 2005). Gastaut-en iritziz, Van Gogh-ek lesio tenporo-linbiko goiztiar bat jasaten zuen, absentarekiko sentikortasun bereizia baitzuen; Van Goghek absenta edaten zuen bere barneko ekaitza baretzeko eta absenta kontsumitzean izaera eta emozioen anormaltasunak agertzen zituen; absentak konbultsioak sortzen zizkion; artemisa olioa zen absentaren osagaietako bat eta thuyona zen haren agente aktiboa, konbultsioak eta

333

haluzinazioak eragin zitzakeena (Arnold, 1988); gainera, absentaren kontsumoak epilepsia sor zezakeen; hain zuzen ere, Parisen absenta kontsumitzen hasi zenean agertu ziren epilepsia krisialdiak ere, emozioen eta portaeraren nahasteekin batera (Dietrich Blumer, 2002); Van Gogh-ek maiz hartzen zuen absenta Arlesen zegoenean; gainera, asko erretzen zuen eta nikotinak jaitsi egiten du thuyonaren atalase toxikoa; trementina edaten ere saiatu zen Arleseko egoitzan zegoela, eta edari horrek thuyonaren antzeko osagai kimikoak ditu (Weber, 2005). Baina, Rey-k eta Peyron-en ez zuten aipatu Vincentek absenta gehiegi edaten zuenik; eta alkohol gehiegi edanez gero, Saint-RĂŠmyn konturatuko ziratekeen eta Vincenten sormenean ere eragina izango zuen. Autore batzuentzat Vincentek epilepsia eta psikosia zituen batera (Jamison eta Wyatt, 1991; Morrant, 1993). 1960an Morel-ek Van Goghen epilepsiaren sintomen zerrenda egin zuen: krisien aurretik edo krisiekin batera kitzikadura eta depresio faseak, bat-bateko amorru aldiak, haserrekortasuna, amorru aldietako acting-out arriskutsuak, bere buruaren kontrako erasoak, amorru aldien ondorengo alhadura aldiak, epilepsia garaiko amnesiak, tartekako ikusmen eta entzumen haluzinazioak; epilepsia latentea izanik, ez ziren benetako erasoak gertatzen, ez handiak eta ez txikiak. Vincenten ikusmen haluzinazioak errepresentazio figuratibo konplexuak ziren, errealitatea zehazki irudikatzen zutenak; entzumen haluzinazioak hitzezkoak edo musikalak izan zitezkeen; soinu bitxiak entzuten zituen; batzuetan melodia bat etengabe entzuten zuen; tarteka ideia bizkarroi obsesiboak izaten zituen, konpultsiboki adierazi edo gauzatu behar zituenak; haluzinazioaren ondorengo erreakzio erasokor edo defentsiboak izaten zituen; beste une batzuetan agerpen afektiboak izaten zituen: haserrea, izua, barneherstura, bortxazko erreakzioak, poza, extasia. Morrant-entzat (1993) lobulu tenporaleko epilepsia zuen Vincentek; argudio moduan kontzientziaren galera aipatzen zuen, baina, kontzientziaren galerarik ez zen ageri Van Gogh-en gutunetan eta Peyron-en oharretan; oroitzapen lausoko pasarteak izaten zituen, baina kontzientziaren galerarik ez; gaixotasuna agertu eta gero ere Vincenten gaitasun sortzailea mantendu egiten zen, bai kuantitatiboki, bai kualitatiboki. Karl Jaspersek (1986) Vincentek eskizofrenia zuela esaten bazuen ere, beste autore batzuek (Kraus, 1941; Hendenberg, 1937; VallejoNĂĄgera, 1989) baztertu egin zuten diagnostiko hori. Beeck-ek (1982) ez zuen pentsatzen Van Gogh-ek eskizofrenia zuenik; paziente epileptikoek egindako marrazkiak aztertu zituen eta Van Gogh-en marrazkiekin

334

zituzten kidetasunak azpimarratu zituen. Beeck-ek lehenik hipotetizatu zuen Vincentek izaera epileptoidea zuela, Ernest Kretschmerren â&#x20AC;&#x153;Korperbau und Characterâ&#x20AC;? (Gorputz-mota eta karakterea) liburuan oinarrituta; gero Vincenten 1889ko lanak aztertu zituen, haietan ageri zen ikusmen aura azpimarratu zuen eta epilepsiaren lehen sintomekin erlazionatu zuen. Ikusmen eremuan agertzen ziren irudimenezko objektuak, sugarren antzekoak, epilepsiaren aurretiko sintomekin elkartu zituen; Beeck-en paziente epileptiko batek egindako marrazkiek ikusmen aura bat zuten, Van Gogh-en mihiseetan agertzen zenaren antzekoa. Epileptikoen marrazkiak eta eskizofrenikoenak ezberdinak zirela zioen; eskizofrenikoen marrazkietan kontzeptu espazialik ez dago, formak distortsionatzen dira, espazioaren banaketa lausoa egiten da; epileptikoen marrazkiak errealistagoak izaten dira eta xehetasun gehiago agertzen dituzte (Suzuki & Matsuishi, 1982). 3.4. Geschwind-en sindromea Lobulu tenporaleko nahasteak emozio- eta aldarte-aldaketei oso loturik daude; era berean, lobulu tenporala oso loturik dago pertsona baten identitate eta indibidualtasun zentzuarekin. Lobulu tenporaleko epilepsia duten pertsona batzuek Gastaut-Geschwind sindromea edo Geschwind sindromea garatzen dute eraso epileptikoen artean: funtzio sexualaren nahasteak, gehiegizko erlijiotasuna, hipergrafia, haserrekortasuna, gehiegizko kezka filosofikoak, ideia eta pertsona batzuekiko eranskortasuna edo gehiegizko atxikimendua. Geschwind-en sindromea duenak bost ezaugarri agertzen ditu: - Hipergrafia: modu konpultsiboan luzaz idazteko joera, lobulu tenporaleko epilepsia dutenengan ikusten dena; Dostoyevsky-k jasan zuen nahaste hori. - Gehiegizko erlijiotasuna: sentimendu erlijioso biziak krisialdien artean; lider erlijioso anitzek jasan dute lobulu tenporaleko epilepsia. - Sexualitate atipikoa: hiposexualitatea, hipersexualitatea, sexualitate aldatua. - Zirkunstantzialitatea: solasaldiak luzatzeko joera, harreman likatsuetarako joera. - Bizitza mental oso intentsua; jokaera kognitibo eta emozional sakonak. Khoshbin-ek (1986) dio Van Gogh-ek lobulu tenporaleko epilepsia zuela, bost ezaugarri hauekin:

335

- Hipergrafia: eskutitz kopuru ikaragarria idatzi zuen. Van Gogh-en ibilbide artistikoa laburra eta oparoa izan zen; hamar urtetan 2000 koadro eta marrazki baino gehiago egin zituen; Arlesen 200 koadro eta 200 marrazki eta akuarela baino gehiago egin zituen; horretaz gain, Arlesen 200 eskutitz inguru idatzi zituen; 14-16 ordu lanean jardun eta gero edo pintaketa saioen artean idazten zituen gutunak. - Gehiegizko erlijiotasuna: predikaria izan zen, Biblia itzultzen jardun zen, liburu erlijiosoak irakurtzen zituen, egun berean hainbat meza eta elizkizun erlijiosoetara joaten zen. - Portaera sexual ezegonkorra: bisexualitate eta homosexualitate aldiak; harreman homosexual ekaiztsu moduan interpreta litezke Gauguin-ekin izan zituenak. - Erasokortasuna: Gauguin-en kontra eta bere buruaren kontra. - Eranskortasuna: ideia eta pertsona batzuei oso atxikia agertzen zen; ezin izaten zituen eztabaida batzuk amaitu eta ezin izaten zen pertsona batzuengandik aldendu.

3.5. Saturnismoaren diagnostikoa Gonzalez Luque eta Montejo Gonzalez-ek (1997) esan zuten berunaren intoxikazio kroniko baten sintomak zituela Vincentek, hots, agertzen zituen sintoma fisiko eta psikikoak saturnismoaren adierazgarri zirela (Weber, 2005). Sintoma horiek bizitzako azken bost urtetan azaldu zituen. Vincent Van Gogh eta Saturnismoa Vincent baino lehenagoko pintoreek pintura-osagaiak nahastu behar izaten zituzten tonalitate ezberdinak aurkitzeko; baina, pintura-tutu berrietako koloreek intentsitate konstantea zuten eta erraz garraia zitezkeen; Theok lortzen zizkion Vincenti pintura-tutuak. Vincentek berun askoko koloreak erabiltzen zituen: berunezko zuria (berun karbonatua) edo berunezko horia (berun kromatoa). Holandan bizi zen garaian Vincentek asko erabiltzen zuen berunezko zuria; Arleseko paisaiak, zuhaitzak, etxeak eta soroak pintatzeko, berriz, kromo horiak erabiltzen zituen. Beruna digestio hoditik, azaletik edo arnasatik sartzen da eta, egunero dosi txiki bat hartuz gero, organismoan pila daiteke eta hilabete batzuetan intoxikatzera hel daiteke pertsona bat.

336

Pintura horiak oso toxikoak izanik, saturnismoa, plonbemia edo plunbosia eragin dezake; berunak kaltzioaren, zinkaren edo burdinaren lekua hartzen du entzimetan eta anemia eragiten du, hemoglobinaren sintesia eragotziz; ondorioz, anemia azkar agertzen da saturnismoan. Parisen oso nekatua agertzen zen Vincent, eta oso zurbila ere bai. Vincentek Gauguin-i eskaini zion autoerretratuko azal zurbil grisaxka berunak eragindako anemiaren adierazgarri izan liteke. Vincentek belarriaren lobulua ebaki zuenean, nekez berreskuratu zuen galdutako odola; izan ere, hezur-muinak hematieak berehala sortzen ditu, baina saturnismoa duenaren berunak inhibitu egiten du odolaren sintesia. Saturnismoaren lehen sintomak ez dira oso zehatzak: ahultasuna eta beheraldia; olioz pintatzen hasi eta handik urtebeterako sintoma horiek agertzen hasi zen Vincent; berak elikadura eskasari, kirioen nekeari edo lan gehiegiari egozten zizkion sintomak. Ahotik sartutako eta ahoan geratutako berunak entziak inflama ditzake eta gingibitisa eragin; hortzen inguruko mintza zauritzen da. Berunaren intoxikazio akutua duenak sabeleko min bortitzak izaten ditu, berunak kontrakzioak eragiten baititu urdail eta hesteetako giharreria lisoan. Anberesen zegoenean entzietako arazoak, karkaxa grisaxkak eta urdaileko mina izan zituen Vincentek, nahiz eta berak berunari ez zizkion egozten min horiek; berak negu txarrari edo edandako ardo txarrari egozten zizkion (GonzĂĄlez eta Montejo, 2004). Gainera, berunak entzefalopatia saturninoa eragiten du eta ondorioz, krisi epileptikoak, delirium egoerak, insomnioa, disfuntzio sexuala eta bertigoa eragiten ditu. Vincentek beruna zuten pigmentuak erabili zituen eta nahi gabe irensten zuen beruna: pintzeletatik, jantzietatik, eskuetatik eta ontzietatik ahora joaten zitzaion pintura; tarteka, krisialdietan, pintura disolbatzailea edo pintura irensten zuen; esate baterako, Arles-en eta Saint RĂŠmyn. Ez dirudi Vincentek gaixotasun fisiko eta mental berezirik zuenik, pintura erabiltzen hasi aurretik; berun-pigmentuak erabiltzen hasi eta handik hilabete batzuetara berunintoxikazioaren sindromea agertu zuen; berunez intoxikatutako pertsonek edo entzefalopatia saturninoa dutenek lesionatuak dituzte sistema linbikoa, lobulu frontala eta lobulu tenporala eta

337

ondorioz galdua dute emozioen kontrola eta arlo sozialean portaera erasokorrak maiz agertzen dituzte. Entzefalopatia saturninoa duenak sarri eta azkar aldatzen ditu afektuak eta sarri erantzuten du haserreturik eta erasokortasunez; umore txarra du eta horrek eragotzi egiten dio gizartean moldatzea; afektu aldakorrak eta portaera infantila agertzen ditu, lobulu tenporaleko epilepsia dutenen síndrome afektibo moduan. Drogen erabilerari zegokionez, alkohol gehiegi kontsumitzen zuen eta etengabe erretzen zuen Vincentek; barneko gatazkak baretzeko alkohol gehiegi edaten zuen; entzefalopatia saturninoa daukan pertsona batek alkohol asko edaten badu, portaera erasokorra, deliriuma eta krisi epileptikoak ager ditzake. Era berean, saturnismoak funtzio sexualaren galera eta amesgaiztoak ere eragiten ditu. Saturnismoak nerbio radiala ere ukitzen du eta ahultasuna sortzen du hatzekin pintza mugimendua egiteko; bizitzaren amaieran pintzela erori egiten zitzaion Vincenti eta Theori idatzitako gutunak gero eta laburragoak ziren; azken koadroetan teknika sinpleagoa erabili zuen, eskuak gero eta ziurtasun gabezia handiagoa eragiten ziolako.

3.6.

Ménièren gaixotasunaren diagnostikoa

Arenberg eta lankideen arabera (Arenberg, Countryman, Bernstein eta Shambaugh, 1990), Ménière-en gaixotasuna diagnostikatu zioten Vincenti; diagnostiko hori jadanik Yasuda-k (1979) iradokia zuen: akufeno eraman ezinak ekiditeko moztu zuela Vincentek belarria. Ménière-en gaixotasunaren sintomak Vincentek bere eskutitzetan deskribatzen zituenak dira: bertigo episodikoa, jarreraren desoreka eta zorabioak, goragalearekin eta oka egitearekin nahasturik; desoreka fisikoa; tinitusa (entzumen zaratak); entzumenaren nahaste aldakorrak eta zarata eraman ezina; beraz, Vincentek senitartekoei eta lagunei idatzitako eskutitzetan oinarritzen da barne-belarriaren nahastearen proposamena. Arenberg-ek ez zuen pentsatzen Vincenten azken garaiko arazoak epilepsiari lotuak zeudenik; haren erasoek gehiegi irauten zuten epilepsia erasoak izateko; bertigo erasoak zituen, mugimenduak eta zarata handiak eragindakoak. Vincentek Ménièren gaixotasuna zuela proposatzeko, hark azken sei urtetan idatzitako gutunak aztertu zituzten autoreek; autore horiek

338

ziotenez, Vincent Van Gogh-en garaietan ez zen oraindik ondo ezagutzen Ménièren gaixotasuna eta sendagileek horregatik diagnostikatu zioten epilepsia. Bertigo erasoak usuagoak bihurtu ziren 1888 eta 1890 artean; eraso horiek tristurara, bere burua zauritzera eta suizidiora eraman zuten. Konrad Strik-en arabera (1996), Vincentek jasaten zuen gaixotasuna ezin zen izan Ménièren gaixotasuna, Van Gogh-ek inoiz ez zituelako aipatu tinitusa adierazten zuten entzumenezko zaratak. Ahotsak entzuten zituen eta irudipenak ere bai, hots, haluzinazio konplexu eta egituratuak, Ménière gaixotasunarekin bat ez zetozenak. Gainera, Ménière gaixotasunaren diagnostikoak ez ditu azaltzen eldarniozko ideiak, afektuen aldakortasuna, zoriontasun eta entusiasmo aldiak, biraketa erlijioso funtsgabeak. Ménièren gaixotasuna Yasuda, otologista Japoniarrak (1979) zioen Vincentek Ménièren gaixotasuna zuela eta barne-belarriko arazoek eta begi mugimendu patologikoek eragina izan zutela haren arte motan (House, Carry & Wexler, 1980). Vincenten pinturetan begien mugimendu anormalak antzeman zitezkeen: nistagmusa, begien errotazio bertikal eta horizontalak, Vincentek dardara bertikal deitzen zituenak. Erasoaren aurretik pintatutako koadroak eta ondoren pintatutakoak ezberdinak zirela zioen Yasudak. Entzumeneko zaratak, zarata eraman ezinak, entzumeneko presioa, bertigo erasoak eta desoreka arazoek sentitzen zituen Vincentek eta horrek guztiak krisi laberintiko bestibularra iradokitzen zuen. 1889ko irailaren 10ean (606) amari idatzitako gutunean Vincentek zioen sarri izaten zituela bertigo-erasoak eta zorabioak; Wilheminari idatzitako eskutitz batean esaten zuen betidanik sufritu izan zuela bertigoa, baina lau eraso nagusi jasan zituela. Mugimenduek, bidaiek eta jarreraaldaketek goragalea eta gaixotasun sentimendua eragiten zizkioten; horrelako esperientzia batzuen ondoren, bidaiak ekiditeko esan zioten sendagileek Vincenti. Vincenten erasoen iraupena eraso epileptikoena baino luzeagoa zen eta erasoen ondoren patxada aldiak izaten zituen, Ménièren gaixotasunean gertatzen den moduan. Yasudak esaten zuen Van Gogh-ek belarria moztu zuela tinitusak zituelako; Yasudarentzat Van Gogh-en urdail eta hesteetako nahasteak bertigoari lotutako goragaleak ziren, eta ez alkoholak, absentak edo jateko ohitura txarrek eragindako gastritisa (Runyan, 1981). Pertsona batek Tullioren fenomenoa duenean, zarata handi baten

339

aurrean zorabioa edo bertigoa sentitzen ditu; soinu handien aurrean biraketa bertigoa sentitzen du; barne-belarriaren nahasteak ditu eta gehiegizko sentikortasuna du soinu maila handitzen denean. 1890ko maiatzean Gauguin-i idatzitako eskutitz batean Vincentek zioen hiru egunez soilik egon zela Parisen; hango zaratak egin zion kaltea ikusita, ona izango zela beretzat landa-herri batera bizitzera joatea. Bere garaiko sendagileek epilepsia zuela esan zioten Vincenti, eta diagnostiko hori onartu egin zuen Vincentek; hori gerta zitekeen, Ménièren gaixotasunaren berririk ez zutelako oraindik sendagile haiek; Vincentek epileptikoa zela esaten bazuen, Rey doktoreak eta Peyron doktoreak horrela diagnostikatu ziotelako zen; baina, Vincentek ez zituen epilepsiaren erasoak jasaten; ez zuen mihirik hozkatzen; belarria moztu zuenean ez zuen ekintza automatiko moduan egin, baizik nahita egindako ekintza konplexu baten moduan; Van Gogh-ek ez zuen bere eskutitzetan epilepsiaren erasoen deskribapenik egin: mugimendu kloniko eta tonikoak, mihiko odola; Gachet sendagileak ere, nahiz eta nerbioen mediku izan, ez zion epilepsiarik diagnostikatu. Vincentek St. Rémyn zegoenean oraindik ez zuen pentsatzen epilepsia edukiko zuenik, baina bai horretara eboluzionatuko zuela. Parisen bizi izan balitz eta Charcot-en eskuetan egon izan balitz, Vincenti Ménièren gaixotasuna diagnostikatuko zioketen eta kinina sulfatoaren tratamendua emango zioketen (Charcot, 1962).

3.7.

Anna Carbentusek, Vincente amak, ezin izan zuen gainditu bere lehen semearen heriotza eta bigarren jaiotako haurrarengana bideratutako haserrea; hildako anaiaren izen berbera hartu zuen Vincentek; izan ere, Vincent izeneko anaia zaharrago bat juxtu bigarrena jaio baino urtebete lehenago hil zen (Tralbaut, 1969). Benezech eta Addad-ek diotenez (1984), berari ez zegokion identitate batekin jaio zen Vincent mundura, hilda jaio zen anaia ordezkatzen baitzuen gurasoen buruan. Vincentek bizitza osoan ikusi ahal izan zuen anaiaren hilobia, elizaren ondoan zegoena eta inskripzio hau zeramana: « Vincent Van Gogh, 1852. Utzi niregana etortzen haur txikiak (Lukas, XVIII, 16) ». Hildako anaia idealizaturik zeukaten gurasoek eta Vincentek txiki-txikitatik bizi izan zituen afektu falta eta barneko hutsunea. Benezech eta Addad-ek diotenez (1984), haur batek hildako anaia ordezkatzen duenean, bigarren haurra lehenengoaren irudi idealizatuarekin alderatzen dute gurasoek eta haren pareko izatera heldu behar

340

du bigarrenak, gurasoak ez zapuzteko; gainera, gurasoak beldur izaten dira bigarren haurra ere galduko ote duten eta barne-hersturatuak egoten dira (Porot, 1989; Weber, 2005). 3.8.

Vincentek harreman fusionalak zituen besteekin; harreman sinbiotikoak anaia Theorekin zituen batez ere; horregatik, garrantzi handia hartu zuen Vincententzat bere anaia Theoren ezkontzak eta ilobaren jaiotzak. Theorekin zuen harreman mota errepikatzen zuen ingurukoekin: hasieran maitekor eta lagunkoi ageri zen; gero, menderatzaile. Menderatua izatea onartzen ez bazuen beste pertsonak, urruntasuna eta haserrea baliatuko zituen Vincentek. Dinamika horretan mugitu zen ingurukoekin: Theorekin, Gachet doktorearekin, Gauguinekin, Mauve-rekin, Von Rappard-ekin eta Tersteeg-ekin. Vincent eta Theo emozionalki eta ekonomikoki lotuak zeuden eta tartean sartu zen Johanna Gesina Bonger; horrek arriskuan jartzen zuen Vincenten eta Theoren arteko lotura fusionala. Vincenten osasunean eragin zuzena eduki zuen Theoren eta Johannaren arteko harremanak; izan ere, bien arteko harremana sendotzeak Theoren eta beraren arteko lotura ahultzen zuela iruditzen zitzaion Vincenti. Theoren ezkontzak eragin nabarmena izan zuen; laster, gainera, koinata haurdun geratu zen; jaio zen haurrari Vincent izena jarri zioten eta osaba Vincenti ilobaren aitajauna izateko eskatu zioten (Weber, 2005). Interpreta liteke, belarria moztearen ekintzaren bidez Vincentek anaia Theoren arreta bereganatu nahi zuela, Theok berarekin pasa zitzan Gabonetako oporrak. Vincentek izandako osasun krisialdiak Theoren harremanekin erlazionatuak zeuden; Theo Johannarekin harremanean hasi zenean eta ezkondu zenean gertatu ziren Arles-ko krisialdirik latzenak (Mauron, 1976); Vincenti iruditzen zitzaion, anaia Theo ezkondu eta seme bat edukiz gero, bera abandonatua geratuko zela eta hil egingo zela; harreman sinbiotikoa hautsiz gero, bizitzako oreka galduko zuela. Van Gogh pertsona ezegonkorra zen eta gaizki ulertua sentitu zen bere bizitzan; bizitza bakartia eraman zuen, baina azken hamazazpi urtetan oso sarri idatzi zion bere anaia Theori; eskutitz horiei esker bere pentsamenduak eta barne mundua hobeto ezagutu zituen. Vincent ez zen gai besteekin harreman egokiak izateko, baina artearen eremuko bizikidetza-paradisu batean sinesten zuen; Parisen egon zenean, pintoreen komunitate bat amesten zuen; komunitate horretan elkarri lagunduz, elkar kulturalki aberastuz biziko zirela pentsatzen zuen; baina, berekoikeriak, bekaitzak eta hipokrisiak agertu zirenean, Parisi uko egin zion eta leku idiliko batean pentsatzen hasi zen; horrela sortu zen Etxe Horiko artisten elkartearen ideia; baina, Gauguin-

341

ekin bizitzen jarri zenean, tentsioak eta tirabirak agertu ziren eta gaizki amaitu zen historia. Vincentek Theorekin eskutitzen bidez izandako harremana nahiko egokia izan zen, baina zuzeneko harremanean dena hankaz gora jartzen zuen; familiarekin gaizki konpontzen zen; Theorekin, hobeto, baina Parisen elkarrekin pisu berean jarri zirenean, ezinezkoa gertatu zen bi anaien arteko elkarbizitza. Hala ere, badirudi Vincent hobeto konpontzen zela jende apalarekin, bere mailako jendearekin (Roulin postaria, Ginoux senar-emazteak), eta arazo gehiago zituela indartsuekin eta bere gainetik zeudenekin. Vincentek egonezin handia zuen, ibiltari nekaezina zen, gauean berandura arte solasean jardutea gustatzen zitzaion; bere fanatismoaren biktima izan zen; bere buruari eta besteei egiten zizkien eskaerak ez ziren malguak eta horrek etengabeko arazoak sortzen zizkion; edozer jarduera egiten zuela, haur baten urgentziarekin eta pentsamendu bakar itsuarekin egiten zuen; ez zuen ezer barkatzen; haren hitz egiteko modua, gorrotagarria edo maitagarria gertatzen zen; bere errebeldiak eta zorroztasunak munduan eta familian arrotz bihurtzen zuen (Naifeh eta White, 2011). Vincent eta Gauguin elkarrekin bizi ziren eta ikuspegi psikoanalitikotik Gauguin-ek Vincenten aita errepresentatzen zuen, nortasun indartsukoa zelako (NĂĄgera, 1967; Schultz, 2005). Schnier-en arabera (1950), Vincentek Gauguin mehatxatu zuen, belarria moztu zuen egunaren bezperan, baina Gauguin-ek begirada zorrotz batez erantzun zion eta Vincentek ihes egin zuen; Vincenten bortxazko ekintza interpreta liteke aitaren kontrako fantasiazko eraso moduan. Gero, bere buruarengana desbideratu zuen aitarenganako gorrotoa; aitarekin identifikatu zen eta bere burua zigortu zuen, bere belarria moztuz; aita erasotu zuen bere burua erasotuz (Schnier, 1950). Gauguin-ekin lanerako eta bizitzarako lotura ezarri nahi izan zuen Vincentek, baina porrot egin zuen; bulkada erasokorrak Gauguin-en kontra zuzendu zituen, baina bere buruaren kontra itzuli ziren; Vincentek bere burua zauritzearen arrazoia bulkada homosexualen inguruko gatazkan aurki liteke; ikuspegi horretatik, belarria moztea interpreta liteke auto-irentze sinboliko moduan, belarria sinbolo falikotzat har bailiteke (Lubin, 1972; Westerman Holstijn, 1951; Runyan, 1981). Azkenik, atal sinbolikoa burdelean utzi zuen, bere amarekiko desira asebetetzeko; atal sinbolikoa burdelera eramanez, ama bereganatzeko asmoa adierazi zuen (Schnier, 1950). Gain-determinazioaren teoriaren arabera gizakiaren ekintza batek zergati bat baino gehiago edo esanahi bat gehiago eduki ditzake; Vincenten bizitzako alderdi zenbaitek azal dezakete pasarte sinple bat;

342

bere burua erasotzeko belarria aukeratzea egon liteke loturik zezen korridekin, Gethsemaniko Malkoren pasartearekin edo sinbolismo falikoarekin; azalpenerako lotura horietako batzuk baliozkoak izan daitezke, eta agian beste batzuk ez; gertaera berberek hainbat zergati eta esanahi eduki ditzakete (Hirsch, 1967); azalpen alternatiboen plausibilitatea kritikoki aztertu behar da; azalpenek elkar osatzen duten edo elkarrekin gatazkan dauden ikusi behar da (Runyan, 1981). Zezen korridek belarria moztearen pasartean eduki zuten eraginari buruz, sinesgarria da pentsatzea toreroa zezenaren belarria mozten ikusi izanak eragina izan zuela; era berean, sinesgarria da pentsatzea Theok Johannarekin izan zuen harremanak Vincentengan patologia eta krisiak sortu zituela, Vincentek mehatxatuak ikusi baitzituen Theoren lotura emozionala eta sostengu ekonomikoa (Tralbaut, 1969). Vincentek zezen korridak ikusi zituen Arlesen; toreroari zezenaren belarria ematen zitzaion sari moduan eta belarri hori bere gogoko emakumeari eskaintzen zion; Vincentek bere belarria moztu zuen, aldi berean torero irabazlea eta zezen menderatua balitz bezala (Lubin, 1972; Runyan, 1981). Getsemaniko jardinean Simon Pedrok Malkoren belarria moztu zuen; Kaifas apaiz nagusiaren zerbitzaria zen Malko; belarria bere buruari moztu zionean, erasotzailearen eta biktimaren rolak bete zituen Vincentek bere eldarnioan (Runyan, 1981).

3.9. Porfiria akutu intermitentea Porfiria akutu intermitentea duenak abdomeneko minaren krisiak, arazo neurologikoak eta nahaste psikiatrikoak izaten ditu; hasieran sintoma gutxi ager ditzake eta diagnostikoa berandu etor daiteke. Kunin-ek (1991) zioen Vincentek porfiria akutu intermitentea zuela: abdomeneko minak, goitika egitea, barne-herstura, haluzinazioak; alkoholismoa zen porfiria krisiak eragiten zituena (Weber, 2005). Porfiriak hem-aren metabolismoa ukitzen du; ondorioz porfiria duenak porfirina gehiegi jariatzen du. Sintomak: abdomeneko mina, histeriaren moduko sintoma psikiatrikoak, neuropatia periferikoak (bereziki neuropatia motorrak), sintoma neurobiszeralak (hipertentsioa, oka egitea, konbultsioak, eldarnioak, depresioa eta koma). Erasoen artean ez dute sintomarik izaten.

3.10. Eriksonen ikuspegia

343

Erik Erikson-en (1978) arabera, genetikak eta gizarteko eraginak erabakitzen dute pertsona baten nortasuna nolakoa izango den; faktore genetikoak eta printzipio epigenetikoak hartzen ditu kontuan; pertsonaren garapena ulertzeko, haurtzaroko esperientziak eta heldu arokoak hartzen ditu kontuan, eta garapenaren zortzi estadio sekuentzial deskribatzen ditu (Sadock & Sadock , 2003); garapen estadio horiek elkarren artean erlazionatuak daude; batean arrakasta edo porrota izateak bestearengan eragina du (Morris, 1996); estadio bat ongi gainditzen ez duena, hurrengo estadioetan ez da behar bezala egokituko; gainera, estadio horien artean garapenaren krisialdiak gertatzen dira (Sadock & Sadock, 2003). - Vincentek ez zuen haurtzaro zoriontsua izan; izaera urduria zuen, sentiberegia, eta horrek bere ikaskideengandik urrundu egiten zuen (Barnes, 1994). Amak gehiegi babesten zuen Vincent, izen bereko anaia hilda jaio zelako; gehiegizko babes horrek besteez eta munduaz mesfidatzera eraman zuen; baina lehen estadioa (0-18 hilabete) ongi gainditu zuen. - Gurasoek eman zioten gehiegizko babesak ez zion utzi behar besteko autonomia garatzen eta munduan bizitzeko gaitasunak trebatzen (18 hilabete 3 urte) (Sadock eta Sadock, 2003; Erikson, 1978). - Hirutik bost urtera bitartean haurra gero eta aktiboago bihurtzen da, mugitzeko eta hitz egiteko trebetasun berrien jabe bihurtzen da eta proiektuen eta ekintzen bidez mundua esploratzen hasten da (Erikson, 1963); batzuetan konfiantzaz egiten du aurrera (ekimena) eta besteetan gaizki egiteko beldurrez uzkurtu egiten da (erruduntasuna) (Sadock & Sadock, 2003). Vincentek haurtzaroan abenturatxo batzuk bizi izan zituen: jokoak asmatu, intsektuen bildumak egin; ekimena hartzen zuen eta beldurrak ez zuen uzkurtzen; baina, jarduera horiek irudipenezkora mugatzen ziren eta barnerakoiak ziren. Vincentek haurtzaroan egiten zituen eskulan eta marrazkiak gurasoek goraipatzen bazituzten, birrindu egiten zituen; geroago ere, bere pinturak norbaitek goraipatzen zituenean, sentipen negatiboak (erruduntasuna) sortzen zitzaizkion (Wallace, 1969); hala ere, ekimenak erruduntasunari gain hartu zion Vincenten kasuan, erruduntasunak inoiz ez baitzuen eragotzi haren ekimen sortzailea. Arte mota oso pertsonala lantzera heldu zen (Meyer, 1951).

344

- 5 urte eta 13 urte bitartean langiletasunaren eta gutxiagotasunaren arteko gatazka gainditzen da. 12 urterekin Vincent barnetegira bidali zuten, Groot Zunderteko nekazariekin harremanik eduki ez zezan; orduan, besteekin harremanak edukitzeari utzi eta liburu gehiago irakurtzen hasi zen Vincent (Wallace, 1969); familiatik bereizteak eragina izan zuen harengan; bere identitatea zalantzan jartzen hasi zen. - 13 urte eta 21 urte bitartean, identitatearen eta rol konfusioaren arteko dilema erabakitzen da; hamahiru urte bitartean identifikazio anitz izaten baditu ere pertsonak, garai horretan hasten da rol ezberdinak integratzen, eta rol ezberdinen artean jarraipen zentzua eskuratzen (Morris, 1996). Erikson-en arabera (1963), rol anitzen (semea, anaia, laguna, artista) integraziotik sortzen da identitatea; aurrez bereziak bezala ikusten zituen rolak une horretan integratu egin behar zituen; ez dirudi Vincentek identitatearen zentzurik garatu zuenik; rolen konfusioa erakutsi zuen; bizitza osoan identitate bila ibili zen. - 20 urte eta 40 urte bitartean gertatzen den intimitatearen eta bakartzearen arteko tirabirari dagokionez, emakumeekiko harremanetan hainbat porrot eduki zituen Vincentek; harreman guztiak baztertu zituen haren familiak (Wallace, 1969); Vincenten harreman erromantikoek eta lagunarteko harremanek ez zuten iraun. - Azken bi etapak zintzilik uzten ditugu (37 urterekin hil zen Vincent).

4. ONDORIOAK

4.1. Biografia Vincenten familiako arbasoen artean merkatariak eta erlijio-gizonak ugari izan ziren eta armada-gizonen bat edo beste ere bai. Familiari oso atxikia zen Vincent eta hamasei urterekin hasi zen Hagan lanean, arte merkataritzako Goupil & Cie enpresan; hogei urterekin enpresa horretako Londongo egoitzara aldatu zuten eta han Eugeni Loyer neskatilaz maitemindu zen, baina hark baztertu egin zuen, beste batekin ezkontzeko asmoak zituelako; enpresak Parisen zuen egoitzara aldatu zuten Vincent

345

aldi baterako, aldaketa horrek Eugenik sortutako atsekabea gainditzen lagunduko ziolakoan; berriro Londonera itzuli zen lanera, baina ez zuen behar bezala lan egiten eta Goupil & Cie-ko Pariseko egoitzara bidali zuten lanera; baina, Parisen ere erlijio gaietan arreta gehiago jartzen zuen, lanean baino eta berehala kanporatu zuten lanetik. Parisetik alde egin eta denboralditxo batez Ingalaterran jardun zen lanean, lehenik Ramsgate-eko eskola batean eta ondoren Isleworth-eko beste batean, baina irakaskuntzak baino gehiago erakartzen zuten Bibliaren azterketak eta erlijio gaiek. Gero, familiaren eraginez, Dordrecht-en liburudenda batean jardun zen lanean, liburu saltzaile moduan, baina han ere bere lanak baino gehiago erakartzen zuen Bibliaren azterketak; lan hori utzi eta Amsterdan-era joan zen apaiz-ikasketak egiteko prestatzera, baina familiak irakasle ona jarri zion arren, ez zuen lortu Teologia ikasteko behar zen mailarik latinean eta grekoan. Ondoren, Bruselako predikari laikoen prestakuntzarako eskolan ikasi eta Borinagera joan zen, meatzarien artean lan egitera, baina han ere ez zuten onartu, gehiegi inplikatzen zelako eta ertzeko portaerak izaten zituelako. Borinagen zegoela bere bizitzako misioa artearen bidez betetzeko asmoa piztu zitzaion. Bruselan hasi zuen Vincentek artista bizitza; hango Arte Ederretako Eskolan egin zituen lehen ikasketak; ondoren, Ettengo gurasoen etxean jardun zen lanean; han zegoela, osaba Stricker-en alaba alargunaz (Keez) maitemindu zen eta Keek baztertu zuen arren, denbora luzez saiatu zen haren faboreak eskuratzen; Kee bera eta familia osoa kontra zituen arren, egosgogor jarraitu zuen Vincentek; ondoren, elizara joateari utzi zion eta aitak, haserreturik, etxetik bota zuen. Hagara joan zen eta han Mauverekin eta Tersteeg-ekin harremanean egon zen. Harreman estua zan zuen Christine Hoornik (Sien) izeneko prostituta batekin; lehendik haur bat bazuen eta berriro ere haurdun zegoen; haurra izaten lagundu zion eta harekin ezkontzeko asmoak zituen Vincentek, baina denak kontra izan zituen: Tersteeg, Mauve, familia eta Theo. Sienekiko harremanak hautsi zituenean, Drenthera joan zen, aurrez hainbat pintore ospetsuk egin zuen moduan, eta bertan hainbat koadro pintatu zituen, baina negua hurbildu zenean, hotza egiten zuen, bakardade handia sentitu zuen eta pintatzeko bitartekorik ez zuen; egoera horren aurrean, berriro itzuli zen gurasoen etxera, Nuenenera. Nuenenen berehala agertu ziren gurasoekin konpondu ezinak eta estudio bat alokatu zuen; Nuenengo eta inguruko ehuleen, etxeen eta soroetako lanen hainbat koadro egin zituen. Theok hilero bidaltzen zion dirua, egiten zituen marrazki eta pinturen truke. Nuenenen jardun zen lanean, apaiza katolikoak bere eliztarrei Vincenten modelo izatea eragotzi zien artean; nonbait, Vincenten modelo izandako bat haurdun zegoen eta Vincenti egozten zion apaizak

346

aita izatea. Rappard-ekin ibilaldi luzeak egiten zituen Vincentek eta Margot Begemann-ekin amodiozko harremanak eduki zituen, baina harreman horiek ez zituen beste batzuk bezain seriotan hartu Vincentek; aldiz, Margot bere buruaz beste egiten saiatu zen, Vincenten eta bere arteko harremana gaizki ikusten zutelako bien familiek. Vincenten aita 1885eko martxoan hil zen eta Vincent bere estudiora joan zen bizitzera. 1885eko azaroan Anberesera joan zen Vincent eta Arte Ederretako Akademian izena eman zuen, baina ez zuen azterketa gainditu; Anberesen denboraldi bat egin ostean, Parisera joan zen, Theori aurrez abisatu gabe. Han bizi izan zen, Theorekin, 1886ko martxotik 1888ko otsailera bitartean; Cormon-en eskolan matrikulatu zen eta hainbat pintore inpresionista ezagutu zituen. Montmartreko auzoan bizi izan zen eta Paris inguruak pintatu zituen, Bulerbar Txikiko pintoreekin batera. Tanguyren aretoan koadro batzuk erakutsi zituen eta beste leku batzuetan ere bai: jatetxeetan, kafetegietan. Tambourin Kafetegiko Agostina Segatorirekin ere eduki zituen harremanak. Pariseko bizitzako zurrunbiloari ihes egiteko eta lausorik gabeko koloreekin lan egiteko asmoz, Arlesera joan zen; han harremanak eduki zituen bertan bizi zen jendearekin: zuaboak, postaria eta haren familia, emakume arlestarrak, burdeletako emakumeak; harreman ugari eduki zituen beste artistekin posta bidez; Etxe Horia prestatu zuen, han Gauguinekin bizitzeko. Arlesen eta inguruetan koadro ugari pintatu zituen: zubiak, kafetegiak, ereileak, Saintes-Maries-ko itsasontziak, fruitarbolak, Etxe Horiko gela, zezen-plaza. Vincentek eta Theok egindako hainbeste gonbiteren ondoren, Gauguin Arlesera joan zen, Vincentekin bizitzera; elkarrekin lan asko egin bazuten ere, ez ziren ongi konpontzen Vincent eta Gauguin. Krisialdi bat izan zuen Vincentek eta erasokor agertu zen Gauguin-ekiko; ondoren, bere belarri lobulua moztu zuen eta burdeleko emakume bati eraman zion; krisialdi bete-betean, Arleseko ospitalera eraman zuten Vincent; han Rey doktoreak tratatu zuen; hobekuntzaaldietan ospitaletik irteten eta pintatzen uzten zioten Vincenti, baina arlestar talde batek Vincenten kontrako idatzi bat egin zuen, ospitaletik irteten utz ez ziezaioten; Etxe Horia utzi eta beste gela bat alokatu zuen Vincentek, baina ez zen han inoiz bizi, bakarrik bizitzeko ez baitzen gai ikusten. 1889ko maiatzean Saint-RĂŠmy de Provence-ko Saint Paul de Mausole erietxera eraman zuten Vincent, Theo eta biak ados jarrita gero; Saint-Remyn urtebete egin zuen. Krisialdietan ez zuen lanik egiten; krisialdi ostean, indartzen ari zen bitartean, beste artisten grabatu eta erreprodukzioetan oinarritutako koadroak egiten zituen; hobekuntza

347

aldietan kanpora pintatzera irteten uzten zioten, zaindari batek lagunduta. Hainbat alditan joan zen Arlesera ere, ezagun eta lagun zaharrekin egotera. Vincenten artista bizitzan konstante bat badago: pintura lanak eta literatur lanak elkarrekin erlazionatzen ahalegin handiak egiten zituen; SaintRémyko egonaldian ere asko saiatu zen literatura eta pintura erlazionatzen. Vincentek gaztetan autore hauek irakurtzen zituen: Christian Andersen, Goethe, Jan van Beers, Heine, Uhland, Rückert, Pierre Jean de Béranger. Gerora beste autore hauek irakurtzen zituen: Zola, Balzac, Flaubert, Goncourt anaiak; Dickens beti gustatu izan zitzaion. Vincentek idatzitako eskutitzetan garbi agertzen ziren haren zaletasunak: Victor Hugoren Misérables eta Quatre Vingt Treize; Dickens, Michelet eta Frantziako Iraultzari buruzko Carlyleren gogoetak; bere gogoko autoreak koadroetan ere agertzen zituen; horrela, Osaba Tom-en txabola liburua Madame Ginoux-en erretratuan erakutsi zuen; Goncourt anaien Manette Salomon liburua Gachet doktorearen erretratuan erakutsi zuen. Pinturaren arloan Vincenti beti gustatu zitzaion Millet; Delaroche eta Scheffer-en estilotik inpresionismora eta puntilismora eboluzionatu zuen; gaztetan bere gogokoak izan ziren pintoreetara (Delacroix, Millet) itzuli zen bizitzaren amaieran; azken urteetan Eugène Delacroix-en eragin handia izan zuen Van Gogh-ek; kolore osagarriak elkarren ondoan jartzen zituen, haien intentsitatea azpimarratzearren. 1889ko urte amaieran hasi ziren Van Gogh-en koadroak goraipatzen zituzten idatziak agertzen, baina Vincent ez zen harropuztu; aitzitik, merituak banatzen saiatu zen. 1890eko maiatzean Peyron doktoreak sendatutzat eman zuen eta Parisera joateko baimena eman zion; Parisen Johanna eta iloba Vincent ezagutu zituen eta han hiru egun eman ondoren, Auversera joan zen; han Gachet doktorearen babesean lanean jarraitu zuen: landa eremuko koadroak, Gachet doktorearen eta haren alabaren erretratuak, Adeline Ravoux-en erretratua eta beste hainbat egin zituen. Oso kezkaturik bizi izan zituen garai horretako Theoren familiako arazoak eta uztailaren 27an bere buruari tiro bat eman zion. Azken egunean bere alboan izan zuen Theo.

4.2.

Bereizgarri psikopatologikoak

- Vincent Van Gogh-ek depresio pasarte ugari izan zituen. Depresioaldiak izan zituen amodiozko harremanak etetean edo Borinageko predikari postutik kendu zutenean. Depresio nagusiaren sintoma batzuk bazituen eta depresio aldietan suizidio ideiak izaten zituen. I tipoko nahaste bipolarra zuela esan daiteke, bereizgarri

348

psikotikoekin nahastuta. Depresioak eta entusismo mugagabea txandakatzen zituen. Depresio edo tristura egoeran zegoenean, luzaz egoten zen besteengandik urrunduta.

- Tarteka izaera eskizoidea agertzen zuen, baina izaera hori ez zuen iraunkorra: Nuenenen egon zenean triste eta bakarti moduan deskribatu zuen aitak, baina Parisen gizartekoiagoa izan zen. Vincent bakardade zalea zela esaten da, baina laguntasunari garrantzi handia eman zion eta hainbat lagunekin harreman estuak izan zituen: Gladwell, Van Rappard, Bernard, Gauguin, Theo. Tenperamentu indartsukoa, izaera egoskorrekoa eta afektu sakonekoa zen eta hurbilekoen zoritxarrek asko hunkitzen zuten; benetako emozio eta sentimenduek gidatzen zuten. - Vincentek eskizofreniaren sintoma positiboak bazituen, baina sintoma negatiborik ez. Ezin zitzaion eskizofrenia diagnostikatu: krisialdietan ikusmen eta entzumen haluzinazioak izaten bazituen ere, errealitatera ongi egokitzen zen, gaitasun kritikoa bazuen eta ez zuen eskizofrenikoaren zurruntasunik. Mugako nortasunaren ezaugarri batzuk bazituen: inpultsibitatea, aldarte aldakorra, bere burua zauritzeko joera eta orekarik gabeko autoirudia. - Vincentek epilepsia tenporala edo epilepsia psikomotorra zuen: oroimen galera, haluzinazioak, ikusmen ilusioak, beldurra, barneherstura, migrainak, bihotz erritmoaren aldaketak. Konbultsiozkoa ez zen epilepsia mota zen: haluzinazioz eta konfusioz eratua. Krisien aurretik eta krisi garaian kitzikadura eta depresio aldiak, bat-bateko amorru aldiak, haserrekortasuna, acting-out arriskutsuak, bere buruaren kontrako erasoak, alhadura aldiak, amnesiak, ikusmen eta entzumen haluzinazioak, asaldura afektiboak (izua, haserrea, barneherstura, pozkarioa, extasia) izaten zituen. Paziente eskizofrenikoen marrazkiek eta Van Gogh-enak kidetasunak zituztela ikusi zuten: paziente epileptikoen marrazkiek ikusmen aura bat agertzen dute, Van Gogh-en koadroetan ikus daitekeenaren antzekoa. - Lobulu tenporaleko epilepsia duten pertsona batzuek GastautGeschwind sindromea edo Geschwind sindromea garatzen dute eraso epileptikoen artean. Geschwind-en sindromea duenak hipergrafia,

349

gehiegizko erlijiotasuna, sexualitate atipikoa, solasaldiak luzatzeko eta harreman likatsuetarako joera, eta bizitza mental oso intentsua agertzen ditu. Khoshbin-ek dioenez Van Gogh-ek lobulu tenporaleko epilepsia eta Geschwind-en sindromea zuen, aipatu ditugun bost ezaugarri horiekin. - Berunaren intoxikazio kronikoaren sintomak zituen Vincentek. Organismoan beruna pilatzeari deritzo saturnismoa, plonbemia edo plunbosia. Burdinaren lekua hartzen du organismoan berunak eta anemia eragiten du. Hainbat sintoma eragiten ditu: ahultasuna, beheraldia, entzien inflamazioa, sabeleko min bortitza. Entzefalopatia saturninoa eragiten du eta lesioak sortzen ditu sistema linbikoan, lobulu frontalean eta lobulu tenporalean. Emozioen kontrola galtzen du eta emozioen aldaketa usua erakusten du. Entzefalopatia saturninoa duenak alkohol asko edaten duenean, portaera erasokorra, deliriuma, krisi epileptikoak eta funtzio sexualaren galera agertzen ditu. - Yasuda otologista Japoniarrak zioenez, Vincentek Ménière-en gaixotasuna zuen. Vincentek ez zuen bere eskutitzetan epilepsiaren mugimendu kloniko eta tonikoen berririk eman eta haren erasoen iraupena epilepsia-erasoena baino luzeagoa zen; baina, hala ere, epilepsia diagnostikatu zioten, garai hartako sendagile askok Ménière-en gaixotasunaren berririk ez zuelako. Ménière-en gaixotasunak sintoma hauek zituen: bertigo episodikoa, jarreraren desoreka eta zorabioak, goragalea, oka egitea, desoreka fisikoa, tinitusa, entzumen nahasteak, zarata jasan ezina. - Hildako anaiaren idealizazioak oso altu jarri zuen Vincenten lorpenen igurikapen maila. Vincentek nekez lor zitzakeen igurikapen horiek. Gurasoek ere esperantza handiak jarri zituzten Vincentengan; hildako anaia idealizatua ordezkatu behar zuen. Gurasoen igurikapenei ez zien erantzun Vincentek: ez zuen lortu Teologia ikastea eta artista moduan ez zuen lortu haiek espero zuten mailarik. Vincentek ez zuen lortu bere Ni Errealaren eta Ni Idealaren arteko distantzia egokirik. Ondorioz, ez zitzaizkion laudorioak gustatzen, ezta mereziak zituenean ere. Bere lana laudatzen zutenean, iruditzen

350

zitzaion berak izan nahi zuena edo egin nahi zuena laudatzen zutela, eta ez bera zena edo berak egiten zuena. - Vincentek harreman sinbiotiko eta fusionaletarako joera zuen. Artearen eremuko elkarte bat sortu nahi zuen, bizikidetza paradisua izango zena; beti amestu zuen elkarte ideal horrekin. Theorekin zituen harreman fusionalak arriskuan ikusi zituen hura Johannarekin harreman estuan murgildu zenean eta haur txikia jaio zenean. Theorekiko harremanetan nahiko ongi konpontzen zen Vincent, harekin gutun bidez erlazionatzen zenean eta Theok gurasoekiko edo lagunekiko jarrera autonomo bat hartzen ez zuenean; aldiz, Vincent eta bere aita eztabaidan zirenean eta Theok bere aitarekin jarrera sostengatzen zuenean, Vincent berehala haserretzen zen Theorekin. Horregatik esaten zuen Theok bi pertsona kontrajarri aurkitzen zirela Vincenten barnean.

- Bere baitan etengabeko tirabira eduki zuen marrazkiaren eta pinturaren artean; tirabira elizaren praktika hipokritaren eta Kristoren benetako gizatasunaren artean; tirabira paisaien eta giza irudien artean; tirabira errealismoaren eta abstrakzioaren edo sinbolismoaren artean; tirabira pintura salgarriak egitearen edo bere barne joerei erantzungo zien pintura egitearen artean. Vincentek salerosle moduan Parisen krisialdia izan zuen eta bere aitak predikatzen zuen erlijio tradizionalean babestu zen. Borinage-n krisialdia izan zuenean, joera sozial aurrerakoiekin bat egin zuen eta artean babestu zen. Loyerekin, Kee-rekin, Sien-ekin eta Margotekin edukitako porroten ondoren, Theoren babesera bildu zen, Parisera. Theorekiko harremanetan tirabirak larritu zirenean, Hegoaldeko Japonia idealizatuan eta artisten elkarte idilikoan babestu zen. Ondorengo krisialdiek, Arleseko eta Sait RĂŠmyko erietxeetara eraman zuten, sendagileen babesaren bila. Theoren eta Johannaren haurraren jaiotzak, hura ezagutzeak eta Theoren arreta hark erakartzen zuela ikusteak ekarri zuen Vincenten azken krisialdia. Hilda jaiotako Vincenten ordezkatzailea zen bera, eta Vincent jaio berriak ordezkatuko zuen bera. Berari desagertzea zegokion. Heriotzean babestu zen azken krisialditik. - Eriksonen garapen estadioak kontuan hartzen baditugu, amaren gehiegizko babesak munduaz mesfidatzera eraman zuen Vincent eta

351

ez zuen behar besteko autonomiarik lortu; hala ere, ekimenak erruduntasunari aurre hartu zion; besteengandik gehiegi urruntzeak bere identitatea zalantzan jartzera eraman zuen. Ez dirudi Vincentek behar bezala integratu zituenik identitate rol ezberdinak. Intimitatearen eta bakartzearen arteko tirabira ere ez zuen ongi gainditu, emakumeekiko eta lagunekiko harremanetan arrakastarik ez baitzuen izan.

- Konplexutasunerako joera, pentsamendu dibergentea eta anbiguitatearekiko tolerantzia agertzen zituen Vincentek. Gai barietate handia zerabilen: paisaiak, bodegoiak, erretratuak eta autoerretratuak, hiriko eta herriko gaiak.

5. Erreferentzia bibliografikoak

5.1.

Oinarrizko bibliografia

Vincent Van Gogh-en gutunetan, bereziki anaia Theori idatzitakoetan, oinarritu gara lan hau egiteko. Bi gutun-bilduma erabili ditugu: 1) Vincent Van Gogh-en gutunen lehen bilduma Complete Letters of Vincent van Gogh I. (1999). London: Thames & Hudson Ltd. Complete Letters of Vincent van Gogh II. (1999). London: Thames & Hudson Ltd. Complete Letters of Vincent van Gogh III. (1999). London: Thames & Hudson Ltd. 2) Vincent Van Gogh-en gutunen bigarren bilduma http://www.vggallery.com/letters/main.htm Oharra: Gutun baten aipamena egitean, lehenik gutunaren data jartzen dugu eta dataren ondoan, parentesi barruan, gutunaren zenbakia

352

jartzen dugu. Data bigarren bildumatik ateratakoa da; zenbakia, aldiz, lehen bildumatik ateratakoa. 5.2.

Bibliografia orokorra

Arenberg, I, Countryman, L., Bernstein, L. eta Shambaugh, G. (1990). Van Gogh had Menière’s Disease, not epilepsy. Journal of the American Medical Association, 264 (4), 491-493. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/2094236?dopt=Abstract

Arnold, W. N. (1988). Vincent van Gogh and the thujone connection. Journal of the American Medical Association, 260, 3042-3044. Barnes, R. (1994). Van Gogh. London: Braken Books. Beeck, Manfred in der (1982). Merkmale epileptischer Bildnerei Mit Pathographie Van Gogh. Bern: Hans Huber. Benezech, M. & Addad, M. (1984). Van Gogh, le stigmatisé de la société. Annales Medico Psychologiques, 142 (9), 1161-72. Carota, A., Iaria, G., Berney, A. eta Bogousslavsky, J. (2005). Understanding van Gogh’s night: bipolar disorder. In Bogousslavsky J, Boller F (arg.). Neurological disorders in famous artists. Frontiers in Neurological Neuroscience. Basel: Karger, 19,121-131. Charcot, J. M. (1962). Lectures on the diseases of the nervous system. Facsimile of London, 1881. New York Academy of Medicine: Hafner Publishing Company. Dietrich Blumer, M. D. (2002). The Illness of Vincent van Gogh. American Journal of Psychiatry, 159, 519–526. Erikson, E. H. (1963). Childhood and society (2. Arg.). New York: W.W. Norton & Company. Erikson, E. H. (1978). Adulthood. New York: W.W. Norton & Company. Frank, H. (1988). Van Gogh. Barcelona: Salvat.

353

Gastaut, H. (1956). La maladie de Vincent van Gogh envisagée à la lumière des conceptions nouvelles sur l'épilepsie psychomotrice. Annales Medico Psychologiques, 114, 196-238. González Luque, F. J. eta Montejo González, A. L. (1997). Implicación del saturnismo en la psicopatología de Vincent van Gogh. [Implication of lead poisoning in psychopathology of Vincent van Gogh]. Actas LusoEspañolas de Neurología, Psiquiatría y Ciencias Afines, 25 (5), 309-326. Grace T. Tan, D. (2011). The Psychiatric Health of Vincent van Gogh: A Case Study. Ateneo de Manila University. https://desireegrace.files.wordpress.com/2012/03/psy113-case-study.pdf Hendenberg, S. (1937). Vincent van Gogh en de Psychiatrie. Theoria, 3: 185205.

Hirsch, E. D. Jr. (1967). Validity in interpretation. New Haven, Conn.: Yale University Press. House, W., Carry, W. C. eta Wexler, M. (1980). The interrelationship of vertigo and stress in Meniere’s disease. 0101Clin North Am 13, 625-629, Nov. 1980. Jamison, K. R. eta Wyatt, R. J. (1992). Vincent van Gogh’s illness. British Medical Journal, 304 (6826): 577. Jamison, K. (1993). Touched with Fire. New York, NY: Free Press. Jaspers, K. (1986). "Strindberg y Van Gogh": análisis patográfico comparativo. Barcelona: Nuevo Arte Thor ("Strindberg und Van Gogh". (1922). Leipzig: Ernst Bircher). Jerusalengo Biblia. (1966). Genesia, 25: 23-28.

Khoshbin S. (1986). Van Gogh’s malady and other cases of Geschwind’s Syndrome. Neurology, 36 (1): 213-4. Kraus, G. (1941). Vincent van Gogh en de Psychiatrie. Psychiatrische en Neurologische Bladen, 5: 985-1034

Kunin RA (1991) Van Gogh: Meniere’s disease? Epilepsy? Psychosis? (eskutitza). Journal of the American Medical Association 265,723.

354

Lemke, S. eta Lemke, C. (1993). Über die psychische Krankheit Vincent van Goghs. Nervenarzt, 64: 594–598. Leonhard, K. (1992). Van Gogh vor und in seiner Angst-Glücks-Psychose. In Leonhard K (2. arg.) Bedeutende Persönlichkeiten in ihren psychischen Krankheiten. Berlin: Ullstein Mosby 35–64. Lieser, H. (1963). Vincent Van Gogh: as seen by himself. Germany: Bayer Leverkusen.

López Blázquez, M. eta Rebull Trudell, M. (1995). Van Gogh 1853-1890. Madrid: Globus. Lubin, A. J. (1972). Stranger on the earth: A psychological biography of Vincent Van Gogh. New York: Holt, Rinehart & Winston. Martin, C. (2011). Did Van Gogh have Ménière's disease? Van Gogh souffrait-il d’une maladie de Ménière? European Annals of Otorhinolaryngology, Head and Neck diseases, 128, 205-209. Mauron, Ch. (1976). Van Gogh. Études psychocritiques. Paris: Editions José Corti. Mendes da Costa, M. B. (1910). Amsterdamen bizi zen garaiko Vincent Van Gogh-en memoria pertsonalak, M. B. Mendes da Costa Doktoreak 1910eko azaroaren 30ean idatziak. In The Complete Letters of Vincent Van Gogh. London: Thames & Hudson Ltd. Meyer, S. (1951). Van Gogh. Boston: Harry N Abrams, Incorporated Publishers. Monroe R. R. (1991). Another diagnosis for Vincent van Gogh? Letter to the editor. Journal of Nervous & Mental Disease 179 (4): 241. Morrant, J. C. A. (1993). The wing of madness: the illness of Vincent van Gogh. Canadian Journal of Psychiatry, 38, 480–484. Morris, C. G. (1996). Psychology: An introduction (9. arg.). New Jersey: Prentice Hall.

355

Nágera, H.(1967). Vincent van Gogh, A Psychological Study. New York: International Universities Press. Naifeh, S. eta White Smith, G. 2011. Van Gogh: The Life. New York: Random House Nieto Barrera, M. (2001). Patobiografía de Vincent van Gogh. Seminario médico 53 (1), 50-63. (Ohiz kanpoko zenbakia: 1, 2001).

Porot, D. (1989). Van Gogh ou le hollandais volant. Paris: Ciba-Geigy Printel. Richards, R., Kinney, D. K., Lunde, I., Benet, M. eta Merzel, A.P.C. (1988). Creativity in manic-depressives, cyclothymes, their normal relatives, and control subjects. Journal of Abnormal Psychology, 97, 281– 288. doi:10.1037/0021-843X. 97.3.281 Runyan, W. Mc. (1981). Why Did Van Gogh Cut Off His Ear? The Problem of Alternative Explanations in Psychobiography. University of California, Berkeley. Journal of Personality and Social Psychology, 40 (6), 1070-1077. Sadock, B. eta Sadock, K. (2003). Synopsis of Psychiatry: Behavioral Sciences, Clinical Psychiatry, 9. arg. New York: William & Wilkins. Schnier, J. (1950). The blazing sun: A psychoanalytic approach to Van Gogh. American Imago, 7, 143-162. Schultz, W.T. (2005). Handbook of psychobiography. New York: Oxford University Press. Strik, W. K. (1996). La enfermedad psíquica de Vincent van Gogh. In: ALCMEON, 4 (Revista Argentina de Clínica Neuropsiquiátrica). http://www.alcmeon.com.ar/5/19/a19_07.htm Stringer, S., Pollack, T. & Lipsedge, M. (2009). Psychiatric Assessment. In Stringer, S., Laurence Church, L., Davison, S. & Lipsedge, M. (arg.), Psychiatry PRN: Principles, Reality, Next Steps (1-12.). Oxford: Oxford University Press.

356

Suzuki, T. eta Matsuishi, T. (2009). Analyses pathographiques de Vincent Van Gogh et portée de leurs conclusions. Journal of disability and medicopedagogy, 19, 10-13. Sweetman, D. (1990). Van Gogh: His Life and His Art. New York: Touchstone. Szondi, L. (1963). Schicksalsanalytische Therapie. Bern: Hans Huber. Thomson, B. (2007). La pintura de Van Gogh. Barcelona: Ed. Art Blume. Tralbaut, M. E. (1969). Vincent Van Gogh. New York: Mac-Millan. Uhde, W. (1991). Van Gogh. Hongkong: Phaidon Press. Vallejo-Nágera, J.A. (1989). El crepúsculo de Van Gogh. Consideraciones psiquiátricas. In Locos egregios. 6. arg. Barcelona: Planeta, 178-198. Van Gogh-Bonger, J. (1913). Memoir of Vincent Van Gogh. London: Thames & Hudson Ltd (1958).

Victoria, M. (1967). Psicografía de Van Gogh. Revista de NeuroPsiquiatría, XXX, 3, 219-246. Wallace, R. (1969). The world of Van Gogh. New York: Time–Life Books. Walther, I. (2000). Van Gogh. Cologne: Taschen. Weber, M. (2005). Vincent Van Gogh était-il épileptique? Could Vincent Van Gogh possibly be epileptic? Épilepsies, 17 (4), 258-62. Westerman Holstijn, A. J. (1951). The psychological development of Vincent Van Gogh. American Imago, 8, 239-273. Wilkie, K. 1990. Van Gogh. Viaje a la luz enloquecida. Madrid: Editorial Espasa-Calpe S.A. Yasuda, K. (1979). Was van Gogh suffering from Ménière’s disease? Otologia, 25, 1427-1439.