3 minute read
Recensie De Sigarenfabriek van Isay Rottenberg
MAART 2022 – 41 BOEKEN
Als Joods entrepreneur in Hitlers Derde Rijk
Advertisement
Hella en Sandra Rottenberg gaan in op een oproep. Erfgenamen kunnen schadeclaims indienen voor door de nazi’s geroofd Joods eigendom. Dat leidt hen naar hun grootvader Isay en zijn sigarenfabriek in Duitsland. Onder het naziregime kon hij verdacht lang zaken doen. Wat verklaart dat? En bleef zijn blazoen smetteloos?
TRISTAN VANHEUCKELOM
De Sigarenfabriek van Isay Rottenberg nodigt uit tot deze meeslepende speurtocht. Daarnaast werpt diens vaardig opgezette kruising tussen geschiedenis en familieverhaal geen min vraagstuk op: kunnen we ooit het verleden van zelfs naaste familie doorgronden en, nog belangrijker, wíllen we dat wel? Wat we opgraven, zou ons die queeste immers kunnen doen betreuren. Niemand vertelde Hella en Sandra wat hun grootvader in het woelige Duitsland van de eerste helft van de twintigste eeuw meemaakte – zelfs hijzelf niet. Ze moeten het in hun eentje achterhalen. Met de figuurlijke mouwen opgestroopt duikt het duo in Duitse archieven, niet wetend wat ze zullen aantreffen. Ze zoeken naar sporen die leiden naar Isay. Een berg aan documenten wacht hen op, en wat ze zelf niet vinden, wordt hen aangeleverd door historici en enthousiastelingen. Een jaar voordat de nazi’s in 1933 de macht grijpen, neemt Rottenberg een sigarenfabriek over in Döbeln, en doopt die om tot ‘Deutsche Sigaren-Werke’. Diens reeds aanwezige Amerikaanse machines en Isay’s zakelijk vernuft maakt deze tot een van de meest moderne en winstgevende van heel Duitsland. Op diens hoogtepunt telt de fabriek maar liefst 670 werknemers. De verbazing blijkt groot. ‘Dat wij tachtig jaar na dato een archief zouden opduiken waarin wij zijn onderneming in nazi-Duitsland terugvinden, had hij niet kunnen bevroeden. Maar tja, hij heeft het niet meer voor het zeggen. We zijn razend benieuwd, maar ons bekruipt tegelijkertijd, onuitgesproken, een zekere ongerustheid.’ Die is begrijpelijk. Moest deze noeste ondernemer, als Jood, onterende compromissen sluiten om in business te blijven? Om toch maar die nazi’s te vriend te houden? Deze pater familias had in Amsterdam immers een gezin, waar hij als eenverdiener verantwoordelijk voor was. Isay – geliefd als mens en gerespecteerd als zakenman – neemt in hun herinnering een haast mythische vorm aan. Daar torn je niet aan. Laten kunnen ze het echter niet, als ware detectives gaan ze achter de feiten aan. En de mythe verwordt stilaan tot een feilbaar mens.
Gevangenis
De zakenwereld waar hun grootvader zich doorheen navigeert, is allesbehalve saai. Continu wordt hij door concurrenten belaagd. Die trachten de overheid over te halen hun gunstige tarieven en subsidiëring van zijn fabriek stop te zetten. Hij kan dat even afhouden tot hij vals beschuldigd wordt van fraude en in de gevangenis belandt. Rottenberg keert in 1940 terug naar Amsterdam, en laat het grootste deel van zijn overgebleven kapitaal in Duitsland achter. Vanwege deviezenbeperkingen kan dat niet zomaar worden meegenomen naar Nederland. Daar heeft hij geen spaargeld, geen inkomen en geen werk. Het verklaart meteen waarom hij in naziDuitsland koppig blijft vechten voor behoud van zijn fabriek. In 1942 heeft zijn familie er genoeg van. Ze vluchten naar Zwitserland, waar ze de rest van de oorlog blijven. Slechts twee van Isay’s elf broers en zussen overleven. Na de overwinning door de geallieerden, kan Rottenberg opnieuw naar Amsterdam. Daar start hij opnieuw een fabriek. Bij J. Rottenberg & Zn werken de vaders van Hella en Sandra. Eindelijk heeft Isay zijn twee grote liefdes op één plaats; de zaken en zijn familie – voor geen van beiden zal hij ooit de strijd opgeven. Met deze ingetogen en vlot weglezende ode aan de menselijke veerkracht bewijzen zijn kleindochters hem de grootste eer. Nu oorlog opnieuw op de deur van de Europeanen klopt, hebben we de kans om allen een Isay te zijn.
