Postmiasto - wyludniające się miasta na przykładzie Bytomia by Mikołaj Gomółka

postmiasto

! na kierunku Architektura i Urbanistyka

Interwencje w wyludniających się miastach na przykładzie Bytomia

Mikołaj Gomółka 233929

promotor prof. dr hab. inż. arch. Sławomir Gzell

Warszawa 2017

Postmiasto

Pracę dedykuję pokoleniom, które będą musiały wziąć na swoje barki odbudowę miast przez poprzedników swych doprowadzonych do ruiny.

SPIS TREŚCI PRELUDIUM 9 WSTĘP 11 A.PRZEDSTAWIENIE TEMATU

B.MOTYWY WYBORU TEMATU

C.METODOLOGIA BADAŃ

D.ISTNIEJĄCY STAN WIEDZY W ZAKRESIE TEMATU BADAŃ - WYBRANY ZAKRES

E. STRUKTURA PLANOWANEJ PRACY MAGISTERSKIEJ

INTERLUDIUM I 17

1. PROCES WYLUDNIANIA - CHARAKTERYSTYKA ZJAWISKA

1.1. Miasto wyludniające się - czyli jakie? Próba sprecyzowania pojęcia.

1.2. Wyludnianie się miast na przestrzeni dziejów - zarys historyczny

1.3. Przyszłość wyludniania - prognozy i przewidywania

Spis treści

CZĘŚĆ I - ANALITYCZNA 19

1.4. Wyzwanie współczesności - zmiana paradygmatu nieustającego rozwoju 29 32

2.1. Demograficzne

2.2. Polityczne

2.3. Naturalne

2.4. Ekonomiczne

3. SKUTKI WYLUDNIANIA SIĘ MIAST - TRZY SCENARIUSZE

3.1. Collapse - całkowite wyludnienie

3.2. Marginalizacja / peryferyzacja

3.3. Ponowne zaludnienie - odrodzenie

Postmiasto

2.PRZYCZYNY WYLUDNIANIA SIĘ MIAST - SYSTEMATYZACJA PROBLEMATYKI

4. SCHEMAT KLASYFIKACJI MIAST

4.1. Przykłady

5.BADANIE PRZYKŁADÓW DZIAŁAŃ INTERWENCYJNYCH

5.1. Działania w skali mikro

5.2. Działania w skali makro

INTERLUDIUM II 53 CZĘŚĆ II - TEORETYCZNA 55 1.SFORMUŁOWANIE TEMATYKI PROJEKTOWEJ

1.1. Określenie zakresu prac projektowych

1.2. Wybór lokalizacji

2. CHARAKTERYSTYKA BYTOMIA

2.1. Ważne fakty z historii miasta

2. 2. Wyludnianie się Bytomia - prognozy

2. 3. Analizy przestrzenne miasta

63 69

2.4. Analiza struktury urbanistycznej Śródmieścia

2.5. Analiza polityki przestrzennej miasta

3. SFORMUŁOWANIE TEZY

3.1. Teza dyplomowa - postulaty dla miasta

3.2. Postmiasto - zdefiniowanie nowego terminu

INTERLUDIUM III 83 CZĘŚĆ III - PROJEKTOWA 85 1.ELEMENTY STRATEGII PRZESTRZENNEJ - STRATEGIA ROZWOJU

1.1. Definiowanie pozycji Bytomia w Konurbacji Górnośląskiej

1.2. Działania w granicach miasta

2. ELEMENTY STRUKTURY URBANISTYCZNEJ - MASTERPLAN

2.1. Obszar postmiejski - ogród społecznościowy

2.2. Śródmieście

3. ELEMENTY FORMY ARCHITEKTONICZNEJ - PROJEKT KONCEPCYJNY

102

3.1. Ogród

102

3.2. Bazylika

102

3.3. Finansowanie, administrowanie

109

4. PODSUMOWANIE

124

4.1. Weryfikacja tezy

124

4.2. Myśl końcowa

124

128

ABSTRACT (EN)

129

BIBLIOGRAFIA

132

ŹRÓDŁA INTERNETOWE

134

LISTA FILMÓW ODNOSZĄCYCH SIĘ DO TEMATU

134

ZAŁĄCZNIKI - MINIATURY PLANSZ

135

Postmiasto

STRESZCZENIE

Spis treści

POSTLUDIUM 127

PRELUDIUM Zamykam za sobą drzwi. Gwar z wnętrza cichnie. Na centralnym placu świąteczny targ, drewniane budy, pulsujące w rytm szlagierów. W tym mieście to chyba jedyne żywe miejsce w dzisiejszy, piątkowy wieczór. Staję na tarasie komunistycznego gmachu, skąd jarmark wygląda jak miniaturowe miasteczko dla lalek. Drewniane budki ściśnięte obok siebie; spomiędzy ich bucha muzyka, głosy i dym znad smażących się kiełbas. Ruszam przed siebie, wgłąb miasta, wolnym krokiem. Kamienne miasto - myślę sobie - bruk, szare domy, spadziste dachy, ciemność, cisza. Czuję się jak Harry Haller, szukający klubu anarchistów. Ciekawe, czy Herman Hesse odwiedził kiedyś Gerę. Bardziej prawdopodobne, że to krajobraz większości niemieckich miast. Albo więcej - krajobraz duszy a nie miasta, uniwersalny, potęgowany jedynie przez otoczenie - wyobcowane, dryfujące gdzieś pomiędzy przeszłością a teraźniejszością, o perspektywach na przyszłość nie może być tu mowy. Idę wolno ulicą pnącą się w górę. Myślę o Niemczech Wschodnich. To kraj stracony, który już się nie podniesie. Ci, którzy mogą, wyjeżdżają. Reszta, w znośnych warunkach, egzystuje. Mijam Stare Miasto, wąskie uliczki zmieniają się w szerokie, proste, prowadzące donikąd. Droga wciąż się wznosi. Na ulicach nikogo, mało latarni, mrok. Jedyna oznaka życia - oświetlony szyld baru, pod nim stojących kilka osób. Przechodzę obok nich. Wszyscy milczą. Gdzieś w tym mieście duchów setki uchodźców mieszkają w opuszczonym szpitalu przemienionym w noclegownię. Jednego z nich spotkałem dziś na dworcu. Nie miał ze sobą nic, wysiadł z pociągu w obcym kraju, mieście, nie znając języka. Poprosił mnie po angielsku żebym zadzwonił na policję, do której ma się zgłosić w celu rejestracji. Myślę o tym jak oni się czują na tej ziemi jałowej, która zapewne różni się od ich wyobrażeń. Zabudowa rozrzedza się, staje się coraz niższa. Ciągle się wspinam. Mijam wille, pamiętające czasy świetności Drugiej Rzeszy. Wreszcie dochodzę na szczyt wzgórza. Tam zdobiona brama na cmentarz, za którą z ciemności wyłania się strzelista kaplica. Siadam na parapecie kwiaciarni. Biorę głęboki wdech, uspokajam się, zamykam oczy. Gdy je otwieram, patrzę na gwiazdy. Mijają mnie pojedyncze samochody. Miasto jak wymarłe, spokój. Po chwili ruszam dalej, choć miałem ochotę siedzieć tam przez całą noc. Wzgórze zaczyna opadać, mijam kolejne wille, wreszcie otwiera się panorama na miasto. Jest w tym coś pięknego i cichego. Noc jest chłodna, wilgotna. Patrzę na ludzi za oknami ciepłych domów, mam ochotę zapukać i poprosić o wpuszczenie mnie. Potrzebuję czyjejś obecności. Mam ochotę wygadać się obcym ludziom w ich własnym domu. Powstrzymuję się. Schodzę wąskimi schodkami, zostawiam za sobą tę bogatą dzielnicę. Docieram do blokowiska, grubiańskie płyty połączone ze sobą jak klocki. Połowa mieszkań pusta, z okien zamiast ludzi wyglądają ogłoszenia o sprzedaży tych niechcianych przez nikogo i nikomu niepotrzebnych lokali. Patrzę ponad siebie, księżyc za chmurami, gwiazdy, światło się rozprasza. Jeszcze parę kroków, opuszczone garaże, potem ciemność. Wychodzę z miasta. Zostawiam je za sobą jak ciężar. Przede mną linie wzgórz na tle rozgwieżdżonego nieba. Myślę o tym co dał mi pobyt tutaj, w Niemczech. Zwątpienie w mój kontynent, dużo smutku, ale też niezwykłe znajomości, wspomnienia, pewną lekcję o życiu. Idę błotnistą ścieżką po zboczu wzgórza. Przypominam sobie spokój, którego szukałem jadąc w podróż rowerem dwa miesiące temu. Nie myślałem że znajdę go tutaj, na wzgórzach Turyngii. Jestem sam, nikogo nie ma już ani w zasięgu mojego wzroku, ani w zasięgu moich myśli. Przynajmniej na chwilę czuję się uwolniony. Odwracam się ostatni raz za siebie, pomiędzy wzgórzami znikają światła miasta. Przede mną jeszcze długa droga do domu. Ruszam znów przed siebie. Zaczyna padać deszcz. Gera, listopad 2015

fot. Mikołaj Gomółka

WSTÄ&#x2DC;P

I obecnie zjawisko wymierania ośrodków miejskich występuje. Jednak to, co różni współczesność od epok minionych, to fakt, że za sprawą globalizacji proces ten przybiera również skalę globalną. Uzależniony jest raczej od ogólnoświatowych tendencji niż, tak jak dawniej, kataklizmów czy wojen, a więc wydarzeń o zasięgu raczej lokalnym. W obliczu trwających i nadchodzących przemian demograficznych można stwierdzić, że proces wyludniania się miast nasili się i będzie obejmował coraz szersze rejony świata, co sprawia, że warto badać ten temat już dziś.

B.MOTYWY WYBORU TEMATU

Niektóre miasta podniosły się z kryzysu i dziś ponownie pełnią rolę lokalnych bądź międzynarodowych centrów życia. Przykładem może być Kair, który znany wcześniej pod nazwą Heliopolis, po upadku tej stolicy faraonów setki lat okrywał się kurzem, aż podźwignięty napływem Arabów osiągnął trwający do dzisiaj status stolicy świata muzułmańskiego.2 1 O tym i innych miastach, na które wpłynął klimat i zmiany krajobrazu w: Ostrowski Wacław: Wstęp do historii budowy miast. Ludzie i Środowisko. Warszawa, 1996, s. 166 2 Kair w VII wieku, niedługo po najeździe arabskim, znalazł się wśród dziesięciu najludniej-

Wstęp

Wyludnianie się miast jest procesem prawie tak starym jak ich powstawanie. Archeologowie co i rusz natrafiają na pozostałości po wielkich skupiskach ludzkich, które z biegiem lat obróciły się w sterty kamieni. Wystarczy wspomnieć hinduskie Mohen -jo Daro, swojego czasu ponoć największe miasto na ziemi. Nie dość, że nie zachowała się prawie w ogóle materia, to wśród ruin pogrzebana została cała cywilizacja która tą potęgę stworzyła.1

Moje zainteresowania od dawna kierują się również w stronę styku polityki, zagadnień społecznych i ekonomicznych. Stwierdziłem, że jeszcze ciekawszym tematem od opuszczanych budynków są całe opuszczane miasta. Co więcej - obydwa te zjawiska zazwyczaj się ze sobą łączą. Dodatkową motywacją dla mnie jest fakt, że opisywany problem jest mało znany i w polskich realiach nie funkcjonuje w zbiorowej świadomości. Pragnąc poszerzyć wiedzę o wymieraniu miast zgłosiłem się na stypendium na Uniwersytet Techniczny w Berlinie. Uznałem, że najlepszym miejscem do przyjrzenia się procesowi są Niemcy wschodnie, a więc najszybciej wyludniający się rejon Europy. Gromadząc materiał do pracy w ramach stypendium miałem możliwość badania miast wschodnioniemieckich landów pod względem wyludniania, przemian demograficznych i lokalnych prób interwencji, będących reakcją na proces.

szych miast na świecie. Źródło: Mironowicz Izabela: Modele transformacji miast. Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, 2016, s. 41

Postmiasto

A.PRZEDSTAWIENIE TEMATU

Od dawna ciekawiło mnie zjawisko rozpadu, opuszczenia i zapomnienia budynków. Pociągająca była dla mnie zarówno melancholia ruin, jak i potencjał na zmiany tych, wydawałoby się, niepotrzebnych obiektów. Z czasem zacząłem interesować się zajmowaniem pustostanów i zmianą ich funkcji, zarówno formami bardziej oficjalnymi (rewitalizacja, przebudowa), jak i kontrkulturowymi (squatting).

C.METODOLOGIA BADAŃ Podczas pracy posługiwałem się całym szeregiem metod, technik i narzędzi badawczych oraz projektowych. Starałem się poznawać tematykę oraz opracowywać projekt metodą dedukcji „ od ogółu do szczegółu”. Najpierw dokonałem globalnej analizy sytuacji, później dokładniej przebadałem warunki w Polsce i w Niemczech, następnie szczegółowo przyjrzałem się wybranemu regionowi Polski, a w końcu opracowałem projekt w wybranym mieście tego regionu, z wyszczególnieniem jego określonego obszaru. Uczestnicząc w programie stypendialnym DAAD zapoznałem się z niemieckimi dokumentami statystycznymi, prawnymi oraz strategicznymi, a ponadto zapoznałem się z literaturą dotyczącą tematu, dostępną w bibliotekach naukowych. Ponadto odbyłem szereg wizji lokalnych w miastach szczególnie dotkniętych procesem wyludniania. Celem moich podróży były następujące landy: Brandenburgia (Lindow, Eisenhüttenstadt, Wittenberge, Neuhardenberg, Nauen, Friesack, Havelberg, Kyritz, Neuruppin), Saksonia-Ahnhalt (Halle, Halberstadt), oraz Turyngia (Bleicherode, Gera). W dwóch ostatnich miastach uczestniczyłem w konferencjach naukowych dotyczących szeroko pojętych perspektyw na przyszłość w aspekcie ciągłego wyludniania. Ponadto nawiązałem współpracę z pracownikami firmy DSK, specjalizującej się w konsultowaniu procesów planistycznych, w szczególności w miastach dawnego NRD, oraz z przedstawicielami władz i mieszkańcami odwiedzanych miast. Wizje lokalne dokumentowałem za pomocą szkiców, zdjęć, filmów oraz nagrań na dyktafonie. Po ukończeniu programu stypendialnego badałem polskie statystyki demograficzne i ekonomiczne, w celu poznania skali zjawiska wyludniania w kraju. Po wyszczególnieniu miasta będącego lokalizacją części projektowej mojego dyplomu odbyłem tam szereg wizji lokalnych, w ramach których nawiązałem kontakt z mieszkańcami, lokalnymi aktywistami i architektami. Ponadto wykonałem dokumentację fotograficzną, filmową, rysunkową i dźwiękową. W celu lepszego zrozumienia złożonej lokalnej problematyki sporządziłem szereg krótkich reportaży, które zamieściłem w tekście niniejszej pracy.

Przystępując do projektu zdecydowałem, że wprowadzę proces powstawania mojej pracy dyplomowej w świat mediów społecznościowych, aby od analizy, przez syntezę, aż do finalnego efektu był relacjonowany na bieżąco. Jednocześnie liczę na to, że stworzenie pewnego rodzaju platformy wymiany myśli i informacji dotyczących konkretnego projektu może być zalążkiem nowej jakości w metodologii pracy analityczno-projektowej. Poniżej linki do portali, na których zamieszczam materiały robocze dotyczące mojej pracy. https://www.facebook.com/postmiasto http://postmiasto.blogspot.com https://www.instagram.com/postmiasto W części projektowej zastosowałem następujące narzędzia projektowe: Strategia rozwoju, Masterplan, Projekt koncepcyjny. Więcej o ich selekcji i zastosowaniu napisałem w rozdziale nr 4. części II (Wybór narzędzi projektowych na potrzeby projektu).

D.ISTNIEJĄCY STAN WIEDZY W ZAKRESIE TEMATU BADAŃ - WYBRANY ZAKRES Problematyka wyludniających się miast jest jeszcze stosunkowo mało zgłębiona. Oczywiście mają miejsce opisy poszczególnych przypadków, z których rekordzistą popularności jest amerykańskie Detroit. Nie można jednak uznać, że powstała odrębna dziedzina wiedzy skupiająca się na opisywanym zjawisku3. Dotychczas przeprowadzony został tylko jeden kompleksowy program badawczy - „Shrinking Cities” - który odbył się w latach 2002-2006 i skończył trzytomową publikacją, wystawą i kilkoma towarzyszącymi wydarzeniami. Nie bez powodu kuratorem programu był Philipp Oswalt - architekt niemiecki, wydawcą niemiecka oficyna Hatje Cantz, a patronem niemiecka fundacja Kulturstiftung des Bundes. Tuż za zachod3 Należy dodać, że badanie miast w ogóle jest dziedziną stosunkowo młodą. Pierwsze działania podejmowane metodycznie pojawiły się dopiero w XIX wieku. Źródło: Gzell Sławomir: Praktyka planistyczna a naukowe metody badania miasta. w: Wybrane teorie współczesnej urbanistyki. Red. Piotr Lorens i Izabela Mironowicz. Gdańsk: Akapit-DTP, 2013, s. 224

Spośród działań administracyjnych należy wymienić przede wszystkim wielki program Stadtumbau Ost, forsujący radykalną przebudowę wschodnioniemieckich miast. Wprowadzony w życie w roku 2002 przez niemieckie Bundesministerium für Umwelt, Naturschutz, Bau und Reaktorsicherheit, przyczynił się do tej pory do podjęcia działań interwencyjnych, profilaktycznych oraz planistycznych w 480 miejscowościach. Spośród działań kulturalno-badawczych należy z kolei wymienić trzy spośród międzynarodowych wystaw budowlanych (Internationale Bauausstellung4). IBA Sachsen-Ahnhalt (2010), IBA Fürst-Pückler-Land (2010) oraz IBA Thüringen (finał przedsięwzięcia nastąpi w roku 2023), spośród których wszystkie odbyły lub odbędą się na terenie wschodnich landów oraz wszystkie poruszały lub poruszają tematykę postindustrialnego dziedzictwa, następstw przemian demograficznych oraz wyludniania w ogóle. Szerzej temat niemieckich działań interwencyjnych poruszam w rozdziale 3 części I (Badanie przykładów działań interwencyjnych).

E. STRUKTURA PLANOWANEJ PRACY MAGISTERSKIEJ

część projektową. Każda część składa się z rozdziałów, podrozdziałów i podpunktów. Na końcu zamieściłem bibliografię, wykaz załączników, źródeł internetowych oraz pomniejszone kopie części graficznej. W części pierwszej - analitycznej - przedstawiam szeroko problematykę wyludniania się miast, zgłębiam historię zjawiska oraz opisuję sposoby reakcji na nie - poczynając od skali makro na małych prywatnych interwencjach kończąc. W części drugiej - teoretycznej - dokonuję wyboru konkretnego miasta, na którym skupię moją uwagę w części projektowej. Po przeanalizowaniu uwarunkowań lokalnych formułuję tezę pracy dyplomowej, a następnie selekcjonuję narzędzia projektowe, które posłużą do próby jej potwierdzenia. W części trzeciej - projektowej - stosuję trzy wybrane narzędzia projektowe (planistyczne oraz architektoniczne), a na końcu dokonuję podsumowania i zweryfikowania tezy. Poszczególne części pracy magisterskiej przedzielone będą kartami zawierającymi krótkie teksty o charakterze reportażowym, które powstały podczas moich podróży po wyludniających się miastach. Pisałem je w celu pełniejszego przedstawienia mieszkańców opisywanych miejsc, ich problemów i charakterystycznych cech. Nie należy traktować tych kart jako części tekstu naukowego, a raczej jako uzupełnienie jego zakresu o subiektywne odczucia i osobiste refleksje.

Wstęp

nią granicą Polski znajduje się bowiem najsilniej dotknięty wyludnianiem rejon Europy - teren dawnej Republiki Demokratycznej Niemiec. Z kolei obecne niemieckie władze są pionierem w strategicznym myśleniu o przeciwdziałaniu skutkom depopulacji.

Tekst podzieliłem na trzy części część analityczną, część teoretyczną oraz 4 W skrócie IBA. Instytucja ta jest spadkobierczynią przedwojennych wystaw Werkbundu, prezentujących najaktualniejsze, awangardowe sposoby myślenia o architekturze i Urbanistyce. Pierwsza wystawa IBA miała miejsce w Berlinie Zachodnim w roku 1957 i w jej efekcie wybudowano całą nową dzielnicę - Hansaviertel.

Elektrociepłownia Szombierki nazywana też Przemysłową Katedrą. Najważniejszy zabytek architektury przemysłowej w Bytomiu. Fot. Mikołaj Gomółka

Postmiasto

Moja praca dyplomowa składa się z części pisemnej, do której załącznikiem jest część graficzna w postaci plansz, oraz część fizyczna w postaci modelu. Ponadto załączony jest zeszyt, w którym przez cały okres opracowywania tematu notowałem wszystkie potrzebne informacje, wnioski oraz pomysły.

Opuszczona część ośrodka dla uchodźców, fot. Mikołaj Gomółka

INTERLUDIUM I Niemcy „B”1 Na peronie dookoła mnie sami uchodźcy. Przetarte torby w rękach, w środku zazwyczaj śpiwór, kilka sztuk ubrań. Z takim dobytkiem jechali przez Niemcy. Grupki młodych mężczyzn, wielodzietne rodziny, samotni uciekinierzy. Ludzie Ci po prostu korzystają z zaistniałych możliwości. Trudno ich o to obwiniać. Widziałem pośród nich zwyczajną nędzę. Co z tego że mają smartfony, skoro nie mają nic innego. Trudno jest oceniać decyzje Zachodu stojąc na tym peronie. Zresztą co nowego można wnieść jeszcze do dyskusji? Eisenhüttenstadt to niemiecka Nowa Huta. Socjalistyczne miasto zbudowane w środku brandenburskiego lasu razem z monstrualnym kombinatem hutniczym. Miasto ma pierwszą pozycję w rankingu najszybciej się wyludniających w Niemczech. Od upadku komunizmu, a więc w ciągu ćwierćwiecza, straciło połowę populacji ( w szczytowym okresie były to 53 tysiące). Co ciekawe, huta nadal działa, ale zatrudnienie w niej spadło z szesnastu do zaledwie dwóch i pół tysiąca pracowników. Jeśli założyć, że wyjeżdżający za pracą ex-hutnicy zabrali ze sobą rodziny, spadek liczby mieszkańców staje się zupełnie zrozumiałą konsekwencją przemian gospodarczych. Lokalizowanie w takim miejscu ośrodka dla uchodźców jest dla mnie zagadkowe. Miejscowi, sfrustrowani brakiem perspektyw i przybysze, sfrustrowani wojną, tułaczką, wyobcowaniem. Pozytywnie nie nastraja również siedziba ośrodka. Budynek w połowie jest pustostanem. Elewacja - kamienie zmieszane z cementem, brudne. Dziedziniec to klepisko, na którym dzieci próbują sobie wymyślić zabawę. Po drugiej stronie ulicy stoi opuszczona szkoła, do której nie było już kogo posyłać. Nastrój schyłkowy. Tym bardziej odczuwa się kontrast po wyjechaniu z miasta. Grobla nad Odrą prowadzi na beztroskie pola, zasnute tajemniczo dymem z kominów huty. Zapach przemysłu wszechobecny. Mimo to widok tego bezkresu pól daje uczucie ulgi. Stanąłem na brzegu rzeki i spojrzałem na drugą stronę. Nic szczególnie polskiego w tym widoku nie było, ale granica w pewien sposób dała się wyczuć. Kiedyś ten rejon leżał w sercu Niemiec. Myślę o pionierach, którzy budowali to miasto ze snów. Większość z nich przyjechała stamtąd, ze wschodu. To miasto widziało już w swojej historii uchodźców. Miliony ludzi w ciągu kilku lat po wojnie napłynęły na te ziemie. Też musieli zostawić większość dobytku za sobą. Nie mogli nawet marzyć o powrocie. Ich potomkowie „uszli” dalej na zachód, a pustkę zapełniają powoli przybysze z bliskiego wschodu. Myślę o początkach naszego gatunku. Wędrówka jest czymś tak samo naturalnym jak szukanie schronienia. Była od zawsze cyklicznym, procesem. Jeśli w ten sposób spojrzeć na obecną sytuację, można sobie uświadomić, że historia dzieje się na naszych oczach. Eisenhüttenstadt, październik 2016

1 Tekst ten był przeze mnie opublikowany na blogu, na którym relacjonowałem pobyt we wschodnich Niemczech. http://berlinokabanosie.blogspot.com

Postmiasto

Część I - Analityczna

CZĘŚĆ I - ANALITYCZNA - So this is your wilderness. Detroit. - Everybody left. - What’s that? - It’s the Packart plant, where they once built the most beautiful cars in the world. Finished. - But this place will rise again. - Will it? - Yeah. There is water here. And when the cities in the south are burning, this place will bloom.5

Only lovers left alive, Jim Jarmush, USA 2013, 47 min

22 Część I - Analityczna

1. PROCES WYLUDNIANIA CHARAKTERYSTYKA ZJAWISKA

Postmiasto

1.1. Miasto wyludniające się - czyli jakie? Próba sprecyzowania pojęcia. W celu dookreślenia tematyki badań oraz zawężenia grupy badanych obiektów postaram się sprecyzować określenie „wyludniające się miasto”.

1.1.1. Rozważania nad naturą miasta Miasto, jak podaje Nowa Encyklopedia Powszechna, to „osiedle wyróżniające się znacznym skupieniem ludności o zróżnicowanej strukturze zawodowej, podlegające odmiennej administracji”6, jednak pełniejszą definicję można znaleźć w „Szkicach o mieście średniowiecznym” Henryka Samsonowicza - istnienie miasta jest tam warunkowane „istnieniem społeczności skoncentrowanej na obszarze o odrębnej organizacji, uznanej i określonej prawnie, wytwarzającej zespół trwałych urządzeń materialnych, o specyficznej fizjonomii, którą można uznać za wyróżniający się z otoczenia typ krajobrazu.”7 Co również ważne w kontekście mojej pracy - miasto ma z definicji charakter centro-twórczy. Od samego początku, kiedy około 5000 lat temu wykształciły się pierwsze miasta, ich rolą było skupianie handlu, kontrolowanie okolicznych pól i pastwisk, dystrybucja produktów rzemiosła8. Skutkiem tej centralnej funkcji miast było „stworzenie z miast dużych ośrodków, określających większy lub mniejszy obszar. Nazwa miasta (…) dawała polityczną nazwę terytorium”9. Co ważne - bliska okolica, niezależnie od epoki, stanowiła dla miasta zaplecze oferujące zasoby potrzebne do jego funkcjonowania.10 Dobrze obrazuje to struktura greckich polis, które nie ograniczały się do tego, co rozumiemy dziś jako miasto, ale obejmowały szersze terytorium, łącznie ze wsiami i terenami uprawnymi.11 1.1.2. Problem z definicją wyludniania się Podstawową przeszkodą stojącą na drodze do pełnego dookreślenia omawianego pojęcia jest język. Określenie „wyludniający się” wskazuje na zjawisko o charakterze prawie wyłącznie demograficznym. W Słowniku Języka Polskiego znaleźć można następującą definicję: „wyludniać się - wyludnić się «stawać się bezludnym; pustoszeć»: Warszawa 6 Nowa Encyklopedia Powszechna, T. IV. Red. Barbara Petrozolin-Skowrońska. Warszawa, 1996, s. 186 7 Samsonowicz Henryk: Szkice o mieście średniowiecznym. Warszawa, 2014, s. 13 8 Leonardo Benevolo: Die Geschichte der Stadt. Nowy Jork 2000, s. 6 9 Samsonowicz Henryk: Szkice o mieście średniowiecznym. Warszawa, 2014, s. 29 10 Tamże, s. 29 11 Schrumpfende Städte, Ein Phänomen zwischen Antike und Moderne. Opr. Angelika Lampen, Armin Owzar. Kolonia, 2008, s. 2

po wojnie szwedzkiej zbiedniała i wyludniła się ogromnie. Wiedza i Życie 9, 1952, s. 812. (…) W czasie zaś moru tak się miasto wyludniło, iż bramy nie miał kto zamykać, a na rynku trawa urosła. Siem. L. Dzieła I, 196 // L”.12 Zarówno w języku angielskim jak i niemieckim występują odmienne sformułowania na tego samego typu zjawiska, odpowiednio shrinking cities oraz schrümpfende Städte. W obydwu przypadkach określenie to oznacza raczej kurczenie się, jednak tłumaczenie dosłowne znowu przynosi niedostatek precyzji. Trudno bowiem powiedzieć, co dokładnie oznaczałoby „kurczące się miasto”. Co takiego się w nim kurczy? Populacja? Powierzchnia? Potencjał gospodarczy? Ilość zasobów umożliwiających dalsze funkcjonowanie? Kolejny problem to fakt, że „kurczenie się” nie jest jednoznaczne z „wyludnianiem się”, co można na przykład zaobserwować w dużej ilości miast dotkniętych zjawiskiem sub-urbanizacji. Zdarza się więc, że miasto jako takie wymiera, ale jego przedmieścia kwitną, jak choćby we wszędzie przytaczanym Detroit, albo np. w Łodzi, która również intensywnie się sub-urbanizuje13. W celu lepszego zrozumienia znaczenia opisywanego pojęcia można by przytoczyć skróconą definicję z książki „Shrinking Cities, Vol 1: International Research”, która podaje, że określenie shrinking oznacza „Decline of urban population and economic activity in certain cities”14. Pojawia się jednak kolejny problem. Czy określenie decline tłumaczyć jako spadek, utrata czy też zanikanie? Wydaje się, że określenie „spadek” jest najbardziej adekwatne, ponieważ do reszty określeń bardziej odpowiednim słowem byłoby decrease. Logiczna jest definicja ujęta w publikacji Atlas of shrinking cities 15, wg. której „Schrumpfende Städte (…) sind Städte, die vorüberbergehend oder dauerhaft signifikant 12 Słownik Języka Polskiego. T IX. Red. Witold Doroszewski. Warszawa, 1965 13 Wg. danych opracowanych w systemie STRATEG. Mapa pokazuje wyludnianie się Łodzi i jednoczesny przyrost ludności w gminach otaczających ją od południa i wschodu. Źródło: https://goo.gl/pveB56 14 Shrinking cities Volume 1, International Research. Red. Philipp Oswalt. Osterfildern, 2006, s.12 15 Atlas of shrinking cities, Red. Philipp Oswalt. Berlin 2006, s. 156

Pomocne w sprecyzowaniu skali, zakresu i charakteru zjawiska wyludniającego się miasta jest określenie collapse, zdefiniowane przez Jareda Diamonda w książce „Collapse. How Societies Choose to Fail or Succed”: „ By collapse, I mean a drastic decrease in human population size and/or political/economical/ social complexity, over a considerable area, for an extended time.”16 Collapse należy tłumaczyć jako upadek. Przypadki omawiane w przywołanej publikacji to raczej całe społeczności, nie pojedyncze miasta (wspo-

mniane considerable area). Poza tym autor zajmuje się głównie tymi siedliskami ludzkimi, które całkowicie wymarły. Nie zmienia to jednak faktu, że w przytoczonej definicji jest dość istotna wskazówka. Pojawia się tam określenie extended time, a więc wydłużony okres czasu. Wyklucza to z kategorii te przypadki, które związane są z jakimś losowym, krótkotrwałym zjawiskiem, takim jak krótko trwający konflikt zbrojny, zaraza czy katastrofa naturalna. Takie miasta czy regiony są po prostu wyludnione, chociaż po utracie części populacji mogą się dalej kurczyć, wtedy się już wyludniają (lub odwrotnie - wymierająca społeczność może po prostu zaniknąć raz na zawsze w wyniku jakiegoś decydującego wydarzenia). Oprócz tego warto wspomnieć, że historie takich „nagłych” przypadków zostały dużo dokładniej przebadane przez historyków. Powodem jest zarówno większa atrakcyjność tego tematu, jak i prawdopodobnie większa ilość zachowanych źródeł17. Tego typu przy-

16 Diamond Jared: Collapse. How Societies Choose To Fail or Succeed. Londyn, 2006, s. 3

17 Schrumpfende Städte, Ein Phänomen zwischen Antike und Moderne. Opr. Angelika

Postmiasto

Einwohner verloren haben.”, co tłumaczę na: „wyludniające się miasta to takie, które tymczasowo lub trwale utraciły znaczącą ilość mieszkańców”. I tu język znowu staje na przeszkodzie, czyniąc tą wytłumaczenie niejednoznacznym. Prezentowany w zdaniu czas perfekt nie jest ani jednoznacznie dokonany, ani niedokonany, więc definiowane miasta mogły utracić bądź tracić znaczną ilość mieszkańców.

Część I - Analityczna

Opuszczony kwartał mieszkaniowy w mieście Wittenberge we wschodnich Niemczech, fot. Mikołaj Gomółka

padki będę jednak analizował, ponieważ interesują mnie nie tylko przyczyny, ale też konsekwencje opustoszenia i wyludnienia. Po analizie zdecydowałem się określić miasta wyludniające się jako takie, w których następuje zarówno spadek liczby ludności, oraz/lub aktywności gospodarczej, społecznej, czy politycznej, przy czym zjawisko to powinno być ciągłe i obejmować co najmniej kilkuletni okres czasu. Świadomie zrezygnowałem z określenia drastic decrease, użytego przez Diamonda, ponieważ spadek populacji nie musi być nagły, a może obejmować wieloletni okres i przebiegać łagodnie, niczym dogasanie popiołu w ognisku. 1.1.3. Miasto niczym ogień Miasto można, moim zdaniem, porównać do płomienia w ognisku, którego proces wskrzeszania jest czasem zaplanowany i skoordynowany, czasem zaś spontaniczny i wykorzystujący przypadkowe materiały. Do samozapłonu jednak nie dochodzi - jest to domena pożarów, powstających przez nieostrożność lub brak kontroli. Ogień może zgasnąć nagle, oblany strumieniem zimnej wody. Wtedy rozpalenie go na nowo wymaga dużo większej ilości energii i czasu. Może też dogasać powoli z braku tlenu lub wystarczającej ilości opału, lecz wtedy, przy dostarczeniu niezbędnych surowców, można go jeszcze wskrzesić. Może trzymać się wyznaczonych granic, jednak może rozszerzyć się, obejmując otaczający teren. W końcu - światło i ciepło ogniska skupia wokół siebie życie. Staje się centrum wydarzeń, wokół którego integruje się wspólnota.

1.2. Wyludnianie się miast na przestrzeni dziejów - zarys historyczny Wyludnianie się miast staje się zjawiskiem coraz powszechniejszym, lecz historia procesu sięga starożytności. Wiele istniejących po dziś dzień ośrodków miejskich ma w swych dziejach choć jeden etap wyludniania, co dowodzi, że proces ten nie musi być nieodwracalny i nie jest tożsamy ze śmiercią miasta. W tym podrozdziale prezentuję krótką historię występowania problemu. Część przykładów historycznych znajduje się jednak w następLampen, Armin Owzar. Kolonia, 2008, s. XXI

nych rozdziałach jako ilustracja konkretnych aspektów zjawiska. 1.2.1. Starożytność Po pierwszych osiedlach ludzkich nie zachowało się nic, ledwie pozostałości fundamentów, narzędzia i miejsca pochówku ich założycieli. Na palcach jednej ręki można policzyć miejsca, w których formy osadnicze bez przerwy funkcjonują od czasów przedmiejskich18. Jednym z nich jest iracka Arbela (Erbila) zlokalizowana na wzgórzu, zamieszkanym bez przerwy od ponad 5000 lat. Jednak większość osad epoki przedmiejskiej pochłonął piasek; co za tym idzie, informacje o nich możemy czerpać z wykopalisk archeologicznych, nie zaś z żywej tkanki miejskiej. Dowodzi to faktu, że miejsca te zostały opuszczone przez swoich mieszkańców, gdyż albo przestały być potrzebne, albo też nie nadawały się do dalszego zamieszkiwania. Największa grupa przypadków odnotowanych w starożytności to spadek ludności w wyniku wojen lub kataklizmów. Jednym z nich był palec boży, niszczący Sodomę i Gomorę w biblijnej przypowieści19, i choć brak nam obecnie dowodów na jej istnienie, obraz zmiecenia miasta z powierzchni ziemi jest tam bardzo sugestywny. Pozostałe wydarzenia to głownie najazdy połączone z plądrowaniem, których ofiarą padły choćby Jerycho, Troja, Kartagina, Nimrud czy Niniwa.20 Rzadziej zdarzało się, że miasto po prostu straciło na znaczeniu, jak Babilon, Knossos, Ur, Pergamon czy Memfis, które ustąpiło na rzecz Aleksandrii.21 Być może zjawiska łagodniejsze, bardziej rozciągnięte w czasie, a jednocześnie nie kończące się całkowitym zniknięciem populacji, występowały tak samo często, jednak nie zostały one wystarczająco udokumentowane. Nie zachowały się żadne cykliczne spisy ludności, pozwalające na stwierdzenie zjawiska wyludniania. Właściwie pozostaje nam opierać się na przekazach sygnalizujących wyludnianie niż je opisujących. Na przykład opis sporu w greckim Megalopolis, opisanego przez historyka Polybiosa, jasno wskazuje na obecność problemu. 18 Benevolo Leonardo: Die Geschichte der Stadt. Nowy Jork, 2000, s. 29 19 Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Red. Kazimierz Dynarski. Poznań, 2012, s. 41 20 Atlas of shrinking cities, Red. Philipp Oswalt. Berlin 2006, s. 26 21 Tamże, s. 26

Prawdziwa zawierucha nadeszła wraz z najazdem Longobardów i w następującym po nim okresie destabilizacji politycznej i ekonomicznej regionu. Co ciekawe, najwięcej miast przestało wtedy istnieć w Italii a nie np. w prowincjonalnej Galii - gdzie większość z nich przerodziła się w do dziś funkcjonujące ośrodki.26 Wojny, epidemie oraz równolegle przebiegające zmiany klimatyczne doprowadziły do strat demograficznych Italii wynoszących nawet 40%.27 1.2.2. Średniowiecze Przetrzebiona przez najazdy i kryzysy wczesnośredniowieczna populacja Europy uciekła na wieś. Łatwiej było tam zdobyć pożywienie po upadku dawnych kanałów 22 Schrumpfende Städte, Ein Phänomen zwischen Antike und Moderne. Opr. Angelika Lampen, Armin Owzar. Kolonia, 2008, s. 9 23 Tamże, s. 20 24 Tamże, s. 18 25 Tamże, s. 23 26 Tamże, s. 35 27 Samsonowicz Henryk: Szkice o mieście średniowiecznym. Warszawa, 2014, s. 43

W średniowieczu nadal miasta wyludniały się głównie w wyniku wojen, i grabieży, a mieszkańcy często salwowali się ucieczką do pobliskich lasów, jak miało to miejsce w dolnośląskiej Miedziance.30 To samo miasto odnotowało również regres związany z wygaśnięciem wydobycia w tamtejszych kopalniach. 31 Można powiedzieć, że był to pierwowzór miasta postindustrialnego, a historia ta sygnalizuje pojawienie się nowej kategorii wyludniających się miast - pokopalnianych (również np. włoska kolonia górnicza Rocca San Silvestro została opuszczona po wyczerpaniu się złóż miedzi). W XIV wieku doszło do wyludnienia całego kontynentu w wyniku zarazy, tzw. „czarnej śmierci”. Doszło wtedy do wymierania całych ośrodków miejskich. Znane są relacje podróżników, którzy w niektórych z nich nie napotkali żadnych żywych ludzi.32 Powszechne były pożary, które czasem trawiły całe miasta, zmuszając mieszkańców do opuszczenia miejsca zamieszkania.33 1.2.3. Nowożytność

Część I - Analityczna

Czas późnego antyku jest bardziej obfity w pomocne źródła, jednak , z wyjątkiem rzymskiej prowincji Egiptu, wciąż brakuje tych podstawowych - statystyk dotyczących umieralności i migracji. 23 Jest jednak dużo relacji urzędników rzymskich, wysyłanych do odległych miejsc imperium. Jeden z nich, Rutilius Namatianus (żyjący pod koniec V wieku n.e.), relacjonuje swoją wyprawę do kolonii Cosa, położonej na północy. Natrafił tam na „prastare”, pozbawione ochrony mury miejskie, otaczające opustoszałe miasto. Jak dowiodły wykopaliska, Kolonia przeżywała regres już od końca czasów republikańskich, a więc na długo przed najazdami barbarzyńców i kryzysem całego państwa.24 Dla podupadających społeczności nie tworzono w czasach rzymskich żadnych indywidualnych strategii rewitalizacyjnych. Dowodzą tego nakazy cesarskie z połowy V wieku, które ograniczają się do zalecania konserwacji lub odbudowy ważniejszych gmachów publicznych.25

dystrybucji.28 Jednak nie wszyscy opuścili to, co pozostało z rzymskich osad. Arles, w którym mieszkańcy osiedlili się na terenie opuszczonego amfiteatru, w którym przetrwali trudne czasy, daje przykład pewnej ciągłości, dzięki której można uznać, że miasta średniowieczne są spadkobiercami (nie tylko przestrzennymi, lecz także ustrojowymi) swoich starożytnych poprzedników.29

Ważnym czynnikiem wpływającym na sukces bądź porażkę miast, wzmacniającym się w czasach nowożytnych, były globalne zależności makroekonomiczne. Utworzenie międzykontynentalnych szlaków handlowych po tzw. wielkich odkryciach geograficznych, zaszkodziło dawnym hegemonom, utrzymującym swoją pozycję w oparciu o handel wewnątrzeuropejski. Związek hanzeatycki osłabł znacząco 28 Benevolo Leonardo: Die Geschichte der Stadt. Nowy Jork, 2000, s. 329 29 Samsonowicz Henryk: Szkice o mieście średniowiecznym. Warszawa, 2014, s. 43 30 Springer Filip: Miedzianka. Historia znikania. Wyd. 1. Wołowiec, 2011, s. 11 31 Tamże, s. 10 32 Samsonowicz Henryk: Szkice o mieście średniowiecznym. Warszawa, 2014, s. 46 33 Schrumpfende Städte, Ein Phänomen zwischen Antike und Moderne. Opr. Angelika Lampen, Armin Owzar. Kolonia, 2008, s. 109

Postmiasto

Mieszkańcy pokłócili się o to, czy zawęzić mury obronne, czy też utrzymać dotychczasowy ich obręb (ponad 8 km). Argumentowano, że jest ich zbyt mało, żeby utrzymać wartę i skuteczną linię obrony na całej ich długości. Wygrała ambicja młodego miasta, co poskutkowało zburzeniem go podczas najazdu Spartan.22

na początku XVII wieku, czego demograficzną ilustracją są dzieje Lubeki. Miasto, niegdyś potężne, stopniowo traciło wpływy, wypierane już nie tylko przez handel transoceaniczny, lecz także przez kupców reprezentujących państwa terytorialne ( a nie związki handlowe), np. holenderskich. Od końca wojny trzydziestoletniej do połowy XVIII wieku populacja zmniejszyła się o jedną trzecią.34 Ofiarą międzynarodowych zależności gospodarczych padła też między innymi Wenecja, od XVI wieku systematycznie tracąca wpływy w rejonie Morza Śródziemnego na rzecz Imperium Osmańskiego.35

Ruiny rzymskiej osady na wyspie Brjuni. Niektóre zabudowania używano do VI wieku n.e., lecz podnoszący się poziom zatoki uniemożliwił dalsze funkcjonowanie portu i miasto opustoszało, fot. Mikołaj Gomółka

34 Schrumpfende Städte, Ein Phänomen zwischen Antike und Moderne. Opr. Angelika Lampen, Armin Owzar. Kolonia, 2008, s. 160 35 Atlas of shrinking cities, Red. Philipp Oswalt. Berlin 2006, s. 26

1.2.4. Epoka nowoczesna Nawet w wieku XIX, a więc czasie pędzącej rewolucji przemysłowej, niektóre miasta kurczyły się intensywnie. Przez tempo i zakres zmian cywilizacyjnych, takich jak wdrożenie nowych środków transportu czy technologii produkcji, niektóre tradycyjne ośrodki rzemiosła straciły na znaczeniu, a część szlaków komunikacyjnych wygasła.36 Dobrym przykładem jest brandenburskie Wusterhausen, leżące między Berlinem a Hamburgiem, opierające swą ekonomię na ręcznym wyrobie butów. W 1840 roku jego władze zrezygnowały z możliwości przeprowadzenia linii kolejowej przez miasto. W rezultacie miasto znalazło się na uboczu, a przemysł szewski nie podległ modernizacji z powodu nieopłacalnych już formy dystrybucji towaru. W drugiej połowie XX wieku pojawiły się rysy na przemysłowej strukturze świata zachodniego. Właściwie można by stwierdzić, że Druga Wojna Światowa zatrzymała

36 Schrumpfende Städte, Ein Phänomen zwischen Antike und Moderne. Opr. Angelika Lampen, Armin Owzar. Kolonia, 2008, s. 191

37 Atlas of shrinking cities, Red. Philipp Oswalt. Berlin 2006, s. 18 38 Tamże, s.24 39 Shrinking cities Volume 1, International Research. Red. Philipp Oswalt. Osterfildern, 2006, s. 74 40 Tamże, str. 31

Część I - Analityczna

Amfiteatr rzymski w Lukce przebudowany na obronne osiedle po upadku cesarstwa. Fot. Mikołaj Gomółka

Postmiasto

postępującą industrializację. Już w latach 50-tych zaczęło się wyludniać Detroit, a w ślad za nim pozostałe miasta przemysłowego zagłębia Stanów Zjednoczonych.37 W ich ślady w latach 70-tych i 80-tych poszły wielkie europejskie centra wydobywcze i produkcyjne, takie jak brytyjskie Midlands (Manchester i Liverpool) czy niemieckie Zagłębie Ruhry38, poddane silnej restrukturyzacji. Przemysłowy charakter Europy Wschodniej utrzymał się najdłużej, ponieważ socjalistyczne gospodarki centralnie sterowane opóźniły proces dezindustrializacji. Jak się jednak okazało, była to bomba z opóźnionym zapłonem. Po upadku Bloku Wschodnie go wschodnioeurope jsk ie gospodarki okazały się niekonkurencyjne, a z powodu nieopłacalności39 (lub celowych działań przeprowadzonych pod pozorem prywatyzacji), ogromna ilość zakładów przemysłowych została zamknięta. Od początku lat 90-tych to takie regiony jak Niemcy Wschodnie, Ukraina czy Rosja, są najszybciej tracącymi mieszkańców na świecie.40

Faza agrarna

>20

roczna liczba zgonów /1000 mieszkańców

Wczesna faza przemysłowa

>33

15-20

>33

Faza przejściowa

<15

Faza przemysłowa zaawansowana

>33

<15

21-33

Faza późńa

15-20 11-20

Faza wyludniania

15-20 <10

roczna liczba udordzeń /1000 mieszkańców

Schemat kolejnych faz demograficznych. Źródło danych: Atlas of shrinking cities. Red. Philipp Oswalt. Berlin 2006

1.3. Przyszłość wyludniania - prognozy i przewidywania Żyjemy w czasach, w których ogólny procent populacji zamieszkujący miasta zwiększa się nieustannie.41 Może więc dziwić fakt, że w erze powszechnej urbanizacji coraz większa liczba poszczególnych ośrodków miejskich wyludnia się.42 Czasem proces ten jest spowodowany przyczynami politycznymi, często powodem są katastrofy naturalne czy

zmiany klimatyczne, a w niektórych przypadkach miasta wymierają, kiedy przestają mieć realne ekonomiczne podłoże do dalszej egzystencji.43 Pojawiły się jednak nowe, globalne okoliczności sprzyjające temu zjawisku. Obecnie, po raz pierwszy w historii, znajdujemy się w momencie, w którym proces wyludniania się miast i regionów ma zasięg globalny, a jego przyczyny nie są tylko indywidualne bądź losowe, ale też ogólnoświa-

Opuszczony, jedenastopiętrowy blok w poprzemysłowym mieście Halle w Saksonii - Anhalcie. Fot. Mikołaj Gomółka 41 Jak podają statystyki banku światowego, w 2008 roku przekroczona została granica 50% populacji światowej mieszkającej w miastach. Źródło: http://data.worldbank.org/indicator/SP.URB. TOTL.IN.ZS?end=2015&start=1960&view=chart&year=2015&year_high_desc=false 42 Atlas of shrinking cities. Red. Philipp Oswalt. Berlin 2006, s. 19

Tamże, s. 36

Wyludniające się miasta powyżej 100 tys. mieszkańców. Najjaśniejszy kolor - lata 1900-1920, kolor pośredni - lata 1950-1970, czarny - lata 1980-2000. Widoczny wzrost ilości miast wyludniających się. Źródło danych: Atlas of shrinking cities. Red. Philipp Oswalt. Berlin 2006, s. 10 Wyludniające się miasta powyżej 100 tys. mieszkańców (strata pow. 1% populacji rocznie)

Część I - Analityczna

W latach 1920 - 1900 W latach 1950 - 1970 W latach 1980 - 2000

Znajdujemy się w momencie, w którym trudno przewidzieć, co nastąpi. Nie 44 Temat rozwijam w niniejszym artykule: http://postmiasto.blogspot.com/2016/07/wstep.html 45 Kolejno następujące po sobie fazy to: agrarna, wczesna przemysłowa, przejściowa, zaawansowana przemysłowa, późna oraz wyludniania. Patrz: Atlas of shrinking cities. Red. Philipp Oswalt. Berlin 2006, s. 112

ma bowiem historycznych odniesień, którymi moglibyśmy się posiłkować. Są natomiast prognozy demograficzne które mówią, że między rokiem 2070 a 2100 populacja ziemi osiągnie zenit, po czym zacznie się zmniejszać. 46 Oznacza to, że nastąpi globalne wyludnianie, pociągające za sobą szereg konsekwencji społecznych, krajobrazowych, ekonomicznych i prawdopodobnie również politycznych. Co ciekawe, proces ten nie będzie przebiegał równolegle na wszystkich kontynentach. Wejście w demograficzną fazę 46 Szacunkowo populacja ziemi ustabilizuje się na poziomie mniej więcej 8,5 miliarda ludzi. Źródło: World Population To 2300. Opr. Department of Economic and Social Affairs Population Division. Nowy Jork, 2004, s. 5

Postmiasto

towe. Rejony, o których mowa, to przede wszystkim Ameryka Północna oraz Europa.44 Dzieje się tak z dwóch powodów, ściśle zresztą ze sobą powiązanych - rozpoczętej w latach 50-tych dezindustrializacji oraz fazy demograficznej, w którą wkracza coraz większa ilość państw, a w której liczba zgonów wprawdzie jest mała, ale regularnie spada też liczba narodzin.45

wyludniania w zależności od regionu będzie przebiegało nawet z kilkudziesięcioletnim opóźnieniem. Dla przykładu, Ameryka Północna osiągnęła współczynnik reprodukcji mniejszy niż 1 około roku 1970, a Afryka, jako ostatnia, prawdopodobnie zacznie osiągnie go około roku 2050.47 Póki co, Europa Zachodnia i Ameryka Północna stają się pionierami masowego wyludniania oraz jednocześnie poligonami doświadczalnymi, na których testowane są metody walki z jego negatywnymi skutkami.

1.4. Wyzwanie współczesności - zmiana paradygmatu nieustającego rozwoju Wyludnianie się miast jest co do zasady tematem tabu, dochodzi nawet do wypierania świadomości tego zjawiska. Podczas wykładu, wygłoszonego w AA School of Architecture w Londynie 14 marca 2005 roku48, Philipp Oswalt przytaczał swoją rozmowę z architektką z Manchesteru. Jej reakcja na określenie Manchesteru mianem shrinking city była bardzo emocjonalna. Zaprzeczono, jakoby owo angielskie miasto zaliczało się do tej kategorii. Należy wspomnieć, że populacja Manchesteru skurczyła się w latach 1931-2002 o 48,5%49.

które wyludniły się w jeszcze większym stopniu, jak Buffalo54 czy Saint Louis55. Tabuizacja oraz próby w ypierania z debaty publicznej zjawiska kurczenia się miast mają swoje korzenie nie tylko w lokalnym patriotyzmie i staraniach mieszkańców o ukazywanie swoich miast w dobrym świetle. Globalną przyczyną jest obecnie panujący paradygmat ekonomiczny, który stawia na wzrost gospodarczy jako jedyny wyznacznik jakości życia i postępu. Takie podejście wykształciło się w wieku XIX, podczas rewolucji przemysłowej. Wcześniej, np. w średniowieczu, wzrost gospodarczy w krajach Europy Zachodniej wynosił średnio 0,12 procent w skali roku56, a rejon ten był najszybciej rozwijającym się na świecie. Znacząca zmiana nastąpiła dopiero po 1820 roku, kiedy po raz pierwszy odnotowano wzrost gospodarczy przekraczający 1 procent w skali roku. 57 Potem współczynnik ten wzrastał, poza małymi przerwami, w dużym tempie, osiągając rekordowe wartości jak choćby 11 procent w skali roku w Chinach w latach 2002-2008 58. Doszło do tego, że współczesne gospodarki nawet, gdy są w recesji, nie osiągają mniejszego współczynnika wzrostu dochodu per capita niż te najszybciej rozwijające się w połowie XIX wieku ( a był to czas ogromnego tempa zmian na świecie). Gdy takie dane połączyć z neoliberalną propagandą sukcesu, która, de facto określiła lata siedemdziesiąte mianem totalnej katastrofy gospodarczej ( a utrzymywał się wtedy wzrost rzędu średnio 2% rocznie)59, można sobie uświadomić, w jakim stopniu staliśmy się zakładnikami postępu.

Efektem odsuwania w czasie dyskusji o skutkach wyludniania jest ograniczenie ogólnej świadomości problemu do kilku klisz, takich jak Detroit 50. Dzieje się tak głównie z powodu kulturowych schematów, przenikających do zbiorowej wyobraźni. To Detroit jest ukazywane w filmach jako symbol upadku, przestępczości i muzycznego podziemia (Przykładem choćby filmy takie jak 8 Mila51, Gran Torino52 czy Tylko kochankowie przeżyją53), a według statystyk w tzw. „regionie wielkich jezior” są miasta,

Takie podejście do ekonomii rzutuje również na urbanistykę. Wystarczy przyjrzeć się nazewnictwu, panującemu w dokumentach planistycznych. Wykonywana zarówno w skali kraju, województwa jak i miasta tzw. „strategia rozwoju” wprost sugeruje, że jedynym sposobem dalszego zagospodarowywania miasta jest jego rozwój. Efektem wszechobecnego dążenia do niego jest

47 Tamże, s. 25 48 Źródło: https://www.youtube.com/ watch?v=dqf3NLkfDSI 49 Atlas of shrinking cities. Red. Philipp Oswalt. Berlin 2006, s. 148 50 Strata 48,6% populacji od roku 1950 do roku 2000 Źródło: Atlas of shrinking cities. Red. Philipp Oswalt. Berlin 2006, s. 153 51 Hanson Curtis: 8 Mile. USA, 2002 52 Eastwood Clint: Gran Torino. USA, 2008 53 Jarmush Jim: Only Lovers Left Alive. USA, 2013

54 Strata 49,6% populacji od roku 1950 do roku 2000 Źródło: Atlas of shrinking cities. Red. Philipp Oswalt. Berlin 2006, s. 152 55 Strata 59,4% populacji od roku 1950 do roku 2000 Źródło: Atlas of shrinking cities. Red. Philipp Oswalt. Berlin 2006, s.154 56 Chang Ha-Joon: Ekonomia: instrukcja obsługi. Warszawa, 2015 s. 46 57 Tamże, s. 52 58 Tamże, s. 47 59 Chang Ha-Joon: Ekonomia: instrukcja obsługi. Warszawa, 2015 s. 83

np. fakt, że w całej Polsce umożliwiono, w zależności od rangi dokumentu planistycznego, zamieszkania od 62 do 229 milionów osób60. Biorąc pod uwagę, że prognozy demograficzne dla Polski wieszczą jednoznaczny spadek populacji z obecnych 38,5 miliona do niecałych 34 milionów61, takie decyzje są skrajnie nieodpowiedzialne i prowadzą do stwarzania zafałszowanego obrazu rzeczywistości. Znamienne jest również znaczenie utopii w architekturze i urbanistyce wieków, w których panowało zachłyśnięcie się postępem i technologią. Historie projektów takich miast jak Brasilia, Magnitogorsk, Islamabad, Abuja czy Waszyngton za każdym razem ukazują dążenie twórców do jakiegoś ostatecznego, idealnego społeczeństwa, które po osiągnięciu jakiegoś punktu docelowego nie będzie musiało zmieniać swoich miast.62 W niepokojący sposób myślenie takie łączy się z ideą „końca historii” Francisa Fukuyamy, który zachłyśnięty kapitalistycznym optymizmem, zawierzył w finalny kształt światowego porządku po obaleniu komunizmu.63 Istotne jest zweryfikowanie obecnego paradygmatu oraz nabycie świadomości, że po pierwsze - zaprzestanie jednoznacznego klasyfikowania wyludniania jako zjawiska negatywnego. W obliczu nadchodzących zmian demograficznych, traktowanie kurczenia się społeczności jako aberracji, odchylenia od reguły, jest ślepą uliczką, bowiem niedługo to właśnie wyludnianie będzie nową regułą64.

Szereg opuszczonych bloków w poprzemysłowym mieście Halle w Saksonii -Anhalcie. Fot. Mikołaj Gomółka

Postmiasto

60 Obliczeń dokonano zestawiając ze sobą wszystkie Plany Miejscowe Zagospodarowania Przestrzennego oraz Studia Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego, obowiązujące na terenie Polski w 2012 r. Źródło: Raport o ekonomicznych stratach i społecznych kosztach niekontrolowanej urbanizacji w Polsce, s. 3. Link: http://www. frdl.org.pl/pliki/frdl/document/zalaczniki_artykuly/ Raport%20Ekonomiczny%2029.10.2013%20calosc. pdf 61 Prognoza ludności na lata 2014-2050. Pod kier. Doroty Szałtys. Warszawa, 2014, s. 111 62 Schrumpfende Städte, Ein Phänomen zwischen Antike und Moderne. Opr. Angelika Lampen, Armin Owzar. Kolonia, 2008, s. XIV 63 Chang Ha-Joon: Ekonomia: instrukcja obsługi. Warszawa, 2015 s. 87 64 Temat ten rozwijam w artykule zamieszczonym na blogu Postmiasto. http://postmiasto. blogspot.com/2016/07/wstep.html

34 Część I - Analityczna

2.PRZYCZYNY WYLUDNIANIA SIĘ MIAST SYSTEMATYZACJA PROBLEMATYKI

65 Schrumpfende Städte, Ein Phänomen zwischen Antike und Moderne. Opr. Angelika Lampen, Armin Owzar. Kolonia, 2008, s. 129 66 „Faktoren, die negativ auf die Entwicklung einer Stadt einwirken können” - tłum. własne

Postmiasto

Bardzo cenny przy klasyfikacji przyczyn wyludniania jest diagram zamieszczony przez Thomasa Küntzela w artykule „Stadtwüstungen des Mittelalters und der Neuzeit”65, przedstawiający „Czynniki, które mogą mieć negatywny wpływ na rozwój miasta”66 i dzielący je na: topograficzne, geograficzne, demograficzne, militarne, polityczne i naturalne. Postanowiłem jednak przemodelować ten spis, ponieważ „negatywny wpływ na rozwój miasta” nie jest tożsamy z jego wyludnianiem. Ponad to że kilka kategorii zostało w przytoczonej liście pominiętych. Poniżej prezentowano podział na przyczyny wymierania społeczności miejskich oraz krótki opis referencyjnych miejscowości, należących do danej kategorii.

2.1. Demograficzne 2.1.1. Zmiana stylu życia, starzenie się społeczeństwa Japońskie miasto Nakasato doświadczyło gwałtownego odpływu młodych mieszkańców, uznających życie w większych ośrodkach za bardziej atrakcyjne. Między rokiem 1980 a 2005 wydludniło się o 50,6%. Z pozostałych 798 mieszkańców aż 423 to seniorzy. Tendencja ta stale się wzmaga. W rezultacie zmian Nakasato straciło samodzielność i zostało zaanektowane przez sąsiednie miasto jako dzielnica.67 Góry Toskanii były od setek lat tradycyjny miejscem wypasu owiec i kóz oraz zbierania i suszenia kasztanów. Na jednej z gór, na wysokości 1120 m.n.p.m pasterze osiedlali się od XVI wieku i z pokolenia na pokolenie dziedziczyli pasterski tryb życia. Jednak zmiany cywilizacyjne XX wieku spowodowały masowy odpływ młodych ludzi do miast położonych w dolinach, min. do Florencji, w której powstało wiele miejsc pracy w przemyśle. Niewygoda trudnych, górskich warunków sprawiła, że kamienne miasteczko Formentara opustoszało kompletnie w latach 60-tych.68 2.1.2. Suburbanizacja Wprawdzie Detroit kojarzone jest głównie z upadkiem przemysłu, bezrobociem i wysoką przestępczością, jednak żadne z tych zjawisk nie jest głównym powodem wyludnienia się miasta. Prawda jest taka, że liczba mieszkańców całego hrabstwa Wayne pozostaje w gruncie rzeczy bez zmian, a ludzie opuszczają miasto przenosząc się na jego północne i zachodnie przedmieścia. Oczywiście robią to ci, których na to stać, co tylko uw yd atnia podziały rasowe panujące w USA, albowiem w mieście zostali prawie wyłącznie czarnoskórzy mieszkańcy. Ta k c z y i n a c z e j , p r z y r o s t l u d n o ś c i na przedmieściach jest proporcjonalny do jej odpływu z centrum. Warto pamiętać, że jest to oczywiście wynik długotrwałego kryzysu ekonomicznego, który rozpoczął się wraz z postępującą dezindustrializacją. W mieście wciąż działa jednak wiele biurowców. K ażdego dnia , szerokimi autostradami, wbijającymi się w sam środek miasta, tysiące ich pracowników przyjeżdża i odjeżdża, zostawiając na noc miasto 67 Atlas of shrinking cities. Red. Philipp Oswalt. Berlin 2006, s. 124 68 Seghli Aleksandra: Miasta widma w Toskanii. Łódź, 2015, s. 272

opuszczone i skazane na pastwę podpalaczy i przestępców.69 2.1.3. Zarazy W 1377 roku ówczesne czwarte największe miasto Anglii, Coventry opierało swoją ekonomię na wytwórstwie wełny i produkcji odzieży. Czarna Śmierć nie ominęła tego regionu, pociągając za sobą ogromne straty nie tylko w ilości mieszkańców, ale też ciągłości gospodarczej. W wyniku tego, oraz następnej zarazy, która przyszła 1479 roku, populacja w XVI wieku znalazła się na siódmym miejscu w rankingu liczebności, nadal utrzymując tendencję spadkową. 70 Wrocław , największe miasto Śląska, często było nawiedzane przez zarazy, jak choćby przez tą z roku 1585. Miasto opustoszało wtedy zupełnie, lecz powodem nie była tylko ilość ofiar śmiertelnych. Ci, którzy mogli sobie na to pozwolić, po prostu z miasta wyjechali. Straty były jednak wysokie. W ciągu roku zmarło 8931 osób, a w tym samym czasie narodziło się 1242, co daje znaczny ubytek społeczności około 30-tysięcznej. 71 Warto wspomnieć, że miasto odzyskało wcześniejszą liczbę mieszkańców dopiero po około stu latach.

2.2. Polityczne 2.2.1. Konflikty zbrojne Milet to ważny ośrodek władzy i kultury greckiej w Azji Mniejszej, miasto portowe. Prawdopodobnie pełnił również rolę punktu wypadowego do kolonizacji dalszych krain (np. Krymu) i założył ok. 90 kolonii.72 Padł jednak ofiarą najazdu Persów, którzy zburzyli go doszczętnie. Odbudowany według nowych zasad urbanistyki, rozwijał się na powrót aż do czasów rzymskich, jednak jako port stracił rację bytu po zamuleniu zatoki, co przyczyniło się do jego całkowitego wyludnienia73 (patrz punkt 2.3.3. zmiany krajobrazowe).

69 Atlas of shrinking cities. Red. Philipp Oswalt. Berlin 2006, s. 134 70 Schrumpfende Städte, Ein Phänomen zwischen Antike und Moderne. Opr. Angelika Lampen, Armin Owzar. Kolonia, 2008, s. 80 71 Walawender Antoni: Kronika klęsk elementarnych w Polsce i w krajach sąsiednich w latach 14501586. Lwów: Instytut Popierania Polskiej Twórczości Naukowej, 1931, s. 95 72 Ostrowski Wacław: Wstęp do historii budowy miast. Ludzie i Środowisko. Warszawa, 1996, s. 62 73 Tamże, s. 273

Rzadko zdarza się, żeby całe miasto przestało istnieć przez jedną decyzję administracyjną. Tak jednak stało się w Toskanii w latach 70-tych, kiedy w wyniku utworzenia elektrowni wodnej zalano miejscowość Isola Santa mającą swe korzenie jeszcze w XIII wieku. Obecnie w domach, które nie znalazły się pod wodą, mieszkają jeszcze cztery rodziny.74 2.2.3. Zmiana tras szlaków komunikacyjnych W starożytności i średniowieczu zdarzało się, że przechodzące przez miasta szlaki handlowe zmieniały przebieg, powodując ich zamieranie (patrz Petra rozdz. 2.3.1.a), w XIX wieku zdarzało się, że miasta traciły na znaczeniu, będąc ominiętymi przez linię kolei żelaznej (patrz Wusterhausen, rozdz. 1.2.4.). Jednak i w XX wieku prowadzenie nowych dróg decydowało nieraz o losie całych społeczności. Przykładem włoskie Brento Sanico - osada dato74 Seghli Aleksandra: Miasta widma w Toskanii. Łódź, 2015, s. 123

wana na XII wiek, leżąca na górskim szlaku łączącym Toskanię z Emiglią-Romanią. jeszcze w latach 40-tych XX wieku miasteczko rozwijało się, powstała szkoła, dzięki której dzieci nie musiały codziennie schodzić w doliny ( z poziomu 962 m.n.p.m). Jednak decyzja o przeprowadzeniu nowej autostrady z Florencji do Bolonii z daleka od Brento Sanico była decydująca dla jego przyszłości. Społeczność znalazła się na uboczu i wkrótce zaczęła opuszczać swoje domy, przenosząc się do miast położonych w dolinach. Od 1951 wszystkie budynki są już opuszczone.75

2.3. Naturalne 2.3.1. Katastrofy naturalne i żywiołowe Położona w dzisiejszej Jordanii Petra niejednokrotnie wyludniała się. W 31 roku n.e. została napadnięta i ograbiona przez Rzymian. Jednak jej rola - jako przystanku na szlaku handlowym ze wschodu na zachód - była tak duża, że sami Rzymianie postanowili miasto odbudować. Niestety, w latach 75 Seghli Aleksandra: Miasta widma w Toskanii. Łódź, 2015, s. 28

Postmiasto

2.2.2. Decyzje administracyjne

Część I - Analityczna

Jeden z wielu kanałów w Brugii. Tkanka miejska nie zmieniła się od średniowiecza, ponieważ w wyniku utraty znaczenia miasta przestano ją wymieniać. Fot. Mikołaj Gomółka

363 i 551 miały miejsce dwa poważne trzęsienia ziemi, które zniszczyły większość miasta.76 Miasto nie zdążyło się odbudować, bowiem zmianie uległa trasa szlaku handlowego (patrz punkt 2.2.3 - zmiany szlaków komunikacyjnych), a ponadto lokalizacja została pochłonięta przez pustynię.77 Można więc powiedzieć, że osada ta była również ofiarą zmian krajobrazowych (patrz punkt 2.3.3.). Wielki pożar, który strawił Londyn w 1666 roku 78, wpłynął na dzisiejszą sylwetkę miasta. Całkowite zniszczenie centrum miasta nie zagroziło jego roli jako

stolicy, dzięki czemu szybko podjęto kroki mające na celu odbudowę. Przyczyniło się to do poprawy warunków życia, które w gęsto zabudowanej średniowiecznej gęstwinie były niewystarczające.79 2.3.2. Zmiany klimatyczne Mohenjo Daro to nie miasto, a raczej cała cywilizacja, położona w dolinie Indusu, która rozwinęła się około 2 tysięcy lat przed naszą erą. Zarówno pod względem technologicznym, jak i organizacji społecznej, była to kultura bardzo wysoko rozwinięta. Jednak zmiany klimatyczne, w tym praw-

Argentiera na Sardynii. Kolonia górnicza wymarła całkowicie w połowie XX wieku. Fot. Mikołaj Gomółka

76 Atlas of shrinking cities. Red. Philipp Oswalt. Berlin 2006, s. 26 77 Ostrowski Wacław: Wstęp do historii budowy miast. Ludzie i Środowisko. Warszawa, 1996, s. 166 78 Schrumpfende Städte, Ein Phänomen zwischen Antike und Moderne. Opr. Angelika Lampen, Armin Owzar. Kolonia, 2008, s. 87

79 Leonardo Benevolo, Die Geschichte der Stadt, Nowy Jork 2000, s. 481, 764

2.3.3. Zmiany krajobrazowe Król Francji Ludwik IX szykował się do wyprawy krzyżowej. W tym celu zbudował od podstaw miasto portowe Aigues-Mortes w delcie Rodanu, skąd można było najszybciej wypłynąć w kierunku Ziemi Świętej. Bagniste tereny były niekorzystne, jednak okres do końca XIII wieku był złotym czasem rozwoju dla miasta. Rozbudowano

port i potężne mury miejskie. Niestety, rzeka z roku na rok nanosiła coraz więcej mułu, co sprawiło, że port przestał być możliwy do dalszego użytkowania już w XIV wieku. Na dodatek w wyniku politycznych przemian, Marsylia stała się głównym portem w regionie, co ostatecznie przekreśliło szanse na wyregulowanie koryta rzeki. Bardzo podobną historię ma za sobą belgijska Brugia.82 W wyniku utraty znaczenia obydwa miasta przestały się wyludniać, dzięki czemu zachowała się w nich oryginalna średniowieczna tkanka, niewymieniana w międzyczasie na nowszą.

dopodobne podniesienie się poziomu wody w rzece ( co za tym idzie, zamulanie pól uprawnych)80, spowodowało zapaść, grzebiącą wszystkie zdobycze cywilizacyjne pod ośmiometrową warstwą mułu.81

80 Diamond Jared: Collapse. How Societies Choose To Fail or Succeed. Londyn, 2006, s. 273 81 Ostrowski Wacław: Wstęp do historii budowy miast. Ludzie i Środowisko. Warszawa, 1996, s. 166

Tamże, s.167

Postmiasto

Część I - Analityczna

Opuszczone budynki kopalni w Argentierze. Dziś stanowią scenografię przyciągającą turystów. Fot. Mikołaj Gomółka

2.4. Ekonomiczne 2.4.1. Przemiany gospodarcze Argentiera, osada górnicza na Sardynii, rozwinęła się przy kopalni srebra (stąd nazwa miasta - od argento - wł: srebro). Działające od czasów rzymskich wydobycie wzmogło się w XIX wieku, by osiągnąć apogeum w na początku lat 40-tych XX wieku. Jednak już po wojnie wydobycie stało się nieopłacalne, co doprowadziło do zamknięcia kopalni w 1963 roku i wyprowadzenia się większości mieszkańców.83 2.4.2. Wyczerpanie złóż naturalnych Nazwanie Miedzianki najbardziej pechowym w historii Polski może być tym bardziej uzasadnione, że przestało ono już istnieć. Po raz pierwszy w mieście zamykane są wszystkie kopalnie miedzi w XIV wieku.84 Jednak później okazało się, że złoża nie zostały wyczerpane o wydobycie zostaje wznowione. Niestety, w roku 1766 znowu dochodzi do jego wstrzymania, przez co Miedzianka „przesypia” rewolucję przemysłową 85. Górnictwo powróciło jeszcze w latach 1923-1927, jednak wtedy złoża miedzi zaczęły się już kończyć i zamknięto ostatni szyb86. Jednak zmiany przyniosło

odkrycie złóż uranu. Miasto tuż po wojnie stało się kolonią górniczą pod ścisłym nadzorem Rosjan, którzy cały pozyskany surowiec wywozili do siebie. W 1951 roku zasoby uranu się wyczerpały i miasto pozostawiono samemu sobie.87 Wydobycie miało charakter rabunkowy, korytarze podkopały całe miasto. Niedługo po zamknięciu kopalni domy zaczęły osiadać i w 1972 roku Wojewódzka Rada Narodowa postanowiła miasto zlikwidować. Wysiedlono mieszkańców i zburzono stojące jeszcze budynki.88 2.4.3. Emigracja zarobkowa Najczęściej zdarza się, że mieszkańcy miast dotkniętych wysokim wskaźnikiem bezrobocia wyjeżdżają w inne miejsca do pracy sezonowej lub na stałe. Rzadko trafia się jednak taki przypadek, kiedy wszyscy mieszkańcy jednego miasta emigrują do pracy w to samo miejsce. Włoskie miasteczko Forno di Zoldo jest położone w Alpach, przy północnej granicy kraju. Od marca do października niemal wszyscy jego mieszkańcy w wieku produkcyjnym (1300 osób, a więc 45% populacji), przebywają w Niemczech zatrudnieni w sektorze produkcji lodów. W tym czasie w mieście zostają tylko emeryci i dzieci.89

Argentiera, Fot. Mikołaj Gomółka

83 http://www.minieredisardegna.it/LeMiniere.php?IdM=14&IdCM=&SID= 84 Springer Filip: Miedzianka. Historia znikania. Wyd. 1. Wołowiec, 2011, s.10 85 Tamże, s. 15 86 Tamże, s. 20

87 Tamże, s.147 88 Tamże, s.190 89 Atlas of shrinking cities. Red. Philipp Oswalt. Berlin 2006, s. 102

40 Część I - Analityczna

3. SKUTKI WYLUDNIANIA SIĘ MIAST TRZY SCENARIUSZE Warto uświadomić sobie, że w większości przypadków słabnięcie jednego regionu zasila rozwój innego. Tak jest w USA, gdzie tzw. rust belt, a więc tradycyjne zagłębie przemysłowe na północy kraju, ustępuje tzw. sun belt, a więc nowemu regionowi przemysłowemu, rozwijającemu się na południu, głównie w Californi90. Tak jest i w Niemczech, gdzie po zjednoczeniu kraju wschód stał się peryferium zachodu, mimo że wcześniej był państwem posiadającym własne centrum oraz własną gospodarkę.

90 Wykuł się nawet termin southerisation, odnoszący się efektów do politycznego, gospodarczego i kulturalnego rozwoju południowych stanów USA.

Postmiasto

Wiadomo więc, że na kryzysie miast korzystają inne miasta. Co jednak dzieje się z tymi, które go doświadczają? Wyszczególniłem trzy podstawowe kategorie scenariuszy następujących po kryzysie demograficznym, i krótko opisałem historie miast, zaliczających się do tych grup.

3.1. Collapse - całkowite wyludnienie Upadek może być poprzedzony długotrwałym kr yzysem lub też nastąpić w wyniku jednostkowego zdarzenia. Jest jednak ostateczny, bowiem nawet jeśli osadnictwo pojawi się ponownie w danym miejscu, to nie można mówić o ciągłości, bowiem w międzyczasie zmieniają się nie tylko warunki lokacyjne ale też nazwa oraz, przede wszystkim, struktura społeczna.91 3.1.1. Grenlandia Wikingów Znani są Wikingowie ze swoich odległych wypraw. Grenlandię w X wieku odkryli prawdopodobnie przez przypadek (mijając Islandię, która była ich celem). Wtedy była to kraina o łagodniejszym niż dziś klimacie. Szybko zorganizowano ekspedycję, która na celu miała kolonizację wyspy. Założono dwie kolonie - wschodnią i - po pewnym czasie - zachodnią. Jednak dobrze prosperujące osady wymarły około połowy XV wieku, kiedy pewien niemiecki statek handlowy zastał tam zaledwie opuszczone domostwa oraz zwłoki mieszkańców. Prawdopodobnie zmiana klimatu na surowszy przyczyniła się do upadku kolonii. Być może również doszło do konfliktu z Innuitami, którzy przeszli na Grenlandię z Ameryki Północnej po zamarzniętym morzu (tak sugerują innuickie legendy). Pewne jest jednak to, że Wikingowie wycięli pod budownictwo i uprawy wszystkie drzewa, które znajdowały się w południowej części wyspy. Pomiędzy stojącymi do dziś kamiennymi szkieletami stajni, domów i kościołów istnieją dziś niewielkie wsie, które jednak nie mają nic wspólnego z dawnym osadnictwem, o czym świadczą choćby ich nazwy, wykształcone kilkaset lat później.92

3.2. Marginalizacja / peryferyzacja Odnosząc się znów do przykładu ognia, miasto może nie wygasnąć całkowicie, lecz żarzyć się 91 Można oczywiście polemizować, podając przykład Warszawy w 1945 roku. Należy jednak pamiętać że po pierwsze, od upadku Powstania Warszawskiego do powrotu pierwszych mieszkańców minęły zaledwie 3 miesiące, po drugie, w mieście pomimo wysiedleń pośród gruzów pozostało około tysiąca osób, po trzecie, po wojnie do miasta powróciła duża część jego dawnych mieszkańców. 92 Przypadek Grenlandii jest dokładnie opisany przez Jareda Diamonda w książce Collapse. How Societies Choose To Fail or Succeed. Rozdział 6, 7 i 8. Londyn, 2006, s. 178-276

nadal, z dużo mniejszą mocą. Miasta, a nieraz całe regiony, tracą na znaczeniu i często są dzięki temu wartościowymi przedmiotami badań historycznych, albowiem ich struktura przestrzenna często od momentu popadnięcia w kryzys pozostaje bez zmian. 3.2.1. Niemcy Wschodnie Gdy runął Mur Berliński, wydawało się, że Niemcy na powrót staną się jednym krajem ze wspólną gospodarką i społeczeństwem bez barier. Szybko okazało się, że dysproporcje ekonomiczne i społeczne są zbyt duże do szybkiego wyrównania, nawet mimo olbrzymich środków finansowych przeznaczanych na pomoc wschodnim landom. 93 Wschodnioniemiecki, przestarzały przemysł, uległ potężnym koncernom zachodnim. Zakłady przemysłowe dawnego DDR były albo kupowane, albo zamykane i popadały w ruinę. Tak czy inaczej, restrukturyzacja górnictwa, hutnictwa i wytwórstwa doprowadziła do znacznego zmniejszenia zatrudnienia z dnia na dzień ( i w konsekwencji ucieczki ludzi do pracy na zachód kraju). Niemcy Wschodnie z niepodległego państwa stały się niepotrzebnymi peryferiami ( co prowadzi do pojawienia się głosów za ponownym oddzieleniem się).94 Nazwane zostały nawet „Krajem wyludniających się miast”95. W wielu z nich dochodzi do rekacji łańcuchowej. W wyniku wyludniania wzrasta ilość pustych lokali mieszkaniowych, przez co z kolei spada ich rynkowa wartość. To ułatwia mobilność tych, którzy pozostali w mieście, a więc w rezultacie wyprowadzkę z kłopotliwej okolicy i „ucieczkę” do lepszych dzielnic. Takie zjawisko pogłębia segregację i dodatkowo pogarsza jakość życia w problematycznych rejonach (głównie osiedlach z wielkiej płyty).96 Eisenhüttenstadt, niegdyś idealne miasto socjalistyczne, zbudowane przy olbrzymiej hucie imienia Stalina. Dziś najszybciej wyludniające się miasto Niemiec. Wprawdzie 93 Schrumpfende Städte, Ein Phänomen zwischen Antike und Moderne. Opr. Angelika Lampen, Armin Owzar. Kolonia, 2008, s. 290 94 Shrinking cities Volume 1, International Research. Red. Philipp Oswalt. Osterfildern, 2006, s. 58 95 oryg. „Ein Land schrumpfender Städte” - tłum. własne. Źródło: Grabbart Tammo: Schrumpfende Städte und Segregation: Eine vergleichende Studie über Leipzig und Essen. Berlin, 2008, s. 24 96 Tamże, s. 26

Po transformacji i wstrzymaniu wydobycia ich ilość zmniejszyła się z 140 tysięcy do 95 tysięcy.99 Co ciekawe, ambitne socjalistyczne plany budowy nowego centrum miasta spełzły na niczym, i do dziś w samym jego środku znajduje się olbrzymia dziura,

Część I - Analityczna

huta działa do dziś, jednak znacznie zmniejszyła zatrudnienie. Populacja zmniejszyła się niemal o połowę(!), z 49330 w roku 1991 do 26 967 w roku 2014.97 Co ciekawe, dziś działa w mieście największy we wschodnich Niemczech ośrodek dla uchodźców którzy,

Na wpół opuszczone bloki; widoki miejskie Eisenhüttenstadt Fot. Mikołaj Gomółka

Gera miasto w Tur yngii, rozwinęło się po wojnie dzięki złożom uranu, znajdującym się pod okolicznymi wzgórzami. Wprawdzie kopalnie były pod ścisłym nadzorem Rosjan, którzy w mieście mieli własną dzielnicę, a cały surowiec wyjeżdżał na wschód tajnymi konwojami, ale całe zaplecze stanowili mieszkańcy miasta. 97 https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/publikationen/otab/2015/OT_A01-3300_124_201400_BB.pdf 98 https://www.fluechtlingsrat-brandenburg.de/ category/eisenhuttenstadt-erstaufnhame

której nie zdążono zabudować, ponieważ po upadku komunizmu wszelkie inwestycje zamarły. 3.2.2. Rosyjskie „monomiasta” Centralne planowanie gospodarki Związku Radzieckiego prowadziło nieraz do decyzji zupełnie absurdalnych z punktu widzenia logistyki. Na Syberii, w zupełnie odludnych miejscach, powstawały od podstaw całe miasta, będące zapleczem mieszkaniowym wielkich kombinatów, fabryk i kopalń. Po upadku komunizmu większość 99 Rainer Müller: Geras Starke Mitte. 2015, IBA Magazin. IBA Ausgabe 1, nr 1/2015, s. 66

Postmiasto

choć tymczasowo, poprawiają miejscowe statystyki demograficzne.98

zakładów nie była w stanie się utrzymać, przegrywając z zagraniczną konkurencją, albo po prostu była rabunkowo prywatyzowana. Tym samym w Rosji znalazło się 319 miast nie posiadających swojej ekonomicznej racji bytu (tzw. „monomiasta”, czyli miasta utrzymywane przez jeden tylko zakład pracy).100 Iwanowo, miasto będące siedzibą potężnych zakładów włókienniczych. Po 1990 roku przemysł zamarł prawie całkowicie, pozostawiając tysiące ludzi bez pracy. Bez efektywnego systemu opieki społecznej, mieszkańcy zaczęli sami walczyć o przetrwanie. W związku z tym, podobnie jak w innych państwach dawnego bloku wschodniego, wykształcił się tzw. „kapitalizm bez kapitału”, a więc drobna indywidualna przedsiębiorczość polegająca na handlu czymkolwiek. Jednocześnie można zaobserwować zjawisko odwrotne do urbanizacji, polegające na ucieczce ludzi na tereny uprawne, w celu zapewnienia sobie pożywienia.101

3.3. Ponowne zaludnienie - odrodzenie Dla wielu osiedli ludzkich kryzys jest tylko stanem przejściowym, z którego wydobywają się, korzystając z nadarzającej się okazji. Często miasta takie po pokonaniu czasowych trudności, osiągają jeszcze większe rozmiary i większe znaczenie niż przedtem.

100 Radziwinowicz Wacław: Rosyjskie miasta skazane na śmierć. 2015, Gazeta Wyborcza, nr z 8.08. 101 Atlas of shrinking cities. Red. Philipp Oswalt. Berlin 2006, s. 142

3.3.1. Manchester Tradyc yjne zagłębie przemysłowe Anglii, tzw. Midlands, doznało wyjątkowo dotkliwych skutków dezindustrializacji już w latach 20-tych XX wieku, jednak dopiero od lat 60-tych nasilił się długotrwały kryzys, który przetrzebił populację Liverpoolu i Manchesteru o prawie połowę. Jednak Manchester, po wielu kłopotach, dzięki szeroko zakrojonemu programowi rewitalizacji centrum oraz inwestowaniu w kulturę, wydobył się z najgorszych opałów. Wystarczy wspomnieć, że śródmieście, które w połowie 70-tych lat zamieszkiwało około 400 osób, w 2006 roku miało już 20 tysięcy mieszkańców.102 Oczywiście przebiegająca jednocześnie suburbanizacja równoważy to zjawisko, jednak można powiedzieć, że Manchester dużo lepiej poradził sobie w nowych warunkach niż jego zachodni konkurent. 3.3.2. Lipsk Jedno z niewielu wschodnioniemieckich miast, które wyszło z kryzysu demograficznego. W czasach NRD systematycznie traciło mieszkańców na rzecz sąsiedniego Halle, mieszczącego olbrzymie zakłady chemiczne. Jednak po ich upadku to Lipsk zyskał na znaczeniu, skupiając więcej usług, uczelni wyższych i szybciej wdrażając strategię rewitalizacji.103

102 Shrinking cities Volume 1, International Research. Red. Philipp Oswalt. Osterfildern, 2006, s. 420 103 Atlas of shrinking cities. Red. Philipp Oswalt. Berlin 2006, s. 140

44 Część I - Analityczna

4. SCHEMAT KLASYFIKACJI MIAST

Postmiasto

Na podstawie wykonanej klasyfikacji powstała tabela, która zestawia przyczyny wyludniania i losy miasta po tym okresie. Pozwala to na usystematyzowanie historii każdego miasta pod względem wyludniania.

4.1. Przykłady Przykładowe dzieje kilku miast: zestawienie różnych przyczyn wyludniania, z datami dotyczącymi konkretnych wydarzeń, które uważa się za początek procesu wyludniania. Petra Przyczyny

1. Demograficzne

2. Polityczne

Skutki

1.1.

2.1

1.2

1.3

2.2

3. Naturalne 2.3

3.1

1. Upadek

3.2

4. Ekonomiczne 3.3

4.1

4.2

4.3

747

2. Peryferyzacja

363

3. Odrodzenie

551

3. Naturalne

Milet Przyczyny

1. Demograficzne

2. Polityczne

Skutki

1.1.

2.1

1.2

1.3

2.2

2.3

3.1

3.2

1. Upadek

4. Ekonomiczne 3.3

4.1

4.2

4.3

XIV w.

2. Peryferyzacja

-499

3. Odrodzenie

-440

Rzym Przyczyny

1. Demograficzne

2. Polityczne

Skutki

1.1.

2.1

1.2

1.3

2.2

3. Naturalne 2.3

3.1

1. Upadek 2. Peryferyzacja 3. Odrodzenie

324 1527

-390

1347

3.2

4. Ekonomiczne 3.3

4.1

4.2

4.3

46 Część I - Analityczna

5.BADANIE PRZYKŁADÓW DZIAŁAŃ INTERWENCYJNYCH

104 Hiper-wzrost - tłum. własne. Miasta współcześnie można podzielić na trzy typy - informal hypergrowth, dynamic growth, aging city. Źródło: Atlas of shrinking cities. Red. Philipp Oswalt. Berlin 2006, s. 140

Postmiasto

Wyludnianie się miast zawsze powoduje jakiś rodzaj problemów (zresztą tak jak i zjawisko zwane hypergrowth104). W zależności od okoliczności różna bywa odpowiedź na skutki tego zjawiska. Czasem reakcja przychodzi ze strony administracji publicznej, czasem działania zaczynają się od zwykłych mieszkańców dostrzegających skalę zmian. Rodzaje interwencji podzieliłem na skalę mikro i skalę makro. W drugiej kategorii zazwyczaj mieszczą się działania administracyjne i badawcze, w skali mikro w grę wchodzą też działania mieszkańców i aktywistów. W każdej kategorii podaję przykłady konkretnych przedsięwzięć.

5.1. Działania w skali mikro 5.1.1. Działania zaradcze Działania doraźne, będące odpowiedzią na pojawiające się skutki wyludniania. Mogą być podejmowane przez organa administracji, inne służby publiczne bądź być inicjatywą indywidualną.

że w każdą noc poprzedzającą halloween wzniecane są setki pożarów. „Ogień wychodzi taniej niż kino”, powiedział jeden ze strażaków pracujących w Detroit.106

Detroit - pożary, rozbieranie pustostanów Miasto straciło ponad połowę mieszkańców, co doprowadziło do sytuacji, w której całe kwartały zabudowy jednorodzinnej stoją puste. Domy, budowane w popularnej w Ameryce Północnej technologii szkieletu drewnianego, są łatwopalne. Regularnie dochodzi do podpaleń, a miejscowa straż pożarna nie nadąża z gaszeniem pożarów. Wykształcił się nawet przedziwny obyczaj, nazywany „Nocą Diabła” (ang. Devil’s Night - tłum. własne).105 Polega on na tym,

Detroit - urban farming Jak już pisałem, z wielu przyczyn zamożniejsi mieszkańcy miasta uciekli na przedmieścia. Ci, którzy zostali, są głównie przedstawicielami biednej, czarnoskórej społeczności 107, częściowo dziedziczącej bezrobocie. Jednocześnie pojawiło się bardzo dużo pustych działek, którymi właściciele przestali się interesować. W celu ułatwienia sobie dostępu do pożywienia, rozpoczęto opuszczone tereny zmieniać w uprawy warzyw i owoców. Z czasem działalność ta zaczęła przybierać coraz bardziej zorganizowane formy, takie jak community gardens („ogrody społeczne” - tłum. własne). Pojawiło się też pojęcie

105 Zwyczaj ten narodził się w latach 80-tych. W roku 1984 odnotowano 810 pożarów. Sława Detroit jako miasta stojącego w ogniu ściągnęła również wielu ludzi spoza miasta. Źródło: LeDuff Charlie: Detroit. Sekcja zwłok Ameryki, Wyd. 1. Wołowiec, 2015, s. 62

106 Tamże, s. 57 107 W latach 50-tych 83% (spośród 1,9 miliona) mieszkańców Detroit stanowili biali. W latach 2010-tych spośród 700 tysięcy pozostałych mieszkańców 90% jest czarnych. Źródło: Atlas of shrinking cities. Red. Philipp Oswalt. Berlin 2006, s. 134

Rzym w XVIII wieku. Wyraźnie widać obrys murów aureliańskich (obrys zewnętrzny) i zamieszkałą część miasta (obszar zakreskowany). Tzw . „dzielnica antyczna” położona na wzgórzach (południowy wschód) niemal całkowicie opuszczona. Źródło: Leonardo Benevolo: Die Geschichte der Stadt, Nowy Jork 2000. s. 623

Rzym - życie na ruinach Rzym i inne miasta leżące w granicach Cesarstwa przeżyły po upadku państwa odpływ ludności na tereny wiejskie oraz zapaść ekonomiczną oraz infrastrukturalną. 110 Po przecięciu rzymskich akweduktów przez Gotów ludność skupiła się nad

Rycina Piranesiego pokazująca ruiny rzymskie wypełnione życiem. Źródło: Luigi Ficcci: Giovanni Battista Piranesi, The Complete Ethings, Volume 1-2

Tybrem, skąd łatwiej było pozyskać wodę. W rezultacie całe ówczesne centrum miasta (zlokalizowane na wzgórzach) zmieniło się w pustkowie, na którym antyczne gmachy przybrały rolę kamieniołomów.111 Populacja 108 Shrinking cities Volume 2, Interventions. Red. Philipp Oswalt. Osterfildern, 2006, s. 329 109 Shrinking cities Volume 1, International Research. Red. Philipp Oswalt. Osterfildern, 2006, s. 485 110 Wacław Ostrowski: Wstęp do historii budowy miast. Warszawa 1996. s. 68 111 Doskonale ilustruje to plan miasta sporządzony przez Bufaliniego, na którym wyraźnie widać jak miasto „skurczyło się” wewnątrz Murów

Moment ten należy traktować jako swoisty punkt wyjścia dla kształtowania się nowych form osadnictwa i budownictwa. Co prawda skończyła się epoka stabilizacji, silnej państwowości, ustalonych styli architektonicznych, i zasad planowania miast; jak pokazały jednak następne stulecia, życie wróciło na zgliszcza z spontanicznością, która mimo braku odpowiednich materiałów oraz wykwalifikowanych budowniczych pozwoliła ludziom osiedlać się wśród ruin. 112 Pozostałości dawnych struktur, głównie amfiteatrów, zostały przemienione w obronne osiedla, dające schronienie w niepewnych czasach mieszkańcom takich miast jak Florencja113, Lukka, Arles, Perigueux czy Senlis114, a rozległe połacie terenu leżące w obrębie dawnych murów miejskich zmieniły się w pola uprawne i pastwiska. Co ciekawe, miejskie uprawy

Część I - Analityczna

Co ciekawe, niektóre z ogrodów społecznych w Detroit nie mają na celu zapewnienia wyżywienia mieszkańcom, lecz służą rekultywacji gruntów poprzemysłowych. Są do tego wykorzystywane min. słoneczniki, które absorbują dużo szkodliwych substancji z gruntu.109

skurczyła się z miliona do 50 tysięcy mieszkańców.

towarzyszą wyludAureliańskich. Wacław Ostrowski, Wstęp do historii budowy miast, Warszawa 1996, s.407 112 Leonardo Benevolo: Die Geschichte der Stadt, Nowy Jork 2000. s. 333 113 Tem sam scenariusz wyludniania towarzyszył Florencji - jej populacja skurczyła się z 10 tysięcy mieszkańców do około tysiąca. Amfiteatr leżący na obrzeżach miasta stał się warowną twierdzą, zostawiając swój ślad w planie miasta do dziś (zajmuje aż trzy bloki zabudowy). Zob. Leonardo Benevolo, Die Geschichte der Stadt, Nowy Jork 2000, s. 481, 500 114 Leonardo Benevolo: Die Geschichte der Stadt, Nowy Jork 2000. s. 330, 331

Postmiasto

tzw. new suburbanism, a więc suburbanrzacji wewnątrz dawnego śródmieścia. Polega to na wykupywaniu za bezcen opuszczonych działek przez tych mieszkańców, którzy jeszcze zostali w danej dzielnicy, i wspólne przekształcanie ich w tereny społeczne (zielone, sportowe itp.).108

Starożytny akwedukt obudowany późniejszą zabudową mieszkaniową. Cenny przykład wykorzystania pozostałości dawnych obiektów przy wznoszeniu nowych. Fot. Mikołaj Gomółka

nianiu się miast również dzisiaj, wystarczy wspomnieć Ivanowo115 czy opisywane już Detroit, w których zubożałe społeczności zaczęły uprawiać ziemię żeby pozyskać wyżywienie na własny użytek lub też na sprzedaż. Doskonałą ilustracją życia, które toczyło się między tym, co zostało ze starożytnego imperium, są ryciny Giovanniego Battisty Piranesiego, który skrupulatnie przeniósł na papier całą „dzielnicę antyczną”, jak nazywano pustkowia z pozostałościami dawnej świetności Rzymu. Na jego pracach widać wyraźnie, że bynajmniej ruiny te nie są martwe. Można wśród nich zobaczyć pasące się kozy, ludzi odpoczywających w cieniu kolumn, handlarzy, intelektualistów mierzących i szkicujących antyczne detale (być może Piranesi umieścił tam samego siebie). Poza tym skruszone mury porośnięte są gęstą roślinnością, wzmacniającą romantyczny wydźwięk miejsca.116 Te ryciny stanowią istotną przesłankę do sformułowania tezy, że miasto wymiera115 Przykład Ivanowa był omawiany podczas wykładu, który Philipp Oswalt wygłosił w AA School of Architecture w Londynie 14 marca 2005 roku. Źródło: https://www.youtube.com/watch?v=dqf3NLkfDSI 116 Pełen zbiór prac Piranesiego można znaleźć w publikacji pod redakcją Luigiego Ficcciego Giovanni Battista Piranesi, The Complete Ethings, Volume 1-2

jące czy też wymarłe można postrzegać nie jako przygnębiający dowód upadku, ale jako tło dla triumfującego życia, podkreślające dodatkowo jego zdolność do adaptacji tego, co zastane. Nawet w akcie pozyskiwania budulca z dawnych gmachów nie widziałbym tylko aktów barbarzyństwa lecz też oznakę tego, że miasto, choć przekształcone, wciąż żyje, a budulec jest jednym z nośników pamięci o jego dawnych dziejach. Rzym, po wielu zawirowaniach historii, w wyniku których populacja miasta nieraz kurczyła się jeszcze bardziej niż po upadku imperium, przekroczył liczbę mieszkańców z czasów Oktawiana Augusta dopiero w pierwszej połowie lat 30-tych XX wieku117, a poza obrys Murów Aureliańskich wytyczonych w III wieku, miasto rozwinęło się (nie licząc Watykanu) dopiero po połowie XIX wieku, w rezultacie zjednoczenia się Włoch. 118 Mimo wielu dramatycznych momentów, których Rzym doświadczył, jest dziś znowu największym miastem Italii i stolicą państwa a oznaki jego upadku sprzed ponad tysiąca lat oglądane są przez ludzi przyjeżdżających z całego świata.

117 http://dati.istat.it/Index.aspx 118 Dowodem na to mapa pod tytułem Plan de Rome moderne, wydana w Paryżu w 1838 roku, na której zwarta zabudowa wciąż stanowi niewielką część terenu zamkniętego murami.

Gordon Matta Clark - wycinanie budynków Ten nowojorski artysta ( z wykształcenia architekt), znany był ze swoich dekonstruktywistycznych krótkotrwałych instalacji, dokonywanych na budynkach przeznaczonych do rozbiórki. W Englewood - zdegradowanej i opustoszałej dzielnicy New Yersey, dosłownie przeciął jeden z domów na pół. Miało to symbolizować pogłębiające się podziały społeczne w Stanach Zjednoczonych (większość mieszkańców dzielnicy stanowili czarnoskórzy).119

5.2. Działania w skali makro Interwencje długotrwałe i zakrojone na większą skalę podejmowane są zazwyczaj przez samorządy, czasem nawet władzę centralną, a sporadycznie przez instytucje naukowe czy naukowo - kulturalne.

„From the Outside to the Inside—Focussing on the Centre”) zdecydowano się ograniczyć powierzchnię miasta w związku z odpływem mieszkańców, aby nie inwestować zbędnych środków w infrastrukturę. W rezultacie skupiono się na intensyfikowaniu zabudowy i jakości usług średniowiecznego starego miasta, a prefabrykowane bloki na przedmieściach zaczęto rozbierać.121

5.1.2. Działania artystyczne

W Dessau podjęto decyzję o ponownym rozdzieleniu dwóch układów osadniczych, które z biegiem lat złączyły się w jedno miasto (Dessau i Roßlau). Przestrzeń powstałą Halberstadt we wschodnioniemieckim landzie Saksonia -Ahn halt. Zabudowa historycznego centrum miasta jest przerzedzona jeszcze po zniszczeniach wojennych. Miasto wyludniło się w takim stopniu, że nie ma po co uzupełniać tkanki miejskiej zabudową. Puste kwartały zmieniane są na uprawy miejskie. Fot. Mikołaj Gomółka

5.2.1. Programy badawcze

Część I - Analityczna

Shrinking cities Pierwszy kompleksowy projekt badawczy, poruszający tematykę wyludniających się miast. Więcej w rozdziale wstępu F: „Istniejący stan wiedzy w zakresie tematu badań - wybrany zakres”. 5.2.2. Inicjatywy kulturalne IBA Sachsen-Anhalt Wspominaną wcześniej120 formułą dyskusji o architekturze i urbanistyce są tzw. wystawy architektoniczno-budowlane (niem. Internationale Bauausstellung). Jedna z nich odbyła się w najszybciej wyludniającym się niemieckim landzie - Saksonii Anhalcie. W ramach wydarzenia wybrano 19 miast ze ściśle zdefiniowanymi problemami, i dla każdego z nich zaproponowano szereg rozwiązań. Dzięki temu powstała szeroka platforma eksperymentalnych metod działania w miastach dotkniętych wyludnianiem. 5.3.3. Strategie „rozwoju”

119 Shrinking cities Volume 2, Interventions. Red. Philipp Oswalt. Osterfildern, 2006, s. 86 120 patrz wstęp, rozdział F - „Istniejący stan wiedzy w zakresie tematu badań - wybrany zakres”

121 International Building Exhibition Urban Redevelopment Saxony–Anhalt 2010 „Less Is Future 19 Cities—19 Themes” - Catalogue, Berlin 2010, s. 563

Postmiasto

Aschersleben i Dessau - ograniczanie terenów zabudowanych W ramach wyżej opisywanego IBA Sachsen-Anhalt dwa spośród miast zdecydowały się na dość radykalne kroki planistyczne. W Aschersleben (pod hasłem

po wyburzeniu osiedli znajdujących się pomiędzy nimi wykorzystano jako ogrody społeczne, którymi zajmują się mieszkańcy (hasło: „Urban Cores—Landscape Zones”.122 Detroit Vacant Land Survey Swojego czasu urząd odpowiedzialny za wyburzenia pustostanów był największą instytucją publiczną w Detroit. Daje to pojęcie o skali zjawiska. Od 1990 roku zaczęto prowadzić systematyczne badanie procesu wyludniania w mieście. Powstała strategia mająca na celu wysiedlenie ludności z najbardziej zdegradowanych regionów miasta ( w których pustostany stanowiły ponad 70% wszystkich nieruchomości), wyburzenie ich i oddanie terenów naturze („They would either be landscaped, or allowed to return to nature.”) 123Przewidzaino tam również zlokalizowanie min. takich funkcji jak: Suburban Campground / Garden Annex, Refugee Center, Experimental Agriculture Cooperative Homestead, Firefighters Academy.124

Leinfelde - blokowisko do rozbiórki Leżące w Turyngii miasto w ostatnich 20 latach doznało znacznego skurczenia się populacji. Podobnie jak w opisywanych Dessau i Aschersleben, również tu zdecydowano skupić się na centrum i wyburzać peryferyjne osiedla.125 Jedno z nich, zwane Südstadt, postanowiono poddać redukcji. Architekt Stefan Forster zaproponował na przykład zmniejszenie ilości kondygnacji w niektórych blokach ( z jednego pozostał tylko parter - powstało tam centrum dla lokalnej społeczności), wyburzenie co drugiego segmentu w najdłuższym domu na osiedlu (dzięki temu powstał szereg punktowych domów o kameralnym charakterze), oraz budowę domków letniskowych z pozyskanych z rozbiórki prefabrykowanych płyt. 126 Miasto dzięki prowadzonej polityce przestrzennej stało się tzw. compact city (zwarte miasto - tłum. własne), a więc, zupełnie jak w średniowieczu, miejscem skupiającym wszystkie najważniejsze funkcje

122 Tamże, s. 587 123 Shrinking cities Volume 2, Interventions. Red. Philipp Oswalt. Osterfildern, 2006, s. 80 124 Tamże, s. 85

125 Tamże, s. 70 126 http://www.baunetz.de/meldungen/ Meldungen-Baubeginn_fuer_Plattenbau-Umbau_in_ Leinefelde_12795.html

Składowisko płyt z rozbieranych bloków we wschodnim Berlinie. Fot. Mikołaj Gomółka

Stadtumbau Ost Wspominany już program przebudowy miast128 dotyczy landów stanowiących dawniej Niemiecką Republikę Demokratyczną (Brandenburgia, Meklemburgia-Pomorze Przednie, Saksonia, Saksonia-Anhalt, Turyngia). W dużej mierze jest odpowiedzią na problem depopulacji Niemiec Wschodnich. Miedzianka Po wyczerpaniu się zasobów uranu w 1952 roku zamknięto kopalnię, utrzymującą większość mieszkańców miasta.129 Spowodowane rabunkową eksploatacją złóż zniszczenia powodowały niszczenie miasta w bardzo dużym tempie, co było rekompensowane odszkodowaniami. Pieniądze te, zamiast wykorzystywać na doraźne naprawy obiektów budowlanych, zdecydowano się wydać na wykupienie dwóch bloków w sąsiedniej Jeleniej Górze i przeniesienie tam większości mieszkańców miasta.130 Następnie, w roku 1972, Wojewódzka Rada Narodowa podjęła bezprecedensową decyzję o likwidacji miasta.131 Sporządzono harmonogram działań likwidacyjnych i systematycznie, dom po domu, wszystko rozebrano. Sprzedaż miasta - Włochy, Portugalia W wyniku starzenia się społeczeństwa i zmian cywilizacyjnych, wiele wsi i miasteczek w południowej Europie wyludniło się kompletnie. Pozostałe tzw. „ghost towns” (miasta duchów - tłum. własne) są często problemem dla lokalnej administracji, której nie stać na konserwację nieraz historycznej zabudowy o wysokiej wartości. Niektóre włoskie, portugalskie i hiszpańskie gminy podjęły więc decyzję o sprzedaży całych miasteczek czy kwartałów za symboliczne kwoty, pod warunkiem podjęcia przez nabywców działań rewitalizacyjnych. Czasem nowi właściciele zmieniają ruiny w luksusowe hotele, tak jak we włoskich Santo

127 Shrinking cities Volume 2, Interventions. Red. Philipp Oswalt. Osterfildern, 2006, s. 183 128 patrz wstęp, rozdział F - „Istniejący stan wiedzy w zakresie tematu badań - wybrany zakres” 129 Springer Filip: Miedzianka. Historia znikania. Wyd. 1. Wołowiec, 2011, s.147 130 Tamże, s. 185 131 Tamże, s. 190

Berlin Naturpark Fot. Mikołaj Gomółka

Część I - Analityczna

5.2.4. Decyzje administracyjne

Stefano di Sessanio, Materze czy Labro132. Czasem z kolei położone na odludziu historyczne wioski przejmowane są przez aktywistów, którzy próbują wykreować samowystarczalne społeczności, eksperymentując z metodami upraw i organizacji społecznej (tak jak w portugalskim Loural).133

Hałda w Miechowicach Fot. Mikołaj Gomółka

132 Amsberg Samderyn: Rebuilding Ruins. 2015, MARK, nr. 55, s. 70-77 133 Tamże, s. 59

Postmiasto

w centrum. Swoistym punktem odniesienia dla życia toczącego się w okolicy.127

INTERLUDIUM II Wystrój kawiarni Schröder można zaliczyć do czołowych przykładów małomiasteczkowego postmodernizmu. Od strony baru co chwilę słychać wysyczane „Scheisse, Scheisse”. Kelnerka ma bodaj problem z domknięciem lodówki i nie omieszkała zasygnalizować tego swoim klientom. Lokal przy rynku jest czymś w rodzaju skansenu, tyle że znajduje się w większym skansenie w postaci całego miasta. Potrzebuję kawy, ponieważ obudziłem się o 6.30. Wstałem wcześnie żeby nie przykuwać niczyjej uwagi. Kończyłem już zwijać namiot, gdy parking, na którym spałem, zaczął się zapełniać ludźmi przyjeżdżającymi do pracy. W kawiarni jest nas troje. Każdy siedzi sam przy czteroosobowym stoliku. Nikt się nie odzywa. Ona oprócz herbaty konsumuje czas, którego nie brak jej być może po śmierci męża. On, przy stoliku obok, spożył śniadanie szybko, wyszedł. Ja zostaję najdłużej. Kawa powoli wymywa smak pogniecionego chleba z cebulą i spoconym serem, jedzonych na ławce nad kanałem. Na drugim końcu sali stolik zapełnia się obsługą, która nie ma nic do roboty. Rozpoczyna się dyskusja o fali uchodźców. Tutaj temat jest również wszechobecny, ale żadnego z przybyszy nikt nie widział na oczy. Kto chciałby tu skryć się przed bombami, jeśli skryć się można w Hamburgu, Monachium czy Frankfurcie. Wschodnie Niemcy, biedne, opuszczone i prawdziwe, zadają pytania. Wschodnie Niemcy nie witają uchodźców pizzą na peronach. „Gdzie mają pracować, jeśli u nas jest 30% bezrobocia?” dochodzi mnie fragment rozmowy. Tu nikt nie owija w bawełnę. Lubię te „Niemcy B”. Te, które głosują na Merkel albo postkomunistów, z sentymentem wspominając jeden z najładniejszych państwowych hymnów w historii. Kyritz, październik 2015

Emeryt przemierzający na wpół opuszczone stare miasto w Kyritz. Fot. Mikołaj Gomółka

Postmiasto

Część II - Teoretyczna

CZĘŚĆ II - TEORETYCZNA

Przystępując do części projektowej mojej pracy zdecydowałem się skupić na problemach jednego z wyludniających się miast w Polsce. Dokonałem wprawdzie obszernego rozeznania sytuacji w Niemczech, lecz uznałem, że w kraju tym podjęto już dużo interwencji przestrzennych w odpowiedzi na badany przeze mnie problem. W Polsce natomiast wciąż temat ten jest nierozeznany. W nawiązaniu do opracowania wydanego przez Kancelarię Senatu RP, istnieją następujące dziedziny wiedzy, w których występują istotne braki informacyjne: analizy dotyczące powiązań aglomeracyjnych, mapowanie zjawiska wyludniania na terenie poszczególnych miast (wskazanie konkretnych dzielnic, osiedli itp.), „brak solidnych podstaw informacyjnych dla lokalnych programów rewitalizacji”, skutki wyludniania wywierane na miejskich finansach.1

Przystępując do poszukiwań konkretnej lokalizacji założyłem wartości graniczne. Uznałem, że interesuje mnie skala od 50 do 200 tysięcy mieszkańców. W związku z tym odrzuciłem najbardziej oczywisty przykład wyludniania się w Polsce - Łódź. Stwierdziłem, że trudno będzie w ośrodku tej skali zaproponować działanie wykazujące związek z problemami przestrzennymi całego miasta. Po przystąpieniu do poszukiwań sprawdziłem zarówno dane statystyczne, jak i komunikaty medialne. W jednym z nich znalazłem informację o tym, że trzy polskie miasta - Bytom, Łódź i Wałbrzych „włączono w mechanizm tzw. Obszarów Strategicznej Interwencji, jako wymagające specjalnych działań państwa”.2 Stwierdziłem, że zdecyduję się na wybór jednego z nich (a więc Wałbrzych lub Bytom, po eliminacji Łodzi). Decydujące dla mnie było natrafienie na opracowanie wykonane w ramach ogólnoeuropejskiego projektu badawczego „Shrink Smart”, dotyczące Bytomia i Sosnowca 3. Autor, dr. hab. Robert Kszysztofik, opisuje tam złożoną sytuację w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym. Przytacza między innymi dane, z których wynika, że populacja Bytomia z rekordowych 240 tysięcy w 1987 roku skurczy się wg. prognoz do 126 tysięcy w roku 2030, a więc niemal o połowę.4

Postanowiłem, że w wybranym przez siebie wyludniającym się polskim mieście zidentyfikuję przyczyny problemu, jego skutki społeczne i przestrzenne, wytypuję miejsca szczególnie naznaczone przez depopulację oraz zaprojektuję interwencję lub szereg interwencji przestrzennych, będących odpowiedzią na skutki badanego zjawiska.

Zdecydowałem się więc oprzeć część projektową mojej pracy o przykład Bytomia. Tym bardziej, że jest to miasto o złożonych problemach przestrzennych, społecznych i ekonomicznych, ale jednocześnie posiadające bogatą historię i dziedzictwo architektoniczne.

1 Zarzädzanie rozwojem miasto zmniejszajäcej sië liczbie mieszkańców (w kontekście perspektywy nansowej 2014 – 2020). Opr. Natalia Szajewska, Małgorzata Lipińska. Warszawa: Kancelaria Senatu, 2013. ISBN-13: 978-83-63220-37-2, s. 202

2 http://lodz.onet.pl/bytom-lodz-i-walbrzych-przygotowuja-sie-do-rewitalizacji/3kt10z 3 http://www.ufz.de/export/data/400/39017_ WP2_report_Sosnowiec_Bytom_kompr.pdf 4 Tamże, s. 17.

Część II - Teoretyczna

1.1. Określenie zakresu prac projektowych

1.2. Wybór lokalizacji

Postmiasto

1.SFORMUŁOWANIE TEMATYKI PROJEKTOWEJ

Bytom, Wałbrzych i Łódź - zdegradowane miasta poprzemysłowe, włączono w mechanizm tzw. Obszarów Strategicznej Interwencji Wyludnianie się od 0,1 do 0,9% w skali roku Wyludnianie się od 1,0 do 1,9% w skali roku Wyludnianie się powyżej 2,0% w skali roku

Wyludniające się powiaty w Polsce. Najciemniejszym odcieniem zaznaczono spadek populacji powyżej 2% w skali roku, średnim spadek od 1 do 2%, najjaśniejszym (oprócz białego) spadek od 0,1 do 2%. Źródło danych: http:// interaktiv.morgenpost.de/europakarte/#6/51.214/15.754/de

2. CHARAKTERYSTYKA BYTOMIA

jakiejkolwiek miejscowości, ale bogactwo, znajdujące się pod miastem, okazało się kluczowe dla jego egzystencji. Jak się jednak okazało, przyczyna największych sukcesów w historii miasta okazała się niejednokrotnie, również w historii najnowszej, powodem jego zguby. 2.1.1. Kryzys nr. 1 - najazd Mongołów

2.1. Ważne fakty z historii miasta Historia Bytomia jest niezwykle bogata, ale też bardzo zasobna w kontrasty między okresami prosperity a poważnymi kryzysami. Wydawałoby się, że tyle niefortunnych zdarzeń uniemożliwiłoby ciągłość istnienia

Pierwsze wzmianki o osadnictwie w tym miejscu pochodzą z XI wieku. Na szlaku handlowym z Wrocławia do Krakowa rozwinął się najpierw gród, być może założony przez Bolesława Chrobrego (na dzisiejszym wzgórzu św. Małgorzaty), a następnie osada handlowa (w miejscu dzisiejszego śródmieścia). Pierwszy kryzys nastąpił po zburzeniu miasta przez Mongołów w 1241 roku.

2.1.2. Kryzys nr. 2 - klątwa, niespokojne czasy Już w XIV wieku głównym zajęciem mieszkańców była eksploatacja złóż ołowiu, cynku i srebra, choćby na terenie dzisiejszego rezerwatu Segiet (stąd nazwa najwyższego wzniesienia w okolicy - Srebrnej Góry). Wtedy też miasto przeżywało jeden z najlepszych swoich okresów w historii. Szacuje się, że w latach 1311-1355 populacja wynosiła około 1500 mieszkańców.6 Cenną pamiątką po tamtych czasach jest herb Bytomia, który funkcjonuje do dzisiaj. Na lewej połowie przedstawia on gwarka kruszącego kilofem skałę, na drugiej zaś pół-orła górnośląskiego (symbol piastów górnośląskich). Niestety, etap ten dość szybko skończył się. Najpierw zmarł książę Bolko, ostatni przedstawiciel bytomskich Piastów. Później miasto zaczęło przechodzić z rąk do rąk. Warto też przytoczyć starą legendę, według której w 1363 roku mieszczanie utrzymujący się z wydobycia srebra popadli w konflikt z plebanem, w wyniku czego zorganizowali szereg intryg przeciw niemu i w rezultacie utopili go wraz z kapelanem w stawie. Jednak wieść o tym dotarła do Watykanu, skąd skierowano na Bytom klątwę. Przepowiedziano zubożenie miasta, utracenie kopalni i wreszcie zapadnięcie się miasta. Rzeczywiście kopalnia srebra została zalana, w wyniku czego miasto straciło główne źródło dochodów na wiele lat.7 Na domiar złego miasto, osłabione polityczną destabilizacją, zostało w roku 1430 zdobyte i złupione przez husytów. Dzieła zniszczenia dopełniły dwa poważne pożary.8

2.1.3. Kryzys nr. 3 - wojny, anulowanie przywilejów Lokalizacja i bogactwa naturalne okazały się być wystarczająco atrakcyjne, by za każdym razem po poważnych zniszczeniach miasto odbudowywać. Mimo to już w XVII wieku Bytom padł ofiarą wojny trzydziestoletniej i, zaledwie osiem lat później, wojny ze Szwecją. Obydwa konflikty zahamowały skutecznie rozwój miasta w siedemnastym stuleciu.9 W roku 1671 dużą część Bytomia strawił kolejny poważny pożar, utrudniając dodatkowo odbudowę jego pozycji.10 W tym samym czasie, a dokładnie w roku 1623, właścicielem ziemi bytomskiej XVII wieku został ród hrabiów von Donnesmarck, którego celem było zmaksymalizowanie przychodów z miasta. Rezultatem takiej polityki było anulowanie miejskich przywilejów, co zaowocowało upadkiem rzemiosła.11

Herb bytomia z ok. 1350 roku. Źródło: http://bytomcity. republika.pl/images/ godlo.gif

2.1.4. Kryzys nr. 4 - wojna 7-letnia

Część II - Teoretyczna

Jednak dogodne położenie pozwoliło na dalsze funkcjonowanie i rozwój społeczności. Bytom prawa miejskie otrzymał w roku 1254, a więc zaledwie trzy lata po Krakowie. Wtedy też gród stracił na znaczeniu na rzecz osady. Jak wiele innych, Bytom należy do grupy miast śląskich lokowanych na prawie magdeburskim.5

W XVIII wieku, po krótkim okresie względnej stabilizacji w i tak już osłabionym Bytomiu, nastąpiły kolejne niekorzystne zmiany. W trakcie Wojny Siedmioletniej populacja zmniejszyła się z 1131 mieszkańców w roku 1754 do 998 w roku 1760, a według spisu przeprowadzonego w połowie stulecia wynika, że spośród 314 domów, stojących w mieście i na jego przedmieściach, 52 były opuszczone.12

5 Mirosław Krystyna: Bytom - sylwetka miasta GOP i jego problemy rozwojowe. 1970, Miasto, Organ Towarzystwa Urbanistów Polskich, nr 2., s. 15 6 Tamże, s. 16 7 Źródło: http://www.bytom.pl/pogloska-o-utopieniu-ksiezy-w-bytomiu 8 Beuthen O./S., Opr. Stadtbaurat Stütz des Magistrats Beuthen. Berlin: Dari-Verlag, 1929, s. 14

9 Mirosław Krystyna: Bytom - sylwetka miasta GOP i jego problemy rozwojowe. 1970, Miasto, Organ Towarzystwa Urbanistów Polskich, nr 2., s. 16 10 Beuthen O./S., Opr. Stadtbaurat Stütz des Magistrats Beuthen. Berlin: Dari-Verlag, 1929, s. 16 11 Mirosław Krystyna: Bytom - sylwetka miasta GOP i jego problemy rozwojowe. 1970, Miasto, Organ Towarzystwa Urbanistów Polskich, nr 2., s. 16 12 Tamże, s. 16

Postmiasto

W XIX wieku odkryta została wartość węgla dla przemysłu. Wtedy też okazało się,

że Górny Śląsk jest położony na olbrzymich jego złożach. Zakładane były kolejne kopalnie, jednak mieszkańcy Bytomia, dość konserwatywni, nie od razu zgodzili się m.in. na poprowadzenie przez miasto linii kolejowej.13 Z tego powodu to Katowice stały się lokalnym centrum przemysłowym, chociaż i Bytom zaczął się rozwijać w dużym tempie. Wtedy też zaniknęła większość lasów i pól uprawnych w regionie, a populacja miasta zwiększała się w zawrotnym tempie.14 2.1.5. Kryzys nr. 5 - I Wojna Światowa i jej następstwa Kres złotym latom Bytomia przyniósł wybuch wojny. Co prawda oszczędziła ona miasto, jednak jej następstwa były decydujące dla dalszego rozwoju. Zgodnie z wynikami plebiscytu miasto pozostało w granicach Niemiec, jednak z trzech stron graniczyło z terytorium Rzeczpospolitej. Z tego powodu z centrum przesunęło się na peryferia aglomeracji. W celu wzmocnienia konkurencyjności niemieckiego Śląska względem polskiego (w granicach którego znalazły się Katowice), zdecydowano się na stworzenie tzw. trójmiasta śląskiego - związku Gliwic, Zabrza i Bytomia. Ze względu na swoje geograficzne położenie to Zabrze miało uzyskać status centrum metropolii.15 Nie spodobało się to mieszkańcom Bytomia, wtedy najbogatszego z całej trójki. W międzyczasie okazało się, że wartość kopalin jest większa niż miasta, które się nad nimi znajdowało. Zaprzestano wtedy rozbudowy regionów Śródmiejskich, skupiając się tylko na budowie podmiejskich kolonii takich jak Kreuzberg w Stolarzowicach czy Helenehof (dzisiejsza Helenka). Prawdopodobne jest również, że planowano całkowitą likwidację miasta.16 Z jednej strony węgiel powodował rozwój gospodarki regionu nieporównywalny z żadnym innym okresem w historii, z drugiej jednak stanowił ciągłą przeszkodę w naturalnym rozwoju miasta. 13 http://www.bytom.pl/dzieje-miasta 14 Ponad dziesięciokrotnie między rokiem 1820 (2 000 mieszkańców) a rokiem 1880 (22 814 mieszkańców). Źródło: Mirosław Krystyna: Bytom sylwetka miasta GOP i jego problemy rozwojowe. 1970, Miasto, Organ Towarzystwa Urbanistów Polskich, nr 2., s. 16 15 Temat ten poruszony jest szerzej w filmie Dwugłowy Smok Jadwigi Kocur z roku 2006 16 Mirosław Krystyna: Bytom - sylwetka miasta GOP i jego problemy rozwojowe. 1970, Miasto, Organ Towarzystwa Urbanistów Polskich, nr 2., s. 14

2.1.6. Kryzys nr. 6 - II Wojna Światowa i jej następstwa Zmiany polityczne w Niemczech lat 30-tych oraz niedługo potem wybuch Drugiej Wojny Światowej uniemożliwiły realizację śmiałego projektu „trójmiasta”. Tragiczny był styczeń roku 1945, a więc okres tuż po zdobyciu Bytomia przez Armię Czerwoną. W przekonaniu, że plądrują ziemię niemiecką, Rosjanie wpadli w szał niszczenia i zabijania. Dokonano wielu mordów, gwałtów i kradzieży, a kwartał kamienic stojących na Rynku, łącznie z XIX-wiecznym ratuszem, został dosłownie zmieciony z powierzchni ziemi.17 Nie był to koniec kłopotów miasta. Większość wartościowych maszyn z hut i kopalni została wywieziona na tereny Związku Radzieckiego, a liczne cenne obiekty sztuki zniknęły. Administracja polska przejęła kontrolę nad Bytomiem dopiero w marcu, a więc trzy miesiące po zakończeniu na tym terenie działań wojennych. Stan miasta w tamtym momencie jest określany jako katastrofalny.18 Według spisu z 1946 roku spośród 6 574 budynków 728 było zniszczonych. 1 500 obiektów określono mianem „porzuconych i opuszczonych”, co sugeruje, że po wojnie zmieniła się znacznie struktura własności.19 Polityka przymusowych wysiedleń ludności niemieckiej nie była tak restrykcyjna jak na Dolnym Śląsku. Region, przynajmniej teoretycznie, był wyłączony z obszaru przymusowych wysiedleń całej ludności niemieckiej - przynajmniej teoretycznie. Jednak w praktyce represje wobec Niemców miały ogromną skalę. Tysiące mężczyzn zdolnych do pracy zostało wysłanych wgłąb ZSRR. Zdarzało się nawet, że całe zmiany górników wychodzących na powierzchnię po pracy były zatrzymywane i wywożone.20 Na terenie Bytomia znajdował się też jeden z największych obozów deportacyjnych dla ludności niemieckiej na Śląsku, w którym umieszczono około 11 tysięcy osób.21

17 W samych tylko Miechowicach, niegdyś wsi przylegającej do Bytomia, zamordowano w ciągu kilku dni ponad 380 osób. Źródło: http://www. bytom.pl/dzieje-miasta 18 Tamże 19 Mirosław Krystyna: Bytom - sylwetka miasta GOP i jego problemy rozwojowe. 1970, Miasto, Organ Towarzystwa Urbanistów Polskich, nr 2., s. 16 20 Wysiedlenia, wypędzenia i ucieczki 19391959. Atlas ziem Polski. Red. Witold Sienkiewicz, Andrzej Żbikowski. Warszawa, 2008. s. 179 21 Tamże, s. 117

2.1.7. Kryzys nr. 7 - Tragiczny paradoks Co prawda wspomniana wcześniej średniowieczna klątwa obowiązywała przez okres trwania jednego pokolenia, ale w szkodach górniczych można odnaleźć niepokojące echo przepowiedni. W stare korytarze górnicze pompowana jest woda, jednak miasto w wielu miejscach zapada się (w niektórych miejscach teren obniża się o kilkadziesiąt metrów).24 22 http://mojhistorycznyblog.pl/nieznane-tajemnice-bytomia-obozy-pracy-przymusowej 23 Ze 104 tysięcy pozostało około 50 tysięcy ludzi. Źródło: Mirosław Krystyna: Bytom - sylwetka miasta GOP i jego problemy rozwojowe. 1970, Miasto, Organ Towarzystwa Urbanistów Polskich, nr 2., s. 17 24 Więcej na ten temat opublikowałem we wpisie z 27 lipca 2016 roku. Źródło: https://www. facebook.com/postmiasto/posts/665718233580374

W 1954 roku rozpoczęto podkopywanie filara ochronnego pod miastem, co przesądziło o dewastującym wpływie górnictwa na tkankę miejską. Problem ten był dostrzegany już w latach 50-tych, czego dowodem jest film Sycylia Barbary Sas z roku 1957, w którym zwrócono uwagę na druzgocący wpływ rabunkowej eksploatacji złóż na stan zabudowy i jakość życia mieszkańców. Co za tragiczny paradoks. To miasto żyje z węgla, ale i od węgla umiera25 - mówi lektor, a na ekranie kamera pokazuje kolejne rysy i pęknięcia murów, zalane osiedla, zarośnięty stadion, zawalony kościół. Co istotne, nie od razu zdecydowano się na rozbudowę miasta. Na początku prowadzono politykę deglomeracji, a dopiero w latach 1961-1965 nastąpiło ożywienie w budownictwie mieszkaniowym.26 Jednak nowo wybudowane obiekty nie pokrywały całego zapotrzebowania, ponieważ szkody górnicze na dobre zagościły w mieście i np. na lata 1966-1970 przewidziano wyburzenie uszkodzonych domów mieszczących prawie 3000 izb mieszkalnych. W tym czasie planowano zrealizować około 24 tysiące izb, a więc około jednej ósmej z nich zastępowało zasoby mieszkaniowe stracone przez 25 26

Sas Barbara, Sycylia, Polska 1956, 6 min. Tamże, s. 19

Postmiasto

Część podobozów skupiała niemieckich jeńców wojennych (były to obozy pracy przymusowej). Warunki tam były bardzo złe, a na domiar złego część z nich lokalizowano w byłych filiach obozu KL Auschwitz, znajdujących się na terenie miasta.22 Ostatnią z placówek zamknięto dopiero w roku 1957. Około połowa przedwojennych mieszkańców Bytomia zginęła, uciekła bądź została deportowana.23 Struktura społeczna była zdruzgotana i zaczęła powstawać na nowo w oparciu o ludność napływową.

Część II - Teoretyczna

Opuszczony budynek dokładnie „wyczyszczony” ze wszelkich metalowych elementów. Widać nawet ślady po usuniętych ściągach wzmacniających ściany budynku narażonego na działanie szkód górniczych. Fot. Mikołaj Gomółka

prace wydobywcze. 27 Dodatkowymi problemami były zniszczenia infrastruktury. Przykładowo w 1970 roku około 40 km sieci kanalizacyjnej było niesprawnej, ponieważ w wyniku osunięć gruntu osiągnęła ona zmniejszone lub odwrotne spadki.28 Katastrofalny stan środowiska był obserwowany już w latach 60-tych. Rzeki tak zanieczyszczone, że wymarło w nich wszelkie życie, woda głębinowa skażona, zakłady przemysłowe degradujące glebę, emitujące hałas, a przede wszystkim zatrute powietrze pochodzące z kominów fabryk,

dymiących hałd oraz z tysięcy pieców domowych opalanych węglem - łącznie 40 tysięcy ton pyłu opadającego rocznie na miasto.29 Kolejnym z wielu utrudnień w zarządzaniu miastem była decyzja z 1951 roku o zlikwidowaniu podziału na miasto i powiat. W granice administracyjne Bytomia włączono wtedy wiele okolicznych wsi, miasteczek i osiedli, które nie były z miejską infrastrukturą w żaden sposób zsynchronizowane. Nie tylko zniszczyło to ich tożsamość, ale też generowało ogromne koszty związane z przebudową infrastruktury

Wybieranie resztek węgla z hałdy. Fot. Mikołaj Gomółka

27 Mirosław Krystyna: Bytom - sylwetka miasta GOP i jego problemy rozwojowe. 1970, Miasto, Organ Towarzystwa Urbanistów Polskich, nr 2., s. 19 28 Tamże, s. 20

Tamże, s. 21

2.1.8. Kryzys nr. 8 - Transformacja ustrojowa Rok 1989 przyniósł kres przemysłowej historii Bytomia. Pięć z sześciu kopalni zamknięto, a zatrudnienie w górnictwie z 53% (27 800 osób) spadło do 12% (3 700 osób w 2008 roku). 31 Spowodowało to znaczne zubożenie miasta, ogromny wzrost bezrobocia (w dzielnicy Bobrek nawet do 50%32), a wiele osób uciekło do innych miast lub za granicę w poszukiwaniu pracy. Wynikiem tego jest ogromne zadłużenie mieszkańców miasta - w roku 2001 około 33% mieszkań miało nieuregulowane płatności czynszów, a średnia wartość zaległości pięciokrotność czynszu.33 Pojawiło się już zjawisko tak zwanej dziedziczonej biedy. Polega to na tym, że w niektórych rodzinach już drugie pokolenie utrzymuje się z pomocy społecznej, a młodzi ludzie nie przyswajają w domu wzorców skłaniających ich do podjęcia pracy. Ludzie starają się przetrwać w tak ciężkich warunkach, czego dowodem jest choćby

duża liczba osób trudniących się kradzieżą i dostarczaniem metalu do skupu (tzw. złomiarzy), czy też wybieraniem węgla z wagonów towarowych. Oprócz tego powszechna jest w mieście instytucja tzw. lombardów, a więc skupów przeróżnych sprzętów i odzieży. Niektórzy, żeby przetrwać, wyprzedają bowiem cały swój majątek. Zjawiskiem wartym odnotowania jest również nieoficjalny handel uliczny, opierający się w dużej mierze nie tylko na sprzedaży żywności, ale przede wszystkim niepotrzebnych przedmiotów, wykładanych na chodniku przez ubogich mieszkańców miasta. Co ciekawe, Bytom nie figuruje wysoko w statystykach przestępczości w Polsce.

2. 2. Wyludnianie się Bytomia - prognozy Czyżby już nie tylko Bóg, ale i ludzie odwrócili się od tego miejsca na ziemi?34 Bytom został wyjątkowo dotkliwie poddany procesowi wyludniania, ponieważ występuje bardzo wiele przyczyn tego zjawiska. Do czynników ekonomicznych (bezrobocie w wyniku dezindustralizacji), politycznych (transformacja), demograficznych (starzenie się społeczeństwa), dochodzą jeszcze niestabilne warunki gruntowe, które nie ułatwiają funkcjonowania na pokopalnianych terenach. Bytom wyludniać się będzie dalej. Rekordową populację osiągnął w roku 1987 - 239

Część II - Teoretyczna

technicznej i sieci usług.30 Bytom stał się chaotyczną układanką różnych układów osadniczych przedzielonych hałdami, szkodliwymi zakładami przemysłowymi, bocznicami kolejowymi, nielicznymi terenami zielonymi. Administrowanie nim przypominało zaś bardziej łatanie dziur niż konsekwentną realizację przemyślanej wizji rozwoju.

30 Tamże, s. 22 31 http://www.ufz.de/export/ data/400/39017_WP2_report_Sosnowiec_Bytom_ kompr.pdf, s. 56 32 Tamże, s. 28 33 Tamże, s. 60

Sas Barbara, Sycylia, Polska 1956, 5 min.

Postmiasto

Jeden z wielu lombardów w Bytomiu. Cmentarzysko rzeczy niepotrzebnych, wymienionych na pieniądze niezbędne do przetrwania. Fot. Mikołaj Gomółka

800 mieszkańców. Od tego czasu liczba mieszkańców stale się zmniejsza. Obecnie miasto zamieszkuje 151 406 osób (stan z 31.12.2016). 35 Prognozy na przyszłość są bezlitosne. W roku 2030 pozostanie zaledwie 126 100 Bytomian36, a w roku 2050 tylko około 116 tysięcy37. Daje to spadek liczby ludności o połowę w przeciągu 67 lat. Nie jest to najradykalniejszy przykład na świecie, ale w Polsce to jedno z wyraźniej kurczących się miast.

2. 3. Analizy przestrzenne miasta 2.3.1. Lokalizacja na terenie Górnośląskiego Związku Metropolitarnego M e t ro p o l i a G ó r n o ś l ą s k a , l i c z ą c a 2 210 376 mieszkańców (stan z roku 2014, liczba ta stale się pomniejsza). Zakres terytorialny metropolii został wyznaczony już w strategii rozwoju Śląska „Śląskie 2020+” uchwalonej w roku 2013.38 Do wymienionych tam 23 gmin dołączyły z indywidualnej inicjatywy Pyskowice, graniczące z Gliwicami. Trzon metropolii stanowi 14 miast na prawach powiatu, z których największe to Katowice, Sosnowiec, Zabrze, Gliwice i Bytom. Obszar metropolitarny dopełnia 10 gmin miejskich. Dodatkowo zakreśliłem obszar wspomnianego wcześniej „Trójmiasta Śląskiego”, a więc Bytomia, Zabrza i Gliwic. 2.3.2. Komunikacja Kolej Układ torowy ukształtował się około drugiej połowy XIX wieku, kiedy przeprowadzono linię kolejową z Katowic, która dużo większego znaczenia nabrała w międzywojniu. Wtedy bowiem Bytom był stacją końcową linii łączącej Śląsk z Berlinem. Dalej znajdowało się kolejowe przejście graniczne z Polską. Układ kolejowy dzieli miasto na trzy części - południową, północno-zachodnią i północno-wschodnią. Podział ten został 35 Źródło: materiały statystyczne udostępnione przez Wydział Spraw Obywatelskich Urzędu Miejskiego w Bytomiu 36 http://www.ufz.de/export/ data/400/39017_WP2_report_Sosnowiec_Bytom_ kompr.pdf, s. 18 37 http://wyborcza.pl/akcje_spoleczne/56,153831,19441868,bytom,,4.html 38 Strategia rozwoju Województwa Śląskiego „Śląskie 2020+”. Opr. pod kier. dr. Krzysztofa Wrany. Katowice, 2013, s. 53

zresztą uwzględniony jako kluczowy w strategii rozwoju miasta opracowanej w roku 1970-tym.39 Rozwidlenie mieści się między dzielnicami Karb, Szombierki i Śródmieście a na samym jego środku znajduje się najważniejszy zabytek Bytomia - Elektrociepłownia Szombierki. Najważniejszą stacją i jedynym dworcem jest Bytom Główny. Budynek dworca pochodzi z lat 30-tych XX wieku. Niedawno przeszedł renowację. Zatrzymują się na nim tylko regionalne składy Kolei Śląskich. Zmusza to Bytomian chcących odbyć dalszą podróż do przesiadki w Katowicach. Pozostałe stacje to Bytom Karb, Bytom Północ (na linii w stronę Tarnowskich Gór) oraz nieczynna od czasów likwidacji linii do Gliwic stacja Bytom Bobrek. Stacja ta może wrócić do użytkowania, ponieważ niedawno pojawił się pomysł ponownego uruchomienia tej linii. Znamienne jest to, że linie kolejowe właściwie nie występują na północny zachód od lasu Segieckiego, który zdaje się być wyraźną granicą między terenami dotkniętymi przez przemysł oraz wiejskimi. Warto jeszcze odnotować linię kolei wąskotorowej, prowadzącej ze Śródmieścia do Tarnowskich Gór, wykorzystywanej do dziś w formie atrakcji turystycznej (sezonowo). Oprócz przejazdów pasażerskich ważną rolę odgrywają bocznice kolejowe na terenie zakładów przemysłowych, skąd regularnie kursują pociągi towarowe. Drogi Obecnie drogą o najwyższym w Bytomiu statusie jest autostrada A1 (odcinek otwarty w roku 2012). Co istotne - przecięła ona miejski las, stając się barierą nie tylko komunikacyjną, ale też krajobrazową. Mimo swojego międzynarodowego znaczenia, nie jest to najważniejsza droga na terenie miasta. Można by r z ec ż e na jważnie jsz a , bo posiadająca też znaczenie historyczne, jest droga krajowa nr 94, która jest odzwierciedleniem szlaku handlowego, prowadzącego z Wrocławia przez Opole, Bytom i Olkusz do Krakowa (dla Bytomia główna oś komunikacyjna wschód-zachód). Jej przebieg zmienił się nieznacznie. Ważną 39 Mirosław Krystyna: Bytom - sylwetka miasta GOP i jego problemy rozwojowe. 1970, Miasto, Organ Towarzystwa Urbanistów Polskich, nr 2., s. 21

66 , Gdańsk howa, Łódź A1 Częśtoc

Miasta na prawach powiatu

ąskie 2020+” Tarnowskie Góry

Gminy miejskie Miasto z własnej inicjatywy włączone w obszar metropolitarny Śląskie „Trójmiasto”- Bytom, Gliwice, Zabrze Autostrada Magistrala kolejowa o znaczeniu międzynarodowym

Radzionków

Pyskowice

Wr ocł

aw ,N

iem

Bytom

Wojkowice Piekary Śląskie

Dąbrowa Górnicza Będzin

Zabrze

Siemianowice Śląskie

Świętochłowice

Gliwice

Czeladź

Chorzów

Sosnowiec Ruda Śląska

Katowice

Knurów

Mysłowice

Jaworzno

Mikołów

A4 Kraków, Rzeszów, Ukraina Tychy

A1 C

zech y

Łaziska Górne

Część II - Teoretyczna

Bieruń

Schemat lokalizacji Bytomia względem innych miast Górnośląskiego obszaru metropolitarnego Mapa Górnośląskiego Okręgu Metropolitarnego. Bytom spośród miast tzw. „trójmiasta” leży najbliżej centrum metropolii.

Komunikacja zbiorowa Do Katowic i Tarnowskich Gór można się dostać wspomnianymi już kolejami regionalnymi. Ważna jest sieć linii tramwajowych, również łącząca Bytom z innymi miastami GOPu. Uzupełniającą formą komunikacji są autobusy. Niestety, infrastruktura tramwajowa jest w złym stanie technicznym, co prowadzi do zamykania niektórych linii (a czasem nawet ich likwidacji).

Postmiasto

drogą jest droga wylotowa prowadząca przez Chorzów do Katowic oraz droga wylotowa na północ w stronę Tarnowskich Gór. Istotna, również ze względu na historię, jest droga krajowa nr 88. Prowadzi ona z Bytomia przez Zabrze do Gliwic i została zbudowana w latach 30-tych jako główna oś tzw. „śląskiego trójmiasta”. Do dziś jest potocznie określana przez mieszkańców Bytomia mianem „hitlerówki”.

TARNOWSKIE GÓRY

TA RN

O W SK IE

Ó RY ,L UB LIN

IE C

TA RN

ÓRY

O W SK IE

G Ó

IE G WSK NO TAR

Autostrada A1 Drogi krajowe i wojewódzkie Drogi ważne w kontekście lokalnym Główne linie kolejowe Ważniejsze bocznice kolejowe Linia kolei wąskotorowej Linie tramwajowe Kontynuacja poza granicami miasta Stacje kolejowe Stacje kolei wąskotorowej Węzeł drogowy

KATOWICE

Ś RY KA PIE SK LĄ

WA TRA GL IW

IC E

PIEKARY ŚLĄSKIE

CZĘSTOCHOWA, ŁÓDŹ, GDAŃSK PY SK OW

SIEMIA

NOWIC E ŚLĄSKI E

ICE

LIW

RZE

ZAB

CHŁOW ŚWIĘTO

Ó W ,K

AT O W

WIC ATO W, K RZÓ

ICE, KA TOWIC E

C CHO

RU DA Ś

LĄS

RZÓ W

RU DA Ś

Schemat układu komunikacyjnego

2.3.3. Układy osadnicze Historyczny Bytom zajmuje bardzo małą powierzchnię względem swoich obecnych granic administracyjnych, w których znalazło się wiele kolonii, wsi i osiedli robotniczych. Na mapie widać historyczne centrum z „naroślami” z późniejszych epok, jednak reszta osiedli jest oddalona i sprawia wrażenie autonomicznych. Im dalej na północ, tym więcej terenów o charakterze wiejskim

lub podmiejskim. Z kolei im dalej na południe, tym więcej kolonii górniczych, budowanych dla pracowników poszczególnych zakładów pracy. Ewenementem są osiedla domków fińskich, które postawiono tuż po II Wojnie Światowej w celu zaspokojenia głodu mieszkaniowego. Domy stoją do dziś i zdążyły wrosnąć w krajobraz miasta. Ciekawostką jest również osiedle Krojcberg w dzielnicy (a dawniej wsi) Stolarzowice, zbudowane w latach dwudziestych jako

68 Zasięg średniowiecznego miasta Zasięg miasta do roku 1900 Układy urbanistyczne wyznaczone do roku 1920 Osiedla z przewagą zabudowy przedwojennej Osiedla z przewagą zabudowy powojennej Obszary historycznych wsi Powojenne osiedla domów jednorodzinnych

12 11

16 16

16 9 2

Klejnfeld (włączona wieś) Grossfeld (włączona wieś) Historyczny Rozbark Osiedla Chorzowska (północ) i Arki Bożka (południe) Łagiewniki Kolonia Zgorzelec Szombierki historyczne oraz ich powojenna rozbudowa Bobrek historyczny oraz kolonia familoków na północy Kolonia Karb Miechowice - historyczna wieś oraz osiedle mieszkaniowe Dawna wieś Stolarzowice Dawna wieś Górniki Miasto ogród Stolarzowice Dawna wieś Sucha Góra Osiedla Stroszek (zachód) i Ziętka (wschód) Osiedla domków fińskich (II połowa lat czterdziestych) Dawna wieś Blachówka

8 7

Część II - Teoretyczna

1» 2» 3» 4» 5» 6» 7» 8» 9» 10» 11 » 12» 13» 14» 15» 16» 17»

Chronologia i klasyfikacja układów osadniczych w Bytomiu

Mapa układów osadniczych pokazuje, jak bardzo zdecentralizowaną strukturą przestrzenną jest Bytom. Wyraźnie widać też, że nie jest to jedno miasto, ale zlepek różnych form osadnictwa włączonych w jego granice po wojnie. Nieraz trudno się doszukać powiązań funkcjonalnych lub komunikacyjnych między rejonami. Niektóre z nich, jak Łagiewniki (jedyna dzielnica, która przed II Wojną leżała po polskiej stronie granicy)

- bliższy związek mają z innymi miastami (w tym przypadku ze Świętochłowicami). 2.3.4. Tereny zielone Zaskakująco dużą powierzchnię pokrywają tereny leśne (około 20 procent miasta). Jest też kilka dużych parków oraz pokaźna ilość ogródków działkowych. Warto pamiętać, że prawie wszystkie tereny zielone powstały na terenach dotkniętych działalnością człowieka, na terenie po kopalniach, hałdach górniczych, hutach i kamieniołomach. Pokazuje to wyraźnie jak natura może odzyskać teren przetworzony przez

Postmiasto

kolonia robotnicza. Domy są skromne, jednak układ urbanistyczny może kojarzyć się z ideą howardowskiego „miasta ogrodu”.

człowieka i stworzyć przepiękne i zdywersyfikowane przyrodniczo krajobrazy (choćby rezerwat ochrony ścisłej Segiet czy park krajobrazowy Żabie Doły). Interesujący jest fakt, że wzdłuż granicy miasta niemal samoistnie rozwinął się pierścień zieleni, w dużej mierze składający się z terenów leśnych. Warto też odnotować, że dzielnica Stolarzowice i sąsiednia dzielnica Górniki są prawie w całości otoczone terenami leśnymi, co całkowicie oddziela je od centrum miasta. Dzielnica Miechowice jest otoczona lasem z trzech stron, co daje potencjał wykreowania podobnej enklawy w przyszłości. Podobnie dzielnice Stroszek, Sucha Góra i Osiedle gen. Ziętka są oddzielone od centrum pasem zieleni (ale nie tylko - również autostradą oraz terenami poprzemysłowymi), przez co przestrzennie tworzą odrębny układ osadniczy. 2.3.5. Ruchomy krajobraz Najważniejszym ciekiem wodnym w mieście jest rzeka Bytomka. Przez lata eksploatowana jako ściek, na długim odcinku skanalizowana, z powodu toksyn odprowadzanych z zakładów przemysłowych niemal pozbawiona form życia. Teraz jednak, po upadku przemysłu, brzegi jej obrosły zielenią, a jej dolina stała się na tyle atrakcyjnym miejscem, że planowana jest jej rewi-

Wędkowanie w zalanym wyrobisku na terenie parku krajobrazowego Żabie Doły. Przykład terenów poprzemysłowych całkowicie wchłoniętych przez naturę. Fot. Mikołaj Gomółka

talizacja z przeznaczeniem na tereny rekreacyjne.40 Badanie systemu wodnego w Bytomiu daje obraz dość ciekawego zjawiska - niezwykle szybko postępującej transformacji krajobrazu. Analiza rysunkowa porównuje stan z roku 1992 oraz stan obecny. Widać że część jezior po prostu zniknęła, z kolei inne powstały w zupełnie nowych miejscach. Podobnie jest z hałdami górniczymi, które tworzą niemalże z roku na rok zmieniający się krajobraz miasta. Nie dość, że przekopywane są całe masy ziemi, to jeszcze część z usypanych czas jakiś temu gór zaczęła samoistnie zarastać gęstą roślinnością bądź też poddana została planowemu zalesianiu, które ma miejsce już od lat 70-tych.41 2.3.5. Szkody górnicze Miasto padło ofiarą rabunkowej eksploatacji złóż węgla kamiennego i ołowiu. W związku z tym wiele obszarów dotkniętych jest szkodami górniczymi. Poziom terenu niejednokrotnie osiadł kilka do kilkunastu metrów, a wiele miejsc zaliczonych jest do najwyższej, IV kategorii zagrożeń górniczych („tereny wymagające zabezpieczenia obiektów”).42

40 http://www.portalsamorzadowy.pl/inwestycje/bytom-na-zdegradowanym-obszarze-powstana-tereny-zielone,89125.html 41 Mirosław Krystyna: Bytom - sylwetka miasta GOP i jego problemy rozwojowe. 1970, Miasto, Organ Towarzystwa Urbanistów Polskich, nr 2., s. 22 42 Patrz: Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przetrzennego Gminy Bytom, Rysunek Ig: Uwarunkowania geologiczno-górnicze.

70 Część II - Teoretyczna

Tereny leśne Parki Ogródki działkowe / domki fińskie Tereny sportowe Cmentarze

Schemat terenów zielonych w Bytomiu i najbliższym sąsiedztwie

2.3.6. Zakłady przemysłowe Historia pisana jest tu przemysłem. Bytom, miasto po kataklizmie ekonomicznym, jakim w przypadku Górnego Śląska była transformacja gospodarcza skutkująca zamknięciem prawie wszystkich kopalni, 43 http://sitplan.um.bytom.pl:11180/ gpt4/?permalink=1807285

pełen jest ruin - opuszczone, monumentalne zakłady wydobywcze lub przemysłowe zajmujące nieraz powierzchnie wielkości całych dzielnic - porastające bujną zielenią, gdzie zamiast antycznych kolumn sterczących w niebo mamy kominy i szyby górnicze. Mamy wreszcie niekontrolowany proces rozbierania opuszczonych budynków i wykorzystywania ich elementów - czy to sprzedaż metalowych ściągów na złomie, czy zdzieranie drewnianych podłóg na opał. Na mapie przedstawiona jest lokalizacja najważniejszych zakładów przemysło-

Postmiasto

Prognozy na przyszłość wskazują dalsze osiadanie gruntu, szczególnie w rejonie północnego śródmieścia oraz (najsilniej) na granicy Miechowic i Karbia.43

Zbiorniki wodne istniejące Zbiorniki wodne nowopowstałe (po 1992) Zbiorniki wodne nieistniejące (stan 1992) Strumienie, kanały Rzeka Bytomka Kontynuacja cieków wodnych poza Bytomiem Odcinki skanalizowane

Schemat zmienności systemu wodnego na terenie Bytomia

wych zarówno działających, jak i zamkniętych. Zaledwie trzy dzielnice pozbawione są jakichkolwiek terenów przemysłowych - Górniki, Osiedle gen. Jerzego Ziętka oraz Stolarzowice.

2.4. Analiza struktury urbanistycznej Śródmieścia Dla zrozumienia roli i znaczenia śródmieścia w By tomiu, war to przyjrzeć się zagęszczeniu usług i przestrzeni społecznych w mieście. Skorzystałem z kategoryzacji elementów miastotwórczych użytej przez Przemysława Biskupskiego przy analizach przestrzennych miast Wielkopolski. Zgodnie z chronologią powstawania, elementy te są następujące: lokacja pierwotna, lokacja wtórna, obudowy tras komunikacyjnych, ulice łączące dworzec kolejowy z centrum

72 Część II - Teoretyczna

» Hałdy obecne // w roku 1992

Schemat zmienności krajobrazu hałd górniczych

2.4.1. Lokacja pierwotna Lokacją pierwotną jest oczywiście Stare Miasto, a więc kwartały skupiające się wokół rynku, tworzące owalny kształt. Jest to efekt lokowania miasta na prawie magdeburskim. Podobne lokacje występowały wszędzie na Śląsku. Przykładem mogą być choćby Gli44 Biskupski Przemysław: Przekształcenia i rozwój przestrzeni Poznania oraz wybranych miast. Poznań, 2013, s. 22

wice czy Opole.45 Do XVIII wieku zarys lokacji pierwotnej był czytelny. Miasto położone na wzgórzu, otoczone wałem lub murem, wybijało się z krajobrazu wiejskiego, za jedynego bliskiego sąsiada mając wieś Rozbark. Jednak w XIX wieku dokonano znaczących zmian, polegających na wytyczeniu dwóch korytarzy rozbudowy - na zachód oraz na północ. Dwa tereny zostały podzielone prostokątną siatką ulic a teren staromiejski zatracił swoją odrębność przez zabudowanie wałów miejskich. Jednocześnie 45 Oberschlesischen-Atlas. Red. dr. Walter Geisler. Berlin, 1938, s. 23

Postmiasto

miasta, osiedla modernistyczne. 44 Mapę przestrzeni społecznych uzupełnia sieć placów.

Obniżenia w skali rocznej: 0,1 - 0,2 0,2 - 0,6 0,6 - 1,0 1,0 - 1,4 1,4 - 1,8 1,8 - 2,2 > 2,2

m m m m m m m

Karb i Miechowice - dwa zdegradowane obszary nieprzewidziane do rewitalizacji

Prognozowane osiadanie terenu w wyniku szkód górniczych. Źródło danych: http://sitplan.um.bytom.pl:11180/ gpt4/?permalink=1807285

Wzgórze św. Małgorzaty zostało oddzielone od miasta terenami kolejowymi. Taki model rozwoju miasta został przez Biskupskiego określony mianem „palinosemiotycznego”, a więc takiego, który zrywa z dotychczasowymi zasadami funkcjonowania miasta.46 Schemat ten był rozpowszechniony w XIX wieku, kiedy rozpoczęły się nie tylko radykalne przebudowy miast, ale też krajobrazu naturalnego. Przeciwny, tzw. „addytywny” 46 Biskupski Przemysław: Przekształcenia i rozẃj przestrzeni Poznania oraz wybranych miast, Poznań, 2013, s. 163

system, funkcjonował do XVIII wieku i opierał się na ewolucyjnym i zrównoważonym rozwoju, z uwzględnieniem pełniejszego wykorzystania warunków naturalnych.47 2.4.2. Lokacja wtórna W Bytomiu nie ma lokacji wtórnej (w różnych miastach znanej pod nazwą „Nowego Miasta”), za to jest pozostałość przedlokacyjnego osadnictwa - Wzgórze św. Małgorzaty, gdzie mieścił się niegdyś gród (być może założony przez Bolesława Chrobrego). 47

Tamże, s. 108

74 KWK Ruch Bobrek KWK Centrum KWK Szombierki KWK Rozbark KWK Miechowice KWK Powstańców Śląśkich Szyb Witczak Huta Zygmunt Huta Bobrek EC Szombierki EC Miechowice Centralna Pompownia "Bolko" Zakłady górniczo-hunicze „Orzeł Biały” Conbelts S.A. Fabryka ceramiki budowlanej Szyb Barbara

1 » 2 » 3 » 4 » 5 » 6 » 7 » 8 » 9 » 10 » 11 » 12 » 13 » 14 » 15 » 16 »

12 16 2

5 11 1

10 4

Część II - Teoretyczna

Mapa terenów zakładów przemysłowych czynnych i nieczynnych

2.4.3. Obudowa tras komunikacyjnych

2.4.4. Droga łącząca dworzec z centrum

Jako obudowę trasy komunikacyjnej można podać ulicę Krakowską (dalej przechodzącą w Siemianowicką), która od średniowiecza prowadziła z Rynku w stronę Czeladzi, Będzina i Krakowa. Zabudowa zwarta wzdłuż tej drogi jest widoczna już na mapie z 1800 roku. Jednocześnie zabudowania powstawały wzdłuż zachodniego wylotu z miasta, dzisiejszej ulicy Wrocławskiej (rzeczywiście od średniowiecza szlak handlowy prowadzący z Bytomia przez Opole do Wrocławia).

Ważną przestrzenią społeczną jest faktycznie ulica Dworcowa - droga prowadząca z centrum miasta (w przypadku Bytomia nazywam tak Stare Miasto) do dworca kolejowego. Jest to dystans niewielki, sprzyjający pieszemu pokonywaniu odległości, a więc słusznie droga ta pełni rolę miejskiego deptaka. Śródmieście Bytomia jest pełne usług o znaczeniu nie tylko ogólnomiejskim, ale też regionalnym i ponadregional-

Postmiasto

2.4.5. Najważniejsze obiekty i instytucje

Miasta śląskie lokowane na prawie magdeburskim. Źródło: Oberschlesischen-Atlas. Red. dr. Walter Geisler. Berlin, 1938, s. 23

nym. Można powiedzieć, że znajdują się tu wszystkie podstawowe funkcje miejskie, charakteryzujące „miejskość” od wieków. Jest Ratusz, historyczne kościoły, areszt miejski wraz z sądem. Jest szpital, jednostka wojskowa, uniwersytet, dworzec kolejowy, teatr i opera, oraz dom handlowy i targowisko. Oprócz tego Muzeum Górnośląskie wraz z siedzibą głównej miejskiej biblioteki. Centrum handlowe „Agora”, znajdujące się w pobliżu sądu, celowo pominąłem. Uznałem, że jest to tkanka nowotworowa, która swoją skalą szkodzi tej historycznej części miasta. Ponadto tego typu obiekty szkodzą lokalnym punktom usługowo-handlowym, doprowadzając do wyjałowienia oferty usługowej w swoim otoczeniu.

2.4.6. Luki w zabudowie Obecnie Śródmieście (w tym historyczne Stare Miasto) posiada widocznie wyszczerbioną tkankę miejską. Nieodbudowane zniszczenia wojenne, planowe wyburzenia lat 60-tych i 70-tych, a przede wszystkim szkody górnicze sprawiły, że w śródmiejskiej zabudowie bardzo dużo jest luk.

2.5. Analiza polityki przestrzennej miasta Analizie poddałem strategię rozwoju „Bytom 2020+”, program rewitalizacji „Bytom od nowa” oraz Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Bytom, a więc dokumenty, które mogą odpowiadać na problem wyludniania się miasta.

76 4 2

2.5.1. Strategia „Bytom 2020+” Dokument ten, wydany w roku 2014, podejmuje tematykę degradacji i wyludniania. Mimo to stawiane w strategii cele opierają się głównie o opisywany przeze mnie wcześniej paradygmat rozwoju. Prowadzi to do myślenia życzeniowego, sprowadzającego się do szukania konkurencyjności miasta w stosunku do sąsiadów. Oczywiście głównymi rozwiązaniami proponowanymi przez autorów dokumentu są metody ekonomiczne, takie jak ułatwianie działań inwestorom, wspieranie innowacyjności itp. Strategia daleka jest od wizjonerstwa, a posługuje się głównie kliszami, które odnosić mogłyby się do dowolnego miasta. Pojawiają się określenia, że Bytom będzie np. miastem „zrewitalizowanych prze-

strzeni publicznych i odnowionych centrów dzielnic”, „zrównoważonego systemu transportowego i metropolitalnym węzłem komunikacyjnym”, „sprzyjającym rozwijaniu talentów i zainteresowań oraz aktywnych form spędzania czasu wolnego”, „mieszkańców, których przedsiębiorczość i kwalifikacje zawodowe napędzają rozwój lokalnej gospodarki”.48 Znamienne, że w strategii nie są forsowane żadne rozwiązania przestrzenne.49 48 Punkty cytowane z listy celów strategicznych Bytomia. Źródło: Strategia rozwoju Województwa Śląskiego „Śląskie 2020+”. Opr. pod kier. dr. Krzysztofa Wrany. Katowice, 2013, s. 65 49 Raport NIK „o rozwiązywaniu problemów społecznych Bytomia stwierdza min.: „Izba ma zastrzeżenia głównie do jakości dokumentów strategicznych, sporządzonych przez Urząd Miejski w Bytomiu. Były one przede wszystkim zbyt ogólne, pomijały występujące zróżnicowanie pomiędzy obszarami miasta (głównie w kwestii natężenia problemu bezrobocia). W dokumentach nie wskazywano hierarchii ważności celów. Nie badano także postępów w realizacji przyjętych założeń ani ich oddziaływania na położenie mieszkańców.” Źródło:

Postmiasto

Mapa głównych przestrzeni społecznych Bytomia (zaznaczonych czarnymi liniami). 1. Wzgórze św. Małgorzaty, pozostałości osadnictwa przedlokacyjnego; 2. Stare Miasto, lokacja pierwotna; 3. Droga wylotowa na wschód; 4. Droga wylotowa na zachód; 5. Droga łącząca dworzec z centrum

Część II - Teoretyczna

2.5.2. SUiKZP Gminy Bytom Poruszany wcześniej problem polegający na utożsamianiu rozwoju miasta z ekspansją i rozbudową uwidacznia się również w Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Bytom. Na terenach poprzemysłowych i nieużytkach wyznaczono tzw. „strefy węzłowej kreacji zabudowy”,50 przez część których poprowadzono tzw. „pasma rozwoju przestrzenno -funkcjonalnego”51. Założono więc olbrzymie tereny inwestycyjne, mimo oczywistego faktu, że to nie ich wcześniejszy brak był przyczyną braku inwestycji w mieście. Warty wspomnienia jest fakt mnożenia komunikacji drogowej w mieście, które traci mieszkańców (mała obwodnica Śródmieścia, duża obwodnica Śródmieścia itd.)52. Dążenia te wpisują się w nurt myślenia o ilości dróg jako wyznaczniku poziomu rozwoju. Podsumowując: w Studium wskazuje się wprawdzie tereny narażone na działanie szkód górniczych oraz podaje zarówno negatywne wskaźniki migracji jak i przyrostu naturalnego, jednak przy wytyczaniu kierunków rozwoju zjawiska wydaje się, jakby zjawiska te funkcjonowały w równoległej rzeczywistości - wytycza się kolejne tereny inwestycyjne oraz multiplikuje sieć dróg, prowadząc nowe ulice często przez tereny nieużytków (w oczekiwaniu na pojawienie się tam gęstej sieci usług). 2.5.3. Bytom od nowa - program rewitalizacji Program rewitalizacji miasta jest pokłosiem powstania Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego. Bytom został włączony do tzw. Obszarów Strategicznej Interwencji https://www.nik.gov.pl/aktualnosci/nik-o-rozwiazywaniu-problemow-spolecznych-bytomia.html 50 W Studium pojawiają się takie funkcje dla terenów „węzłowych” jak: kreacja usługowej, biznesowej, logistycznej i produkcyjnej strefy aktywności czy kreacja wystawienniczej, targowej, kulturalnej, rekreacyjnej strefy aktywności, wspomagającej historyczne centrum miasta. Źródło: Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przetrzennego Gminy Bytom, Tom II, Kierunki Zagospodarowania Przestrzennego, s. 32 51 Patrz: Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przetrzennego Gminy Bytom, Rysunek IIa: Strategiczne Zewnętrzne i Wewnętrzne Kierunki Rozwoju Miasta Bytomia. 52 Patrz: Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przetrzennego Gminy Bytom, Rysunek IIc: Kierunki Rozwoju Systemów Komunikacji i Infrastruktury Technicznej.

(OSI)53 w Strategii Rozwoju Województwa Śląskiego ŚLĄSKIE 2020+. Poskutkowało to przyznaniem miastu 100 milionów euro na rewitalizację, z których 55% pochodzi z funduszy KSRR, 45% zaś z Europejskiego Funduszu Społecznego.54 Proporcjonalnie środki te mają być przeznaczone na rewitalizację „twardą” (infrastruktura, remonty itp.) i „działania miękkie” (a więc działania społeczne). Pomijając fakt poddawania pod wątpliwość skuteczność działań urzędników odpowiedzialnych za rewitalizację55, można program nazwać zbyt idealistycznym, albowiem zakłada się utrzymanie wszystkich istniejących osiedli mimo stałego zmniejszania się liczby mieszkańców, oraz finansowania działań obejmujących dużą powierzchnię miasta. Jednocześnie część obszarów, uznanych przez Urząd Miasta za zdegradowane, nie objęto programem rewitalizacji56, tym samym skazując je na dalsze funkcjonowanie w stanie skrajnego niedoboru środków niezbędnych do poprawy jakości życia. 53 Według Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego jest to „zarówno podstawowe obszary koncentracji procesów rozwoju społeczno-gospodarczego kraju i regionów, tj. główne ośrodki miejskie wraz z ich zapleczem funkcjonalnym, oraz obszary poza bezpośrednim zasięgiem oddziaływania tych ośrodków, które wymagają wzmocnienia potencjałów do rozwoju i stworzenia lub poprawy warunków dla zwiększenia absorpcji i rozprzestrzeniania procesów rozwojowych zogniskowanych w głównych ośrodkach miejskich, a także obszary problemowe, czyli terytoria cechujące się największą koncentracją negatywnych zjawisk rozwojowych o zasięgu i znaczeniu krajowym, lub ponadregionalnym.” Źródło: Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020: Regiony, Miasta, Obszary Wiejskie. Warszawa, 2010, s. 8 54 http://www.bytom.pl/obszar-strategicznej-interwencji 55 Przykład: „Niewystarczająca była skala prowadzonych przedsięwzięć, a także ich ukierunkowanie na rozwiązanie konkretnych problemów. Koncentrowano się na świadczeniu usług dzięki zaangażowaniu środków finansowych (na wypłacaniu zasiłków, liczbie przeprowadzonych szkoleń), zamiast na efektach. Nie sprawdzano na przykład czy realizowane działanie przyczyniło się do trwałego przezwyciężenia trudnej sytuacji życiowej konkretnych mieszkańców lub czy w wyniku podejmowanych działań osiągnięto trwały efekt, np. długotrwałe zatrudnienie konkretnego bezrobotnego.” Źródło: https://www.nik.gov.pl/aktualnosci/ nik-o-rozwiazywaniu-problemow-spolecznych-bytomia. html 56 Uchwała Rady Miejskiej w Bytomiu z dnia 29 marca 2016 r. w sprawie wyznaczenia obszaru zdegradowanego i obszaru rewitalizacji miasta Bytom, Katowice 2016, s. 38

Wydział Stomatologii ŚUM

Jednostka wojskowa

Bytomskie Centrum Kultury

Komisariat policji Kościół św. Jacka

Urząd miasta

Pływalnia miejska

Muzeum Górnośląskie

Kościół św. Trójcy

Areszt śledczy

Kościół św. Wniebowzięcia NMP Sąd rejonowy

Targowisko miejskie

Dom handlowy „Supersam

Galeria Kronika

Biuro architektoniczne Medusa

Kościół św. Ducha

Szpital Kościół św. Wojciecha

Szkoła muzyczna

Opera Śląska

Dworzec PKP

Teatr Tańca i Ruchu Rozbark

Wzgórze św. Małgorzaty

Część II - Teoretyczna

Gdy nałożymy specyfikę naszych czasów i miejsca na ponadczasowe, uniwersalne zagadnienia związane z wyludnianiem się miast okaże się, że kwestia Bytomia jest bardzo złożonym zagadnieniem. Czy miasto może stać się Feniksem, wstającym z węglowych, śląskich popiołów? Czy Bytom stanie się w przyszłości, tak jak Rzym, mekką turystów, szukających romantycznych ruin ukrytych w zieleni? Czy w wyniku konsolidacji przestrzennej wzmocni swoją tożsamość i doprowadzi do oszczędności, które pomogą mu wyjść z permanentnego kryzysu? Czy wykształcą się w nim nowe typy budynków, przestrzeni publicznych i relacji międzyludzkich? Zależy to oczywiście od strategicznego myślenia władz miasta. Przede wszystkim jednak ważne jest to, żeby Bytomianie poczuli się wspólnotą i uwierzyli, że koniec pewnej epoki to tylko początek następnej.

Mapa ważnych miejsc i instytucji w Bytomskim śródmieściu

3.1. Teza dyplomowa - postulaty dla miasta 3.1.1. Mniej mieszkańców - mniejsza powierzchnia zabudowana (compact city) Mimo coraz mnie jszych wpływów z podatków zakres infrastruktury do utrzymania pozostaje bez zmian, a zabudowa jest rozproszona i zdecentralizowana.57 Postuluję intensyfikację historycznego centrum na rzecz peryferii58. Proces ten, odpowied57 Na przykładzie niemieckich miast widać, że ceny utrzymania infrsastruktury technicznej terenów mieszkalnych może znacząco wzrosnąć w miarę zmniejszania się liczby mieszkańców. Źródło: Shrinking cities Volume 2, Interventions. Red. Philipp Oswalt. Osterfildern, 2006, s. 76 58 Referencyjnym rozwiązaniem może być to przyjęte w mieście Aschersleben w Saksoni Anhalcie, gdzie władze od roku 2006 ograniczają finansowanie infrastruktury na obrzeżach, jednocześnie nasycając zabudowę oraz sieć usług w sięga-

Postmiasto

3. SFORMUŁOWANIE TEZY

Jedno jest pewne - miasto nie przestanie się wyludniać, a jego problemy nie skończą się szybko. Niezależnie bowiem od regionalnych uwarunkowań, cała część świata, w której żyjemy, wkracza w niepewny okres swojej historii. Pozostaje dążyć do poprawy jakości życia tych ludzi, którzy w mieście zostali, przy zachowaniu jak najtrwalszej pamięci o historii miejsca.

nio zaplanowany i przeprowadzony z należytym szacunkiem dla własności prywatnej oraz szeroko pojętych relacji społecznych59, miałby szansę Zmniejszanie się powierzchni zurbanizowanych miasta proporcjonalnie do spadku ilości mieszkańców to proces, który towarzyszył wielu kurczącym się miastom, od schyłku Cesarstwa Rzymskiego (proces spontaniczny) po dzisiejsze Niemcy Wschodnie (proces planowany). Docelowym modelem dla Bytomia powinno być tzw. Compact City, a więc, niczym w średniowieczu, miasto będące zaprzeczeniem rozproszenia i suburbanizacji. Dążenie do skupienia życia miasta wokół centrum, a więc na jak najmniejszej powierzchni, jest istotne również że względu na bardzo wyraźne starzenie się populacji. Według prognoz grupa wiekowa 60+, stanowiąca dziś (stan na rok 2016) 23% społeczności miasta, w roku 2030 będzie stanowić aż 32%. Odpowiednio, liczba noworodków (dzieci w wieku 0-2), zmniejszy się o połowę. 60 Choćby ze względu na ułatwienia komunikacyjne czy kwestie bezpieczeństwa, skupienie starszych osób blisko głównych punktów zainteresowania (zarówno usług publicznych jak i handlu), byłoby rozwiązaniem bardzo korzystnym. 3.1.2. Przesiedlenie ludzi z najbardziej zdegradowanych obszarów do centrum Bytom, jako miasto o rozproszonej strukturze osadniczej, powinien przejść szereg wielkoskalowych interwencji przestrzennych, skutkujących skupieniem mieszkańców zdegradowanych rejonów wokół historycznego centrum miasta. W obecnej, kryzysowej sytuacji, umożliwiłoby to stworzenie na nowo więzi społecznych. 3.1.3. Budulec jako nośnik pamięci

jącym średniowiecza centrum miasta. Patrz International Building Exhibition Urban Redevelopment Saxony–Anhalt 2010 „Less Is Future 19 Cities—19 Themes” - Catalogue, Berlin 2010, s. 563 59 abstrakcyjny model takiej redukcji w radykalnym kształcie przeprowadziłem w następującej animacji: https://www.facebook.com/postmiasto/ posts/678117515673779 Warto jednak zaznaczyć, że główny nacisk położony był tam na zachowanie podstawowych elementów kompozycji urbanistycznej. 60 Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przetrzennego Gminy Bytom, Załączniki tekstowo-tabelaryczne części uwarunkowań zagospodarowania przestrzennego, s. 136

Jak wykazałem w rozdziale 2.4.6 części II, wiele pierzei w zabudowie śródmiejskiej jest wybrakowanych. Postuluję uzupełnianie luk i przeznaczanie nowych obiektów na mieszkania dla ludzi sprowadzonych z terenów zdegradowanych. W celu uniknięcia zatarcia tożsamości miejsca i zachowania naturalnej ciągłości, postuluję wykorzystanie w nowo-powstającej zabudowie uzupełniającej jak największej ilości budulca pozyskanego z rozbiórki obiektów na peryferyjnych terenach zdegradowanych. 3.1.4. Postmiejski krajobraz - romantyczne ruiny - powrót natury Zagadnieniem uzupełniającym temat zagęszczania centrum jest kwestia zagospodarowania tych terenów, które już miastem nie są albo wkrótce przestaną nim być. Peryferyjne tereny zdegradowane postuluję przemienić w obszary zielone, posiadające jednak ślady dawnego osadnictwa bądź przemysłu. Niczym w Rzymie, tereny takie, otaczające centrum miasta, stanowiłyby jedyny w swoim rodzaju krajobraz, nadający Bytomiowi unikalności, ale też stwarzający możliwość funkcjonalnego zagospodarowania. Tereny takie mogłyby być zapleczem żywnościowym miasta. 3.1.5. Samowystarczalność wyludniającego się miasta Zdawać by się mogło, że nikt Bytomia nie potrzebuje. Nasuwa się więc pytanie, po co temu miastu reszta świata. Postuluję dążenie do usamodzielnienia miasta tak w formie - wytworzenie wyraźnych granic przestrzennych (takich jak pierścień zieleni wokół miasta) oraz otoczenie układów osadniczych terenami zielonymi, jak również w funkcjonowaniu - tereny zielone mogłyby stanowić zaplecze ogrodniczo-sadownicze miasta, oferując mu dostęp do świeżych, hodowanych własnoręcznie przez mieszkańców, produktów. Jednocześnie rynek pracy powinien być w większym stopniu organizowany wewnątrz miasta. Zamówienia publiczne powinny angażować przede wszystkim bezrobotnych mieszkańców miasta, w ten sposób pobudzając lokalną gospodarkę. 3.1.6. Powrót do podziału na miasto Bytom i powiat bytomski - krainę otaczającą Kolonie i osiedla, otaczające centrum, posiadają w większości silną tożsamość, a włączenie ich w granicę miasta nie było

80 Push factors

1.Postmiasto 2.Compact city

Schemat ideowy interwencji w skali makro. Przeniesienie ludności z terenów zdegradowanych, posiadających tzw. „push factors”, na tereny posiadające tzw. „pull factors”, a więc potencjał przyciągający ludzi.

3.2. Postmiasto - zdefiniowanie nowego terminu W ramach mojej pracy dyplomowej wprowadziłem pojęcie - krajobrazu postmiejskiego. Takim określeniem nazywam krajobraz, który najpierw został poddany silnej ingerencji człowieka, a następnie, w wyniku odpływu mieszkańców zatracił swój miejski charakter, stając się z kolei obszarem powra61 Przyznane jest to nawet na oficjalnej stronie Bytomia. Cytat: „Z początkiem lat 50. ubiegłego wieku władze podjęły dwie katastrofalne dla rozwoju Bytomia decyzje. Pierwszą z nich było włączenie w 1951 roku w granice miasta ościennych gmin Bobrka-Karbia, Miechowic, Szombierek i Łagiewnik. Nie tylko zniszczyło to lokalną tożsamość tych miejscowości, ale także zamieniło harmonijnie dotąd rozwijające się miasto w bezkształtnego, trudnego do administrowania molocha (proces ten kontynuowany był aż do lat 70.).” Źródło: http://www.bytom. pl/dzieje-miasta

cającej natury. Z tej kategorii wykluczam jednak miejsca takie jak Prypeć na Ukrainie czy opuszczone osady górnicze w Newadzie, które uległy całkowitemu wyludnieniu. Postmiasto to dla mnie nie tylko przestrzeń, to raczej proces kształtowania się nowych form organizacji (przestrzeni, życia we wspólnocie, lokalnej przedsiębiorczości itp.) na gruzach tego, co minione, czyli w skrócie - „coś, które będzie”62. Pewną metaforyczną ilustracją stanu nierozerwalnego splątania natury z tym, co pozostawione przez człowieka niech będzie praca Diany Leonek, doktorantki z białostockiego ASP. “Center for the living things”63 to projekt, w którym autorka poddawała działaniu roślin stare przedmioty codziennego użytku. Ten sam stan splątania, który był widać było w porośniętych mchem butach, szczotkach i innych rzeczach, można śmiało odnieść do miasta, które na chwile pozostawione bez opieki, natychmiast podlega entropicznym działaniom natury. Żywotność towarzysząca temu zjawisku objawia się choćby w wyrastaniu drzew na balkonach opuszczonych bloków, porastaniu hałd górniczych lasami brzozowymi czy powstawaniu jezior w miejscu dawnych wyrobisk. 62 Cytat z podtytułu książki Coś, które nadchodzi. Architektura XXI wieku. Warszawa 2011. W książce tej omawiane są nowe metody projektowania ale też organizacji miast. 63 Center for the living things to projekt wykonany przez Dianę Leonek w ramach wystawy Wracając do Białowieży, która odbyła się w 2016 roku w białostockiej Galerii Arsenał

Postmiasto

dobrą decyzją.61 Jako rozwiązanie wariantowe, natury politycznej, postuluję ponowny podział na miasto Bytom i jego przyległości. Zamiast miasta na prawach powiatu funkcjonowałby powiat z silnym ośrodkiem miejskim o bogatej historii, skupiającym usługi i będący węzłem komunikacyjnym. Ośrodek ten - miasto Bytom, - ograniczałby się do dzisiejszego Śródmieścia i Rozbarku oraz terenów położonych na północny wschód i północny zachód od nich (do autostrady A1), a więc do jednej z trzech części terenu podzielonego torami kolejowymi, które od lat 70-tych stanową podstawowy podział przestrzenny obszarów miasta.

Część II - Teoretyczna

Pull factors

Bytom jest na dobrej stronie do stania się postmiastem. Ma ogromny potencjał, drzemiący w historii, dziedzictwie przemysłowym, unikatowym krajobrazie oraz przede wszystkim ludziach, którzy swoją energią napędzają miasto i pobudzają twórczą dyskusję o jego przyszłości. Warto podjąć próby eksperymentów i odważnych interwencji, przede wszystkim zaś kierować się wizją jako paliwem kreatywnego myślenia. 3.3. Wybór narzędzi projektowych na potrzeby projektu Część projektowa mojej pracy będzie próbą realizacji postulatów zawartych w tezie. W celu sprecyzowania zakresu części projektowej określiłem narzędzia projektowe, którymi będę się posługiwał. Uznałem, że najpełniejszym sposobem przedstawienia proponowanych rozwiązań będzie posługiwanie się różnymi skalami - makro, mezo i mikro.

Center for the living things. Fot. Mikołaj Gomółka

3.3.1. Skala makro - elementy strategii przestrzennej - strategia rozwoju Rozwiązania w skali całego miasta przedstawię w formie załącznika graficznego do nowej Strategii Rozwoju Miasta. Tego typu dokument stawia strategiczne cele, które nadają kierunek działaniom planistycznym. W ramach strategii mam zamiar pokazać proces transformacji miasta z rozgęszczonego ośrodka z wieloma zdegradowanymi jednostkami urbanistycznymi podzielonymi barierami w tzw. compact city, skupiającego wszystkie ważne funkcje miastotwórcze w historycznym centrum. 3.3.2. Skala mezo - elementy struktury urbanistycznej - masterplan W celu uszczegółowienia sposobu zagospodarowania terenów miejskich i postmiejskich wprowadzam rysunki tzw. Master-

planów. Będą one pokazywały zarówno rozwiązania dla terenów zdegradowanych, w których likwidowane będą tereny mieszkaniowe, jak i dla nasycanego zabudową i usługami historycznego centrum. Skala Masterplanu pozwala na pokazanie proponowanych rozwiązań urbanistycznych z uwzględnieniem skali pojedynczych budynków. 3.3.3. Skala mikro - elementy formy architektonicznej - projekt koncepcyjny

Część II - Teoretyczna

Jako zwieńczenie działań projektowych, zamierzam przedstawić projekt koncepcyjny jednego z obiektów uzupełniających zabudowę śródmiejską. Będzie to możliwość zaprezentowania postulatu dotyczącego zastosowania historycznego budulca z rozbieranych pustostanów w nowych inwestycjach.

Postmiasto

Kopalnia Powstańców Śląskich w stanie likwidacji. Fot. Mikołaj Gomółka

INTERLUDIUM III Samotność Złomiarza Błoto podwórka na czas jakiś wyschło i pyląc, trafia do płuc razem z zapachem węgla palonego w piecach. Okno kadruje widok na czarną ścianę, z której tynk wciąż odpada, choć wydaje się, że nic już z niego nie zostało. W ramie okiennego obrazu, mieści się metalowa drabinka, z której żółta farba schodzi płatami. Wbrew wszelkim przypuszczeniom dzieci korzystają z niej jako swej świątyni zabaw, ratując smutek krajobrazu wyobraźnią. Na tej drabince usiadł człowiek, zmęczony po godzinach łowów. To nie jest jego dzień. W pustej taczce jeden tylko pręt żelazny podąża z nim do miejsca transakcji. Często są to zwoje kabli, blachy, fragmenty rur z kopalni. Tak dzień po dniu, walczy o przetrwanie w tej post-transfrormacyjnej magmie. Kiedyś życie było łatwiejsze. Każdy miał swoje miejsce w tym świecie - mawiają jego rówieśnicy. A teraz to jest jego miejsce. Drabinka na brudnym podwórku, na którym robi sobie postój w drodze do skupu. Nagle otacza go życie. Dzieci po zabawie w chowanego podbiegły, zaciekawione. Znają go, jego taczkę. Często przychodzi z nią w te okolice. Może nawet mieszka w jednej z kamienic. Widzę ich rozmowę. Trwa dość długo. W pewnym momencie mężczyzna ciężkim ruchem podnosi się, sięga do taczki i swoją jedyną zdobycz przekazuje jednemu z dzieci. Dziewczynka triumfalnie, niczym z mieczem wzniesionym przed szarżą, odbiega w głąb podwórka, pociągając za sobą grupkę rówieśników. Z takim artefaktem zabawa na cały dzień zyskała niezwykłe urozmaicenie. Usiadł z powrotem na drabince, której, choćby nie wiem jak mocno próbując, nigdy stąd nie wywiezie. Wzrok wbił w błoto podwórka, wyschnięte na jakiś czas na suchy pył. To nie jest jego dzień. Wróci dziś do domu z pustymi rękoma.

Postmiasto

Część III - Projektowa

CZĘŚĆ III - PROJEKTOWA

1.1.1. Dążenie do samowystarczalności Miasto obecnie jest siedzibą kilku instytucji o znaczeniu regionalnym i ponadregionalnym (patrz rozdział 2.4.5: „Najważniejsze obiekty i instytucje”), jest też wciąż mocno związane komunikacyjnie z resztą Śląska. Mimo to, powinno się dążyć do usamodzielnienia Bytomia. W kryzysowej sytuacji miasto powinno dążyć do samowystarczalności, tworząc np. własne zaplecze żywnościowe. Obecnie Bytom posiada najniższe ceny nieruchomości w całej metropolii. Można to wykorzystać w celu przyciągnięcia ludzi pracujących w innych miastach regionu, chcących ograniczyć koszty utrzymania. Pomysł ten został rozwinięty pod hasłem „Bytom hostels’ city”. Idea opiera się na stworzeniu w Bytomiu sieci tanich mieszkań pod krótkoterminowy wynajem. 64 Jest to zasadniczo pomysł dobry, jednak taka strategia na dłuższą metę doprowadzi nie tyle nawet do peryferyzacji miasta (co właściwie już ma miejsce), ale do uczynienia go przedmieściem bogatszych sąsiadów. Bez wytworzenia własnej, silnej tożsamości, opartej o dążenie do samowystarczalności, scenariusz taki jest bardzo możliwy.

64 http://katowice.wyborcza.pl/katowice/1,72935,19447678,bytom-hostels-city-miasto-mozna-wymyslic-od-nowa.html

Jak wykazałem w rozdziale 2.3.4 części II, zarówno całe miasto jak i jego centrum są otoczone samoistnie rozwiniętym pierścieniem zieleni. Część pasów zieleni znajduje się na terenie miast sąsiednich (np. Chorzowa, Świętochłowic, Orzegowa i Zabrza), przez co wzmocnienie przestrzenne tego „zielonego ringu” wymagałoby interwencji o charakterze regionalnym.

1.2. Działania w granicach miasta Jak wykazałem w rozdziale 2.4.5 części II, śródmieście Bytomia mieści zarówno wiele ważnych dla miasta i regionu instytucji, jak i przestrzeni społecznych o pochodzeniu historycznym. Jednocześnie jest to dzielnica zdegradowana, mająca wiele luk w zabudowie. Z drugiej strony dzielnice peryferyjne względem centrum są zdegradowane, posiadające duży współczynnik bezrobocia i niejednokrotnie leżące na terenie szkód górniczych. Postuluję więc przeniesienie mieszkańców wraz z ich „domami” (mam tu na myśli wykorzystanie budulca z rozbieranych obiektów) do centrum. 1.2.1. Ograniczanie terenów zurbanizowanych - zakres Przy określaniu terenów, które jako pierwsze powinny znaleźć się w programie relokacji ludności, posłużyłem się delimitacją terenów zdegradowanych. Na ich mapę nałożyłem mapę pokazującą prognozowane obniżenia terenu na skutek szkód górniczych. Okazało się, że przecięcie nastąpiło na terenie starych Miechowic (dawnej wsi Miechowice), Karbia i północnego Śródmieścia. Co ciekawe, zarówno Karb, jak i Miechowice nie zostały włączone w program rewitalizacji.

Część III - Projektowa

1.1. Definiowanie pozycji Bytomia w Konurbacji Górnośląskiej

1.1.2. Zielony ring dookoła miasta

Tereny powinny jako pierwsze podlegać relokacji. Co istotne, wprowadzenie tam zieleni umożliwiłoby dopełnienie „małego ringu” zieleni wokół Śródmieścia. Miechowice to dzielnica, która rozwinęła się na terenie dawnej wsi Miechowitz. Po wojnie wieś rozwinęła się o kwartał drewnianych domków fińskich, osiedle mieszkaniowe z wielkiej płyty, osiedle domków jednorodzinnych, a ostatnio kilka nowych obiektów mieszkalnictwa wielorodzinnego. Tylko stara część dzielnicy została zaliczona do terenów zdegradowanych. Karb to dzielnica wykształcona po włączeniu do By tomia kolonii górniczej

Postmiasto

1.ELEMENTY STRATEGII PRZESTRZENNEJ STRATEGIA ROZWOJU

Schemat ideowy przeniesienia ludności najbardziej zdegradowanych obszarów miasta do centrum

(przedwojenna nazwa - Karf). Północna jej część składa się głównie z budynków zamieszkania zbiorowego powstałych przed wojną (charakterystyczne budownictwo górnicze z początku XX wieku), zaś w części południowej obok budynków przedwojennych powstało osiedle prefabrykowane, a także znajduje się tam działająca do dziś kopalnia Bobrek-Centrum. 1.2.2. Sytuacja mieszkaniowa Według statystyk spośród 12 475 lokali mieszkaniowych należących do miasta 1446 (a więc 11,5%) to pustostany. Ich łączna powierzchnia użytkowa to 69228,58 m2.65 Największa liczba lokali leży na terenie Śródmieścia i starych Miechowic. Jest to dodatkowy argument, aby wyremontować i zapełnić lokale śródmiejskie ludźmi z dzielnic peryferyjnych. 1.2.3. Dzielnice Karb i Miechowice Obydwie dzielnice charakteryzują się występowaniem dużej ilości problemów. Średnio cały Bytom wyludnił się o 13% w skali ośmiu lat (statystyki 2008-2016). Jednak Karb wyludnił się dużo bardziej, 65 Źródło: materiały statystyczne udostępnione przez Sekcję Eksploatacji spółki Bytomskie Mieszkania Urzędu Miejskiego w Bytomiu.

bo w tym samym czasie stracił 24% mieszkańców.66 Z kolei głównym problemem tzw. „starych” Miechowic są szkody górnicze, które występują na terenie prawie całego osiedla. 1.2.4. Finansowanie programu Miasto zostało włączone do tzw. Obszarów Strategicznych Inter wencji. Jest to niepowtarzalna szansa, żeby wprowadzić zmiany o charakterze wizjonerskim a nie zaledwie doraźnym. W obliczu braku skuteczności programów socjalnych (średnio każdy bezrobotny przechodzi 7 szkoleń i nadal nie ma pracy), uważam, że środki przeznaczone na rewitalizację (100 milionów euro) powinny być przeznaczone na radykalną przebudowę miasta. 1.2.5. Spółdzielczy model transformacji Należy stworzyć komórkę urzędu miasta, która będzie odpowiedzialna za cały proces przebudowy. Jednocześnie należy 66 Z 7706 osób w grudniu roku 2008 do grudnia roku 2016 pozostało 5820. Źródło: materiały statystyczne udostępnione przez Wydział Spraw Obywatelskich Urzędu Miejskiego w Bytomiu. Warto zaznaczyć, że w międzyczasie rozebrano kilka budynków że względu na ich bardzo zły stan techniczny, spowodowany szkodami górniczymi, a ich mieszkańcy zostali wysiedleni do innych dzielnic.

wzrastają w przeliczeniu na jednego mieszkańca. Warto zastanowić się nad wprowadzeniem dodatkowej opłaty dla tych, który zdecydują się pozostać, swoistego podatku, służącemu pokryciu miejskich wydatków na utrzymanie infrastruktury na zdegradowanych terenach. Jednak nie należy liczyć wyłącznie na argumentację finansową, ponieważ, jak wspominałem wcześniej, społeczność Bytomia jest zadłużona do tego stopnia, że kolejne zobowiązania pieniężne na pewno nie odniosłyby oczekiwanego skutku.

1.2.6. Czas trwania, stany przejściowe

W związku z tym postuluję wprowadzenie działań promocyjnych, które informowałyby o lepszych warunkach życia, czekających na mieszkańców w miejscu docelowym przeprowadzki. Pomocne byłoby umiejscowienie w tym celu pawilonu informacyjnego w centralnym miejscu miasta, który jednocześnie byłby przestrzenią społeczną „przedstawiającą” sobie nawzajem mieszkańców Śródmieścia i przesiedlanych dzielnic. O pawilonie napiszę więcej w rozdziale nr 3 bieżącej części.

Ekspertyzy

2018

Faza I

Organizacja ogrodów społecznych

Przeprowadzki Remonty pustostanów

2020

Faza II

Zmiany administracyjne

Rozbiórki

2023

Faza III

Intensyfikacja zabudowy centrum

2025

Faza IV

2030

1.2.7. Aspekty psychologiczne przesiedleń

1.2.8. Pobudzanie rynku pracy

Należy liczyć się z przywiązaniem mieszkańców do miejsca zamieszkania. Proces przebudowy miast nie może mieć opresyjnego wobec społeczności charakteru. Warto więc rozważyć dwa rodzaje motywacji ludności do przenoszenia się do centrum: negatywną i pozytywną.

Jak już wspominałem, r ynek pracy w Bytomiu mógłby być wspomożony zamówieniami publicznymi, angażującymi mieszkańców miasta. Również prace rozbiórkowe mogłyby być wykonywane przez Bytomian w ramach aktywizacji zawodowej.

Motywacja negatywna - zwiększone opłaty za utrzymanie infrastruktury Jak wykazałem, w miarę wyludniania się miasta koszty utrzymania infrastruktury

Część III - Projektowa

Nasadzenia

Konsultacje społeczne

Zbieracze złomu stanowią grupę osób, która samodzielnie posiadła już duży zakres umiejętności rozbiórkowych. Pozyskiwanie wszelkiego rodzaju metalowych elementów z opuszczonych kopalni oraz domów stanowi dla niektórych główne źródło utrzymania. Przy pomocy różnych narzędzi ludzie ci są

Schemat harmonogramu działań transformacyjnych i prognozowanego spadku liczby ludności Bytomia

Postmiasto

Zbieranie funduszy

Motywacja pozytywna

126078 mieszkańców

157525 mieszkańców

Proces przebudowy miasta należy odpowiednio rozłożyć w czasie. Podzieliłem realizację planu na 4 etapy. Operacja trwająca do roku 2030 umożliwiłaby relokację mieszkańców z dwóch dzielnic do centrum, zagęszczenie terenów leśnych, początek rekultywacji terenów poprzemysłowych, intensyfikację zabudowy Śródmieścia oraz podjęcie kroków w kierunku redefinicji pozycji miasta na mapie Śląska.

dążyć do jak największego zaangażowania mieszkańców Karbia i starych Miechowic w działania relokacyjne. Powinna powstać organizacja o charakterze spółdzielczym, mająca na celu podejmowanie decyzji wykonawczych, tzn. przydzielania nowych lokali zgodnie z potrzebami konkretnych przyszłych użytkowników, opiniowania projektów zabudowy uzupełniających oraz zagospodarowywania terenów po-wyburzeniowych. Działania te byłyby koordynowane przez urzędników, którzy pełniliby rolę konsultantów i wsparcia merytorycznego, a nie decydentów.

Infrastruktura do zachowania Infrastruktura do częściowej likwidacji

Schemat instalacji wodno-kanalizacyjnych, pokazujący część infrastruktury możliwą do wyłączenia z użytkowania w wyniku likwidacji zdegradowanych osiedli - na czerwono;

w stanie dostać się na duże wysokości, byle tylko wyciąć metalowe elementy stropu, ściągi czy kable. Według mnie warto umożliwić złomiarzom wyjście z szarej strefy. Gdyby stworzyć odpowiednie warunki, można byłoby zmienić ich destynację ze skupów złomu na place budowy. Działania aktywizujące zawodowo są przyszłościowe. Szkolenia potrzebne do podjęcia się konkretnych zajęć byłyby również w przyszłości pomocne przy szukaniu pracy. Jest to przeciwieństwo obecnego systemu, w którym osoby bezrobotne przechodzą szkolenia, a następnie i tak skazane są na pośrednictwo urzędów pracy bądź własną inicjatywę. W momencie, kiedy zapotrzebowania na ich pracę po prostu nie ma, system ten z oczywistych powodów nie działa. 1.2.9. Bytom w przyszłości Zgodnie z proponowanym harmonogramem działań około roku 2030 uda się zakoń-

czyć proces przenoszenia mieszkańców Karbia i starej części Miechowic do Śródmieścia. Populacja miasta będzie wtedy uboższa o ponad 30 tysięcy osób, spore tereny porozbiórkowe porosną gęstą zielenią, część zostanie zaanektowana przez miejskie rolnictwo i ogrodnictwo. Nie będzie to jednak koniec zmian. Można liczyć na to, że w ciągu tych kilkunastu lat pojawią się inwestycje, choćby na terenie Katowickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej, której oddział powstał w Bytomiu w roku 2014 (zlokalizowany jest jednak w północnej części miasta). Być może dzięki nowym udogodnieniom komunikacyjnym do miasta sprowadzą się ludzie pracujący w Katowicach, Gliwicach czy Tarnowskich Górach. Pewnych ponadregionalnych tendencji demograficznych nie da się jednak odwrócić, więc należy przyjąć, że liczba mieszkańców będzie się stale zmniejszać.

Rzut, skala 1/20 000 Obecne zagospodarowanie terenu miasta: Pola uprawne Zieleń niska Tereny leśne Obszary leśne pod ochroną Kamieniołomy Ogródki działkowe Parki i ogrody publiczne Cmentarze Nieużytki i nieokreślony status Nieużytki i nieokreślony status Funkcja mieszkaniowa Funkcja usługowa Parkingi Tereny przemysłowe Zbiorniki wodne Cieki wodne skanalizowane Cieki wodne na powierzchni Granica miasta Drogi Tory kolejowe

Postulowane działania w ramach transformacji miasta:

Obszary osadnicze do wyodrębnienia

Obszar centrum do wzmocnienia

Obszary zdegradowane do wysiedlenia

Kierunek przesiedleń

Pierścień zieleni wokół miasta do uzupełnienia

Pierścienie zieleni wokół układów osadniczych

Domknięcie pierścieni przez tereny wysiedlane

Strategia transformacji Bytomia. PrzePostuluję wyprowadzkę mieszkańców z dwóch najbarnoszenie dwóch najbardziej zdegradodziej zdegradowanych dzielnic - Karbia i starych Miechowic, regionów oraz przeniesienie ludności do centrum. W wanych oraz uzupełnianie wyniku tego jedna część Bytomia się dogęści, druga zielonych wokół całego miasta zaś staniepierścieni prawie niezamieszkała. i wokół centralnych dzielnic - Śródmieścia Drugą propozycją działań strategicznych jest dopełniei Szombierek. wykreowania układupierścienia nie naturalniePróba wytworzonego zielonego wokół miasta przez nasadzenia oraz działania krajopolicentrycznego zamiast amorficznego. brazowe. W wyniku wyburzenia Karbia i Miechowic powstałby drugi - mniejszy pierścień, otaczający dzielnice skoncentrowane wokół centrum - Śródmieścia oraz Szombierek.

94 Część III - Projektowa

Specjalnie skonstruowane rowery do przewożenia złomu i węgla . Fot. Mikołaj Gomółka

Postmiasto

Pozostałości KWK Miechowice, jednego z nieczynnych zakładów przemysłowych Bytomia, romantycznie wtopione w krajobraz. Fot. Mikołaj Gomółka

PRZEPROWADZKA DO CENTRUM Miasto amorficzne, rozgęszczone

Stare Miechowice Zdegradowane Śródmieście

Karb

Przeprowadzka

Centrum

Transformacja przestrzenna Przeniesienie społeczności z terenów skrajnie zdegradowanych do historycznego centrum, które, zagęszczone, stanie się miastem kompaktowym. Razem z mieszkańcami przeniesienie fragmentów ich domów jako nośnika pamięci i wykorzystanie w nowopowstających uzupełnieniach zabudowy śródmiejskiej.

Miasto ze zdefiniowanym centrum

Postmiasto

Czas wolny

1.2.10. Dalsze działania

151 406 mieszkańców

Skoro zaś nie można liczyć na spowolnienie depopulacji, należy rozważać dalsze ograniczanie terenów zabudowanych. Okres 2018-2030 powinien być czasem wyciągania wniosków i tworzenia strategii na kolejne Zbieranie funduszy lata. Konsultacje społeczne

2018

„Compact city”

FAZY TRA

mia. Należy rozważyć, czy najlepszą z możliwych form administracyjno-prawnych jest miasto na prawach powiatu, skupiające dużą liczbę rozproszonych układów osadniczych, często niezwiązanych ze sobą funkcjonalnie, historycznie ani komunikacyjnie. Na drodze konsultacji społecznych oraz badań symulacyjnych67 proponuję określić, czy zmiana Przeprowad statusu na historyczny Bytom jako miasto powiatowe okalające go osiedla jako Remontyoraz pustostanów resztę powiatu byłaby korzystna.

Jednocześnie, po uporaniu się z priorytetową kwestią mieszkalnictwa, warto zadbać Ekspertyzy o tereny poprzemysłowe, które zajmują duże obszary miasta. Niektóre obiekty o wartości architektonicznej bądź historycznej powinny być zachowane Faza I i z najwyższą sta-2020 Faza II 67 Pomocne mogą być narzędzia wyprarannością wkomponowane w tereny zielone, cowane w systemie tzw. urbanistyki operacyjnej. stworzone tam w celu rekultywacji gruntu. Dzięki zbadaniu sieci zależności oraz potencjalnych Obiekty te powinny być poświęcone różnokonfliktów interesów można skuteczniej przewirodnym celom społecznym i kulturalnym, dzieć skutki planowanego przedsięwzięcia. Gzell Sławomir: Praktyka planistyczna a naukowe metody służącym społeczności miasta. Jedną jeszcze istotną kwestią jest refleksja nad przyszłością administracyjną Byto-

badania miasta. w: Wybrane teorie współczesnej urbanistyki. Red. Piotr Lorens i Izabela Mironowicz. Gdańsk: Akapit-DTP, 2013, s. 240

Postmiasto

Część III - Projektowa

1 96

obr e

ca B

elni

Dzi

1 2

7 6

2.1. Obszar postmiejski - ogród społecznościowy Dla obszarów wysiedlonych oraz poprzemysłow ych docelow ym z astos owaniem b ę dzie zieleń miejska o charakterze przestrzeni publicznych i półpublicznych. Za przykład ilustrujący transformację krajobrazu miejskiego w postmiejski wybrałem fragment dzielnicy Karb, obejmujący zarówno tereny mieszkaniowe, jak i poprzemysłowe (sąsiedztwo kopalni Bobrek-Centrum). Postmiasto

151 406 mieszkańców

2.1.1 Zakres wyburzeń Przesiedlenia nie powinny być przymusowe, o ile oczywiście zasoby mieszkaniowe nie należą do miasta. Ponieważ większość lokali miejskich będących obecnie pustostanami jest w złym stanie technicznym, nie można dokonać całej transformacji jednocześnie. Mimo to roboty rozbiórkowe powinny obejmować na raz pojedyncze kwartały zabudowy, aby nie tworzyć rosnącego jej rozgęszczenia. Te kwartały, które będą jeszcze użytkowane, powinny zostać w dotychczasowym stanie.

Karb

Zdegradowane Śródmieście

Centrum

W celu zachowania jak największej iloTransformacjabudowlanych przestrzenna powinno się ści materiałów Przeniesienie społeczności z terenów skrajnie zdegradowanych rozbierać obiekty w odpowiedni sposób. do historycznego centrum, które, zagęszczone, stanie się miastem kompaktowym. Razem z mieszkańcami przeniesienie fragmentów Przede wszystkim każdy obiekt powinien ich domów jako nośnika pamięci i wykorzystanie w nowopowstających uzupełnieniach zabudowy śródmiejskiej. podlegać ekspertyzie, określającej jego stan techniczny, możliwość ponownego wykorzystania budulca oraz parametry nośności elementów. Z obiektów prefabrykowanych powinno się zdejmować płyty przy pomocy dźwigów po uprzednim uprzątnięciu wszystkich Miasto ze zdefiniowanym centrum pozostałych elementów budowlanych (przez przeszkolonych w tym celu Bytomian; patrz rozdział 1.2.8.). Płyty betonowe powinny być odcinane przy łączeniach, następnie zaś zagłębienia mieszczące zabetonowane pręty łączące powinny być oczyszczone i przygotowane na nowe spoiny. Postmiasto

Czas wolny Obiekty budowane z cegieł powinny najpierw mieć zdejmowane ceramiczne pokrycie dachowe (jeśli takie występuje), a następnie, po usunięciu stropów oraz zabezpieczeniu cennych detali budowlanych, rozbierane z zachowaniem cegieł w jak najlepszym stanie. „Compact city”

W celu zachowania pamięci o dawnej funkcji terenu należy zostawić ściany budynZbieranie funduszy ków do wysokości parteru. Pomoże to równieżspołeczne w stworzeniu unikatowego charakteru Konsultacje Proces powinien postępować począwprzyszłego ogrodu, który powstanie w tym szy od północy, ponieważ ta część dzielEkspertyzy Remonty pustostanów miejscu. nicy została mocno dotknięta przez szkody górnicze, a budynki tam stojące zostały już 2.1.4. Przyszli użytkownicy, funkcje częściowo rozebrane. Poza tym ten rejon Samowystarczalni pionierzy jest odcięty od reszty miasta szeroką ulicą 2020 Faza II Wrocławską, de 2018 facto podlegając izolacji Faza I Nie wykluczam możliwości pozostania przestrzennej. pewnej formy mieszkalnictwa na terenie 2.1.2. Identyfikacja technologii budynków Karbia. Osoby, które zdecydują się poprzeznaczonych do rozbiórki zostać w tej dzielnicy, będą miały możCzęść obiektów pochodzi sprzed wojny. Są one wybudowane w technice tradycyj68 Systemy Budownictwa Mieszkaniowego nej. Duża część budynków jest jednak zbuOgónego. W-70, Szczeciński, SBO, SBM-75. Red. Eugedowana z elementów prefabrykowanych, niusz Piliszek. Warszawa, 1972, s. 14

Część III - Projektowa

Stare Miechowice

w technologii typowej, stosowanej od lat Miasto amorficzne, 60-tych. Wprawdzierozgęszczone nie wszystkie z bloków zostały postawione z wykorzystaniem jednego systemu, ale można wyróżnić cechy wspólne dla większości z nich. Przy pomocy pomiarów kilku obiektów znajdujących się w rejonie między ulicami Miechowicką i ks. Jerzego Popiełuszki udało mi się ustalić, że szerokościPrzeprowadzka między osiami konstrukcyjnymi wynoszą 3,0 m, 4,8 m lub 6,0 m. Jest to typowa siatka dla systemów budownictwa typowego, obowiązującego w latach70-tych.68 12.3. Sposób rozbiórki

FAZY

Przeprow

Postmiasto

2. ELEMENTY STRUKTURY URBANISTYCZNEJ MASTERPLAN

PRZEPROWADZKA DO CENTRUM

Bloki z wielkiej płyty

Mieszkańcy Bytomia włączeni w proces przebudowy miasta- pobudzenie rynku pracy.

Cegła rozbiórkowa

Płyty zbrojone

Detale łączenia. Źródło: Systemy Budownictwa Mieszkaniowego Ogónego. Red. Eugeniusz Piliszek. Warszawa, 1972

Kolebki z kominów

Opuszczone zakłady

Systemowa rozbiórka umożliwi zachowanie elementów budowlanch do ponownego użycia.

Kolonie górnicze

WYKORZYSTANIE BUDULCA

TRANSFORMACJI

wadzki Rozbiórki

2023

126078 mieszkańców (stan prognozowany)

Nasadzenia

liwość mieszkania na terenie zbliżonym nizowane wewnątrz obrysów starych budynków, które zostaną rozebrane do poziomu krajobrazowo do wiejskiego. Takie miejsce parteru. W ten sposób wytworzy się system na pewno będzie atrakcyjne dla ludzi ceniązamkniętych ogrodów (w nawiązaniu do śrecych sobie niezależność, funkcjonowanie dniowiecznych hortus conclusus), mogących, w otoczeniu bogatej roślinności i byćOrganizacja może ogrodów społecznych wedle uznania, mieścić uprawy, przestrzeń pewne formy samowystarczalności. Takie rekreacyjną, warsztaty itp. Zmiany administracyjne miejsca mogłyby być gwarantem bezpieczeństwa w okolicy, stwarzając wrażenie Kościelny Intensyfikacja zabudowy centrumprzytułek obserwacji i kontroli. Na terenie południowego Karbia znajOgrody społecznościowe duje się neogotycki kościół pod wezwaniem św. Pasterza. Obiekt zbudowany w latach W celu odciążenia budżetu miasta należy 2030 zabyt2025 Faza III Faza IV wpisany jest do ewidencji 1905-1911 zorganizować system współzarządzania ków wraz z budynkiem plebanii i przyprzestrzenią. Stworzenie nowej generacji kościelnym cmentarzem. 69 Jest to cenna ogródków działkowych, tak charakterystyczpamiątka rozwoju osadnictwa z początku XX nych w końcu dla Śląska, stwarza szansę na wieku, kiedy region przeżywał intensywny wzbogacenie unikatowego charakteru postrozwój związany z górnictwem. miejskiego krajobrazu. Oprócz tego powierzenie części terenu grupom Bytomian pomoże w ich społecznej aktywizacji. Propo69 Wpis nr 1608 i 1609. Źródło: http:// nuję, aby ogrody społecznościowe były orgasitplan.um.bytom.pl/iuip/add/file/1364297915.pdf

Postmiasto

Część III - Projektowa

100

101

Kościół z najbliższym otoczeniem proponuję uczynić nowym centralnym punktem dzielnicy. Będzie to enklawa zatopiona w zieleni. Budynki zlokalizowane wokół kościoła stworzą zespół zabudowy z placem. Docelową funkcją będzie azyl dla osób znajdujących się w gorszym położeniu materialnym, min. tych niemogących sobie poradzić z rosnącym zadłużeniem. Budynki mieszkalne wokół kościoła stałyby się schroniskiem, w których mieszkałyby osoby potrzebujące. Tereny dookoła stanowiłyby przyległości osady - sad, pole uprawne, warsztaty - a więc funkcje, które pomogłyby potrzebującym ludziom w pewnym zakresie zapracować na własne utrzymanie, walcząc z odrzuceniem i marginalizacją. Dobrym punktem wyjścia dla działalności społecznej koordynowanej przez Kościół jest Ochronka Zgromadzenia Sióstr Służebniczek NMP NP, znajdująca się na tyłach kościoła.

2.1.5. Zagospodarowanie terenu Przestrzeń publiczna. Ogród, mała architektura, tereny sportowe, miejscowe zalesienia, umożliwiające dopełnienie pierścienia zieleni wokół centralnej części Bytomia. Przestrzeń półpubliczna. Społeczne (spółdzielcze) ogrody, sady, uprawy, warsztaty, przestrzenie kulturalne. Ściany wyznaczające obrysy dawnych domów porośnięte gęstym winobluszczem, stwarzającym zieloną otulinę architektury. Teren poprzemysłowy

Naturpark w Berlinie. Nieczynne bocznice kolejowe zaanektowano na park publiczny, nie zrywając jednak z historią i specyfiką miejsca. Między niektórymi szynami położono ścieżki dla spacerujących, pozostałe zarosły gęstą zielenią. Fot. Mikołaj Gomółka

zachowane instalacje i zabudowania dawnej kopalni i huty. Ponadto rozpoczęto długoterminowy proces rekultywacji i fitoremediacji skażonych gruntów. Ważnym zagadnieniem jest też zagospodarowanie nieużywanych bocznic kolejowych, które zajmują bardzo dużą powierzchnię Bytomia. Tereny te mogą być w bardzo atrakcyjny sposób wykorzystane jako park ze ścieżkami lub drogami rowerowymi wysypanymi/ wylanymi między starymi szynami. Krokiem w stronę takiego rozwiązania jest projekt przerobienia 300 km nieużywanych bocznic kolejowych w sieć dróg rowerowych łączących śląskie miasta.70 2.1.6. Wybór obiektu opracowanego w projekcie koncepcyjnym Jako obiekt opracowany w projekcie koncepcyjnym wybrałem budynek leżący na terenie północnego Karbia

2.2. Śródmieście Obszary śródmiejskie, w przeciwieństwie do wysiedlanych terenów peryferyjnych, podlegać powinny dogęszczeniu. Spośród 1446 pustostanów znajdujących się w Bytomiu wiele mieści się w Śródmieściu. To tam (po uprzednim remoncie) powinni być kierowani ludzie z Karbia i starej części Miechowic. Oprócz tego duża liczba luk w zabudowie powinna być uzupełniona w pierwszej kolejności, zanim pozwoli się na stawianie wolnostojących obiektów poza Śródmieściem.

Przestrzeń publiczna. Ważnym zagadnieniem jest fitoremediacja - wyciąganie toksycznych substancji z gruntu, na którym przez lata gościł przemysł ciężki. W przypadku Karbia takim terenem są: nieużytki w kwartale zamkniętym ulicą Wrocławską, torami kolejowymi i ulicą Konstytucji, hałda na zakończeniu ulicy św. Elżbiety oraz tereny, leżące na zakończeniu ul. Tadeusza Czackiego, pozostałe po rozbiórce zabudowań Huty Bobrek. Na terenach tych nie znajdują się żadne wartościowe zabudowania poprzemysłowe, więc funkcją docelową będzie tu zieleń, sadzona z wykorzystaniem gatunków wspomagających fitoremediację.

Wyjątkiem jest jednak rynek staromiejski, który obecnie zajmuje dużo większą powierzchnię niż przed II Wojną Światową. Cały kwartał, zawierający XIX-wieczny budynek ratusza, został zburzony przez żołnierzy Armii Czerwonej w pierwszych dniach po zajęciu miasta. W latach powojennych nie zdecydowano się na odbudowę tych obiektów. Na dodatek wyburzono jeszcze kolejne kamienice, przez co rynek wydłużył się jeszcze bardziej, sięgając do dzisiejszej ulicy Piastów Bytomskich. Uważam tę przestrzeń za nieproporcjonalnie dużą w stosunku

Przełomowym projektem, aranżującym tereny przemysłowe na park publiczny, był Duisburg Nord, w którym zaanektowano

70 http://next.gazeta.pl/ next/7,151003,20558537,rowerem-po-torach-na-slasku-w-miejscu-nieczynnych-linii-kolejowych.html

2.2.1. Wyznaczenie miejsc do uzupełnienia zabudowy oraz funkcji obiektów

2.2.2. Wytyczne dla architektury W celu wprowadzenia do nowej zabudowy materiału budowlanego pozyskanego przy rozbiórce zabudowy Karbia i starych Miechowic należy określić, jakie ich części będą mogły zostać wykorzystane oraz w jakim stopniu - czy jako materiał konstrukcyjny czy dekoracyjny. Na potrzeby

102

Praca elementów prefabrykowanych powinna być odwzorowana w nowych układach ze względu na ich układ zbrojenia oraz przystosowanie do łączenia z innymi częściami. Tak więc płyty ścienne powinny dalej przenosić obciążenia pionowo (zewnętrzne na zewnątrz, wewnętrzne wewnątrz), a stropowe powinny być dalej ułożone pionowo. Warto nadmienić, że część domów jest wtórnie ocieplona styropianem, więc niektóre płyty zewnętrzne mogą mieć osłabione właściwości nośne przez nawiercenie kotwami. 2.2.3. Wybór obiektu opracowanego w projekcie koncepcyjnym Jako obiekt, opracowany w stopniu projektu koncepcyjnego, wybrałem zabudowę Rynku Starego Miasta. Stwierdziłem, że budynek, który tam powstanie, powinien nie tylko pełnić rolę przestrzeni społecznej dla całej społeczności Bytomia, ale też być wizytówką całego przedsięwzięcia, polegającego na radykalnej przebudowie miasta. Szukając wzorców historycznych dla obiektów ogólnodostępnych, służących spotkaniom mieszkańców, ale też posiedzeniom dążącym do podejmowania ważnych dla miasta decyzji, wyszczególniłem typologię miejskiego stoa, funkcjonującego w starożytnej Grecji, oraz wywodzącej się z niego miejskiej bazyliki, obecnej w miastach rzymskich oraz renesansowych Włoszech.

Bytomski Rynek, plac przeskalowany w stosunku do wielkości Starego Miasta. Fot. Mikołaj Gomółka

Część III - Projektowa

Dla reszty obszaru staromiejskiego oznaczyłem wszystkie tereny na których w widoczny sposób przerwana jest ciągła zabudowa śródmiejska. Są to tereny do uzupełnień. Obiekty powinny, w zależności od możliwości wynikających z przepisów prawa (min. przepisów o nasłonecznianiu i przesłanianiu z Rozporządzenia o Warunkach technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie), pełnić funkcję mieszkalną bądź usługową. Należy wprowadzać eksperymentalne formy mieszkalnictwa, albowiem eksperymentem samym w sobie będzie łączenie społeczności różnych dzielnic na terenie jednej z nich.

niniejszej pracy zakładam, że płyty żelbetowe z budownictwa prefabrykowanego będzie można użyć jako elementy konstrukcyjne, zaś cegłę i dachówkę rozbiórkową jako materiał elewacyjny.

Postmiasto

do wielkości Starego Miasta. Tym bardziej, że liczba mieszkańców Bytomia stale się zmniejsza. Do lat 90-tych plac pełnił przynajmniej funkcję miejskiego parku, bowiem duża jego powierzchnia była pokryta zielenią. Niestety, później powierzchnię Rynku wybrukowano, zostawiając zaledwie rachityczną zieleń. Moim zdaniem ponowne wprowadzenie zabudowy na Rynek byłoby bardzo korzystne dla jego proporcji. Obiekt lub obiekty postawione na placu powinny pełnić funkcję usługową i społeczną, żeby odwzorować rolę przedwojennego ratusza oraz pobudzić życie w tym ścisłym centrum miasta.

103

Przedwojenna zabudowa Starego Miasta w Bytomiu. Widać znacznie mniejsze rozmiary i lepsze proporcje Rynku oraz szczelnie zabudowane pierzeje. Źródło: Bytom na mapach i planach. Bytom: „Rococo” Spółka Cywilna.

Mapa luk w zabudowie rejonu staromiejskiego

nastąpiłaby weryfikacja działalności każdej z grup, i w przypadku pozytywnego wyniku kontroli, przedłużenie umowy dzierżawy. Weryfikacją i nadzorem terenu zajmowałaby się ta sama komórka urzędu miasta, która odpowiedzialna byłaby za transformację przestrzenną Bytomia.

104

3. ELEMENTY FORMY ARCHITEKTONICZNEJ - PROJEKT KONCEPCYJNY

Dla przykładowego ogrodu przewidziano funkcję ogrodu warzywno - sadowego z wykorzystaniem części zachowanych piwnic jako miejsca wytwarzania i przechowywania przetworów owocowych i warzywnych. 3.1.3. Proces powstawania

Szukając wzorców ogrodów społecznościowych (ang. community gardens), w oczywisty sposób natrafia się na ogrody klasztorne, które od średniowiecza kształtowane są wg dokładnych wytycznych. Poczynając od Sankt Gallen, wykształcił się typ klasztornego ogrodu wspólnotowego (w opozycji do eremickiego - indywidualnego), w którym wspólnota mogła razem dbać o zielniki, drzewa owocowe itp. Ogrody średniowieczne w ogóle zyskały miano hortus conclusus, a więc ogrodów zamkniętych. Nazwę tę zawdzięczają wyraźnemu odcięciu od świata zewnętrznego, przez co użytkownicy mogli w nienaruszalnym spokoju zajmować się zielenią i cieszyć ciszą. Warta wzmianki jest również wizja krajobrazu na ruinach, którą przedstawiał w swoich pracach Giovanni Battista Piranesi. Ruiny przeplatały się tam z zielenią tworząc nierozerwalną całość. 3.1.2. Określenie funkcji, administrowanie i użytkownicy Ogrody byłyby dedykowane grupom spółdzielczym zawiązywanym wśród chętnych mieszkańców Bytomia. Każda z grup otrzymałaby w dzierżawę roczną jeden z ogrodów. Jej zadaniem byłoby aktywne użytkowanie terenu na cele żywieniowe, społeczne, kulturalne bądź sportowe. Po roku

3.2. Bazylika „Tak jak starożytni budowali bazyliki, aby ludzie zimą i latem mieli gdzie się gromadzić, radząc wygodnie o swych sprawach i sporach, podobnie i w naszych czasach w każdym mieście Italii i poza nią buduje się sale publiczne, które słusznie można by nazwać bazylikami ponieważ stanowią one jakby część siedziby najwyższej władzy, znajdując się w jej bezpośrednim sąsiedztwie, a nazwa bazylika oznacza dosłownie dom królewski; ponadto służą one jako miejsce, gdzie sędziowie wymierzają sprawiedliwość ludowi. Bazyliki naszych czasów tym się różnią od starożytnych, że tamte były wznoszone wprost na ziemi, czyli na poziomie terenu, nasze zaś buduje się nad przestrzeniami przesklepionymi, w których następnie można pomie-

Postmiasto

3.1.1. Wzorce

łeczność jednej części budynku. W fazie drugiej obiekt jest wyburzany w obrys murów wysypywana jest ziemia i rozpoczyna się proces adaptacji na ogród. Jednocześnie �� wysiedleniu podlega drugi segment. �W fazie � � �� segment, trzeciej wyburzany jest drugi �� W � � �� a następnie w ten sam sposób co pierwszy � � � � �� W �� przystosowywany do funkcji ogrodowej. W �� Jednocześnie segment pierwszy jest już �� W w pełni urządzony jako ogród, a ściany pozostałe po budynku mieszkalnym porośnięte są gęsto winobluszczem.

Część III - Projektowa

Obiekt został już częściowo wyburzony. 3.1. Ogród Zlikwidowany został jeden ze środkowych W ramach projektu koncepcyjnego segmentów zabudowy, przez co obecnie opracowany został proces wybu- zamiast jednego, ciągłego domu stoją TRANSFORMACJA dwa PRZYKŁADOW rzania jednego z wysiedlonych osobne budynki, oddzielone wymowną obiektów mieszkalnych dzielnicy luką. Proces dalszej likwidacji podzielono EtappozoI (stan obecny) Etap II Karb, a następnie adaptacji na cztery fazy. stawionych po nim części na ogród Etap I (stan obecny) Etap II W fazie pierwszej wysiedlana jest spospołecznościowy.

105

TRANSFORMACJA PRZYKŁADOWEGO OBIE

Etap I (stan obecny)

Etap II

Etap I (stan obecny)

Etap II

��

� ��

��

�� W

��

� ��

��

� �� W

��

�

�� W

��

�� W

��

� ��

��

WEGO OBIEKTU W OGRÓD SPOŁECZNOŚCIOWY

Etap III

Etap IV

Etap III ��

��

� ��

O�

��

� ��

��

� ��

� W

��

� ��

Etap IV ��

��

� ��

��

� W

��

�� W

� ��

O�

�

O�

��

� ��

��

O�

� �� W

�

��

� ��

��

� ��

�

��

� ��

��

� ��

��

� W

ścić kramy rzemieślników i kupców, jak również więzienia i inne miejsca użytku publicznego. (…)”

lik są jednak czasem kwestionowane 72). Prawdopodobnie określenie to użyte zostało w Atenach do określenia stoa króla greckiego Bazylika.

Andrea Palladio, Cztery Księgi o Architekturze71

Rzymianie dokonali znaczących zmian w układzie przestrzennym bazylik. Stały się one trzy- lub pięcio-nawowe, ponadto określono proporcje długości do szerokości budynku (szerokość nie mniejsza niż jedna trzecia długości i nie większa niż jedna druga). Istotne dla dalszego rozwoju typologii było rozróżnienie wysokości naw. Nawa

3.2.1. Miejska bazylika - zarys typologii Bazylika wywodzi się bezpośrednio z greckich stoa - zadaszonych kolumnad służących jako miejsca handlu, posiedzeń, spotkań i rzemiosła (greckie korzenie bazy-

71 Palladio Andrea: Cztery księgi o architekturze. Warszawa, 1955, s. 194

72 Koch Wilfried: Style w architekturze. Warszawa, 2005, s. 348

106 Część sadownicza

Postmiasto

ulica Krańcowa

107

Część ogrodnicza

Postmiasto

108

109

110

Układ, jako najbardziej sprzyjający zgromadzeniu się dużej ilości ludzi oraz jednocześnie stosunkowo tani w realizacji został zaanektowany przez chrześcijaństwo jako główny typ świątyni (skąd wziął się również tytuł honorowy nadawany niektórym kościołom).73 Jako budynek świecki bazylika została zastosowana ponownie w czasach renesansu, choć właściwie typ pałacu miejskiego rozwijał się już w średniowieczu. Określenie go bazyliką zawdzięcza się Andrei Palladio, który dokonał przebudowy Palazzo Civita w Vicenzie, wzorując się na obiektach antycznych. Charakterystyczne dla tego 73 Prawdopodobnie powodem był też brak pogańskich konotacji budynku. Chrześcijanie nie chcieli bowiem budować kościołów wzorowanych na rzymskich świątyniach. Źródło: Architektura, Style i Detale. Red. Emily Cole. Warszawa: Arkady, 2007. ISBN-10: 83-213-4454-2

obiektu (oraz innych, min. w Brescii, Mediolanie, Padwie, Bergamo, Mantui) jest wyniesienie głównej sali posiedzeń na pierwsze piętro, ponad kramami zlokalizowanymi na parterze. Wtedy też - poprzez zastosowanie piano nobile (reprezentacyjne pierwsze piętro) - określenie pałac miejski jest bardzo adekwatne. 3.2.2. Sytuacja Intencją przestrzenną jest podział Rynku na dwa wnętrza sprzężone.74 Dzięki lokalizacji na miejscu dawnego Ratusza i przylegających kamienic, powstaje podział na mniejszy plac, którego główną dominantą jest kościół pw. Wniebowzięcia NMP, oraz większy, z centralnie położoną fontanną i figurą śpią74 Dla wnętrz sprzężonych ważna jest nie tylko złożoność przestrzenna, ale też czasowa sekwencja poruszania się między nimi. Podobnie jest na Krakowskim Rynku, który podzielony jest Sukiennicami na 4 wnętrza urbanistyczne (jednolicie złożone). Źródło: Wejchert Kazimierz: Elementy Kompozycji Urbanistycznej. Reprint Wyd. II. Warszawa, 2010, s. 162

Postmiasto

główna była wyższa, przez co w różnicy wysokości znalazło się doświetlenie górno -boczne.

Bazylia miejska w Vicenzie. Parter jest przelotowy i mieści stanowiska handlowe i rzemieślnicze. Fot. Mikołaj Gomółka Część III - Projektowa

Bazylika miejska w Padwie - główna sala często jest miejscem organizacji wystaw i innych wydarzeń kulturalnych. Fot. Mikołaj Gomółka

111

cego lwa. Dzięki utworzeniu wolnego parteru, komunikacja między dwoma placami nie będzie zaburzona. 3.2.3. Określenie funkcji Obiekt będzie podzielony na dwie podstawowe strefy funkcjonalne poziom przyziemia oraz poziom bazyliki. Komunikacja pionowa między nimi będzie zlokalizowana w narożnikach. Przyziemie Społeczność Bytomia jest niezamożna. W przestrzeni miejskiej rozwinął się uliczny handel, oferujący nie tylko artykuły żywnościowe, ale też przeróżne przedmioty wyprzedawane przez mieszkańców w celu zapewnienia sobie środków do życia. Poza dwoma targowiskami, z których jedno mieści się na działce po wyburzonej kamienicy, stoiska są organizowane spontanicznie, ograniczając się często do koca leżącego na chodniku, na którym wyłożone są oferowane przedmioty. Jak pokazują prognozy, do roku 2020 dwie trzecie ludzi będzie pracowało w szarej strefie.75 Handel uliczny, jako najbardziej widoczna jej forma nie powinien być marginalizowany. Tym bardziej, że w kryzysowych sytuacjach naturalnym zjawiskiem jest tworzenie się oddolnych mikrostruktur, opartych na kontaktach międzyludzkich.76 W celu nadania straganom bardziej oficjalnego, nienaznaczonego negatywnie charakteru, na parterze bazyliki zaprojektowana została dla nich dedykowana przestrzeń. Wszystkie jego rodzaje mają prawo się tam pojawić: lombardy, stragany ze świeżymi warzywami, dostawy węgla, skup metali itp. Ważn ą f unkcj ą zlok aliz owan ą na par terze będzie pawilon informacyjny, poświęcony zmianom w strukturze przestrzennej Bytomia. Zlokalizowany centralnie, otoczony straganami, będzie wzbogacony o funkcję kawiarni.

Na pierwszym piętrze zlokalizowana zostanie sala wielofunkcyjna, służąca organizacji wystaw, ważnych wydarzeń, debat i posiedzeń dotyczących miasta i jego przyszłości. Między salą a ścianami zewnętrznymi obiektu będą zlokalizowane dodatkowe funkcje. Od wschodu do sali prowadzić będą dwie pochylnie. Od północy i południa zlokalizowane będą biura i pomieszczenia warsztatowe dla urzędników i spółdzielców pracujących przy procesie transformacji miasta. Od zachodu kubaturę obiektu dopełniać będzie dziedziniec, pełniący rolę przestrzennego poszerzenia sali. Bloki biurowe północny i południowy, będą się składały z dwóch kondygnacji.

3.3. Finansowanie, administrowanie Jako główne źródło finansowania powinny posłużyć fundusze przeznaczone na rewitalizację miasta. (patrz rozdział 2.5.3. części II). Przy dość złożonym układzie przestrzennym zakładam jednak wykorzystanie podstawowych materiałów budowlanych, co pozwoli na tanią realizację obiektu. Ponadto część budulca będzie pochodziła z rozbiórki istniejących obiektów, więc jego koszt będzie wliczony w proces wyburzania. Biorąc pod uwagę rozłożenie w czasie realizację obiektu na kilka etapów, szukanie dodatkowego finansowania będzie łatwiejsze. Administratorem budynku będzie nowopowołana komórka urzędu odpowiedzialna za transformację przestrzenną miasta. Dopuszcza się jednak powierzenie przestrzeni handlowej na parterze osobnej instytucji. 3.3.1. Układ konstrukcyjny

Poziom bazyliki 75 Architektura cienia. Red. Aleksandra Wasilkowska. Warszawa, 2012, s. 9 76 Dobrym przykładem jest Argentyna, w której podczas kryzysu bankowego rozwinęły się alternatywne formy wymiany usług, nieoparte na pieniądzach. Ludzie wystawiali np. na ulicę stoły z jedzeniem i dzielili się nim z innymi. Źródło: Architektura cienia. Red. Aleksandra Wasilkowska. Warszawa, 2012, s. 167

Układ konstrukcyjny budynku jest oparty w dużej mierze na żelbetowych płytach prefabrykowanych pozyskiwanych z rozbieranych obiektów mieszkaniowych. Z założenia będą one odwzorować założoną pracę elementu w nowym układzie, a więc płyty pionowe będą dalej przenosić obciążenia wertykalne, zaś stropowe będą elementami poziomymi.

Postmiasto

112

113

114

Uporządkowana, w przeciwieństwie do reszty budynków na placu, fasada bazyliki w Vicenzie, sugeruje ważną funkcję obiektu. Fot. Mikołaj Gomółka

elementy). Po właściwym ułożeniu elementów zakłada się zalanie betonem odstępów między płytami tak, aby uzupełnił on również miejsce po usuniętych starych spoinach (oraz nowo wprowadzone zbrojenie). Układ dwóch takich elementów znajdujących się przy zewnętrznej krawędzi budynku (więc razem ośmiu płyt prefabrykowanych), będzie zwieńczony zdwojoną warstwą płyt stropowych.77 Planuje się nie tylko wylanie betonu w miejscu dawnych spoin, ale też 77 Będzie to formalne nawiązanie do arkad występujących często w bazylikach miejskich, jednak z wykorzystaniem materiału budowlanego charakterystycznego dla naszych czasów.

Postmiasto

Pojawią się jednak pionowe elementy układu, które nie będą usztywnione płytą stropową na wysokości każdej kondygnacji. Mowa głównie o przyziemiu handlowym, które będzie miało wysokość dwóch kondygnacji tradycyjnego bloku. W tym celu planuje się skucie starych elementów łączeniowych, nawiercenie płyt w narożnikach i wprowadzenie tam dodatkowego zbrojenia, spajającego ze sobą dwie pionowe płyty. Pręty powinny być połączone na zakład, na głębokość ok 40 średnicy wgłąb każdej z dwóch płyt układu. W celu wzmocnienia właściwości nośnych zakłada się zdwojenie elementów pionowych - co przęsło stać będą dwie podwójne płyty (więc razem cztery

Część III - Projektowa

Bazylika w Vicenzie dzieli główny plac miasta na dwie części, jednak dzięki przelotowemu charakterowi parteru, komunikacja i ciągłość wizualna nie są przerwane. Źródło: Google Earth

115

Palazzo della Ragione w Mediolanie na rycinie z XVIII wieku. Widoczne rozróżnienie rozmiarów oraz proporcji otworów na parterze i na piętrze sugeruje różnice funkcjonalne. Arkada na parterze okrąża otwartą przestrzeń handlową, okna na piętrze doświetlają główną salę i pomieszczenia pomocnicze na piętrze. Źródło: http://lapiazzachenonsai.altervista.org/il-palazzo-della-ragione/?doing_wp_cron=1487083434 .8694810867309570312500

W mediolańskim Palazzo della Ragione występuje charakterystyczny układ funkcjonalny pierwszego piętra. Sala zebrań jest z dwóch stron zakończona pomieszczeniami pomocniczymi. Źródło: http://lapiazzachenonsai.altervista.org/il-palazzo-della-ragione/?doing_wp_cron=14870834 34.8694810867309570 312500

116

Furgonetka z węglem zatrzymująca się w okolicach Rynku. Razem z całym handlem ulicznym również sprzedaż opału zostałaby przeniesiona do arkad bazyliki miejskiej. Fot. Mikołaj Gomółka

Część III - Projektowa

Etap I

PROCES POWSTAWAN

Etap II

��

� ��

��

�

��

P��

Otwory w ścianach zewnętrznych będą również obudowane (tak jak na parterze) płytami, jednak o wysokości jednej kondygnacji tradycyjnego bloku. �� P��

P� Góra bazyliki będzie zwieńczona attyką � �� z przeciętych na pół przekrojów z likwi�� dowanych (żelbetowych) kominów zakła�� dów przemysłowych. Stworzy to formalne nawiązanie do renesansowych attyk, lecz jednocześnie powstanie system odprowa-

��

� ��

��

P�� Do zastosowania zalecane są płyty stosowane wewnątrz budynku. Płyty zewnętrzne przez lata były narażone na działanie wilgoci (punkt rosy często powstawał w miejscu łączenia płyt, co skutkowało skraplaniem się pary wodnej w przegrodzie), przez co mogą mieć gorsze właściwości konstrukcyjne.

3.3.2. Proces powstawania �� Istotny jest proces powstawania obiektu, �� któr y podzieliłem na 4 istotne �� etapy. �� P�� Co ważne, prace nad bazyliką mogą zostać przerwane po ukończeniu każdego z nich, � � �� a obiekt, w pewnym zakresie funkcjonalnym, �� będzie i tak mógł funkcjonować.A�Ma to znaczenie szczególnie ze względu na potencjalne problemy z finansowaniem inwestycji, oraz możliwą zmianę strategii miasta w przeciągu kilkunastu lat.

S��

P�� Na podciągach będą położone płyty stropowe (również rozbiórkowe), stanowiące podstawę kształtowania poziomu pierwszego piętra. Ściany pierwszego piętra będą się składały z trzonu konstrukcyjnego oraz obudowy z cegieł rozbiórkowych. Te ze ścian, które zamykać będą pomieszczenia użytkowe, będą dodatkowo zawierały war� �� stwę izolacji termicznej. ��

dzania wody deszczowej - odwrócone kolebki kominów będą pochylone pod kątem 1,5% do wewnątrz, dzięki temu woda spłynie do koryta odprowadzającego ją dalej do rur spustowych.

Postmiasto

na przedłużeniu tej wylewki stworzyć podciągi, przechodzące przez szerokość całego obiektu (zatem tworzące rodzaj wieńca spajającego wszystkie płyty pionowe znajdujące �� się na jednej osi. ��

117

PROCES POWS

Etap I

Etap II

��

P��

��

P��

� ��

��

�

��

�� P��

��

� ��

��

�

��

P��

P� �

� ��

��

S��

��

P��

� ��

��

A��

� ��

��

NIA BAZYLIKI MIEJSKIEJ

Etap III

Etap IV ��

A�

��

� ��

��

� K��

��

C��

��

�� W�

� T��

P� �

��

�� P��

�

��

�

��

�� K� �

��

� ��

��

�� M��

��

118

W etapie drugim postawiony będzie poziom pierwszy - arkada z rozbiórkowych płyt, otaczająca lokalizację przyszłej bazyliki. Na pewien okres czasu powstanie coś na kształt stoa - greckiej kolumnady zamykającej agorę. Wewnątrz będzie mógł toczyć się handel oraz życie kulturalne miasta. W jednym z przęseł arkady zostanie zamknięty pawilon informacyjny, zbudowany w fazie pierwszej. W etapie trzecim elementy konstrukcyjne zostaną wstawione wewnątrz obrysu przyszłego budynku. Na nie zostaną nałożone podciągi, a następnie płyty rozbiórkowe tworzące podstawę kształtowania wyższej kondygnacji. Końcem etapu trzeciego będzie utworzenie arkady z cegieł rozbiórkowych oraz schodów prowadzą-

cych na poziom +1. Po fazie trzeciej obiekt będzie pełnił funkcję krytego targowiska miejskiego, pawilonu informacyjnego oraz tarasu widokowego odgrywającego również rolę miejskiego ogrodu (zasadzone zostaną rośliny w donicach, a korony drzew będą przebijały przez otwory w płycie wieńczącej poziom parteru) i agory. Etap czwarty to nadbudowa obiektu o kolejną kondygnację. Attyki zostaną rozbudowane do ścian zewnętrznych, a wewnątrz ich obrysu powstanie sala wielofunkcyjna (główne pomieszczenie bazyliki), otoczona biurami, komunikacją oraz ogrodem - część poziomu +1 pozostanie bowiem niezabudowana. Po końcowej fazie obiekt będzie pełnił funkcję miejskiej bazyliki. Pod względem kompozycyjnym podzieli Rynek na dwa place. Sala wielofunkcyjna, której zadaszenie będzie wystawać ponad attyką ściany zewnętrznej, będzie zlokalizowana bliżej większego placu, przez co budynek będzie sprawiał wrażenie wyższego i bardziej monumentalnego właśnie z tej strony. Od strony mniejszego placu attyka będzie zasłaniać dach sali wielofunkcyjnej, dzięki czemu obiekt będzie tam odbierany jako niższy i bardziej kameralny.

Część III - Projektowa

Etap pierwszy to wylanie fundamentów pod planowany obiekt oraz postawienie na rynku betonowych ław, na których dozwolone będzie prowadzenie handlu. Będą one wyznaczały obrys przyszłego budynku. Oprócz tego przewiduje się posadzenie dodatkowych drzew na rynku. Ponadto powstanie pawilon informacyjny, w którym znajdzie się komórka urzędu miasta odpowiedzialna za akcję transformacji miasta.

Przestrzeń instalacyjna

Postmiasto

Przestrzeń instalacyjna

119

Okno z antresoli

Zaplecze Sanitarne

Pawilon informacyjny

Pomieszczenie zapleczowe

Przedsionek

Winda

UjÄ&#x2122;cie wody

Pomieszczenie zapleczowe

Zaplecze Sanitarne

120 Winda

Winda

Przestrzeń zapleczowa

WC Schody na antresolę z biurami pracowników

Schody na antresolę z biurami pracowników

Sala wielofunkcyjna

Rampa prowadząca do sali

Taras ogólnodostępny

Schody na antresolę z biurami pracowników

Przestrzeń zapleczowa WC

Schody na antresolę z biurami pracowników

Część III - Projektowa

Sala wielofunkcyjna

Przestrzeń zapleczowa WC

Zaplecze Sanitarne

Postmiasto

Przedsionek

121

Postmiasto

122

123

Można się spodziewać, że ogrody społecznościowe na terenach postmiejskich swoją atrakcyjnością przyciągnęłyby wielu turystów oraz mieszkańców aglomeracji. Nie ma jednak pewności, czy mieszkańcy Bytomia w wystarczającym stopniu byliby zainteresowani aktywną partycypacją w utrzymaniu tego terenu. Miasto, na czas procesu transformacji i być może również w jego wyniku, w pewnym stopniu stałoby się samowystarczalne, ponieważ jego mieszkańcy zostaliby zaangażowani najpierw w same działania rozbiórkowe i budowlane, a następnie w organizację zaplecza żywnościowego (ogrodów społecznościowych). Trudno jednak liczyć na samowystarczalność finansową, albowiem proces transformacji przestrzennej opierałby się w dużej mierze na dotacjach z budżetu państwa. Pe w n e j e s t to , ż e w y ko r z y s t a n i e na dużą skalę budulca pochodzącego z rozbiórki byłoby działaniem unikatowym w dzisiejszych czasach. Dałoby to rozgłos miastu i z pewnością ściągnęło wielu obserwatorów. Bazylika miejska, będąca również obiektem unikatowym na skalę polską (porównywalnym może z krakowskimi Sukiennicami, ale pełniącym bardziej aktualną funkcję), stałaby się najbardziej miastotwórczym obiektem Bytomia, bardziej nawet przez swoje cechy przestrzenne niż funkcjonalne. Co do podziału administracyjnego Bytomia na miasto i otaczający je powiat, trudno na podstawie działań projektowych niniejszej pracy przewidzieć konsekwencje takiego posunięcia. Tak czy inaczej, nastąpiłoby ono po postulowanych zmianach przestrzennych, wtedy też powinno zostać ponownie rozpatrzone.

126

Od ludzi pierwotnych, którzy nie zmieniali swojego trybu życia przez setki lat, różni nas to, że z pokolenia na pokolenie potrafimy przekazywać sobie informacje za pomocą coraz większej ilości środków zapisu, dzięki czemu nie musimy wszystkiego odkrywać od nowa, a możemy bazować na tym co przekazali nam nasi poprzednicy. Jednym z takich środków zapisu jest budulec, nośnik informacji o miastach przeszłości. Nawet jeśli starożytne domy były niszczone, ich materiał przetrwał często do dziś na nowszych obiektach. Wykorzystany czysto pragmatycznie, bez sentymentów, dziś staje się dla nas ważną pamiątką po tym co minione. Tak więc pamięć po wyludniających się miastach możemy zachować przechowując opuszczone budynki, choćby rozłożone na części pierwsze i zastosowane w nowych obiektach jako materiał budowlany. Świadomie uczynił to choćby Bohdan Lachert w swoim projekcie osiedla Muranów, które zbudowano z bloczków gruzobetonowych ze zmieszanych gruzów Getta Warszawskiego.78 Nieświadomie czyniły to setki pokoleń ludzi, którzy w ruinach widzieli cenne źródło surowca, a dzięki którym w ich domach możemy odnajdywać ślady domów dawniejszych.

Część III - Projektowa

4.1. Weryfikacja tezy W wyniku przedstawionych powyżej działań miasto w dużym stopniu skonsolidowałoby się przestrzennie, po pierwsze jako całość mając wyraźną granicę w postaci zielonego pierścienia, po drugie mając historyczne centrum intensywnie zabudowane, zaludnione nowymi mieszkańcami i tętniące życiem.

Pozostaje wierzyć, że Bytom, gdy już się odrodzi (a tego jestem pewien), niepozbawiony będzie pamięci o czasach, w których dzięki węglowi żył i przez węgiel umarł. Warszawa, luty 2017

78 Muranów jako „symbol zwycięstwa nad śmiercią, w miarę jak nowi lokatorzy zasiedlą bloki ulepione ze starej materii”. Źródło: Chomątowska Beata: Lachert i Szanajca, architekci awangardy. Wołowiec: Czarne, 2014, s. 286

Postmiasto

4. PODSUMOWANIE

4.2. Myśl końcowa Moja praca jest w gruncie rzeczy o tym, że wszystko kiedyś umiera, ale też zawsze przychodzi po nim coś nowego. Jest to mechanizm kierujący całym obrotem materii we wszechświecie. Miasta żyją i umierają. Na ich gruzach powstają następne. Nic w tym dziwnego. Jedyne, co możemy zrobić, to zachować pamięć po tym, co było, bowiem pamięć to główna składowa naszej tożsamości.

127

129

POSTLUDIUM „Życie zawsze ma rację79” Gęste, zawiesiste chmury zasnuły niebo nad hałdą. Jej czerń stała się pełniejsza i bardziej hipnotyzująca niż zwykle. Moje kroki grzęzły w smolistej substancji, która powstaje zazwyczaj z błotnistej mieszanki o wysokiej zawartości węgla. Wreszcie dotarłem na krawędź, z której roztaczał się widok końca czasu. Na horyzoncie zwały dymu z kominów łączyły się z chmurą, tworząc most między martwą ziemią i ołowianym niebem. U moich stóp gigantyczna wyrwa w ziemi, liczne sterty gruzu, parujące po zetknięciu z mroźnym deszczem. Dotarłem tu w poszukiwaniu huty - niegdyś miejsca zatrudnienia pięciu tysięcy ludzi, wykonujących ciężką, acz dobrze płatną pracę.80 Oczom mym ukazało się zapadlisko, jakby wygryziono coś nie tylko z miejsca, ale i z pamięci. Wtedy mój wzrok zaczął kierować się ku zieleni, nieśmiało wyrastającej na tym nieprzyjaznym gruncie. Niska roślinność, ci pionierzy życia, mało spektakularnie, lecz pewnie, krok po kroku, zajmowała miejsce, które przez ludzi spisane zostało na straty. To samo uczucie towarzyszyło mi wszędzie tam gdzie zaprowadziły mnie moje badania. Na ulicach wschodnioniemieckich opustoszałych miast, we włoskich zapomnianych miasteczkach ukrytych wysoko w górach i wreszcie tu, w Bytomiu - mieście znanym z tego, że właśnie przestaje istnieć. Uczucie to było bardzo niejednoznacznie. Z jednej strony smutek, przemijanie, tęsknota za dawnym, lepszym. Z drugiej wszechogarniająca cisza, spokój, czas na zastanowienie, refleksję. I wszędzie tam,gdzie nie ma już człowieka - natura, przypominająca nam, że nie ma końca, który nie byłby jednocześnie początkiem. Życie ma zawsze rację.

79 Słowa zaczerpnięte ze sformułowania użytego przez Le Courbusiera, przytoczone przez Charlesa Jencksa w książce Le Corbusier-tragizm współczesnej architektury, Warszawa 2012, s. 79 (pełen cytat: „Życie ma zawsze rację, to architektura się myli.”) 80 Robert Brudzyński: Krótka historia procesu upadłości Huty Bobrek w Bytomiu. W: Charakterystyka wybranych sektorów infrastrukturalnych i wrażliwych w gospodarce polskiej oraz możliwości ich prywatyzacji. CASE, 1999, s. 85

130

STRESZCZENIE Część I - analityczna W ramach pracy podjąłem temat wyludniania się miast. Pojedyncze miasta wyludniały się w różnych okresach czasu. Wykazałem jednak, że w wyniku zbliżających się (lub trwających już w niektórych częściach świata) zmian demograficznych, proces ten obejmie całe regiony świata. Europa i Ameryka Północna i Japonia wkroczyły w tą fazę jako pierwsze, ponieważ jako pierwsze wyszły z poprzedniej, przemysłowej. Po przebadaniu przykładów wyludniających się miast, podzieliłem to zjawisko ze względu na grupy przyczyn - polityczne, ekonomiczne, demograficzne i naturalne. Następnie dokonałem podziału na trzy rodzaje skutków długotrwałych - całkowite wymarcie populacji, peryferyzację oraz odbudowę. Dzięki temu stworzyłem tabelę, w której można opisać całą historię kryzysowych okresów w historii każdego miasta. Przeanalizowałem także metody zapobiegania negatywnym skutkom wyludniania. Na przykładzie różnych miast pokazałem, że działania te mogą mieć różną skalę - od drobnych interwencji po szeroko zakrojone programy rewitalizacji.

Część II - teoretyczna W celu podjęcia działań projektowych, sformułowałem problematykę oraz wybrałem lokalizację działań - miasto Bytom, jedno z najszybciej wyludniających się w Polsce. W wyniku analizy historii i obecnych problemów miasta postawiłem tezę projektową, składającą się z kilku postulatów dla miasta: uzależnienie wielkości powierzchni zabudowanej od ilości mieszkańców miasta, w związku z tym przesiedlenie ludzi z najbardziej zdegradowanych obszarów do centrum, wykorzystanie budulec z rozbieranych domów jako nośnika pamięci, na terenach porozbiórkowych wykreowanie postmiejskiego krajobrazu - romantycznych ruin, porastających zielenią. W dalszej perspektywie czasowej postuluję powrót do podziału na miasto Bytom i powiat bytomski - krainę otaczającą historyczne centrum.

Część III - projektowa Realizację założeń zawartych w tezie wykonałem w trzech skalach - makro, mezo i mikro. W skali makro proponuję strategiczne rozwiązania dla miasta. Postuluję wysiedlenie dwóch najbardziej zdegradowanych dzielnic - Karbia i Miechowic, oraz przeniesienie ludności do centrum. W wyniku tego jedna część Bytomia się dogęści, druga zaś stanie niezamieszkała. Drugą propozycją działań strategicznych jest dopełnienie naturalnie wytworzonego zielonego pierścienia wokół miasta przez nasadzenia oraz działania krajobrazowe. W wyniku wyburzenia Karbia i Miechowic powstałby drugi - mniejszy pierścień, otaczający dzielnice skoncentrowane wokół centrum. W skali mezo proponuję zmiany dla dwóch przykładowych rejonów miasta - jednego wysiedlanego, drugiego zagęszczanego, a więc Karbia i Starego Miasta. Wskazuję które działki w centrum nadają się do zabudowania, a w Karbiu pokazuję które obiekty mogłyby zostać wyburzone, a pozostałe po nich obrysy murów przekształcone w ogrody społecznościowe.

Liczę, że dzięki tym działaniom, poprzedzonym szeroko zakrojoną debatą nad przyszłością miasta, Bytom może stać się bardziej niezależny, ma szansę wzmocnić swoją tożsamość, konsolidację przestrzenną (zaprzepaszczoną latami rabunkowego wydobycia węgla) oraz osiągnąć duże oszczędności w utrzymaniu infrastruktury.

Postmiasto

W skali mikro tworzę koncepcyjny projekt dwóch obiektów. W Karbiu projektuję ogród społecznościowy wewnątrz obrysu murów jednego z rozebranych domów. Na rynku Starego Miasta projektuję miejską bazylikę, która pełni rolę przestrzeni społecznej dedykowanej ludziom przesiedlonym z terenów zdegradowanych. Bazylika zbudowana jest z materiałów pozyskanych z rozbiórki domów Karbia i Miechowic. Jest zarówno pomnikiem tych dzielnic, jak i nośnikiem tożsamości dla ludzi zmieniających miejsce zamieszkania. W kontekście urbanistycznym budynek bazyliki dzieli Rynek staromiejski na dwa place - większy z kościołem jako dominantą i większy z fontanną na środku. Bazylika de facto odwzorowuje kwartał zabudowy zburzony podczas wojny, w którym znajdował się także ratusz miejski.

131

ABSTRACT (EN) Part one - Analysis In my research I learned about shrinking cities in general. Although some communities experienced population decline in the history, we are now facing a new period, in which whole regions of the world can start shrinking. Europe, North America and Japan, which as first finished the industrial phase of development, are already entering the so called „shrinking phase”. After examining different examples of cities in crisis, I created the categories of causes: demographical, political, natural and economical; and long-term effects: vanishing, periferisation and rebirth. Finally, thanks to previous categorization, I created a system of historical registration of crisis periods for each city. I also analyzed the multiple ways of interventions - from small individual actions to huge coordinated strategical processes.

Part two - Theory For the following design actions, I defined more specific issue with which I would be dealing, and choose a location - Bytom, one of the fastest shrinking cities in Poland. After learning about the history and present conditions of the analyses spot, I wrote a thesis, which consists of postulates for the cities future: built-up area dependent of population number, following demolition of most degraded districts and moving its inhabitants to the historical center, using the construction material of the demolished objects as a identity carrier and creating a post-urban greenery landscape in abandoned settlements. In the further future I propose recreating the administrative division into the city Bytom and its contiguities (instead of present unification in form of a county).

Part three - Design The design demands have been implemented in three scales - macro, mezo and micro. In the macro scale I propose strategical solutions. I postulate displacement of people living in the most degraded districts, and moving them to the historical city center. That gives two sorts of a landscape - densified central district and an abandoned settlement with semidemolished houses turned into a community gardens. Second of my proposals is strengthening of a naturally formed green belt surrounding the city. There would be also an other, smaller belt around central districts, leading through the demolished subdivisions. In mezo scale I’m showing changes in two exemplary regions of the city - one demolished - district Karb, and one densified - an old town district. For the first one I select buildings to dismantle and turn into the community gardens, and for the second one I show the gaps in the inner-city structure, which can be built-up. In micro scale I design one exemplary object per each of regions shown in the memo scale. For the post-urban part of the city I design a community garden among the leftover walls of one of the demolished houses. For the compact inner-city I design an urban basilica, dedicated for the people relocated to the downtown. The building is constructed with application of the materials coming from the demolition. It becomes not only a monument of vanishing districts, but only an identity input for people trying to adopt to new living conditions. In an urban context, basilica divides the old town market square, on which it is going to be build, into two smaller piazzas - one with the church, second with the fountain. In fact, the building is going to reconstruct the quarter which has been destroyed during the II World War. I belive, that this diverse scale of intervention, preceded by a complex debate about the future of the city, is an opportunity for the community to become more independent, to strengthen its identity, spatial consolidation (destroyed by decades of robbery mining), and finally, to lower expenses needed for infrastructure to be maintained.

Postmiasto

132

133

134

BIBLIOGRAFIA Atlas of shrinking cities. Red. Philipp Oswalt. Berlin: 2006. ISBN-13: 978-3-7757-1714-4 Architektura cienia. Red. Aleksandra Wasilkowska. Warszawa: Fundacja Inna Przestrzeń, 2012. ISBN-13: 978-83927411-9-0 Beuthen O./S. Opr. Stadtbaurat Stütz des Magistrats Beuthen. Berlin: Dari-Verlag, 1929 Mirosław Krystyna: Bytom - sylwetka miasta GOP i jego problemy rozwojowe. 1970, Miasto, Organ Towarzystwa Urbanistów Polskich, nr 2. Diamond Jared: Collapse. How Societies Choose To Fail or Succeed. Londyn: Penguin Books Ltd, 2006. ISBN-10: 0-670-03337-5 Coś, które które nadchodzi. Architektura XXI wieku. Wyd 1. Red. Bogna Świątkowska. Warszawa: Fundacja Bęc Zmiana, 2011. ISBN-13: 978-83-62418-12-1 Palladio Andrea: Cztery księgi o architekturze. Warszawa: PWN, 1955 LeDuff Charlie: Detroit. Sekcja zwłok Ameryki, Wyd. 1. Wołowiec: Czarne 2015. ISBN-13: 978-83-8049-040-6 Chang Ha-Joon: Ekonomia: instrukcja obsługi. Warszawa: Krytyka Polityczna, 2015. ISBN-13: 978-83-6468235-3 Wejchert Kazimierz: Elementy Kompozycji Urbanistycznej. Reprint Wyd. II. Warszawa: Arkady 2010. ISBN-13: 978-83-213-4494-2 Rainer Müller: Geras Starke Mitte. 2015, IBA Magazin. IBA Ausgabe 1, nr 1/2015 Benevolo Leonardo: Die Geschichte der Stadt. Wyd. niem. Nowy Jork: Campus Verlag, 2000. ISBN-10: 3-59336439-5 Ficacci Luigi: Giovanni Battista Piranesi, The Complete Ethings, Tom 1-2, Kolonia: Taschen, 2000, ISBN-13: 978-38228-6620-7 Indunature. Red. Marcin Doś. Bytom: Centrum Sztuki Współczesnej Kronika, 2009. ISBN-13: 978-83-61853-00-8 International Building Exhibition Urban Redevelopment Saxony–Anhalt 2010 „Less Is Future 19 Cities—19 Themes” - Catalogue. Red. IBA-Buro. Berlin: Jovis, 2010. ISBN-13: 978-3868591019 Kwak Jan: Jak budowano miasta górnośląskie i jak się w nich żyło, uczyło i bawiło. Opole: Instytut Śląski, 1991. Le Courbusier: Kiedy katedry były białe. Podróż do kraju ludzi nieśmiałych. Warszawa: Centrum Architektury, 2012. ISBN-13: 978-83-937716-0-8 Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020: Regiony, Miasta, Obszary Wiejskie. Warszawa, 2010 Walawender Antoni: Kronika klęsk elementarnych w Polsce i w krajach sąsiednich w latach 1450-1586. Lwów: Instytut Popierania Polskiej Twórczości Naukowej, 1931. Brudzyński Robert: Krótka historia procesu upadłości Huty Bobrek w Bytomiu. W: Charakterystyka wybranych sektorów infrastrukturalnych i wrażliwych w gospodarce polskiej oraz możliwości ich prywatyzacji. Red. Barbara Błaszczyk, Andrzej Cylwik. Warszawa: CASE, 1999. ISBN-13: 978-83-7178-177-3 Chomątowska Beata: Lachert i Szanajca, architekci awangardy. Wołowiec: Czarne, 2014. ISBN-13: 978-837536-837

Seghli Aleksandra: Miasta widma w Toskanii. Łódź: Wydawca Barwa, 2015. ISBN-13: 978-83-942168-0-1 Springer Filip: Miedzianka. Historia znikania. Wyd. 1. Wołowiec: Czarne, 2011. ISBN-13: 978-83-7536-287-9 Mironowicz Izabela: Modele transformacji miast. Wrocław: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, 2016. ISBN-13: 978-83-74-93-955-3 Nowa Encyklopedia Powszechna, T. IV. Red. Barbara Petrozolin-Skowrońska. Warszawa: Wydawn. Nauk. PWN,

Postmiasto

Jencks Charles: Le Corbusier-tragizm współczesnej architektury. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1982. ISBN-10: 83-22101716

135

1996. ISBN-13: 978-83-01110970 Witruwiusz: O architekturze ksiąg dziesięć. Warszawa: PWN, 1956 Oberschlesischen-Atlas. Red. dr. Walter Geisler. Berlin: Volk und Reich Verlag, 1938 Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Wyd. 5. Red. Kazimierz Dynarski. Poznań: Pallotinum, 2012. ISBN-13: 978-83-7014-700-6 Prognoza ludności na lata 2014-2050. Pod kier. Doroty Szałtys. Warszawa: Zakład Wydawnictw Statystycznych, 2014. ISBN-13: 978-83-7027-435-1 Biskupski Przemysław: Przekształcenia i rozwуj przestrzeni Poznania oraz wybranych miast,.Poznań: Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, 2013. ISBN-13: 978-83-7775-222-7 Amsberg Samderyn: Rebuilding Ruins. 2015, MARK, nr. 55 (April 2015) Radziwinowicz Wacław: Rosyjskie miasta skazane na śmierć. 2015, Gazeta Wyborcza, nr z 8.08. Schrumpfende Städte, Ein Phänomen zwischen Antike und Moderne. Opr. Angelika Lampen, Armin Owzar. Kolonia: Böhlau Verlag, 2008. ISBN-13: 978-3-412-20217-0 Grabbart Tammo: Schrumpfende Stadte und Segregation: Eine vergleichende Studie über Leipzig und Essen. Berlin: wvb Wissenschaftlicher Verlag Berlin, 2008. ISBN-13: 978-3865733382 Shrinking cities Volume 1, International Research. Red. Philipp Oswalt. Osterfildern: Hatje Cantz, 2006. ISBN-13: 978-3-7757-1682-6 Shrinking cities Volume 2, Interventions. Red. Philipp Oswalt. Osterfildern: Hatje Cantz, 2006. ISBN-13: 978-37757-1711-3 Słownik Języka Polskiego, T IX. Red. Witold Doroszewski. Warszawa: Wydawn. Nauk. PWN, 1965. ISBN-10: 83-0112321-4 Strategia rozwoju Województwa Śląskiego „Śląskie 2020+”. Opr. pod kier. dr. Krzysztofa Wrany. Katowice, 2013. Koch Wilfried: Style w architekturze. Warszawa: Świat Książki, 2005. ISBN-13: 978-83-7129-288-0 Systemy Budownictwa Mieszkaniowego Ogónego. W-70, Szczeciński, SBO, SBM-75. Red. Eugeniusz Piliszek. Warszawa: Arkady, 1972 Samsonowicz Henryk: Szkice o mieście średniowiecznym. Warszawa: Wydawnictwa Drugie, 2014. ISBN-13: 978-838022-000-3 World Population To 2300. Opr. Department of Economic and Social Affairs, Population Division. Nowy Jork, United Nations 2004. ISBN-13: 978-9211514018 Ostrowski Wacław: Wstęp do historii budowy miast. Ludzie i Środowisko. Wyd. 1. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, 1996. ISBN-13: 978-83-86569281 Gzell Sławomir: Praktyka planistyczna a naukowe metody badania miasta. w: Wybrane teorie współczesnej urbanistyki. Red. Piotr Lorens i Izabela Mironowicz. Gdańsk: Akapit-DTP, 2013. ISBN-13: 978-83-64333-03-3 Wysiedlenia, wypędzenia i ucieczki 1939-1959. Atlas ziem Polski. Red. Witold Sienkiewicz, Andrzej Żbikowski. Warszawa: Demart, 2008. ISBN-13: 978-83-7427-391-6 Zarządzanie rozwojem miasto zmniejszającej się liczbie mieszkańców (w kontekście perspektywy finansowej 2014 – 2020). Opr. Natalia Szajewska, Małgorzata Lipińska. Warszawa: Kancelaria Senatu, 2013. ISBN-13: 978-8363220-37-2 Ze studiów nad średniowiecznym Bytomiem. Red. Jerzy Horwat. Bytom: MG, 1990. ISBN-10: 83-0068-4651

136

ŹRÓDŁA INTERNETOWE http://architekturabytomia.org http://www.baunetz.de/meldungen/Meldungen-Baubeginn_fuer_Plattenbau-Umbau_in_Leinefelde_12795.html http://berlinokabanosie.blogspot.com http://www.bytom.pl/dzieje-miasta http://www.bytom.pl/obszar-strategicznej-interwencji http://www.bytom.pl/pogloska-o-utopieniu-ksiezy-w-bytomiu http://data.worldbank.org/indicator/SP.URB.TOTL.IN.ZS?end=2015&start=1960&view=chart&year=2015&year_high_desc=false http://dati.istat.it/Index.aspx https://www.facebook.com/postmiasto/ https://www.fluechtlingsrat-brandenburg.de/category/eisenhuttenstadt-erstaufnhame http://www.frdl.org.pl/pliki/frdl/document/zalaczniki_artykuly/Raport%20Ekonomiczny%2029.10.2013%20calosc.pdf https://www.highbeam.com/doc/1G1-20586744.html http://www.iba-see2010.de/en/verstehen/geschichte.html https://www.instagram.com/postmiasto http://katowice.wyborcza.pl/katowice/1,72935,19447678,bytom-hostels-city-miasto-mozna-wymyslic-od-nowa.html http://lapiazzachenonsai.altervista.org/il-palazzo-della-ragione/?doing_wp_cron=1487083434.86948108673095703 12500 http://lodz.onet.pl/bytom-lodz-i-walbrzych-przygotowuja-sie-do-rewitalizacji/3kt10z http://www.minieredisardegna.it/LeMiniere.php?IdM=14&IdCM=&SID= http://mojhistorycznyblog.pl/artykuly/historia-bytomia http://next.gazeta.pl/next/7,151003,20558537,rowerem-po-torach-na-slasku-w-miejscu-nieczynnych-linii-kolejowych. html https://www.nik.gov.pl/aktualnosci/nik-o-rozwiazywaniu-problemow-spolecznych-bytomia.html http://www.portalsamorzadowy.pl/inwestycje/bytom-na-zdegradowanym-obszarze-powstana-tereny-zielone,89125. html http://postmiasto.blogspot.com/ http://sitplan.um.bytom.pl:11180/gpt4/?permalink=1807285 http://sitplan.um.bytom.pl/iuip/add/file/1364297915.pdf http://www.staedtebaufoerderung.info/StBauF/DE/Programm/StadtumbauOst/stadtumbauOst_node.html http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/prognoza-ludnosci/prognoza-ludnosci-na-lata-2014-2050-opracowana-2014-r-,1,5.html https://www.statistik-berlin-brandenburg.de/publikationen/otab/2015/OT_A01-33-00_124_201400_BB.pdf http://strateg.stat.gov.pl/Home/Strateg?mode=map&p=aWRXc2s9ODQ4JmxldmVsPTQmeWVhcj0yMDEyJnN0eWxlPVJkR3kmaW52ZXJ0Q29sb3JzPXRydWUmY2xhc3NNZXRob2Q9MCZjbGFzc051bT02JmxpbWl0LTA9LTMmbGltaXQtMT0tMS41JmxpbWl0LTI9MCZsaW1pdC0zPTEuNSZsaW1pdC00PTMmbGltaXQtNT03LjYmdGl0bGU9UHJ6eXJvc3QlMjBuYXR1cmFsbnklMjBuYSUyMDEwMDAlMjBsdWRubyVDNSU5QmNp http://www.ufz.de/export/data/400/39017_WP2_report_Sosnowiec_Bytom_kompr.pdf http://www.un.org/esa/population/publications/longrange2/WorldPop2300final.pdf http://wyborcza.pl/akcje_spoleczne/56,153831,19441868,bytom,,4.html https://www.youtube.com/watch?v=dqf3NLkfDSI

Hanson Curtis. 8 Mile. USA, 2002 Riolon Luc. Czernobyl - triumf natury. Francja, 2010 Tillon Florent. Detroit Wild City. USA, 2011 Kocur Jadwiga. Dwugłowy Smok, Polska, 2006 Eastwood Clint. Gran Torino. USA, 2008 Betzabé García. Królowie Nieistniejącego Miasta. Meksyk, 2015 Jarmush Jim. Only Lovers Left Alive. USA, 2013 Sas Barbara. Sycylia, Polska 1956

Postmiasto

LISTA FILMÓW ODNOSZĄCYCH SIĘ DO TEMATU

137

ZAŁĄCZNIKI - MINIATURY PLANSZ

VII.KARB » P

TRANSFORMACJA PRZYKŁADOWEGO OB

Etap I (stan obecny)

Etap II

Etap I (stan obecny)

Etap II

��

� ��

��

�� W

� W

��

� ��

�

��

� ��

�

��

�� W

��

�� W

��

POSTMIASTO

BIEKTU W OGRÓD SPOŁECZNOŚCIOWY

Etap III

Etap IV

Etap III ��

O�

��

� ��

� O�

� W

��

� ��

��

Etap IV ��

��

� ��

��

� W

��

�� W

� ��

��

� ��

�

��

� ��

��

� ��

��

�

O�

��

�� W

��

� ��

��

� ��

�

��

�

�� W

��

�

��

�� O�

� ��

��

�

��

� ��

PRACA DYPLOMOWA

AGISTERSKA

16 7

Interwencje w wyludniających się miastach; Bazylika miejska i ogród społecznościowy w Bytomiu

DYPLOMANT

inż. arch. Mikołaj Gomółka

PROMOTOR

prof. dr hab. inż arch. Sławomir Gzell

Architektura Krajobrazu

dr inż. arch. kraj. Kinga Zimowiec-Cieplik

Konstrukcje

dr inż. arch. Katarzyna Kościńska-Grabowska

Historia Budowy Miast

dr arch. Alicja Szmelter

Oświadczam, że wszystkie elementy zawarte na planszy są moim oryginalnym dziełem, chyba, że zaznaczono inaczej

data i podpis dyplomanta

pieczęć WAPW – wystawa prac

VIII.ŚRÓDMIEŚCIE »

PROCES POWSTAWAN

Etap I

Etap II

h s k

Iõrmr

p ehd·

[ r\a kZg

a [ gr\

kZ s[b^

b^ hs[ s k

Iõrmr

p ehd·

[ r\a kZg

Iõr

h s k

Iõrmr

IZ p

beh

bZg lmZp pr bZ b ]h ]s^g f Z b^ Zp p b l s õ k· IeZ\ mhpZ _h

p ehd·

a [ gr\

kZ s[b^

kZ h

:`h

]Zf

kdZ

Z Z

hg mh\s

L\ah]r

b^ hs[ s k

» „COMPACT CITY”

NIA BAZYLIKI MIEJSKIEJ

Etap III

Etap IV ·p

bg dhf r\a kZg

mk^

s[b^ s kh

[db

Dhe^

hpZ b·kd

hs[ õZ k

<^`

p ehd·

õrm

s i

ŋdb

lmŋi

h]h

·eg

` Zl h MZk

s[ s kh

a [ gr\ b^kZ

Ih ]

\bĵ

b^g

r IZl

PRACA DYPLOMOWA

AGISTERSKA

16 7

Interwencje w wyludniających się miastach; Bazylika miejska i ogród społecznościowy w Bytomiu

m^ m

Dk r

Zk`

bldh

DYPLOMANT

inż. arch. Mikołaj Gomółka

PROMOTOR

prof. dr hab. inż arch. Sławomir Gzell

cldZ

Fb^

Architektura Krajobrazu

dZ sreb

Oświadczam, że wszystkie elementy zawarte na planszy są moim oryginalnym dziełem, chyba, że zaznaczono inaczej

data i podpis dyplomanta

dr inż. arch. kraj. Kinga Zimowiec-Cieplik

Konstrukcje

dr inż. arch. Katarzyna Kościńska-Grabowska

Historia Budowy Miast

dr arch. Alicja Szmelter

pieczęć WAPW – wystawa prac

Widok z ulicy Krawieckiej

Sala dyskusyjna

Handel uliczny w podcieniu

Atrium

PRACA DYPLOMOWA

AGISTERSKA

16 7

Interwencje w wyludniających się miastach; Bazylika miejska i ogród społecznościowy w Bytomiu

DYPLOMANT

inż. arch. Mikołaj Gomółka

PROMOTOR

prof. dr hab. inż arch. Sławomir Gzell

Architektura Krajobrazu

dr inż. arch. kraj. Kinga Zimowiec-Cieplik

Konstrukcje

dr inż. arch. Katarzyna Kościńska-Grabowska

Historia Budowy Miast

dr arch. Alicja Szmelter

Oświadczam, że wszystkie elementy zawarte na planszy są moim oryginalnym dziełem, chyba, że zaznaczono inaczej

data i podpis dyplomanta

pieczęć WAPW – wystawa prac

159

Podziękowania Jestem wdzięczny wykładowcom Berlińskiego Uniwersytetu Technicznego: prof. Elke Pahl-Weber oraz Ing. Christophowi Hoji za wsparcie merytoryczne we wstępnej fazie moje pracy nad tematem wyludniających się miast. Bez ich kontaktów nie byłbym też w stanie wziąć udziału w wielu ciekawych wydarzeniach oraz odbyć kształcących podróży. Mojemu promotorowi pragnę podziękować za cierpliwość, fachowe porady i wiele niezwykle ciekawych rozmów bardziej lub mniej związanych z tematem mojej pracy. Wiele Dużo zawdzięczam mieszkankom Bytomia Agnieszce i Małgosi, które zaraziły mnie fascynacją tym miastem i podzieliły się ogromną ilością ciekawych informacji o mieście. Z kolei pracownicy bytomskiego biura architektonicznego Medusa Group - Łukasz i Agnieszka - wprowadzili mnie w kwestie problemów przestrzennych tego pięknego lecz zaniedbanego miejsca, oraz udostępnili ważne dla mnie publikacje i materiały. Dominik i Basia wsparli mnie w trudnych momentach na duchu i niejednokrotnie dodawali motywacji do dalszej pracy, a moja rodzina oferowała mi bezgraniczne zasoby wiary we mnie i moją pracę, niejednokrotnie mocniejszej niż moja własna. Jest jeszcze wiele innych osób, które spotkałem na mojej drodze, z którymi prowadziłem rozmowy, otwierające mi nowe spojrzenia na temat, które dzieliły się kontaktami i informacjami, albo po prostu śledziły postępy mojej pracy. Im wszystkim dziękuję za zainteresowanie i poświęcony czas.