ΑΘΗΝΑΙΚΑ #116

.

ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΤΩΝ ΑΘΗΝΑΙΩΝ ΒΡΑΒΕΙΟΝ ΤΗΣ ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ ΑΘΗΝΩΝ Έτος ιδρύσεως 1895

.

διοικητικο συμβουλιο πρΟεδρΟΣ

Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς antiπρΟεδρΟΙ

Αγγελής Ι. Παπαγγελής και Αλέξιος Α. Κελαϊδής ΓεΝΙκΗ ΓρΑμμΑΤεΥΣ

Ρέα Σκούρτα ΤΑμΙΑΣ

Θεοφάνης Η. Θεοφανόπουλος εΙδΙκΟΣ ΓρΑμμΑΤεΥΣ

Ιωάννης Σπ. Κοκκολιάδης ΤΑ μεΛΗ

Αικατερίνη Βλαχογιάννη-Δαγκλή Παναγιώτης Κ. Γυφτόπουλος Άννα-Αλίκη Κελαϊδή Γεώργιος Τ. Μωραϊτίνης Χρυσούλα Σπ. Τσίγκρη Νικόλαος Z. Ψύλλας

ΠΕΡΙοΔΙΚΗ ΕΚΔοΣΗ - ΔΙΑΝΕΜΕΤΑΙ ΔωΡΕΑΝ

Εκδότης: ΣυλλοΓοΣ ΤωΝ ΑΘΗΝΑΙωΝ

Κέκροπος 10, 105 58 Αθήναι Τηλ.: 210 3232021, Fax: 210 3313473 E-mail: syllogostonathinaion@otenet.gr

Tυπογραφική παραγωγή: © ΣυλλοΓοΣ ΤωΝ ΑΘΗΝΑΙωΝ

πΕριΕχομΕνα

Χαιρετισμός Προέδρου Δ.Σ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Ταπεινοί και καταφρονεμένοι στην Αθήνα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, της Δώρας Μέντη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Οι Πλαταιείς στον Μαραθώνα, του Γεωργίου Σταϊνχάουερ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Ο εξ Αθηνών Επίσκοπος Ταλαντίου Νεόφυτος Μεταξάς 150 χρόνια από την κοίμηση, 250 χρόνια από τη γέννησή του, του Κώστα Β. Καραστάθη. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 Οι «μικροί» Μεγάλοι Ευεργέτες της Αθήνας, της Μάρως Βουγιούκα και του Βασίλη Μεγαρίδη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 Το παλαιότερο χαρτοπωλείο της Αθήνας, του Κώστα Χατζιώτη. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 Ένας λησμονημένος θησαυρός στο Δημόσιο Ταμείο, του Κώστα Χατζιώτη. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Αγία Φιλοθέη. Η ηρωική γυναίκα της Αθηναϊκής Αγιολογίας, της Ελίνας Γαληνού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 Υποδοχή – Βράβευση του Καθηγητού κ. John Camp: Ομιλία της Έλενας Κόρκα, Διευθύντριας Τεκμηρίωσης και Προστασίας Πολιτιστικών Αγαθών ΥΠΠΟ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 Εκδηλώσεις - Φωτορεπορτάζ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 06

Σελίδες από την ιστορία του «Συλλόγου των Αθηναίων»: Μία σπάνια έκδοση του «Συλλόγου των Αθηναίων» για την άλωση της Ακροπόλεως από τους Αθηναίους (10 Ιουνίου 1822) Γράφει και επιμελείται ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 Τα Νέα του Συλλόγου Τακτική Γενική Συνέλευση (20 Μαρτίου 2011) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 Πεπραγμένα 2010: Ομιλία κ. Ιωάννη Δ. Τοτόμη

..................................................

114

Απολογισμός 2010 - Προϋπολογισμός 2011 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 Αρχαιρεσίες - Ανάδειξη νέου Δ.Σ.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 Αυτοί που έφυγαν… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 Νέα Μέλη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 Βράβευση Αριστούχων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 Δωρεές . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132

O

Σύλλογος των Αθηναίων θα αντικρίσει το 2012 τον 117ο χρόνο ζωής του γεμάτος ζωντάνια, ελπίδα και δημιουργικότητα. Και το περιοδικό του Συλλόγου, «Τα Αθηναϊκά», θα συνεχίσει την όμορφη διαδρομή του για 57η χρονιά. Το δυσμε-

νές περιβάλλον και η κοινωνικο-οικονομική κρίση μάς καλούν να αρθούμε

στο ύψος των περιστάσεων. Να υπηρετήσουμε την πρωτεύουσα της χώρας, να συνεχίσουμε την καταγραφή του παρελθόντος της, να αναδείξουμε τις ομορφιές και τις χάρες της, να προστατεύσουμε τον δημόσιο πλούτο της και να προτείνουμε λύσεις στα μεγάλα προβλήματα που αντιμετωπίζει. Τη διάθεσή μας απεικονίζουμε στο τεύχος που κρατάτε. Οι τυποτεχνικές βελτιώσεις που έγιναν χωρίς παραπάνω κόστος ευχόμαστε να είναι το προσκλητήριο προς όλες τις Αθηναίες και τους Αθηναίους που καλούνται να πυκνώσουν τις τάξεις του Συλλόγου. Και προς όλους τους φιλαθήναιους να στηρίξουν τις δράσεις του. Αναμφισβήτητα η Αθήνα μας αντιμετωπίζει μεγάλα προβλήματα. Έχει αποδειχθεί όμως στο πέρασμα των χρόνων πως διαθέτει και ανεξάντλητες δυνάμεις για να αντιδράσει με σεβασμό στο παρελθόν και το βλέμμα στραμμένο στο μέλλον. Ευχαριστούμε όσες αφιλοκερδώς συνέβαλαν στην αρτιότερη εμφάνιση του περιοδικού μας. Τη φιλόλογο κ. Παρή Χατζηγεωργίου, την κ. Στεφανία Κακανή για την καλλιτεχνική επιμέλεια και την κ. Βασιλική Μαντζώρου, μέλος του Συλλόγου μας, για τη γενική επιμέλεια. Καλή Χρονιά και Καλή Ανάγνωση! Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 8 08

Ταπεινοί και καταφρονεμένοι στην Αθήνα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη* { Της Δώρας Μέντη }

Π

ολλές και συστηματικές προσπάθειες έχουν γίνει τα τελευταία χρόνια για μια ιστορική και κοινωνική αποτύπωση της Αθήνας, εστιασμένες στο μεταίχμιο των δύο αιώνων και ειδικότερα στο διάστημα της αστικής ανάπτυξης που ήταν πλέον αισθητή από τις δύο τελευταίες δεκαετίες του 19ου ως την πρώτη δεκαετία του 20ού, διάστημα το οποίο συμπίπτει με το χρόνο διαμονής του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη στην Αθήνα. Η αποτύπωση αυτή συνδυάζει κατά κύριο λόγο την αθηναιογραφική και την κοινωνιολογική οπτική και επικεντρώνεται σε θέματα όπως η δόμηση και η κατοίκηση του χώρου. Από τη μια μεριά χαρτογραφείται το αστικό τοπίο που αναπτύσσεται στην περιφέρεια του αρχαιολογικού κέντρου και από την άλλη εξετάζεται η ανθρωπογεωγραφία των κοινωνικών στρωμάτων που συγκροτούν πλέον το έμψυχο υλικό της πρωτεύουσας. Τα πρακτικά ζητήματα της κοινωνικής χαρτογράφησης που προκύπτουν σε πρώτο επίπεδο από τον παραπάνω συνδυασμό1 μπορούν να διερευνηθούν σε δεύτερο επίπεδο με τη συμβολή της λογοτεχνικής απεικόνισης του αστικού τοπίου και της καθημερινής ζωής των κατοίκων του.2 Στο ανθηρό αυτό ερευνητικό πεδίο εγγράφεται και αυτή η εργασία

* Η εργασία αυτή παρουσιάστηκε στο Συνέδριο για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, που έγινε στη Σκιάθο τον Σεπτέμβριο του 2011.

1 Αναφέρω επιλεκτικά τις μελέτες της Ματούλας Σκαλτσά, «Για μια κοινωνική χαρτογράφηση της Αθήνας του 19ου αιώνα», Εταιρεία Μελέτης Νέου Ελληνισμού, Πρακτικά του διεθνούς συμποσίου ιστορίας, Νεοελληνική πόλη, τ. 1, Αθήνα 1985, σ. 103-118», και της Χριστίνας Αγριαντώνη, «Συμβολή στην ιστορία της Αθήνας», Εταιρεία Μελέτης Νέου Ελληνισμού, Πρακτικά του Β’ Διεθνούς Συνεδρίου, Η πόλη στους νεότερους χρόνους, Αθήνα 2000, σ. 183-191.

2 Με αφετηρία την εργασία της Λίζυς Τσιριμώκου, Λογοτεχνία της πόλης. Πόλεις της λογοτεχνίας,

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 9 09

μου, η οποία εντάσσει το πρωτογενές κοινωνιολογικό υλικό από τα αθηναϊκά διηγήματα του Παπαδιαμάντη στο μεταίχμιο μιας διχασμένης εποχής ανάμεσα στις ανανεωτικές ιδέες και τις παραδοσιακές πεποιθήσεις της. Παράλληλα εξετάζεται η θέση της αθηναϊκής συγγραφικής περσόνας του σε συνάρτηση από τη μια μεριά με την παγιωμένη αυτοβιογραφική, ενδοκειμενική και εξωκειμενική, μορφή της, όπως τη σκιαγράφησε χαρακτηριστικά ο Κωστής Παλαμάς –«από τα 1880 ίσα με τα τώρα, ο Παπαδιαμάντης έζησε περιφρονημένος και

Αθήνα, Λωτός 1988, τα τελευταία χρόνια έχει διογκωθεί η σχετική βιβλιογραφία, με πιο εξειδικευμένες τις μελέτες της Γεωργίας Γκότση, Η ζωή εν τη πρωτευούση. Θέματα αστικής πεζογραφίας από το τέλος του 19ου αιώνα, Αθήνα, Νεφέλη 2004, και της Αλίκης Σπυροπούλου, Μορφές κατοίκησης στην Αθήνα κατά τα τέλη του 19ου αιώνα, Αθήνα, Νissos Αcademic Publishing 13, 2010.

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 10 010

δοξασμένος, μοναχικός και καταφρονητικός, όσιος και αλήτης»–,3 και από την άλλη με τις ισχυρές βιολογικές και κοινωνικές εξαρτήσεις από τον τόπο και τον τρόπο που έζησε τόσο στο πατρογονικό νησί όσο και στην ανέστια πόλη. Η πρώτη χαρτογράφηση της παπαδιαμαντικής Αθήνας αποτυπώθηκε από τον Τέλλο Άγρα, με βάση τα μεσοπολεμικά κυρίως τοπόσημα της δικής του εποχής: «Αληθινά, η Αθήνα είναι χωρισμένη σε δυο τουλάχιστον μεγάλα τμήματα – άνισα, φυσικά, κι ασύμμετρα. Και σύνορα που τα χωρίζουν, αν αρχίσωμε από πάνω, από Βορρά, είναι πρώτα-πρώτα οι γραμμές των Σιδηροδρόμων Πελοποννήσου και Λαρίσης, που έρχονται απ’ τα Κάτω Λιόσια. Αλλ’ όταν φθάσωμε στον σταθμό, τότε μπορούμε ν’ ανέβωμε την οδό Αγίου Κωνσταντίνου, κ’ ύστερα να πάρωμε όλη την οδόν Αθηνάς, να φθάσωμε στο Μοναστηράκι, να προχωρήσωμε κατά τη Μητρόπολη, κατά το Σύνταγμα, έπειτα στην οδό Φιλελλήνων, κι από κει, να πάρωμε τη γραμμή του Τροχιοδρόμου και (με πολλούς, τώρα, μαιάνδρους κ’ ελιγμούς) να φθάσωμε εις στα Παλιά Σφαγεία και τέλος, ανάμεσα από ρέματα και πέτρες κ’ άβατα μονοπάτια, να σταματήσωμε στις Φυλακές του Συγγρού…».4 Μέσα σε αυτό το ανεμικό αστικό περίγραμμα κινούνται οι κάτοικοι της Αθήνας κοντά στους οποίους έζησε ο Σκιαθίτης πεζογράφος, σαν ένας «μικρός Θεόφραστος των ταπεινών». Αποδελτιώνοντας τα αθηναϊκά διηγήματα, τα οποία επιμερίζονται στο ¼ του συνολικού έργου,5 θα συμφωνήσουμε με την αρχική εκτίμηση του Τέλλου Άγρα ότι ο Παπαδιαμάντης όχι μόνο περιέγραψε, αλλά και αγάπησε «την Αθήνα του τη γνώριμη».6 Η αίσθηση αυτή τεκμηριώθηκε με συστηματικό τρόπο από

3

4

5

Κωστής Παλαμάς, «Ο Παπαδιαμάντης», «Ακρόπολις», 4 Ιαν. 1911, στο Γ.Κ. Κατσίμπαλης, Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Α΄ Πρώτες κρίσεις και πληροφορίες (1934), Β΄ Συμπλήρωμα Βιβλιογραφίας (1938), Αθήνα, Εταιρεία Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου 1991, σ. 58-61: 61. Τέλλος Άγρας, «Πώς βλέπομε σήμερα τον Παπαδιαμάντη», στο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Είκοσι κείμενα για τη ζωή του και το έργο του, Πρόλογος-Επιλογή Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλος, Αθήνα, Οι εκδόσεις των φίλων 1979, σ. 117-188: 158. Πρόκειται για 46 διηγήματα, σύμφωνα με την καταγραφή του Αλέξανδρου Κοτζιά, Τα αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκίμια για τον χρόνο, Αθήνα, Νεφέλη 1992, σ. 91-92, ο οποίος επικαλείται και την ποσόστωση του Γ. Βαλέτα στα Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, Άπαντα, επιμέλεια Γ. Βαλέτας, τ. 1, Αθήνα, Εκδόσεις Γιοβάννη 1954, σ. 16.

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 11 011

τον Αλέξανδρο Κοτζιά, ο οποίος επισήμανε την ανυπαρξία του ευρύτερου αστικού χώρου, την εστίαση στο μικροπεριβάλλον (το σπίτι, η αυλή, το καφενείο, το σοκάκι) και τους ενοίκους του, την προτίμηση στους ταπεινούς και καταφρονεμένους που μονοπώλησαν το ενδιαφέρον του συγγραφέα, είτε ζούσαν στη Σκιάθο είτε στην Αθήνα.7 Τα ευρήματα της παρούσας εργασίας επιβεβαιώνουν τις παραπάνω εκτιμήσεις, στηριγμένα κατά κύριο λόγο στην εστιασμένη σε αυτά τα ζητήματα μελέτη των λογοτεχνικών κειμένων, όπως προκύπτει μέσα από τα δεδομένα τόσο της αυτοβιογραφικής ερμηνείας8 όσο και της συνεξέτασης της παπαδιαμαντικής Αθήνας με άλλες συγχρονικές λογοτεχνικές της αναπαραστάσεις. Μέσα από αυτή τη συνεξέταση γίνεται φανερό ότι συγγραφείς όπως ο Μιχαήλ Μητσάκης, και εν μέρει ο Ιωάννης Κονδυλάκης και ο Κωνσταντίνος Χρηστομάνος, δίνουν μια ευρύτερη διάσταση στην περιγραφή του αθηναϊκού αστικού τοπίου, συντονίζονται όμως σε γενικές γραμμές με τον Παπαδιαμάντη ως προς την κοινωνική σύνθεση της ανθρωπογεωγραφίας του. Ο παπαδιαμαντικός αστικός ιστός είναι στη συντριπτική πλειοψηφία του ομοιογενής, εξειδικευμένος στη ζωή των χαμηλών κοινωνικών στρωμάτων, παρά το γεγονός ότι η «ανατολική» πόλη των Αθηνών που περιγράφει διαθέτει ετερόκλητα εγγενή χαρακτηριστικά.9 Έτσι στο ανθρώπινο δυναμικό της λογοτεχνικής πόλης του Παπαδιαμάντη συναριθμούνται ποικίλοι βιοπαλαιστές, ενώ ανάμεσά τους ξεχωρίζουν οι ξένοι εκ καταγωγής ή εκ θρησκεύματος αλλά και όσοι αποδίδονται ως ετερότητες μέσα στον ευρύτερο πληθυσμό των ταπεινών, επειδή κατά κύριο λόγο ο συγγραφέας τούς προσδίδει έντονα νατουραλιστικά ή ανέστια χαρακτηριστικά. Ανάμεσα στους πρώτους συγκαταλέγονται ο ξεπεσμένος δερβίσης, ο Ιταλός καθολικός Αντώνιος Αλμπέργος, ο Ιταλο-κερκυραίος μπαρμπα-Νιόνιος, ο Εβραίος από την Κέρκυρα, η Κατερινιώ 6 7 8

9

Τέλλος Άγρας, ό.π., σ. 158, 159. Αλέξανδρος Κοτζιάς, ό.π., σ. 36, 55. Στις βάσεις που έθεσε ο Παν. Μουλλάς, «Το διήγημα, αυτοβιογραφία του Παπαδιαμάντη», Α. Παπαδιαμάντης Αυτοβιογραφούμενος, Αθήνα, Ερμής 1981, σ. ιε-ξε: λη, μ, μζ. Πρβλ. με το ομότιτλο πεζό «Αι Αθήναι ως ανατολική πόλις», δημοσιευμένο στο λεύκωμα Η Ελλάς κατά τους Ολυμπιακούς Αγώνας του 1896, σ. 293-295.

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 12 012

η Πολίτισσα,10 και ανάμεσα στους δεύτερους διακρίνονται κάποιοι άστοργοι οικογενειάρχες, περιθωριακοί ή περιθωριοποιημένοι χαρακτήρες και ευάριθμοι μποέμ. Συνδετικός κρίκος ανάμεσα στους διάφορους χαρακτήρες των αθηναϊκών διηγημάτων είναι η συγγραφική περσόνα του εσωτερικού μετανάστη Παπαδιαμάντη, η οποία διαθέτει σε μεγάλο βαθμό κοινό παρουσιαστικό και διακριτικά γνωρίσματα με πολλούς από τους ταπεινούς, όπως προκύπτει από την περιγραφή του περιφερόμενου συγγραφέα «εις τας αθηναϊκάς οδούς με το τετριμμένον και ξεθωριασμένον επανωφόριον, με τα διπλά καταρρακωμένα πανταλόνια, με την ράβδον παραμάσχαλα, και την χείραν αιωνίως επί του στήθους»,11 περιγραφή που παραπέμπει στον ρακοσυλλέκτη (chiffonier) του Benjamin.12 Η συναφής αυτή λογοτεχνική περσόνα δεν συνδέεται όμως με την ηθική και την ψυχολογία των χαρακτήρων του, καθώς ο συγγραφέας λειτουργεί απέναντί τους σαν αποστασιοποιημένος θεατής, αποβλέποντας σε μια ανθρωπολογική καταγραφή των βιοτικών τους συνθηκών.13 Δεν είναι λίγες οι φορές ωστόσο που η ανθρώπινη ψυχοσύνθεσή του γίνεται ορατή εκλύοντας στην πορεία της αφήγησης μια λανθάνουσα συμπάθεια στους βιολογικά και κοινωνικά αδύναμους ανθρώπινους τύπους, ως ένδειξη που μαρτυρεί μια σχέση αλληλοκατανόησης, όχι όμως και αποδοχής των λανθασμένων χειρισμών που εκχυδαΐζουν τη ζωή των ταπεινών και τους καθιστούν απόβλητους της κοινωνίας.

10

11

12

13

Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, «Ο ξεπεσμένος δερβίσης» (1896), «Ο αντίκτυπος του νου» (1912), «Ο γείτονας με το λαγούτο» (1900). Μποέμ, «Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης», «Το άστυ», 26-27 Μαρτίου 1893, στο Κατσίμπαλης, ό.π., σ. 35-41: 35-36. Σύμφωνα με τον εύστοχο συσχετισμό που επιχειρεί η Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη, «Μικρή εισαγωγή στην πρόσληψη του Παπαδιαμάντη», Εισαγωγή στην πεζογραφία του Παπαδιαμάντη, Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2005, σ. 11-51: 46. Η Φαρίνου αποδίδει την αστική φιγούρα του ρακοσυλλέκτη ως ενός περιθωριακού τύπου «που ασχολείται με τα άχρηστα της καθημερινής ζωής» και δημιουργεί μια σχέση με τις παλίμψηστες διαστρωματώσεις της πόλης, απέχοντας συνειδητά από το μνημειακό παρελθόν και τη σύγχρονη πανοραμική της εικόνα. Λίζυ Τσιριμώκου, «Η Αθήνα στη νέα ελληνική λογοτεχνία. Μέρες της αθηναϊκής αστυγραφίας», Τhe books’ journal, τχ. 8, Ιούν. 2011, σ. 14-15.

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 13 013

Ο χώρος της κοινωνικής παρατήρησης του Παπαδιαμάντη είναι σε καθημερινή βάση ο κλειστός πυρήνας των λαϊκών συνοικιών του αθηναϊκού κέντρου. Η προσοχή του κατά κύριο λόγο έλκεται από τα δρώμενα που εκτυλίσσονται στους δρομίσκους της Πλάκας και του Θησείου, επικεντρώνεται στην ενδοχώρα του Ψυρρή, στη Βλασσαρού και το Γεράνι, με κεντρικότερα σημεία αναφοράς την περιοχή της Καπνικαρέας και τις παρόδους κοντά στην οδό Ερμού και την οδό Μητροπόλεως, απολήγοντας σε πιο απόκεντρα μέρη, στη Δεξαμενή και τις νοτιοδυτικές εσχατιές της πόλης. Ο συγγραφέας είναι φανερό ότι είναι αυτοβιογραφικός ως προς τη χρήση και ως προς την περιγραφή των τοπόσημων, παραπέμποντας σε πρωτοπρόσωπη αφήγηση, όχι μόνο σε δεδομένα της ατομικής του παρατήρησης, ειδικότερα στους τομείς του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος, της οικογενειακής και της εργασιακής ζωής, αλλά και σε προσωπικά του βιώματα, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση σε μια σειρά από προβλήματα καθημερινής επιβίωσης. Με ευτράπελο τρόπο σχολιάζει, για παράδειγμα, τις δικές του βιοτικές δυσκολίες στη Δεξαμενή, στο κελί του που έσταζε, αν και ήταν ασύγκριτα καλύτερο από τα δωμάτια της πρότερης διαμονής του στου Ψυρρή: «Πλην δόξα τω Θεώ, δεν συνέβη να πέση όλη η οροφή διά νυκτός πέραν του προσκεφάλου μου, όπως το είχον πάθει μίαν φοράν, τρία ή τέσσερα έτη πριν, εις ένα δρόμον του Αγ. Αθανασίου, εκείθεν του Ψυρρή· νομίζω επιγράφεται “οδός Αριστοφάνους”».14 Οι δύσκολες συνθήκες εγκατοίκησης του Παπαδιαμάντη μαρτυρούν όχι μόνο το υπαρκτό πρόβλημα της παρεχόμενης στέγης στην Αθήνα, αλλά και την αδυναμία να καταβληθεί στην αδιάλλακτη σπιτονοικοκυρά το αντίτιμο της χαμοζωής στις τρώγλες, με τους σαθρούς τοίχους και τις ετοιμόρροπες στέγες, όπως συμβαίνει στην περίπτωση του Σακελλάριου: «Επί τρεις εβδομάδας, μετά το μεσονύκτιον, πλησιάζων με παλμούς εις την αυλόπορταν, ανοικτήν μένουσαν όλην την νύκτα, καθώς όλαι αι αυλόπορται των οικιών της συνοικίας, εχουσών οικήτορας πολλούς, αφήρει τα χαλασμένα και σχισμένα πέδιλά του

14

Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, «[Η ψυχοκόρη]» (1925), Άπαντα, κριτική έκδοση Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλος, τ. 4, Αθήνα, Δόμος 1985, σ. 609-615: 610. Το ίδιο θέμα θίγεται και στο διήγημα με τον εύγλωττο τίτλο «Το ζωντανό κιβούρι μου» (1926), ό.π., σ. 617-621: 617-618.

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 14 014

και κρατών αυτά με την αριστεράν, επάτει με τες κάλτσες, ενέβαλλε το κλείθρον με απείρους προφυλάξεις και με τόσον ολίγον κρότον, ώστε οι παλμοί της καρδίας έκαμνον κρότον μεγαλύτερον».15 Ο ανέστιος Σακελλάριος, ράκος της ζωής χωρίς καμιά προοπτική στις αρχές του εικοστού αιώνα, διάγει παράλληλο βίο με έναν από τους Αθλίους των Αθηνών του Ιωάννη Κονδυλάκη, τον ορφανό βιοπαλαιστή Χαρίλαο Αλβάνη, ο οποίος «εκ της Βλασσαρούς εμετοίκησεν εις μίαν τρώγλην εν τη οικία της Καρκαλούς, αλλ’ όταν επλησίασε το τέλος του μηνός, βλέπων ότι δεν είχε να πληρώση, φοβούμενος δε την απαισίαν μέγαιραν, μετέβαινε νύκτα και νύκτα έφευγε. Επειδή δε συνήθως αγρυπνών δεν κατώρθωνε να εξυπνήση τον όρθρον, ώστε ν’ αποφεύγη τας ύβρεις και τας προσβολάς της μαγίσσης, ηναγκάζετο πολλάκις να διανυκτερεύη εις το ύπαιθρον, συνήθως δ’ επί του βράχου της Πνυκός ή εις τας λεγομένας φυλακάς του Σωκράτους».16 Ο αστικός ρεαλισμός του Κονδυλάκη, αποκαλύπτοντας «απόκρυφες» πτυχές της σύγχρονης αθηναϊκής ζωής στο μεταίχμιο των δύο αιώνων, δεν απεικονίζει απλώς, αλλά παίρνει θέση απέναντι στα κοινωνικά φαινόμενα. Οι ήρωές του εξαπλώνουν τη δράση τους μέσα στην επικράτεια της πόλης, βιώνουν τα προβλήματα ενώ βαθμιαία ανάμεσά τους εμφανίζεται το θετικό παράδειγμα που υπερνικά τις δυσκολίες και δικαιώνεται, όπως συνέβη στον μικρό βιοπαλαιστή. Αντίστοιχες αίσιες εκβάσεις, μαχητική διάθεση απέναντι στη ζωή και ποιοτικές μεταβολές των χαρακτήρων δεν συναντάμε στα ολιγοσέλιδα αθηναϊκά διηγήματα του Παπαδιαμάντη όπου ο καθημερινός βιοπορισμός και η χαμοζωή των ηρώων του απλώς ανακυκλώνονται, μεταδίδοντας την αίσθηση μιας φυσιοκρατικής τάξης του κόσμου. Τάξης που αναγνωρίζεται 15

16

Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, «Ο αυτοκτόνος» (1954), Άπαντα, ό.π., σ. 629-634: 631. Αναφορές στο πρόβλημα της στέγης εντοπίζονται κυρίως στα διηγήματα «Ο γείτονας με το λαγούτο» (1900), Άπαντα, τ. 3, Αθήνα, Δόμος 1984, σ. 293-303: 293, όπου περιγράφονται οι τρώγλες στου Ψυρρή, «Οι κουκλοπαντρειές» (1903), ό.π., σ. 565-574: 570, όπου περιγράφεται η στυγνή οικονομική εκμετάλλευση με τα υψηλά ενοίκια, ενώ στα διηγήματα «Άλλος τύπος» (1903), ό.π., σ. 591-599: 593, ο άστεγος καπετάν Μάρκος έχει εναλλακτικές λύσεις, και «Το ζωντανό κιβούρι μου» (1926), τ. 4, ό.π., σ. 617-621: 619, ο Πέτρος ο Μαλτέζος το σκάει από το σπίτι της Μπα-Μάρως, όπου χρωστάει τρία μηνιάτικα. Ιωάννης Κονδυλάκης, Οι άθλιοι των Αθηνών (1895), τ.1, φιλολ. επιμ. Γεωργία Γκότση, Αθήνα, Νεφέλη 1999, σ. 241.

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 15 015

Η γειτονιά της Βλασσαρούς όπως ήταν πριν την εξαφανίσει η σκαπάνη των αρχαιολόγων για την αποκάλυψη της Αρχαίας Αγοράς.

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 16 016

ως ο ρυθμιστικός παράγοντας στα περισσότερα διηγήματα, εξαγόμενη από την κοινωνική παρατήρηση και αναγόμενη σε ιδεολογική πεποίθηση μέσα στον μικρόκοσμο του συγγραφέα, ο οποίος δεν πειραματίζεται ιδιαίτερα με τους ήρωές του αλλά προτιμά να τους αντιγράφει αυτούσιους από την πραγματική ζωή «εις την πόλιν της δουλοπαροικίας και των πλουτοκρατών».17 Πολλά και αντιπροσωπευτικά παραδείγματα αυτής της μίζερης αναλισκόμενης ζωής ενισχύουν την αίσθηση ότι ο συγγραφέας αναπαράγει πιστά τον βίο των χαμηλών κοινωνικών στρωμάτων με άξονα το τρίπτυχο γειτονιά-οικογένεια-εργασία, και με την απαραίτητη επισήμανση ότι οι παραπάνω τομείς ιεραρχούνται: Σημαντικότερος όλων είναι ο περίγυρος της γειτονιάς, καθώς τις περισσότερες φορές είναι ο μόνος που αποδέχεται μοναχικούς ανθρώπους, άστεγους, άνεργους και τεμπέληδες, με ανεκτικότητα που δεν συνάδει στην εστία τής συχνά μονογονεϊκής οικογένειας και στις ανελαστικές υποχρεώσεις της εργασίας. Σχεδόν κατ’ εξαίρεση, στο διήγημα «Φιλόστοργοι» προτάσσεται ένα θετικό παράδειγμα, πλήρως συμβατό με το κοινωνικό τρίπτυχο, ο μαστροΔημήτρης ο Χωριανός, «όστις ήτο ασπριστής και πράγμα σπάνιον, είχε κατορθώσει μόνον με την φιλοπονίαν και τα ημεροδούλια του να κτίση και ν’ αποκτήση (ήτο και ολίγον κτίστης) ένα μικρόν σπιτάκι, κάτω εις την εσχατιά της πόλεως, εκείθεν του Μεταξουργείου». Ο εργατικός και φιλόστοργος Δημήτρης και η γυναίκα του ήταν άτεκνοι, όμως δημιούργησαν οικογένεια υιοθετώντας παιδιά από το ορφανοτροφείο και εντάχθηκαν στη γειτονιά μέσα στην οποία δεσπόζουσα θέση καταλαμβάνουν δύο γραφικοί τύποι, η κυρά Πράπω η Σκαλιώτισσα, που έτρεφε στην αυλή της γίδες, προβατίνες, κότες, φραγκόκοτες και περιστέρια, και ο Νικόλας ο Μανάβης, ο οποίος «είχε την δικαιοδοσίαν του εκτεινομένην τριγύρω εις του Ψυρρή, εις του Τάτση την Βρύσιν, εις του Τριγκέτα, εις τον Άι-Θανάσην, μέχρι της πλατείας Κουμουνδούρου».18 Το ίδιο πρόσωπο, ο συμπαθής μπαρμπα-Νικόλας ο Μονεβασίτης, πρώην μανάβης, αποτελεί μια έμπρακτη απόδειξη τρίπτυχης αποτυχίας, καθώς στα γεράματά του κατέληξε ο «τελευταίος και ταπεινότερος» από τους θα17 18

Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, «Νεκράνθεμα» (1925), Άπαντα, τ. 4, ό.π., σ. 573-578. Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, «Φιλόστοργοι» (1895), ό.π, τ. 3, σ. 95-103: 99.

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 17 017

μώνες του μικρού καφενείου του Σκαρτσόπουλου, αν και δούλεψε σκληρά για να πραγματοποιήσει το όνειρό του, να σπουδάσει το γιο του μηχανικό. Ο γιος του τα κατάφερε, μεγαλοπιάστηκε, όμως και τον παραμέλησε: «Εκάλει τον πατέρα του πολλάκις εις το δείπνον, του έδιδεν 20 ή 30 δρ. τον μήνα, και δεν του επέτρεπε να μένη παρ’ αυτώ. Ο γερο-Νικόλας, χηρευάμενος από 30ετίας, και μη έχων άλλο τέκνον, υπέργηρος, ημίτυφλος, με επίδεσμον περί το εν όμμα, δεν είχε θάλπος εις το πενιχρόν δωμάτιον όπου έμενε».19 Σε γενικές γραμμές στα αθηναϊκά διηγήματα του Παπαδιαμάντη είναι διάχυτη η αίσθηση ότι το θεσμικό δίπτυχο της κοινωνικής ζωής που ορίζεται από την ύπαρξη οικογένειας και από την άσκηση εργασίας δεν αρκεί για να εξασφαλίσει στον άνθρωπο την επιθυμητή ευτυχία και την ψυχική ισορροπία, με συνηθέστερες αιτίες τα βιοποριστικά προβλήματα, τη βάναυση ιδιοσυγκρασία του άνδρα ή της γυναίκας, τις ερωτικές αντιζηλίες και τα κουτσομπολιά της γειτονιάς, ιδιαίτερα σε θέματα τιμής των γυναικών.20 Στα σκιαθίτικα διηγήματα η αίσθηση αυτή ηθογραφείται και ενίοτε χρωματίζεται ποιητικά, επενδύοντας στην ιδιαιτερότητα ορισμένων αφελών λογοτεχνικών τύπων. Εξάλλου στην αγροτική κοινωνία το βάρος της κοινωνικής ευθύνης και των υποχρεώσεων μετριάζεται, καθώς οι άνθρωποι αναπτύσσονται σε εξάρτηση με το περιβάλλον που ομογενοποιεί σε μεγάλο βαθμό την ταυτότητά τους και δεν εκτίθενται ως μεμονωμένα άτομα μπροστά στα σύνθετα προβλήματα που απασχολούν μια αστική κοινωνία. Μέσα στο ανοιχτό φυσικό περιβάλλον η ζωή μπορεί να είναι φτωχική, όμως δεν εξαθλιώνεται, πράγμα που συμβαίνει απαρέγκλιτα στο κλειστό, και στερημένο από φυσικούς πόρους, περιβάλλον της πόλης. Εύγλωττο παράδειγμα μιας τέτοιας αρνητικής εξέλιξης αποτελεί το διήγημα «Πατέρα στο σπίτι!», όπου κυριαρχεί η απόλυτη ένδεια μέσα στην πολυπληθή οικογένεια του ξυλουργού Μανώλη Φλοεράκη και της Γιαννούλας Πολυκάρπου, εξαιτίας του αλκοολισμού του πατέρα.21 Η πλήρης εξαθλίωση

19 20

21

Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, «Μεγαλείων οψώνια» (1912), ό.π., τ. 4, σ. 421-430: 429. Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, «Απόλαυσις στη γειτονιά», «Ο γείτονας με το λαγούτο» (1900), «Το τυφλό σοκάκι», «Η Μακρακιστίνα», «Οι δύο δράκοι» (1906). Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, «Πατέρα στο σπίτι!» (1895), ό.π., τ. 3, σ. 89-94: 92.

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 18 018

αυτής της οικογένειας δεν απέχει πολύ από τη φτώχεια που μάστιζε τη γειτονιά, ταλαιπωρούσε κάθε λαϊκό σπίτι και εξωτερικευόταν με τα ψώνια στο μπακάλικο «όπου όλ’ αι πτωχαί μητέρες είχον συνήθεια να στέλνουν τ’ ανήλικα μικρά των διά να εκτελούν έργα ψωνιστού, ολίγον πρόωρα. Τα μικρά αργοπορούσαν εις τον δρόμον, έπιαναν χώματα, λάσπες, εβουτούσαν τα χεράκια τους εις τ’ αυλάκια του πεζοδρομίου, έχαναν την πεντάραν, ή άλλος μεγαλύτερος μάγκας τους την άρπαζε».22 Κάτω από αυτές τις δύσκολες συνθήκες δεν είναι λίγες οι φορές που ο βίος είναι ή φαντάζει πιο τερπνός έξω από την εστία και τα καθημερινά προβλήματα της οικογένειας, ιδιαίτερα όταν οι σχετικοί χαρακτήρες γίνονται δεκτοί, αν και όχι πάντα με ευμένεια, μέσα στους κόλπους της γειτονιάς, όπως ο άστεγος πρώην εμποροπλοίαρχος μπαρμπαΜάρκος που διαβιοί «εις το μαγειρείον, υποκάτω της σκάλας της αναγούσης εις το υπερώον και το ηλιακωτόν».23 Από τις οικογενειακές τους ευθύνες φαίνεται ότι απέχουν συνειδητά οι τεμπέληδες, οι τυχοδιώκτες και οι λαθρόβιοι, διάγοντας πιο ανέμελο βίο, με χαλαρή εργασία, νωχέλεια και ευκαιριακές κοινωνικές συναναστροφές. Οι τύποι αυτοί εμφανίζονται με αρκετή συχνότητα στο έργο του Παπαδιαμάντη,24 καθώς είναι πιθανό ότι η ύπαρξή τους τον εκτονώνει ψυχικά, ικανοποιώντας σε φαντασιακό επίπεδο την επιθυμία του να απαλλαγεί από τη συνεχή φροντίδα του βιοπορισμού για τη συντήρηση του ιδίου και των οικείων του.25 Εξάλλου πιο αυτόνομη, παρά τις καθημερινές τριβές, εμφανίζεται κατά κανόνα η ζωή των γυναικών που ζουν χωρίς άνδρες και διαχειρίζονται μόνες τους τα προβλήματα της κοινωνικής συμβίωσης, όπως «Αι τρεις ενοικάρισσαι του ισογείου, η κυρά Κατίγκω η Χρίσταινα, μετά της αγάμου αδελφής της Φρόσως, και η γριά Βαγγελή η Λεμονού, μετά της

22 23 24

25

Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, «Το «νάμι» της» (1906), ό.π., τ. 4, σ. 119-121: 119. Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, «Άλλος τύπος» (1903), ό.π., τ. 3, σ. 591-599: 593. Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, «Τα Χριστούγεννα του τεμπέλη» (1896), «Ο κοσμολαΐτης», «Ο αειπλάνητος» (1903), «Ο προστάτης των χηρών» (1947). Πρβλ. ενδεικτικά την απολογητική επιστολή [15.10. 1881] του τριαντάχρονου Παπαδιαμάντη στον πατέρα του: «Με 6 χιλ. δραχμάς διετηρήθην εγώ εις τας Αθήνας επί 10 έτη, πότε νηστικός και πότε χορτάτος», στα Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, Άπαντα, επιμέλεια Γ. Βαλέτας, τ. 5, Αθήνα, Εκδόσεις Γιοβάννη 1954, σ. 411.

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 19 019

κόρης της της Γεώργαινας, και η Σταματούλα η Γεμενίτσα μετά της ψυχοκόρης της της Μαρούσας, εμάλωναν διά κάθε τι, συχνότατα, σχεδόν τρις της εβδομάδος» ή η ζωντοχήρα η Κατερινιώ η Πολίτισσα και η χήρα σπιτονοικοκυρά της κυρά Γιάνναινα με την κόρη της, τη Δημητρούλα.26 Η παραδοσιακή θέση της ανύπαντρης γυναίκας δεν παύει όμως να είναι αδύναμη, περιορισμένη μέσα στα στενά όρια του σπιτιού και απομακρυσμένη από τη συλλογική δραστηριότητα της κοινωνίας, όπως αναγκαστικά ζουν η αστεφάνωτη δασκάλα και οι παραπονεμένες.27 Η ζωή τόσο των διηγηματικών προσώπων του Παπαδιαμάντη όσο και του αυτοβιογραφικού συγγραφέα αρχίζει να γίνεται ενδιαφέρουσα και να αποκτά προοπτική, ακόμα και όταν στην πραγματικότητα δεν αναβαθμίζεται, έξω από τις καθιερωμένες κοινωνικές συμβάσεις και τους κλειστούς χώρους της πόλης. Δεν είναι λίγες οι φορές που η συγγραφική περσόνα εγγράφεται σαν μοναχικός περιπατητής σε πολυσύχναστους περιπάτους γύρω από τους Στύλους και σαν θαμώνας στα καφενεία του Σταδίου, της Ακρόπολης και της Δεξαμενής28 ή σαν παρατηρητής στα «αναχωρητήρια» των περιχώρων, όπως στη Γαργαρέτα, στους Αμπελόκηπους, στα Πατήσια και τα Πευκάκια. Ευάριθμα διηγηματικά πρόσωπα εντοπίζονται εξάλλου έξω από τον πυρήνα της πόλης, φιλοξενούμενοι στις εξοχές και τους κήπους, στου Άι-Γιάννη του Ρέντη και στα Σεπόλια, θρησκευόμενοι, όπως ο μπαρμπα-Πύπης που συνήθιζε να γιορτάζει την Ανάσταση πεζοπορώντας προς τον Πειραιά και προσκυνητές στη Μονή της Καισαριανής, ή ατόφιοι άνθρωποι της υπαίθρου, όπως η βλαχοπούλα.29 Χάρη σε αυτά τα ανοιχτά αστικά περιγράμματα και την απομά26

27 28

29

Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, «Αποκριάτικη νυχτιά» (1892), Άπαντα, τ. 2, Αθήνα, Δόμος 1982, σ. 301-314, και «Ο γείτονας με το λαγούτο» (1900), Άπαντα, ό.π., τ. 3, σ. 293-303. Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, «Χωρίς στεφάνι» (1896), «Οι παραπονεμένες» (1899). Πρβλ. με την ενδιαφέρουσα μαρτυρία του Κώστα Βάρναλη, στο Άνθρωποι. Ζωντανοί-αληθινοί, Αθήνα, Κέδρος 1958, σ. 12: «Φτωχοντυμένος και συμμαζεμένος, με τα γένια του και την ανθρωποφοβία του, σύχναζε στο καφενείο του Μπαρμπαγιάννη, που είτανε καφετζής στην Αθήνα και δήμαρχος στ’ Αγκίστρι. Εκεί ο καφές είχε μια δεκάρα· υπήρχε και τεμπεσίρι· ενώ στ’ αντικρυνό καφενείο του Σωτήρη ο καφές είχε δεκαπέντε λεφτά και χωρίς τεμπεσίρι». Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, «Πάσχα ρωμέικο» (1891), «Η βλαχοπούλα» (1892), «Το θαύμα της Καισαριανής» (1901).

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 20 020

κρυνση από τη μικροσκοπική θέαση της μίζερης οικείας καθημερινότητας, αποτυπώνονται κατ’ εξαίρεση κάποια κοινωνικά δρώμενα με ευρύτερη γωνία λήψης. Αποτιμώντας συνολικά τα αθηναϊκά διηγήματα, διαπιστώνεται ότι η οπτική αυτή γωνία λείπει από τα πρώτα κείμενα του Παπαδιαμάντη ενώ εντοπίζεται στα τελευταία, όπου ο συγγραφέας προεκτείνει αισθητά τις μικροσκοπικές λήψεις του, εστιάζοντας όχι μόνο στα δρώντα πρόσωπα αλλά και στον αστικό περίγυρό τους. Παρατηρείται δηλαδή μια αξιοσημείωτη υποχώρηση της αρχικής έξης του συγγραφέα να διατρέχει την πόλη ως flâneur και να συλλέγει κυρίως στιγμιότυπα και συνοικιακές ανθρώπινες ιστορίες, αποφεύγοντας την αναφορά σε συλλογικά δρώμενα, ιστορικά συμβάντα και εορτασμούς, με εξαίρεση τον κυριακάτικο εκκλησιασμό στους ενοριακούς ναούς και τις κατανυκτικές αγρυπνίες του στον Άγιο Ελισαίο. Πώς μπορεί να συγκριθεί, για παράδειγμα, η ευθεία αποστροφή απέναντι στο Καρναβάλι «την ώραν που ο κρύος Καρνάβαλος εβγήκε να περιδιαβάση εις τας οδούς των Αθηνών»,30 με την πανδαισία που επικρατεί στους αθηναϊκούς δρόμους, σύμφωνα με τη χυμώδη περιγραφή του Χρηστομάνου: «Τι κακό γινόταν κάτω στον δρόμο! Τι οχλοβοή! Τι συρφετός! Τα τραμ είχανε σταματήσει. Μέσα σε σύννεφα από σκόνη περνούσαν τα λαντώ αργά, το ’να πίσω από τ’ άλλο, γεμάτα ντόμινα μαύρα και τριανταφυλλιά και γαλάζια και κόκκινα και κίτρινα και πράσινα με νταντέλλες μαύρες, μ’ άσπρα γάντια και κάτι μακριές χρωματιστές κορδέλλες κρεμαστές πίσωθε. Φωνές μασκαράδικες. Στραγάλια. Μπουκετάκια. Ρουκέτες από σερπαντέν και βροχή το κομφετί».31 Όπως κι αν έχει όμως η κατάσταση, η αστική περιήγηση του Παπαδιαμάντη διευρύνεται μεν, αλλά εξακολουθεί να απέχει πολύ τόσο από την τακτική επιμερισμού της πόλης ανάλογα με τις ζώνες των δραστηριοτήτων της που την ίδια εποχή εφάρμοζαν ο Μιχαήλ Μητσάκης και ο Κονδυλάκης όσο και από την πανοραμική εκδοχή που έδινε αργότερα ο Γρηγόριος Ξενόπουλος.32 Πλάι στην αν30 31 32

Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, «Οι παραπονεμένες», Άπαντα, ό.π., τ. 3, σ. 193-198: 195. Κωνσταντίνος Χρηστομάνος, Η κερένια κούκλα (1911), Αθήνα, Νεφέλη 1988, σ. 45-46. Ο λογοτεχνικός χάρτης της Αθήνας του Ξενόπουλου αποτυπώνεται από τη Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη, «Γρηγόριος Ξενόπουλος», Η παλαιότερη πεζογραφία μας, τ. Θ΄, Αθήνα, Εκδόσεις Σοκόλη 1997, σ. 288- 325: 310.

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 21 021

τιπροσωπευτική εικόνα του Ψυρρή και της «ερμαϊκής ταινίας» που διέσωσε ο Μητσάκης, «εκ του στενού, ως τουρκικής πόλεως, δρομίσκου του Ψυρρή, συρφετός διέρχεται, ποικίλος, άνθρωποι και κτήνη, παιδία και γυναίκες, νοικοκυραίοι και εργάται, λαϊκόν πλήθος, πηγαίνον ή ερχόμενον, διαφοροτρόπως ενδυμένον, ως εν απόκρεω προχείρω, πληρούν βόμβου την μικράν οδόν. Κορασίδες φέρουσαι τας στάμνας των εις χείρας, διευθύνονται συχνά, προς την πλησίον βρύσιν της πλατείας, διά να τας γεμίσουν, μαθηταί επιστρέφοντες εκ του σχολείου, οψοκομισταί, λούστροι, πλύστραι, μοδιστρούλες, εμποροϋπάλληλοι, δικηγόροι ενίοτε με δικογραφίας υπομάλης εξερχόμενοι του κοντινού κακουργιοδικείου, ρασσοφόροι κάποτε, βρακάδες πού και πού, στρατιωτών πηλήκια και αρβύλαι, κανέν μαύρο τσεμπέρι γραίας, ιθαγενών αθηναίων φουσκωμένα προς τα οπίσω πανταλόνια […] διασχίζουν τον δρομίσκον, βυθίζονται εις τας λοιπάς της συνοικίας ατραπούς, λαβυρινθώδεις, στενάς επίσης αλλά ζωτικωτάτας αρτηρίας, υπηρετούσας την ερμαϊκήν ταινίαν, την Βλασσαρούν, τον Άγιον Φίλιππον, το Γεράνι, την πλατείαν της Ελευθερίας, την λεωφόρον Πειραιώς, τα μέρη του σιδηροδρόμου»,33 μπορεί να τοποθετηθεί τόσο η εικόνα της οδού Αιόλου που σκιαγραφεί αδρά ο Κονδυλάκης: «Η μικρά πλατεία, η παρά τον ναόν ήτο σχεδόν πλήρης˙ μεταξύ δε του πλήθους εκείνου των εργατικών, ως επί το πλείστον, ανθρώπων διεκρίνοντο και κουλουροπώλαι με τους ταβλάδες των, και λαχανοπώλαι με τους όνους των και αλήται και άεργοι εκ των αγρυπνούντων κατά την νύκτα»,34 όσο και η εικόνα της εσπερινής συνάθροισης των γυναικών της Πλάκας που περιγράφει με ασυνήθιστη συμπάθεια ο Εμμανουήλ Ροΐδης: «Αι γραία Πλακιώτισσαι κάθηνται συνήθως μεμονωμέναι, αναπνέουσαι εν σιωπηλή μακαριότητι την εσπερινήν αύραν, ενώ αι νεώτεραι αναπαύονται φαιδρώς διαλεγόμεναι από τους κόπους της ημέρας, το μαγειρείον, το ζύμωμα, το ράψιμον, το πλύσιμον ή και το σφουγγάρισμα, διά τον λόγον ότι ολίγισται υπάρχουσιν εκεί υπηρέ33

34

Μιχαήλ Μητσάκης, «Θεάματα του Ψυρρή», Αττικόν Μουσείον, τχ. 10, 10.9.1890, σ. 100-102, στο Η παλαιότερη πεζογραφία μας, τ. 6, Αθήνα, Εκδόσεις Σοκόλη 1997, σ. 293-299: 293. Σχετικά με τις «αποσπασματικές εικόνες-σελίδες» της πόλης, βλ. Γεωργία Γκότση, «Μιχαήλ Μητσάκης», Η παλαιότερη πεζογραφία μας, ό.π., σ. 264-285: 275. Ιωάννης Κονδυλάκης, τ. 2, ό.π., σ. 464.

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 22 022

τριαι και πολλαί αυθυπηρετούμεναι οικοκυραί».35 Δύσκολα εντοπίζεται ωστόσο μια τόσο παραστατική ανάγνωση του βιότοπου της πόλης στα αθηναϊκά διηγήματα του Παπαδιαμάντη, με εξαίρεση μια πολύ μεταγενέστερη ατμοσφαιρική σύνθεση της περιοχής της Δεξαμενής: «Σοβαροί άνδρες, υποστράτηγοι, δικηγόροι, καθηγηταί, εσχημάτιζον κύκλους εις την σκιάν των λευκών, και συνεζήτουν εμβριθώς τα νέα της ημέρας. Ζωηροί νέοι εθορύβουν, εμυκτήριζον, διεκωμώδουν πτωχούς και πλάνητας δυστυχείς, τους οποίους εφαντάζοντο μωροτέρους των εαυτών των. Σφηκιά λούστρων εβόμβει ανά τας πλατείας, τους δρομίσκους και τας βρύσεις. Το Λουστραρχείον των ήτο εγκαθιδρυμένον ολίγον παραπάνω προς βορράν, εις μακρόν ισόγειον οίκημα, το οποίον είχεν ενοικιάσει προ χρόνων ελθών από το κέντρον του Μορέως ο λούστραρχος ο ανδραποδιστής των».36 Σε αντίθεση με τη γλαφυρότητα της προηγούμενης εποπτικής εικόνας στη Δεξαμενή, η μικροσκοπική δραματοποιημένη και ζοφερή παρουσίαση του κατοικημένου αστικού χώρου στα αθηναϊκά διηγήματα του Παπαδιαμάντη είναι άρρηκτα δεμένη με τη ζωή και την πολιτισμική παρακμή της κατώτερης κοινωνικής τάξης. Η ρεαλιστική αυτή απεικόνιση της παπαδιαμαντικής Αθήνας δεν πηγάζει ωστόσο από την απαξιωτική στάση ή το αίσθημα της ξενότητας του συγγραφέα απέναντι στη ζωή της πρωτεύουσας, η οποία είναι φανερό ότι κυλάει αδιαλείπτως, ερήμην των άσημων παπαδιαμαντικών ηρώων, στις λεωφόρους της πόλης και τις πλατείες της Ομόνοιας και του Συντάγματος. Μπροστά στο μόνιμο οικείο σκηνικό των υποβαθμισμένων νότιων ή δυτικών συνοικιών και ανάμεσα σε έναν ως επί το πλείστον περιθωριακό ή λαθρόβιο πληθυσμό, τα διηγήματα του Παπαδιαμάντη αποπνέουν με έναν τρόπο σχεδόν ουδέτερο τη νατουραλιστική σήψη ενός «παλιού» καταφρονεμένου κόσμου, ενώ παράλληλα δείχνουν την έλλειψη ή το κενό μιας διάδοχης κατάστασης που θα αντικαθιστούσε την ανατολίτικη νωχέλεια και την παθητικότητα της εργατικής τάξης με την ενεργοποίηση και τον κοινωνικό προβλη-

35

36

Εμμανουήλ Ροΐδης, «Περίπατοι εις τας Αθήνας. Γ΄ Οδός Αδριανού», Εστία, 9-10.7. 1896, στα Άπαντα, τ. 5, φιλολ. επιμ. Άλκης Αγγέλου, Αθήνα, Ερμής 1978, σ. 152-158: 155. Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, «[Η ψυχοκόρη]», ό.π., σ. 609.

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 23 023

ματισμό, βρίσκοντας κάποια σημεία επαφής με ομόλογα λαϊκά πρόσωπα και συγγραφείς όπως ο Δημοσθένης Βουτυράς.37 Απαθανάτιζε λοιπόν ο Παπαδιαμάντης εν γνώσει ή εν αγνοία του μια υπαρκτή κατάσταση αποσύνθεσης των εργατικών στρωμάτων της πόλης, γεγονός που στη συνέχεια θα ενέτεινε τη γενικότερη κρίση αξιών την περίοδο του Μεσοπολέμου; Οι ταπεινές συναναστροφές του συγγραφέα σε συνδυασμό με τις παραδοσιακές αντιλήψεις των ανθρώπων του κύκλου του μπορούν να θεωρηθούν αντιπροσωπευτικό δείγμα της νοοτροπίας και της ιδεολογίας μιας μεταβατικής εποχής που την ίδια στιγμή εξέθρεφε, και κάποιες φορές υλοποιούσε, μεγάλες ιδέες; Είναι εν τέλει ο Παπαδιαμάντης ένα ταπεινό, αλλά καταξιωμένο, τέκνο της εποχής του ή ένας απλός ηθογράφος που η κοινωνική σημασία του έργου του περιορίζεται σε μια θυμοσοφική στάση απέναντι στην ανθρώπινη μοίρα, επηρεασμένη ίσως από την πεσιμιστική κοσμοθεωρία και τις λογοτεχνικές προτιμήσεις του; Αντλώντας μερικές πιθανές απαντήσεις μέσα από την κοινωνική εξέλιξη των ηρώων σε έξι μεταγενέστερα αθηναϊκά διηγήματα, τα «Κοινωνική αρμονία», «Το νάμι της» (1906), «Τραγούδια του θεού» (1912), «Το ζωντανό κιβούρι μου» (1926), και ιδιαίτερα τα «Μεγαλείων οψώνια» (1912) και «Τα τελευταία του γέρου» (1925), τα οποία θίγουν με οξύτερο τρόπο ζητήματα πολιτισμικής αλλοτρίωσης και ενδοοικογενειακής ηθικής, διαπιστώνεται ότι τα παραπάνω ερωτήματα αντανακλούν περισσότερο μια πεσιμιστική εκδοχή του κόσμου μέσα στον οποίο έζησε ο συγγραφέας και εν τέλει παραμένουν ανοιχτά, καθώς δεν επιδέχονται οριστικές απαντήσεις. Σε γενικές γραμμές όμως τα προβλήματα που θέτουν έχουν αναλυθεί αρκετά, αποκαλύπτοντας ένα πλούσιο πρωτογενές κοινωνιολογικό υλικό που αποτύπωσε εκ του σύνεγγυς ο Παπαδιαμάντης, πολιτογραφημένος καθώς ήταν και ο ίδιος μέσα στον πρώιμο αυτό κύκλο των «μοιραίων» της λογοτεχνίας μας. Μοιραίους ανθρώπους που με αμεσότητα σκιαγράφησε αργότερα ο Κώστας Βάρναλης, να κουτσοπίνουν ταπεινοί και καταφρονεμένοι μες στη

37

Τα ασύμπτωτα κοινωνικά χαρακτηριστικά των ίδιων λαϊκών στρωμάτων στο έργο του Παπαδιαμάντη και του Βουτυρά έχει επισημάνει ο Μουλλάς, ό.π., σ. μθ.

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 24 024

σκοτεινή ταβέρνα, «δειλοί, μοιραίοι κι άβουλοι αντάμα»,38 που ούτε καν προσμένουν κάποιο «θάμα» ή, το πολύ, μια «τύχη απ’ την Αμέρικα», όπως την ίδια περίοδο την προσδοκούσαν, ελπίζοντας ακόμη, οι φτωχοί νησιώτες της ιδιαίτερης πατρίδας του Παπαδιαμάντη.

38

Κώστας Βάρναλης, «Οι μοιραίοι» (1922).

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 25 025

Οι Πλαταιείς στον Μαραθώνα { Του Γεωργίου Σταϊνχάουερ }

Σ

ας ευχαριστώ για την ευκαιρία που μου έδωσε η πρόσκλησή σας να μιλήσω σήμερα μπροστά στον Σύλλογο των Αθηναίων, σε μια εκδήλωση που έχει ως σκοπό να τιμήσει, αποκαθιστώντας κατά κάποιον τρόπο μια ιστορική αδικία, τους μοναδικούς εκείνους συμμάχους της Αθήνας στη μάχη του Μαραθώνα. Οι Πλαταιείς, και όχι ο διθύραμβος για τη νίκη, θα αποτελέσουν συνεπώς το θέμα της ομιλίας μου. Ο Ηρόδοτος, η κύρια και σχεδόν σύγχρονη πηγή για τη μάχη1, μας πληροφορεί ότι λίγο χρόνο μετά την άφιξη και την ίδρυση του στρατοπέδου τους στο Ηράκλειο οι Αθηναίοι υποδέχθηκαν τους Πλαταιείς, που ήρθαν να τους βοηθήσουν με όλες τις δυνάμεις τους2, χίλιους άνδρες σύμφωνα με τις πηγές μας, πιθανότερα λιγότερους, δεδομένου ότι στη μάχη που θα διεξαχθεί το 479 προ των πυλών της πόλης τους δεν θα μπορέσουν να παρατάξουν περισσότερους από 600 άνδρες3. Η ταχύτητα της άφιξης των Πλαταιέων προϋποθέτει ότι η μικρή αυτή βοιωτική πόλη ήταν η μόνη από όλες τις ελληνικές πόλεις

1

2

3

A.W. Gomme, Herodotus and Marathon, Phoenix 6 (1052), 77, N. Doenges, The Campaign and battle of Marathon, Historia 1998, 1. Ηρόδ. 6.108.1.: Αθηναίοισι δὲ τεταγμένοισι ἐν τεμένει Ἡρακλέος ἐπῆλθον βοηθέσοντες Πλαταιέες πανδημεί·καὶ γὰρ ἐδεδώκεσαν σφέας αὐτοὺς τοῖσι Ἀθηναίοισι οἱ Πλαταιεῖς, καὶ πόνους ὑπὲρ αὐτῶν οἱ Ἀθηναῖοι συχνοὺς ἤδη ἀναραιρέατο. Ηρόδ. 9.28. Ο αριθμός των χιλίων Πλαταιέων οπλιτών στον Μαραθώνα, που παραδίδεται από τις ρωμαϊκές πηγές, τον Cornelius Nepos (Miltiades 5,1: Hoc in tempore nulla civitas Atheniensibus auxilio fuit praeter Plataeenses; ea mille misit militum) και τον Justinus (II,9,9: Ιnstructis decem milibus civium et Plataeensibus auxiliaribus mille), είναι πιθανό ότι έχει υπολογισθεί με βάση τη συμβατική δύναμη των διαμερισμάτων (μερῶν) του Βοιωτικού Κοινού του 447 π.Χ. ή κατ’ αναλογίαν προς τις αθηναϊκές φυλές. Εν τούτοις, εφόσον

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 26 026

–εκτός βέβαια από τη Σπάρτη, αρχηγό της Πελοποννησιακής Συμμαχίας και μεγαλύτερη δύναμη στην Ελλάδα– που κλήθηκε άμεσα και η μόνη που έσπευσε να βοηθήσει και μάλιστα «πανδημεί». Ακολουθεί η λαμπρή συμπεριφορά των Πλαταιέων στη μάχη, όπου αυτοί ολοκληρώνουν, επί κεφαλής του αριστερού κέρατος, την κύκλωση του εχθρού (Ηροδ. 6.112: τὸ δὲ κέρας ἑκάτερον ἐνίκων Ἀθηναῖοι τὲ καὶ Πλαταιέες), κλείνοντας –σε συντονισμό με την Αιγηίδα, τη φυλή του πολεμάρχου Καλλιμάχου, και τις υπόλοιπες φυλές του δεξιού κέρατος– τη λαβίδα που συνέτριψε τους Πέρσες. Η τιμητική θέση των Πλαταιέων4 και η ανδρεία των, ακόμη και των Βοιωτικών σκύλων που τους συνοδεύουν στη μάχη, έμεινε ζωντανή στην ανάμνηση των μεταγενεστέρων.

4

οι 300 Πλαταιείς που εξεστράτευσαν (υπό τον Αρίμνηστο) στη Μεσσηνία για να βοηθήσουν τους Σπαρτιάτες (Ηρόδ. 9.65) αποτελούσαν το «τρίτον μέρος» της δύναμής των (όπως οι ίδιοι ισχυρίζονται υπερασπιζόμενοι το φιλολακωνικό παρελθόν τους το 427 π.Χ., Θουκ. Γ’ 54), η στρατιωτική δύναμή τους είναι πιθανόν να έφθανε πράγματι τους 900. Διαφωτιστική για τη σημασία αυτής της θέσης στην παράταξη είναι η μακροσκελής αφήγηση που αφιερώνει ο Ηρόδοτος (9.26-28) στη φιλονικία των Ταγεατών και των Αθηναίων που διεκδικούν το δικαίωμα να κρατήσουν την αριστερή πτέρυγα (τη δεξιά είχαν δικαιωματικά οι Σπαρτιάτες) στη μάχη των Πλαταιών.

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 27 027

Θα το τονίσει, ο λογογράφος του Κατά Νεαίρας:5 «Οι Πλαταιείς μόνοι από τους Έλληνες μας βοήθησαν στον Μαραθώνα, και την ανάμνηση της ανδραγαθίας τους διατηρεί ακόμα σήμερα ο πίνακας στην Ποικίλη Στοά, όπου παριστάνεται πώς αυτοί έσπευσαν το ταχύτερο να βοηθήσουν έχοντας μαζί τους και τις βοιωτικές σκύλες (ὡς ἕκαστος γὰρ τάχους εἶχεν εὐθὺς προσβοηθῶν γέγραπται, οἱ τὰς κύνας τὰς Βοιωτικὰς ἔχοντες)». Και ο Παυσανίας θα υπογραμμίσει την έμφαση που ο ίδιος πίνακας έδινε στη συμμετοχή τους στη μάχη: «Βοιωτῶν δὲ οἱ Πλάταιαν ἔχοντες καὶ ὅσον ἦν Ἀττικὸν ἴασιν ἐς χεῖρας τοῖς βαρβάροις» (από τους Βοιωτούς οι Πλαταιείς και όσο το μέρος του στρατού ήταν από την Αττική). Οι Αθηναίοι δεν παραμέλησαν να τιμήσουν και επισήμως τον ρόλο των Πλαταιέων στην περίφημη μάχη. Κλείνοντας την αφήγησή του ο Ηρόδοτος θα μας πληροφορήσει ότι «όταν οι Αθηναίοι κάνουν τις μεγάλες γιορτές τους κάθε πέντε χρόνια, ο κήρυκας εύχεται οι θεοί να δίνουν τα ίδια αγαθά και στους Αθηναίους και στους Πλαταιείς», ενώ πάλι από τον Παυσανία (στα Βοι-

5

[Δημ.] Κατά Νεαίρας 1377: Πλαταιῆς γὰρ μόνοι τῶν Ἑλλήνων ὑμῖν ἐβοήθησαν Μαραθώναδε… καἰ ἔτι καὶ νῦν τῆς ἀνδραγαθίας αὐτῶν ὑπομνήματα ἡ ἐν τῇ ποικίλῃ στοᾷ γραφὴ δεδήλωκεν· ὡς ἕκαστος γὰρ τάχους εἶχεν εὐθὺς προσβοηθῶν γέγραπται, οἱ τὰς κύνας τὰς Βοιωτικὰς ἔχοντες.

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 28 028

ωτικά) μαθαίνουμε ότι στους Πλαταιείς δόθηκε μέρος των λαφύρων του Μαραθώνα και ότι από τα λάφυρα αυτά κτίστηκε στην Πλάταια το ιερό της Αθηνάς Αρείας, το ακρόλιθο άγαλμα της οποίας έκανε ο Φειδίας, και ότι στα πόδια του αγάλματος παριστανόταν ο Αρίμνηστος, αρχηγός των Πλαταιέων στον Μαραθώνα (αλλά και στη μάχη των Πλαταιών). Ο περιηγητής θα επανέλθει στους Πλαταιείς αναφερόμενος στο πλαίσιο της σύντομης περιγραφής του Μαραθώνα, στους τάφους των πεσόντων της μάχης. Μετά τον «ἐν πεδίῳ» τάφο των Αθηναίων, υπάρχει, όπως μας πληροφορεί (Παυσ. Ι 32.2) «καὶ ἕτερος (τάφος) Πλαταιεῦσι Βοιωτῶν καὶ δούλοις· ἐμαχέσαντο γὰρ καὶ δοῦλοι τότε πρῶτον». Η ταύτιση του τάφου των Πλαταιέων με τον τύμβο με 11 ταφές των αρχών του 5ου αι. (μεταξύ των οποίων και ενός δεκαετούς παιδιού), που ανέσκαψε ο Σπύρος Μαρινάτος στο Βρανά (κοντά στο Μουσείο),6 δεν μπορεί να αποκλεισθεί, αλλά ούτε και να αποδειχθεί. Οι σοβαρές αντιρρήσεις αφορούν τόσο στην απόσταση από τον τύμβο των Αθηναίων όσο και στο ότι η ανασκαφή δεν έχει ολοκληρωθεί7. Απορίες έχει επίσης δημιουργήσει η ταφή των Πλαταιέων μαζί με τους απελευθέρους Αθηναίους δούλους. Το πρόβλημα που ο Μαρινάτος παρέκαμψε διορθώνοντας το κείμενο του Παυσανία8, πιστεύω ότι μπορεί όχι μόνο να λυθεί, αλλά και να βοηθήσει στην καλύτερη κατανόηση της μορφής της στενής σχέσης των Πλαταιέων με την Αθήνα και του ξεχασμένου με τα χρόνια ρόλου τους στον Μαραθώνα. Πραγματικά, παρά τις ετήσιες ευχές του Αθηναίου κήρυκα που προαναφέραμε, στη μυθολογία της μάχης, που αρχίζει να διαμορφώνεται ήδη από

6 7

8

Α. Μαρινάτος, ΑΑΑ 3 (1970), 153-166. Π. Θέμελης, Μαραθών. Τα πρόσφατα αρχαιολογικά ευρήματα σε σχέση με τη μάχη. ΑΔ 29.

1 Μελέται (1974), 233-239. Σ. Κουμανούδης, Μαραθών, ΑΑΑ ΙΙ (1978) 232-7. O J.A.G. Van der Veer, The battle of Marathon. A topograhical survey, Mnemosyne, ser. IV. Vol. XXXIV, 1982, 301, θεωρεί πιθανότερη την ταύτιση με έναν χαμένο σήμερα τύμβο που είχαν επισημάνει παλαιότερα ο E.D. Clarke, Travels in Varrious Countries of Europe, Asia and Africa, VII, London 1818, 17, και ο Leake, Demi II, 101. πρβλ. K.W. Welwei, Unfreie im antiken Kriegsdienst, Wiesbaden 1974, 25 σημ. 19. Ένας σοβαρός λόγος αμφισβήτησης της ταύτισης του τύμβου είναι η απόσταση από τον Σωρό. Για τον λόγο αυτόν η A. Mersch, η οποία δέχεται την άποψη του Μαρινάτου, αμφισβητεί εκείνη του Σωρού. Μαρινάτος ό.π. Απλά διορθώνει τη γραφή «ἕτερος» (ενν. τάφος) σε «ἕτεροι».

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 29 029

την επομένη μέρα, με την επίσκεψη των Σπαρτιατών στο πεδίο του Μαραθώνα, οι Πλαταιείς δεν έχουν πια καμία θέση. Η νίκη θα συνδεθεί αποκλειστικά με την Αθήνα, για να χαιρετισθεί ανά τους αιώνες ως «σύμβολον ἀρετῆς», ως η πράξη θεμελίωσης της δημοκρατίας, η προϋπόθεση του πνευματικού και καλλιτεχνικού χρυσού αιώνα του Περικλέους, τέλος ως η ιδρυτική πράξη του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Ο λόγος έχει να κάνει με τις αθηναϊκές φιλοδοξίες. Πάνω στη νίκη αυτή και στον ρόλο των Αθηναίων ως των μόνων «προμαχούντων τῶν Ἑλλήνων», θα οικοδομηθεί στα αμέσως επόμενα χρόνια η ιδεολογία μιας ηγεμονικής πολιτικής, που θα ολοκληρωθεί μετά τη Σαλαμίνα και την παραίτηση της Σπάρτης από την προστασία των νησιωτών και των Ιώνων. Μέσα σε αυτό το ιδεολογικό οικοδόμημα ο ρόλος των Πλαταιέων στη μάχη θα παραμεληθεί. Αυτή είναι συνήθως η μοίρα των μικρών συμμάχων: ανάλογη είναι και η περίπτωση των γειτόνων τους Θεσπιέων, των μόνων από τους Ελληνες που πολέμησαν δίπλα στους Σπαρτιάτες στις Θερμοπύλες9; Είναι χαρακτηριστικό ότι η δόξα που θα συνοδεύει το όνομα των Πλαταιέων –σε αντίθεση με το όνειδος που θα φέρουν οι Θηβαίοι έως το τέλος της αρχαιότητας– δεν έχει να κάνει με τη συμμετοχή τους στον Μαραθώνα, αλλά με τη μάχη που έλαβε χώραν στο έδαφός της το 479 π.Χ. Το ζητούμενο δεν είναι, ωστόσο, η συμμετοχή των Πλαταιέων στον θρύλο της μάχης, αλλά η σχέση τους με την Αθήνα και τα γεγονότα εκείνα που προηγήθηκαν και ακολούθησαν, τα οποία θα μπορούσαν να εξηγήσουν την ενθουσιώδη πανδημεί εκστρατεία και τη συμμετοχή τους στη σύγκρουση, ίσως και την αινιγματική ταφή τους σε χωριστό τάφο, κοινό με τους απελευθερωμένους δούλους, που υπαινίσσεται το κείμενο του Παυσανία.

9

Παρά την ηρωική στάση τους στη μάχη του Δηλίου το 424 π.Χ., που αποδεικνύουν οι στήλες με τα ονόματα των πεσόντων (IG VII 1888), οι Θεσπιείς θα κατηγορηθούν το επόμενο έτος από τους Θηβαίους για φιλοαθηναϊκές συμπάθειες, τα τείχη τους θα κατεδαφιστούν και θα τους επιβληθεί μια κυβέρνηση της αρεσκείας των Θηβών. Το 373 (λίγο μετά τη δεύτερη καταστροφή των Πλαταιών) η κυβερνώσα ολιγαρχία εκδιώκεται και η πόλη λεηλατείται ως μη φίλα προσκείμενη στη Θήβα (Διοδ. 15.46.6) και το 371 οι Θεσπιείς ικετεύουν τους Αθηναίους να μην τους εγκαταλείψουν, καθώς είχαν καταντήσει «ἀπόλιδες» και η πόλη τους κώμη των Θηβών (Ξεν. Ελλ. 6.3.1).

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 30 030

Την εξήγηση φαίνεται να δίνουν εν προκειμένω η παρέκβαση του Ηροδότου (6.108 πρβλ. και Θουκ. 3.55), που αναφέρεται στην αφετηρία των σχέσεων των δύο πόλεων, και η γνωστή από τον Θουκυδίδη, τον Ξενοφώντα και τους ρήτορες του 4ου αι. μετέπειτα μαρτυρική ιστορία τής ανελέητα επαναλαμβανόμενης τραγωδίας του ξεριζωμού των Πλαταιέων το 480, το 427 και το 373 π.Χ. Πρόκειται για τον μακρόχρονο σύνδεσμο, που απαρχής, δύο ή τρεις δεκαετίες πριν από τη μάχη και για έναν ολόκληρο αιώνα μετά από αυτήν, θα δέσει με την Αθήνα τη μικρή αυτή πόλη των προπόδων του Κιθαιρώνα, που τυχαίνει να ελέγχει τη βοιωτική είσοδο της Αττικής. Η ιδιαίτερη μορφή αυτής της σχέσης είναι φανερή από την αφετηρία της, όταν το 519 π.Χ. (κατ’ άλλους το 509 π.Χ.) οι Πλαταιείς, πιεζόμενοι από τους Θηβαίους, αποφάσισαν, ύστερα από προτροπή του Σπαρτιάτη Κλεομένη (για να απαλλαγεί από αυτούς και συγχρόνως να βάλει ένα αγκάθι ανάμεσα στην Αθήνα και τη Θήβα), να προσφύγουν ως ικέτες στον αθηναϊκό βωμό των 12 θεών και να προσφερθούν στους Αθηναίους – «ἐδίδοσαν σφέας αὐτοὺς Αθηναίοισι». Η προσήλωση στην Αθήνα ήταν για την Πλάταια ο μόνος τρόπος να διατηρήσει την πεισματικά διεκδικούμενη ανεξαρτησία της μέσα σε μια Βοιωτία, όπου η Θήβα είχε τον πρώτο ρόλο και τον απόλυτο έλεγχο.10 Ο χαρακτήρας της ανισοβαρούς αυτής σχέσης –που υπαινίσσονται οι φορτισμένοι όροι της αφήγησης του Ηροδότου («ἐδίδοσαν σφέας αὐτοὺς»)– θα πάρει συγκεκριμένη μορφή ήδη με τις πρώτες υπέρ των νέων συμμάχων τους ενέργειες των Αθηναίων, οι οποίοι, «αφού πέρασαν τα σύνορα που οι Κορίνθιοι είχαν ορίσει για τους Πλαταιείς, όρισαν 10

11

Την απoυσία των Πλαταιών από το πρώτο Κοινό των βοιωτικών πόλεων, που δημιουργήθηκε υπό τη θηβαϊκή ηγεσία, επιβεβαιώνει η απουσία πλαταϊκών κοπών της βοιωτικής αμφικτυονικής νομισματοκοπίας με τη βοιωτική ασπίδα (Head HN 343-355: Ακραίφια, Αλίαρτος, Θήβα, Κωπαί, Κορώνεια, Λεβάδεια, Μιυκαλησσός, Ορχομενός. Τανάγρα, Φαραί, Χαιρώνεια). Το μοναδικό πλαταϊκό νόμισμα με τη βοιωτική ασπίδα (Head, HN 347) χρονολογείται μόλις στην εποχή μεταξύ της αποκατάστασης της πόλης από τους Σπαρτιάτες το 187 και τη δεύτερη καταστροφή από τους Θηβαίους το 372, A. Schachter, Boeotia in the Sixth Century BC, στο H. Beister, J. Buckler (eds), Boiotika, 1989, 73-86. Ηρόδ. 6.108: Ὑπερβάντες τοὺς οἱ Κορίνθιοι ἔθηκαν Πλαταιεῦσι εἶναι οὔρους, τὸν Ἀσωπὸν αὐτὸν ἐποιήσαντο οὖρον Θηβαίοις πρὸς Πλαταιᾶς.

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 31 031

τον Ασωπό ποταμό και τις Υσιές ως σύνορα των Θηβαίων προς τους Πλαταιείς»,11 επέκτειναν δηλαδή ουσιαστικά τη ζώνη της αθηναϊκής επιρροής, αν όχι και τα σύνορα των Αθηνών στον Ασωπό. Τούτο έρχονται να επιβεβαιώσουν μεμονωμένες πληροφορίες από τα επόμενα χρόνια (από τον Θουκυδίδη, τις πηγές του 4ου αι. π.Χ. και της ρωμαϊκής αναγέννησης), που ενισχύουν την υπόνοια ότι αυτή η συμμαχία είχε ενδεχομένως ήδη πάρει κάποια μορφή πολιτικής ένωσης. Την υπόθεση για την ταύτιση των αθηναϊκών με τα πλαταϊκά σύνορα, που διατυπώθηκε προηγουμένως με αφορμή την επέμβαση των Αθηναίων στον Ασωπό, φαίνεται να επιβεβαιώνει μια πληροφορία στον πλουτάρχειο βίο του Αριστείδη (Πλουτ. Αριστ. ΧΙ.5): Ο Αθηναίος στρατηγός, προφασιζόμενος έναν πυθικό χρησμό, είχε δείξει την πρόθεση, την παραμονή της μάχης των Πλαταιών, να οπισθοχωρήσει μεταφέροντας τη γραμμή άμυνας στην Ελευσίνα, μεταπείθεται όμως από τον Αρίμνηστο, τον ίδιο που είχε ηγηθεί των Πλαταιέων στον Μαραθώνα. Τούτο ο Αρίμνηστος πετυχαίνει όχι απλώς με την υπόδειξη για την ύπαρξη ενός ιερού των Ελευσινίων στις Υσιές, αλλά –πράγμα που είναι και το πιο ενδιαφέρον– πείθοντας συγχρόνως τους Πλαταιείς να καταργήσουν τα σύνορα προς την Αττική «ὅπως μηδὲν ἐλλιπὲς ἔχῃ πρὸς τὴν ἐλπίδα τῆς νίκης ὁ χρησμός, ἔδοξε τοἶς Πλαταιεῦσι Ἀριμνήστου γνώμην εἰπόντος,

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 32 032

ἀνελεῖν τὰ πρὸς τὴν Ἀττικὴν ὅρια τῆς Πλαταιΐδος καὶ τὴν χώραν ἐπιδοῦναι τοῖς Ἀθηναίοις ὑπὲρ τῆς Ἑλλάδος ἐν οἰκείᾳ κατὰ τῶν βαρβάρων ἀγωνίσασθαι». Στις εικασίες και τις ανεκδοτικές αυτές πληροφορίες φαίνεται να δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα ο Θουκυδίδης, ο οποίος με το στόμα των απολογουμένων, μετά τη μακρά πολιορκία και την παράδοση της πόλης το 427 π.Χ., Πλαταιέων, μας πληροφορεί ότι η αθηναϊκή συμμαχία είχε απαρχής συνδυαστεί με τη χορήγηση κάποιας μορφής πολιτείας (Θουκ. 3.55.3: «Οὕς εὐ παθών τις καὶ αὐτός δεόμενος προσηγάγετο συμμάχους καὶ πολιτείας μετέλαβεν, ἰέναι δὲ εἰς τὰ παραγγελλόμενα εἰκός ἦν προθύμως»). Το ότι –όπως υποστηρίχθηκε– οι Πλαταιείς εξογκώνουν εν προκειμένω τη στενότητα των παλαιών δεσμών τους με την Αθήνα για να δικαιολογήσουν τη στάση τους δεν είναι καθόλου αυτονόητο, ούτε θα ήταν αυτό σκόπιμο, αν κρίνουμε τουλάχιστον από την απάντηση των Σπαρτιατών (Θουκ. ΙΙΙ.63.3: «Ἐγένεσθε ἐπὶ τῇ ἡμετέρᾳ τιμωρίᾳ, ὥς φατέ, Ἀθηναίων ξύμμαχοι καὶ ὁπλίται») και βέβαια από το αποτέλεσμα της «δίκης». Είναι εξάλλου δύσκολο να δεχθούμε ότι ο Θουκυδίδης θα υιοθετούσε τον ισχυρισμό, αν δεν ανταποκρινόταν σε κάποιον βαθμό σε γεγονότα ενός όχι τόσο μακρινού παρελθόντος. Είναι πολύ πιθανόν ότι τα αθηναϊκά σύνορα του Ασωπού και το καθεστώς της εξάρτησης ή της εν πάση περιπτώσει ετεροβαρούς συμμαχίας των Πλαταιέων, που συμπεραίνεται από τα προηγούμενα, διατηρήθηκαν και μετά τη μάχη του 479 π.Χ. Στη μάχη αυτή οι Πλαταιείς ακολουθούν πάλι στην παράταξη τους Αθηναίους, ενώ δεν αποκλείεται το ίδιο να συνέβη εν συνεχεία και στη Μεσσήνη (βλ. σημ. 3). Όπως πληροφορούμεθα από τον πλουτάρχειο βίο του Αριστείδη, ήταν ο ίδιος που εισηγήθηκε το ψήφισμα των Πανελλήνων για την ανακήρυξη των Πλαταιέων ως ἀσύλων καὶ ἱερῶν12.

12

Πλουτ. Αριστ. 21: Ἐκ τούτου (μετά τη μάχη) γενομένης ἐκκλησίας κοινῆς τῶν Ἑλλήνων, ἔγραψεν Ἀριστείδης ψήφισμα ἀνιέναι μὲν εἰς Πλαταιὰς καθ’ ἕκαστον ἐνιαυτόν ἀπὸ τῆς Ἑλλάδος προβούλους καὶ θεωρούς, ἄγεσθαι δὲ πενταετηρικὸν ἀγῶνα τῶν Ἐλευθερίων, εἶναι δὲ σύνταξιν ἑλληνικὴν μυρίας μὲν ἀσπίδας, χιλίους δὲ ἵππους, ναῦς δ᾽ἑκατὸν ἐπὶ τὸν πρὸς βαρβάρους πόλεμον, Πλαταιεῖς δ᾽ἀσύλους καὶ ἱεροὺς ἀφίεσθαι τῷ θεῷ θύοντας ὑπὲρ τῆς Ἐλλάδος κυρωθέντων δὲ τούτων, οἱ Πλαταιεῖς ὑπεδέξαντο τοῖς πεσοῦσιν καὶ κειμένοις αὐτόθι τῶν Ἑλλήνων ἐναγίζειν καθ’ ἕκαστον ἐνιαυτόν καὶ τοῦτο μέχρι νῦν δρῶσι τόνδε τὸν τρόπον.

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 33 033

Τον ιδιαίτερο σύνδεσμο της πόλης των Πλαταιέων με την Αθήνα, ακόμα και μετά την αθηναϊκή ήττα στην Κορώνεια (447 π.Χ.), και την υποχρεωτική τώρα πλέον προσχώρησή της στο αναγεννημένο υπό τη Θήβα Βοιωτικό Κοινό13 επιβεβαιώνει το γεγονός της μαζικής χορήγησης της αθηναϊκής πολιτείας (για πρώτη φορά στην ιστορία) σε όσους –περίπου τους μισούς– Πλαταιείς κατέφυγαν στην Αθήνα το 427 π.Χ. πριν από την παράδοση της πόλης14, και πάλι το 373 π.Χ. μετά την εκ νέου καταστροφή της (50 χρόνια μετά την προηγούμενη και μόλις 6 χρόνια μετά την ανοικοδόμησή της), όταν «οι Πλαταιείς, όπως μας πληροφορεί ο Διόδωρος (15.48.8), εἰς Ἀθήνας μετὰ τέκνων καὶ γυναικῶν φυγόντες τῆς ἰσοπολιτείας ἔτυχον διὰ τὴν χρηστότητα τοῦ δήμου», γεγονότα στα οποία θα αναφερθούν συχνά οι ρήτορες του 4ου αι. και ειδικά ο Ισοκράτης στον Πλαταϊκό του. Η μορφή –και οι περιορισμοί– της πολιτείας που δόθηκε στους Πλαταιείς το 427 π.Χ. θα αποτελέσει το πρότυπο της χορήγησης της αθηναϊκής πολιτείας, έτσι ώστε οι νέοι πολίτες, ανεξαρτήτως προέλευσης, να αποκτούν το καθεστώς και το όνομα των Πλαταιέων. Η αρχή έγινε με τους δούλους που πολέμησαν στις Αργινούσες, όπως πληροφορούμεθα από τον Αριστοφάνη στους Βατράχους (στίχος 693) «καὶ Πλαταιᾶς εὐθὺς εἶναι κἀντὶ δούλων δεσπότας» και διευκρινίζεται από τον σχολιαστή:15 τοὺς συνναυμαχήσαντας δούλους Ἑλλάνικος φησὶν ἐλευθερωθῆναι καὶ ἐγγραφέντας ὠς Πλαταιεῖς συμπολιτεύεσθαι αὐτοῖς. Η ταύτιση του καθεστώτος των Πλαταιέων με εκείνο των απελευθερωμένων

13

14

15

Όπως πληροφορούμεθα από τα Hell. Oxyr. ed. Grenfell- Hunt, Oxford 1909, XI 2: Εἶχον δὲ τα πράγματα τότε (385 π.Χ.) τὸ δὲ τῶν Βοιωτῶν οὔτως ...3. τὸ δὲ τῶν Βοιωτῶν τοῦτον ἦν τὸν τρόπον συντεταγμένον, καθ’ ἕνδεκα μέρη διῄρηντο πάντες, οἱ τὸν χῶρον οἰκοῦντες, καὶ τούτων ἕκαστον ἕνα παρείχετο βοιωτάρχην [οὔτω] Θηβαῖοι τέτταρας συνεβάλλοντο, δύο μὲν ὑπὲρ τῆς πόλεως, δύο ὑπὲρ Πλαταιέων καὶ Σκώλου καὶ τῶν ἄλλων χωρίων τῶν τὸ πρότερον μὲν ἐκείνοις συμπολιτευομένων τότε δὲ συντελούντων εἰς Θήβας. Η χορήγηση της πολιτείας το 427 δεν αναφέρεται στη θουκυδίδεια αφήγηση της φυγής των Πλαταιέων στην Αθήνα (Θουκ 3.20), είναι γνωστή μόνο από το ψήφισμα [Δημοσθ.] Κατά Νεαίρας 59,192 και τον Ισοκράτη (Πλαταϊκός 51). Αντίθετα οι απολογούμενοι Πλαταιείς σαφώς αναφέρονται στα γεγονότα του 519 υποστηρίζοντας ότι, ήδη τότε, τους είχε δοθεί η αθηναϊκή πολιτεία (Θουκ. 3.55.3: «καὶ πολιτείας μετέλαβεν»).

Fragmenta Historicorum Graecorum 4 fr. 171.

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 34 034

δούλων των Αργινουσών θα επιβεβαιωθεί στην πράξη λίγα χρόνια μετά, όταν οι Αθηναίοι θα τους εγκαταστήσουν ως κληρούχους στην καταληφθείσα Σκιώνη, μαζί και επί ίσοις όροις με εκείνους16, κάτι που ενδεχομένως, εκ των υστέρων, εξηγεί τον κοινό τάφο Πλαταιέων και απελευθέρων δούλων στον Μαραθώνα. Στη Σπάρτη μια ανάλογη (τηρουμένων των αναλογιών) θέση, ως ηγέτες του αριστερού κέρατος της φάλαγγος, έχουν οι Σκιρίται, περίοικοι από τα αρκαδικά σύνορα, με ειδικό καθεστώς17, τους οποίους ακολουθούν εκεί στην παράταξη οι «Βρασιδείοι» και οι Νεοδαμώδεις, δηλαδή απελευθερωμένοι και πολιτογραφημένοι είλωτες18. Δεν γνωρίζω αν από όσα ειπώθηκαν αποδεικνύεται ότι ήδη στη μάχη του Μαραθώνα η Πλάταια ανήκε στην αθηναϊκή επικράτεια (το θέμα παραμένει προς συζήτηση19), το βέβαιο είναι ωστόσο ότι οι Πλαταιείς πολέμησαν εκεί ως Αθηναίοι, υπήρξαν για μεγάλο μέρος του 5ου και του 4ου αι. Αθηναίοι και ως Αθηναίοι τιμώνται, πιστεύω, και στη σημερινή τελετή.

16 17

18

19

Ελλάνικος fr.80. Ησυχ. Σκιρίτις, Syll³ 665 31-5. Σύμφωνα με τον Θουκ. 5.66.2., οι Σκιρίται στη μάχη της Μαντινείας ηγούνταν του αριστερού κέρατος. Η ίδια πρακτική ακολουθείται και τον 4ο αι. (Ξενοφών, Πολιτεία Λακεδαιμονίων ΙΙ.8). Τους Σκιρίτες ακολουθούν οι Βρασίδειοι και οι Νεοδαμώδεις.

J.F. Lazenby, Τhe Spartan Army, Warminster 1985, 41-19 και 128-30. Οι Βρασίδειοι ήταν οι 700 βετεράνοι του Βρασίδα (Θουκ. 5.34.1.: τοὺς μετὰ Βρασίδου εἴλωτας μαχεσαμένους) που μετά την απελευθέρωσή τους έγιναν δεύτερης τάξεως πολίτες και εγκαταστάθησαν από τους Σπαρτιάτες, ως φύλακες των συνόρων, στο Λέπρεον, και πολεμούσαν ως οπλίτες (GommeAndrews, A Commentary to Thucydides III). Νεοδαμώδεις (Ησυχ. Πολυδεύκης ΙΙΙ 83: οἱ κατὰ δόσιν ἐλεύθεροι ἀπὸ τῆς εἰλωτίας) ονομάζονταν οι είλωτες που (σε αντίθεση με τους Βρασιδείους) απελευθερώνονταν πριν από την εκστρατεία (ἐλεύθερον ἤδη εἶναι). Ούτε αυτοί ήταν πλήρεις πολίτες. Η συζήτηση αφορά κυρίως στο καθεστώς της ισοπολιτείας των Πλαταιέων προσφύγων του 427 και του 373 (Gomme, A Commentary to Thucyicides III 55.3 και του M.J. Osborne, Naturalization in Athens, vol. II, Brussel 1982, D1 σ. 11-16) και όχι σε αυτό της σχέσης της Πλάταιας με την Αθήνα στην περίοδο από το 519 έως το 479 που μας ενδιαφέρει εδώ.

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 35 035

Βιβλιογραφία E. Badian, From Plataia to Potidea, 1993, 109-124 H. Beck, Polis und Koinon, 1997, 83-106, 213- 223 R.G. Buck, A History of Boetia, 1979 J. Buckler, The Theban Hegemony, 190 R. Etienne - M.Piérart, Un decret du Koinon des Hellènes à Platées, BCH 99, 1975, 51- 75 M.J. Fossey, Topography and Population of Ancient Boiotia, I, 1988, 102-119 N.G.L. Hammond, Plataias Relations with Thebes, Sparta and Athens, JHS 112, 1992, 143-150 N.G.L. Hammond, Political Developments in Boetia, CQ 50, 2000, 80-93 D. Hennig, Herodot 6. 108. Athen and Plataia, Chiron 22 (1992) 13-24 A.Konecny, Der Plataien Survey, 1996-1997, ÖJH Beih., 67, 1998, 53- 64 L Prandi, Platea, monumenti e problemi della storia di una polis, 1988, 161- 173 W. Kendrick Pritchett, Studies in Ancient Greek Topography, V, 92—137 H. Roesch, Etudes Béotiennes, 1982 P. Salmon, Etude sur la Confédération Béotienne, (447/6- 386), 1976 A. Schachter, The Cults of Boiotia, vol. 4, 1981, 94

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 36

Ο εξ Αθηνών Επίσκοπος Ταλαντίου Νεόφυτος Μεταξάς 150 χρόνια από την κοίμηση, 250 από τη γέννησή του { Του Κώστα Β. Καραστάθη }

Τ

ρεις ήσαν οι πρωτουργοί της Επαναστάσεως του 1821 στην Ανατολική Στερεά Ελλάδα, που συνεργάστηκαν στενά για το ξεκίνημά της: Ο Αθανάσιος Διάκος, ο επίσκοπος Σαλώνων Ησαΐας και ο επίσκοπος Ταλαντίου Νεόφυτος. Οι δύο πρώτοι είναι οι πασίγνωστοι ήρωες και πρωτομάρτυρες της Επαναστάσεως, που θυσιάστηκαν πολεμώντας τον δυνάστη στην Αλαμάνα. Ο τρίτος, ο επίσκοπος Ταλαντίου Νεόφυτος, αγωνίστηκε από άλλα μετερίζια όλα τα χρόνια του εθνικού Αγώνα, υπέστη πολλά, πρόσφερε μεγάλες υπηρεσίες στην υπόθεση της εθνικής Παλιγγενεσίας, πολλά στην Εκκλησία, πολλά στην κοινωνία μέχρι τα βαθιά γεράματά του (εκοιμήθη εν Κυρίω 99 ετών), αλλά λησμονήθηκε. Τις σημαντικότερες από τις υπηρεσίες του θ’ αναφέρουμε επιγραμματικά στο παρόν ιστορικό σημείωμά μας. Ο Ταλαντίου Νεόφυτος μαζί με τον επίσκοπο Σαλώνων Ησαΐα, παρουσία του Αθανασίου Διάκου, ευλόγησαν τα όπλα των Βοιωτών επαναστατών στη Μονή του Οσίου Λουκά στις 27 Μαρτίου 1821. Ο ίδιος, μετά τη μύησή του στη Φιλική Εταιρεία το 1818, προετοίμασε για την εξέγερση την επαρχία του Λοκρίδα. Και όταν ο Διάκος αποφάσισε να πολιορκήσει τη Λιβαδειά την 31η Μαρτίου 1821, έστειλε τον καπετάν Αντώνη Κοντοσόπουλο, ξάδερφό του, να κάνει το ίδιο στη Λοκρίδα, όπως είχε συμφωνήσει με τον Νεόφυτο. Χίλιοι περίπου οπλοφόροι Λοκροί μαχητές συγκεντρώθηκαν απ’ όλη τη Λοκρίδα μέσα στη νύχτα της 30ής Μαρτίου στο Ταλάντι (την Αταλάντη) και με τη «Σημαία του Σταυρού», καθώς διευκρινίζει ο ιστορικός Μ. Οικονόμου, άρχισαν την πολιορκία της άνω πόλεως, στην οποία κατοικούσαν αποκλειστικά Τούρκοι και Αλβανοί. Η μάχη είχε πολλά θύματα από την πλευρά των

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 37

Τούρκων, οι οποίοι αναγκάστηκαν τελικά να παραδοθούν και να προωθηθούν στη Λαμία. Η πόλη απελευθερώθηκε αυθημερόν, 31 Μαρτίου 1821. Έτσι το Ταλάντι είχε από την Ιστορία το εξαιρετικό προνόμιο να είναι η πρώτη πόλη στη Στερεά Ελλάδα που απελευθερώθηκε από τους Τούρκους (τα Σάλωνα, παρότι πρώτα επαναστάτησαν, απελευθερώθηκαν στις 10 Απριλίου και η Λιβαδειά την 1η Απριλίου). Ο Νεόφυτος έψαλε τη Δοξολογία στον Άγιο Αθανάσιο, που ήταν η μητρόπολη της Αταλάντης, και έφυγε γρήγορα για τη Λιβαδειά, της οποίας ήταν Τοποτηρητής, όπου ο αγώνας συνεχιζόταν για την κατάληψη της πόλεως. Μετά την κατάληψη του φρουρίου της Λιβαδειάς από τον Διάκο, όλοι οι Λιβαδείτες συγκεντρώθηκαν στη θέση του ναού της Αγίας Παρασκευής και γιόρτασαν την απελευθέρωσή τους. Ο μητροπολίτης Αθηνών Διονύσιος και δύο

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 38

επίσκοποι, ο Ταλαντίου Νεόφυτος και ο Σαλώνων Ησαΐας, έψαλαν τη Δοξολογία και ευλόγησαν το πλήθος και τη σημαία της ελευθερίας. Οι Ιεράρχες μαζί με τον Αθανάσιο Διάκο συγκρότησαν την επαναστατική Επιτροπή Ανατολικής Στερεάς Ελλάδας. Ο Νεόφυτος έζωσε τη σπάθα του Διάκου και τότε όλοι ορκίστηκαν επί του Εσταυρωμένου να συνεχίσουν και να ολοκληρώσουν τον Αγώνα μέχρι τελικής απελευθερώσεως. Και ο Νεόφυτος ξαναγύρισε στο Ταλάντι. Γύρω στις 21 Απριλίου, καθώς πληροφορήθηκε ότι ο Διάκος βρισκόταν κυκλωμένος από τους Τούρκους στην Αλαμάνα, μολονότι άρρωστος εκείνες τις ημέρες και σε ηλικία σαφώς προχωρημένη, εξηντάχρονος, οργάνωσε πολύ γρήγορα στρατό στην Αταλάντη και τα χωριά, και στρατηλάτης αυτή τη φορά ο ίδιος, κίνησε σε βοήθειά του. Όταν όμως έφτασε στην Αλαμάνα ήταν αργά· ο Ησαΐας είχε κατακρεουργηθεί από τους Τούρκους και ο Διάκος είχε οδηγηθεί σιδεροδέσμιος στη Λαμία, όπου τον περίμενε το γνωστό φριχτό μαρτύριο του ανασκολοπισμού. Μόνος πια μετά τη θυσία των δύο συναρχηγών της Επαναστάσεως στην Ανατολική Στερεά Ελλάδα, ο Νεόφυτος αναλαμβάνει σημαντικές πρωτοβουλίες για τη συνέχιση του Αγώνα. Κατά τον Αύγουστο του 1821 μετέβη ως πρέσβυς των επαναστατών της Ανατολικής Στερεάς Ελλάδας στον Δ. Υψηλάντη στα Τρίκορφα της Τριπόλεως, συνοδευόμενος από τον Κωνσταντίνο Σακελλίωνα, απεσταλμένο από την κοινότητα Τρικέρων, για να ζητήσει στρατιωτική δύναμη και διοικητή για λογαριασμό της Ανατολικής Στερεάς Ελλάδας. Ο Υψηλάντης μέχρι τότε διατηρούσε μια μάλλον τυπική πρωτοκαθεδρία στον Αγώνα, ως συνεχιστής του επαναστατικού έργου του αδελφού του Αλέξανδρου. Οδεύοντας στα Τρίκορφα Τριπόλεως, συνάντησε στα Καλάβρυτα τους Μαυροκορδάτο και Καντακουζηνό, που και αυτοί όδευαν κατά τον ίδιο προορισμό. Συνοδοιπόρησαν ως τα Τρίκορφα και είχαν την ευκαιρία να συζητήσουν και να συμφωνήσουν για την ίδρυση ενός οργανισμού στην Ανατολική Στερεά Ελλάδα που θα κατηύθυνε τον Αγώνα. Στα Τρίκορφα συνάντησε τους ερχόμενους από Καλαμάτα με προορισμό τη Στερεά Ελλάδα Δρόσο Μανσόλα, Ιωάννη Σκανδαλίδη και Αλέξανδρο Αξιώτη. Συνάντησε επίσης και τον Θεόδωρο Νέγρη, στον οποίο πρότεινε να τους ακολουθήσει και εκείνος στη Στερεά

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 39

Ελλάδα, για να συμπράξει μαζί τους στην εκεί οργάνωση του Αγώνα, και ο Νέγρης δήλωσε πρόθυμος ν’ ακολουθήσει αυτόν και τους άλλους. Ο Υψηλάντης δεν έχρισε κανέναν αρχηγό ούτε υποσχέθηκε καμιά βοήθεια, για τον λόγο ότι δεν εκτιμούσε τους Φαναριώτες Μαυροκορδάτο και Νέγρη, που προαλείφονταν για την εξουσία. Απογοητευμένοι πήραν τον δρόμο για την Ανατολική Στερεά Ελλάδα. Σταμάτησαν στη Βυτίνα να συσκεφθούν περί του πρακτέου. Όλοι μαζί συναποφάσισαν τη δημιουργία ενός διοικητικού οργανισμού για την Ανατολική Στερεά Ελλάδα και ενός άλλου για τη Δυτική Στερεά Ελλάδα, αδιαφορώντας για το τι θα έλεγε ο Υψηλάντης. Συνέταξαν προκήρυξη για τη σύγκληση συνελεύσεως, την οποία, αφού υπέγραψαν ο επίσκοπος Ταλαντίου Νεόφυτος, ο Μαυροκορδάτος, ο Νέγρης, ο Καρατζάς, ο Σακελλίων, ο Δρόσος Μανσόλας, ο Αξιώτης, ο Κωνσταντάς κ. ά., την απέστειλαν σε όλες τις επαρχίες της Ανατολικής Ελλάδας, καλώντας τις να εκλέξουν και ν’ αποστείλουν τους αντιπροσώπους τους στα Σάλωνα τη 14η Σεπτεμβρίου 1821. Η σχεδιαζόμενη για τις 14 Σεπτεμβρίου 1821 Συνέλευση δεν πραγματοποιήθηκε στην προγραμματισμένη ημερομηνία, διότι η τουρκική αρμάδα ήλεγχε εκείνες τις ημέρες τις ακτές της νοτιοδυτικής Στερεάς και κατέστρεψε με βομβαρδισμούς το Γαλαξείδι· πραγματοποιήθηκε στα Σάλωνα στις 15 Νοεμβρίου 1821 με συμμετοχή 73 πληρεξουσίων. Ο Νεόφυτος εξελέγη Πρόεδρος της Συνελεύσεως. Σε αυτήν τη Συνέλευση, με πρωτοβουλία του Θεόδωρου Νέγρη, ψηφίστηκε η «Νομική Διάταξις της Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος», που έλαβε και το όνομα «Άρειος Πάγος». Επρόκειτο για ένα στοιχειώδες πολιτειακό σύστημα, βάσει του οποίου θα εκυβερνώντο η επαναστατημένη Ανατολική Στερεά Ελλάδα και η Εύβοια. Καθόριζε δικαιώματα και υποχρεώσεις για τους πολίτες. Και όσα αν της καταλογίζουν μειονεκτήματα, είχε και πολλά θετικά και πρωτοποριακά στοιχεία, που επηρέασαν τα επόμενα Συντάγματα της χώρας. Πρωτοποριακό βήμα π.χ. ήταν το άρθρο που εισηγήθηκαν ο Ταλαντίου Νεόφυτος, ο Μενδενίτσης Διονύσιος, ο Λοιδωρικίου Ιωάννης και ο Αρχιμανδρίτης Άνθιμος Γαζής και επιψήφισε η Συνέλευση των Σαλώνων: «Αν και όλας τας θρησκείας δέχεται η Ελλάς και τας τελετάς και χρήσιν αυτών κατ’ ουδένα τρόπον εμποδίζει,

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 40

την Ανατολικήν όμως του Χριστού Εκκλησίαν και την σημερινήν γλώσσαν μόνον αναγνωρίζει ως επικρατούσας θρησκείαν και γλώσσαν της Ελλάδος». «Άρειος Πάγος» ονομάστηκε και ο δεκατετραμελής διοικητικός οργανισμός που εκλέχτηκε για να υλοποιήσει τη Νομική Διάταξη και να κυβερνήσει την Ανατολική Στερεά Ελλάδα, χωριζόμενος σε δύο τμήματα, το πολιτικό και το δικανικό. Στο πολιτικό τέθηκε επικεφαλής ο Θ. Νέγρης και στο δικανικό ο Νεόφυτος. Πολύ σύντομα όμως ο Νέγρης προσκολλήθηκε στην Προσωρινή Κυβέρνηση και ο Νεόφυτος απέμεινε μοναδικός Πρόεδρος ολόκληρου του Αρείου Πάγου. Ο Άρειος Πάγος είχε απόλυτη εξουσία σε ολόκληρη την Ανατολική Στερεά Ελλάδα. Οι συνεργάτες του Νεοφύτου ήσαν όλοι τους εξέχουσες προσωπικότητες της εποχής: Άνθιμος Γαζής, αρχιμανδρίτης στο Πήλιο, διδάσκαλος του Γένους, Κων. Σακελλίων, δραστήριος Φιλικός, Θεσσαλός πολιτικός και αργότερα υπουργός, Δρόσος Μανσόλας, διδάκτωρ Ιατρικής, σπουδαγμένος στη Γερμανία και διακεκριμένος φιλόλογος, Γεώργιος Αινιάν, σπουδαγμένος στη Μεγάλη του Γένους Σχολή και δραστήριος Φιλικός, Κυριακός Τασσίκας, βαθύπλουτος έμπορος που πρόσφερε μεγάλες υπηρεσίες στην Πατρίδα, Αλέξανδρος Αξιώτης, σοφός και πολυτάλαντος έμπορος από τη Νάξο. Αργότερα προσέφεραν τις υπηρεσίες τους ως Μέλη του Αρείου Πάγου και αρκετά άλλα άτομα, όπως Α. Λοιδωρίκης, ο Ιωάννης Φίλωνος κ.ά. Το γεγονός ότι αυτές οι προσωπικότητες εξέλεξαν ως πρόεδρό τους τον Νεόφυτο μαρτυρεί περί του σεβασμού και της υπολήψεως που απολάμβανε ο Ταλαντίου απ’ όλους. Ως Πρόεδρος της Συνελεύσεως έκλεισε τις εργασίες της με έναν σύντομο, αλλά εμπνευσμένο λόγο, που θυμίζει δημηγορία Θουκυδίδη. Με μεγάλη επιδεξιότητα ενθαρρύνει τους συνέδρους, προβάλλοντας ως απολύτως βέβαιη την επικράτηση της Επαναστάσεως και την Απελευθέρωση της Στερεάς Ελλάδας, της Πελοποννήσου και της Θεσσαλίας, ώστε σύντομα θα εκστρατεύσουν για να βοηθήσουν και τον Αγώνα των Μακεδόνων! Τελειώνοντας τις εργασίες της η Συνέλευση των Σαλώνων, άρχισε στις 15 Δεκεμβρίου η Α΄ Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου, στην οποία και πάλι ο Νεόφυτος ήταν εκ των πρωτοστατών της. Γράφει ο Πουκεβίλ: «Ο θεοσεβής Αρχιεπίσκοπος Αταλάντης και Θερμοπυλών μετά τη Θεία Λειτουργία, που τελέσθηκε

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 41

πάνω στα ερείπια του βωμού, του αφιερωμένου στον Ασκληπιό, κήρυξε την έναρξη των εργασιών. Στη συνέχεια, αφού καθένας από τους πληρεξουσίους κάθισε πάνω σε αχυρόψαθα, καθώς συνηθίζεται στην Ανατολή, ο πανιερότατος πρόεδρος, αφού σηκώθηκε από τη θέση του κάτω από μια πορτοκαλιά, ικέτευσε τον Σωτήρα Θεό, να δωρίσει σοφία στα παιδιά του». Χαιρετίζοντας έπειτα στο πρόσωπο των πληρεξουσίων την αναγεννώμενη Ελλάδα, υπενθύμισε με απλό και απέριττο λόγο στο συνέδριο, στον λαό και τους παρευρισκόμενους οπλίτες τα αθάνατα κατορθώματα των προγόνων τους, τη δόξα και τις καταστροφές που υπέστη η Πατρίδα, καθώς και τη μακραίωνη δουλεία και ταπείνωσή της, των οποίων το τέρμα πλησίαζε ήδη αφότου ξεκίνησε η Επανάσταση. Επέμεινε περισσότερο στην πολιτική εξέλιξη της Ελλάδος κατ’ εκείνη την τελευταία εποχή, καταδεικνύοντας εναργέστατα «την ιερότητα της Επαναστάσεως εναντίον παρανόμου τυράννου». Μετά τη λήξη των εργασιών της Συνελεύσεως, μίλησε και πάλι ο Νεόφυτος και τελειώνοντας επανέλαβε τις προτροπές που είχε απευθύνει στους συνέδρους της Συνελεύσεως των Σαλώνων. Κατά τη Β΄ Εθνοσυνέλευση μετέσχε στην εννεαμελή επιτροπή από πέντε εκκλησιαστικά πρόσωπα και πέντε λαϊκά «προς καταρτισμόν του Εγκληματικού Κώδικος» (Ποινικού Κώδικα, θα λέγαμε σήμερα), ερανιζομένη από τους νόμους των ημετέρων αειμνήστων αυτοκρατόρων του Βυζαντίου». Ο ρόλος του Νεοφύτου στον καταρτισμό εκείνου του κώδικα, λόγω εμπειρίας του από ανάλογη εργασία του για τους σκοπούς του Αρείου Πάγου, ήταν σημαντικότατος και η Επιτροπή εντός δεκαπέντε ημερών παρέδωσε το απάνθισμα αυτοκρατορικών νόμων του Βυζαντίου «Περί Αμαρτημάτων και Ποινών» στις 17 Απριλίου 1823 στην Εθνοσυνέλευση. Ο Νεόφυτος έλαβε μέρος και στις άλλες Εθνοσυνελεύσεις. Μα η κυριότερη δράση του στον μεγάλο Αγώνα αναδείχτηκε από τη θέση του Προέδρου του Αρείου Πάγου, την οποία μπόρεσε να βαστάξει εν μέσω «θυελλών» και κινδύνων περί τους 16 μήνες, από 15-12-1822 έως 15-4-1823. Ο Άρειος Πάγος σ’ αυτούς τους πολύ δύσκολους καιρούς πολιτεύτηκε ως πραγματική Κυβέρνηση της Ανατολικής Στερεάς Ελλάδος. Στη μέριμνα και την ευθύνη του ήσαν:

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 42

– Ο διορισμός και η προαγωγή των οπλαρχηγών. Στα έγγραφα των προαγωγών ο Πρόεδρος Νεόφυτος επαινούσε τους προαγόμενους αξιωματικούς και, μη λησμονώντας και την πατρική επισκοπική ιδιότητά του, πρόσθετε και λόγους συμβουλευτικούς, πατρικούς, ωσάν σε προσωπική επιστολή: «Έχετε λοιπόν, παιδιά μου, ομόνοιαν και αγάπην αναμεταξύ σας διά να πηγαίνωσιν αι δουλειαί σας καλά. Και όταν εσείς έχετε ομόνοιαν και αγάπην, βέβαια, αι δουλειαί σας καλά θα πηγαίνουν» κ.ά.

– Η διοικητική μέριμνα του στρατεύματος. Μισθοί και τροφή των αγωνιστών, οπλισμός, μπαρούτι, μολύβι, χαρτί. Ακόμη και ζωοτροφές.

– Η επιβολή συνεισφοράς (φόρων) στους πολίτες για την αντιμετώπιση των δαπανών του Αγώνα, πράγμα που προκαλούσε και τις μόνιμες γκρίνιες και διαμαρτυρίες του λαού.

– Η συγκρότηση αποστολών Αρειοπαγιτών καθ’ όλο το 1822 στις διάφορες επαρχίες της δικαιοδοσίας του, οι οποίοι απέβλεπαν στην είσπραξη των εισφορών, ώστε ν’ αποτρέπεται η παρακράτηση από τρίτους (κυρίως από τους προεστούς).

– Η παράλληλη συνεργασία με την Κεντρική Διοίκηση.

– Η ίδρυση και συντήρηση στρατοπέδων στα Σάλωνα, στα Δερβένια, στα Βρυσάκια, στην Κάρυστο, στη Μενδενίτσα κ.ά.

– Η προσπάθεια επικοινωνίας με τους εξεγερμένους στον Όλυμπο και τους αδελφούς στην Αλβανία με τη στρατηγική σκέψη ότι έτσι μόνον «συγχέονται των εχθρών τα σχέδια και διαλύονται τα τεχνάσματα, όσα μελετά».

– Η παραχώρηση πλοίων και τροφών στον Ολύμπιο καπετάν Διαμαντή, για να μεταφέρει τις οικογένειες των στρατιωτών του από τον Όλυμπο στα νησιά, καθώς και άλλους 159 αγωνιστές, που ζούσαν καταδιωκόμενοι στα δάση του Ολύμπου.

– Η περισυλλογή των ασημικών και των χρυσαφικών απ’ όλα τα μοναστήρια και τις εκκλησίες της περιφέρειας του Αρείου Πάγου, για να χρησιμοποιηθούν από την Υπερτάτη Διοίκηση για την κατασκευή νομισμάτων του Κράτους. Σε αυτή μάλιστα την προσπάθεια τέθηκε επικεφαλής και έφερε σε αίσιο αποτέλεσμα με περισσή ευσυνειδησία ο ίδιος ο Νεόφυτος.

– Η στρατολόγηση αγωνιστών. Ο ίδιος ο Νεόφυτος διενέργησε στρατο-

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 43

λόγηση αγωνιστών στις Κυκλάδες κατά την προετοιμασία της δεύτερης εκστρατείας εναντίον των Τούρκων της Καρυστίας στις αρχές του 1823. Τότε συνάντησε στη Μύκονο τη Μαντώ Μαυρογένους, που είχε επισκεφθεί το νησί της μητέρας της, και την έπεισε να βοηθήσει τον Αγώνα. Η μεγάλη Ελληνίδα πρόθυμα εξόπλισε με δαπάνες της σώμα από συμπατριώτες της στα Κυκλαδονήσια για την εκστρατεία (δεκαέξι λόχους των 50 ανδρών καθένας) και συμμετείχε στον Αγώνα και η ίδια! Μολονότι έδρα του Αρείου Πάγου είχαν οριστεί τα Σάλωνα, ο Πρόεδρος και τα μέλη του περιφέρονταν από τόπο σε τόπο, όπου τους καλούσαν οι ανάγκες του πολέμου: Δίστομο, Αθήνα, Σαλαμίνα, Ξηροχώρι, Λιθάδα, Καζνέσι, Λίμνη Ευβοίας, Πολιτικά κ.ά. Γράφουν οι ίδιοι οι Αρειοπαγίτες ότι η μετάβασή τους από τόπο σε τόπο ήταν αναγκαία επειδή τα πάντα βρίσκονταν σε αταξία· έφοροι δεν υπήρχαν, οι καπετάνιοι δεν γνώριζαν τις υποχρεώσεις τους, οι στρατιώτες δεν γνώριζαν σε ποιους να υπακούουν και ο κόσμος διοικείτο κατά τύχην. Έπρεπε λοιπόν να περιέλθουν σ’ όλες τις επαρχίες της αρμοδιότητάς τους, να συστήσουν εφορείες και να βάλουν σε τάξη τα πολιτικά και στρατιωτικά ζητήματα. Αυτές οι μετακινήσεις των Αρειοπαγιτών από τόπο σε τόπο με οδοιπορίες ή υποζύγια ή με τα πλοία της εποχής ήταν μια διαρκής περιπέτεια για όλους, πολύ περισσότερο μάλιστα για τον εξηντάχρονο επίσκοπο. Και σ’ ένα ταξίδι τους στον Ευβοϊκό με το πλοίο του Αλέξανδρου Κριεζή λόγω της μεγάλης τρικυμίας λίγο έλειψε να πνιγούν! Αλλά όλη αυτή η δραστηριότητα είχε και τις αντιδράσεις της, πότε από τους πολίτες και πότε από τους οπλαρχηγούς, καθημερινές αντιπαραθέσεις με κατοίκους και παράπονα για μεγάλη φορολόγηση. Ο Άρειος Πάγος, ως υφιστάμενος διοικητικός οργανισμός της Κεντρικής Κυβερνήσεως, μοιραζόταν και τους φόβους της έναντι των οπλαρχηγών Οδυσσέα Ανδρούτσου και Δημητρίου Υψηλάντη, οι οποίοι επιβουλεύονταν την εξουσία της, αλλά ως εκτελεστής των αποφάσεων εκείνης εισέπραττε μονίμως και την εχθρότητα και την περιφρόνηση των συγκεκριμένων οπλαρχηγών. Η κατάσταση αυτή κατ’ ανάγκην έφερε τον Άρειο Πάγο πολύ κοντά στην Κυβέρνηση, ενώ ορισμένα μέλη του, που εχθρεύονταν τον Οδυσσέα, απέγιναν πειθήνια όργανά της. Οι κακές σχέσεις μεταξύ των δύο πλευρών έγιναν εχ-

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 44

θρικές μετά την αποτυχημένη εκστρατεία του Ανδρούτσου στη Στυλίδα. Η κυβέρνηση με τις αλλεπάλληλες αψυχολόγητες και μειωτικές για τον οπλαρχηγό και τέως ξακουστό αρματολό Οδυσσέα ενέργειές της προκάλεσε τις οξύτατες αντιδράσεις του θρυλικού ήρωα της Γραβιάς. Η σύγκρουση του Οδυσσέα με την Κυβέρνηση έγινε τελικά και επίθεσή του κατά των μελών του Αρείου Πάγου, τα οποία κατέφευγαν από τόπο σε τόπο, για να σωθούν από τη μήνιν του. Και όταν ο Οδυσσέας το καλοκαίρι του 1822 ανακηρύχτηκε από τους προκρίτους και οπλαρχηγούς της Ανατολικής Στερεάς αρχιστράτηγος της Ανατολικής Στερεάς Ελλάδας για ν’ αντιμετωπίσει τον επελαύνοντα στη Στερεά Δράμαλη, δεν λησμόνησε να καταργήσει αμέσως τον Άρειο Πάγο. Από τα βάσανα εκείνου του κατατρεγμού δεν γλίτωσε ούτε ο Νεόφυτος, μολονότι πάντοτε φρόντιζε να καταπραΰνει τον ορμητικό Οδυσσέα και ποτέ δεν συγκρούστηκε προσωπικά μαζί του. Ο Αρειοπαγίτης Δρόσος Μανσόλας έγραψε την 29η Σεπτεμβρίου 1822 προς τον Ιωάννη Κωλέττη ότι ο Άρειος Πάγος έπαυσε από το να είναι τοπική διοίκηση στις επαρχίες Σαλώνων, Λιβαδειάς, Θήβας και Αθηνών και ότι υπάρχει μόνο στην Εύριπο ως μια σκιά τοπικής διοικήσεως, «την οποίαν και αυτήν προ ολίγων ημερών απεφάσισαν τινές κακότροποι να την εξαλείψουν και να έλθουν εις την Λιθάδα να μας φονεύσουν». Συχνά το ταμείο δεν είχε τα αναγκαία γρόσια για να καλύψει εγκαίρως τους λουφέδες (μισθούς) των αγωνιστών και τότε ο Νεόφυτος υπέμενε στωικά τα ξεσπάσματα της οργής τους. Υπέμενε ακόμη και τις διαμαρτυρίες και την οργή των φτωχών φορολογουμένων, που δεν προσέφεραν με ευχαρίστηση την πενιχρή συνεισφορά τους για τις ανάγκες του Αγώνα. Η ενασχόλησή του με τα μεγάλα, και ενίοτε φοβερά, προβλήματα του Αρείου Πάγου ήταν κυριολεκτικά εξουθενωτική. Ωστόσο, και ο ίδιος και οι λοιποί Αρειοπαγίτες δεν εγκατέλειψαν την αποστολή τους, αποφασισμένοι να εξαντλήσουν την ενιαύσια θητεία τους. Γράμμα του προς τον μινίστρο Εσωτερικών και Πολέμου στις 21 Ιανουαρίου 1823 αποπνέει πίκρα και απογοήτευση: «...Τα όσα και οία δεινά δοκιμάζω μετά πάσης της ολομελείας του Αρείου Πάγου οσημέραι αδυνατεί τωόντι κάλαμος να τα περιγράψει παρά κακοτρόπων

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 45

και κακοηθεστάτων Ελλήνων· των επισημασμένων αυτών καταχρήσεων ου παύουσι, και ο των όλων Θεός να δίδη υπομονήν τοις ενασχολουμένοις εις τον ενεστώτα αγώνα υπέρ της Πατρίδος. Εδοκιμάσαμεν και δοκιμάζομεν τα μυρία· κινδύνους εν θαλάττη, κινδύνους εν ξηρά, κινδύνους εν ψευδαδέλφοις κατά τον ουρανοβάμονα επιλείψει μοι χρόνον διηγούμενον». Αλλά, καθώς διαπιστώνει ο σύγχρονός του καθηγητής Θεολογίας Θεόκλητος Βίμπος, μετέπειτα επίσκοπος Κυνουρίας, έγραψε: «Δεν εθυσίαζε για χάρη αυτών ούτε το ελάχιστον μέρος του ιερού χαρακτήρος του, αλλά ως αληθινός εργάτης της Εκκλησίας υπηρετούσε την πολιτεία, εφ’ όσον το επέτρεπον οι απαιτήσεις της Εκκλησίας· διότι ο Αγώνας δεν ήτο μόνον υπέρ πατρίδος, αλλά και υπέρ πίστεως». Αποκαμωμένος περί τα τέλη του 1822, με επιστολή του προς τον Μινίστρο του Πολέμου τον παρακαλεί εκ μέρους όλων των Αρειοπαγιτών να κληθούν από τη Διοίκηση να δώσουν λόγο για όσα έπραξαν μέσα στον χρόνο της θητείας τους και ύστερα να ελευθερωθούν, ώστε να «δουλεύη την ποθεινοτάτην πατρίδα πάλιν, εν ω έργω δύναται έκαστος». Η Εθνοσυνέλευση του Άστρους (Απρίλιος 1823), αφού εξέφρασε με απόφασή της τα ευγνώμονα αισθήματά της προς τις δύο Γερουσίες και τον Άρειο Πάγο «διά τον ζήλον και την αφιλοκέρδειαν, με τα οποία εκτέλεσαν τούτον τον δύσκολον αγώνα», ανακοίνωσε την οριστική πλέον κατάργησή τους. Στις 15 Ιουνίου 1823 ο Ταλαντίου Νεόφυτος διορίζεται στη Μητρόπολη Αθηνών Τοποτηρητής. Αναμφισβήτητα ήταν όνειρο της ζωής του να επιστρέψει κάποια μέρα στη γενέτειρά του και λογικά η χαρά του θα ήταν μεγάλη. Όμως οι περιστάσεις τότε δεν δικαιολογούσαν καμιά χαρά. Και ο Νεόφυτος περί το τέλος του ίδιου μήνα εγκατέλειψε την ιδιαίτερη πατρίδα του, την αγαπημένη του Αθήνα, και μετέβη στην Ύδρα. Για την ακρίβεια του λόγου κατέφυγε στην Ύδρα. Ο λόγος απλός: Οι αξιωματικοί και οι οπλοφόροι του Αγώνα είχαν δύο μήνες χωρίς τους λουφέδες τους (μισθούς) και τον αναζητούσαν να λάβουν τα χρήματά τους ή «να τον ξεσκίσουν», όπως με αγωνία γράφει ο Γκούρας στους Κουλουριώτες, ζητώντας τους να τον προστατεύσουν! Και τούτο διότι η κυβέρνηση, που κατάργησε τον Άρειο Πάγο, δεν ανέλαβε τις εκκρεμείς υποχρεώσεις εκείνου έναντι του στρατεύματος της Ανατολικής Στερεάς Ελλάδας!

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 46

Ο Νεόφυτος πρόσφερε πολλά στην ιδιαίτερη πατρίδα του το 1824, που ξαναγύρισε ως Τοποτηρητής Αθηνών. Απέγινε η ψυχή όλων των συμβουλίων των προυχόντων Αθηναίων για τα θέματα του Αγώνα, και τα συμβούλια αυτά συγκροτούνταν πάντοτε στο σπίτι του και υπό την προεδρία του. Πιστός στις αρχές της συνοδικής διοικήσεως της Εκκλησίας, κάλεσε μ’ εγκύκλιό του στις 3 Δεκεμβρίου 1824 τους κληρικούς της Μητροπόλεως σε συνοδική συνέλευση για την αντιμετώπιση διαφόρων εκκλησιαστικών ζητημάτων. Επανενεργοποίησε τα εκκλησιαστικά δικαστήρια, που εθέσπισε ο μέγιστος των αυτοκρατόρων, άγιος και ισαπόστολος Κωνσταντίνος και που εξακολούθησε να εφαρμόζει η Ορθόδοξος Εκκλησία της Ελλάδος και κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Αντιμετώπισε τον ηθικό εκτραχηλισμό των ανθρώπων, που έβγαιναν από μια βάρβαρη σκλαβιά, με λόγους και δημοσιεύματα στην «Εφημερίδα Αθηνών», έχοντας φλόγα πίστεως που πυρπολούσε την ψυχή του, αλλά και άριστη γνώση των Γραφών και συγκροτημένο λόγο και θαυμάσια γνώση της ελληνικής γλώσσας. Και τούτο ακόμα το θαυμαστό: Ενώ ο πόλεμος για ελεύθερη πατρίδα εμαίνετο ακόμα, ο Νεόφυτος, γνήσιος απόγονος εκείνων που έχτιζαν Παρθενώνες, δεν παραβλέπει και τον τομέα του πολιτισμού: Δείχνει μέγιστο ενδιαφέρον για την προστασία και συντήρηση ιστορικών κτηρίων της πόλεως, ενώ ως τότε αμείωτη ήταν και η έγνοια του τόσο για τη Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία όσο και για τη Φιλόμουσο Εταιρεία Αθηνών, τις οποίες πριν από χρόνια ενίσχυε ηθικά και οικονομικά ανωνύμως. Αλλά ο άθλιος κομματισμός, που γεννήθηκε πριν ακόμη και από το ελληνικό κράτος, οδήγησε τον κουρασμένο επίσκοπο και αγωνιστή στην πείνα! Σε μια δραματική επιστολή του στις 30 Απριλίου 1825 προς το Βουλευτικό διαμαρτύρεται έντονα διότι ο διορισμένος επιστάτης για την είσπραξη των εσόδων της Επισκοπής κατακρατούσε όλα τα έσοδα και παρείχε ψιχία μονάχα για τη συντήρηση εκείνου και του διακόνου του, και εκφράζει το πικρό παράπονό του ότι «εις τον παρόντα ιερόν αγώνα καγώ ως εις ζηλωτής της αγάπης της Πατρίδος ως είναι αποδεδειγμένον τοις πάσι, έτρεξα, εκοπίασα, εξώδευσα άπασαν την αποκατάστασίν μου, ριψοκίνδυνος εγενόμην και παρά των εχθρών και πολλώ πλείω παρά των ομογενών ανταρτών...». Ο Νεόφυτος πρόσφερε ακόμη πολλά στην Πατρίδα όταν αργότερα ξανα-

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 47

βρέθηκε στον Μοριά ως στενός συνεργάτης του Καποδίστρια, πολλά στην Εκκλησία ως Επίσκοπος Αθηνών και αργότερα Μητροπολίτης Αθηνών και Πρόεδρος της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος, δίνοντας καθημερινά αγώνες με τους αλλόδοξους προτεστάντες της Οθωνικής Αντιβασιλείας, που πρόβαιναν σε αντιορθόδοξες και αντιεκκλησιαστικές ενέργειες, αλλά όλα αυτά δεν είναι δυνατόν να παρατεθούν στις λιγοστές σελίδες του Περιοδικού που μας φιλοξενεί.* Τούτο μονάχα μπορούμε να προσθέσουμε στο παρόν σημείωμά μας ως απόσταγμα των μελετών μας από δεκάδες πηγές, κυρίως του 19ου αιώνα, από αρχεία και εφημερίδες εκείνης της εποχής που αναφέρονται στον επίσκοπο Ταλαντίου Νεόφυτο, ότι στο πρόσωπό του αναγνωρίζουμε τον προστάτη των αδικουμένων, τον αυστηρό τηρητή των Κανόνων της Εκκλησίας, τον μαχητή της αλήθειας και του δικαίου, τον κατά τον Κων. Οικονόμο ακάματο διδάσκαλο της ευσεβείας, το παράδειγμα έργω και λόγω αρετής, τον τίμιο, τον ευγενή, τον ανεξίκακο και ανεπίληπτο Ιεράρχη, τον σεβαστό Πατέρα σε Κλήρο και λαό, τον ικανό και άξιο ηγέτη της Εκκλησίας, αλλά και τον θερμό και ανιδιοτελή πατριώτη, τον φλογερό και ακατάβλητο αγωνιστή της Επαναστάσεως και ελευθερωτή του Γένους.

* Για περισσότερα ο ενδιαφερόμενος αναγνώστης μπορεί να συμβουλευτεί το βιβλίο του Κ. Β. Καραστάθη «Επίσκοπος Ταλαντίου Νεόφυτος Μεταξάς, ένας μεγάλος Αγωνιστής του 1821 και ανεπίληπτος Ιεράρχης» (έκδοση 2011).

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 48

Οι «μικροί» Μεγάλοι Ευεργέτες της Αθήνας { Της Μάρως Βουγιούκα και του Βασίλη Μεγαρίδη }

Α

βέρωφ, Στουρνάρης, Τοσίτσας, Αρσάκης, Βαρβάκης, Βαλλιάνοι, Συγγρός, αδελφοί Ριζάρη, εξάδελφοι Ζάππα, Σίνας, Μαρασλής, πολύ γνωστά ονόματα, οι Εθνικοί Ευεργέτες της Ελλάδας αλλά και ιδιαίτερα της Αθήνας. Και φυσικά και η μεγάλη προσφορά τους. Παναθηναϊκό Στάδιο, θωρηκτό «Αβέρωφ», Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αρσάκειο, Βαρβάκειο, Εθνική Βιβλιοθήκη (ή και Βαλλιάνειος), Λεωφόρος Συγγρού, Νοσοκομείο Συγγρού, Ριζάρειος Σχολή, Ζάππειο Μέγαρο, Ακαδημία Αθηνών (ή και Σιναία), Εθνικό Αστεροσκοπείο, Μαράσλειο Διδασκαλείο, τα κτήρια του Ιπποκρατείου και του Οικονομικού Πανεπιστημίου (πρώην Ανωτάτης Σχολής Οικονομικών και Εμπορικών Επιστημών, ΑΣΟΕΕ), μεγάλα αποκτήματα για τη χώρα, αλλά και τα περισσότερα από αυτά πραγματικά στολίδια της πρωτεύουσάς της. Κοντά όμως στους πασίγνωστους αυτούς Εθνικούς Ευεργέτες και τη μεγάλη τους προσφορά στην Αθήνα ιδιαίτερα (για μερικούς μάλιστα από αυτούς εκδόθηκε παλαιότερα και μία σειρά αναμνηστικών γραμματοσήμων), υπάρχει και ένας μεγάλος αριθμός ανθρώπων που με τη μικρότερη ή μεγαλύτερη προσφορά τους συνέβαλαν και αυτοί στην ανάδειξη της πρωτεύουσας του Ελληνικού Κράτους σε σύγχρονη και λειτουργική πόλη. Και φυσικά ο χαρακτηρισμός «μικροί» του τίτλου δεν έχει εδώ την ποσοτική ή μειωτική σημασία του, αλλά αναφέρεται στο γεγονός ότι πολλοί από αυτούς δεν είναι ευρύτερα γνωστοί ή είναι μεν γνωστοί ή και πασίγνωστοι, αλλά το όνομά τους δεν συνδέεται άμεσα με την προσφορά τους και εν πάση περιπτώσει δεν τοποθετούνται κατά τη γενικότερη αντίληψη στη χορεία των εθνικών ευεργετών. Τους ανθρώπους αυτούς και την προσφορά τους (νοσηλευτικά ιδρύματα, εκπαι-

Η Δούκισσα της Πλακεντίας Διονύσιος Αιγινήτης

Παναγής Χαροκόπος

Αδελφοί Παπαστράτου

Θεόδωρος Αρεταίος

Όθων Σταθάτος

Έλενα Βενιζέλου

Γεώργιος Δρομοκαΐτης

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 50

δευτικά ιδρύματα, πολιτιστικά ιδρύματα, δωρεές, παροχές και άλλες ανάλογες δραστηριότητες) θα προσπαθήσουμε να παρουσιάσουμε παρακάτω, ζητώντας συγχρόνως την κατανόηση των αναγνωστών για τυχόν παραλήψεις. «Αρεταίειον», «Αιγινήτειον», «Δρομοκαΐτειον», «Τζάννειον», «Μεταξά», «Ωνάσειον», Πτέρυγα Πατέρα, «Κωνσταντοπούλειον Συγκρότημα», «Σισμανόγλειον», «Ιπποκράτειον» κ.ά., μεγάλα και επώνυμα νοσηλευτικά ιδρύματα με μεγάλη προσφορά στο κοινωνικό σύνολο και όλα δημιουργήματα μιας πλειάδας ευεργετών, που με κληροδοτήματα, δωρεές κ.λπ. έκαναν δυνατή τη δημιουργία τους. Ας γνωρίσουμε λοιπόν αυτούς τους ανθρώπους από κοντά· ποιοι ήταν, από πού ήταν, τι έκαναν. Ο Θεόδωρος Αρεταίος, Σμυρνιός στην καταγωγή (το Αρεταίος ήταν προσωνύμιο, το πραγματικό του επώνυμο ήταν Κωνσταντινίδης) ήταν καθηγητής της Χειρουργικής Κλινικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Απέκτησε μεγάλη περιουσία, την οποία διέθεσε ολόκληρη στο Πανεπιστήμιο για την ίδρυση νοσοκομείου, το οποίο ανεγέρθηκε το 1894 και λειτουργεί, με τις αναγκαίες επεκτάσεις και τροποποιήσεις, μέχρι σήμερα στην ίδια θέση (Λεωφόρος Βασιλίσσης Σοφίας, τότε Κηφισίας) με την ονομασία «Χειρουργική και Γυναικολογική Κλινική ιδρυθείσα υπό Θεοδώρου και Ελένης Αρεταίου» ή «Αρεταίειον». Στον προθάλαμο του νοσοκομείου βρίσκονται οι προτομές του ίδιου και της συζύγου του. Ο Διονύσιος Αιγινήτης από την Αίγινα (το Αιγινήτης και αυτό προσωνύμιο, το πλήρες όνομά του ήταν Διονύσιος Παναγιώτου Χ. Χατζής) ήταν και αυτός γιατρός, καθηγητής της Ειδικής Νοσολογίας και Θεραπευτικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Στην εποχή του θεωρήθηκε ως ένας από τους καλύτερους θεραπευτές γιατρούς που διέθετε τότε η Ελλάδα. Άφησε ένα γενναίο χρηματικό ποσόν με το οποίο ιδρύθηκε το 1901 το Νοσοκομείο «Αιγινήτειον» στη Λεωφόρο Κηφισίας (δημιουργός του κτηρίου ήταν ο διαπρεπής αρχιτέκτονας Αναστάσιος Μεταξάς) στο οποίο στεγάστηκε η πρώτη ψυχιατρική και νευρολογική κλινική του Πανεπιστημίου Αθηνών, η οποία λειτουργεί εκεί μέχρι σήμερα. Έκανε επίσης και πολλές δωρεές στο Πτωχοκομείο, Γηρoκομείο και αλλού. Ο Ζωρζής (Γεώργιος) Δρομοκαΐτης από τη Χίο διέπρεψε στο εμπόριο και απέκτησε μεγάλη περιουσία, την οποία αποφάσισε να διαθέσει για κοινωφε-

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 51

λείς σκοπούς. Άφησε ένα μεγάλο κληροδότημα, με το οποίο συνιστούσε, ανάμεσα στα άλλα, και το «Φρενοκομείον Ζωρζή και Ταρσής Δρομοκαΐτη» ή «Δρομοκαΐτειον» για τη θεραπεία των ψυχικώς πασχόντων, του οποίου ο θεμέλιος λίθος τέθηκε την Πρωτομαγιά του 1884 στην Ιερά Οδό, στο Δαφνί. Σχετικά έγραψε ο Γεώργιος Σουρής στον «Ρωμηό»: Ω! γαίαν έχοις ελαφράν Ζωρζή Δρομοκαΐτη Συ μένεις αληθής εξ όλων των Ελλήνων ......................................... και η μεγάλη σου σκιά και νύχτα και ημέρα θε’ να πλανάται στου Δαφνιού τα πεύκα εκεί πέρα. Είναι επίσης από τους ιδρυτές και δωρητές του Θεραπευτηρίου «Ευαγγελισμός», ενώ κληροδότησε και άλλα ποσά και σε άλλα φιλανθρωπικά ιδρύματα. Ο Κωνσταντινουπολίτης Κωνσταντίνος Σισμάνογλου ήταν μεγαλοεπιχειρηματίας, τραπεζίτης κ.λπ. (όπως και ο αδελφός του Αναστάσιος, ο πατέρας του Ιωάννης κ.λπ.) με πολύ μεγάλη περιουσία, την οποία διέθεσε σχεδόν εξ ολοκλήρου για κοινωφελείς και φιλανθρωπικούς σκοπούς: Το 1935-36 ίδρυσε το «Σισμανόγλειον Φυματιολογικόν Ινστιτούτον» (η πλήρης ονομασία του ήταν «Φυματιολογικόν Ινστιτούτον Ιωάννου Α. Σισμάνογλου και του Οίκου αυτού» και επί το απλούστερον «Σισμανόγλειο»), το οποίο σήμερα έχει εξελιχθεί σε μεγάλο γενικό νοσοκομείο με κλινικές όλων των ειδικοτήτων, εντεταγμένο στο Εθνικό Σύστημα Υγείας. Έκανε επίσης και πολλές άλλες μεγάλες δωρεές, όπως για τον Ελληνικό Ερυθρό Σταυρό, για την περίθαλψη των προσφύγων του 1922 κ.ά., ενώ χρηματοδότησε και το «Σισμανόγλειον Γενικόν Νοσοκομείον» της Κομοτηνής. Για τον Αριστοτέλη Ωνάση δεν χρειάζεται να πούμε πολλά πράγματα. Σμυρναίικης καταγωγής, μεγαλοεφοπλιστής, μεγαλοεπιχειρηματίας, είναι πασίγνωστη διεθνής προσωπικότητα, του οποίου ο πολυποίκιλος και πολυτάραχος βίος επισκιάζει κατά κάποιον τρόπο το κοινωνικό του έργο. Με κληροδότημά του ιδρύθηκε το «Ωνάσειον Καρδιοχειρουργικόν Κέντρον» στη Λεωφόρο Συγγρού, ενώ με άλλο κληροδότημά του ιδρύθηκε η Ωνάσειος Στέγη Γραμμάτων

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 52

και Τεχνών, επίσης στη Λεωφόρο Συγγρού, και άλλα καθιδρύματα. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με άλλους πασίγνωστους Έλληνες, όπως τον Ιωάννη Λάτση, ο οποίος συνέστησε το «Κοινωφελές Ίδρυμα Ιωάννου Σ. Λάτση, τον εφοπλιστή Σταύρο Νιάρχο, του οποίου το κοινωφελές Ίδρυμα πρόκειται να ανεγείρει στο Φαληρικό Δέλτα τα κτήρια της Εθνικής Βιβλιοθήκης και της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, αλλά και τον μεγαλοβιομήχανο Μποδοσάκη (Πρόδρομο) Αθανασιάδη, μικρασιατικής καταγωγής, ο οποίος κληροδότησε μετά τον θάνατό του το 1979 ολόκληρη την περιουσία του στο «Ίδρυμα Μποδοσάκη - Αθανασιάδη» για την προώθηση κοινωνικών σκοπών, δηλαδή παροχή υποτροφιών κ.ά. Επίσης ο επιχειρηματίας, αλλά και ζωγράφος, Βασίλης Θεοχαράκης δημιούργησε το «Ίδρυμα Εικαστικών Τεχνών και Μουσικής Βασίλη και Μαρίνας Θεοχαράκη» στο νεοκλασικό μέγαρο της Λεωφόρου Βασιλίσσης Σοφίας. Είναι επίσης και ο εφοπλιστής Γεώργιος Λύρας με τη σύζυγό του Αγγέλα, οι οποίοι ίδρυσαν το «Λύρειον Παιδικόν Ίδρυμα», χρηματοδότησαν την ανέγερση του κτηρίου του Β΄ Γυμνασίου – Λυκείου Κηφισιάς κ.ά. Και να μη λησμονήσουμε το Νοσοκομείο Παίδων «Παναγιώτου και Αγλαΐας Κυριακού» στο Γουδή. Ο Χιώτης (για την ακρίβεια Οινουσσιώτης) Ιωάννης Διαμαντή Πατέρας ήταν πλοίαρχος του Εμπορικού Ναυτικού (ο ίδιος πρότασσε στο όνομά του το «καπετάν») και μεγαλοεφοπλιστής, από μεγάλη εφοπλιστική οικογένεια. Παράλληλα με την επιχειρηματική του δραστηριότητα ανέπτυξε και μεγάλη κοινωνική και φιλανθρωπική δράση με δωρεές σε σχολεία, ιδρύματα, σωματεία, εκκλησίες, Πατριαρχεία κ.ά., και το 1975 έκανε μία δωρεά (σε συνεργασία με τον ανιψιό του Διαμαντή Σ. Πατέρα) 5.000.000 δολαρίων για την ανέγερση μεγάλης πτέρυγας 200 κλινών στο Θεραπευτήριο «Ευαγγελισμός», η οποία τέθηκε σε λειτουργία το 1983. Το 1977 δώρισε άλλο 1 εκατομμύριο δολάρια στο Πολεμικό Ναυτικό, με το οποίο αγοράστηκε πολεμικό πλοίο, στο οποίο δόθηκε το όνομα «Οινούσσαι». Ο Θ. Κωνσταντόπουλος είναι ευεργέτης του Γενικού Νοσοκομείου «Αγία Όλγα» της Νέας Ιωνίας. Δώρισε ένα μεγάλο χρηματικό ποσό στο παραπάνω νοσοκομείο για την ίδρυση μεγάλου συγκροτήματος στο νοσοκομείο, το οποίο πήρε και το όνομά του («Κωνσταντοπούλειον» Συγκρότημα).

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 53

Όλοι γνωρίζουμε το «Τζάννειον» Νοσοκομείο του Πειραιά. Δημιουργός του είναι ο Νικήτας Τζάννης (ή Ζάννης ή και Τζάννες), μεγαλέμπορος σιδήρου από τα Κύθηρα, ο οποίος άφησε ένα μεγάλο κληροδότημα για την ανέγερση νοσοκομείου στον Πειραιά, στον οποίο είχε εγκατασταθεί από το 1854. Με τα χρήματα του κληροδοτήματος ιδρύθηκε το Ζάννειον ή Τζάννειον Νοσοκομείον, το οποίο άρχισε να λειτουργεί το 1873, προσφέροντας από τότε μεγάλες υπηρεσίες στον Πειραιά και την ευρύτερη περιοχή. Η σύζυγός του Ελένη, μεγάλη και αυτή φιλάνθρωπος, είναι η ιδρύτρια, ανάμεσα στα άλλα, του «Ορφανοτροφείου Αρρένων Ελένης Νικήτα Ζάννη». Ο βιομήχανος ποτοποιός Άγγελος Μεταξάς ήταν από τις εξέχουσες προσωπικότητες του Πειραιά. Μαζί με τους αδελφούς του Ανδρέα και Γιώργο έγιναν πρωταγωνιστές στον κλάδο της ποτοποιίας και απέκτησαν μεγάλη περιουσία. Ο Άγγελος Μεταξάς άφησε με τη διαθήκη του (1953) ολόκληρη την περιουσία του για την ίδρυση του «Διαγνωστικού και Θεραπευτικού Ινστιτούτου Πειραιώς», το οποίο και ανεγέρθηκε σε έκταση την οποία αγόρασαν οι εκτελεστές της διαθήκης και το οποίο είναι σήμερα περισσότερο γνωστό με την κοινή ονομασία του «Αντικαρκινικό Πειραιά». Σε ένα άλλο πεδίο, εκείνο των ορφανοτροφείων, δύο είναι τα ονόματα που κυριαρχούν: Χατζηκυριακός και Χατζηκώνστας. Ο σμυρναίικης καταγωγής Ιωάννης Χατζηκυριακός ήταν πλούσιος έμπορος και μεγαλοκτηματίας, εγκατεστημένος στον Πειραιά. Με τη διαθήκη του κληροδότησε ένα μεγάλο χρηματικό ποσό με το οποίο ιδρύθηκε το 1889 στον Πειραιά το «Ορφανοτροφείον Θηλέων Ιωάννου και Μαριγώς Χατζηκυριακού», γνωστό κοινώς ως «Χατζηκυριάκειο», το οποίο άρχισε να λειτουργεί το 1903. Να σημειώσουμε ότι ολόκληρη η περιοχή, στην οποία βρίσκεται το ίδρυμα, πήρε το όνομά του (συνοικία Χατζηκυριάκειου), απαθανατίστηκε μάλιστα και με γνωστό λαϊκό άσμα: Από βαδύς ξεκίνησα μ’ ένα παλιό μου φίλο για το Χαζηκυριάκειο και για τον Άγιο Νείλο

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 54

Το φιλανθρωπικό έργο του Ιωάννη Χατζηκυριακού συνέχισε με ζέση μετά το θάνατό του η σύζυγός του Μαρία ή Μαριγώ. Ο Γεώργιος Χατζηκώνστας καταγόταν από τα Γιάννενα και ασχολήθηκε με το εμπόριο, αρχικά στην Κωνσταντινούπολη και κατόπιν στη Μόσχα, και απέκτησε τεράστια περιουσία. Διετέλεσε για ένα διάστημα και Δραγουμάνος (διερμηνέας) της Υψηλής Πύλης στον Πρόξενο της Αυστρίας στη Θεσσαλονίκη, ένα ανώτερο οθωμανικό αξίωμα. Μετά τον θάνατό του το 1845 η σύζυγός του Αικατερίνη και τα παιδιά τους, εκτελώντας έναν όρο της διαθήκης του, ίδρυσαν το 1853 στην Αθήνα ορφανοτροφείο με το όνομα «Ορφανοτροφείον Αρρένων Γεωργίου και Αικατερίνης Χατζηκώνστα» και στην κοινή χρήση «Ορφανοτροφείο Χατζηκώνστα». Λειτούργησε αρχικά στον Κεραμεικό και αργότερα στην οδό Πειραιώς, σε ένα ωραίο νεοκλασικό κτήριο, στον χώρο του οποίου κτίστηκε το 1897 με δωρεά της Ελένης Γεωργίου Χατζηκώνστα, συζύγου του εγγονού του δωρητή, ο ναΐσκος του Αγίου Γεωργίου, έργο του Ερνέστου Τσίλλερ. Το κτήριο του ιδρύματος κατεδαφίστηκε το 1963 και στον χώρο του διατηρήθηκε μόνο το εκκλησάκι του Αγίου Γεωργίου. Το ίδρυμα μεταφέρθηκε το 1972 στο Χαλάνδρι, όπου λειτουργεί μέχρι σήμερα. Είναι και ο Χαράλαμπος Ιωσηφόγλου, από την Καισάρεια της Μ. Ασίας, μεγαλέμπορος, επιχειρηματίας, τραπεζίτης κ.λπ. Εργάστηκε αρχικά στη Σμύρνη και εγκαταστάθηκε κατόπιν στην Αθήνα, πριν από τη Μικρασιατική Καταστροφή. Διέθεσε το μεγαλύτερο μέρος των χρημάτων του για την ίδρυση του «Ιωσηφογλείου Ιδρύματος» και την ανέγερση του κτηρίου του στη Λεωφόρο Συγγρού, στο οποίο στεγάστηκαν ορφανά της Μικρασιατικής Καταστροφής, και επίσης περιουσιακά στοιχεία του για την ομαλή λειτουργία του ιδρύματος. Πολλά είναι και τα ονόματα των ευεργετών που σχετίζονται με τον εκπαιδευτικό χώρο καθώς και τα αντίστοιχα ιδρύματα: Πάντειο Πανεπιστήμιο, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Σιβιτανίδειος Σχολή, Διπλάρειος Σχολή, Σεβαστοπούλειος Σχολή, Ιωνίδειος Σχολή κ.λπ. Ο Αλέξανδρος Πάντος, από τον Βόλο, ήταν νομικός και πολιτευτής, με κληροδότημα του οποίου ιδρύθηκε το 1931, έναν χρόνο μετά τον θάνατο του δωρητή, η Σχολή Πολιτικών Επιστημών στη Λεωφόρο Συγγρού, στα όρια των

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 55

Δήμων Αθηναίων και Καλλιθέας. Η Σχολή αυτή πήρε το 1939 το όνομα του ιδρυτή της («Πάντειος Ανωτάτη Σχολή Πολιτικών Επιστημών», ΠΑΣΠΕ ή απλώς «Πάντειος») και στις μέρες μας έχει εξελιχθεί σε Πάντειο Πανεπιστήμιο με την προσθήκη Τμημάτων και Σχολών. Ο Κεφαλλονίτης Παναγής Χαροκόπος, επιχειρηματίας και πολιτευτής, επιδόθηκε από νέος σε γεωργικές επιχειρήσεις πρωτοποριακού για την εποχή του χαρακτήρα και το 1905 εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, όπου αγόρασε κτήμα στην περιοχή της Καλλιθέας, ενώ το 1915 ίδρυσε την «Χαροκόπειον Οικοκυρικήν Σχολήν», η οποία μετεξελίχθηκε αργότερα στην «Χαροκόπειον Ανωτέραν Σχολήν Οικιακής Οικονομίας» (ΧΑΣΟΟ) και σήμερα στο «Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο» με την προσθήκη και νέων σχολών (όπως π.χ. της Σχολής Διαιτολογίας και Διατροφολογίας). Το κτήριο της σχολής αποπερατώθηκε το 1920 με χρηματοδότηση του ιδρυτή της, ο οποίος διέθεσε και άλλα μεγάλα χρηματικά ποσά για διαφόρους άλλους κοινωφελείς και φιλανθρωπικούς σκοπούς. Το όνομά του πήρε η σημερινή συνοικία Χαροκόπου της Καλλιθέας, όπου και το Πανεπιστήμιο. Ο Αιγυπτιώτης, κυπριακής καταγωγής, Βασίλειος Σιβιτανίδης έζησε όλη του τη ζωή στην Αλεξάνδρεια. Μεγαλέμπορος και επιχειρηματίας, διέθεσε ολόκληρη τη μεγάλη του περιουσία σε κοινωφελή έργα, ιδρύοντας ανάμεσα στα άλλα στην Ελλάδα και τη «Σιβιτανίδειο Σχολή Τεχνών και Επαγγελμάτων» με πολλούς κλάδους τεχνολογικής εκπαιδεύσεως, η οποία λειτουργεί από το 1931 στο κτήριό της στην Καλλιθέα (το γνωστό κτήριο της «Σιβιτανιδείου») και, όπως είναι φυσικό, κληροδότησε και μεγάλα ποσά για τα ελληνικά ιδρύματα της Αλεξάνδρειας. Ο αρχιτέκτονας Αριστείδης Διπλάρης ήταν από τους πρώτους μηχανικούς που αποφοίτησαν από το τότε Σχολείον των Τεχνών, το κατόπιν Εθνικόν Μετσόβιον Πολυτεχνείον. Με μεγάλη του δωρεά 20 εκατομμυρίων δραχμών της εποχής εκείνης ίδρυσε το 1907 στην Αθήνα τη «Διπλάρειον Βιοτεχνικήν Σχολήν», η οποία πρόσφερε πολλά για την Τεχνική και Επαγγελματική Εκπαίδευση των νέων. Ο Κωνσταντίνος Σεβαστόπουλος, χιακής καταγωγής, μεγαλέμπορος έγκατεστημένος στην Αγγλία, άφησε με τη διαθήκη του μεγάλα χρηματικά ποσά

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 56

για την ίδρυση της «Σεβαστοπουλείου Τεχνικής Σχολής» στην Αθήνα, η οποία άρχισε να λειτουργεί το 1909 στους Αμπελοκήπους. Είναι επίσης ο ιδρυτής του «Σεβαστοπουλείου Γλωσσικού Διαγωνισμού» (κάθε τριετία) για ιστορικά, αρχαιολογικά και φιλοσοφικά θέματα, ενώ έκανε και μεγάλες δωρεές σε νοσοκομεία, ορφανοτροφεία κ.ά. Ο Κωνσταντίνος Ιωνίδης ή Ιπλιξής είναι μεγάλος ευεργέτης του Πειραιά. Ανήκε σε πλούσια οικογένεια επιχειρηματιών και εφοπλιστών. Στα μέσα περίπου του 19ου αιώνα χρηματοδότησε την ανέγερση σχολείου στον Πειραιά με τον τίτλο «Ελληνικόν και Αλληλοδιδακτικόν Σχολείον», το οποίο τέθηκε υπό την αιγίδα του Δήμου Πειραιώς (η κατόπιν «Ιωνίδειος Σχολή»), ενώ επίσης έκανε και μεγάλες δωρεές (μαζί με την οικογένειά του) στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, στο Θεραπευτήριο «Ευαγγελισμός», στο Ορφανοτροφείο Χατζηκώνστα και σε άλλα ιδρύματα. Μεγάλη είναι η προσφορά και της οικογένειας Λασκαρίδου, από τις παλαιότερες της Καλλιθέας. Ο γενάρχης της, ο Λάσκαρης Λασκαρίδης, ο δεύτερος οικιστής του προαστίου, ήταν μεγαλέμπορος, μεγαλοκτηματίας και φιλάνθρωπος. Η σύζυγός του Αικατερίνη ίδρυσε το 1864 Παρθεναγωγείο στην Αθήνα και αργότερα Εργαστήριο Απόρων Γυναικών και Διδασκαλείο Νηπιαγωγών, ενώ η κόρη του Ειρήνη Λασκαρίδου είναι η ιδρύτρια και χρηματοδότρια του Οίκου Τυφλών και της μοναδικής στην Ελλάδα Σχολής Τυφλών στην Καλλιθέα, την οποία διηύθυνε επί 34 χρόνια. Δημιούργησε επίσης και μεγάλη βιβλιοθήκη με βιβλία για τυφλούς, ενώ έκανε και άλλα φιλανθρωπικά έργα (Εθνικόν Νηπιοτροφείον, Σύλλογος Φίλων των Τυφλών κ.λπ.). Στην οικογένεια ανήκει και η γνωστή ζωγράφος Σοφία Λασκαρίδου. Ο Ιωάννης Δόμπολης ή Ντομπόλης, ηπειρωτικής καταγωγής, ήταν από το 1814 οικονόμος και ακόλουθος του Ιωάννου Καποδίστρια. Το 1829 πήγε στη Ρωσία, όπου ασχολήθηκε με το εμπόριο και απέκτησε περιουσία, την οποία διέθεσε σχεδόν ολόκληρη για την ίδρυση Πανεπιστημίου στην Αθήνα με τον όρο να χαρακτηριστεί ως «Καποδιστριακόν». Με τα χρήματα αυτά και άλλων δωρητών δημιουργήθηκε το «Εθνικόν και Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον Αθηνών», το κεντρικό κτήριο του οποίου, στην ομώνυμη οδό, άρχισε να λειτουργεί το 1841.

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 57

Και μια και βρισκόμαστε στον χώρο της εκπαιδεύσεως δεν πρέπει να παραλείψουμε τον εφοπλιστή Ευγένιο Ευγενίδη από το Διδυμότειχο της Θράκης, με κληροδότημα του οποίου ιδρύθηκε το 1956 στην Αθήνα το «Ευγενίδειον Ίδρυμα» για την εκπαίδευση των νέων στις φυσικές και τεχνικές επιστήμες. Το κτήριο του Ιδρύματος αυτού βρίσκεται στη Λεωφόρο Συγγρού και διαθέτει Πλανητάριο (από τα πλέον σύγχρονα στον κόσμο), έκθεση οργάνων φυσικής, βιβλιοθήκη, αστρονομικό σταθμό, μεγάλη αίθουσα συνεδρίων κ.λπ. Το Ίδρυμα κάνει και εκδόσεις τεχνικών βιβλίων. Επανερχόμενοι στον χώρο της Υγείας θα πρέπει να αναφέρουμε και την Έλενα Βενιζέλου, το γένος Σκυλίτση, σύζυγο του μεγάλου πολιτικού Ελευθερίου Βενιζέλου, τον οποίο παντρεύτηκε το 1921. Είχε μεγάλη περιουσία, την οποία διέθεσε για κοινωφελείς σκοπούς και με δωρεά της ιδρύθηκε το 1928 στην Αθήνα το Πρότυπον Μαιευτήριον «Μαρίκα Ηλιάδη» (στη μνήμη στενής φίλης της), περισσότερο γνωστό σήμερα ως «Μαιευτήριο της Έλενας». Ίδρυσε επίσης τη Σχολή Μαιών «Βιργινία Σκυλίτση» (όνομα της μητέρας της) και χρηματοδότησε την ανέγερση του Δημοτικού Σταδίου Χανίων της Κρήτης κ.λπ. Ο Βασίλειος Ζαχάρωφ (πραγματικό επώνυμο Ζαχαρίου, διεθνώς γνωστός ως Σερ Μπέιζιλ Ζαχάρωφ) ήταν μεγαλοεπιχειρηματίας και μεγαλοβιομήχανος όπλων, παγκοσμίως γνωστή και αμφιλεγόμενη προσωπικότητα (είχε χαρακτηριστεί ως ο «μυστηριώδης άνθρωπος της Ευρώπης»), ιδίως στην περίοδο του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Βοήθησε πάντως πολύ την Ελλάδα και έκανε μεγάλες δωρεές, όπως π.χ. για την ίδρυση του Ινστιτούτου Παστέρ στην Αθήνα, για την αποκατάσταση των προσφύγων της Μικράς Ασίας, για το μέγαρο της Ελληνικής Πρεσβείας στο Παρίσι κ.ά. Δώρισε επίσης ποσότητα ραδίου στο Θεραπευτήριο «Ευαγγελισμός». Ο Σμυρνιός Ιωάννης Κοντογιαννάκης ήταν τραπεζίτης στη Ρωσία και γενικός πρόξενος της Ελλάδος στην Αγία Πετρούπολη. Με κληροδότημά του ιδρύθηκε το Δημοτικό Βρεφοκομείο και κτίστηκε το 1874 το σχετικό κτήριο στην οδό Πειραιώς (σήμερα στεγάζεται σε αυτό η Πινακοθήκη του Δήμου Αθηναίων). Διέθεσε επίσης πολλά χρήματα για το Δημοτικό Νοσοκομείο, για την αποπεράτωση του Δημαρχείου της Αθήνας κ.ά. Η κόρη του Ελισάβετ έγινε σύζυγος του πρωθυπουργού Στέφανου Δραγούμη.

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 58

Σε έναν άλλον τομέα, τον τομέα του αθλητισμού, των σπορ κ.λπ., έχουμε δύο ονόματα ευεργετών, οι οποίοι με τις δωρεές τους συνέβαλαν στην ανάπτυξή του. Ας τους γνωρίσουμε: Ο Αλκιβιάδης Σεράφης, μικρασιατικής καταγωγής, έμενε στα νεανικά του χρόνια στον Βοτανικό. Κατόπιν μετανάστευσε στις Ηνωμένες Πολιτείες και εκεί απέκτησε με τη σκληρή του εργασία μεγάλη περιουσία, την οποία κληροδότησε ολόκληρη το 1937 στον Δήμο Αθηναίων. Με τα χρήματα αυτά ιδρύθηκε, ανάμεσα στα άλλα, και το «Σεράφειον Κολυμβητήριον» του Δήμου Αθηναίων στην οδό Πειραιώς, με εγκαταστάσεις κολυμβητηρίου, δημοτικών λουτρών κ.λπ. (ο αναγραφόμενος στην τιμητική πλάκα που βρίσκεται στην είσοδο των εγκαταστάσεων Αντώνιος Σεράφης είναι πιθανόν ο πατέρας του δωρητή). Ο Θρακιώτης Ιωάννης Ζηρίνης ήταν πλούσιος καπνέμπορος στη Δρέσδη και κατόπιν στην Αθήνα. Άφησε κληροδότημα με το οποίο ιδρύθηκε, ανάμεσα στα άλλα, το «Ζηρίνειον Γυμναστήριον» στην Κηφισιά (στην πλατεία Ηρώου απέναντι από την έπαυλη Καζούλη). Η σημερινή επίσημη ονομασία του Γυμναστηρίου είναι Εθνικό Στάδιο Κηφισιάς «Ιωάννης Ζηρίνης». Και προχωρούμε σε μία άλλη σειρά μεγάλων ευεργετών· τους δωρητές σημαντικών μουσείων, που έχουν ενισχύσει σε μέγιστο βαθμό τον μορφωτικό και πολιτιστικό πλούτο της πρωτεύουσας, και όχι μόνο. Ο Αντώνιος Μπενάκης γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, γιος του Εμμανουήλ Μπενάκη (για τον οποίο θα μιλήσουμε παρακάτω). Ασχολήθηκε με τις οικογενειακές επιχειρήσεις και το 1922 εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, όπου ανέπτυξε μεγάλη κοινωνική και κοινωφελή δράση, ενώ διετέλεσε για δεκαετίες και Γενικός Έφορος του Σώματος Ελλήνων Προσκόπων και Αρχιπρόσκοπος. Έκανε μεγάλες δωρεές σε διάφορους φορείς, ανάμεσα στις οποίες πίνακες ζωγραφικής στην Εθνική Πινακοθήκη, ενώ το 1931 δώρισε στο Ελληνικό Κράτος την τεράστια συλλογή του από αντικείμενα, αρχειακό υλικό κ.λπ. όλων των εποχών και όλων των εθνών, η οποία αποτέλεσε το γνωστότατο Μουσείο Μπενάκη. Το Μουσείο στεγάστηκε στο πατρικό νεοκλασικό σπίτι της οικογένειας (αρχικά οικία Παν. Χαροκόπου) στη γωνία Βασιλίσσης Σοφίας και Κουμπάρη, και σήμερα έχει επεκταθεί σε γειτονικά κτήρια καθώς και σε άλλες περιοχές της Αθήνας (π.χ. στην οδό Πειραιώς).

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 59

Ο Παύλος Κανελλόπουλος ήταν βιομήχανος (τσιμέντα «Τιτάν» κ.ά.), χημικός και νομικός. Αυτός και η σύζυγός του Αλεξάνδρα κατήρτισαν μεγάλη συλλογή έργων τέχνης από όλες τις εποχές της ιστορικής πορείας του Ελληνισμού (προϊστορική, ιστορική, βυζαντινή, νεότερη), την οποία δώρισαν το 1972 στο Ελληνικό Κράτος για να αποτελέσει το Μουσείο Κανελλοπούλου, του οποίου τα εγκαίνια έγιναν το 1976 σε ένα ωραίο νεοκλασικό κτήριο στη γωνία Θεωρίας και Πανός, στους πρόποδες της Ακροπόλεως. Ιδιαίτερα πλούσια είναι η συλλογή βυζαντινών εικόνων του Μουσείου. Το 1964 ο Άγγελος και η Νίκη Γουλανδρή, της γνωστής οικογενείας, ίδρυσαν στην Κηφισιά το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας, το οποίο το 1974 άνοιξε τις πύλες του και για το κοινό. Σκοπός του μουσείου ήταν αρχικά η μελέτη της ελληνικής χλωρίδας, με τη σχετική έρευνα και τα εκθέματα, και στη συνέχεια επεξέτεινε το αντικείμενό του στην έρευνα και τη μελέτη της ελληνικής φύσεως γενικότερα. Στο έργο αυτό συνεπικουρείται και από το ερευνητικό κέντρο «Γαία», το οποίο δημιουργήθηκε μερικά χρόνια αργότερα· ανυπολόγιστη είναι βέβαια η προσφορά των ιδρυμάτων αυτών στην ελληνική νεολαία και σε ολόκλήρο το κοινωνικό σύνολο. Ο Νικόλαος και η Αικατερίνη Γουλανδρή, από τη γνωστή ανδριώτικη εφοπλιστική οικογένεια, ίδρυσαν το 1986 στην Αθήνα το Μουσείο Κυκλαδικής και Αρχαιοελληνικής Τέχνης με βάση τη μεγάλη τους συλλογή κυκλαδικών και αρχαιοελληνικών έργων τέχνης, την οποία είχαν καταρτίσει (περίφημα τα κυκλαδικά ειδώλια της συλλογής). Το Μουσείο στεγάστηκε σε ένα μοντέρνο κτήριο της οδού Νεοφύτου Δούκα στο Κολωνάκι και σε αυτό προσαρτήθηκε αργότερα και το νεοκλασικό κτήριο Σταθάτου στην πλατεία Ρηγίλλης, έργο του Ερνέστου Τσίλλερ. Πέραν των εκθεμάτων του το Μουσείο διοργανώνει συχνά και διάφορα άλλα πολιτιστικά δρώμενα, ιδίως για τη νεολαία, μαθητές, σπουδαστές κ.λπ. Αναφερθήκαμε προηγουμένως στον Αντώνιο Μπενάκη, ιδρυτή του ομώνυμου μουσείου. Αλλά και οι γονείς του, ο Εμμανουήλ και η Βιργινία Μπενάκη, το γένος Χωρέμη, διακρίθηκαν ιδιαίτερα στον τομέα της κοινωφελούς και φιλανθρωπικής προσφοράς. Ο Εμμανουήλ Μπενάκης, πλούσιος βαμβακέμπορος στην Αίγυπτο (από το 1910 στην Αθήνα), πολιτικός (με τον Ελευ-

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 60

θέριο Βενιζέλο) και Δήμαρχος Αθηναίων, διέθεσε μαζί με τη σύζυγό του τεράστια ποσά για την ίδρυση ή τη συντήρηση πολλών κοινωνικών και κοινωφελών ιδρυμάτων, όπως π.χ. για το Πατριωτικό Ίδρυμα, την Εθνική Πινακοθήκη, τον Ελληνικό Ερυθρό Σταυρό, το Θεραπευτήριο «Ευαγγελισμός», την Μπενάκειο Βιβλιοθήκη, το Κολλέγιο Αθηνών, το Προσφυγικό Νοσοκομείο κ.ά., και για τον λόγο αυτόν τιμήθηκαν ιδιαίτερα από την Πολιτεία, την Ακαδημία Αθηνών και από άλλους φορείς. Και ένας στρατιωτικός: Πρόκειται για τον ταγματάρχη πυροβολικού Πέτρο Σάρογλο (ή σωστότερα Σαρόγλου), ο οποίος διέθεσε τη μεγάλη οικογενειακή περιουσία του για την κατάρτιση πολλών πολύτιμων συλλογών (όπλων, κοσμημάτων, έργων τέχνης κ.λπ.), τις οποίες κληροδότησε μετά τον θάνατό του το 1920 στο Ελληνικό Κράτος. Η μεγάλη και μοναδική συλλογή του όπλων, από τα πρωτόγονα της Πολυνησίας μέχρι τα σύγχρονα οπλικά συστήματα, καταλαμβάνει σήμερα ολόκληρο σχεδόν το ισόγειο του Πολεμικού Μουσείου, του οποίου αποτελεί πολύτιμο απόκτημα. Με κληροδότημά του κτίστηκε επίσης το 1929 το επιβλητικό «Σαρόγλειον Μέγαρον» της πλατείας Ρηγίλλης, το οποίο στεγάζει σήμερα τη Λέσχη Αξιωματικών των Ενόπλων Δυνάμεων (ΛΑΕΔ).

O Όθων Σταθάτος, εφοπλιστής από την Κεφαλλονιά, είναι και αυτός από τους μεγάλους δωρητές του Θεραπευτηρίου «Ευαγγελισμός», ενώ διέθεσε και άλλα μεγάλα ποσά για διάφορους άλλους κοινωνικούς σκοπούς, όπως π.χ. για την παροχή υποτροφιών για σπουδές Καλών Τεχνών στο Εξωτερικό (υποτροφίες Όθωνος και Ελένης Σταθάτου), επίσης για υποτροφίες για τη σπουδή Φυσικών Επιστημών κ.ο.κ. Ανάλογη ήταν και η προσφορά της Αθηνάς Σταθάτου, της ίδιας οικογενείας. Το ωραιότατο κτήριο του Όθωνος Σταθάτου στην πλατεία Ρηγίλλης, που ήδη αναφέραμε ως παράρτημα του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, χρησίμευσε παλαιότερα ως ξενώνας επίσημων επισκεπτών και αργότερα ως έδρα της Ελληνικής Επιτροπής Ολυμπιακών Αγώνων. Προχωρούμε με δύο ακόμα ευεργέτες, τον Π. Βασσάνη και τον Ιω. Γεννάδιο. Ο Παντελής (κατ’ άλλους Πανταζής) Βασσάνης, πηλιορείτικης καταγωγής, ήταν μεγαλέμπορος στην Αίγυπτο. Με τη διαθήκη του κληροδότησε μεγάλο χρηματικό ποσό για την ίδρυση ναυτικής σχολής στον Πειραιά και με τα χρή-

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 61

ματα αυτά ανεγέρθηκε το 1884 το κτήριο της Ναυτικής Σχολής Δοκίμων, στο οποίο στεγάστηκε από το 1905 η Βασσάνειος Ναυτική Σχολή Δοκίμων (προηγουμένως η σχολή λειτουργούσε σε διάφορα πολεμικά πλοία). Έκανε επίσης και άλλες δωρεές για διάφορους κοινωφελείς σκοπούς. Ο Ιωάννης Γεννάδιος ήταν λόγιος και διπλωμάτης, διδάκτωρ των Πανεπιστημίων Οξφόρδης και Κέιμπριτζ. Κατήρτισε μία τεράστια και πολύτιμη βιβλιοθήκη, κυρίως με βιβλία που αναφέρονται στην Ελλάδα και τον Ελληνισμό γενικότερα, και τη βιβλιοθήκη αυτή δώρισε στην Αμερικανική Αρχαιολογική Σχολή Αθηνών για να αποτελέσει τη γνωστή «Γεννάδειο Βιβλιοθήκη», που στεγάστηκε το 1926 στο ωραίο νεοκλασικό κτήριο της οδού Σουηδίας, στο ιωνικό πρόστυλο του οποίου αναγράφεται το ισοκράτειον «Έλληνες καλούνται οι της παιδεύσεως της ημετέρας μετέχοντες». Στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη φυλάσσονται και τα ιστορικά αρχεία του Αλή Πασά. Ο Ιωάννης Πάγκας (ή Μπάγκας) ήταν πλούσιος επιχειρηματίας που εργάστηκε στην Αίγυπτο και τη Ρουμανία, ιδρυτής των δύο παλαιών ξενοδοχείων της πλατείας Ομονοίας («Μπάγκειον» και «Μέγας Αλέξανδρος» στα γνωστά νεοκλασικά κτήρια σε σχέδια του Ερνέστου Τσίλλερ). Κληροδότησε το 1895 την περιουσία του στο Ελληνικό Κράτος («Μπάγκειον Κληροδότημα») και με τα εισοδήματά του χρηματοδοτήθηκαν πολλά ευαγή ιδρύματα, όπως το Θεραπευτήριο «Ευαγγελισμός», το Δημοτικό Νοσοκομείο «Ελπίς», το Αμαλίειο Ορφανοτροφείο κ.ά., ενώ χορηγήθηκαν επίσης και υποτροφίες σε φοιτητές. Προτομή του βρίσκεται στην είσοδο του παλαιού κτηρίου του «Ευαγγελισμού». Ο Ευστάθιος Λάμψας, αρχιμάγειρος αρχικά των Ανακτόρων και κατόπιν επιχειρηματίας ξενοδοχείων («Μεγάλη Βρεταννία» κ.λπ.) είναι ο δωρητής, μαζί με τη σύζυγό του Παλμύρα, του «Οίκου Ευγηρίας Ευσταθίου και Παλμύρας Λάμψα» («Ευγηρίας Πρόνοια») στο Γηροκομείο Αθηνών, όπου και η προτομή του. Οι αδελφοί Παπαστράτου (Επαμεινώνδας, Ιωάννης, Σωτήριος, Ευστράτιος) ήταν γνωστοί καπνέμποροι και καπνοβιομήχανοι με καταγωγή από το Αγρίνιο. Ίδρυσαν την εταιρεία τους το 1918 και αυτή γρήγορα έγινε από τις μεγαλύτερες στην Ελλάδα. Παράλληλα με τις εμποροβιομηχανικές τους

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 62

δραστηριότητες, είχαν και μεγάλη κοινωφελή και φιλανθρωπική δράση με την ίδρυση ευαγών ιδρυμάτων στην Αθήνα (Παπαστράτειος Παιδική Στέγη, Παπαστράτειος Σχολή Υμηττού κ.λπ.), δωρεές στο Ασκληπιείο Βούλας, την Ελεήμονα Εταιρεία Αθηνών κ.ά. Μεγάλες επίσης δωρεές σε ιδρύματα του Αγρινίου και αλλού. Δεν θα πρέπει να παραλείψουμε από τον κατάλογο αυτόν των ευεργετών και τις δύο ευγενείς δέσποινες, γαλλικής και οι δύο καταγωγής και μεγάλες φιλελληνίδες, οι οποίες πολλά πρόσφεραν στην ελληνική κοινωνία· μιλάμε για τη Δούκισσα της Πλακεντίας και την Κόμισσα Ριανκούρ. Η Σοφία ντε Μαρμπουά, Δούκισσα της Πλακεντίας, εγκαταστάθηκε με την κόρη της στην Αθήνα το 1834, αρχικά στην ίδια την πόλη και κατόπιν στην Πεντέλη. Ρομαντική και εκκεντρική, δέσποσε για μισό σχεδόν στην κοινωνική ζωή της Αθήνας και άφησε έντονη ανάμνηση της παρουσίας της. Ανέπτυξε μεγάλη και φιλανθρωπική και κοινωνική δράση· εκτός από την προσφορά της χιλιάδων χρυσών φράγκων για τις ανάγκες του Αγώνα του 1821 και αργότερα άλλων χρημάτων για την εκπαίδευση των παιδιών, χρηματοδότησε επίσης για την κατασκευή του πρώτου δρόμου Αθηνών – Πειραιώς και δώρισε εκπαιδευτικό υλικό στο τότε Σχολείον των Τεχνών (το κατόπιν Πολυτεχνείο) και άλλα πολλά. Η Κόμισσα Λουίζα ντε Ριανκούρ εγκαταστάθηκε στην Αθήνα στα τέλη του 19ου αιώνα, μετά τον θάνατο του συζύγου της. Εργάστηκε πολύ για την προώθηση διαφόρων κοινωφελών σκοπών και έκανε μεγάλες δωρεές σε διάφορα ευαγή ιδρύματα της Αθήνας και του Πειραιά. Ενίσχυσε οικονομικά τον Μακεδονικόν Αγώνα, ίδρυσε το οδοντιατρικό τμήμα του Θεραπευτηρίου «Ευαγγελισμός», διέθεσε μεγάλο χρηματικό ποσό για την αγορά πλουσιότατης συλλογής βυζαντινών νομισμάτων, την οποία δώρισε στο Νομισματικό Μουσείο, ενώ και με τη διαθήκη της άφησε μεγάλα περιουσιακά στοιχεία στο Ελληνικό Κράτος για διάφορους κοινωνικούς σκοπούς. Αναφέρουμε και την Ιωσηφίνα (Τζώτζη) Μοργκεντάου, σύζυγο του Αμερικανού διπλωμάτη Χένρυ Μοργκεντάου, προέδρου της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων της Μικρασιατικής Καταστροφής στην Ελλάδα. Η Τζώτζη Μοργκεντάου έκτισε με δικά της χρήματα, προικοδότησε και δώρισε

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 63

στον Δήμο Βύρωνα ένα μεγάλο νηπιοτροφείο-παιδικό σταθμό, τον «Παιδικό Σταθμό Μοργκεντάου» (που ήταν ο πρώτος του είδους του στην Ελλάδα και εξακολουθεί να λειτουργεί μέχρι σήμερα). Συνεχίζουμε με τον Δημήτριο Προμπονά, φαρμακοποιό, γιατρό, αλλά και πολιτευτή από τη Νάξο, με το γνωστό φαρμακείο του στην οδό Πειραιώς. Κάτοχος μεγάλης περιουσίας, την κληροδότησε μετά τον θάνατό του το 1949 στην Πολεμική Αεροπορία, καθώς και το μεγάλο κτήμα του στα Πατήσια – Ριζούπολη στον Δήμο Αθηναίων για να χρησιμοποιηθεί ως τόπος αναψυχής των κατοίκων της περιοχής. Στο κτήμα αυτό, το «Πάρκο Προμπονά», όπως είναι γνωστό, λειτουργεί σήμερα φυτώριο ανθέων, ανθαγορά και άλλα παρόμοια, ενώ ολόκληρη η περιοχή έχει χαρακτηριστεί ως Συνοικία Προμπονά. Ο Δημήτριος Προμπονάς επανειλημμένα εκλέχθηκε βουλευτής Κυκλάδων. Από τους σημαντικότερους ευεργέτες του Πειραιά ήταν οι δύο αδελφοί Ράλλη, ο Ιάκωβος και ο Λουκάς, χιακής καταγωγής. Ο Ιάκωβος Ράλλης ήταν μεγαλέμπορος εγκατεστημένος στην Κωνσταντινούπολη. Με δωρεά του ιδρύθηκε το 1856-58 στην πλατεία Κοραή του Πειραιά το «Ράλλειον Παρθεναγωγείον» (αρχικά «Παρθενικόν Λύκειον») και το 1937 στεγάστηκε στον ίδιο χώρο και η «Ράλλειος Παιδαγωγική Ακαδημία» και επίσης η «Ράλλειος Σχολή». Με δωρεά του ιδρύθηκε επίσης, στη συνοικία Υδραίικα, και το Δεύτερο Δημοτικό Παρθεναγωγείο. Ο Λουκάς Ράλλης αγωνίστηκε στην Επανάσταση του 1821 και αργότερα εξελίχθηκε σε μεγάλο οικονομικό παράγοντα (τραπεζίτης, βιομήχανος, μεγαλέμπορος) και Δήμαρχο Πειραιά (1855-1866). Μεγάλη ήταν και αυτού η κοινωνική προσφορά, ενώ αναδείχθηκε και μεγάλος ευεργέτης του Θεραπευτηρίου «Ευαγγελισμός». Ο Αλέξανδρος Διομήδης ήταν οικονομολόγος, πολιτικός, καθηγητής Πανεπιστημίου και πρωθυπουργός της Ελλάδας (1949). Με τη διαθήκη του κληροδότησε ένα μεγάλο χρηματικό ποσό, με το οποίο ιδρύθηκε το 1970, στην Ιερά Οδό – Λεωφόρο Αθηνών, ο Διομήδειος Βοτανικός Κήπος, ο οποίος καταλαμβάνει έκταση 1.800 στρεμμάτων (καλλιεργούνται εκεί άνω των 3.000 είδη φυτών από όλο τον κόσμο. Σήμερα ανήκει στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, αλλά είναι προσιτός και στο ευρύτερο κοινό).

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 64

Ο κατάλογος των ευεργετών της πρωτεύουσας δεν τελειώνει βέβαια εδώ. Υπάρχουν και πολλά ακόμη ονόματα που συμπεριλαμβάνονται σε αυτόν, με τα οποία ο περιορισμός του χώρου δεν μας επιτρέπει να ασχοληθούμε διεξοδικά. Αναφέρουμε επί τροχάδην μερικά ακόμα από αυτά, μαζί με μία σύντομη μνεία της μεγάλης προσφοράς τους. Έτσι έχουμε π.χ. τον Γεώργιο Λασσάνη που κληροδότησε την περιουσία του και το σπίτι του στους Αέρηδες για κοινωνικούς σκοπούς και συνέστησε τον «Λασσάνειον Διαγωνισμόν Ποιήσεως», τον τραπεζίτη και βιομήχανο Ιωάννη Πεσμαζόγλου, που ίδρυσε με δωρεά του τις Νυκτερινές Σχολές του Συλλόγου Εμποροϋπαλλήλων, ενίσχυσε με γενναία χρηματοδότηση τον «Πειραϊκόν Σύνδεσμον» και άλλα πολλά· τον μεγαλέμπορο Δημήτριο Θωμαΐδη, που ίδρυσε το «Θωμαΐδειον Βραβείον» για τη βράβευση αριστούχων του Πολυτεχνείου και ενίσχυσε με μεγάλη του δωρεά το Γηροκομείο Αθηνών, ενώ η σύζυγός του Ταρσίτσα ίδρυσε το 1901 το «Θωμαΐδειον Ίδρυμα» για την προικοδότηση απόρων κοριτσιών· τον αρχαιολόγο Ερρίκο Σλήμαν και την Ελληνίδα σύζυγό του Σοφία, με μεγάλες δωρεές στο Θεραπευτήριο «Ευαγγελισμός», στο Γηροκομείο, για την ίδρυση Φθισιατρείου στην Καισαριανή και την ανέγερση νέας πτέρυγας στο σανατόριο «Σωτηρία» και άλλα πολλά· τον καθηγητή Πανεπιστημίου και νομικό Μάρκο Ρενιέρη με μεγάλες δωρεές στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και την Εθνική Βιβλιοθήκη· τον επιχειρηματία Μιχαήλ Νομικό, που έκτισε το σχολικό κτήριο στον οποίο στεγάστηκε το Η΄ Γυμνάσιο Αρρένων, ενώ έκανε και μεγάλη δωρεά στο Δήμο Αθηναίων· τους Ολλανδούς Ροδόλφο και Γκέοργκ Φαν Βάυκ, που έκτισαν δημοτικό σχολείο στον Άλιμο· και άλλους πολλούς ων ουκ έστι αριθμός. Και κλείνουμε μνημονεύοντας απλώς το πλήθος των δωρητών σε ολόκληρο το εύρος της πρωτεύουσας, οι οποίοι πρόσφεραν οικόπεδα στους δήμους τους, τμήματα των κτημάτων τους για την κατασκευή οδών και πλατειών, δωρεές για την ανέγερση εκκλησιών ή για ενίσχυση φιλανθρωπικών ιδρυμάτων κ.ο.κ. Ας τους θυμόμαστε.

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 65

Το παλαιότερο χαρτοπωλείο της Αθήνας Το 2010 συμπλήρωσε βίον 140 ετών και είναι η μοναδική αθηναϊκή επιχείρηση της οποίας η ιδιοκτησία παραμένει εις απογόνους του ιδρυτού1 { Του Κώστα Χατζιώτη }

Τ

ο έτος 1870 υπήρχον ήδη εις Αθήνας αρκετά χαρτοπωλεία (συνολικώς 13). Το κυριώτερο από αυτά ήτο το του Κωνσταντίνου Αντωνιάδου, κείμενο εις την οδόν Ερμού 119.2 Όπως αναφέρεται εις τον Οδηγόν του Μιλτιάδου ΜΠΟΥΚΑ, εκδόσεως του έτους 1875, εις το κατάστημα τούτο επωλούντο γραφική ύλη, χάρτης χρωματιστός, κατάστιχα και χημική μελάνη. Εις την αυτήν οδόν Ερμού υπήρχον ακόμη πέντε χαρτοπωλεία, μεταξύ των οποίων συγκατελέγετο και το χαρτοπωλείον «Πάλλης και Λίτσας» (εις τον αριθμόν 208). Ο Πάλλης ήτο χαράκτης και ο κύριος μοχλός της επιχειρήσεως, η οποία ήτο ιδιαιτέρως δυναμική και προοδευτική, αφού εξ όλων των αθηναϊκών χαρτοπωλείων ήτο η μόνη, η οποία διεφήμιζε ότι κατασκεύαζε επισκεπτήρια, σφραγίδες κ.λπ. Κατά το έτος 1877 ο Λίτσας απεχώρησε από την επιχείρηση και εισήλθε εις αυτήν ο Γεώργιος Κοτζιάς, υπάλληλος μέχρι τότε της εταιρίας. Το κεφάλαιο της νέας εταιρίας ορίσθη εις το αξιόλογον διά την εποχήν ποσόν των 12.000 δραχμών και ο τίτλος της έγινε «ΠΑΛΛΗΣ ΚΑΙ ΚΟΤΖΙΑΣ».

1

2

Υπάρχουν, βέβαια, παλαιότερες αθηναϊκές επιχειρήσεις, όπως λ.χ. η σοκολατοποιία ΠΑΥΛΙΔΗ, αλλά το ιδιοκτησιακό καθεστώς τους έχει μεταβληθεί με εξαγορές συγχωνεύσεις κ.λπ. Η αρίθμηση εκείνης της εποχής δεν έχει καμίαν σχέση με τη σημερινή. Ο αριθμός των αθηναϊκών χαρτοπωλείων συνέχιζε να αυξάνει και μάλιστα με εντυπωσιακούς ρυθμούς. –Στον «Οδηγό της Ελλάδος» του Χρ. ΜΑΚΡΙΔΗ (1899) τα χαρτοπωλεία έχουν φθάσει τα 23. Μεταξύ αυτών συναντάται και ο Φιλ. Λίτσας, που μετά τη διάλυση της συνεργασίας του με τον Πάλλα, έχει δημιουργήσει το δικό του χαρτοπωλείο στην οδό Ερμού 86. Στον ίδιο Οδηγό αναφέρεται και ένα άλλο χαρτοπωλείο, το οποίο τα αμέσως επόμενα χρόνια και για περισσότερο από μισό αιώνα θα κατείχε σημαίνουσα θέση στον κλάδο. Πρόκειται

Η επιχείρηση, συνεχίζουσα τις καινοτομίες, εισήγαγε κατά το 1883 την κατασκευή φακέλων, ενώ κατά το επόμενο έτος (1883), εφαρμόζουσα νεωτάτην γερμανικήν εφεύρεση, ήρχισε την παραγωγή σφραγίδων εκ καουτσούκ. Αλλά και ο χαρτοπόλεμος, που υπήρξε τόσο δημοφιλής στις παλαιές αθηναϊκές Αποκρηές, εισήχθη για πρώτη φορά στη Ελλάδα από το χαρτοπωλείον «ΠΑΛΛΗΣ ΚΑΙ ΚΟΤΖΙΑΣ». Μια άλλη σημαντική δραστηριότης της επιχειρήσεως ήταν η εισαγωγή και εμπορία τυπογραφικού χάρτου, εις την οποία επεδίδετο ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του 1890. για το χαρτοπωλείο «ΑΔΕΛΦΟΙ ΡΑΚΟΠΟΥΛΟΙ», που είχε εγκατασταθεί στην οδό Αιόλου 197. Πάντως, η επιχείρηση «ΠΑΛΛΗΣ ΚΑΙ ΚΟΤΖΙΑΣ» έχει πλέον καθιερωθεί ως το κυριότερο χαρτοπωλείο της Αθήνας και χαρακτηρίζεται ως «πρώτης τάξεως», ενώ στη σελίδα 102 του Οδηγού υπάρχει και ολοσέλιδη διαφήμιση. Τέλος, εις τον «Οδηγόν της Ελλάδος 1920» του Ν. Γ. Ιγγλέση ο αριθμός των χαρτοπωλείων έχει αυξηθεί εντυπωσιακά, φθάνοντας τα 43. «Ο ΠΑΛΛΗΣ ΚΑΙ ΣΙΑ» λειτουργεί πάντα στην οδό Ερμού 16-20. Οι επιχειρήσεις των «ΛΙΤΣΑ» και «ΚΟΤΖΙΑ» δεν μνημονεύονται πλέον. Αντιθέτως εμφανίζεται ένα νέο χαρτοπωλείο, ο «Κ. ΑΛΙΚΙΩΤΗΣ»», που η παρουσία του (κυρίως μέσω των διαδόχων του) θα συνεχισθεί και μετά τον Πόλεμο επί αρκετά χρόνια.

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 67

Τον Ιούλιο του 1911 απεχώρησε από την εταιρία ο Γ. Κοτζιάς και η επιχείρηση παρέμεινε πλέον μόνο εις τον Πάλλη3. Μια άλλη δραστηριότης της επιχειρήσεως, η οποία προσέλαβε μεγάλην ανάπτυξη από των πρώτων ετών του 20ού αιώνος, ήτο η έκδοση εικονογραφημένων ταχυδρομικών δελταρίων (cartes postales). O Πάλλης υπήρξε ο μεγαλύτερος εκδότης τέτοιων δελταρίων στην Ελλάδα, εκυκλοφόρησε εκατοντάδες κάρτες με απεικονίσεις αρχαίων μνημείων αλλά και σκηνές της σύγχρονης ζωής. Χάρις σε αυτήν τη δραστηριότητα του Πάλλη, έχουμε σήμερα πολύτιμες «μνήμες» διά κτήρια, οδούς και πλατείες, που άλλως θα είχαν χαθεί.

3

Εφημερίδα «ΕΜΠΡΟΣ», 17 και 18 Ιουλίου 1911.

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 68 068

Ένας λησμονημένος θησαυρός στο Δημόσιο Ταμείο { Του Κώστα Χατζιώτη }

O

ι αθηναϊκές εφημερίδες της 31ης Αυγούστου 1929 εδημοσίευαν μία πραγματικά απίστευτη είδηση: Στο χρηματοκιβώτιο του Δημοσίου Ταμείου είχε εντοπισθεί ένα σιδηρό κιβώτιο με άγνωστο αλλά οπωσδήποτε πολύτιμο περιεχόμενο. Επρόκειτο περί κληροδοτήματος του 1839(!) προερχομένου εκ της κληρονομίας των Ζωσιμάδων! Όπως εγνώσθη, το κληροδότημα, αφού παρέμεινε επί δεκαετίες στα… αζήτητα, εντοπίσθηκε το 1888 με την ευκαιρία της πολύκροτης υποθέσεως της καταχρήσεως των δύο ταμιών του Κεντρικού Ταμείου. Τότε ο Χαρίλαος Τρικούπης ανέθεσε εις τον νέον ταμία, τον Ν. Καλογερά, να ελέγξει το περιεχόμενο (που ήταν συσκευασμένο σε δύο κιβώτια), να το ταξινομήσει και να το καταγράψει. Διεπιστώθη, όμως, ότι τα κλειδιά του ενός εκ των δύο κιβωτίων είχαν χαθεί. Έτσι ο έλεγχος περιορίστηκε στο περιεχόμενο του ενός και μόνον κιβωτίου, ενώ το άλλο ετέθη κατά μέρος, προκειμένου να κληθεί εντός των αμέσως προσεχών ημερών κλειδαράς να το ανοίξει. Όπως, όμως, συνήθως συμβαίνει με τις δημόσιες υποθέσεις στην Ελλάδα, οι «αμέσως προσεχείς ημέρες» επρόκειτο να διαρκέσουν 40 ολόκληρα χρόνια! Και ο κλειδαράς εκλήθη μόλις τις τελευταίες ημέρες του Αυγούστου 1929 να ανοίξει το κιβώτιο έναντι αμοιβής 2.500 δραχμών1! Όταν, τέλος, το κιβώτιο άνοιξε, διαπιστώθηκε ότι πράγματι περιείχε τι-

1

Εφημερίδα «ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», 31 Αυγούστου 1929, σελ. 5.

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 69 069

Ο Ζώης Ζωσιμάς (1764-1828). μαλφή και πολλά άλλα πολύτιμα αντικείμενα. Και η «ΕΣΤΙΑ» στο φύλλο της 31ης Αυγούστου 1929 σχολίαζε με δικαιολογημένα ειρωνική διάθεση: «Τώρα πλέον φοβούμεθα πολύ ότι θα πρέπη να παρέλθουν τόσα αν όχι και περισσότερα χρόνια, διά να κανονισθή οριστικώς η τύχη των τιμαλφών αυτών». Κάπου 40 χρόνια μετά την ανακάλυψη του λησμονημένου εις το Δημόσιον Ταμείον θησαυρού, είχα μία ανάλογη εμπειρία, που αξίζει, νομίζω, να περιγράψω: Η Ρένα Ευελπίδου, σεβαστή Αθηναία δέσποινα, αντιπρόεδρος της Ελληνικής Νομισματικής Εταιρείας (στην οποίαν ήμουν και εγώ μέλος) και έμπειρη νομισματολόγος, ειδικευμένη εις τα αρχαία νομίσματα, μου τηλεφώνησε ένα πρωί του 1967: – Με έχουν παρακαλέσει στην Τράπεζα της Ελλάδος να ταξινομήσω κάποιαν συλλογή που έχουν. Δυστυχώς, τα νομίσματα είναι φύρδην μίγδην. Μαζί με τα αρχαία υπάρχουν επίσης αρκετά νεότερα, τα οποία δεν γνωρίζω. Εσύ ειδικεύεσαι σε αυτά· θα ’θελες να με βοηθήσεις; Φυσικά, δέχθηκα πρόθυμα, και το επόμενο πρωί κατερχόμουν στα υπόγεια της Τραπέζης, περίεργος να ιδώ τι είδους νεωτερικά νομίσματα ήσαν αυτά.

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 70 070

Όπως διαπίστωσα με την πρώτη ματιά, επρόκειτο περί χρυσών, αργυρών και χαλκών νομισμάτων, που εκάλυπταν χρονικά όλην τη διαδρομή του ελληνικού κράτους· από τον Καποδίστρια, τον Όθωνα, τον Γεώργιον τον Α΄ μέχρι τις αναμνηστικές εκδόσεις που είχαν κοπεί τις παραμονές του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Άρχισα την ταξινόμηση και την καταγραφή παράλληλα με τη Ρένα Ευελπίδη, που ησχολείτο με την τακτοποίηση των αρχαίων νομισμάτων. Ο Αναστάσιος Ζωσιμάς (1754-1828). Κάποια στιγμή, ενεφανίσθη ένας υπάλληλος της Τραπέζης κομίζων ένα σιδηρό κιβώτιο.

– Είναι κι αυτό, μας είπε και εναπέθεσε το βαρύ κιβώτιο στο τραπέζι.

– Τι είναι αυτό; ρωτήσαμε περίεργοι. Και η αφοπλιστική απάντηση: – Δεν γνωρίζω. Κανείς δεν γνωρίζει το περιεχόμενό του. Πάντως πρέπει να έχει νομίσματα.

– Γιατί δεν το ανοίγετε; απορήσαμε. Και ο υπάλληλος, ατάραχος, σαν να μας έλεγε κάτι το αυτονόητο: – Διότι είναι κλειδωμένο. Και έσπευσε να διευκρινίσει: Τα κλειδιά έχουν χαθεί! Ανταλλάξαμε ένα βλέμμα με τη Ρένα Ευελπίδη και συμφωνήσαμε σιωπηλά: – Από πότε έχετε να ελέγξετε το περιεχόμενο του κιβωτίου; Υπάρχει κάποιο πρωτόκολλο; Ποια είναι η προέλευσή του; Ήταν η σειρά του υπαλλήλου να απορήσει: – Και πώς θέλετε να γνωρίζω; Αυτό το κιβώτιο, σύμφωνα με όσα έχω ακούσει από παλαιούς συναδέλφους, είχε αποκρυβεί κατά την περίοδο του… πολέμου και της Κατοχής! Στο σημείο αυτό κρίναμε ότι είχαμε παρακολουθήσει αρκετά αυτό το θέατρο του παραλόγου. Διακόψαμε κάθε συζήτηση και η Ρένα Ευελπίδη, που

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 71 071

γνωριζόταν με τον Διοικητή της Τραπέζης (αν καλώς ενθυμούμαι, ήταν ο Γαλάνης), του τηλεφώνησε ενημερώνοντάς τον σχετικώς. Εκείνος, έκπληκτος, έδωσε τη λύση: Το επόμενο πρωί εμφανίστηκε ένας κλειδαράς και παρουσία δύο ανωτέρων υπαλλήλων της Τραπέζης διέρρηξε το κιβώτιο. Το περιεχόμενό του δεν περιλάμβανε… αμύθητους θησαυρούς, αλλά οπωσδήποτε ήταν αξιόλογο. Ενθυμούμαι μάλιστα πως μεταξύ άλλων υπήρχαν και τρία χρυσά αναμνηστικά εκατοντάδραχμα, που είχαν κοπεί λίγο πριν από τον πόλεμο2. Ύστερα, λοιπόν, από πολλές δεκαετίες που είχαν λησμονηθεί μέσα στο σιδηρό αυτό κιβώτιο, τα νομίσματα κατεγράφησαν με κάθε λεπτομέρεια… Όταν εβίωσα το συμβάν αυτό, το είχα θεωρήσει πρωτοφανές… Διότι αγνοούσα ότι κάτι ανάλογο είχε συμβεί μερικές δεκαετίες ενωρίτερα. Να όμως που ανατρέχοντας πρόσφατα στα φύλλα των εφημερίδων του 1929, διεπίστωσα ότι τελικώς… ουδέν καινόν υπό τον ήλιον!

2

Η σειρά των αναμνηστικών νομισμάτων που είχαν κοπεί στο Νομισματοκοπείο του Λονδίνου με την ευκαιρία της επανόδου του Γεωργίου Β΄ στην Ελλάδα, απετελείτο από τρεις αξίες: ένα εκατοντάδραχμο χρυσό, ένα εικοσάδραχμο, επίσης χρυσό, και ένα εκατοντάδραχμο αργυρό. Τα νομίσματα αυτά είχαν κοπεί σε πολύ περιορισμένες ποσότητες (μόλις μερικές δεκάδες από την κάθε αξία), έφθασαν στην Ελλάδα το 1938 και ουδέποτε εκυκλοφόρησαν. Η εσωτερική αξία τους (intisic value) άλλωστε ήταν πολλαπλάσια της ονομαστικής.

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 72 072

Αγία Φιλοθέη. Η ηρωική γυναίκα της Αθηναϊκής Αγιολογίας { Της Ελίνας Γαληνού }

K

ατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, οι κύριοι παράγοντες εξουσίας για τους Χριστιανούς ήταν οι Δημογέροντες και ο Μητροπολίτης. Όμως τη μεγαλύτερη δύναμη είχαν κυρίως ο Ηγούμενος των τότε μοναστηρίων και ο Κλήρος. Μέσα στη ζοφερή ατμόσφαιρα της σκλαβιάς, οι Χριστιανοί συσπειρώνονταν γύρω από τον Κλήρο αναζητώντας ένα καταφύγιο. Ο Κλήρος έπαιξε σημαντικό ρόλο στη διατήρηση της χριστιανικής πίστης και τη διδασκαλία των γραμμάτων κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, όπως γνωρίζουμε. Και η πόλη των Αθηνών δεν έπαυσε ποτέ να δίνει τη χριστιανική μαρτυρία ακόμα και στους δύσκολους, σκοτεινούς χρόνους της Ιστορίας της. Δεν έλειπαν όμως και οι άνθρωποι που, αγωνιζόμενοι για τη διάσωση των αρχών του Χριστιανισμού, βασανίστηκαν και πέθαναν από μαρτυρικό θάνατο, αφού για τους Τούρκους ήταν οι «γκιαούρηδες», δηλαδή οι άπιστοι. Αυτοί οι μάρτυρες επάξια απέκτησαν μια θέση μέσα στην Αθηναϊκή Αγιολογία. Ανάμεσά τους εμφανίζεται και μια γυναικεία μορφή, η οποία καταξιώθηκε ως Μάρτυς και σήμερα τιμάται ως Αγία. Πρόκειται για τη Φιλοθέη Μπενιζέλου, η οποία έζησε στην Αθήνα μέσα στον πρώτο αιώνα της τουρκοκρατούμενης περιόδου. Γεννήθηκε το 1522 από τον Άγγελο Μπενιζέλο, γόνο αρχοντικής οικογένειας, και τη Συρίγη Παλαιολογίνα, γόνο της ιστορικής βυζαντινής οικογένειας. Το κοσμικό της όνομα ήταν Ρεβούλα (Παρασκευή) και μεγαλώνοντας είχε το προνόμιο να λάβει εξαιρετική μόρφωση, πράγμα σπάνιο για την εποχή της. Όμως οι συνθήκες του καιρού της δεν επέτρεπαν καμία δράση στις γυναίκες, ενώ ο τουρκικός ζυγός ανάγκαζε πολλές οικογένειες να

Η Φιλοθέη σε νεαρή ηλικία προσφέρει ελεημοσύνη. Πίνακας Δ. Δούκα. Ιερός Ναός Αγίας Φιλοθέης. παντρεύουν πρώιμα τις κόρες τους για να μην τις «αρπάξουν» οι Τούρκοι για τα χαρέμια τους. Έτσι πολλά κορίτσια επί Τουρκοκρατίας παντρεύτηκαν από τα πρώτα εφηβικά τους χρόνια ή και τα παιδικά τους ακόμα, ώστε να αποφύγουν τον κίνδυνο αρπαγής τους. Μία από αυτές ήταν η Ρεβούλα Μπενιζέλου, που την πάντρεψαν στα 12 της χρόνια παρά τη θέλησή της με τον Γεώργιο Πλατυπόδη – κατά πολύ μεγαλύτερό της. Όμως ο γάμος αυτός δεν ευτύχησε γιατί ο σύζυγός της ήταν πολύ βάναυσος. Πέθανε τρία χρόνια αργότερα αφήνοντας τη χήρα σε πολύ νεαρή ηλικία και ως νύφη περιζήτητη τη διεκδίκησαν πολλές σημαντικές αθηναϊκές οικογένειες. Παρ’ όλες τις προτροπές και πιέσεις, η Ρεβούλα αρνήθηκε να κάνει δεύτερο γάμο και προτίμησε να ακολουθήσει ασκητική ζωή.

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 74 074

Η μοναχή Φιλοθέη (Ρεβούλα) ανακαίνισε τον μικρό ναό του Αγίου Ανδρέου που βρισκόταν στον περίβολο του πατρικού της αρχοντικού και τον μετέτρεψε σε κοινόβιο. Σ’ αυτό το κοινόβιο εισήλθε πρώτη ως Ηγουμένη μαζί με άλλες μοναχές, κόρες επιφανών οικογενειών των Αθηνών. Εκείνη την εποχή αρχίζει τη φιλανθρωπική, κοινωνική, εκπαιδευτική και εθνική της δράση, στην οποία αφιέρωσε όλη της την πατρική και προσωπική περιουσία. Ίδρυσε σχολεία, βιοτεχνικά και χειροτεχνικά εργαστήρια, νοσοκομεία, ορφανοτροφεία. Εκεί βρίσκουν καταφύγιο και περίθαλψη (υλική και πνευματική), κυρίως οι άποροι. Δαπανά αφειδώς χρήματα για την απελευθέρωση των αιχμαλώτων και φροντίζει να προστατεύσει τις γυναίκες φυγαδεύοντάς τις σε νησιά. Ονομάζει το ίδρυμά της «Παρθενώνα» και το επεκτείνει με παραρτήματα στο Χαλάνδρι, στα Πατήσια, στο Ψυχικό, στην Καλογρέζα. Στην περιοχή του Ψυχικού, άνοιξε πηγάδι για να ξεκουράζονται οι αγρότες που δούλευαν εκεί, καθώς το νερό ήταν λιγοστό στην αττική γη. Θεωρείται ότι η ονομασία της περιοχής Ψυχικό οφείλεται στο «ψυχικό» αυτό της μοναχής Φιλοθέης, και η Καλογρέζα πήρε το όνομά της από τη μονή που ίδρυσε εκεί, τη Μονή της «Καλογραίας», όπως την αποκαλούσαν οι Αθηναίοι (σύμφωνα με την ετυμολογία, «καλογρέζα» σημαίνει «μοναχή» στην αρβανίτικη διάλεκτο). Το βασικό της μέλημα ήταν η τόνωση του ορθοδόξου ιδεώδους και η διατήρηση της ελληνικής συνείδησης. Το έργο της, κατά βάση εθνικό και θρησκευτικό, ξεπέρασε τα όρια της Αθήνας και έγινε γνωστό σε όλη την Ελλάδα. Η αλληλογραφία της Φιλοθέης με τη Γερουσία της Βενετίας, από την οποία ζητούσε οικονομική συνδρομή, αποτελεί αδιαμφισβήτητη ιστορική τεκμηρίωση για το έργο της. Τότε η Φιλοθέη μετέφερε τη μονή της στο μετόχι του Αγίου Ανδρέα (το Καθολικό της μονής που σώζεται ως σήμερα και αποτελεί ενοριακό ναό – βρίσκεται στην οδό Λευκωσίας στα Πατήσια) για να συνεχίσει απτόητη το έργο της. Όμως κατά τη διάρκεια ιερής ολονυχτίας που επιτελούσαν οι μοναχές προς τιμήν του πολιούχου Αγίου των Αθηνών Διονύσου Αρεοπαγίτου, η Φιλοθέη συλλαμβάνεται εκ νέου κατόπιν αιφνίδιας επίθεσης των Τούρκων. Τη δένουν και τη μαστιγώνουν στην κολόνα έξω από τον ναό και την εγκαταλείπουν μισοπεθαμένη. Οι μοναχές τη μεταφέρουν στην κρύπτη της στην Κα-

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 75 075

λογρέζα και υποκύπτει στα τραύματά της, στις 19 Φεβρουαρίου 1589. Ενταφιάστηκε στο δεξί μέρος του ιερού βήματος του Αγίου Ανδρέα και ύστερα από αιώνες το σκήνωμά της μεταφέρθηκε στη Μητρόπολη των Αθηνών, όπου φυλάσσεται μέχρι σήμερα σε ασημένια λάρνακα. Στο μέρος όπου εξέπνευσε στην περιοχή της Καλογρέζας, κτίστηκε ο Ιερός Ναός της Αγίας Φιλοθέης και το γνωστό προάστιο των Αθηνών πήρε το όνομά της. Ο «Παρθενών» βρισκόταν εκεί όπου βρίσκεται σήμερα το Μητροπολιτικό Μέγαρο, δηλαδή πολύ κοντά στο πατρικό της σπίτι, το διατηρητέο «Αρχοντικό Μπενιζέλων», στην οδό Αδριανού 96. Κατά τον αρχιτέκτονα Σόλωνα Κυδωνιάτη, θεωρείται η αρχαιότερη οικία των Αθηνών, η οποία παρέμενε στην αφάνεια, ερειπωμένη και σφραγισμένη με λαμαρίνες. Πιθανολογείται ότι πρόκειται για το ίδιο σπίτι στο οποίο δύο αιώνες μετά τη Φιλοθέη, ο Λόρδος Βύρων θα συναντούσε τη Θηρεσία Μακρή, τη μορφή που ενέπνευσε την «Κόρη των Αθηνών». Αν και πρόκειται για ένα από τα σημαντικότερα μνημεία της μεταβυζαντινής περιόδου στην Αθήνα, λίγοι είναι εκείνοι που το γνωρίζουν, καθώς εδώ και τόσα χρόνια είχε αφεθεί στη φθορά και παρέμενε κλειστό. Το κτήριο ανήκει στο Υπουργείο Πολιτισμού και τα τελευταία χρόνια η χρήση του παραχωρήθηκε στην Αρχιεπισκοπή, η οποία έχει αναθέσει τη μελέτη αναστήλωσής του σε ομάδα αρχιτεκτόνων.

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 76

Υποδοχή - Βράβευση του Καθηγητού κ. John Camp* Ομιλία της Έλενας Κόρκα, Διευθύντριας Τεκμηρίωσης και Προστασίας Πολιτιστικών Αγαθών ΥΠΠΟ

K

ατ’ αρχάς θα ήθελα να συγχαρώ θερμά τον «Σύλλογο των Αθηναίων» για την πολύ σημαντική πρωτοβουλία της διοργάνωσης αυτής της εκδήλωσης προς τιμήν του καθηγητή John Camp. Ο καθηγητής John Camp αποτελεί μια από τις λαμπρές μορφές της Αρχαιολογίας, που έχει σφραγίσει με την πολυετή και πολυσχιδή του δραστηριότητα την αρχαιολογική έρευνα που αφορά κυρίως στην κλασική εποχή της αρχαίας Ελλάδας. Με διακεκριμένες σπουδές Κλασικής Αρχαιολογίας στο Princeton University, πλουσιότατη ακαδημαϊκή δράση, πολυάριθμες ανασκαφικές έρευνες, επί παραδείγματι στην Κόρινθο, στην Πύλο, στην Επίδαυρο, στη Νάξο, στην Αρχαία Αγορά των Αθηνών και αλλού, και με εξαιρετικά ογκώδες βιβλιογραφικό έργο, αποτελεί το πρότυπο του επιστήμονα ερευνητή, το πρότυπο του σοφού ανδρός. Θα ήθελα να σταθώ ιδιαίτερα στο πλούσιο ανασκαφικό έργο του καθηγητή στην Αρχαία Αγορά των Αθηνών, που εντάσσεται στο ευρύτερο ανασκαφικό της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα. Από τις πρώτες Ξένες Αρχαιολογικές Σχολές που ιδρύθηκαν στην Ελλάδα, η Αμερικανική Σχολή από το 1881 έχει συμβάλει τα μέγιστα στον εμπλουτισμό των γνώσεών μας αναφορικά με τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό. Οι ανασκαφές στην Αρχαία Αγορά των Αθηνών αποτελούν την ουσιαστικότερη συμβολή της Αμερικανικής Σχολής στην Αρχαιολογία, δεδομένου ότι η Αρχαία Αγορά αποτελεί μια * Ο καθηγητής κ. John Camp εξελέγη Επίτιμο Μέλος και του απενεμήθη το Μετάλλιο του Συλλόγου σε ειδική τελετή που πραγματοποιήθηκε στις 14 Μαρτίου 2011.

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 77

Ο καθηγητής κ. John Camp και η ομιλήτρια κ. Έλενα Κόρκα.

από τις σημαντικότερες περιοχές της Μεσογείου, όχι μόνο για την ελληνική Ιστορία, αλλά για τον ευρωπαϊκό πολιτισμό στο σύνολό του. Όπως είναι γνωστό, η Αγορά αποτελούσε το διοικητικό, οικονομικό, φιλοσοφικό, εκπαιδευτικό και κοινωνικό κέντρο της Αρχαίας Αθήνας, εκεί όπου χτυπούσε η καρδιά της δημόσιας ζωής της πόλης. Πέρα από τις άλλες λειτουργίες της, η Αγορά αποτελούσε τόπο συνάντησης, συζήτησης και ανταλλαγής ιδεών. Εκεί γεννήθηκε και τελειοποιήθηκε η έννοια της Δημοκρατίας. Από τα σημαντικότερα οικοδομήματά της ο Ναός του Δία, ο Βωμός των 12 θεών, ο Ναός του Απόλλωνα Πατρώου, το Μητρώο, το Βουλευτήριο, το Πρυτανικό, η Βασίλειος Στοά, η Στοά του Διός Ελευθερίου, η Θόλος κ.ά. Με δαπάνες της Σχολής και των υποστηρικτών της, κυρίως του ιδρύματος Rockefeller, αποκαλύφθηκε το μεγαλύτερο μέρος της Αρχαίας Αγοράς και αναστηλώθηκε η Στοά του Αττάλου. Αξίζει να σημειωθεί ότι η δραστηριότητα της Σχολής δεν περιορίστηκε απλώς στην αρχαιολογική έρευνα, αλλά επεκτάθηκε

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 78

επίσης στη διαμόρφωση αρχαιολογικού πάρκου και αρχαιολογικού μουσείου στο χώρο της Αρχαίας Αγοράς των Αθηνών. Η Στοά του Αττάλου του ΙΙ, χτισμένη τον 2ο αιώνα π.Χ., είναι το εντυπωσιακότερο κτήριο κατά μήκος της ανατολικής πλευράς της Αγοράς και αποτελούσε ένα εμπορικό κέντρο της εποχής, καθώς και έναν χώρο για κοινωνική συνεύρεση και περίπατο. Η ανασκαφή του κτηρίου έγινε κατά τον 19ο αιώνα από την Ελληνική Αρχαιολογική Εταιρεία και ολοκληρώθηκε αργότερα από την Αμερικανική Σχολή. Η Στοά αποκαταστάθηκε μεταξύ των ετών 19531956 από την Αμερικανική Σχολή με το ίδιο υλικό με το αρχικό. Όλα τα ευρήματα των ανασκαφών από την Αρχαία Αγορά στεγάζονται στη Στοά του Αττάλου. Σταθμό στις έρευνες της Αρχαίας Αγοράς αποτελεί ο εντοπισμός της Ποικίλης Στοάς που είναι μια από τις πολλές ανασκαφικές επιτυχίες του John Camp. Η Στοά, ένα από τα σημαντικότερα και πλέον φημισμένα κτήρια της Αρχαίας Αγοράς, ήλθε στο φως το 1981, χάρη στις έρευνες της ομάδας του καθηγητή. Ιδρυμένη μεταξύ 475-450 π.Χ., ονομαζόταν αρχικά Στοά του Πεισιάνακτος και από τον 4ο αιώνα π.Χ. εκαλείτο Ποικίλη, ένεκα των εξαιρετικών πινάκων του Πολύγνωτου, του Μίκωνος και Παναίνου που κοσμούσαν τους τοίχους της. Πρωτογνώρισα τον καθηγητή Jonh Camp to 1979, όταν, υπηρετώντας στη Γ´ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων, μου ανατέθηκε η εποπτεία των ανασκαφών της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αρχαία Αγορά. Αυτή η ευτυχής συγκυρία μού έδωσε την ευκαιρία της άμεσης επαφής με τον φωτισμένο αυτόν άνθρωπο, σπουδαίο διδάσκαλο, λαμπρό επιστήμονα και μεγάλο ελληνιστή. Αρχικά εντυπωσιάστηκα από τον τρόπο με τον οποίο αντιμετώπιζε τους φοιτητές του: εξαιρετικά ευγενής και ευπροσήγορος, έστεκε πολύτιμος αρωγός τους στο δύσκολο ταξίδι της αρχαιολογικής αποκάλυψης, απαντώντας σε κάθε ερώτηση, φωτίζοντας κάθε σκοτεινό σημείο, ερμηνεύοντας κάθε πτυχή της ανασκαφικής διαδικασίας, οδηγώντας τους σταδιακά στην κατάκτηση της γνώσης. Με την πάροδο του χρόνου ήλθα σε επαφή με την ερευνητική του δράση.

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 79

Η επιστημονική του κατάρτιση, η μεθοδικότητα, η κριτική σκέψη και η ακρίβεια στην τεκμηρίωση αποτελούν μερικές μόνο από τις επιστημονικές αρετές που τον διακρίνουν. Το έργο του πολυσχιδές και βαρυσήμαντο. Κατά κύριο λόγο οι καρποί της έρευνάς του αναφορικά με την Αρχαία Αγορά τον αναδεικνύουν σε ευπατρίδη της Αρχαιολογίας. Εντυπωσιάζεται πραγματικά όποιος τον γνωρίζει προσωπικά όχι μόνο από την υποδειγματική ερευνητική του δράση, αλλά και από τη βαθιά αγάπη και αφοσίωσή του στα ευρήματα της «γης» και από την προσήλωσή του στα ιδεώδη του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Η αγάπη του για τα παγκόσμιας εμβέλειας αγαθά του αρχαίου ελληνικού πνεύματος είναι εμφανής σε κάθε κείμενό του, σε κάθε λόγο του, αποτυπώνεται σε κάθε έκφανση της ζωής του. Συνέχισα να παρακολουθώ το έργο του Jonh Camp και από τη θέση της Προϊσταμένης του Τμήματος Ξένων Αρχαιολογικών Σχολών και ως Προϊσταμένη της Διεύθυνσης Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων. Εκτός από τα αιτήματα ανασκαφής που υποβάλλονταν κάθε έτος και τη σχετική άδεια που ακολουθούσε, είχα την ευκαιρία να ενημερωθώ για την πορεία των ερευνών του από την ετήσια παρουσίαση του έργου της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα. Οι έρευνες του καθηγητή ήταν πάντα από τις πιο εντυπωσιακές. Τον εξαίρετο συνάδελφο και θαυμάσιο άνθρωπο Jonh Camp ευχαριστώ θερμά για τη συμβολή του κατά διάρκεια της εκπόνησης της διδακτορικής μου διατριβής. Με εξαιρετική προθυμία, ανταποκρίθηκε άμεσα στο αίτημά μου και μου παραχώρησε την άδεια δημοσίευσης μίας από τις γκραβούρες του Dodwell με θέμα την αφαίρεση γλυπτών του Παρθενώνα από το συνεργείο του Έλγιν. Η συνεργασία μας για άλλη μια φορά υπήρξε υποδειγματική. Όλα τα χαρακτηριστικά που αναφέρθηκαν συνιστούν τα γνωρίσματα του «καλού και αγαθού» ανθρώπου, του εξαίρετου πολίτη της αθηναϊκής δημοκρατίας, του ενάρετου άνδρα του αρχαιοελληνικού ιδεώδους. Δεν θα ήταν υπερβολή να αφιερώσουμε στον σπουδαίο Jonh Camp τη δράση του Αριστοτέλη από τα «Πολιτικά»: «Τον δ’ αγαθόν άνδρα φαμέν κατά μίαν αρετήν είναι τελείαν» («αγαθόν δε άνδρα θεωρούμε εκείνον ο οποίος έχει την τελείαν αρετήν»).

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 80

Με ένα ανέκδοτο φωτογραφικό πανόραμα και σπάνιες όψεις της πόλεως των Αθηνών του 19ου αιώνα, τις εκδόσεις του και το περιοδικό «Τα Αθηναϊκά» συμμετείχε ο Σύλλογος των Αθηναίων στο 40ό Φεστιβάλ Βιβλίου που πραγματοποιήθηκε στους υπαίθριους χώρους του Ζαππείου (2-18 Σεπτεμβρίου) και εγκαινιάσθηκε από τον Πρόεδρο της Ελληνικής Δημοκρατίας κ. Κάρολο Παπούλια. Το Περίπτερο του Συλλόγου έγινε πόλος έλξης για τους φιλαθήναιους επισκέπτες της Έκθεσης. Στην κάτω φωτογραφία ο Πρόεδρος και μέλη του Δ.Σ. στο Περίπτερο.

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 81

Στιγμιότυπα της επετειακής εκδήλωσης για την Απελευθέρωση των Αθηνών από τα Γερμανικά Στρατεύματα Κατοχής που πραγματοποιήθηκε στα εντευκτήρια του Συλλόγου το απόγευμα της 12ης Οκτωβρίου 2011. Ομιλητής ο Πρόεδρος του Συλλόγου Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς με θέμα «Η Δημοτική Αρχή και η Σημαία της Απελευθέρωσης».

.

Σελίδες από την ιστορία του «Συλλόγου των Αθηναίων»

Γράφει και επιμελείται ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 84 084

Μία σπάνια έκδοση του «Συλλόγου των Αθηναίων» για την άλωση της Ακροπόλεως από τους Αθηναίους

Ο

Σύλλογος των Αθηναίων συνοδεύει την πόλη που υπηρετεί τα τελευταία 116 χρόνια. Στην πλούσια ιστορία του απεικονίζονται οι μεγάλες πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές ανακατατάξεις, κυρίως δε τα σημαντικά γεγονότα που απασχόλησαν την ελληνική πρωτεύουσα. Εξάλλου, όταν ιδρύθηκε ο «Αθηναϊκός Σύλλογος» (1895), όπως ήταν η πρώτη ονομασία του Συλλόγου των Αθηναίων, η πόλη μετρούσε λιγότερα από εβδομήντα χρόνια ελεύθερης ζωής. Όπως ήταν λογικό, από τα πρώτα κιόλας βήματά του, ο Σύλλογος των Αθηναίων καθιέρωσε δύο γιορτές, μία εθνική –ως «πολιτική» αναφέρεται στις πηγές– και μία θρησκευτική. Ως ημερομηνία της εθνικής γιορτής επιλέχθηκε η 10η Ιουνίου, «επέτειος της αλώσεως της Ακροπόλεως υπό των Αθηναίων», όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται στα πρακτικά του Διοικητικού Συμβουλίου.1 Στην ίδια πηγή επισημαίνεται πως θα «τελεσθή αγιασμός, τον δε προσήκοντα τη εορτή λόγον εκφωνήση ο αντιπρόεδρος κ. Θεοδ. Βενιζέλος … προσέτι δε να κληθή η Μουσική του ορφανοτροφείου Χατζηκώστα».2 Εν τω μεταξύ φαίνεται πως κατά την περίοδο οργάνωσης της εκδήλωσης υπήρξαν εξελίξεις που επέβαλαν την εκ νέου συνεδρίαση του Διοικητικού Συμβουλίου. Συνήλθε για να αποφασίσει για τις προσκλήσεις, αλλά και την προσφορά εκ μέρους

1

2

Πρακτικά Διοικητικού Συμβουλίου του Συλλόγου των Αθηναίων, Συνεδρίαση ΙΑ, Πέμπτη 24 Μαΐου 1896, σελ. 31. Επειδή μπορεί να επικρατήσει σύγχυση στον μελλοντικό ερευνητή διευκρινίζεται πως στα δύο πρακτικά των συνεδριάσεων που έγιναν μέχρι την πραγματοποίηση της τελετής αναφέρεται η ημερομηνία 9 Ιουνίου ως ημέρα του εορτασμού των γεγονότων που είχαν συμβεί στις 10 Ιουνίου 1822. Ό.π.

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 85 085

του ποιητή και μέλους ήδη του Συλλόγου Ιωάννη Πολέμη (1862-1924) ποιήματος «ποιηθέντος επί τη εορτή της 9ης Ιουνίου».3 Ως προς τις προσκλήσεις αποφασίσθηκε «να κληθώσι πάντες οι επιζώντες αγωνισταί και οι διευθυνταί των εφημερίδων, οι εν ενεργεία πολιτικοί και το Δημοτικόν Συμβούλιον εις την εορτήν».4 Ωστόσο, η προσφορά ενός ανέκδοτου ποιήματος εκ μέρους τού ήδη καταξιωμένου ποιητή Ιωάννη Πολέμη, ο οποίος διήνυε ήδη το 34ο έτος της ηλικίας του, προφανώς επέβαλε να δοθεί μεγαλύτερη επισημότητα και δημοσιότητα στον εορτασμό. «Γενομένου δε τούτου», δηλαδή της απαγγελίας ενός ανέκδοτου ποιήματος, «αποφασίζεται να παρακληθή ο της Ριζαρείου σχολής διευθυντής Σεβασμιώτατος Πενταπόλεως όπως τελέση τον αγιασμόν» και επιπροσθέτως «να προσφερθώσιν γλυκίσματα εις τα αποτελούντα το μουσικόν σώμα ορφανά του ορφανοτροφείου».5 Ο αναφερόμενος Ιεράρχης είναι ο Άγιος Νεκτάριος (Κεφαλάς) Πενταπόλεως, γνωστός στο ευρύ κοινό ως Άγιος Νεκτάριος Αιγίνης ή Νεκτάριος Αιγίνης (1846-1920), ο οποίος είχε αναλάβει τη διεύθυνση της Ριζαρείου Σχολής τον Μάρτιο 18946. Η ανακοίνωση για τον Πολέμη έγινε από τον Γραμματέα του Συλλόγου Ευάγγελο Μουστάκα, ο οποίος είπε πως ο δικηγόρος και μέλος του Συλλόγου Αλέξανδρος Μπούκρας «θα απαγγείλη το ποίημα». Ο Κώστας Δημητριάδης διέσωσε την πληροφορία πως ο δικηγόρος Αλ. Μπούκρας επελέγη κατόπιν συστάσεως του Άγγελου Βλάχου.7 Όσο για τον διαλεκτό Αθηναίο και Καθηγητή της Φιλολογίας και Γυμνασιάρχη Ευάγγελο Μουστάκα, αρκούμαστε προς το παρόν να σημειώσουμε πως ήταν ο εμπνευστής και από τους πρωτεργάτες ίδρυσης του Συλλόγου και ανιψιός του αγωνιστή του ’21 Νικολή Μουστάκα, πολιορκητή της Ακροπόλεως.

3 4

5 6

7

Βλ. υποσημείωση 1. Πρακτικά Διοικητικού Συμβουλίου του Συλλόγου των Αθηναίων, Συνεδρίαση ΙΒ, Τετάρτη 5 Ιουνίου 1896, σελ. 31. Ό.π. Σοφοκλής Γ. Δημητρακόπουλος, Ο Άγιος Νεκτάριος Πενταπόλεως - Η πρώτη άγια Μορφή των καιρών μας. Αθήνα 1998, σελ. 188-198. Περιοδικό «Τα Αθηναϊκά», Έκδοση του Συλλόγου των Αθηναίων, Τεύχος 25, Αθήναι 1963, σελ. 12.

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 86 086

Αυτά είναι τα στοιχεία που παραδίδουν οι πηγές για την καθιέρωση της εορτής και την προετοιμασία του πρώτου εορτασμού.

Μετά τον εορτασμό, ο Σύλλογος φρόντισε να εκδώσει το δημοσιευόμενο 20σέλιδο, το οποίο αποτελεί ένα σπουδαίο τεκμήριο για την ιστορία του. Περιέχει σπουδαίες πληροφορίες για τον τρόπο και τον τόπο του εορτασμού, τον χαιρετισμό του Προέδρου του Συλλόγου Ιωάννη Δ. Λέκα, την πανηγυρική ομιλία του Αντιπροέδρου και Καθηγητή Θεοδόσιου Βενιζέλου και το ανέκδοτο τότε αλλά πολύ γνωστό στις ημέρες μας ποίημα του Ιωάννη Πολέμη «Ο Σερπεντζές», το οποίο απήγγειλε για πρώτη φορά στη γιορτή του Συλλόγου ο δικηγόρος Αλέξανδρος Λ. Μπούκρας. Το κλίμα και η συγκίνηση που θα επικράτησε στον εορτασμό εκείνον δεν είναι εύκολο να μεταφερθούν στο χαρτί. Η τελετή γίνεται «εν τη παρά τη νέα αγορά μεγάλη οικία του κ. Δ. Καλλιφρονά», η οποία ήταν και η πρώτη επίσημη έδρα του Συλλόγου.8 Πρόκειται βεβαίως για τον Αττικάρχη Δημήτριο Καλλιφρονά (1805-1897), γιο του Νικόλαου Καλλιφρονά. Νεαρός ακόμη, έλαβε μέρος στην Επανάσταση του 1821 υπηρετώντας στον τακτικό στρατό του Γάλλου φιλέλληνα Φαβιέρου. Διετέλεσε δεύτερος Δήμαρχος Αθηναίων, αναλαμβάνοντας τα ηνία του πρώτου δήμου της χώρας την περίοδο 1837-1841, ενώ το 1835 είχε ήδη εκλεγεί πρόεδρος του Δημοτικού Συμβουλίου. Θεωρούμενος από τους πρωτεργάτες της θεμελίωσης του συστήματος της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, δεν δίστασε να συγκρουστεί με την κεντρική εξουσία. Άλλωστε, υπήρξε από τους πρωτεργάτες της επαναστατικής κίνησης του Σεπτεμβρίου του 1843. Πρωτοστάτησε, επίσης, και στα γεγονότα του Oκτωβρίου 1862, που κατέληξαν στην έξωση του Όθωνα. Διετέλεσε πρώτος «Αττικάρχης» και επανειλημμένα Πρόεδρος και Αντιπρόεδρος της Βουλής, καθώς και Υπουργός Παιδείας και

8

Η εγκατάσταση έγινε τον Μάιο 1896. Το πρώτο τετράμηνο δεν καταβλήθηκε ενοίκιο, αλλά ήταν προσφορά του Δ.Μ. Καλλιφρονά στον Σύλλογο, ενώ από 1ης Σεπτεμβρίου 1896 άρχισε η καταβολή ενοικίου εκατό δραχμών. Πρακτικά Διοικητικού Συμβουλίου του Συλλόγου των Αθηναίων, Συνεδρίαση Ι, Τρίτη 7 Μαΐου 1896, σελ. 30.

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 87 087

Ναυτικών σε διάφορες κυβερνήσεις. Φανατικός της εθνικής ενδυμασίας, τη φορούσε έως τον θάνατό του. Κατηγορήθηκε πολλές φορές ότι συμπεριλάμβανε στην εκλογική του πελατεία οργανωμένες ομάδες παραβατών.9 Μυρσίνες και γαλανόλευκες σημαίες, εσωτερικός και εξωτερικός στολισμός, η μπάντα του Ορφανοτροφείου Χατζηκώνστα να παιανίζει εμβατήρια και τα βεγγαλικά συμπληρώνουν την εικόνα. Εκτός από τα μέλη του Συλλόγου, τις οικογένειές τους και τους προσκεκλημένους παραβρέθηκαν και επιζώντες αγωνιστές. Όλα ήταν πρόσφατα. Μπορεί να μη ζούσαν οι πρωταγωνιστές, αλλά τα μέλη των οικογενειών και τα παιδιά τους δεν μπορούσαν να ξεχάσουν. Ανάμεσά τους και ο Πρόεδρος του Συλλόγου, ο γηραιός υποστράτηγος Ιωάννης Δ. Λέκας. Η μενιδιάτικη οικογένεια Λέκα διακρίθηκε στην Ελληνική Επανάσταση για την προσφορά και τις θυσίες της σε ζωές. Πατέρας του Ιωάννη ήταν ο οπλαρχηγός Μήτρος (Δημήτριος) Λέκας που ανήκε στο λαϊκό κόμμα και αντιμαχόταν το αποκαλούμενο αρχοντολόγιο. Πολέμησε στην Ακρόπολη, στην εκστρατεία του Οδυσσέα, λαμβάνοντας μέρος στην άμυνα του Φρουρίου κατά τη διέλευση του Δράμαλη, ενώ στο τέλος τέθηκε κάτω από τις διαταγές του Καραϊσκάκη. Ο τελευταίος τον έστειλε (Απρίλιος 1827) να ξεσηκώσει τα προσκυνημένα –όπως τα αποκαλεί ο Καμπούρογλους– χωριά Χασιά και Μενίδι. Τον πρόδωσαν όμως συγχωριανοί του και συνελήφθη. Εστάλη στον Ομέρ πασά της Χαλκίδας, όπου βρήκε φρικτό θάνατο το 1828. Κρεμάστηκε από μια σιδερένια αρπάγη και γδάρθηκε ζωντανός. Ο μεγαλύτερος αδελφός του Αναστάσιος –ενίοτε βρίσκεται καταγεγραμμένος ως Αθανάσιος– υπήρξε αρχηγός μικρού σώματος Αθηναίων και Μενιδιατών και πολέμησε πολύ γενναία τον πρώτο χρόνο της Επανάστασης. Έπεσε στη μάχη του Χαλανδρίου τον Νοέμβριο 1821. Ο τρίτος αδελφός Γεώργιος έπεσε αργότερα στην πολιορκία της Ακρόπολης, ενώ ο τέταρτος και τελευταίος, ο μοναχός Παΐσιος, έπεσε στην πολιορκία των Αθηνών από τον Κιουταχή το 1826.10 Αυτής της οικογένειας απόγονος ήταν ο Πρόεδρος του Συλλόγου των Αθηναίων, ο οποίος έζησε ως παιδί τα γεγονότα της Επανάστασης, είδε να ξε9

Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς, Καλλιφρονάς Δημήτριος (1805-1897), Εφημερίδα «Ο Μικρός Ρωμηός», Περίοδος Δ´, Χρόνος 20ός, Φύλλο 126, Νοέμβριος 2006, σελ. 3.

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 88 088

κληρίζονται οι άνδρες της οικογένειας και, προπαντός, πληροφορήθηκε πως στη Χαλκίδα έγδαραν ζωντανό τον πατέρα του. Ο ίδιος εντάχθηκε στους κόλπους του Ελληνικού Στρατού από το 1844 και υπηρέτησε ευόρκως, διακρινόμενος για την εντιμότητα του χαρακτήρα του. Κατοικούσε στην οδό Νοταρά των Εξαρχείων και εκλέχθηκε τρεις φορές βουλευτής Αττικής, ενώ διετέλεσε Αντιπρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων. Απεβίωσε τον Δεκέμβριο 1908, έχοντας ξεπεράσει την ηλικία των ενενήντα ετών και κηδεύθηκε δημοσία δαπάνη. Απέκτησε εννιά παιδιά, τρία αγόρια και έξι κορίτσια. Τον μηχανικό Δημήτριο Λέκα, τον βουλευτή Αττικής Θεόδωρο Λέκα και τον Γεώργιο Λέκα. Επίσης τις θυγατέρες Μαρία, σύζυγο Ηλ. Νικολαΐδου, Θεοδώρα, σύζυγο Σ. Λούνδρα, Σοφία, σύζυγο Σ. Φερεντίνου, Καλλιόπη, σύζυγο Γ. Κομνηνού, Ελίζα, σύζυγο Ι. Γεννηματά, και Ελπινίκη, σύζυγο Δ. Ζερβέα.11 Σε εθνική προσφορά και ιστορικότητα δεν υπολειπόταν βεβαίως και ο κύριος ομιλητής, ο Αντιπρόεδρος του Συλλόγου και Καθηγητής της Ριζαρείου Εκκλησιαστικής Σχολής Θεοδόσιος Βενιζέλος (1821-1900). Απόγονος της αρχοντικής οικογένειας των Μπενιζέλων, κατοικούσε στην πλατεία Κολωνακίου και είχε φοιτήσει στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Με υποτροφία του Ιωάννη Βόζου συμπλήρωσε τις φιλολογικές σπουδές του στο Βερολίνο και αναγορεύθηκε διδάκτορας. Το θέμα της εναίσιμης διατριβής του, η οποία επαινέθηκε, ήταν «Περί της Αρείας Αθηνάς» («De Minerva Areia») και εκπονήθηκε στο Βερολίνο το 1854. Επανήλθε στη γενέτειρά του Αθήνα

10

11

Δημήτριος Γρ. Καμπούρογλους, λήμμα ΛΕΚΚΑΣ, Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τ. ΙΕ, σελ. 905. Ως προς τη γραφή του επωνύμου Λέκας, με ένα «κ», αυτήν χρησιμοποιούσε η οικογένεια και με αυτήν είναι καταγεγραμμένη στις επίσημες πηγές. Εφημερίδα «ΣΚΡΙΠ», Κυριακή 14 Δεκεμβρίου 1908, σελ. 3.

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 89 089

και διορίσθηκε Καθηγητής των Ελληνικών στη Ριζάρειο Εκκλησιαστική Σχολή, όπου δίδαξε επί 45 συναπτά έτη. Το 1857 διορίσθηκε Καθηγητής της Σχολής Ευελπίδων, ενώ το επιστημονικό του έργο είναι πλουσιότατο και αθησαύριστο. Με τη σύζυγό του Ολυμπιάδα Πίσσα του Ευστράτιου απέκτησαν επτά παιδιά. Τον Βασίλειο που έφυγε από τη ζωή σε νεαρή ηλικία, τον διαπρεπή γιατρό και φιλαθήναιο Ευστράτιο, τη Μαρία, η οποία επίσης απεβίωσε σε νεαρή ηλικία, την Αγγελική, σύζυγο Ανδρέα Ζαλάππα, τη Μαρία, σύζυγο Αθανάσιου Βρυζάκη, τον Βασίλειο και τη Σμαράγδα, σύζυγο Ιω. Κυριακού. Πολυγραφότατος συγγραφεύς με κυριότερα έργα του το «Περί του ιδιωτικού βίου των αρχαίων Ελλήνων» (Αθήναι, 1873) και τη δίτομη «Ελληνική ιστορία» (Αθήναι, 1884).12

Το κείμενο του Θεοδόσιου Βενιζέλου είναι μεστό εννοιών και μηνυμάτων, ανταποκρίνεται στην ιστορική πραγματικότητα, αποδίδει τον περίγυρο του ξεσηκωμού στην Αττική, προσφέρει πληροφορίες για περαιτέρω έρευνα και συγκινεί τον αναγνώστη δεδομένου ότι και η δική του οικογένεια είχε προσφέρει ανθρώπινες ζωές και περιουσία. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει, «ουδείς εξ υμών των ενταύθα παραγενομένων υπάρχει, όστις δεν έχει ν’ αναφέρη πάππον, ή πατέρα, ή θείον, ή αδελφόν μετασχόντα της ενδόξου ταύτης πράξεως». Εξάλλου, τα βασικά στοιχεία του κειμένου του αποτέλεσαν για πολλά χρόνια τον σκελετό επί του οποίου δομήθηκε σχεδόν το σύνολο των εργασιών 12

Δημήτριος Γρ. Καμπούρογλους, Αθηναϊκόν Αρχοντολόγιον, Α΄ Οι Άρχοντες Μπενιζέλοι, 1921, σελ. 157-159.

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 90 090

που δημοσιεύθηκαν και αφορούσαν την έκρηξη της Επανάστασης στην Αττική. Νεότερη ριζική θεώρηση –χωρίς βεβαίως να υποτιμηθεί στο ελάχιστο η ευσύνοπτη αλλά περιεκτική εργασία του Βενιζέλου– ευτύχησε ο Σύλλογος να γνωρίσει, πολλά χρόνια αργότερα, με τη γραφίδα του εκλεκτού Προέδρου του Δημητρίου Γέροντα.13 Όσο για το ποίημα του Ιωάννη Πολέμη14, εστιάζει στην κατάληψη του «Σερπεντζέ» (13 Νοεμβρίου 1821), όπως αποκαλούσαν οι Τούρκοι τους προμαχώνες του χώρου που άρχιζαν από το Ωδείο Ηρώδου του Αττικού, περιλάμβαναν τη Στοά του Ευμένους και κατέληγαν στο Θέατρο του Διονύσου. Αυτό το οχυρό αποκαλούσαν οι Τούρκοι «Σερπεντζέ», που αυτολεξεί σημαίνει «στιβαρός», «ρωμαλέος». Οι Έλληνες το αποκαλούσαν «κάτω φρούριο» και «παρατείχισμα». Κάθε άλλο παρά τυχαία ήταν βεβαίως η επιλογή του ποιητή, αφού ο Σερπεντζές για τους σκλαβωμένους Αθηναίους παρουσιαζόταν ως «υπερφυσικό τέρας» και η είσοδός του, όπως και εκείνη της Ακροπόλεως, ήταν απόλυτα απαγορευμένη για τους ίδιους. Διασώθηκε δε το τετράστιχο που αποδίδει τα συναισθήματα των σκλαβωμένων Αθηναίων γι’ αυτόν τον προμαχώνα: «Θα πάω κατά τον Σερπεντζέ και κει θ’ ανηφορίσω Να κλάψω αυτούς που μπαίνουνε και δεν γυρίζουν πίσω».15 Εξάλλου, η κατάληψη του Σερπεντζέ θεωρείτο στρατηγική διότι αφενός θα βελτίωνε τη θέση τους έναντι των Τούρκων που παρατηρούσαν έντρομοι από τις επάλξεις της Ακροπόλεως και αφετέρου θα τους στερούσε το νερό. Ο ανα-

13

14

15

Δημήτριος Αλ. Γέροντας, Οι Αθηναίοι στην Επανάσταση του 1821, τ. Α΄, Αθήνα 1984, και τ. Β΄, Αθήνα 1991. Το ποίημα αναδημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Τα Αθηναϊκά», Έκδοση του Συλλόγου των Αθηναίων, Τεύχος 19, Αθήναι 1961, σελ. 35-38, με σύντομο εισαγωγικό σχολιασμό. Δημήτριος Αλ. Γέροντας, Οι Αθηναίοι στην Επανάσταση του 1821, τ. Α΄, Αθήνα 1984, σελ. 66-67.

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 91 091

φερόμενος Γεώργιος Γκλύστης, ο οποίος μνημονεύεται και από τον Θ. Βενιζέλο, ήταν ένας από τους αρχηγούς των σαράντα ανδρών από τη Σαλαμίνα που συμμετείχαν στην πολιορκία του Σερπεντζέ, όπου έχασε και τη ζωή του. Μετά τη θυσία του εξελίχθηκε σε εμβληματική φυσιογνωμία για τον Αγώνα.

Τόσο για το κείμενο του Θεοδοσίου Βενιζέλου όσο και για το ποίημα του Ιωάννη Πολέμη μπορούν να γραφούν πολλές σελίδες και αναλύσεις. Ωστόσο, τα κείμενα, εν προκειμένω, μιλούν από μόνα τους και πέραν των ιστορικών γεγονότων αναδεικνύουν τη μακρά σειρά αξιών που συνόδευσαν την ίδρυση του Συλλόγου των Αθηναίων. Μετά το Καταστατικό, η έκδοση αυτή θεωρείται η πρώτη του Συλλόγου στην πολύχρονη πορεία του. Από τα χίλια αντίτυπα που εκδόθηκαν16 ελάχιστα σώζονται στις δημόσιες βιβλιοθήκες, ενώ το αντίτυπο που δημοσιεύουμε φωτογραφήθηκε από τη συλλογή του Ελληνικού Λογοτεχνικού & Ιστορικού Αρχείου, απ’ όπου ευγενώς μας παραχωρήθηκε.

16

Πρακτικά Διοικητικού Συμβουλίου του Συλλόγου των Αθηναίων, Συνεδρίαση ΙΓ΄, Πέμπτη 17 Οκτωβρίου 1896, σελ. 35.

Τα Νέα του Συλλόγου

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 112 0112

Τακτική Γενική Συνέλευση «Συλλόγου των Αθηναίων» 20 Μαρτίου 2011 Στις 20 Μαρτίου 2011 διεξήχθη η Ετήσια Γενική Συνέλευση των Τακτικών Μελών του Συλλόγου των Αθηναίων με τα εξής θέματα Ημερησίας Διατάξεως: 1. Εκλογή Προέδρου και Γραμματέως της Γενικής Συνελεύσεως με εισήγηση του απερχομένου Διοικητικού Συμβουλίου.

2. Σύντομη προσφώνηση του Προέδρου του απερχομένου Διοικητικού Συμβουλίου κ. Ιωάννη Δ. Τοτόμη και παρουσίαση των υποψηφίων για το Διοικητικό Συμβούλιο και την Εξελεγκτική Επιτροπή.

3. Εκλογή μελών της Εφορευτικής Επιτροπής με εισήγηση του απερχομένου Διοικητικού Συμβουλίου.

4. Έγκριση ότι η Γενική Συνέλευση συνεκλήθη νόμιμα και υπάρχει νόμιμη απαρτία.

5. Ανάγνωση της Εκθέσεως Πεπραγμένων του 2010 από τον Πρόεδρο του απερχομένου Διοικητικού Συμβουλίου κ. Ιωάννη Δ. Τοτόμη. Έγκριση από τη Γενική Συνέλευση των πεπραγμένων του και απαλλαγή του Διοικητικού Συμβουλίου από κάθε ευθύνη.

6. Ανάγνωση και ανάλυση του ταμιακού απολογισμού 2010 και της καθαρής θέσεως της περιουσίας του Συλλόγου κατά την 31η-12-2010 από τον Πρόεδρο του απερχομένου Διοικητικού Συμβουλίου κ. Ιωάννη Δ. Τοτόμη. Έγκριση από τη Γενική Συνέλευση του ταμιακού απολογισμού 2010 και της καθαρής θέσεως της περιουσίας του Συλλόγου κατά την 31η-12-2010 απαλλαγή του Διοικητικού Συμβουλίου από κάθε ευθύνη.

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 113 0113

7. Ανάγνωση από την κ. Ρέα Σκούρτα της εκθέσεως της Εξελεγκτικής Επιτροπής. Έγκρισή της από τη Γενική Συνέλευση και απαλλαγή των μελών της Εξελεγκτικής Επιτροπής από κάθε ευθύνη.

8. Ανάγνωση και έγκριση του Προϋπολογισμού 2011 από τον Πρόεδρο του απερχομένου Διοικητικού Συμβουλίου κ. Ιωάννη Δ. Τοτόμη.

9. Ενημέρωση του τρόπου διεξαγωγής της ψηφοφορίας και παρουσίαση των υποψηφίων από τον Πρόεδρο του απερχομένου Διοικητικού Συμβουλίου κ. Ιωάννη Δ. Τοτόμη.

10. Πέρας Γενικής Συνελεύσεως και διεξαγωγή μυστικής ψηφοφορίας για την εκλογή με απόλυτη πλειοψηφία 12 τακτικών και 3 αναπληρωματικών Συμβούλων, καθώς και 2 τακτικών και ενός αναπληρωματικού μέλους της Εξελεγκτικής Επιτροπής.

11. Διαλογή ψήφων από την Εφορευτική Επιτροπή.

12. Ανακήρυξη από την Εφορευτική Επιτροπή των τακτικών και αναπληρωματικών μελών του Διοικητικού Συμβουλίου και της Εξελεγκτικής Επιτροπής.

Πρόεδρος της Γενικής Συνελεύσεως εξελέγη ο κ. Παναγιώτης Σπυρόπουλος και Γραμματεύς ο κ. Παναγιώτης Θεοδόσης.

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 114 0114

Πεπραγμένα 2010 Ομιλία του Προέδρου κ. Ιωάννη Δ. Τοτόμη στη Γενική Συνέλευση της 20ής Μαρτίου 2011 Κυρίες και Κύριοι, Στον Σύλλογο των Αθηναίων γράφτηκα το 1955, με πρόταση του αείμνηστου Προέδρου μας, Δημητρίου Γέροντα. Ήταν μέλη ο πατέρας μου, Δημήτριος Τοτόμης, ήταν ο πατέρας του και παππούς μου, Ιωάννης Τοτόμης, ήταν και ο πατέρας της μητέρας μου, παππούς μου επίσης, Γεώργιος Διάμεσης. Το 1957 σε ηλικία 25 ετών με πρόταση του αείμνηστου Προέδρου μας, Δημητρίου Γέροντα, εξελέγην μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου το οποίο με εξέλεξε Ταμία. Η οικονομική κατάσταση του Συλλόγου ήταν απελπιστική, διότι σαν μόνους πόρους είχε μόνο τις συνδρομές των μελών του και λίγα πενιχρά εισοδήματα από μερικά ερειπωμένα καμαράκια που υπήρχαν σε αυτό το οικόπεδο και στον χώρο που είναι εδώ. Καταφέραμε να τα φέρουμε βόλτα χάρη στην εθελοντική και χωρίς κανένα αντάλλαγμα προσφορά πολλών μελών του. Ο αείμνηστος τότε Πρόεδρος, Δημήτριος Σκουζές, χάρη στις πολλές γνωριμίες του και την απαράμιλλη επιμονή του, κατάφερε να εξασφαλίζει δωρεές που συμπλήρωναν κάπως τα πάντοτε σε κακή κατάσταση οικονομικά μας. Ευτυχώς ο Σύλλογος είχε αυτό το ακίνητο. Στην πρόσοψη υπήρχαν τα χαλάσματα ενός πεσμένου σπιτιού και μερικά ερειπωμένα καμαράκια, τα έσοδα των οποίων δεν έφταναν να καλύψουν ούτε το νοίκι των εντευκτηρίων του Συλλόγου της οδού Κέκροπος 4. Ως Ταμίας του Συλλόγου το κύριο μέλημά μου ήταν να βρω έσοδα και έτσι με τη βοήθεια του τότε Αντιπροέδρου και μετέπειτα Προέδρου μας Γιάννη Μακρυγιάννη-Μαλτέζου κατάφερα παρά την αντίδραση πολλών από τα μέλη τού τότε Διοικητικού Συμβουλίου να νοικιάσουμε ένα τμήμα του ακινήτου

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 115 0115

στον Χρήστο Καλοκαιρινό, που με έξοδά του έχτισε μια ταβέρνα χωρίς εμείς να ξοδέψουμε τότε μια δραχμή, που μας απέδωσε ένα πολύ ικανοποιητικό μίσθωμα. Το μόνο που σας λέω είναι πως με το τέταρτο του μισθώματος που παίρναμε από τον Καλοκαιρινό πληρώναμε το νοίκι των εντευκτηρίων του Συλλόγου της οδού Κέκροπος. Παράλληλα φρόντισα να διατηρήσουμε τα ερειπωμένα καμαράκια και έτσι ανασάναμε λίγο οικονομικά. Πέρασαν πολλά χρόνια και κάποια στιγμή δηλώθηκε εμμέσως ότι ήμουν ανεπιθύμητος στο Διοικητικό Συμβούλιο. Συνέχισα την προσφορά μου ως απλό μέλος, έχοντας πάντα πιστούς φίλους τους αείμνηστους Προέδρους Μακρυγιάννη και Γέροντα, στους οποίους έδινα τη γνώμη μου όταν μου τη ζητούσαν και προσφέροντας εθελοντικά χωρίς κανένα αντάλλαγμα στον Σύλλογο και ό,τι υπηρεσίες μου ζητούσαν. Στο τέλος του 1995 μερικά μέλη του τότε Διοικητικού Συμβουλίου ζήτησαν να επανέλθω στο Συμβούλιο γιατί ο Σύλλογος είχε προβλήματα, όπως μου εξέθεσαν. Συμφώνησα και από τον Μάρτιο του 1996 βρισκόμουν ξανά στο Διοικητικό Συμβούλιο. Η κατάσταση που βρήκα ήταν η ακόλουθη: τα οικονομικά σε άθλια κατάσταση, έλλειψη εσόδων και κακή διαχείριση με υπέρογκα έξοδα. Η αείμνηστος Μαριάνθη Στασινοπούλου είχε σταματήσει τις μεγάλες δωρεές της και τα τακτικά έσοδα δεν έφταναν για τις υποχρεώσεις μας. Για να καταλάβετε θα σας πω μερικά παραδείγματα. Η ταβέρνα Καλοκαιρινού πλήρωνε 180.000 δρχ. τον μήνα από το 1986. Δηλαδή για μια 10ετία ενώ θα έπρεπε να πληρώνει σύμφωνα με τον Νόμο τουλάχιστον 550.000 δρχ. τον μήνα. Μια μεζονέτα που είχαμε στην Κηφισιά ήταν ερειπωμένη και ξενοίκιαστη που χρειαζόταν τεράστια ποσά κάθε χρόνο για τη συντήρησή της. Το κτίριο της οδού Κέκροπος ατελείωτο και ο εξοπλισμός σε κακή κατάσταση. Η βιβλιοθήκη ανοργάνωτη και τα βιβλία, εκτός από 700 περίπου τόμους, πεταμένα σε υγρές αποθήκες καταστρεφόντουσαν. Αναζήτησα αρχεία αλλά και αυτά κανείς δεν ήξερε πού ήταν. Τι έγινε από τότε μέχρι σήμερα. Το νέο μίσθωμα της ταβέρνας Καλοκαιρινού από 180.000 δρχ. αυξήθηκε άμεσα στις 550.000 δρχ. Από το 1998 σε 1 εκατ. και με διαδοχικές αυξήσεις έφτασε σήμερα στις 5.000,00 €. Πουλήσαμε

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 116 0116

τη μεζονέτα της Κηφισιάς και αγοράσαμε ένα μαγαζί στον Πειραιά, στην Ακτή Αλίμων, που το μίσθωμά του σήμερα είναι 4.893,00 € και αντί για χρέη και αβεβαιότητα έχουμε στις 31 Δεκεμβρίου 2010 καθαρό υπόλοιπο στις Τράπεζες 559.119,03 €, από τις οποίες οι 392.265,31 αποτελούν το καθαρό υπόλοιπο από την πώληση του ακινήτου της Κηφισιάς μαζί με τους τόκους του, το οποίο πρέπει να διατεθεί για αγορά ακινήτου. Αφού αποκτήσαμε μια οικονομική άνεση αρχίσαμε να προχωράμε στην περάτωση του κτιρίου και την ανακαίνιση και συμπλήρωση του εξοπλισμού. Τοποθετήσαμε σώματα καλοριφέρ στο υπόγειο, μοκέτα στις αίθουσες, πρόσθετο φωτισμό, κουρτίνες, κιγκλιδώματα και μόνωση στην ταράτσα, πόρτες ασφαλείας και πολλά άλλα. Αντικαταστήσαμε και επεκτείναμε τον ανελκυστήρα στο υπόγειο και αντικαταστήσαμε τον λέβητα κεντρικής θερμάνσεως με λέβητα αερίου. Αγοράσαμε καλαίσθητες πολυθρόνες για την αίθουσα διαλέξεων, αγοράσαμε βιβλιοθήκες και όλο τον εξοπλισμό για τη μηχανοργάνωση της βιβλιοθήκης και της Γραμματείας και όλων των υπηρεσιών του Συλλόγου. Με αριστούχους, πτυχιούχους βιβλιοθηκονόμους του Ιονίου Πανεπιστημίου καταλογογραφήσαμε τα βιβλία της βιβλιοθήκης και λειτουργούμε για το κοινό τη βιβλιοθήκη. Δώσαμε υποτροφίες, βραβεία σε αριστούχους μαθητές, τιμήσαμε έγκριτα μέλη μας μεταξύ των οποίων ο Καθηγητής κ. Δημήτριος Γαλανός, ο κ. Αλέξανδρος Δημόπουλος και ο αείμνηστος Καθηγητής Νικόλαος Δοντάς και πολλούς επιστήμονες και κοινωνικούς εργάτες. Βοηθήσαμε αναξιοπαθούντες Αθηναίους και τους πυρόπληκτους. Κάθε χρόνο οι εκδηλώσεις μας ήταν όλο και περισσότερο πετυχημένες και μπορούμε να είμαστε περήφανοι για το έργο μας. Με την ευκαιρία της συμπληρώσεως 50 χρόνων συνεχούς εκδόσεως του περιοδικού του Συλλόγου των Αθηναίων «ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ» και των 110 χρόνων από την ίδρυση του Συλλόγου, έγινε από τις 7 μέχρι τις 31 Δεκεμβρίου 2005 έκθεση με ενθυμήματα για την 50χρονη ζωή του περιοδικού και τις δραστηριότητες του Συλλόγου από το 1895 μέχρι το 2005. Το 2005 εκδώσαμε το καλαίσθητο 110 επετειακό τεύχος του περιοδικού «ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ», φροντίσαμε για τα προβλήματα της πόλης μας. Με παρεμ-

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 117 0117

βάσεις μας αγωνιστήκαμε για τη διάσωση του Αρχοντικού Μπενιζέλων και του περιβάλλοντος χώρου και την επισκευή και αξιοποίησή του καθώς και τη διάσωση του ιστορικού χώρου του Ναού της Αρτέμιδος της Αγροτέρας που βρίσκεται κοντά στο Παναθηναϊκό Στάδιο. Καταφέραμε να κηρυχθεί απαλλοτριωτέο ακίνητο του περιβάλλοντος χώρου του Αρχοντικού Μπενιζέλου και μας υποσχέθηκαν ότι θα αρχίσει η αποκατάστασή του. Με συντονισμένες προσπάθειες προς τους αρμόδιους φορείς και επιστολές προς τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης καταφέραμε να ανατραπεί η πρωτάκουστη απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου του Δήμου Αθηναίων για τη μετονομασία ιστορικών κεντρικών αρτηριών της πρωτευούσης των Λεωφ. Βασιλίσσης Αμαλίας και Βασιλίσσης Σοφίας. Συγκεντρώσαμε στοιχεία και προτάσεις από τα μέλη μας σχετικά με τις παράνομες καταλήψεις των κοινοχρήστων χώρων και με την από 19 Μαρτίου 2008 ανοιχτή επιστολή μας προς τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης προς όλους τους φορείς αντιδράσαμε άμεσα και με οργή στην παράνομη κατασκευή επί της οδού Διονυσίου Αρεοπαγίτου κάτω από την Ακρόπολη, στην κοινόχρηστη πλατεία όπου βρίσκεται το άγαλμα του αγωνιστή Μακρυγιάννη, ενός κακόγουστου κτιρίου από μοριοσανίδες που φέρει τη βαρύγδουπη ονομασία «Το νέο Παλαιστινιακό Μουσείο Φυσικής Ιστορίας και Ανθρωπότητας». Και με την από 5 Σεπτεμβρίου 2006 ανοιχτή επιστολή μας προς τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και σε όλους τους αρμόδιους φορείς (που μοιράσαμε κατά την είσοδό σας) ζητήσαμε και πετύχαμε την άμεση κατεδάφισή του. Αντιδράσαμε στη μεταφορά του Μητροπολιτικού Ναού από το κέντρο στο Γουδή και θα επιμείνουμε ώστε ο Μητροπολιτικός Ναός να μείνει στη θέση του για λόγους σεβασμού προς την ιστορία της πόλεως. Αντιδράσαμε στο προσχέδιο Νόμου με το οποίο προτείνεται την πολιτιστική κληρονομιά να διαχειρίζεται και να επιμελείται η Τοπική Αυτοδιοίκηση. Πιστεύουμε ότι δεν έχει την υποδομή για να κάνει κάτι τέτοιο και πρέπει να παραμείνει η πολιτιστική μας κληρονομιά στην αρμοδιότητα του Υπουργείου Πολιτισμού. Ζητήσαμε οι χώροι του Ζαππείου να μη χρησιμοποιούνται με αποκλειστικό σκοπό το κέρδος, αλλά να υπάρχει σεβασμός προς το περιβάλλον και την αι-

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 118 0118

σθητική εμφάνιση των χώρων και να μην παρακωλύεται η αδάπανη χρήση των ακαλύπτων χώρων από τους πεζούς. Για την οδό Διονυσίου Αρεοπαγίτου ζητήσαμε να μην παραχωρείται για εκθέσεις και άλλες χρήσεις λόγω σεβασμού προς το μεγαλύτερο και ωραιότερο καλλιτεχνικό μνημείο του κόσμου όλων των εποχών, την Ακρόπολη των Αθηνών. Είμαστε παρόντες σε όλες τις προσπάθειες για την επίλυση των μικρών και μεγάλων προβλημάτων των Αθηνών. Η γνώμη μας και οι παρατηρήσεις μας ακούγονται με προσοχή από τους φορείς και διαπιστώνεται η απήχηση που αρχίζει να έχει ο Σύλλογος. Αυτά είναι με λίγα λόγια αυτά που κάναμε μέχρι το τέλος του 2010. Το 2010 βέβαια ολοκληρώσαμε το έργο αντικαταστάσεως και επεκτάσεως στο υπόγειο του ανελκυστήρος, συνεχίσαμε την οργάνωση των αρχείων και της βιβλιοθήκης, κάναμε παρεμβάσεις στις αρμόδιες αρχές για τη λύση των προβλημάτων της πρωτεύουσας. Και τώρα θα σας αναφέρω μερικές από τις υπόλοιπες εκδηλώσεις μας το 2010. Στις 9 Ιανουαρίου αρχίσαμε από Θεού με Αγιασμό που έγινε από τον εφημέριο της Αγίας Σωτήρας, δηλαδή της Ενορίας μας. Ύστερα από σύντομο χαιρετισμό του Προέδρου κόπηκε η πίτα. Η εκδήλωση έγινε στο ξενοδοχείο «ΕΣΠΕΡΙΑ» με τη συμμετοχή 200 περίπου μελών του Συλλόγου και βραβεύσαμε τους αριστούχους μαθητές του Λυκείου κ.κ. Έλλη-Σοφία Ραυτοπούλου και Κωνσταντίνο Παξιβανάκη. Στις 12 Ιουνίου στην ισόγεια αίθουσα δεξιώσεων γιορτάσαμε τη λήξη της χειμερινής περιόδου. Από Θεού επίσης αρχίσαμε και τη χειμερινή περίοδο στις 2 Οκτωβρίου με τη Θεία Λειτουργία μετά αρτοκλασίας στον Ιερό Ναό Μεταμορφώσεως Σωτήρος στην Πλάκα και στη συνέχεια προσφέραμε καφέ στις αίθουσες του Συλλόγου. Στο πλαίσιο του εορτασμού της επετείου για τα 2.500 χρόνια από τη Μάχη του Μαραθώνος στις 16 Δεκεμβρίου 2010, στη μεγάλη αίθουσα διαλέξεων του Συλλόγου των Αθηναίων τιμήσαμε τους Μαραθωνομάχους του Μαραθώνα το 490 π.Χ. και απονείμαμε στον Δήμο Πλαταιών το Μετάλλιο του Συλλόγου των Αθηναίων σε ένδειξη τιμής και ευγνωμοσύνης για τη βοήθεια που προσέφεραν τότε οι Πλαταιείς στους Αθηναίους.

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 119 0119

Για την καλλιτεχνική και πολιτιστική ενημέρωση των μελών μας επισκεφθήκαμε με ξενάγηση από το μέλος μας κα Ιωάννα Κοζώνη, στις 23 Ιανουαρίου, την έκθεση «Boites de Luxe» στο Μουσείο Λαλαούνη. Στις 29 Μαΐου την έκθεση «Ερνέστος Τσίλλερ, Αρχιτέκτων» στην Εθνική Πινακοθήκη. Στις 18 Οκτωβρίου επισκεφθήκαμε με ξενάγηση από το μέλος μας κα Ελένη Παπακωνσταντίνου την έκθεση «Η Μάχη του Μαραθώνος (Ιστορία και Θρύλος)» στον εκθεσιακό χώρο του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων και στις 27 Νοεμβρίου 2010 επισκεφθήκαμε την έκθεση «Το ξεχασμένο παρελθόν της Ευρώπης. Η κοιλάδα του Δούναβη 5000-3500 π.Χ.». Η σχέση της Ελλάδας στα Βαλκάνια τη Νεολιθική Εποχή. Τι συνέβαινε στην αντίστοιχη περίοδο στην Ελλάδα. Στη μεγάλη αίθουσα διαλέξεων του Συλλόγου μας στις 10 Νοεμβρίου μίλησε ο Πρωτοπρεσβύτερος κ. Ηλίας Δροσινός με θέμα «Ενορίες και Εφημέριοι των Αθηνών κατά την περίοδο του Όθωνος». Στον Σύλλογο τη χρονιά που πέρασε γράφτηκαν 6 καινούργια μέλη, 1 τακτικό και 5 ομότιμα. Νομίζω ότι θα πρέπει να εντείνουμε τις προσπάθειές μας και τις δυνάμεις μας ώστε να γραφτούν καινούργια ιδίως τακτικά μέλη. Αλλά έφυγαν και αρκετά μέλη που προσέφεραν πολλά. Ας μείνουν στη μνήμη μας και ας κρατήσουμε για αυτούς ενός λεπτού σιγή (τηρήθηκε ενός λεπτού σιγή). Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά όσα μέλη βοήθησαν στο έργο μας, και είναι πολλά αυτά, και να παρακαλέσω όλους σας να έρθετε κοντά στο καινούργιο Διοικητικό Συμβούλιο και να βοηθήσετε το έργο του. Ζητάμε να εγκρίνετε τα πεπραγμένα και τον απολογισμό μας και να μας απαλλάξετε από κάθε ευθύνη. Σας ευχαριστώ πολύ. Εγκρίνετε τα πεπραγμένα του Διοικητικού Συμβουλίου και την απαλλαγή του απερχομένου Διοικητικού Συμβουλίου; Το Σώμα ενέκρινε ομόφωνα τα πεπραγμένα του Διοικητικού Συμβουλίου και την απαλλαγή του απερχόμενου Διοικητικού Συμβουλίου.

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 120 0120

Έκθεση της Εξελεγκτικής Επιτροπής Προς τη Γενική Συνέλευση των Τακτικών Μελών του Συλλόγου των Αθηναίων Κύριε Πρόεδρε, Ως μέλη της Εξελεγκτικής Επιτροπής ενεργήσαμε τον έλεγχο της οικονομικής διαχειρίσεως της χρήσεως 2010 με βάση τα λογιστικά βιβλία, τα γραμμάτια εισπράξεως, τα εντάλματα πληρωμής και τα λοιπά δικαιολογητικά στοιχεία, που τέθηκαν στη διάθεσή μας. Από τον έλεγχο που ενεργήσαμε διαπιστώσαμε τα ακόλουθα αποτελέσματα: Α. ΕΣΟΔΑ σε Ευρώ: Υπόλοιπο ταμείου στις 31-12-2009 Τόκοι από το τίμημα πωλήσεως ακινήτου Κηφισιάς Έσοδα χρήσεως 2010 Ανάληψη καταθέσεων

22,63 € 9.290,30 € 134.981,79 € 3.662,89 €

Γενικό σύνολο

147.957,61 €

Β. ΕΞΟΔΑ σε Ευρώ: Έξοδα χρήσεως 2010 Δαπάνες παγίων εκγαταστάσεων κτιρίου Κέκροπος Καταθέσεις σε Τράπεζες Υπόλοιπο ταμείου στις 31-12-2010

111.947,68 € 26.707,60 € 9.290,30 € 12,03 €

Γενικό σύνολο

147.957,61 €

Η Εξελεγκτική Επιτροπή εξέτασε με προσοχή τα βιβλία και στοιχεία που έθεσε υπόψη της ο ταμίας του Συλλόγου κ. Θεοφάνης Θεοφανόπουλος σχετικά με τη διαχείριση από 1-12010 μέχρι 31-12-2010. Από τον διενεργηθέντα έλεγχο διαπιστώσαμε πλήρη συμφωνία δικαιολογητικών και εγγραφών. Η Εξελεγκτική Επιτροπή θεωρεί υποχρέωσή της να τονίσει ότι η λογιστική υπηρεσία λειτούργησε με απόλυτη τάξη και ενημερότητα. Προτείνει λοιπόν στη Γενική Συνέλευση να εγκρίνει τη διαχείριση του έτους 2010 και να απαλλάξει το Διοικητικό Συμβούλιο του Συλλόγου των Αθηναίων από κάθε διαχειριστική ευθύνη. Αθήνα 2 Μαρτίου 2011 Η Εξελεγκτική Επιτροπή Μελπομένη Αντωνοπούλου

Ρέα Σκούρτα

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 121 0121

Ταμιακός απoλογισμός ΕΣΟΔΑ σε Ευρώ

2009

2010

7.279,05

5.955,00

124.142,65

121.176,49

Χαρτόσημα ενοικίων

4.182,66

3.875,79

Δωρεές υπέρ των σκοπών του Συλλόγου

1.645,00

550,00

Τόκοι καταθέσεων

3.402,11

3.424,51

Συνδρομές και δικαιώματα εγγραφής Έσοδα ακινήτων

Σύνολο Τόκοι από το τίμημα πωλήσεως ακινήτου Κηφισιάς*

140.651,47

134.981,79

14.857,40

9.290,30

Εγγυήσεις αποδοτέες στους μισθωτές

187,02

Ανάληψη καταθέσεων

8.684,34

3.662,89

6,73

22,63

Υπόλοιπο ταμείου την 1η Ιανουαρίου

Γενικό Σύνολο

164.386,96

147.957,61

Αθήναι 31 Δεκεμβρίου 2010 Ο Πρόεδρος Ιωάννης Δ. Τοτόμης

Ο Ταμίας Θεοφάνης Θεοφανόπουλος

Ο Γενικός Γραμματεύς Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς

* Το καθαρό υπόλοιπο τιμήματος από την πώληση του ακινήτου Κηφισιάς, μαζί με τους τόκους του μέχρι 31-12-2010, μετά την αφαίρεση των δαπανών που έγιναν για την αγορά του ακινήτου στον Πειραιά, ανέρχεται σε Ευρώ 392.265,31 που θα διατεθεί αποκλειστικά και μόνο για αγορά ή ανέγερση προσοδοφόρου η προσοδοφόρων ακινήτων.

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 122 0122

Ταμιακός απoλογισμός ΕΞΟΔΑ σε Ευρώ Έξοδα κτιρίου Κέκροπος 10 & Εντευκτηρίων

2009

2010

15.360,62

14.930,00

Έξοδα μισθωμένων ακινήτων

1.113,20

3.390,35

Έξοδα Εκδηλώσεων

6.630,31

7.544,07

Έξοδα Γραμματείας

520,92

236,31

Έξοδα ενημερώσεως (αποκόμματα Τύπου)

1.145,40

1.072,80

Δαπάνες μισθοδοσίας και ΙΚΑ προσωπικού

29.894,78

31.913,83

Δαπάνες για φιλανθρωπικούς σκοπούς

3.013,00

0,00

Δαπάνες περιοδικού «Τα Αθηναϊκά»

5.725,03

2.956,28

130,97

1.693,62

6.047,69

1.614,86

44.471,26

46.595,56

114.053,18

111.947,68

Έξοδα βιβλιοθήκης Έκτακτες δαπάνες Φόροι και τέλη

Σύνολο Δαπάνες παγίων εγκαταστάσεων κτιρίου Κέκροπος

5.961,42

Δαπάνη μονώσεως δώματος Κέκροπος

5.728,33

Δαπάνη δημιουργίας Ιστοσελίδας

6.342,00

26.707,60

Δαπάνη αναβάθμισης συστημάτων βιβλιοθήκης

17.422,00

Κατατέθηκαν σε τράπεζες

14.857,40

9.290,30

22,63

12,03

Υπόλοιπο ταμείου την 31η Δεκεμβρίου

Γενικό Σύνολο

164.386,96

147.957,61

Αθήναι 31 Δεκεμβρίου 2010 Ο Πρόεδρος Ιωάννης Δ. Τοτόμης

Ο Ταμίας Θεοφάνης Θεοφανόπουλος

Ο Γενικός Γραμματεύς Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 123 0123

Προϋπολογισμός ΕΣΟΔΑ σε Ευρώ

2010

2011

6.000,00

5.000,00

125.000,00

77.000,00

Χαρτόσημα ενοικίων

4.100,00

2.400,00

Δωρεές για τους σκοπούς του Συλλόγου

1.000,00

500,00

Τόκοι καταθέσεων κεφαλαίου για αγορά ακινήτων

8.500,00

10.000,00

Τόκοι λοιπών καταθέσεων

3.500,00

2.500,00

148.100,00

97.400,00

29.200,00

43.275,12

Συνδρομές και δικαιώματα εγγραφής Έσοδα μισθωμένων ακινήτων

Σύνολο Αναλήψεις από τράπεζες

Γενικό Σύνολο

177.300,00

140.675,12

Αθήναι 31 Δεκεμβρίου 2010 Ο Πρόεδρος Ιωάννης Δ. Τοτόμης

Ο Ταμίας Θεοφάνης Θεοφανόπουλος

Ο Γενικός Γραμματεύς Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 124 0124

Προϋπολογισμός ΕΞΟΔΑ σε Ευρώ Έξοδα κτιρίου Κέκροπος 10 & Εντευκτηρίων

2010

2011

17.000,00

16.000,00

3.000,00

3.000,00

Έξοδα Εκδηλώσεων

10.000,00

6.000,00

Έξοδα Γραμματείας

2.000,00

1.200,00

Έξοδα ενημερώσεως (αποκόμματα Τύπου)

1.800,00

1.000,00

33.500,00

33.000,00

Δαπάνες για φιλανθρωπικούς σκοπούς

2.000,00

1.000,00

Δαπάνες εκδόσεως περιοδικού «Τα Αθηναϊκά»

7.000,00

4.000,00

50.000,00

48.000,00

Έξοδα βιβλιοθήκης

7.000,00

4.500,00

Αποθεματικό για έκτακτες δαπάνες

5.500,00

2.000,00

Έξοδα μισθωμένων ακινήτων

Δαπάνες για έξοδα προσωπικού

Φόροι και τέλη

Σύνολο

138.800,00

Πάγιες εγκαταστάσεις Κέκροπος 10

119.700,00

30.000,00

Απόδοση εγγυήσεως εις ΜΑΡΚΕΤ ΙΝ

10.975,12

Κατάθεση τόκων από πωλήση ακινήτου Κηφισιάς

Γενικό Σύνολο

8.500,00

10.000,00

177.300,00

140.675,12

Αθήναι 31 Δεκεμβρίου 2010 Ο Πρόεδρος Ιωάννης Δ. Τοτόμης

Ο Ταμίας Θεοφάνης Θεοφανόπουλος

Ο Γενικός Γραμματεύς Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 125 0125

Εκτίμηση της περιουσίας του «Συλλόγου των Αθηναίων» Την 31η Δεκεμβρίου σε Ευρώ 2009 Ακίνητο Κέκροπος 10 (Αθήναι)

2010

2.663.500,70*

2.663.500,70*

32.413,50*

32.413,50*

Κατάστημα Πειραιώς

727.776,00*

727.776,00*

Διαμέρισμα Βούλας

162.562,50*

162.562,50*

Έπιπλα – Σκεύη – Έργα Τέχνης**

180.000,00

180.000,00

60.000,00

60.000,00

553.491,62

559.119,03

22,63

12,03

Διαμέρισμα Αμφιθέας (Λ. Αμφιθέας 98)

Περιεχόμενο Βιβλιοθήκης Συλλόγου Τράπεζες στις 31-12*** Υπόλοιπο Ταμείου στις 31-12

Σύνολο

4.379.766,95

4.385.383,76

Αθήναι 31 Δεκεμβρίου 2010 Ο Πρόεδρος Ιωάννης Δ. Τοτόμης

Ο Ταμίας Θεοφάνης Θεοφανόπουλος

Ο Γενικός Γραμματεύς Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς

* Αξία αντικειμενικού προσδιορισμού σε Ευρώ. ** Αξία βάσει εκτιμήσεως που έγινε από την ασφαλιστική εταιρεία που ασφαλίζει τα κινητά (έπιπλα, σκεύη, έργα τέχνης κ.λπ. κινητά). *** Από το ποσό των 559.119,03 Ευρώ, ποσό 392.265,31 Ευρώ αποτελεί το καθαρό υπόλοιπο τιμήματος από την πώληση του ακινήτου Κηφισιάς, μαζί με τους τόκους του, μέχρι 31-122010 μετά την αφαίρεση των δαπανών που έγιναν για την αγορά του ακινήτου στον Πειραιά και που θα διατεθεί αποκλειστικά και μόνο για αγορά ή ανέγερση προσοδοφόρου ή προσοδοφόρων ακινήτων.

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 126

Αρχαιρεσίες «Συλλόγου των Αθηναίων», ανάδειξη νέου Διοικητικού Συμβουλίου

Σ

την Τακτική Γενική Συνέλευση της 20ής Μαρτίου 2011 πραγματοποιήθηκαν και οι αρχαιρεσίες για την ανάδειξη του νέου Διοικητικού Συμβουλίου. Στην ψηφοφορία δικαίωμα συμμετοχής, σύμφωνα με το Καταστατικό, είχαν όλα τα τακτικά μέλη του Συλλόγου που είχαν εκπληρώσει τις οικονομικές τους υποχρεώσεις. Τακτικό μέλος μπορούσε να αντιπροσωπευθεί επίσης κατά την ψηφοφορία από κάποιο άλλο τακτικό μέλος με έγγραφη εξουσιοδότησή του. Στις εκλογές έθεσαν υποψηφιότητα για το Διοικητικό Συμβούλιο τα εξής μέλη κατά αλφαβητική σειρά: Βασιλική Αθανασιάδου - Τοτόμη, Αικατερίνη Βλαχογιάννη - Δαγκλή, Παναγιώτης Γυφτόπουλος, Θεοφάνης Θεοφανόπουλος, Αλίκη - Άννα Κελαϊδή, Αλέξιος Κελαϊδής, Ιωάννης Σπ. Κοκκολιάδης, Γεώργιος Τ. Μωραϊτίνης, Αγγελής Παπαγγελής, Καλλιόπη Πιττάκη, Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς, Ρέα Σκούρτα, Ιωάννης Δ. Τοτόμης, Χρυσούλα Τσίγκρη, Νικόλαος Ψύλλας. Όσον αφορά δε την Εξελεγκτική Επιτροπή, έθεσαν υποψηφιότητα και εξελέγησαν οι Μελπομένη Αντωνοπούλου, Ιωάννης Θεοδόσης και Παναγιώτης Γιαμπανάς (αναπληρωματικός).

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 127

το νεο διοικητικο συμβουλιο διαμορφωθηκε ωσ εξησ: Πρόεδρος: αντιπρόεδροι: Γενική Γραμματεύς: ταμίας: ειδ. Γραμματεύς: μέλη:

Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς Αλέξιος Κελαϊδής & Ιωάννης Τοτόμης Ρέα Σκούρτα Θεοφάνης Θεοφανόπουλος Βασιλική Αθανασιάδου-Τοτόμη Αικατερίνη Βλαχογιάννη-Δαγκλή, Παναγιώτης Γυφτόπουλος, Ιωάννης Σπ. Κοκκολιάδης, Αγγελής Παπαγγελής, Καλλιόπη Πιττάκη και Χρυσούλα Τσίγκρη

Εν τω μεταξύ παρητήθησαν ο κ. Ιωάννης Τοτόμης, η Κυρία Βασιλική Αθανασιάδου-Τοτόμη και η Κυρία Καλλιόπη Πιττάκη και αναπληρώθηκαν νομίμως, όπως προβλέπει το Καταστατικό, οπότε η νέα σύνθεση του Συμβουλίου διαμορφώθηκε ως εξής:

Πρόεδρος: αντιπρόεδροι: Γενική Γραμματεύς: ταμίας: ειδ. Γραμματεύς: μέλη:

Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς Αλέξιος Κελαϊδής & Αγγελής Παπαγγελής Ρέα Σκούρτα Θεοφάνης Θεοφανόπουλος Ιωάννης Σπ. Κοκκολιάδης Αικατερίνη Βλαχογιάννη-Δαγκλή, Παναγιώτης Γυφτόπουλος, Άννα Κελαϊδή, Γεώργιος Τ. Μωραϊτίνης, Χρυσούλα Τσίγκρη και Νικόλαος Ψύλλας

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 128 0128

Αυτοί που έφυγαν…

Π

ρόωρα έφυγε από κοντά μας, στα τέλη του 2009, η Καθηγήτρια Μαρία Πανταζοπούλου, της οποίας η οικογένεια –από την πλευρά της μητέρας της– (Δέγλερη-Πυρρή) είναι εγκατεστημένη στην Αθήνα από την Τουρκοκρατία. Επίσης, έφυγαν από τη ζωή η Μαρία Χαϊμαντά, χήρα του Δημητρίου Χαϊμαντά, το γένος Θωμά Πιλάλη και Αργυρώς Βώκου, και ο Παναγιώτης Χαλμούκος, δισέγγονος του Γεωργίου Σουρή. Η μητέρα του Ηρώ Σουρή-Χαλμούκου ήταν κόρη του μεγάλου σατιρικού ποιητή και εκδότη του «ΡΩΜΗΟΥ». Ακόμη έφυγε η Βασιλική Ρωμαΐδου, θυγατέρα του Καθηγητή του Πολυτεχνείου Ιωάννη Κ. Ρωμαΐδη. Η οικογένεια Ρωμαΐδη συνέδεσε την παρουσία της με την ιστορία της φωτογραφίας στην Ελλάδα και ειδικότερα στην Αθήνα. Οι αδελφοί Ρωμαΐδη (Αριστοτέλης και Κωνσταντίνος) και το φωτογραφείο τους στην οδό Ερμού κατέλιπαν έναν απέραντο φωτογραφικό πλούτο που θεωρείται μέρος των εθνικών τεκμηρίων μας. Τέλος, πριν από λίγες ημέρες (Δεκέμβριος 2011) έφυγε από τη ζωή ο Επίτιμος Αντιπρόεδρος και μέλος του Συλλόγου των Αθηναίων από το 1942 Κωνσταντίνος Καζαντζής - Ζαμανίκος. Τα «Αθηναϊκά» επιφυλάσσονται να παρουσιάσουν ιδιαίτερο Αφιέρωμα στον εκλιπόντα, στην οικογένειά του και την προσφορά τους στον Σύλλογο.

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 129 0129

Nέα Μέλη κ. Αικατερίνη Αντωνοπούλου Ομότιμο μέλος από τη 2α Μαρτίου 2010 κ. Στυλιανή Αντωνοπούλου Ομότιμο μέλος από τη 2α Μαρτίου 2010 κ. Ελένη Γιαννακοπούλου Ομότιμο μέλος από την 8η Μαΐου 2010 κ. Ελένη Παπακωνσταντίνου Ομότιμο μέλος από την 8η Μαΐου 2010 κ. Βασιλική Μαλαβάκη Ομότιμο μέλος από τη 2α Νοεμβρίου 2010 κ. Φώτιος Λίνος Τακτικό μέλος από τη 14η Δεκεμβρίου 2010 κ. Ελένη Χριστοδούλου Ομότιμο μέλος από τη 2α Φεβρουαρίου 2011 κ. Ιλιάς Δημητριάδη - Παλιάγκα Τακτικό μέλος από την 4η Μαΐου 2011 κ. Ιάσωνας Γκαζιάνης Τακτικό μέλος από την 5η Ιουλίου 2011 κ. Βασιλική Μαντζώρου Τακτικό μέλος από την 5η Ιουλίου 2011

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 130 0130

κ. Κωνσταντίνος Σκιαδάς Τακτικό μέλος από την 21η Σεπτεμβρίου 2011 κ. Ιωάννα Μαντζώρου Τακτικό μέλος από την 21η Σεπτεμβρίου 2011 κ. Φωτεινή Μαντζώρου Τακτικό μέλος από την 21η Σεπτεμβρίου 2011 κ. Νικόλαος-Παύλος Μαντζώρος Τακτικό μέλος από την 21η Σεπτεμβρίου 2011 κ. Παναγιώτης Λουδάρος Τακτικό μέλος από την 26η Οκτωβρίου 2011 κ. Νικόλαος Καραμολέγκος Ομότιμο μέλος από τη 2α Νοεμβρίου 2011 κ. Αλεξάνδρα Καραμολέγκου Ομότιμο μέλος από τη 2α Νοεμβρίου 2011 κ. Ελευθερία Καραμολέγκου Ομότιμο μέλος από τη 2α Νοεμβρίου 2011 κ. Γεώργιος Κονταδάκης Τακτικό μέλος από τη 2α Νοεμβρίου 2011

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 131 0131

Βράβευση Αριστούχων

Σ

ύμφωνα με τους όρους του κληροδοτήματος των αείμνηστων Μεγάλων Ευεργετών του Συλλόγου Χαραλάμπους και Αμαλίας Εμμανουήλ και στη μνήμη τους, δόθηκαν και το 2010 όπως κάθε χρόνο τα βραβεία σε αριστούχους μαθητές του Λυκείου κατά το σχολικό έτος 2009-2010 σε μια προσπάθεια του Συλλόγου να στέκεται αρωγός στους νέους ανθρώπους αναγνωρίζοντας τους ικανούς και άξιους. Οι βραβευθέντες μαθητές στους οποίους δόθηκε χρηματικό βραβείο ήταν οι εξής (με αλφαβητική σειρά): Αγγελική Καραμάνη, Μαρία Καραμάνη, Εμμανουήλ Κασιμάτης και Δημήτριος Παγκράτης. Η εκδήλωση βράβευσης πραγματοποιήθηκε σε αίθουσα του Ξενοδοχείου «ΕΣΠΕΡΙΑ», στις 9 Ιανουαρίου 2010, μετά τον Αγιασμό και την κοπή της Βασιλόπιτας, ενώ η απονομή έγινε από τον Πρόεδρο του Συλλόγου κ. Ιωάννη Δ. Τοτόμη.

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 132 0132

Χρηματικές Δωρεές Ονοματεπώνυμο

Σκοπός Δωρεάς

Ποσό

Ευαγγελία Αναστασίου

Υπέρ των σκοπών του Συλλόγου

200,00 €

Μάρω Βουγιούκα

Διά την ενίσχυση της Βιβλιοθήκης του Συλλόγου

20,00 €

Διά την ενίσχυση της Βιβλιοθήκης του Συλλόγου

40,00 €

Υπέρ των σκοπών του Συλλόγου εις μνήμην της μητρός της Ιωάννας Δελένδα

50,00 €

Διά την ενίσχυση της Βιβλιοθήκης του Συλλόγου

75,00 €

Ισμήνη Ευσταθίου

Υπέρ των σκοπών του Συλλόγου

30,00 €

Αλίκη-Μαρία Καλοτύχου-Αναστασίου

Διά την ενίσχυση της Βιβλιοθήκης του Συλλόγου

25,00 €

Νικόλαος Δατσέρης Μαρία Δελένδα-Βούλγαρη Αλέξανδρος Δημόπουλος

Χαριτίνη Μπάκαλου

Υπέρ των σκοπών του Συλλόγου

Αγγελής Παπαγγελής

Διά την ενίσχυση της Βιβλιοθήκης του Συλλόγου εις μνήμην Αθηναΐδος Παπαγγελή

50,00 €

Διά την ενίσχυση της Βιβλιοθήκης του Συλλόγου εις μνήμην Κων/νου Ροδόπουλου

100,00 €

Ευσταθία Ροδοπούλου

250,00 €

Έλλη Σταθουλοπούλου

Υπέρ των σκοπών του Συλλόγου

60,00 €

Σύλλογος Αποφοίτων Α' Γυμνασίου Θηλέων

Υπέρ των σκοπών του Συλλόγου

275,00 €

Σύνολο 1.175,00 €

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 133 0133

Δωρεές μελών - φορέων - ιδιωτών σε είδος Ονοματεπώνυμο

Είδος

Ημ/νία

Λύντια Βελισσαρίου-Τρίχα

Ένα βιβλίο

18/01/10

Απόφοιτοι Ε΄ Γυμνασίου Αρρένων Αθηνών

Ένα βιβλίο

02/02/10

Παναγιώτης Λιβιεράτος

Ένα βιβλίο

02/02/10

Ίδρυμα Παναγιώτη & Έφης Μιχελή

Ένα βιβλίο

02/02/10

Γενικά Αρχεία του Κράτους

Ένα ημερολόγιο

02/02/10

Κώστας Χατζιώτης

Δώδεκα βιβλία και διακόσια είκοσι προγράμματα θεάτρου και κινηματογράφου

02/03/10

Αντώνης Λογοθέτης

Δύο βιβλία

12/03/10

Ροδούσα Μπακογιάννη

Τέσσερα βιβλία

12/03/10

Β. Hendrickx

Ένα βιβλίο

29/04/10

Ίδρυμα Παναγιώτη και Έφης Μιχελή

Ένα βιβλίο

06/06/10

Πέλλα Γέροντα

Ένα βιβλίο

06/06/10

Φιλόπτωχος Αδελφ. Ανδρών Θεσσαλονίκης

Ένα βιβλίο

16/06/10

Τένια Μπουτσούνη

Είκοσι οκτώ βιβλία

05/08/10

Φιλόπτωχος Αδελφ. Ανδρών Θεσσαλονίκης

Ένα βιβλίο

05/08/10

Βασιλική Αθανασιάδου-Τοτόμη

Ένα βιβλίο

12/10/10

Ράνια Γέροντα

Ένα βιβλίο

12/10/10

Φιλόπτωχος Αδελφ. Ανδρών Θεσσαλονίκης

Δύο βιβλία

10/11/10

Βασιλική Αθανασιάδου-Τοτόμη

Ένα βιβλίο

10/11/10

Μ. Βουγιούκα - Δ. Μεγαρίδης

Τρίτομο έργο

03/12/10

Δημήτρης Μαυριδερός

Ένα βιβλίο

03/12/10

Σοφία Αποστολάτου

Ένα βιβλίο

16/12/10

ΤΑ ΑΘΗΝΑΪΚΑ 134 0134

Ονοματεπώνυμο

Είδος

Ημ/νία

Βιργινία Ελευθερουδάκη-Γρέγου

Δύο βιβλία

04/01/11

Φιλόπτωχος Αδελφ. Ανδρών Θεσσαλονίκης

Τρία βιβλία

04/01/11

Σωτήρης Βάγιας

Πενήντα επιστολικά δελτάρια

08/02/11

Χριστόφορος Καζαντζίδης

Εκατόν είκοσι πέντε θεατρικά προγράμματα και εκατόν εβδομήντα παρτιτούρες

08/02/11

Είκοσι θεατρικά προγράμματα και ένα βιβλίο

20/02/11

Βασιλική Αθανασιάδου-Τοτόμη

Δύο βιβλία

12/06/11

Σπυρίδων Καμαλάκης

Τρία βιβλία

01/08/11

Ράνια Γέροντα

Δεκαεννέα βιβλία

06/09/11

Γιώργος Μωραϊτίνης

Τρία βιβλία

07/09/11

Αννίτα Παναρέτου

Ένα βιβλίο

18/10/11

Παναγιώτης Ριζόπουλος

Τρία βιβλία

18/10/11

Χαριτίνη Μπάκαλου