ITZARBEINGURUKO TRADIZIOKO HERRI ARTEA ETA SINBOLOGIA
яБо
Koldo Colomo. Gares 2010
AITZIN SOLASA ď Ž
Hemen duzun lan hau mintzaldi baterako materiala baino ez da. Horregatik, irudiak ongi ulertzeko interpretazio edo informazio nahikorik ez dago. Interneten jartzea erabaki dugu alde batetik, Itzarbeibarrean dagoen herri artea bertakoei eta kanpokoei hobeki ezagutarazteko eta bertze aldetik, Nafarroan etorkizunean egin daitezkeen antzeko lanetarako alderaketa egiten ahal izateko erreferente bat. Amaieran orientabide bibliografiko batzuk jarri ditugu geroko ikerlarientzat interesgarriak izan daitezkeelakoan.
Aurkibidea arte
HIL ARTEA Aurrehistoriatik XX. mendera
ERROMANIKOA XI-XIII Adibide soil batzuk XIV-XV MENDETIK XX MENDERA ARTE Harria Burdina Egurra ETXEA XIX-XX Babes ikur moderno batzuk eta etxeko tresnak
Hasi baino lehen hainbat ideia
Herri artea kulturen arteko hartu-emateko prozesu baten emaitza da. Zaila da erratea arte propioa dela dauden elementuak bertze herri batzuetan ere agertzen baitira. Baina izaera propio daukala erratea zuzena litzateke, bertako artisauen ikusmoldeetatik eginak baitaude. Hainbat aldagaik eragiten dute arte honetan, bertzeak bertze ekonomia, egoera militarrak eta garaian pil pilean dauden arte estiloek. Herri artean erritmoa badago ere, ez da beti erritmo bera, eta tokiaren arabera motiboak alda daitezke garai berean. Artisauek errepikatzen dute aurrekoengandik ikasitakoa eta, haietako batzuk, ausartenak, modan dauden bertze motibo berri batzuk sartzera animatzen ziren. Artisauek, lan bat egitean, hiru kontzeptu garbi zituzten. Lanak edertasuna izateaz gain, funtzionalitatea izan behar zuen. Funtzionalitate horren barnean hizkuntza sinbolikoa ere bazegoen, azken honek, oro har, etxekoen babesa azaltzen zuen, batzuetan, aurrekristautasunaren sinboloak eta kristau garaikoak nahastuz. Artisauek egiten zituzten motibo anitzen erranahiaren transmisioaren katea eten zen une jakin batean, industrializazioaren ondorioz, agian galera honek errenazimendua izan zuen abiapuntua. Zoritxarrez erranahia ez zen gugana heldu. Jakin badakigu aurreko gizarteek sinbolismoa erabiltzen zutela plazaratu nahi zuten mezua helarazteko. Egun, sinbolismoaren erranahia susmatu baina ezin dugu egin. Orain babes ikur moduan interpreta ditzakegu guztiak, haien artean ñabardura handirik egin ezinik.
Hasi baino lehen hainbat ideia
Lan hau ez dugu erkatu bertze batzuekin. Egia erran honelako lan gutxi argitaratu dira gure Nafarroan (Ikus bibliografia). Horregatik kronologia paratzeko arazoak izan ditugu. Espero dugu gehienetan asmatu izana, zuhurtziaz jokatu baitugu. Horren beharra egon arren gure asmoa ez zen lan sakona edo sistematikoa egitea, herri artearekiko sentsibilizazioa lantzea baizik. Argazki gehienak 2010. urtean eginak dira. Behin baino gehiagotan pentsatu dugu lehenago egin izanez gero lan oparoagoa izanen zela. Ondorio gisa erran daiteke gure herrietan dugun arte adibideak nahiko aberatsak direla. Haien kontserbazio onean jarri beharko genituzke ahalegin guztiak, katalogazio sistematiko bat eginez, piezak zaharberrituz eta, ondarea diren aldetik, herritarrentzat modu antropologiko eta hezitzailean ezagutaraziz. Gure ustez lan etnografiko ororen helburua izan beharko litzateke iraganeko gizarteak eta egungo gizarteak hobeki ezagutzea, hau da piezen eta irudien atzean dagoen historia, beharra, sentimedua eta nahia atzemanez. Azkenik erratea lan hau egiteko hartu den lur eremua Itzarbeibarkoa, Mañeruibarra, Mendigorria eta Artaxoa herriez osaturik dagoela.
HIL ARTEA. Arte megalitikoa.
Artaxoa, Zirauki.
ERROMATARRAK, MENDIGORRIA
Gure zonaldean euskal jainkoen izen batzuk daude. Erromatar garaiko panteoian azaltzen dira. Mendigorrian: Larrahi, Ziraukin eta Girgillanon: Losae, Loxae.
ZIRAUKI Losae
ANDELOko hainbat hilarri erromatar.
Andeloko mosaikoa
ď Ž
ď Ž
ď Ž
Iberiar grafiaz idatzirik dugun esaldi honen azpian lehenengo euskarazko esaldia egon daiteke. Aditu batzuk hipotesi honen alde agertu dira, esaterako Javier Velaza. Egun, mosaikoa Nafarroako museoan ikus dezakegu.
HILARRIAK ď Ž
ď Ž
ď Ž
Gure zonaldean 50 hilarri inguru gordeta daude etxe partikularretan. Administrazioak izan ez duen sentsibilitatea bizilagunek izan dute. Haiei esker erdi aroko hilarriak gorde eta zaindu dira. Hemen eskaintzen dizkizugunak gaika antolaturik daude. Batzuk katalogaturik daude eta bertze batzuk, berriz, katalogatzeko prozesuan:Erroseta, ikur misteriotsuak, zirkulo kontzentrikoak, erradialak, izardunak, gurutzedunak, lanabesdunak, marrazkirik gabeko biribil formadunak eta irudia galdu dutenak. XV. mendetik aurrera idazmenari lekua egiten diote harginek eta, muski-muski, forma biribilak bidea ematen dio laukidunari idazkera modu erosoan egiten ahal izateko (Ikus Ukar Muruzabal)
ERDI AROA XII- XIV
BIDEKO HILARRIAK XVI-XVII
ZIRAUKI 1609, 1638
ZIRAUKI 1700 ď Ž
Forma biribila hein batean mantentze n bada ere laukiak gero eta protagonis mo gehiago hartzen du idazmenari tokia emanez.
BIDEKO HILARRIAK XVIII-XX, ZIRAUKI
BIURRUN, MENDIGORRIA, ARTAXOA XIX, XX
OBANOS, GARES XIX, XX
UKAR XIX-XX
FUESAK XVI, GARES
GARES 1667
GARES XVI-XVIII
ARTAZU, GARES XVIII
Aﾃ前RBE
Muruzabal, Gares (Beaumonten hilobia)
ERROMANIKOA
ERROMANIKOA XIII
BARGOTA
Arte erromanikoa zatika, Ma単eru
ERAIKIN MILITARRAK XIV-XX
ATE GOTIKOAK XV-XVI. Gares
ATE GOTIKOAK XV-XVI. Gares
PUNTO ERDIKO ARKUA XVItik-1900 arte. Gares
ATE DINTELDUNAK XVII-XX
ARKU ESKARZANO ETA JEITSIA XVIII-XX
XV-XVI, ARKU KONOPIALAK. Artaxoa, Zirauki, Biurrun
Zirauki, Obanos, A単orbe
ARKU LOBULATUAK ETA ERREGE KATOLIKOEN BOLAK
ARTAXOA
OLKOTZ
MENDIGORRIA XV., IDAZKI GOTIKOA
JHS
Gotiko garaian sortu zen sinbolo kristaua XVII mendera arte iraun zuen Itzarbeinguruan. Babes kristau ikurra da, ate edota leiho gainean aurkitzen dugu maiz. Hainbat eratan agertzen zaigu: dena elkarrekin hizkiak irudi bat izanen balitz bezala, herensuge itxurarekin, landareduna, hizki gotikoetan, familia armarri baten barruan (XVI.mendetik aitzina), Mariaren ikurrarekin (XVII)… Hemen ditugun JHSen artean Artaxoako herensugearen itxurarena deigarriena da. Argi dago herensugeak etxea babesten duela. Gogoratu behra da euskal kondairetan herensugeari buruzko hainbat adibide dugu (Sugar -Mariren senarra-, Jaun Zuria, Goñiko Teodosioren kondaira…).
JHS, XV-XVII
JHS
HERENSUGE, Artaxoa
OBANOS, LEGARDA
OBANOS, GARES
GARES, UKAR
ARTAXOA
ARTAXOA
ZIRAUKI XVII
ADIOTZ JHS 1640
Aﾃ前RBE XVII, ikur errenazentistak
XVII ZIRAUKI, MAÑERU
ZIRAUKI me fezit 1631
ZIRAUKI, Pascoal de Urbe 1673
ARTAXOA, 1680 Akronimoa
El reverendísimo Señor Padre Maestro Fray Carlos de Bayona, confesor del Rey Nuestro Señor Carlos 2 Año 1680
ADIOTZ, 1680
ď Ž
Etxe honek iraunen du zeruan dauden izar adina urte.1680 urtean.
OBANOS, a単o de mil seiscientos treinta y nueve (1639)
ARTAZU, ZIRAUKI, MENDIGORRIA XVI-XVII
ARTAXOA, MAÑERU, 1732, 1738
ARTAXOA, 1765
Lauburua
Lauburua Nafarroan sarritan agertzen bada ere, ez dago soilik Euskal Herrian. Frantzian zehar ere barreiaturik dugu ikur hau bai eta Alemaniako hainbat tokitan ere. Gurean ia Nafarroa osoan aurki ditzakegu. Honetaz gain Lapurdi, Zuberoan, Bearnen eta Aragoin ere agertzen da. Ezagutzen dugun laubururik hegoaldekoena Ejea de los Caballeros herriko etxe batean dago. Zamorako etnografia museoan krisketa batean lauburu bat ikus dezakegu, Salamancako Cabrillas herrian jasorik, eta XVII-XVIII. mendean eginik. Lauburua ez da svastika bat. XVII. mendeko artean modan jarri zen koma edo “virgule” batetik etor daiteke, lau komen elkarketaren ondorioz (Ikus 38. irudian hilarriaren koma). Nafarroan dauden lauburu gehienak XVIII. mendekoak dira. Hala ere batzuk XVII. mende bukaerakoak edota XIX. mende hasierakoak dira. Ikur hau, oro har, XVIII. mendeko artearen erreferentetzat jo dezakegu. Louis Colasen ustez lauburuak ardien babesarekin lotura izan lezake. Gurean etxekoen ogibidearekin, erlijio esparruarekin eta bertze ikur geometrikoekin loturik agertzen dira lauburuak.
LAUBURUA XVIII ARTAXOA
ARTAXOA, 1749
ARTAXOA, 1750
GIRGILAO 1778
ARTAZU XVIII
XVIII ď Ž
Garai honetan espiralak eta Ave Maria leloa oso arruntak dira herri artean.
GIRGILAO 1778
GIRGILAO, 1780
ARTAXOA
GARES, XVIII
XVIII
Erroseta ď Ž
Ikur hau mantendu egin da herri artean. Erromatarren garaian Andelon eta Artaxoan agertzen zaigu, eta XX. mende hasierako art decĂł deritzonean ere aurki dezakegu, ziur aski egilearentzat esanahi ezberdinekin, garaian garaikoa.
GARES XIX-XX, ART DECÓ
XVI
IDAZKIAK HARRIAN. XVIII
GARES, XVIII
La maldición de la madre arrasará y destruirá de raíz hijos y casa
Ma単eru eta Zirauki XVIII
EGUZKI ERLOJUAK, MENDIGORRIA
Ukar, Ma単eru, Mendigorria, Artazu
Gares
HARRIZKO BERTZE ERAIKIN BATZUK
ITURRIAK
ERDI AROKO ERROTAK,. Eunate eta Gares
ELURZULOAK ERDI AROA
ď Ž
Gurean planta biribileko hainbat, planta laukiko bat eta oktogonal bat daude (Nafarroan bi oktogonal ditugu Garesen eta Aberinen)
Bodegak. Gangak XV, XVIII-XIX
NEKAZARI ETA ARTZAIN OLAK XVIII-XIX
ERLAUNTZAK
BURDINA
ETXARREN, XVI
XVII, ADIOTZ, UTERGA, ENERITZ
XVIII GARES, ZIRAUKI, MAÑERU
GIRGILLAO
GARES, XVIII
GARES, XVIII
GARES, XVI
MAÑERU XVII-XVIII
MAÑERU, XVII-XVIII
ANIMALIAK XVII-XVIII
ANIMALIAK, XVIII-XIX
XVI-XVIII GEOMETRIKO ETA
LOREDUNAK
MOTIBO GEOMETRIKO ETA LOREDUNAK XVIII-XIX
SARRAILA ZULOA, GURUTZEAK XVIII
XIX
KISKETAK, PRAILEKOAK XVIII
XIX-XX
ALDABAK, ILARGI ERDIA XVII-XVIII
ZAKIL MODUKOAK XVIII-XIX
ZAKIL MODUKOAK
S
ANIMALIAK, XX
S
L
XVIII
O
BURDIN UZTAIAK, XV, XVIII
ESKUA. XX
ILTZEAK, XVII-XVIII
ATE ILTZEAK
BANDA, XVII
HAIZE ORRATZA, XVII,XVIII
KANPAIAK, XX
EGURRA
TEILATEGALAK. GOTIKO-MUDEJAR ESTILOKOA
MENTSULAK, XVII VINCULO
XVII
MURUZABAL, XVII
XVII-XVIII
XVIII-XIX
XVIII, XIX
GARES, XVII-XVIII
XVIII
Aﾃ前RBEko VINCULO 1781 3 morroilo
XVII, Vinculoko kutxa 7 morroilo
XVII-XVIII
XVII-XVIII
XVIII-XIX
XVIII-XIX
1730, XX
JUNTURA ESTALKIA
BABES IKURRAK
REINARÉ XX, 1914, 1919
BENDECIRÉ, XX. mende hasieran
ASEGURO ETXEAK XIX-XX
IRUDIAK, Gares, Ukar, Zirauki
PAZKOAKO ERRAMUAK
HARRIZKO GURUTZEAK
Zer erran nahi zuten?
Mugak Konjuroak botatzeko tokia Bat-bateko hildakoak Via Crucis Aspaldiko eliza baten toki seinalizazioa…
GURUTZEAK Etxeko babes ikurrak GARES, GIRGILAO, OBANOS
ZIRAUKI, GARES…
UHARRIZKO ZOLUAK, GARES, UKAR
Aﾃ前 1841
TIRAPU, ZIRAUKI, ENERITZ XVIII
EUNATE, ANITZ, GARES, ADIOTZ, UKAR, ORENDAIN, AURITZ
ARGIZARIA: GARES
KARLISTALDIAK
1833-39
ETXEA
XVI,XVII
ARDOGINTZA
SUGIBELEKOA XVI-XVII- XIX-XX
GARES XIX, 1875 On Karlos
NAPAR NEURRIAK
PUTZUA
TXOKOLATERAKO METATEA, TXORROA ETA KANELA HARRIAK
KATAZULOA ELIZAKO ATEAN
Bibliografia gomendagarria
OINARRIZKO BIBLIOGRAFIA NAFARROAKO HERRI ARTEARI BURUZ Caro Baroja, J. “La casa en Navarra” 1982 Caro Baroja, J. “Etnografía histórica de Navarra” 1972. 3 liburu Garcia Gainza, M.C. “Catálogo monumental de Navarra” 1996. 9 liburu Cruchaga y Purroy, J. “La vida en el valle de Orba” 1977 Cruchaga y Purroy eta bertze batzuk “Piedras familiares y piedras de tumbas en Navarra” CEEN 41-42 1983 Peña Santiago, L.P. “Estudio etnográfico de Urraul Alto (Navarra)” Munibe 1966. (orr.69-160) Interneten eskuragarri dago. Ulibarrena, O. “Arte y decoración tradicional en Navarra” 1985 Zubiaur Carreño, J. “Arte popular de Navarra” 1980 EUSKAL HERRIKO HERRI ARTEARI BURUZ Amesti Mendizabal, J.”Forjaketa artistikoa Bizkaiko Enkarterrin” Interneten eskuragarri 4 zatitan dago Eusko Ikaskuntza “V congreso de estudios vascos. Arte popular vasco” 1934 Manso de Zuñiga, G. “Museo de San Telmo” 1976 Peña Santiago, L.P.”Arte popular vasco” 1969 Zabalo, J. “Arquitectura popular y grafia vasca” 1947 ITZARBEINGURUKO HILARRIAK Colomo Castro, Koldo “Estelas discoideas de Puente la Reina/Gares” CEEN 83, 2008 María de Urrutia R. Fernandez García, R. “Las estelas de Soracoiz” CEEN 13, 1973 Ukar Muruzabal, Jesus “Ayer y hoy de la estela discoidea en Navarra” CEEN 64 1994 ITZARBEINGURUKO HISTORIAZ Jimeno Jurio, J.M.”Datos parala etnografía de Artajona” 2009 Jimeno Jurio, J.M.”Merindad de Pamplona III. Historia de Puente la Reina y Eunate” 2007 Lopez Velasco, R. “Eneriz, vida e historia de un pueblo” 2005 HERRI ARTEA ETA SINBOLISMOA Alvarez Peña, A. “Simbología mágico tradicional” 2002- 2007 3. argitalpena Chevalier, J. “Diccionario de los símbolos” 1969, (Herder, 2007) Biarge, F. Biarge, A. “Líbranos del mal. Creencias, signos y ritos protectores en al zona pirenaica aragonesa” El patrimonio etnológico altoaragonés 2000 Biarge, F. Biarge, A. “Casa por casa. Detalles de arquitectura rural pirenaica” El patrimonio etnológico altoaragones. 2001 Mircea Eliade “Tratado de historia de las religiones” 1974 Museo de Teruel “De lo útil a lo bello. Forja tradicional en Teruel” 3. argitalpena 2001 Museo etnográfico Castilla León, Zamora. “Catálogo del museo” 2004