Binyrlm Ehosistem De[erlendirmesi(BED), 2000 ytlmda, BM GenelSekreteriKofi Annan tarafi.ndanGenelKurula sunulan "Biz insankr:21. YiizyildaBirlesmisMilletlerin Rolil" bashkhraporlatalepedilmistir.200l'de baslankn BED'in amau; insanl$rn rrth
igin ehosistem degiSikligininsonuglanuedo[al kaynahlarmhorunmaydntemleri,bu
sistemlerinsiirdlirlilebilirliginin sa{lanmasigin almmastgerekeniinlemlerue insanl$rn refah igin gerehli bilimsel dayanapbelir lemehtir, - BED, dilnya gapmda1.360'tanfazla bilirn insanzntngahsmalannrniiriinildiir. Ehosistem e{ilimleri ue durumu, gelecekhonusundasenaryolar,olasryarutlar ue hilreselbazdade[erlendirmeler honusundahibulguhr, bu diirt ana tema$rryaesindetehnihbalamlerhalindegruplandtrtlmtstr.Ek olarak, bu ayrmnh galqmalarlaBED'in baslangrct. bakktndaortala atulanbir dizi temelsoruyuceuaplamah ilzeregenelbir sentezhaztrlanmrstr.iS geureleride dahil, belirli kullantu gruplannpratih ihtiyaglart di[er sentezraporkrzndaeleahnmahtadrr. Bu raporunherbi;liimii,hiihiimetler,bapmuzbilim insanlarruedi{er uzmanlartarafindan,bulgulannmsa{hmh[mt temin etmekilzeredihhatleincelenmistir. BED'in yaprlandrnlmasmda yer alan Yt)netimKurulunun sundu{ubu raporuniiyeleriarasrndaBirleSmiS Milletler tirgiitleri, ulushrarastkonuansiyonlar, siuil toplum huruluSlarr,akademisyenler, isadamkrr.ueyerelhalhyer almtstn. (YdnetimKurulu ilyelerinintam listesii)n kapahtauerilmiStir.) BED, bulgulartngenisbir iizetiolarahtasarlanmamxftxr, aksinebunlardanortayaphananamesajlannbiryorumudur. De{erlendirme,uzmnn olmayanokuyucuigin hazr.rlanmts olmastnaradmendaha aynntth dokiimanlarlabirlikte de okunabilir. GeniSgaph hiireselmenfaatlerinbu dederlendirmede birleSti{ineue beraberinde yapnpmtz bu tizenli gahsmanm, kararlann dilzenlenmesine gilg uei)ncelihkataca[truinanryoruz. -BINYILIN ErosisrEIT DEGn,nu,NoiRMESi KuRuI-u
d1, fr,
Ir
.{ { {
t ,i4r
i
N "/
$ 1
fu\T4HTARITETITER t Diirytadaki herkesintemiz,saghkhuegiiuenlisekildeyasaman,do{antn ueekosistemin sunduduolanaklara baghdn. t insanl$tn, sonoruyrlda giderekartan yiyecek,temiz su, elyaf(l{) ueenerji ihtiyaElanrukarstlamak igin uerdi{i gabalar,benzerigtiriilmemisbir Sekildeekosistem degbikligineyol agmrSnr. t Bu degisiklihlermilyarlarcayafamxngelisimineyardtm etmiS,fakat alnx zamdndadi{er temiz ltaua ue su, hastahklardankorunma ueilaElann temini gibi temelkaynaklarhonusundado{antnyetilerini zaytflatmtstr. t Bu de{erlendirmede, dilnyarun bayak bal'timlindekibahh stoklanrunazalmast;buyak olasrhklazArAr gi)rebilecek yaklastk2 milyar insarunekosistem kaynaklarrndanyoksunsekildekurak alanlarda ld{amasx(buna su temini de dahildir), iklim degiSikligiuegrda maddelerikirliliginden dolay ekosistemekarStgelisentehdit,giizegarpanproblemlerarasmdatantmlanmx{txr. t insanfaaliyetleri, gezegenimizi, yasamtiirlerinin bayuk bir dalgahalindeyok olmarun esi{inegetdigi bir yer halinegetirmistir ki, bu da refahrmrzigin baskabir tehlikedir. t Ekosistemlerden eldeedilenhizmetlerinkayb4 Binythn Kalkmma Hedefleriarasmdayeralan yoksulluk, aEhkuehastahklarlamiicadeledebasarryaulastlmasmdaiinemli bir engelteskiletmektedir. t Onilmilzdeki onyllarda, insanlardaurantsuefaaliyetlerini dedistirmezse ehosistemdeki bashtlarkiireselolarahartacaknr. t Do{al haynaklartnsahipli{inin yerel topluluklara uerilmesi,faydalanna ortak edilmeleriuekararlara katrlmalartrunsa{lanmav halinde,do{al kaynaklartnkorunmasthonusundakitedbirlerbayak olas* hla baSarrya ulasaca knr. . Gilnilmilz teknolojisiuebilgi seuiyesi, insanl$rn ekosistem iizerindekietkisini bayak algiideazahabilir; ancak,bunlann kapsamholarak uygulanmanihtimali yoktur. Ekosistemkaynaklart,ti,ikenene dek ilcretsizt)esonsuzolarak alglantr uesznu{tabunun bedeliiidenir. t Do{al uarhklarukorumak iEin hahametlerin,iSgeurelerininueuluslararasthurumlartn tiim balumlerinin eSg;damlaolarak gabagdstermeleri Ekosisteminuerimlili{i, )lntxrxm,ticaret,deulet gerekecektir. desrcdluergilendirmeuediizenlemegibi tedbirlerkonusundayaptlacakdodrusesimlereba{hdtr.
iurANr-aruurzrNOrEsiNor Yasel.l'DoGal KeyNerlaR vE iNsaNuctN REpRHT 3
BurcuLARr N G OzonNGEcinirptnsi Ozet
kullanma Sermayeyi
J) u bildirinin oztnde sert uyanlar yer almaktadrr. Begeri D F""liy.tl.rin diinyanrn dofal igleyigitizerinde olugturdufu baskrnedeniyle, gezegenimizinekosistemkaynaklannrn gelecek kupaklarakadar devam etmesi miimktin goriilmemektedir. Artan diinya niifusuna yiyecek, temiz su, enerji ve malzemetemini, gezegenimiziyaganabiliryapan bitkiler, halwanlarve biyolojik stireglergibi karmagrksistemlereonemli bir maliyet getirecektir. Oniimtizdeki on yrllarda insanlann taleplerinin artmasr,bu sisremleridaha biiylik baskrile kargrkargryagetirecekve tiim toplumlarrn ba$L oldufu do$al altyaprnrn daha fazla zayfilamast tehlikesini artrracaktrr. Gelecektekirefahtmtzrkorumak ve geligtirmek igin daha akrllca ve dofal kaynaklara dahaaz zarar veren ytintemler kullanmak, do$ru kararlan vermek ve bu kararlan uygulamak gibi biiytik degipikliklergerekir. Do$anrn gergekde$erini bilmeyi o$renmemiz, bize sunduf,u -hem ekonomik olarak ve hem de yagamrmrzakattrf,r- zenginlifli rakamlarlaolgiilemeyen,de[erleri tanlmamlz gerekrr. Bunlann tjtesindedof,al kaynaklar, segimyapabilecegimizekstra kaynaklar olmaktan grkmrgtrr.Mal varLf,ryaratma veya ulusal giivenlik gaLgmasryapma gibi tistiinde bir kez daha dtigtinmemiz gerekenkonular vardrr. Rapor, sa$Lkl bir ekosistemin,insanh$rnen biiytik amacrnrn merkezindeoldu$unu gostermektedir.
Dofianrn insanlfia safiladr$ olanaklann neredeyseiigte ikisinin diinya gaprndaazalmagosterdi$itespit edilmigtir. AsLnda, yerktiremizin temel do$al varhklannr ttketme bagarrsrnr gosteren mtihendisli[imizin sonuglannr aldrk. Qo[u durumda zamandanodting alarakya$ryoruz.Su kaynaklanmrzr, yenilenmesinefirsat vermeden tiiketerek Eocuklartmtza ait bir servetiharcryoruz.Bu sorun, do$al kaynaklardanyararlanma hakkrna sahip olanlardan uzaktaki kigiler tarafindan farkedilmektedir.Avrupahnrn sofrasrndakikarideslermuhtemelen
Do[algereksinmeler Kalabahk bir pehrin sokaklanndan, btiytik bir siipermarketin reyonlan arasrndanya da parrltrL bir elektronik fabrikasrnrniginden, yerki.ireninnehirlerinin, ormanlannrn ve da$lannrn biyolojik durumu gok uzak bir tehlike gibi g,iiziikmekredir. Qok btiytik bir hrzla meydanagelen ve birgof,umuzun yagadr$r teknolojik gelipmeyeraf,men, bir pargasroldu$umuz bu yagam sistemine,sandrf,rmrzdandahafazla ihtiyacrmrzvardrr. Yagamamrzrsaf,layanyiyeceklerve temiz su, bannak ve e$ya temin ettif,imizapaglar,hatta iklim ve soludu$umuz hava; bi.iriin bunlar yerkiire yagamsisteminin iiriinleridir. Ormanlar ve btiytik ovalar tarrma agrlmrg,nehirler suiama alanlartnadonti$tiiriilmiig ve yeni teknoloji, baLkqr teknelerinin okyanuslardandaha fazlaiiri-in almasrntsa$lamrg,yaktn zamanda dofiadayaprlan de[igiklikler, sadecehrzla bi.iyiiyeninsan niifusuna yardrm etmekle kalmayrp milyarlarcasrnrnya$amstandardrnrda
Giiney Asya'daki tropik bataklklann yerine inga edilmig havuzlardangelmigtir. Bu havuzlar,denize kargrdo$al bir engeli zayftlararakyerel topluluklan tehdit eden bir uygulamanrn sonucudur. Geleceknesillereolan borcumuzu kabul etmedigimiz ve bunun daha da go$almasrnronlemeyegaLgmadr$rmrz takdirde, diinyadaki agl$r, aprnyoksulluf,u ve kagrnrlabilirhastahklan onlemeye gahganlannriiyalannr tehlikeye atanz. En zenginlerin bile korunamayaca$r,yerktirenin yagamdestek sistemlerindeaniden meydanagelebilecekde$igmeriski de artmaktadrr.Aynr zamandadiinyamrzr, gegitliyagamriirlerinin varhklannr siirdtirmesinin giderek krsrtl oldu$u bir yer hale getirdik. Insanlar tarafindan yaracrlandaha basit, tek tip araziler, yapamdakibinlerce tiirii yok olma cehlikesiylekarprkarpryagetirdi ki, bu hem do$al kaynaklann direncini ve hem de daha az hissedilen manevi ve kiiltiirel def,erleriderinden etkilemektedir. Ancak umutsuzlu$un tasviyeyeihtiyacr yoktur. Gelecek kugaklarabrrakacaf,rmrzdo$al dengenin bilangosu,-Bangladeg'teki bir koytin muhtanndan, New York'ta bir gokdelendekigirket ycineticilerine ya da Brezilya'da ma$azalardakitiiketiciye ve uluslararasrfinans yoneticilerine kadar- yerkiirenin her bir kogesindeyapaca$tmnher diizeydeki seqimlereba$hdrr.
geliptirmigtir. Yerkrirenin do$al comertli$ini benzerigciriilmemipbir gekilde harcadr$rmrzbu donemde, sonuglannrda hesapetmemiz gerekmektedir. Yayrnlanan rapor bunu yapmr;tlr ve bu bildiri siyahtan gok krrmrzr renklerin hakim oldufu bilango tablolanna benzeyen ve insanlan uyandrrmayayiinelik bir metindir.
IvrANr-,q,Rli,rrzrNOTESiNDE YA$AM DoGal KavNerleR
vE INSANLTG rN REFAHT
5
DocININ
SUUDLJKLARI
Yasamamrz igingerekliolanlar opltLmlargiderek daha karmaprkhale gelmekte,teknoloji I ilerlernekteve bu durumda artrk dof,alsisternlereihtiyacrmrz olmadrpryanrlgrsrnadtigmek daha kolay ohnaktadrr. Btiyiik oranlardaartan ntifus kentlerdeyagamakta,insan giicti, yaprlagmave makinelergevrcyeegemenolmaktadrr.Do$a, saclece Frrsatbulclufiumuztakdirde hafta sonlarrimkdnlanndan y:rrarlanabilece$irniz bir unsurhalinegelmi;;tir.Buna sahipolmal< giizeldir ancak giir.rliikyapamdaer.rclipe duyabilece$irnizkadar ijn plandade[ildir. f
Hatta krrsalkesimlerdebile dofial alanlann korunmasr,orada ya;ayanlar-iginyarardangok bir ltiks olarak goriilmektedir. Orne$in; bir bataklrl<, sadecebo;a harcanrntg bir alan olarakalgrlanabilir. Tek gergekde$eriise,bu bataklr$rnkurutulmasrhalindeyaprlacakekimc1ir. Yerkiiredeya$ayan6 rnilyar insanrnyapamrigin dofaurn onemli kaynaklanr-rr gcirn-rezder-r gelmek btiytik bir yanrlgrc{rrKendim izi do[adan uz-aktutabilir-i2., fakat tam:rmcndo[anrn bize verdiklerine dayanmaktayrz-.
B u r a d af a r k l re k o s i s t e m ltearr a f r n d ai n s a n l a rsaa f l a n m rdge f i i g ik o m b i n a s y o n l a r dhai zk m i e t l egro s t e r i l m i g tDi ro [ a lk a y n a k l a r sr nu n d u l u yararlanma, hizmetlerden insanfaaliyetlerinin bozulmayonirndedegigimeufrattr[r,karmaqrk biyolojik,kimyasalve fizikseletkileqimlere baglrdrr.
DAGLARVE KUTUPLAR KARADAK| SULAR TARIMALANLARI KIYILAR Yiyecek Nehirler vedi0ersulakalanlar Yiyecek Yiyecek Elyat Temiz su Elyal Elyaf Temiz su Yiyecek Temiz Kerestelik su agaq Erozyon kontrolu kirliligini kontrol Boyalar Yakacak Qevre Koroctalilr aien lklimle ilgilidrizenlemeler Tagkrnlan dr.izenleme lklimle ilgili dtizenlemeler E$lence, veekoturizm Diptortulaflnrn ilgilidrizenlemeler dinlenme tutulmasr veta$rnmasl Hagerelerle Atrkigleme Estetik degerler Haslahklarla ilgilidrizenlemeler Biyoyakrtlar BesindongListi Manevi degerler Besindongiisrj llaglar Frrtrna vedalgalardan korunma Eglence, veekoturizm dinlenme Besinddngtis0 Eglence, dinlenme veekoturizm Estetik Estetik degerler degerler Estetik degerler Kulturel miras
VEAGAQLIK ALANLAR ORMAN
KENTLER
Yiyecek DENIZLER Parklar vebahgeler Kerestelik agag I Yiyecek Hava kalitesini drizenleme I Temiz su lklimle ilgili duzenlemeler ilgili Suyla duzenlemeler Yakacak odun I BesindongusLi lklimle ilgiliyerel dLlzenlemeler Tagkrnlarr dLjzenleme KURAKALANLAR I Eglence, dinlenme Kulturel miras Hastahklarla ilgilid0zenlemeler Yryecek fgtence, dintenme Karbon ayngmasl I , ADALAR Elyaf Egitim lklimle ilgiliyerel dUzenlemeler I yereldLizenlemeler lklimle ilgili Yiyecek | | llaglar Kultrirel miras Temiz su I I Eglence, dinlenme veekoturizm Eglence, dinlenme veekoturizm Eglence, dinlenme ve | | Estetik degerler Manevi deserler ekolurizm Manevi degerler
I
I
{ t\r
Kaynak: BinyrInEkosistem De$erlendirmesi
6
Iir,txANl,qRttr,uzIN OTESiNDEYASAM,Docal
K,cyN,{xr-nRvE INSANTrGrN RI.FAHr
I
karstlanmasl Temelgereksinmelerin En basiti, yedlgimiz besinler do[anrn bize bir hizmetidir. Okyanus balklan gibi yabani tiirlerin avlanmasrbunun gergektendof,ru oldu$unu gosterir.Denizlerdekibesin zincirinin safiLkl ig dengesi, ekonomi igin gok onemli bir degerdir. Besinlerdof,al olmayan bir ortamda yetigiyorgibi goriinsede, yine de do$anrnbiyolojik geligmesininiiriiniid{irler. Iginde genetik malzemeolan tohumlar kullanrlsrnveyahalvancrltktatireme yaprlsrn(ya da biyoteknolojik olarak defigtirilmip olsun), tiriin yeti$entoprak]ar veyatopra$r bereketliyapan su, insanh$rnbeslenmesiiEin do$al airyaprnrnesasrdrrve dtinyadaki giftgilerin becerilerineve teknolojiye bagldrr. TatL su, yiyecekiiretimindeki roliiniin ijtesinde,yagamrntemel unsurundanbiridir. Kanal aEmateknikleri en erken uygarlklardan
beri gelipmegcistermektedirancak, diinyanrn nehir havzalan boyunca su akrgrnrndi-izeniigin hilA dogal sistemleregiivenmekteyn. Birgok sentetikmaddenin kegfinera$men,dof,anrndi$er tiriinleri hilA biiyiik oranda ve her toplumda kullanrlmaktadrr. Afiaglardan tahtave kafirt temin edilmektedir,moda endiistrisinebitkisel ve halvansaleiyaf gereklidir,do$adantemin edilen ilaglaraise daha da biiyiik talep vardrr.
Di.inya dlizeni:YagamdesteEiolarakdoEa Bu tiriinlerin birgo$unun de$eri kolaycasayrlabilir,do$anrn bapka bazr deferleri bilangodagiiziikmez, ancak modern ekonomilerin yagamasrigin bu da en az di$erleri kadar gereklidir. Gergek defierleriise ancak kaybedildiklerindeanlaprLr.
REFAHTN BrLE$ENLERI SUNDUKLARI EKOSISTEMIN
Giivenlik Kr$rsEL EMNTYET
Sa$lama
KAYNAKLARA GUVENLIER.l9lM AFETLERE KAR9IGUVENLIK
YIYECEK TEMIZ SU VEELYAF ODUN YAKACAK
ivibirvasamicin gierekli miaddeler KAYNAKLARI YETERL| GESiM YETERLI BESLEYICI YIYECEK BARINAK ERI9IM MALLARA
Diizenleme ixr-irrrle rcir-i
Destekleme
DUZENLEME rA$KrNDUZENLEMESi ILGILI HASTALIKLARLA DUZENLEME SUARITILMASI
BESINDONGUSU T O P R A G IO NLU$UMU A N AU R E T I M
Sa$hk DAYANIKLILIK IYI HISSETMEK TEMIZHAVAVE SUYAERI$IM
Ki.iltiirel ESTETIK MORAL EGiTiM E G L E N CV EE D I N L E N C E
H E RB I RB I R E Y I N NE YAPTIGIVE NE OLDUGUiLE
oecenleni ir-cir-i FIRSATI GELI9TIRME
Sosyaliligkiler SOSYALUYUM KAR9ILIKLISAYGI BASKALARINA YARDIM YEfENEGi
yERyUzUNDE HAyAr- BiyoLoJiKgEgirLiLiK IKiARINRENGI Sosyoekonomik etkenlerpotansiyeli
Secenekve h'areket 6zgUrlii$ii
Kaynak:BinyrInEkosistemDeierlendirmesi
0KLAI?ll'l GENi$Lici refaht hizmetleri ve insanlartn Ekosistem yogunlugu ba!lantrlarrn arasrndaki
D09itk
-
tK
orta
rruna
I
Ytit<set<
[---l
Lavll
Kuwetli
inrANrenIltIZIN
OTESiNDEYeSav DoGnr KevNerclen vE INSANLIGINREFAHI
7
durum,toplamekonomikdefierin segilmigulkelerdeki eldeedilenkeresteve yakrtile olgulur.Agagrda afaglarrndan Bir ormanrndegeri,gogunlukla (su havzalart) (tutma) ve yoluyla temiz su kaynaklartnt kontrol etme, yLiksek karbondioksiti emme rakam, iklimleri uEtebirindendahaazdr. Bu yuksek hizmetler olan bu insanlrla de[eri sattlamaz, marketlerde alrnrp gibi hizmetlerikapsamaktadrr. hizmetlerin rekreasyon Eok Eogu Qunku genellikle kaybedilmig veyaazalmtgttr. HektarbasrnadUsen toplamekonbmikdeler (Dolarolarak) 200
6lgiilenekonomikdelerler Solgubuk:Genellikle
fi ouat< I
{ I i
l
u I a n
Ke,esteve yakacakodun
ve diUerekonomikdegerler Saggubuk:Pazarlanamayan tutma Karbon fl I
korunmast Su havzalarrnrn
I
ormantirtlnleri Kereste drgrndaki
I
ve avcrlrk egtence, dinlenme
I
fiI 100
i
0
-20
Portekiz Tfirkiye
Tunus
Suriye
Fas Cezayir Degerlendirmesi Kaynak:BinyrInEKosistem .,..,,....;..,ii:ii;i:::::::..::::.:::::.::.,i'i.;,:::,,:,i,,,,.,..i',6}i}&&i1,g*,,,,d&.,}**${s*$
ivrANr-anrlrzlN
vE INSANLIGINREFAHI OTESiNDEYASAM'DoGel K,A.vNA.KraR
De$ersizgibi gciziiken,subataklk ornef,ineclonersek; sulak alanlann,insanl$alriiyiil<yararrolan genigiglevlerivardrr-havr kirliliginedo$alfiltre olur ve ;;idc{etliya$n.rurlarcla suyu depolayeraksu basrnasrnr onler, do$alhayatrve yenilenrleyi tei;vikecler. hrrvanrr.r diizenlenmesir.rc, suyull akrcrLf, rr-ra vc ikli rnC)rm:url:rr lerin olugnrasrr.ra y:rrclrmcrolur. C)rrnanlarrnatmosfirlc baflantrsrise "yerl<tirenin ciferleri" tanrrnnclanijtc, dah:rkarnraptl< bir ilipki sergilcmektedir. Ormanlar,heval,ascrbestorendebrrakrldr$rucla scr:retkisi yer:rt:rn karbonu,ytiksekorandaclcpoeclerler. l)of,alsistenrlcr, topltruilanharapcdebilccek birqokyrkrcroleydan l<orunrnayr sa$lanraktadtr. Bitki cirttilcritoprakcrozyonunuve rrercankuy:rl:u-r benz.eri toprak l<ayural:rrrnr az-ultrn:rkradrr, ve nlirnh:rtt:rnrcd-cez-ir clalgalannal<arpr grov onnanlartcla,kryr l-trtrnalalrna koruyucugorcvyapat'. Yag:rm sistcnlcrincmiiclahalc, insrn hestalklarrn rn anirlcnort:rya grktrastvc h:rvvanlarrn iiliinlelc z-nmrvcLrncsi olerak gitriel<ononrik briytil<srkrntrvc z.arallarar yol aqar. qalr;rrke n, l)ofianrny:l$rlnll]lzigin iincmini cle[crlenclirmcvc -ki bunr,rnigin bir bcclelcliigiiniilemcz-cliinyanrniyilifii iqin do$el y:r$iururqeiiitlilifiiniclegdzarclrerrncnren.rizgercl(ir.l]u, biiriin l<tiltiirlerclckiinsanlarrilsilendirenderin bir kaygrkonusuolm:rhclr Bir l<entlxrl<rndaiirlkryrln kuqsesi,birgokinangvc tdrelerde yerel ve hrrtt,itelc-vizyoncle riirleredtrytrllnsaygr,bir hrywrnatbahgesinde bile olsayabanhrryatrrnerrrklriz-leven bir qocuk,krsecaclo$elhevetrn clefcrinibilmek, bizi insrrnyrrprrnurrstrrlerclrr Medcli ihtiyeglunrnrz qok clehakrsrtlrEci;itlcrlclcrlc, clehaaz gcg;it vcelanlalle s r n r r l kr e l e b i l i r B . i r q o ki n s a nb u n u g c n c ll c [ r h l a l ri g i n i i n c r n l ib i r t c h c l i o t l e r e kg i ; r c b i l i r .
H e ri k i d u r u m d ao, l E U m l ehr ,e m p a z a r l a n avne h e md e p a z a r l a n m a mhriqz m e t l ekr ia p s a d r [ r n dsau, r d i j r L i l e b$i lei rk i l d ied a r e ekosistemden edilenekosistemden alrnannetfayda,donugturulebilen allnandanEokdahafazladrrHattaozel(pazar)faydalan, d o n u g t u r u l e b i el ekno s i s t e m d d ea n h ab u y u ko l s ab i l e . Hektarbasrnadolar olarak net mevcutdeqer
1 00 0 0 duzeyde ekos'stemle' Sdrdririilebili' I
OOnr9t,l,,ltr,l9 .kosistemler
g s u l a ka l a n Bozulmam
Surdurulebilif ormanciltK
Krjgrikolgekli qiliqilik
S ur d r l r r i l e b i l i r 0rmanclllK B o z um l a mgi m a n g r oa vranrarl
Karides
cs S u l a ka l a n l a r T r o p i k a lo r m a n l a r Kamerun Kanada
Batakllk a0aglarl Tayland
Srirdrlrrl lemez keresleriretimi
T r o p i k a lo r m a n l a l KamboQya
Kaynak: Binyrlrn E[osrsrem De0erlendirmesi
I r , r r A N rA R r M l z r NO ' l r , s i N n L tY R . s A l ,D , ro, r l , q . rK , q . v x , r r r - evnF tI N S A N L T ( ; r R NF - F A H I
Sukullanrmr ve barajlardaki su r Son40 yrlda,nehirve g o l l e r d esnu,l a m ak,o n u t veendustriyel kullanrm iqin suyunmiktarr iki Eekilen grkmrgtrr. katrna I Nufusun buyukgogunlugu akarsulara ulagabilmekte ve temizsu kaynaklarrnrn %40ve %50'siinsanlar tarafrndan k u l l arnl m a k t rard.
o
z
z o o z E f, z z o
z
I Ortadoguve KuzeyAfriyenileka gibi bazrbolgelerde nebiIi r kaynakla nn "/"720'si kullanrlmaktadr r (yeraltr sularrnabaglroldugu i g i nb u s u l a rk e n d i n i yenileyememektedir). r 1960 ve 2000 arasr rezevuar biriktirme kapasitesi
dordekatlanmrgtrr ve sonuq olarak,buyLikbarajlarda biriktirilensu miktarrnrn, dofal neh i ry a t a k l a n n dbau l u n a n d a3n ila 6 kat fazlaoldu[u tahmin (bu rakamadofial edilmektedir g o l l ed r a h i ld e E i l d i r ) .
Diiniigiimve bozulma durumdadrr. r 1950'den sonraki 30 yrlda r 1980'lerden b i r g oak l a n-, 1 7 0 0 v e 1 8 5 0 berimangrovbitki arasrndaki 150 yrldakinden yaklagrk ortLisuni.in fazla- tarlaya % 3 5 ' ik a y b e d i l m i g , donugturi)lmiigtrir dtinyadaki mercan ve gimdidunyanrn karasal k a y a l a r r n%r n2 O ' s i y U z e y i n yi na,k l a g b r ki r i m h ae d i l m i gd,i [ e r (%24), bolUmu %ZO'si de bozulmug Eeyreklik ekilialanlara donLigturUlmLig veyatahrip Besinkullanrmr ve diizeyleri r insanfaaliyetleri gimdi, biyolo.iik olarakkullanrlabilen (azotu) nitrojeni butrinLiyle dogalsiireglerin birlegik olarakurettiginden dahafazla, Oretmekte ve 1985'ten beri, gubrenin yarrsrndan bu azotlu f a z l a skru l l a n r l m a k t(ai ldkr r once1913'teLiretilmigtir).
I Okyanuslara genigEevrelere yayrlmadan dok0len nitrojen 1860'dan beriiki katrna u z u ny r l l a tr o p r a k t ak a l a b i l i r . grkmrgtrr. r Fosforlu gubrelerin kullanrmr vetanmsal topraklarda fosf o rb i r i k i m i noi n r a n r1, 9 6 0i l e 1 9 9 0 ' ranr a s r n dy a k l a gur kE katartmrgtrr. Bununla beraber o zamandan beribuorankabuledilmemigtir. Fosfor daha
Balrkgrhk r Birgok denizde avlanabilen r D e n ib z a l r k E r l r l rennranzb i r bahgrn toplamagrrlrgr, endustri agrrr avlanmaya maruz b a h k g r l [ r nbranq l a m a s r n d a n Eeyre[i, kalmrgtrr. onceki donemde tutulabilen I Insanlar avlanan tarafrndan b a h km i k t a n n d o a n d ab i r bahkmiktarr 1980'lere oranrnda dahaazdu. kadarartmrgtrr, fakatgimdi r l Es u l a r dyaa p r l abna h k g r h k , kaynaklann krtlrgrndan dolayr yoksullara yuksek ozellikle azalma eiilimigostermektedir. besinsaflamaktadrr. Ancak
10 irr.rrc,qNr-ARrMrzrN Orp,siNol YRsRl,l,Docer- KayNerr-,cRvE INSANLTGTN REFAHT
b u d a , a g r rar v l a n m a d a n , doial yagamdegigikliklerinden ve sulannEekilmesinden dolayrazalmaktadrr.
'#,,3t";vt;', :
fi,fig
')l
\ , { r : , $ t " l l o {j
Tarihsel baflam idcrck .laha firzLagcliyn-ri,s ve kor-rfirrlubir ye,sarn ve clehefirzlaar-tan f nriFtrsrL \-ri,,..,r igin, ro;-rlurnl:rlnur:rmacryla yar-ann:l yerkfirecleki clofialsistemlcridc$iptirnrcksiiregelenbir hikiye oldLr. Gcnclliklc Lrtiytikpro.jclcrinveprl:rrrdrnlnrrsr ins:rny:u:uur:rLlysurl olduEuiEin,ilk uygerhklercla, sosyelve politik klrraqrl<yaprl:rr.e qcgi;, ornranlan yok cdelek t:rnrl lhnl:rn ilqmil ve suhne igin nchirlcri yonlcndilmekgibi sister-nler le beEler-rtrlr olmugrur' Binyrllrl< srircdc,vcrktircninbir ucunclanotcl<incclofalelanler-,eiivenliyiycccl<l<aynaklarr, su, cncrji vc rlalzcrnctcnrini igin toplutnlat't n vcrlc;irni nc uygun halcectiril nriptir.
Diinyann bir tarafindakiliikse dtigktinliik, binlelce r-nilr.rzaklarclakidof,:rldengeleried<ilemel<tedir6rne$in ; Avrupalrlarrn;el<er tutl<usuve l<rzrlafagtan elcleedilen l<rrmrzrl<urnagboyasr,(]tiney Arnerika'dakiAtlanrik ormlnlannr kalrcrolalaketkilcnrisrir. E ndiistrilepn-ren in ba;larnesryla, kentlerclestir:rtlel ran ntifirsur-rgegin-rive yrfrrm:rsri<;inger:ekli,serthrrrntin-rktinkrlar-r bu clefiqiklikler,yeni teknoloji ve trbbi ilerlen'relerle birlikte h rzlannr rgtrr. I n s a n l r lt<a r i h iL r o y u n c a h ,i g b i rd c i n c n r d c , 2 0v.t i z y r l r ni k i n c i kadarbiyolojik rrckanizmalara yarsrnclaolclu[r-r \.eycrl{iife)'ebu dcreccmtidahlleedildi$inc r:rnrl< olunnranrrgtrr.
T a r r mv e e n d u s t rdi e d a h i lo l m a ku z e r ey e r y u z u n d ebkei q e rf ia a l i y e t l ear z, o td o n g [ r s u nt ou p r a k t as,u k a t m a n l a r r n vdeaa t m o s f e r dgee n i go l g u d e a r t r r m r g t rBri t k i l etra r a f r n d aanl r n a b i lbi ri g i m d e kaiz o tb i r i k i m ie, k o s i s t e m l e dr ienn g e s i nc i d d iq e k i l d e bozabilir
H a v a d a kai z o tg a z l
gazl H a v a d a kazol i
\ \, \
\
Bitki iirtiisii
TatlrSu Endiistrive nehirter) ura$rm
(giillerve
5
-?r
r"pp
Toprak
Atrksular Toprak Akiferler
Azotd6ngiisii Dogal ,tiiiriii,ir. It)
0kyanus
DipTortusu
Insankokenli
Not:0klarazotakrgrnrn onemiyle orantrlrdir Kaynak: Binyrl.n Ekosislem De0erlendirnesi
Il,tnANl,q.nrrruzrN O'flsiNDL, YAsAM,Do(:AL K,cvNnKLaR\ !. iNSANLIctN REFAIII I I
yenidenyaprlandrrrlmasl Yerktirenin 1950- I 980 yrllan arasrndaormanlar, biiyiik ovalarve do$al otlaklar, I 8 ve 19. y'jzyln ilk yarrsrndayaprlanlarurtoplamrndandahafazla oranda tanrnsalalanlaradciniipttiriilmiigttir.Diir-ryanrnkarasalytizeyinirr neredeysebir geyre$eyakrnrekili alanlaradtintigrliriilmiig durr-rrndadrr. Bu de$igikliklebafilanrrlrolalak suni azot ve fosfor kullanrmrna talep de btiytik olgtide arrmr$rr1'. Tanm iiriinlerini verimli krlmak igin besleyiciof,elerhedeflenmigtir,fakat do$a da gtibrelenmigtir; clerelere,nehirleresiiriiklenerekokyanuslaraulaEmri;trr-. Birgok yerdebu durum, su yosunlangibi bitkilerin apnrbiiyiimesine nedenolmuq,anc:rksonucunclada oksijenmiktarrnrazalrar:rk sLrcla yapayandi$ercanLlannolmesineyol eEmrgtrr. Nehirlerdenve gollerdenalrnrp,tarl:rlannsulanrnasr, er-rdtisrrinin ihtiyacrnrnkarprlanmasr ve evlerdel<ullanrlmasr igin da$rtrhnsuyun rniktan, 1960'tanberi ikiye katlanmrgtrr. Barajlardaroplananmik-
"Teragram" olarakytl bagrna diigenazotmiktarl
tar, aynl zarnaniginde dcirt karrna Erkmr;trr.Suni goletlerdeserbest akan nehirlerdekimevcut sudan daha lazlasrbulunmaktadrr. Bunun sonucundabazrnehirlerinsuyu oldukgaazalmrgtrr. Harta bir ara Qin'deki San Nehir, Afrika'daki Nil ve Kuzey Arnerika'daki ColoracloNehri, okyanusakadar ulaparnamrptrr. $imdi artrk nehirler, koylara dtrhaaz mil<tarda,kabuklu deniz canllanna, balklara ve ku;lara yapamlarrnrsiircltir.meleriigin besin deste$i sa$layangokeltileri tagryabilmektedir.Bazr bolgelercle,toprak erozyonlanfazlagcikeltiyaratmaktadrr,bu da yerel ekolojiye cinernli o l a r r d lz a r l r rv e r r n e k t ei rd. Sal.rillerin turizmdenc{olayrgeli;;mcsi ve l<arides gittli$i gibi faaliyetler,kara ve ol<yanuslarrn birle;me nokrasmr clramatik bir dtinyaclakimangrov ;;ekildedegii;tirnri;rir.Sor.r20 yrlda, insanlarrr.r af,aglannrr.r tigtebirini yoketri[i tahmin edilmekteclirBrLa[aglar birEoktropil<albc;Igeningelgitteno1u;angamurunclaLrirbirine bi tipik btiytin'rektecli r. Mar-rgrovafiaqlarrnrnyok olm:rsrve merc.urk:ry:rlarrnaverilen zaraldandolayr Hinr C)kyanusu'nclameydaru gelen tsun:rr-nicie kag y:rfamlnyok oldu$u, mtrhtemelenhiEbirzamenbiliner-neyccektir Daha :rz.zarargormiigclo$alkryr gericline sahipbrilgeleringelgir dalgalarrna k,rrgrdaha I<orunaklr olduf,ubilinen bir gerqel<tir. O kyantrsun depiprneye n goriintiisii, asl rnclaclalgalarrn ll t rncl:r .sakhyagarnsistenrincle olan biiyiik bir de[igikli[i gizlemekteclir, bu clago$unlLrkl:r insanlarrnbalr$aolan dti$kiinliigiive balrkgrlrk cndiistrisinderrrtanteknolojik etl<inlilcenl<eynrrklanr-nrrktaclr. Bu blsl<rlar rr-rsonugl:lnhili net olarekanla;rlrrmilmrgtlf ! ancal( yal<rnzrr-nancla yrrprllnbir galr;mayagdre,giiniirrtizcle,ron balr$r,krlrgbalr$r ve lccipekbalr$r gibi ol<yanuslarcla ya;;ayanbiiyiil< (%90'ryol< ytrtrcrlrrrrnrn oh.nugtur
)
I
Hareketli tlirler Difer ana cicfipiklil<,do$anrn kiiresellepr.nesi stiLeciolabilir. Insanlaru-r giclcrekclahaqok seyahatetnresiylebitkiler ve heyv.rnlrrr, diinyanrndirhaor-rce hig var olmadrklnrryerlerinegottiriilrriiipler, yerelyag:rma$rnrr-r igine girmi; ve bazcnde tiur:rnlendefigime uf,ramrglardrr. Evcil gifilik hayvanlanveyaekin tiirlerinin ra$ulrrasl-genellikle bu kasrtlrolnaktadrr- do$alya$amrerkilemekteclir. Omefin; (ialapagosAclalan'nrn do$alyaprlanmasrnrn bi r bciliimii, kegilerin
1900
1920 1940
1960
KaynakBinyrlrn EkosstemDegerendirmesl
1980
2000
adayagetirilmesinclen sonracicidiolaraketkilenmiptir. Birgok olay cla,yerktirenir-r bir ucundandi$erinearran rnsan ba$laltrlanr.rrn tesadiifibir darbesigeklilde gergeklcymiytiL. C)kyanuslarda gidip gelenve denizyaratrklannrsafrar:rnklannda tapryanytik gemileri,vanpyerindeyiiklerini aLrken s:rfralannrda b opalt m rglarcl r. Bu durum btiytik olEtidetiirlerin takasrnayol agmr;trr.OLne$in; Baluk Dcnizi'ndeyagayan100 kadarcanlr,bolgenin drgrndan geln.rigtirve iigre biri Kuzey Amerika giillerine yabancrde$ildir. Krsaca,Baltrk Denizi'ndeki 170 tririin iigte biri bu denizeaittir. Boyle de[iqiklikler,do$anrnsaflr$rndar.r dahada ileri bir probIemdir. Drpandangeririlentiirler, yerel sistemlerive hizmetleri btiyLik c;lgtidede$i;tirebilir. Ome$in, An.rcrika'denKar.:rdeniz'e
I 2 ir,tr<nNr-ARrMrzlN OrEsiNnt Ya|,r,v DoGel KRyN,qKr-,cR vL, iNSANLTcTN R!,FAHr
)
J
geler.rbir denizanasrttirii, ticari de$eri gok ytiksek olan 26 gegit baLk cinsininyok olmasrnayol agmrgtrr.
it<tim oegigmesi Drinyanrn do$al alryaprsrnrdefiigtirenbtiyiik olaylar,insanl:rnn gegenbir buguk yiizyrldaatmosFerde yaptr$rkimyasaldeneylerdir. Komilr, perrol ve dofialgazrnegemenliSindeolan enerji kaynaklanmrz,bilyiik oranda karbon salmaktadrr.Onceden yeralundakikaya tabakalarrndasrkrgmrgolan k:rrbondioksitinhavadaki miktan iiqte bir trrml$rrr. Bu kalcr durum, daha fazlaorar-rda giir-reg rsrsrnratmosferde hapsederekkiireselhavasistemlerir.ri defigtirrnigtirve bu defiigiklik,
Zebra midyesi (Dreissena polymorpha) Hazal Denizi ve Karadeniz'e aittir, 1988'de Atlantik'i agan bir yiik gemisinin safra suyuyla St Clair Gd[i'ne gelmigtirve 10 ytl iginde bL.itLin komgu btiytik gollere yayrlmrgtrr Midyeler buyrik koloniler olugturarak elektrik santrali gtktg yerleri gibi su alttndaki yaptyt engelleyerek oradaki midye tLirlerinin bLlyLik olgride azalmasrnaneden olmugtur ABD Ba[k ve Yaban Hayatr Derneoi, ekonomik agtdan zarailn 5 milyar dolar olduEunu tahmin etmektedir
artmayadevam eden atmosferdekikarbondioksiryoSunlapmasrnr h tzlandrracaktrr. Do$a her zamar.riklimlerdeki de$igikliklereuylrm sa$lamrgtrr, fakat bu de$igimin-iki ana sebebinesnekli$ir.rder.r dolayr- benzeri gdriilmemigzorlukl:rrlakargrlagma olasrL$rvardrr. Oncelikle,iklim de$ipikliklerinin bekler.ren hrzren az,son 10.000 yrlda gciriilendendaha btiyiikctir, yeni tiirlerir.rdaha uygun alanlara hareketetmesiniveyirevrim gegirerekyeni yagammekanizmalarrna uyum saflarnasrnrgok dahazorlai;trrmaktadu.Orne$in; mcrc]n kayalan,deniz srcaklklanndaki giireceliartrgl:rrdan,di$er besin kirliligi ve agrnavlanmagibi etkilerdendolayr bazr bcilgelerdegoktan v e l i n r s id z u l u r n r g e l n r i gi rr.
Kuzey Amerika taraklt denizanasl (Mnemiopsis leidyi)'tgg?'lerin bagrnda safra suyuyla Karadeniz'etagrnmtgttr Bu obur yiyici, hayvansal plankton ve ba|k larualarr ile beslenmektedir Britun ekosistemi degigtirmig ve iki dLlzineden fazla su LirrlnLige$idinin trikenmesine neden olmugtur Denizanasl, Azak Denizi, Marmara ve Ege Denizi'ni istita etmi$ ve yaktn zamanda da petrol tankerleriyle H a z a r D e n i z i ' n ed e u l a g m t g t t r
OrmangUf ii tidesi (Rhododendron ponticum) 19 yUzyrlda sr.ls ve bahge bitkisiolarak Asya'dan Ingiltere'yegetiritmigtiryogun gdlge ve agag altlannda bir tabaka yaratarak aOaqtann yenilenmesiniengelleyerekhalde ormanlrk alanlara yaytlmrgtlr
BRITANYA
EUYUK GOLLER
Zebramidyesi
HMARDENJ2i . VEKARADENIZ NIL HiMALAYALAB
Kahverengi agag yrlant (Boi'ga iregularis) Papua Yeni Gine'den,Guam'a ugaorntekerlek yuvasrnda ta$tnmrg, 10-13 Qegit orman kugu ve birkag kertenkele tLirrinr.inyok olmasrna yol aqmtgttr Yrlanlafln elektrik hatlafl ve riretim tesisleriyle temasl, stk olarak grlq kesintilerineyol agmaktadtr Bu tek istilacr yaratrorn, ada ekonomisini ytlda 5 milyar dolar zarara u0rattr0rtahmin edilmektedir
BANGLADE$ PANAMA, -qe Levreoin (Cichta ocettaris) calun \ Go[i ne getiriligi. sivrisrnek larvasryla beslenendiler bahklannazalmastna AMAZON' PAPUA YENIGINE
yol agmrg ve yerel halktn sttma sava$ mUcadelesinezarar vermigtir
AVUSTRALYA (Eichhornia crasspes) Su saimbiilii Yukan Amazon havzastna afttir,19 yr.izyrlrnortalaflndan beri dekoratif bir bitki o l a r a kk u l l a n r l m a k t a d t1r 9 0 0 ' l e r d e ni t i b a ren tropik bolgelere yaytlmtgttr Su yollannr ve altyaptyt ttkamakta. tgtgr ve oksijeni azaltmakta. bahkgtlt0a ve denizciligeb[iyi.ikzararlar vermektedir
Bir gegit kolerann (Vibrio cholerae) once sadece Bangladeg'teoldu0u belirtilmig,1991'de Peru'ya safra yoluyla geldi$i rapor edilmig ve onu takip eden riq y r l d a 1 0 0 0 0 k i g i n i no l L l m L i nsee b e p o l m u g t u r
Kaynak: Binyrln Ekosistem Deoerlendirmesi
YENI ZELANDA
Nif Nehri Levreoi (Lates niloticus) yerel batrkgrtarrnda gLivendigibir tirr olarak, 1954'te bahkgrtrErgetigtirmek amaclyla Viktorya Gol0'ne tagtnmtg ve 200'den tazta yerel tLinjnyok olmastna yol agmtgttr
Aftfn elma salyangozu (Pomacea canaliculata) Amazon grkrg[drr Guneydogu Asya'ya yiyecek olarak tanrtrlmrgttr ancak gimdi Tayland, Kambogya, Hong Kong, Gilney Qin, Japonya, Tayvan ve Filipinler'de piring igin en zarctlt hayvandlr
Qahkuyrukfu keseli stgan (Trichosurus vulpecula)Avustralya'dan Yeni Zelanda'yave yakrndakiadalaragelmigtirve ormansistemine yrkrcrbir etkisiolmugturKeselisrgan,ormanlara, se9icibir gekildeyapraklarrnr ve meyvelerini yiyerek zarar vermigtir Ayrrca kuq yuvalannda avlantrve st0trtrlberkLilozu tagtr
ivrANI-aRIH,lIZIN OTF]SiNDY i . ]A $ A M :D o G I I K r r y N a r I - a nV E i N S A N T - I G IR NE F A H I I 3
r l a r a kt a h m i ne d i l e nk u r e s esl r c a k l t k G e g t i g i mbi zi n y rill e 2 1 0 0 y r l r n ak a d a rg, e l e c e k t eiknis a nd a v r a n r g l a r rgnoar ed e f i i g m eoslia s sr e n a r y o l abr aa g l o o r t al a m al a r r .
lsrtablosundaki ayrrrmlar santigrat cinsindendir 1990de$erleriyle
6.0 Dolayhrilgiimlere dayahrsrtahmini
6n
4.5
tPccsenaryosunun (
tahminiarahgr1\
4.0
2.5 2.0 15
'l.0 0.5 0.0
1000
1100
1200
1300
1400
K a y n a kH: u k u m e t l e r a rl kalsi m rDegigiklP i $ai n e 2 l i0 0 2
14 irrrANr.ART\.,rrz.TN vr:,INs,qNrrctrN Rl,r,q.ur OrnsiNon Yi\SAN,r: DoGnr KavNnxr.RR
Aynr pekildebitkiler ve halvanlar igin de onemli olan mevcut seEenek.ler, btiytlk olgiide insanlann dofada yaptr$rbtyiik de[igikliklerlebirlikte daralmrgtrr. Birgok tiir, etrafi kender ve giftgilik yaprlanbolgelertarafindan gevrilmi$dofial adalardagrkrpyollan da kapanaraksrkrgrpkalmrg ve bu durum iklim degipikliklerindede onlan oldukga savunmasrz brrakrnrgtrr.
Gesitlili[inazalmasl Btiriin bu de[ipikliklerin bir sonucu olarak, birgok farkh bolgede ve tiim yerkiiredebulunabilen riirlerin gegitlili$inde6nemli 619iide azalmaolmuqtur. Ya$mur ormanlannr tanmsal alana,nehir kryrlannr gdledere, bataklklan otoparklaradoniigtiirmek, biitiin dogal gelipmeleriyok etmez,ancak orada oncedenmevcut bulunan birgok ttirii drganda brrakarak, daha az ttirleri banndrran araziler iiretmeye ycinelecektir
Bilim, dtinyadaki mevcut tiirlerin sadece7o10'unu tanrmlayabildi[i i9in, defipikligin toplam cilgegihakhnda kesin bilgi sahibi degiliz. Yine de, gift yagamllar (amfibiyanlar),ekili araziku;lan ve Karayip mercanlangibi bir dizi farkl kategoridebulunan tijrlerin, kendi gruplannrn bolca mevcut oldu[u alanlardaazaldrklannr soyleyebiliriz. Gelecek yizyida, bazr kuplann o/ol2'si, memeli halvanlanr.r o/o25'tve gift yagamllann en az o/o32'siyok olma tehlikesiylekarpr kargryadrr. Insan zamanolEekleribakrmrndan,bilinen bir ttiriin yok olmasr gok nadir yatansada, tahminleregore diinyann uzun vadeli tipik tarihinde insanlann,kUreselsoy tiikenmelerinin oranrnr "do$al" orantndan 1000 kere daha fazlaarrrrml$olabilece$ihesaplanmrptrr
y o k o l m ao r a n l a n n rkna r g r l a g t r r r l mians ta, n l a nqni m d i d e d D u n y at a r i h i n i nu z u nb i r d o n e msi u r e s i n c ye e, r k u r e d etki lir l e r i n n r a m a t i ko l a r a kb u t u k e n m ed u z e y l e r i a n ri t r r d r g rgnor s t e r m e k t e dOi rn. g o r u l eor n , umuzde5 k i0 y r l d am e y d a n g a e l e c edk e f i g i k l i k l e r ddeonl a y br u o r a n l a r dbau y u kb i r s r E r a moal a c a l t nitl e r is u r m e k t e d iAr .r a l r ks u t u n l a nh, e ro l a y d at a h m i n l e r lsna h a s r nt et m s i e l der.
Binyrlda soyut0kenen bintrir 100000
Uzakgegmig
Yakrngegmis
(fosilkayrtlarr)
yokolugla| (bilinen
10000
Gelecek igintahmin yokolmahrzlarr edilen (oranr), gLinumiizdeki orandan on katdahayiiksektir
1 000
yokolma GUnumLizdeki oranr, fosilga!lanna oranla binkatdahayiiksektir
100
10
Herbinyrlda memeli turlerinin binde birinden oanaazrnrn soyu trlkenmistir
1 Uzundonemde ortalama tukenme oranr
Deniz Memeliler MemelilerKuslarSudave karada Biitiint[rler yagayanlar tUrleri Kaynak: Binyrlrn Ekosistem Degerlendirmesi
I n r<ANuRrH,rrzrN OTESiNDF,YA$AM DoGal KayN.trr-al v!, INsANLTGTN Rnrenr 15
I BiTnNCo: DoGAL HIZMETLERINDURUMU
T
grdaliretimindeartrg Kazanrmlar"p
inyrLn EkosistemDe$erlendirmesi,insanlanndofiadanaldr$r l-J tiim hizmetlerin kiireselbir olgektede$erlendirmesiigin bilim toplulufu tarafindanyaprlan ilk denemedir. Tiim hizmetlerin 24' inde kontrol yaprlabilmig,digerleri tanrmlanabilmigtir,fakat durumlan hakkrndasaf,Lkhbir karar verebilmek igin yeterli bilgi mevcut defiildir. Sadecehizmetlerin 4'iiniin, insan niifusuna yararh olabilmek iEin giictinti artrrmayagalgtrf,rgoriilmiig, 15'inde gerilemeolurken, di$er begisabit durumda, ancak diinyanrn bagkayerinde tehlikede olduklan belirlenmiptir. Kazangboltimtinde, geligenhizmetlerin iigii, giderekartan ntifusun yiyecekihtiyacrnrnkargrlanmastigin diinya gaprndakigayretleri yansrtmaktadrr.Diinya ni.ifusu1960 ve 2000 arasrnda3 milyardan 6 milyara yiikselerekikiye katlanrrken,toplam grda tiretimi de 2,5 kez artml$ur. Boyleceyeryiiztindekidiizenlenmigarazilerdenson on yrlda gok daha fazla iiriin ve et temin edilmig ve karma bir sistemle daha fazla alan carlayadontgtiiriilmtig, daha gok hasatahnmrgveyaher bir hektannda hayvanyetigtirilmigtir. Gegtifiimizyrliarda,yiyeceksa$lamanrnbir bagkayolu, bahk ve kabuk.lu deniz hayvanr giftEiliginde -Iskogya'daki kijrfezlerde bulunan somon kafeslerinden,Tayland'daki karidesgiftligine veya Qin'deki sazangiillerin kadar- biiyiik artrplarolmugtur. Bu artrp, yeryiiziindeki ttm balklann ve kabuklu deniz hai.vanr iiretiminin neredeysetigte biri kadardrr.
Giderler-stoklardaazalma Do$aya baskryaptrf,rmrzrnen agrkkanrtr, avlanabilirbahk ve akarsu hizmetlerindegordlmektedir. Hizmetlerden aldrklanmrzher zaman yenilendigi igin insanlar,diinyanrn bu sisteminegtivenmiglerdir. Sonugtabu durum, kargrlksrzbir hediyegibi dtipiiniilmiigtiir. Tedarikleri, teknolojiden dolayr krsrtldrr ve daha fazlasrigin daha gok gabagerekmektedir. Her iki durumda da dlgiimler krrmrzr alarm vermektedir. Gitti$imiz birgok bolgedebelirtiler, dof,anrnstoklartntyenileme konusund4 gizgiyi agtr$rnrgostermekcedir. Bunun en basit kanrtr, okyanusbalklandrr. Balkgr tekneleri, gelipenteknolojiye ra$mendaha az baLk yakalamaktaorr. Dtinya gaprndabalk sahanlklan 1980'lerde ziweye ulagmtgttve gimdi azalmaktadrr.Talep higbir zamanbiiyiik olmasabiie, bu de$erlendirmesrrasrndaaragtrnlanbiitiin "makul olasrLklar"agore yiikselmeye devam edecektrr.
azalmasr,birgok fakir iiikeyi zengin protein kaynaklanndanyoksun brrakmrgtrr. Avrupa Birli$i'nin uygulamasrolan kendi karasulannaerigim iqin Batr Afrika iilkelerineyaprlanodeme gibi dtizenlemelerinyardrmr dokunmamrgtrr. Kiigiik gapl gelenekseirekneler, azalanstoklar iEin dev stiper-trol gemileriyleyan;maya brrakrlmrgtrrki, geneldebunlar, AvrupaL vergi mtikelleflerininsiibvansiyonlankullanrlarakingaedilmiplerdir. Akarsu igin, diinya gaprndabir krsrntrsijz konusu de$ildir. Tiiketimi iki katrnagrkarsakbile kaynafrndan denizedriktilen suyun ancak yaklaprk7o10 kadannr kullanmaktayrz. Fakat kaynaklar diinyayadiizensizbir gekildedafrlmrptrr.Bazrbolgelerdebu diizenin kullanrmr, uzun donem devam edemeyecektir. Insanlann kullanrmrnasunulan bir geyref,eyakrn su, yerel nehirlerin safladr$rndangok daha fazlaorandakullanrlmaktadrr. Bu agr$rkapatmak,ya btiyuk inpaatlaryaparakdi$er bcilgelerden transfer ermek veya yeraltrndaki yenilenmeyen kaynaklan yeriistiine grkarmakla miimkiindiir. Her iki yolda da, giincel su tiiketimi srkrntrsr,uzak toplumlara ve dofial sistemleretagtnacakveya gelecekkugaklara gegerekdevam edecektir.
Birgok deniz sahasrnda,avlanmayauygun bahklarrntoplamr, endiistriyelbaLkgrL$rntanltrlmasrndanonce ne idiyse,ondan, 10'da 1, hatta %o1'dendahaazolarak hesaplanmr$trr. Stoklann
l6
irrar<aNr-ARrMrzrN OrEsiNnE Yesel,t, DoGel
K,4.vNarr-nR. vE INSANLTGTN REFAHT
I '
Y u k a rdr o f r uo l a no k l a r ,h i z m e t l e r iknu r e s eol l a r a ka r t r [ r nvr e a q a f rd o f r uo l a n l a irs eh i z m e t l e r a i nz a l d r g rgnor s t e r i r" .A r t a n v" e " a z a l a nt"a n r m l a m a s r , gibi destekleyici ekosistem hizmetlerini Liqkategoriolarakagafrdaverilentablodagostermektedir. Toprakolugumuve fotosentez hizmetler,insanlar t a r a f r n d adno g r u d a knu l l a n r l m a d irqf iirnb u r a y ad a h i le d i l m e m i g t i r .
Hizmet
Durum
Alt kategori
Notlar
.^,
onemliLiretim artrgr
.4.
6nemliilretimartrgr
v
agrrravlanmanedeniyle tiretimazalmasr
k u l t L ibra l r k E r l r I r
^^'
onemliuretimartrgr
yabanibesinler
v
iiretimazalmasr
m a h s u/l u r L i n c a n l rh a y v a n balrkgrhk
kereste
Elyaf
p a m u kk, e n e v i ri p, e k
bazrbolgelerde ormankaybr,diierlerinin briyLimesi
+l-
baztelyaturLlnlerinde azalma, di[erlerinin b0yrimesi
v
riretimazalmasr
G e n e t ikka y n a k l a r
v
imhayoluylakayrpve genetiktirunkaynaklarr kaybr
Biyokimyasal, d o g aill a E l a r , trbbiiirtinler
v
imhayoluylakayrp
T e m i zs u
v
iqmesuyuiqinsUrdr.iriilemez kullanrm, endiistrive sulama,degigmeyen su enerjimiktarr,fakatbarajlarbu n ak d ns a f l a m r g t r r e n e r j i n iknu l l a n r l m a s irm
H a v ak a l i t e s i n d iu z e n l e m e
v
atmosferin kendisini temizleyebi Ime 6zellilindeazalma
l k l i md u z e n l e m e s i
-4.
yrizyrhn ortasrndan berikarbontutmaiginnetkaynak
v
olumsuzetkilerafrr basmaktadrr
y a k a c aokd u n
kLiresel bolgesel ve yerel
S u y l ai l g i l di t i z e n l e m e
ekosistem deligikliklerinebaglrdrrEegitl iIik
E r o z y o nillag i l d i Uzenleme
v
adantoprakbozulmasr
S u y u nt e m i z l e n m evsei a t r ka r r t r m r
v
suyunkalitesinde dugme ekosistem defigikliklerine ballr qegitlilik
H a s t a l r k l airllgai l d i uzenlemeler H a q e r e l e irllgei l di U z e n l e m e
v
ilaglamadan dolayrdofal kontroldeazalma
Polenlegme
7?
polentagryrcrlarda kureselazalma
Do[alafetlerle ilgilidrlzenleme
v
dogaltamponlarrn mangrovlar) kaybr(rslakaraziler,
R u h a nvi e d i n id e g e r l e r
v
kutsalkorularda ve turlerdehtzltazalma
Fstetik do6erler
v
dogalalanlarrn sayrsrnda ve kalitesinde azalma
Rekreasyon ve ekoturizm
geEiq birqokbolgeye olmaklabirliktegofiunda azalma
agtyorsabunuLlretimingokiiguo|arakyorum|uyoruzHizmet|eringq|end|ri|meSini
b e n z e ryia r a r l a f lanz a l m a sarn l a m r ngae l i r BiitrlndiEereEilimler orta vey1ksekkesinliktedir. " D$Ak ve orta kesinlikgostermektedtr.
I l , t r A N t . a n t v t z r N O l u s i N p r Y , q s R HD r ,o G a l K a v N , c r l n R v l . i N - s a N r r . . l r N R l . p , q . H rL 7
yaprsl Giderler- yagamrn Bu de$erlendirme,toplumlara gerekliolan do$al hizmetleringenig q a p r ak t l r i i y eg i t t i $ i n i t e s p i te t m i g r i r . Artan kirlilikle birlikte sulak arazilerin kaybr, su kaynaklarrnrn temizlenmemesi,insan sa[L[rna ve balk avlama bcilgelerine erkileri agrsrndando$al sistemlerinverimlilif,ini diipiirmiigtiir. Ekosisremleristikrarl bir iklim siirdtirebilme yetenefiini kaybetmiptir. Ornef,in; bitki ijrttisiiniin kaybr ve af,agkesimi, tropik bolgelerdedaha azyaprganeden olabilir. Do$al sistemlerezararverildifiinedair birgok igarermevcuttur: Qiqeklerin yeniden gof,almasrnrsaf,layanpolenleri ta$ryanbijcekler ve kuglarrn sayrsrndaazalma,birgok i-iriin igin ciddi sorunlar mev-
(Kanada'nrn morina Newfoundland dolusunda)agrklanndaki agrrtttiketilmesi balrgrstoklannrn anidenkurumasr,kaynaklarrn ne kadarkrsasuredeyok olabilecegini durumundaekosistemlerin eostermektedir. Tonolaraktutulanbahkmiktarr
900000 800000 700000 600000
Newfoundland'rn dogukryrsr agrklanndaki Atlantik deniziir0n0stoklannrn : Q6kiigten ttikenmesi Onceki tuketim artrgrna dikkat! onyrllarda
500000 400000 300000 200000 100000 0
1860 1880 1900 1920 Dederlendirmesi Kavnak: BinvllnEkosistem
Do$al felaketlerekargr dof,al sistemlerin insanlarasa$ladr$r koruma gerilemektedir. Ornefin; sadeceyof,un ya$rgyiiziinden de$il, afag kesimi, bataklklarrn kurutulmast gibi gevrediizenlemeleri, dof,aldepolamaalanlanntnkaldrrrlmasrve dar kanallar nehirleredaha Fazlasu ikmali nedeniyle yoluyla srnrrlandrnlmrp yakrn zamandacinemli oigtide su baskrnlan meydana gelmigtir.
Soklarve slirprizler E$er dogal sistemlerdaha iyi anlagrlabilseydive tjnceden tahinsanLf,asa[ladr[r min edilip uygun gekildedavranrlsaydr, temel hizmetleri tehlikeye atmadan yaprlabilecekuygun baskr miktannrn ne olabilecefiinihesaplamakmiimkiir.rolabilirdi. Maalesef,yine de, diinyanrn yapammekanizmasrnrn agamahdan,-ktigtik bir uyanyla- felaketedc;niigmee$ilimi mevcuttur. Bitkiler, haywanlarve mikroorganizmalararastndavar olan iligkilerinkarmagrkl$rnrnsonucu bugiinkii bilgilerimizlerahmin edilemez. Ani defiigiklikler,toplumlar iizerindeyrkrcrerki yaratabilir. Gollerde,haliqlerdeve kapal denizlerdeazot ve fosfor artrgr, ornepin;birdenbiredeniz yosunun aprrrbiiyiimesinibaplatmadan once yrllar boyunca devam edebilir. iklim de[ipiklifii,do[al sistemlerigok hrzh bir gekildede[igimin srnrnnagecirmepotansiyelinesahiptir. Bazrmodeller ktiresel rslnmanln,Amazonlartnharika ormanlartntkuru bir ovaya gevirebilecefiini iddia etmektedir.Bu yrkrcretki, daha fazlabolgesel ve kiiresel iklim diizensizli$i yaratacaktrr. Bir kez boyle bir tetiklemenoktasrnagelindi[inde, do[al sistemlerineski haline dtinmesigok zor, hatta imkinsrz olacaktrr. KanadaGrand Banks'tamorina bal$r sroklannrnaniden riikenmesinin iizerinden on yrldan fazlazaman geqmigtir, balkgrlk 13 yrldrr yasaklrolmasrnara$mensadecetek tiik balk gcize garpmaktadrr. De$erlendirmeyekacrlanbilim insanlan,biiriin de[igiklikler bu ijncedenrahmin edilmesebile, bugiinkti davranrplartmrzdan tip olaylann gelecekrede olaca$rsonucunavarml$tlr.Tiirlerin gegitlili$iniazaltarakegzamanlbir gekildedo$al sisremlerin direncini diigiiriiyorve onlan alternarifiolmayanbir baskraltrna altyoruz. Do$al varLklann esenlifi igin yarrnm yapmak,ani degipikliklere ve insanh$rngelecef,iigin riskekargrbir gepitsigortatinlemi gibi gcirtilmektedir.
REFAHI 18 ivxaNr-ARrMrzrN OrusiNor YesRv,DoGal KnvNarl-eRvE INSANLIGTN
Docnr KnyNAKTAR vE BE$EniGEri;mrLER Dola ve yoksulluk binyrln geligi, son on yrllarda biiyi.iyenktireselzenginligin \Zeni I drgrndatutulan insanh$rn biiyiik krsmrnrn, yagamlannr geligtirmesiigin ihtiyag duyulan uluslararasrgalgmalarayeni bir tantmlama getirmigtir.
Uretimin arfirrlmasr ve bazrekosistem hizmetlerinin kullanrlmasr igingeligme sallanmasnaraimenyoksulluk diizeyiyiiksekkalmakta,adaletsizlik biiyiimeKedir.H516birgokinsaniginekosistem yeterikadarpayalma hizmetlerinden veyaonlaraulagmaimkinryoktur. 12001'de,1 milyardan fazlainsangLinde 1 dolardan azbirgelirle yagamaya galrgmrgtrr. yagayanlann yaklagrk Krrsal bolgelerde %70'i buyilkolqrlde yaparak geginmektanmabafirmlr, besicilik ve avcrhk tedir. r Gelirde egitsizlik ve insanrefahr igindigertedbirler son10 yrliEinde artmrgtrr. Afrika'da gelAga[rSahra'da doganbirgoculun5 yagrna meden olmeolasrlrgr, birsanayi tllkesinde dogangocuktan 20 kat dahafazladrr, bufarkhhk 10 yrloncesine oranladahayuksektir. 1 9 9 0 ' l a r d2a1, L i l k Ien s a nGi e l i g mEen d e k s i ' n dser kr ai l a m a s renkdoanomikrefahiEinonlemler, saglrk veefiitimalanlarrnda altsrralara dU9m09tur ve bu iilkelerin 14'tiAgafir Sahra'dadrr. r GeEmi$ yiyecek krrkyrlda,kigibagrna uretimindeki buyumeye r a p m e yn a, k l a g8r k5 2 m i l y o n i n s a n2 0 0 0 - 2 0 0 2 y l l aanr a s r n d a yrllarr kdtribeslenmiglk. 1997-1999 arasrnda bu rakam37 milyonu agmr$trr. yiyecek Gi..iney Asyave AgagrSahraAfrika,hemkigibaglna trretiminde bLiyrimenin enyavag oldufiu, hemde beslenme sorununun enbiJyrik oldugubolgelerdir. Ozellikle Agagr Sahra Afrika'da kigi yiyecek bagrna uretiminin azalmasr dikkatgekicidir. r 1.1milyarinsan,h6ldtemizsu kaynaklanna ulagamamaktadrr ve 2.6 milyardan yoksun yagamaktadrr. fazlainsan,sallrkonlemlerinden yetersizlifii yaklagrk Sukaynaklarrnrn dunyagaprnda 1-2milyarinsanr etkilemektedir. 1960'dan berikullanrlan erigilebilir suyunoranrheron ylda"/"20artmrgtrr.
Diinya gaprndahiikiimetler, kendilerini gegitli alanlarda hedeflereadamrglardrr.Binyrln Kalkrnma Hedefleri, dtizgiin bir yagamsiiLrebilmeleri igin gerekli temel malzemelerden,yeterli grda, temiz su ve kagrnrlabilir hastalklardan korunma gibi eksiklikleri olan insanlann saylslnl azaltrnayr amaglamrgtrr. De$erlendirmenin can alcr noktasr gudur: ReFahigin gerekli olan minimum standartlardanyoksun insanlar, genellikle de do$al sistemlerinbozulmasrndanen gok etkilenenlerolmugrur. Bu yiizden dopal yapamrniyilegtirilmesi,yoksulluf,a kargr sava$rnda bir pargasrolarak giiriilmelidir. Aksi halde, mevcut davranrglanmrzrndof,al gevreiizerinde etkisini yok sayarakyoksullufiu azaltmayrhedefleyengeligme programlan bagansrzlf,amahkum olabilir.
Achkve susuzluk Diinyanrn kurak bcilgelerindeyagayan2 milyardan fazla insan, kotii beslenme,gocuk r;liimleri, kirli ve yetersizsuyun sebep oldu$u hastalklar gibi problemlerden,dif,er insanlardandaha fazla etkilenmektedir. Afrika'daki AgagrSahragibi alanlar,do$al hizmetlerin en gok ve insan darbeleri ile tehdit edildigi yerler arasrndadrr.Diinyanrn geri kalanr ile kargrlaptrnldr$rnda, bu bolgedeyagayanlannkigi bagrna diipen grda iiretimi btiytik hrzla azalmaktadrr. Daha kurak alanlar igin olasrlklar ctzellikleendipevericidir. Madencilik gibi galpmalarlayeraltr su kaynaklannrn, ana yataklanndan btiytik Olgudebogaltrlmasr,nehirler veya ya$murlarla yeterincetakviye edilememesinedeniyle bu kaynaklar, uzun drinemde siirdiiriilebilir de[ildir. Aynr zamanda,kurak bcilgelerdeki ntifus hrzla yiikselmektedir. Dogadaki yoksulluk ve dogal kaynaklardaki azalmabirlepip aga[r drinerek inen spiral gibi yol almaktadrr.Yoksul toplumlarrn kendi do$al kaynaklannr korumak igin genellikle birkag segene$ivardrr ve bu segenekler,topraklann daha fazlakaybrna, hatra daha btiyiik yoksulluga neden olur. Kurak alanlann artmasl, goraklagmaolarak bilinen bir siiregrir,bunun sonucundayoksullugu getirdi$i bilinmektedir. Zay[ gi|tgllik denemelericiddi anlamda roprak erozyonuna ve nemin azalmasrnayol agar,bu durumda toprakran yagamelde etmek daha da zorlagrr.
Bazrlarrkazantr,6tekilerkaybeder z o 6 z E F
z
Birgok durumda, diger toplumlara fayda saf,lamakigin dofial sistemlereyaprlan baskrlarsonucu meydana gelen hizmer kaybrndan, 9ofunlukla diinyanrn farkl yerlerindeki fakirler etkilenmektedir. Barajlardanfaydalanankentler, kendilerine elektrik ve su sa$ladr$rigin hognut olmugtur; krrsal alandaki fakirler ise, topra$a erigimi ve balkgrlfir kaybetmektedirve harta yapay gciletlerde
ivxANr-nrulrrzrNOTEsINDE YASAM, DoGel KeyNarr-eRvE iNsANLtctNRrpaur l9
Heiri vEDovriNir CunaHunIvEri AnesrNroerci SrNrn B0rcnsiNri GOsrBnnN UvouoeN AUNIN
BtnForoGnerre OnueNrnruNYoK OruguNuGonuBrraviz
=
fotolrafta, Uydudan alrnan Haiti'deki yokolugu(sol)iletam ormanlarrn birtezatla, Dominik Cumhuriyeti'nin (sag)gosterisli zenginlegen ormanlarr gozUkmektedir. yokolugu Ormanlarrn yoksullukla yakrndan baglantrlrdrr. ya yakacak Insanlar oduniginya da yaymak tanmsal uretimi iEinaflag grplak kesmeye zorlanmaktadrr. Sonugta halegelentoprak, sellere vetoprak kaymalanna kargrkorunmasrz kalmaktadrr ve bu durum,toplumlara dofalkaynak 0ssilnun korunmasr igindahaazseEenek brrakmaktadrr.
'l F z !-
btiyiiyen siimiikliiLbciceklertarafindan ta$rnan sistozomyasgibi artan hastaLklarla da srkrntrya diigmektedir. Kereste,kafrt ve orman brilgesindenuzakta tanm tirtinlerine olan talep, Endonezyave Amazon gibi billgelerdeormanlartn btiytik olgtide yok edilmesineyol agmrgtrrki, ormanlann sunduf,u dofal kaynaklann yok olmasrnren kuwetli gekildehissedenler, orada yapayanyerli halktrr. Iklim degipikliginin, kuraklgr piddetlendirmekve kurak bolgelerde grda tiretimini diigi.irmekgibi olumsuz etkileri, dtinyanrn fakir bolgelerini oransrzolarak etkileyecektir.Seragazlarrnrn olugumunun artmasrnda,yagamstandartlarrnryiiksek tutabilmek igin daha fazla enerji ti.iketen zengin niifusun ezici baskrsrgorillmektedir.
Doial giikiighepimizietkileyecek Do$al hizmetlere gok daha iyi segeneklerbulunsa veya zarar di|er brifgelereve gelecekkugakiarakaydrnlsa bile, di.inyanrn zengin brilgeleri bile kendilerini bu etkilerden tamamen koruyamaz. Aprn balk avlamanrn sonucunda, -6rne$in, Kanada'nrn bir bcilgesiolan Newfoundland'da (Ternciv) veya iskogya'nrn
Daha zengin toplumlar, antma teknolojileriyle hava ve suyun yerel kirlenme oranrnr genel olarak azaltmrgolsalar bile, besin maddelerinde yrf,rlmanrn sonuglan, 9ok daha ileri yrllarda hissedilecektir. Ornef,in; fosfor, su yataklanna ve yaban hayatrna zarar vermeden tince, on yrllar boyunca toprakta kalabilir. Daha varhkl ekonomiler, dogal hizmetlerin yerine tasarlanmrg segeneklerikolayca kargrlayabilirken,nehir yataklannda ve sulak alanlardayaprlan defiigiklikleri gidermek ve selden korunmak igin suni bentler yapmak, kamu harcamalanna afirr yiik getirecektir. Onlem olarak do$al bopluklarrn orijinal fonksiyonlannr korumasr igin yatrnm yapmak, gok daha ucuz ve daha etkili bir segenektir. Yoksul brilgelerdeki do$al hizmetlerin kaybr, bu insanlann gegimIerini korumasr igin gok az segenekbrrakmaktadrr. Giderek artan afet yardrmlart, bcilgeselanlagmazhklaraaracr olmak veya miiltecilerin giigii gibi durumlar, uluslararasrtoplumlara ytiksek mali ve politik yiikler getirmektedir.
kuzeydo$usunda oldufu gibi- kryr toplumlartntn ekonomisine verilen zaran, filolann azaltrlmasr,refah artrgrveya alternatif istihdam firsatlan igin kullanrlabilecek btiytik gaptaki kamu kaynaklalnrn bogaharcanmasrolarak gtirebiliriz.
20
iruraNr-eRrMrzrNOresiNoE,Y.e.sel4, DoGer KeyNRrr-envE INSANLTcTN Rrraur
t
GELECErc IQIN SIQENEKLER Olasrsenaryolar iny'l'n EkosistemDe$erlendirmesi,oniimiizdeki 50 yrllk Q L)zaman diliminde dogal sistemlerve insan refahrigin de$igiklifin muhtemel gidigatrnrnaragtrnlmasrigin, toplumlar rarafindanbenimsenencinceliklerebapL olarak dtirt senaryoplanlamrprrr. Bunlar sadecetahminler olarak tasarlanmamlgur,fakat "olasr gelecekler"gibi, uluslararasripbirligineve dof,al sistemlerin korunmasrnafarkl yaklagrmlanyansrtmaktadrr. Biitiin senaryolardanortaya grkansonug,dof,alsistemlereyaprlan baskrlannbazrydnelmelerleba$lantrLolduf,udur. Orne$in; dtinya niifusunun yiizyrhn ortalanna dofiru 8-10 milyar artacaf,r,artrgrn Ortadof,u, Apa$r Sahra,Afrika ve Gtiney Asya'da fakir kent nijfuslan iginde yogunlagacaf,r rahmin edilmigtir. Topraklann tanm igin kullanrma doniigtiiriilmesi,biyolojik gepitlilikte,defigikli$i etkileyenana faktciroimaya devam ermekce fakatbazrbolgelerdedi$er faktorler, gelecekon yrllar igin artan bir gekildeiinem kazanmaktadrr.Geligmekteolan tilkelerderizellikle
Ekonomik altyapryr deiigtirecek kararlarrn ahnmasl I Tercihyaparkensadecepazardaalrnrpsatrlanlarr degil,tum ekosistem hizmetlerini dikkatealdrgrmrzdan emin olmak. I Tanma,balrkErlrga, insanlara ve Qevreye zararverenenerji turlerineuygulanan subvansiyonlan kaldrrmak. r Topraklannr toplumiqindegerliolan su kalitesive karbon gibi ekosistem depolamasr hizmetlerini koruyanyollarlaiqleten topraksahibineodemeyapmak. I Besintahliyelerini ve karbonemisyonunu azaltmakiEinen uygun maliyetlipazarmekanizmalarr kurmak.
Asya'danehirlerdeve kryr sulannda azoryo$unlagmasr giddetle
6nlem, planlama ve igletmenin geligtirilmesi
artarak, insan sa$L$rna,balkgrl$a ve mercan kayalan gibi yapam
I Uluslararasr kurumlaraek olarakfarklrbolLimler ve sektorlerin arasrnda kararvermeyib0tunlegtirmek, onlemlerin ekosistemlerin korunmasrn oa d a k l a n d r g r n deamni no l m a k . I Geligmekte hizmetleriolan rilkelertarafrndan saglrklr ekosistem planlamakararlarr ni de iqerenbrjtiinbolgesel ve yoksullugu
alanlartnaciddi etkiler yapmakcadrr. D6rt senaryogeref,ince;iklim degipikli[inin do[al sistemlerden sa$lananhizmetlerdedaha btiytik bir etkisi vardrr ve tiirlerin yok olma riskini arttrmaktadtr.Orne$in; kuraklk ve sellerin,her ikisinin de oranrnln artmasr,hidroelekrrik giicii daha az giivenilir yapmaktadrr. Do[al kaynaklann durumunu biiriiniiyle belirtmek gerekti[inde senaryolarfarkllagmakradrrve en ciddi anlamdaazalmasrgelecekreolacaktrrki, burada dof,al kaynaklann korunmasrdaha az oncelik alacak,kiireseligbirligi veya bcilgeselgiivenlik konusur.rda htikiimetler kendi varandaplanndanyana e$ilim gtisterecektir. Bu senaryolardadogal kaynaklarrniyilegmeleriigin biitiin kategorilerdegegitlidiizenlemelergdrtilmektedir.Ornek olarak,daha temiz bir teknoloji igin yatrnm yapmak, ileriye yonelik koruma
azaltmastratej ilerihazrrlamak. I Ekosistem hizmetlerini ve yasada,dogalkaynaklarda etkileyen yereltoplumlarrn mulkiyethaklarrnr tanryankararlarakatrlmasr gruplarayetkivermek. iqindrglanmrg a Dahafazlakorumaalanlarr(ozellikle de denizsistemlerinde) kurmakve hali hazrrdamevcutolanlaradahacok mali olanakve idaridesteksaglamak. I Ekosistemler hakkrndakararvermede,bilgive enformasyon ile ilgilibLiti.in formlarr,yerelve yerligruplannbilgisidahilindekullanmak.
politikalarr,ef,itim ve zengin ile fakir arasrndakiugurumu kapat-
Bireysel davranrglann etkilenmesi
mak igin ahnacaktedbirler gibi. Ancak, diinyanrn bu konuda attrf,r
r Tehditaltrndakiekosistemlerde ttiketiminnedenve nastl gosterenhalkaaErkve genelegitimlervermek. azaltrlabilecegini I Guvenilirbelgesistemleri kurmakve insanlara si.irdurLilebilir urunleralabilmesiiqinseEenekler sunmak. I I n s a n l a n ne ,k o s i s t e m lhear k k r n d a k a i r a r l a r r nsr ins t e mni a s r l etkiledilikonusundaki bilgilere erigiminisa[lamak.
adrmlar gimdilik, olmasrgerekeningok altrndadrr.
Dahaiyi yollararanmasr Bu de[erlendirmenin dif,er rinemli yanr, yerktirenin dopal altyaprsr iizerindearran basktlarakargrolasrgiiziimleri <inermektedir.Btitiin problemler igin tek bir genel goziim bulunmastyerine,iglemesi miimktn olan gahgmalansistemlibir pekildegozdengegirmekve baskrlarrazaltmakigin problemlerin alrrndayaranbaztengelleri ortadan kaldrrmak gerekir Bu yaklagrmdaniig onemli mesaj ortaya grkmakradrr. Birincisi, kullanrcrlar,dof,al hizmerlerin bedelsizve srnrrsrzoldufiunu
Qevre dostu teknolojilerin geligtirilmesi r Artangrdauretimiigin,dengelere mumktlnolanen az zaratla gergeklegtirmeyi yatrrrm amaglayan tarrmsalbilimve teknolojiye yapmak. r Bozulmug ekosistemleri onarmak. r Enerjiverimlilifiini iginteknolojlgeliqtirmek ve sera artrrmasr gazemisyonlarrnr azaltmak
IrrarANr-aR.rN4rzrN OTESiNDEYASAM,DoGar- KavNRrlRR vE iNSANLTGINRrenHr 21
ve etkili dtigtindtigtindenkorunmasrnacincelikvermeyeceklerdir policikalarla,do$anrnmaliyetinin tijm ekonomik kararlardabiittintiyle dikkare almak. Ikinci olarak, yerel toplumlar, do[al kaynaklann kullanrmrnda gergekrenetkili olsalardrve yararlartndanhakgapay alsalardr, do$al kaynaklann korunmasrkonusundabiiyiik ihtimalle bc;yle davranmazlardr. Son olarak, doSalkaynaklartnkorunmasr,-ekosistemlerle baf,lantrlrpolitikalan ktsmen zayfilaran,gevreile ilgili gruplara brrakrlmakyerine- do$al varlklann onemi, karar verme yetkisine sahip htiktimet ve iglermelertarafrndanbilinirse, gok daha etkili ve bapanholabilir.
gidilir Adrmadrmuzaklara E$er do[al sermayenintiiketimi, ktireselekonomi kadar gabuk btiytiseydi,diinyanrn sistemleri9u andakindengok daha kotti durumda olurdu. Aslnda, enerji yof,unlu$u daha az tiriin ve iglemlerledaha az su kullanrmr ve daha az kirlilik yaratangiftgilik teknikleri sayesindeverimlilikte <inemligeligmeleryaganmrgve bunlar tanrrrlmrprrr. Maalesefverimlilik tekniklerineraf,men,daha 9ok insanrnbiiyiik miktarda mal ve hizmet ti.iketmekreoldu$u gergefiia$rr basmaktadrr. Bu durum dofal sistemlereyiiklenen bedeli artrrmayadevametmekte ve sadeceniifus arrrgrylakalmamakta,daha zer-rgin ve miireffeh bir yagamigin de$i9imyaratmakradrr. Bu de$igimler,hrzla, tam olarak endtistrilegmipdtnyanrn ijresine ruzanryor. Qin, Hindistan ve Brezilyagibi hrzl biiyiiyen tilkelerde, gittikge daha fazlakipi, yagamrntemel ihtiyaglanndanfazlageylerede sahip olmak igin istek duymaktadrr. Bu durumda, dof,al sistemleringelecektedaha fazlasdmi.iri.ilmesi gibi onemli belirtileri vardrr. Orne$in; artan et riikecimi, otlaklar igin ormanlarrntahrip edilmesiyoniinde baskryaratacakveyagiftlik haywanlarrnr beslemekigin soyafasulyesiekilmesigibi ekosisrem hizmetlerinearcancalep,do$al gevreyidaha gok zayrflatacaktrr. Gelecektekipolitikalar, insan ihtiyaglarrnrdof,alsistemleredaha az maliyetletatmin ermeyi hedef almalrdrr.Doflal sistemlerkoklii defiigiklikolmadan taleplerimizikargrlayamazlar.
DolanrndeEerinibilmek Bireyler, igletmelerveyahtikiimetlerin ekonomik tercihlerinin maliyeti ve yararlansoz konusu oldu[unda, en iinemli adrm, do$al hizmerlerekargrtarihselbir onyargryrdiizeltmek olmaLdrr. Toplumlann gofunda, dof,alhizmetlerin biiytik boliimti ya bedelsizkullanrlmrgya da kullanrmrn gergekmaliyeti fiyatlara yansttrlmamtgtrr.Ornepin; su boru hattrnr kullanan tiikericiler, sadecekullandrklart suyun parasrnr6demiglerdir. Bir ormanrn "piyasadegeri" gofiunluklaonun sadecekerestesindenelde edilen bir bedelledeferlendirilir. Oysa ayaktaduran bir orman, suyu kontrol etmesi,iklim dtizenlemesive turizme katkrsrolduf,u igin daha btiytik degertagrr.Bu de$erlendirme srrasrndayaprlanbtiytik bir Ealgmada,Akdeniz ormanlanndan saf,lanankeresteve yakrtrn ekonomik deferinin, ttim do$al sisremin
22
saf,ladrgr toplam ekonomik degerintigte birinden dahaaz oldugu hesaplanmrgtrr. Bu bozulma,do$al sermayeyi"hesaplama"konusunda bagansrz olan ekonomik zenginli$inrilgiimiiyle birleptirilmiptir.Alprlagelmig tilgiileregcirerefahrnarcmaktaoldu$u iilkeler arasrndaolduklarrna hiikmedilen gok sayrdaiiikenin, 200 I'de dogal kaynaklann kaybr emsalaLndr$rndaasLndaFakirlegen tilkeler haline geldikleri gririilmu$tur. Do$al hizmerlerin sa$lanmasrnda gergekmaliyeti kabul eden politikalar, ttiketicileri veya ipletmeleribu konuda daha etkili davranmayaycinlendirebilir. Ornef,in, su ticretine,bireyselbir kullanrcrnrngergekgevresel etkisinin yansrtrlmast,insanlartmusluf,u agmadantjnce daha dikkatli diigiinmeyeyonlendirecektir.Agrn giibre uygulamalarrndaveyazirai ilaqlardavergi uygulanmasr,giftqileri toprafia dahaaz giibre ve ilag koymayaozendirilebilir. Devlet stibvansiyonlangof,unlukladofal sistemlerinbozulmastnt do$rudan cesaretlendirmigtir. Ozellikle Eifrgiler,gereksizbaskr uyguladrklantopraklardanfinansalkazangsaf,lamrglar, yaban yagamrigin cinemliolan de$erlisulak alanlarrveyaalan srnrrlannr sdkmiiqlerdir. Avrupa'da, bu tegvikleriagrnolgi.idebuytik besin tiretiminden bagkaalanlarakaydrrmak,toplumlara daha geni;;yararlargetirecek,daha canl ve gegitlikrrsalgevrelerolupturulmasrnayiinelik yontemler uygulamakkonusundabir girigim yaprlmrgtrr.Her ne kadar nadir goriilen bir ycintemolsada, digeri, do[anrn sagladr$r ozel hizmetlerinvarhf,ul zengin toprak sahiplerinekabul ertirme giripimleridir. Orne$in; Kosta Rika'da, ormanlarrnkorunmasr,su kaynaf,rnr dtizenledigi,iklimleri dengeledigive gegitliriirleri barrndrrdrgrigin ormanlaragosrerileniinemi yansrtmakta,bu da ekoturizmi gerirmekte, genetikaragttrmalarigin potansiyelfirsarlarsa$lamaktadrr. Dolayrsrylaormanlartn korunmast,ktsmen odeme yoluyla gtivence altrnaahnmrgrrr. Do$anrn bazrfonksiyonlannrnher zaman pazarlardayansrtrlmasr igin miicadeleedilmeli, yeni imkAnlaryararrlrrken,daha once bedelsizsaydrf,rmrz hizmetler iqin de fiyat belirlenmelidir.Orne[in; yakrn zamandayiirtirlti[e giren Kyoro Protokolii, seragaz emrsyonu kredilerindebirkag milyar dolarhk bir pazaryaratmaktadrr.Qevreyi kirletme hakkrnrkarneyeba$lamakta,daha temiz teknoloji igin yeni tegvikleryaratmaktave ormanlan potansiyelolarak korumaya almaktadrr.Benzerizin yoluyla ticaretyapma planlan -ABD'de giftgilikte kullanrlan besinlerdeuygulanmakiizere- gdzden ^--: -: l--1,.-l:.
i9 hayatndaliderlik Igletmelerigin, faaliyetlerininyiiktinii azalrmanrnyollannr bulmak, onemli ve uzun vadeli yararlargetirebilir.Malzemelerdeveya hizmetlerdeazaltmayagirmek, hiikiimet yasalanylakrsrrlanmrgveya hedeflenmipoldugu igin daha da pahalya gelebilir. Daha az rtketici teknolojilereveyakamu politikalannda uygulamalaraherkesteniince ycinelecekcincti girkederigin, kullanrma hazrr,
irr.rreNr-ARrMlzrN OrEsiNoE YR5Rv, DoGAL KRyNarr-Rr.vE INSANLTGTN REFAHT
btiytik ve yeni firsatlarmevcurrur. Orne$in; su ve enerji tiiketimini en azaindirmek veyaauk malzemeleringeri diiniigtimiinti saf,lamak, igletmelerigelecektetoplumun talep edecef,ibir konuma getirecekrir. Ttiketici tercihi tiriinlerin dofial hizmetlerden bilingli bir pekilde safilanmasr,tirilnlerini dikkatlice ayrnm yaparaktemin eden ipletmeleri ctdiillendirebilir. igletmenin tedarik zinciri bo1'uncaolumsuz etkisi hakl<rndainandrncr iddialarda bulunulsa bile, bu ycintem, krsmen igletmenin imgesineverilecek zarart azaltacaktrr.Fakat aynr zamanoa
Dtinyanrn bazr brilgelerindegegitli reknikler giderek artan bir pekildekullanrlmrp, yerli halka dof,anrn uygun kogullannr koruyarak topraklann verimli kullanrmr igin firsat verilmigtir. Bir rirnek: Tanmsal ormancrhk, af,aglarve iiriin bir arada btiylirtilmektedir, ikisi arasrndatampon bolge yaratrlarak,dogal bolgenin ve agrk tanm alanrnrn korunmasr tam olarak yaprlmaktadrr. Yerel toplumlann karar verme mekanizmaslnakatrlmr ve onlarr korumanrn daha eckili yollannr tasarlamayayardrm etmesi, do$al sistemlerinnasrlgalgtr$rnadair gelenekselbilgiye ulagmamrzr sa$layarakonlan korumak igin daha etkili yollar bulmamrzr miimkiin krlar.
Dofal dengeninkorunupstirdiiriilmesi
l I
z
organik yiyeceklerdekittikerici etiketleri ve siirdtiriilebilir igledlen ormanlardantemin edilen kerestelika$aglarda"Orman Yrinetim Kurulu" markasrnrnbulunmasr,rekaberteavantajsa$lar. Yine de, igletmelerdof,al sermayeyiyeniden inga etmekle ilgilenmektedir, oysa devam eden bozulmalar, ticari faaliyetleri sayrlamayacak gekildeetkileyecektir.Orne$in; sigorta sektdrti, seller,do$adaki yangrnlar ve iklim baflantrl felaketlerigin epi gortilmemigridemelerlekargrkargryadrrve bunlar, insanlann do$al sistemleremiidahalesiylebaf,lantrLdrr.
Yerelkatrlrmve miilkiyetsorumlulufu Dtinyanrn belirli alanlannr,dof,anrnkorunmasrigin cincelikli bolge olarak diizenlemedeve idare etmede biiyiik ilerleme kaydedilmigtir; fakat bu gabalar,yeterli arag,para kaynaf,rveya dof,al hayatr ya da diger hizmetleri gergekkorumaya zorlayan politikalar olmadan birer "kaf,rt tjLstiindepark" oiarak kalmaktadrr. Deneyimler, yerli halka dof,ayr korumadaki faydalardan gergekbir pay verildiginde bu gabalann daha etkili oldufunu gristermigtir.Ef,er ekoturizmden kazanrlankirlar veya ormanlardan elde edilen iiriinler yerel toplumla diiriistge paylagrlsaydr, irrne$in, insanlann kagak avcrLk veya bdlgenin dof,al yaprsrnrtahrip eden giftgilik yiintemlerini kullanmalan azalabilirdi.
Yine de hiikiimetler, igletmelerve toplumlar di$er kararlann yanr slra do$al sistemlerihesabakatmazlarsa,daha iyi koruma policikalan,srnrrLkalabiLr. Bu, kurumlann gahgmagekillerindebiiytik defiigiklikleri gerekririr. Ekosistemlerinkorunmasr ve onlara zarar verilmesi konusunda farkl yofiunlagmaetkilerinin vergilendirmeve yannm oldugu bilinmelidir. Geligmekteolan iilkelere yrinelik yardrm programlan, nadiren dof,alhizmetlerinkorunmasrnaveyaonanmlna rinceliktanrr. Yardrm alan hiikiimetler, ba$rgyapan uluslar ve ridtrng veren kurumlar, uzun vadeli fayda gerirecekolan bir yolda, yardrmlanyla dof,al sistemleridestekleyerekgok daha fazlasrnryapabilirler. Uluslararasranlagmalarda,ticaret kurallan gibi konular dof,al sistemlereyaprlan baskryakargrdaha etkili olabilirler. Baf,rglar, 6di-ingverilen paralar tamamen zenginlik igin arrryorsabunu gormek gerekir. Dopal gevreyikorumayr hedefleyendi$er ve anlagmalarigin eggtidtimgerekmekredir. srlzlegmeler Iklim defiigikligineyonelik anlaml bir adrm, biitiin diger onlemleri destekler.Atmosferin kontrol edilemeyenrsrsr,do$a carafindan saf,lananfaydalann birgo$unu rehlikeyeatacak,kogur olarak, dopal sistemleri daha fazlaihmal etmek rsrnmayrhrzlandrracaktrr. Dof,al varLklann sa$ladr[rhizmetler konusundaki cahalet, do$al hayatrn korunmasr igin arrlacakadrmlar kargrsrndakitemel engellerdenbiridir. Milenyum EkosistemDef,erlendirmesi ile yaprlan giripim, pimdiden yerel ve bcilgeselalanda birkag gahgmadakullanrlmrgtrr.Karar verici konumundakiler iEin bu girigim icraatlannrn btittin sonuglannryeterinceanlamalannr saglayabilecek kullanrpl bir aragtrr. Bu de[erlendirmenin en afrr basansonucu giistermektedirki, herkesedaha iyi bir hayat standardrgerirmesiigin dtnyamrzrn dogal kaynaklan iizerinde yapufirmtzbaskrnrnhafifl etilmesi, insanlf,rn gilcii dahilindedir. Bunu bagarmak,her diizeydekarar vericilerin dof,ayanasrl davrandrf,rnabakarak radikal de[igiklikler yapmamrzrgerekrirecektir. Ekolojik esneklikve bolluk, artrk dayanrkllk ve srnrrsrz tiiketimle kangmayacaktrr. Uyan igaretlerihepimizin ciniindedir. Gelecekbizim ellerimizdedir.
Ir,axANlnnrvrzrN YASAM: OTESiNDE DoGer-KeyNarlan vE iNSANLTcTN Rrp,q.ur23
BinyrhnEkosistem Delerlendirmesi Yayrnlan Teknik Biiliimler (IslandPress'den teminedilebilir) Ecosyst?ms and Human Vell-being:A Frameworhfor Assessment Current Stateand Trend"s: Findingsof the Conditionand Trends'W'orking Group, Yolume 1 Scenarios: Findingsof the ScenariosWorkin Group,Volume 2 tVorking Group, Yolume 3 Policl Responses: Findings of the Responses MubiscaleAssesments: Findingsof the Sub-globalAssessments \Vorhing Group,Yolume4 Our Human Planet:Summan for Decision-mahers
Sentez Raporlarl (MAweb.org'dantemin edilebilir) Ecosystems and Human \Vell-being:Synthesis Ecosystems and Human \Vell-being:BiodiuersitySynthesis Ecosystems and Human Vell-being: Desertifcation Synthes is Ecosystems and Human lVell-being:Human Heabh Synthesis Ecosystems and Human IVell-being tX/etlandsSynthesis Ecosystems and Human Vell-being Opportunitiesand Challenges for Business and Industry
24
inarANr-ARrMrzrN Orp,siNor YRServr, DoGnr- KRyNRrr-.e.R vE INSANLTCTN REFAHT