Architects Inc

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΑΚΑΔ. ΕΤΟΣ 2013-2014

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

architects inc. ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ ΖΗΝΑΙΔΑ

Επιβλέπων Καθηγητής ΚΩΝΣΤΑΝΤΟΠΟΥΛΟΣ ΗΛΙΑΣ

Πάτρα, 26 Φεβρουαρίου 2014

ii

ii

iii

iv

v

Περίληψη Από τις αρχές του 20ου αιώνα, παρατηρείται έντονο ενδιαφέρον από εταιρείες να αναθέτουν σε αρχιτέκτονες τον σχεδιασµό προϊόντων. Με τα χρόνια, αυτό το ενδιαφέρον µεταφέρθηκε και στην σχεδίαση των εγκαταστάσεων αυτών των µεγάλων εταιρειών. Σκοπός αυτής της ερευνητικής εργασίας, είναι η ανάλυση των σχέσεων, µεταξύ εταιρειών και αρχιτεκτόνων. Το ερώτηµα που προσπαθεί να απαντήσει είναι γιατί εταιρείες υψηλής ποιότητας design, επιλέγουν να δώσουν βάση στην σχεδίαση προϊόντων αλλά και στην αρχιτεκτονική των εγκαταστάσεων τους, µέσα από γνωστούς αρχιτέκτονες. Μετά από τον αποκλεισµό αρκετών εταιρειών, έξι από τις µεγαλύτερες εταιρείες που δίνουν ιδιαίτερη έµφαση στο design, προσπαθούν να απαντήσουν στο πιο πάνω ερώτηµα. Επιλέγονται εταιρείες από τρεις διαφορετικούς τοµείς design: τρεις από αυτές αντιπροσωπεύουν την κατηγορία του σχεδιασµού επίπλου, δύο αντιπροσωπεύουν τεχνολογικές εταιρείες και µία αντιπροσωπεύει τις εταιρείες σχεδίασης αντικειµένων.

vi

vii

Η εργασία περιλαµβάνει την ανάλυση αρχιτεκτόνων που σχεδίασαν προϊόντα, για κάθε µια από αυτές τις εταιρείες ξεχωριστά και στην συνέχεια, αρχιτεκτόνων που σχεδίασαν εγκαταστάσεις για τις ίδιες εταιρείες. Εξετάζονται τυχόν συµβολισµοί κτηρίων, καθώς και η προτίµηση κάθε µίας στο είδος των εγκαταστάσεων που φαίνεται να δίνει µεγαλύτερη έµφαση. Συγκεντρώνοντας τις παρατηρήσεις της έρευνας παρατηρούµε πως ενώ οι εταιρείες αρχικά φαίνεται να έχουν όλες έναν κοινό άξονα πορείας στην αρχιτεκτονική, η κάθε µια από αυτές χρησιµοποιεί τα κτήριά της µε πολύ διαφορετικούς τρόπους και η ανάγκη της για εγκαταστάσεις, µε αρχιτεκτονική ταυτότητα, υπερβαίνει την καταναλωτική της εικόνα, φτάνοντας σε πιο προσωπικούς λόγους.

viii Â

Abstract Since the early 20th century, there is an interest from architects to design object and furniture. Over the years, this interest was transferred to the design of installations of large companies, engaged in the design. Architects are being chosen, not only in product design but also in planning their facilities. The purpose of this thesis is to analyze the relationships between these companies and the architects selected by them. The question that is trying to answer is why manufacturers of high quality design, choose to focus on product design and also the architecture of their facilities, through famous architects.

The research focuses on the analysis and comparison of six examples. After the exclusion of several companies, six of the largest companies with interest on design, try to answer that question. The selected companies represent three major areas of modern design: three of them represent furniture design companies, two of them represent technology companies and one product design companies.

This paper includes the analysis of architects who designed products for each of these companies and then, architects who designed facilities for the same companies. The research examines if there is any symbolism between building and companies as well as the preference of each one of them, in the kind of installation that seems to have great interest. Â

Â

ix

Gathering all the observations in result of research, it is noticeable that, initially the companies all seem to have a common approach to architecture, each one of them uses its facilities in a very different way than the others and the need for labeled architectural facilities, exceeds consumer profile, reaching more intimate reasons.

Â

x

Resume Desde los inicios del siglo 20, se observa un interés por parte de los arquitectos para diseñar objetos y muebles. Con los años, este interés fue trasladado a la concepción de las instalaciones de las grandes empresas que se dedican al diseño . Se eligen arquitectos, no sólo en el diseño del producto, sino también en el diseño de las instalaciones . El propósito de este trabajo de investigación es analizar las relaciones entre estas empresas y los arquitectos seleccionados por ellos. La cuestión es tratar de responder por qué las empresas de alta calidad de diseño, eligen prestar atención a la arquitectura de sus instalaciones a través de arquitectos famosos .

Esta investigación se realiza a través del análisis y comparación de seis ejemplos. Después de la exclusión de varias empresas, seis de las más grandes cuya mayor ocupación es el diseño, tratan de responder a la pregunta anterior. Se eligen empresas de tres siferentes áreas de diseño: tres de ellas representan el diseño de los muebles, dos representan las empresas de tecnología y una representa las que diseñan objetos.

El trabajo incluye el análisis de los arquitectos que diseñaron productos para cada una de estas empresas de forma individual y luego arquitectos que diseñaron las instalaciones de estas mismas empre sas. Se examina la posibilidad de que haya alguna notación

xi

de edificios con las empresas, y la preferencia de cada una de ellas por el tipo de instalación a la que pone mayor énfasis.

Reuniendo las observaciones de la investigación, se observa que aunque inicialmente las compañías parecen que todas tienen una arquitectura común, cada una de estas usa sus edificios de formas muy diferentes y su necesidad de instalaciones con identidad arquitectónica supera el perfil del consumidor llegando a razones más personales.

xii

xiii

Προοίµιο Η ερευνητική εργασία έχει σαν στόχο της να βοηθήσει τον φοιτητή να απαντήσει σε ερωτήµατα που τον απασχολούν από την πορεία του στην αρχιτεκτονική. Έτσι και µένα µου δόθηκε η ευκαιρία να απαντήσω σε ζητήµατα που αφορούσαν την σχέση των αρχιτεκτόνων και των εταιρειών σε επίπεδο σχεδίασης προϊόντων, αλλά και στον σχεδιασµό εγκαταστάσεων. Κύρια αιτία για την επιλογή του θέµατός µου αποτέλεσαν τα µαθήµατα που παρακολούθησα κατά την διάρκεια των σπουδών µου, µε θέµα το design και οι παρατηρήσεις που έγιναν από τους καθηγητές µου, αλλά και από µένα, για την άµεση σχέση αρχιτεκτόνων µε τον σχεδιασµό προϊόντων. Ύστερα από µια αρχική έρευνα, κατέληξα στο γεγονός ότι η παραπάνω σχέση, είναι εντονότερη για έξι µεγάλες εταιρείες. Παρατήρησα επίσης, πως η επιλογή διάσηµων αρχιτεκτόνων δεν γίνεται µόνο στον σχεδιασµό προϊόντων, αλλά και στον σχεδιασµό εγκαταστάσεων. Μέσα από αυτή την εργασία θα προσπαθήσω να δείξω αυτήν την σχέση, αλλά και τους λόγους που οδήγησαν σε αυτή. Τέλος, οφείλω ένα µεγάλο ευχαριστώ στον επιβλέποντα καθηγητή της εργασίας, Ηλία Κωνσταντόπουλο, για την πολύτιµη βοήθεια του , καθώς και τους συγγενείς και φίλους µου για την ψυχολογική υποστήριξη που µου προσέφεραν από την πρώτη στιγµή.

xiv

xv

Περιεχόµενα Εισαγωγή...........................................................................7 Κεφάλαιο 1......................................................................19 Herman Miller..........................................................23 1.1. Αρχιτέκτονες και σχεδιασµός προϊόντων................27 1.2. Αρχιτέκτονες και σχεδιασµός εγκαταστάσεων.........37

Κεφάλαιο 2......................................................................63 Vitra……………………………………………...67 2.1. Αρχιτέκτονες και σχεδιασµός προϊόντων................71 2.2. Αρχιτέκτονες και σχεδιασµός εγκαταστάσεων.........81

Κεφάλαιο 3....................................................................101 Knoll…………………………………………...105 3.1. Αρχιτέκτονες και σχεδιασµός προϊόντων..............109 3.2. Αρχιτέκτονες και σχεδιασµός εγκαταστάσεων.......123

Κεφάλαιο 4....................................................................137 Alessi……………………………………………141 4.1. Αρχιτέκτονες και σχεδιασµός προϊόντων..............145 4.2. Αρχιτέκτονες και σχεδιασµός εγκαταστάσεων.......153

Κεφάλαιο 5....................................................................161 Olivetti..................................................................165

xvi

xvii

5.1. Αρχιτέκτονες και σχεδιασµός προϊόντων..............169 5.2. Αρχιτέκτονες και σχεδιασµός εγκαταστάσεων.......177

Κεφάλαιο 6....................................................................205 Apple……………………………………………209 6.1. Σχεδιασµός προϊόντων.......................................213 6.2. Αρχιτέκτονες και σχεδιασµός εγκαταστάσεων.......221

Συµπέρασµα..................................................................243 Παράρτηµα....................................................................265 Γλωσσάρι......................................................................267 Βιβλιογραφία.................................................................275 Πηγή Εικόνων...............................................................279

1

2

3

4

5

6

7

8

Εισαγωγή Αντικείµενο µελέτης της παρούσας ερευνητικής εργασίας αποτελεί η σχέση της αρχιτεκτονικής κτηρίων µε τις εταιρείες παραγωγής αντικειµένων και επίπλων. Στόχος είναι να εξεταστεί η σύνδεση των αρχιτεκτόνων µε τις εταιρείες, στον σχεδιασµό προϊόντων, αλλά περισσότερο στον σχεδιασµό εγκαταστάσεων και να βρεθούν οι λόγοι που οδήγησαν την κάθε εταιρεία ξεχωριστά, στην απόφαση να επενδύσει στην αρχιτεκτονική. Γίνεται έτσι, µια προσπάθεια να κατανοηθεί η επιχειρηµατική άποψη των εταιρειών, καθώς και οι σχεδιαστικές προθέσεις των αρχιτεκτόνων. Ο προβληµατισµός σχετικά µε την σχέση της αρχιτεκτονικής και του design προέκυψε µέσα από τα µαθήµατα Σχεδιασµού Εσωτερικών Χώρων, µε διδάσκοντα τον καθηγητή Ηλία Κωνσταντόπουλο. Μετά από µια σύντοµη έρευνα, προέκυψε πώς τα έπιπλα που αποτέλεσαν σύµβολο του design τον προηγούµενο αιώνα, τα είχαν εµπνευστεί και σχεδιάσει οι πιο διάσηµοι αρχιτέκτονες της εποχής. Μελετώντας βαθύτερα το χώρο του design, παρατηρείται η επικράτηση συγκεκριµένων εταιρειών, µε µεγάλο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον στον σχεδιασµό των εκθεσιακών τους χώρων, αλλά ενίοτε και των εγκαταστάσεων παραγωγής.

9

10

Διεισδύοντας στο κυρίως θέµα της εργασίας, µελετώνται έξι εταιρείες από διαφορετικούς τοµείς του design. Αυτές οι εταιρείες είναι οι Herman Miller Inc., Vitra AG, Knoll Inc., Alessi S.p.A., Olivetti S.p.A. και Apple Inc.. Οι πιο πάνω εταιρείες επιλέχτηκαν µετά από έρευνα σε ένα µεγάλο δείγµα εταιρειών design (βλ. πίνακα παραρτήµατος), σε σχέση µε τους αρχιτέκτονες που σχεδίασαν αντικείµενα για αυτές και τους αρχιτέκτονες που σχεδίασαν τις κτηριακές τους εγκαταστάσεις. Οι έξι αυτές εταιρείες παρουσίαζαν το µεγαλύτερο ενδιαφέρον και στις δύο κατηγορίες. Οι τρεις πρώτες είναι εταιρείες σχεδιασµού επίπλου, η τέταρτη εταιρεία σχεδιασµού προϊόντων εστίασης ενώ οι δύο τελευταίες είναι εταιρείες σύγχρονης τεχνολογίας, µε έµφαση στο υψηλής ποιότητας design των προϊόντων τους καθώς και στον σχεδιασµό των εγκαταστάσεων τους. Θα µπορούσε να πει κανείς πως και οι έξι εταιρείες έχουν αρκετές οµοιότητες µεταξύ τους. Αρχικά όλες ξεκινάνε σαν µικρές οικογενειακές εταιρείες. Η Herman Miller δηµιουργείται από τον D. J. De Pree ο οποίος δίνει το όνοµα του πεθερού του στην εταιρεία ως ένδειξη σεβασµού και ανταπόδοσης προς την οικονοµική βοήθειά του, στο ξεκίνηµα της εταιρείας. Η Vitra ξεκινάει από τους Willi και Erika Fehlbaum και παίρνει το όνοµά της από την προηγούµενη επιχείρηση των ιδρυτών της, η οποία ήταν διακόσµηση βιτρινών. Η Knoll ιδρύεται από τον Hans Knoll και φέρει το όνοµά του όπως και η Alessi έχει το όνοµα του ιδρυτή της, Giovanni Alessi.

11

12

Στην ίδια κατηγορία ανήκει και η Olivetti που απέκτησε το όνοµα της από την οικογένεια του Camillo Olivetti. Τέλος, η Apple ξεκινάει την πορεία της στο γκαράζ του Steve Jobs, µαζί µε δύο φίλους του και το όνοµά της προέρχεται από την αγάπη των ιδρυτών της προς το συγκρότηµα Beatles, το οποίο ανήκε στην δισκογραφική εταιρεία Apple Records. Όλες οι πιο πάνω εταιρείες έχουν καταξιωθεί στον χώρο του design παγκοσµίως, ακόµη και αν ξεκίνησαν από µικρές οικογενειακές ή προσωπικές εταιρείες. Στο κοµµάτι αυτό, µεγάλο ρόλο έπαιξε η επιλογή αρχιτεκτόνων στον σχεδιασµό προϊόντων ή και εγκαταστάσεων. Οι λόγοι ίσως δεν είναι προφανείς και η κάθε εταιρεία έχει την δική της διαδροµή και αποκτά µια προσωπική ιστορία, στο πώς καθορίζει την σχέση της µε την αρχιτεκτονική. Δεν έχει να κάνει µόνο µε την εικόνα και το κύρος της εταιρείας, αλλά αποτελεί µια ουσιαστικότερη και µοναδική διάσταση για την κάθε µία από αυτές. Η εργασία επικεντρώνεται στην κάθε εταιρεία ξεχωριστά και µελετάται αρχικά, η σχέση της εταιρείας και των αρχιτεκτόνων στον σχεδιασµό προϊόντων. Διερευνάται, πως µεγάλες αρχιτεκτονικές µορφές µε τον σχεδιασµό τους, έπλασαν το ύφος της εταιρείας και βοήθησαν σηµαντικά στην καταξίωσή της στην παγκόσµια αγορά. Στην συνέχεια, η εργασία επικεντρώνεται στην σχέση των εταιρειών και των αρχιτεκτόνων στον σχεδιασµό των εγκαταστάσεών τους για την κάθε µια ξεχωριστά.

13

14

Σε κάθε µια από αυτές µελετάται η συµπεριφορά της και οι επιλογές της, τόσο στους αρχιτέκτονες όσο και στις εγκαταστάσεις που αποφασίζει να επενδύσει. Τέλος, σε κάποιες από αυτές αναλύεται ο συµβολισµός που µπορεί να υπάρξει µεταξύ των κτηρίων και των εταιρειών, είτε µε αναφορές στα προϊόντα της εταιρείας, είτε στο ίδιο το προφίλ της.

15

16

17

18

19

20

Κεφάλαιο 1 Herman Miller

21

22

Η Herman Miller προκαλεί το αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον µε τις εγκαταστάσεις της στο Michigan και σε όλη την Αµερική καθώς και µε τις εγκαταστάσεις της στο Ηνωµένο Βασίλειο. Ο ιδρυτής της εταιρείας, D. J. De Pree, θέλοντας να διασφαλίσει το καλύτερο εργασιακό περιβάλλον για τους υπαλλήλους του, ανέθεσε σε αρχιτέκτονες την σχεδίαση των εγκαταστάσεων της εταιρείας. Χάρις στον γιο του De Pree, Max, οι εγκαταστάσεις απέκτησαν έναν πιο ευπροσάρµοστο χαρακτήρα για να είναι λειτουργικές και παραγωγικές ακόµη και αν οι ανάγκες της εταιρείας αλλάξουν. Η αρχιτεκτονική της εταιρείας µπορεί να παρατηρηθεί σε όλη την Αµερική, µε καταστήµατα αλλά και εγκαταστάσεις παραγωγής όλες σχεδιασµένες από γνωστούς αρχιτέκτονες ή αρχιτεκτονικά γραφεία. Τα τελευταία χρόνια οι προδιαγραφές των εγκαταστάσεών της, προσαρµόστηκαν στην ενεργειακή απόδοση και τα κτήριά της έχουν κερδίσει αρκετά βραβεία LEED.

23

24

1. Herman Miller Inc. Η ιστορία της εταιρείας ξεκινάει όταν το 1923 δύο υπάλληλοι της εταιρείας Star Furniture Co. αποφασίζουν να την αγοράσουν. Ο D. J. De Pree και ο πεθερός του, Herman Miller, γίνονται νόµιµοι κάτοχοι της επιχείρησης και τότε ο De Pree δίνει το όνοµα του πεθερού του στην εταιρεία για να τον ευχαριστήσει για την οικονοµική βοήθεια που του προσέφερε. Αν και η εταιρεία ονοµάζεται Herman Miller, ο Miller δεν είχε ποτέ λόγο σε αυτήν. Ξεκίνησε σαν µια µικρή επιχείρηση από την περιοχή Zeeland του Michigan και µέχρι το 1930 «πάλευε» να κρατηθεί στην αγορά, κατασκευάζοντας έπιπλα µόνο από ξύλο. Τότε εµφανίζεται ο σχεδιαστής Gilbert Rohde και εισάγει στην εταιρεία τα µοντέρνα έπιπλα. Μέχρι το 1944 η εταιρεία είχε πολλά σκαµπανεβάσµατα και οικονοµικά προβλήµατα και δεν είχε καταξιωθεί ακόµα στην αγορά της Αµερικής. Τότε όµως, προσλαµβάνεται ο αρχιτέκτονας George Nelson και ξεκινάει έτσι η ανοδική της πορεία. Χάρις στον Nelson, πλήθος διάσηµων αρχιτεκτόνων εισάγονται στην εταιρεία και ξαφνικά µία µικρή αστική επιχείρηση αποκτά σχέδια των πιο πρωτοπόρων ‘avant-garde’ αρχιτεκτόνων. Η εταιρεία για να φτάσει σήµερα εκεί που βρίσκεται έπρεπε να πάρει µεγάλα ρίσκα, τα οποία και πήρε. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο αντιπρόεδρος µάρκετινγκ της εταιρείας Tom Pratt, o D. J. De Pree ήταν διατεθειµένος να πάρει

25

26

οποιοδήποτε ρίσκο, λόγο της πίστης του πως µια ανώτερη δύναµη κατεύθυνε τις επιλογές του και δεν υπήρχε ο φόβος της αποτυχίας[1].

1. Ralph Caplan, 1976, The design of Herman Miller, σελ.: 19, Νέα Υόρκη, Watson-Guptill

27

εικ. 1.1.: Marshmallow Sofa από τον George Nelson

28

1.1.

Αρχιτέκτονες και σχεδιασµός προϊόντων.

Η σχέση των αρχιτεκτόνων και της Herman Miller στον σχεδιασµό επίπλων, ξεκινάει το 1944 όταν ο D.J. De Pree διάβασε ένα άρθρο στο περιοδικό Architectural Forum, στο οποίο αναφέρονταν διάφοροι τρόποι για να χρησιµοποιήσει κανείς τους τοίχους για αποθήκευση. Τότε ο De Pree ζητάει να µιλήσει µε τον άνθρωπο που επιµελήθηκε το άρθρο και έτσι συναντάει τον αρχιτέκτονα George Nelson, ο οποίος υπήρξε ένας από τους θεµελιωτές του µοντερνισµού στην Αµερική. O Nelson µέχρι τότε, δεν είχε καµία επαφή µε τον σχεδιασµό επίπλων, αλλά ήταν πρόθυµος να συνεργαστεί µε την εταιρεία. Έτσι γίνεται διευθυντής του σχεδιαστικού τµήµατός της, αλλά κάνει πολλά περισσότερα από το να διευθύνει µόνο τον σχεδιασµό. Ανέπτυξε µια αγοραστική στρατηγική η οποία θα στόχευε σε αρχιτέκτονες, παρά σε απλούς αγοραστές, γιατί οι αρχιτέκτονες θα ήταν πιο πιθανό να ταυτιστούν µε τα µοντέρνα σχέδια επίπλων της εταιρείας[2].

To 1948 σχεδιάζει την καινούργια σειρά επίπλων για την εταιρεία και επειδή ήξερε πως τα καινούργια σχέδια θα αντιγραφούν, έκρινε σωστό να απολαύσει αυτήν την διαδικασία αφού ήταν αναπόφευκτη. Έτσι δηµιούργησε ένα κατάλογο µε όλες τις διαστάσεις και τις συνδέσεις των επίπλων, κάνοντάς τα πιο

2. Ralph Caplan, 1976, The design of Herman Miller, σελ.: 30, Νέα Υόρκη, Watson-Guptill Publications

29

30

εύκολα προς αντιγραφή. Για να κερδίσει κάτι η εταιρεία από αυτήν την διαδικασία, αποφασίστηκε ο κατάλογος του George Nelson να πωλείται αντί να δίνεται δωρεάν, όπως παλαιότερα. Ο κατάλογος έγινε ανάρπαστος και εκδόθηκε δύο φορές, αυξάνοντας τα κέρδη της εταιρείας αλλά και δίνοντάς του αξία ως βιβλίο design[3]. Ο Nelson δεν διεύθυνε µόνο τον σχεδιασµό της εταιρείας αλλά έλαβε µέρος και σε αυτόν, σχεδιάζοντας πολλά έπιπλα για αυτήν. Για ένα αρκετά µεγάλο διάστηµα ήταν συγκεκριµένα τα έπιπλα που τράβηξαν το ενδιαφέρον πολλών αρχιτεκτόνων, οι οποίοι τα χρησιµοποίησαν στα γραφεία που σχεδίαζαν, όπως ένα κρεβάτι ηµέρας, ένα παγκάκι και ένα γραφείο. Όµως τα πιο γνωστά έπιπλα ήταν αυτά που απευθύνονταν και στο ευρύτερο κοινό, όπως ο Marshmallow Sofa, η Coconut Chair και το πρώτο γραφείο σε σχήµα L που σχεδιάστηκε ποτέ. Σχεδίασε επίσης πολλές τυπολογίες γραφείων καθώς και αποθηκευτικούς χώρους µε µεταλλικό σκελετό. Στον Nelson οφείλεται και το διάσηµο σήµα την εταιρείας που παραµένει το ίδιο µέχρι και σήµερα[4]. Όµως η επιρροή του George Nelson στην Herman Miller, δεν περιορίστηκε µόνο στα σχέδια που δηµιούργησε για λογαριασµό της. Έφερε στην εταιρεία πολλούς διάσηµους αρχιτέκτονες, µε τους πιο σηµαντικούς ανάµεσά τους να είναι οι Charles και Ray Eames,

3. Ralph Caplan, 1976, The design of Herman Miller, σελ.: 33-36, Νέα Υόρκη, Watson-Guptill Publications 4. Ralph Caplan, Ό.Π., σελ.: 42

31

εικ. 1.2.: Eames Lounge Chair and Ottoman από τους Charles & Ray Eames

32

οι οποίοι παρουσιάστηκαν στην εταιρεία λίγο µετά από τον Nelson, το 1946. O Charles Eames ξεκίνησε να σχεδιάζει έπιπλα µετά από ένα διαγωνισµό του ΜΟΜΑ το 1940 όπου µαζί µε τον συµφοιτητή του Eero Saarinen, σχεδίασαν και κατασκεύασαν από φορµαρισµένο ξύλο, την νικητήρια καρέκλα, Conversation Armchair. Ο Eames και η γυναίκα του συνέχισαν να πειραµατίζονται µε την µορφοποίηση του ξύλου. Το 1942 το αµερικανικό Ναυτικό τους ζητάει να κατασκευάσουν ελαφρούς νάρθηκες και για την κατασκευή τους το ζευγάρι συνεργάστηκε µε την εταιρεία Evans Products Company η οποία διέθετε τον απαραίτητο εξοπλισµό. Έτσι τους δόθηκαν τα µέσα για να τελειοποιήσουν τα σχέδια πολλών επίπλων, στα οποία πειραµατίζονταν εκείνη την εποχή. Ο ίδιος ο Nelson δούλευε πάνω σε σχέδια που είχαν την ίδια γραµµή µε τα έπιπλα των Eames. Όταν είδε τα σχέδιά τους, πέταξε τα δικά του στα σκουπίδια, λέγοντας στον De Pree πως είναι πέντε χρόνια πιο πίσω από αυτούς[5]. Όταν ο De Pree προσπάθησε να προσεγγίσει το ζευγάρι για να συνεργαστεί µε την εταιρεία, οι Eames είχαν ήδη αρχίσει να συνεργάζονται µε την Evans Products Company. Για καλή τύχη του De Pree, ο Evans έψαχνε κατασκευαστές για να υλοποιήσουν τα σχέδια του ζευγαριού και έτσι η Herman Miller αποκτά τα πρώτα έπιπλα από τους Charles

5. Ralph Caplan, 1976, The design of Herman Miller, σελ.: 43, Νέα Υόρκη, Watson-Guptill Publications

33

εικ. 1.3.: La Chaise από τους Charles & Ray Eames εικ. 1.4.: LCW από τους Charles & Ray Eames εικ. 1.5.: Noguchi Table από τον Isamu Noguchi

34

και Ray Eames. Δύο χρόνια αργότερα αγοράζει εξολοκλήρου τα δικαιώµατα από την Evans Products Company[6]. Όπως χαρακτηριστικά είπε και ο ίδιος ο Eames, « Δεν θα έκανα ποτέ κάτι το οποίο θα προκαλούσε προβλήµατα στους ανθρώπους την Herman Miller. Πήραµε µεγάλα ρίσκα, που καµία άλλη εταιρεία δεν θα έπαιρνε και η Herman Miller καθιερώθηκε στο παγκόσµιο σχεδιαστικό στερέωµα» [7]. Το ζευγάρι σχεδίαζε συνεχώς καινούργια έπιπλα για την εταιρεία. Τα έργα τους περιελάµβαναν από έπιπλα γραφείου, καρέκλες και τραπέζια, µέχρι παιχνίδια, αντικείµενα σπιτιού και κουβέρτες. Είχαν σχεδιάσει συνολικά πάνω από σαράντα έπιπλα και αντικείµενα. Πολύ γνωστά έργα τους είναι τα Lounge Chair και Ottoman, Plywood Group DCW, La Chaise, Eames Plastic Armchair DAW και Eames Plastic Side Chair DSR[8]. Ένας ακόµα γνωστός αρχιτέκτονας της εποχής που συνεργάστηκε µε την Herman Miller ήταν και ο Alexander Girard. Ο Girard ασχολήθηκε µε τον σχεδιασµό δικών του υφασµάτων, καθώς αυτά που υπήρχαν στην τότε αγορά δεν τον ικανοποιούσαν. Το 1952 η Herman Miller φτιάχνει έναν καινούργιο τοµέα, τον τοµέα υφασµάτων, τον οποίο διευθύνει ο Girard. Ο τοµέας αυτός ήταν υπεύθυνος της παραγωγής υφασµάτων για την επένδυση των επίπλων αλλά και υφασµάτων για πώληση. Λόγω της µεγάλης επιτυχίας του καινούργιου τµήµατος, η εταιρεία

6. Ralph Caplan, 1976, The design of Herman Miller, σελ.: 43-44, Νέα Υόρκη, Watson-Guptill Publications 7. Ralph Caplan, Ό.Π., σελ.: 56 8. Cornel Windlin & Rolf Fehlbaum, 2008, Vitra Project, σελ. 226, Βερολίνο, Birkhäuser Verlag AG

35

36

ανοίγει ξεχωριστό κατάστηµα για την πώληση των υφασµάτων. Εκτός από υφάσµατα, ο Girard σχεδίασε και µια µικρή σειρά επίπλων για την εταιρεία[9]. Τέλος, µέλος της οµάδας των σχεδιαστών της Herman Miller ήταν και ο αρχιτέκτονας τοπίου και γλύπτης, Isamu Noguchi. Διασηµότερα έργα του είναι το τραπέζι Noguchi, καθώς και η τεράστια συλλογή φωτιστικών από χαρτί shoji, µε την ονοµασία Akari. Οι αρχιτέκτονες αυτοί, διαµόρφωσαν τον σχεδιαστικό χαρακτήρα της εταιρείας και την έκαναν από µια τοπική εταιρεία, σε µια εταιρεία παγκοσµίου φήµης. Δεν ήταν όµως απλοί σχεδιαστές. Σε όλες τις συναντήσεις της εταιρείας ήταν παρόντες ενώ πολλές φορές εµπλέκονταν και µε την παραγωγή όχι µόνο µε την σχεδίαση. Είχαν µια πιο προσωπική σχέση που ακόµη και σήµερα, χρόνια µετά τον θάνατο τους, οι υπάλληλοι της εταιρείας πολλές φορές αναρωτιούνται « Τι θα σκεφτόταν ο George ή ο Charles σε αυτή τη περίπτωση» [10].

9. Ralph Caplan, 1976, The design of Herman Miller, σελ.: 60-62, Νέα Υόρκη, Watson-Guptill Publications 10. Ralph Caplan, Ό.Π., σελ.: 62-63

37

εικ. 1.6.: Εκθεσιακός χώρος στην Νέα Υόρκη από τον George Nelson εικ. 1.7.: Εκθεσιακός χώρος στην Καλιφόρνια από τον Charles Eames εικ. 1.8. : Εργοστάσιο παραγωγής από τον George Nelson

38

1.2.

Αρχιτέκτονες και σχεδιασµός εγκαταστάσεων.

Όλα ξεκίνησαν το 1927, όταν ο διευθυντής της εταιρείας, D. J. De Pree παραβρέθηκε στην κηδεία ενός από τους υπάλληλους του, ο οποίος πέθανε εν ώρα εργασίας. Συγκινηµένος από ένα ποίηµα που διάβασε στην κηδεία η χήρα, αποφάσισε να προσπαθήσει να δώσει τις καλύτερες συνθήκες εργασίας στους υπαλλήλους του, µέσα από ένα ασφαλές και όµορφο εργασιακό περιβάλλον[11]. Έτσι αρχίζει η προσπάθεια της εταιρείας να συνεργαστεί µε αρχιτέκτονες στον σχεδιασµό εγκαταστάσεων. Η πρώτη απόπειρα της εταιρείας γίνεται το 1947 από τον George Nelson, που τότε ήταν διευθυντής του σχεδιαστικού τµήµατος της Herman Miller, σχεδιάζοντας τον εκθεσιακό χώρο της εταιρείας στην Νέα Υόρκη. Ακολούθησαν και άλλοι εκθεσιακοί χώροι από τον ίδιο αρχιτέκτονα, σε ολόκληρη την Αµερική[12]. Ο δεύτερος αρχιτέκτονας που σχεδίασε εκθεσιακούς χώρους για την επιχείρηση, ήταν ο Charles Eames. Το 1949 σχεδίασε τον κατάστηµα της εταιρείας στο Λος Άντζελες, σε συνέχεια του δικού Case Study House #8 ( γνωστό και ως Eames House). Το εξωτερικό έµοιαζε αρκετά µε το Case Study House, αφού έκανε και εκεί χρήση των µεταλλικών σκελετών και των γυάλινων πάνελ[13].

11. http://www.fundinguniverse.com/company-histories/herman-miller-inc-history/ 12. http://www.georgenelsonfoundation.org/george-nelson/index.html#exhibitions/herman-millershowrooms-282 13. http://www.hermanmiller.com/discover/a-minimum-of-architecture-the-eames-los-angelesshowroom/

39

εικ. 1.9.: Αεροφοτογραφία των εγκαταστάσεων της εταιρείας στο Zeeland α της περιοχής των εγκαταστάσεων της εταιρείας στο Zeeland εικ. 1.10.: Σχέδιο για την επέκταση των κεντρικών γραφείο από τον Α. Quincy Jones εικ. 1.11.: Κτήριο C1 από τους Krueck + Sexton Architects

40

Στην περιοχή Zeeland όπου ξεκίνησε η εταιρεία, στο Michigan, ο George Nelson σχεδιάζει τα κεντρικά γραφεία της εταιρείας και εγκαταστάσεις παραγωγής, το 1958, όλα στεγασµένα σε πέντε κτήρια. Έτσι ξεκινάει να χτίζεται η κύρια βιοµηχανική περιοχή της Herman Miller. Εκτός από τα κεντρικά γραφεία, το αρχιτεκτονικό στούντιο του Nelson σχεδίασε και ολόκληρο το τοπογραφικό της περιοχής, µε κτήρια που θα ολοκληρώνονταν αργότερα[14]. Το 1970 ο Καλιφορνέζος αρχιτέκτονας A. Quincy Jones, σχεδιάζει ένα δεύτερο τοπογραφικό για την ίδια περιοχή και το 1979 την επέκταση των γραφείων της εταιρείας[15]. Το κτήριο του Quincy Jones ανακαινίστηκε ακόµα 3 φορές, την πρώτη από τους αρχιτέκτονες CRS το 1980, ενώ την δεύτερη από τους αρχιτέκτονες MS&R το 1990. Η τελευταία επέµβαση στο κτήριο γίνεται το 1997. Το ανακαινισµένο κτήριο, ονοµάζεται C1 και είναι ανασχεδιασµένο από τους αρχιτέκτονες Krueck + Sexton Architects. Από το κτήριο, κρατήθηκε το εξωτερικό περίβληµα και αφαιρέθηκαν τα περιττά υλικά στο εσωτερικό που έκρυβαν τον µεταλλικό σκελετό. Τροποποιήθηκε έτσι ώστε να είναι ενεργειακά αποδοτικό και επιλέχθηκε ως ένα από τα 10 κορυφαία πράσινα κτήρια του 2004 από το National AIA Committee[16]. Η περιοχή συνέχισε να αναπτύσσεται µε νέα κτήρια και το 1990, ο αρχιτέκτονας William McDonough επανασχεδιάζει το

14. http://michiganmodern.org/buildings/herman-miller-headquarters 15. http://blog.preservationnation.org/2013/07/26/a-quincy-jones-modern-architectures-teamplayer/#.Uu48f3kVfwJ 16. http://www.ksarch.com/projects/HMIc1/HMIc1.php

41

εικ. 1.12.: MarketPlace από τους Interior Architects εικ. 1.13.: Κάτοψη του MarketPlace εικ. 1.14.: Συνεδριακός χώρος και ξενώνες από τους Talmadge and Watson

42

κτήριο BG, το οποίο συνέδεε τα γραφεία της εταιρείας µε τις εγκαταστάσεις παραγωγής και στέγαζε βοηθητικές λειτουργίες[17]. Δώδεκα χρόνια µετά, ακολούθησε το κέντρο εργασίας των υπαλλήλων της εταιρείας και αναπτύχθηκε για να µπορέσει η Herman Miller να δηµιουργήσει ένα χώρο για όλο το προσωπικό της, αντί για 4 διάσπαρτα κτήρια. Το Marketplace όπως ονοµάζεται, χτίστηκε το 2002 από το αρχιτεκτονικό γραφείο Interior Architects και είναι βιοκλιµατικά σχεδιασµένο και προσφέρει το καλύτερο περιβάλλον εργασίας για τους εργαζόµενους [18]. Λίγο αργότερα, ανακαινίζει την πτέρυγα BWest στην ίδια περιοχή. Το ίδιο αρχιτεκτονικό γραφείο σχεδίασε επίσης έξι εκθεσιακούς χώρους για την εταιρεία από το 1998 µέχρι το 2006. Τα Herman Miller National Design Centers µπορεί κανείς να τα βρει στο Σικάγο, Λος Άντζελες, Ουάσινγκτον, Νέα Υόρκη, Ντάλας και Ατλάντα. Το 1975 η εταιρεία αποφασίζει να κατασκευάσει ένα κέντρο εκπαίδευσης των εργαζοµένων της, καθώς και έναν συνεδριακό χώρο µε ξενώνες για τους πελάτες της, στο Grand Rapids. Το έργο ανατέθηκε στους αρχιτέκτονες Talmadge και Watson. Λίγα χρόνια αργότερα αναλαµβάνει την ανακαίνισή του το αρχιτεκτονικό γραφείο Steenwych-Thrall, αλλά ολοκληρώνεται τελικά από τους

17. P. Bonda & K. Sosnowchik, 2006, Sustainable Commercial Interiors, σελ.: 265-267, USA, Wiley 18. http://aiatopten.org/node/179

43

εικ. 1.15.: Holland Seating Plant από τους Caudill, Rowlett και Scott εικ. 1.16.: Μονάδα παραγωγής από τους Booth/ Hansen & Associates

44

Nagle, Hartray & Associated[19]. Δίπλα από την περιοχή Zeeland, στην περιοχή Holland του Michigan, παρατηρείται και εκεί έντονη δραστηριότητα της εταιρείας στον σχεδιασµό εγκαταστάσεων. Το 1979, οι αρχιτέκτονες Caudill, Rowlett και Scott (CRS), σχεδιάζουν το πρώτο εργοστάσιο της εταιρείας στην περιοχή[20]. Στο Holland Seating Plant, οι αρχιτέκτονες συνεργάστηκαν στενά µε την εταιρεία, για να σχεδιάσουν µια µονάδα που θα ικανοποιούσε πλήρως τις ανάγκες της Herman Miller. Έτσι, κατασκεύασαν µια µονάδα συναρµολόγησης επίπλων, οπού οι εργαζόµενοι θα είχαν επαφή µε το φυσικό φως και θα µπορούσαν να έχουν οπτική επαφή µε τον ουρανό από οποιαδήποτε θέση[21]. Την ίδια περίοδο, η εταιρεία αποφασίζει να χτίσει µια µονάδα παραγωγής µε γραφεία στην περιοχή Grandville. Το αρχιτεκτονικό γραφείο Booth/ Hansen & Associates αναλαµβάνει την σχεδίαση και το κτήριο ολοκληρώνεται το 1982. Χαρακτηριστικό του κτηρίου είναι οι προσόψεις του, στις οποίες τοποθετήθηκαν πάνελ σε αποχρώσεις του κίτρινου, οι οποίες όπως λένε οι αρχιτέκτονες «έδιναν στο κτήριο µια πιο χαρούµενη και φιλική εικόνα, η οποία ταυτιζόταν µε την εικόνα της εταιρείας» [22].

19. Jeffrey L. Cruikshank, Clark Malcolm, 1994, Herman Miller Inc.: Building and Beliefs, σελ.: 38 Hong Kong, Aia Press 20. http://citemag.org/wp-content/uploads/2010/03/CiteLines_Cite24.pdf 21. Jeffrey L. Cruikshank, Clark Malcolm, 1994, Herman Miller Inc.: Building and Beliefs, σελ.: 82 Hong Kong, Aia Press 22. Jeffrey L. Cruikshank, Clark Malcolm, Ό.Π., σελ.: 86

45

εικ. 1.17.: Herman Miller Design Yard από τους Meyer, Scherer και Rockcastle εικ. 1.18.: Midwest Distribution Center από τους Bede Van Dyke and David VerBurg

46

Λίγα χρόνια µετά, το 1985, η Herman Miller αποφασίζει να αλλάξει την λειτουργία του κτηρίου σε εκθεσιακό χώρο και µουσείο και αναθέτει στο γραφείο Donovan and Green Inc. να επανασχεδιάσει το χώρο[23]. Λίγο αργότερα, στην ίδια περιοχή µε το Seating Plant, χτίζεται η Herman Miller Design Yard, από τους αρχιτέκτονες Meyer, Scherer και Rockcastle, το 1989. Αποτελείται από εγκαταστάσεις παραγωγής επίπλων και γραφεία σε ελεύθερη κάτοψη. Οι αρχιτέκτονες προσπάθησαν να διατηρήσουν το χαρακτήρα του οικοπέδου και κράτησαν τα κόκκινα σιλό, κάνοντάς τα γραφεία, καθώς και άλλα κτήρια που υπήρχαν στο χώρο. Η συνεργασία µε τους αρχιτέκτονες συνεχίστηκε και το 2004, όταν κλήθηκαν από την Herman Miller, να επεκτείνουν την περιοχή, προσθέτοντας έναν ακόµα χώρο γραφείων[24]. Την ίδια περίοδο µε την Design Yard σχεδιάζεται και το Midwest Distribution Center στην ίδια περιοχή. Η εταιρεία χρειαζόταν καινούργιες αποθήκες και εγκαταστάσεις διανοµής, έτσι συνεργάστηκε µε το αρχιτεκτονικό γραφείο Bede Van Dyke and David VerBurg για την σχεδίαση του χώρου[25]. Κοντά στην τοποθεσία αυτή, βρίσκεται και το GreenHouse, σχεδιασµένο από τον William McDonough, το 1995. Η πρωτοπορία του κτηρίου δεν βρίσκεται στην εξωτερική του εµφάνιση αλλά στην λειτουργία και

23. Jeffrey L. Cruikshank, Clark Malcolm, 1994, Herman Miller Inc.: Building and Beliefs, σελ.: 86 Hong Kong, Aia Press 24. http://msrdesign.com/project/herman-miller-design-yard-and-front-door/ 25. Jeffrey L. Cruikshank, Clark Malcolm, 1994, Herman Miller Inc.: Building and Beliefs, σελ.: 136 Hong Kong, Aia Press

47

εικ. 1.19.: GreenHouse από τον William McDonough εικ. 1.20.: Κάτοψη του GreenHouse εικ. 1.21.: Είσοδος του χώρου συναρµολόγησης επίπλων από τους Heery & Heery

48

στην κατασκευή του. Το 50% των υλικών που χρησιµοποιούνται, είναι κατασκευασµένα το πολύ 50 χιλιόµετρα από το εργοστάσιο, στηρίζοντας έτσι την τοπική κοινότητα, και τα απόβλητά του κάθε µήνα ανέρχονται σε µόλις 6,8 κιλά, κάνοντάς το φιλικό προς το περιβάλλον. Το µεγάλο άνοιγµα στην οροφή, συνδέει τους εργαζόµενους µε τον εξωτερικό χώρο, βελτιώνει τις συνθήκες εργασίας, αλλά και περιορίζει την χρήση τεχνητού φωτός. Τα τεχνητά φώτα είναι συνδεδεµένα µε αισθητήρες και σβήνουν, όταν το φυσικό φως είναι αρκετό. Κάθε εργαζόµενος αλλάζει θέση εργασίας κάθε ώρα και διαφορετικές ζώνες του εργοστασίου κάθε µήνα, ώστε να µπορεί να χειρίζεται κάθε σταθµό παραγωγής και ταυτόχρονα να µην παραµένει συνεχώς στην ίδια θέση. Το εσωτερικό και το εξωτερικό του Green House είναι οπτικά και φυσικά σε αρµονία µε το περιβάλλον. Ο καθαρός αέρας και η µέγιστη παροχή ηλιακού φωτός στα γραφεία και τους χώρους παραγωγής, βελτιώνει την άνεση, την υγεία και την επικοινωνία 26

των χρηστών µεταξύ τους[ ]. Η εταιρεία κατασκεύασε εγκαταστάσεις και έξω από το Michigan. Το πρώτο συγκρότηµα της εταιρείας, µε αποθήκες και χώρους συναρµολόγησης των προϊόντων της, σχεδιάζεται το 1982 στην Georgia από τους αρχιτέκτονες Heery & Heery. Οι

26. http://www.treehugger.com/sustainable-product-design/herman-millers-greenhouse-factorygenerates-15-pounds-of-landfill-waste-per-month.html

49

εικ. 1.22.: Herman Miller Western Operations Center από τον Frank Gehry εικ. 1.23.: Herman Miller Western Operations Center από τον Frank Gehry εικ. 1.24.: Herman Miller Cherokee Operations από τους Mack Scogin και Merrill Elam

50

εγκαταστάσεις αυτές βοήθησαν την εταιρεία στην καλύτερη διανοµή των προϊόντων της σε ολόκληρη την Αµερική[27]. Το 1989, ο αρχιτέκτονας Frank Gehry σχεδίασε για την εταιρεία το Herman Miller Western Operations Center, στο Rocklin της Καλιφόρνια. Ο αρχιτέκτονας κατασκεύασε έναν χώρο, µε υλικά όπως χάλυβα και µεταλλικά πάνελ, των οποίων το κόστος αγοράς και επεξεργασίας ήταν υψηλό. H εταιρεία ήθελε το συγκρότηµα να έχει έναν πιο ανθρώπινο χαρακτήρα, έτσι ο Gehry σχεδίασε τα κτήρια του εργοστασίου γύρω από µια πλατεία, προσπαθώντας να τους αφαιρείσαι τον βιοµηχανικό τους χαρακτήρα[28]. Λόγω κάποιων αλλαγών στα αρχικά σχέδια του Gehry, το εργοστάσιο άρχισε να παρουσιάζει φθορές, πάρα το µικρό χρονικό διάστηµα λειτουργίας του[29]. Σε συνδυασµό µε την προσπάθεια της εταιρείας να µειώσει τους χώρους παραγωγής και το προσωπικό, το εργοστάσιο κλείνει το 2001 και η περιοχή αγοράζεται από το πανεπιστήµιο William Jessup[30]. Το 2000 χτίζεται ένα εργοστάσιο στην Ατλάντα της Georgia, από τους αρχιτέκτονες Mack Scogin και Merrill Elam. Το Cherokee Operations κατασκευάστηκε για να συσπειρώσει τις τρεις περιοχές όπου δραστηριοποιείτο η εταιρεία στην Ατλάντα, σε µία. Χαρακτηριστικά του κτηρίου είναι οι πλάκες από µπετόν, που είναι τοποθετηµένες κάθετα µπροστά από το κτήριο, ο χώρος

27. Jeffrey L. Cruikshank, Clark Malcolm, 1994, Herman Miller Inc.: Building and Beliefs, σελ.: 137 Hong Kong, Aia Press 28. http://www.ithaca.edu/faculty/brcak/fff/readings/gehry_165-186.pdf 29. http://www.jessup.edu/files/alumni/docs/broadcasterSpring05.pdf 30. http://www.flickr.com/photos/dreyfussblackford/8233714130/in/photostream/

51

εικ. 1.25.: Τοπογραφικό του Cherokee Operations

52

στάθµευσης σε σχήµα Ζ, οι ξύλινοι πάσσαλοι στο χώρο στάθµευσης, καθώς και η έντονη βλάστηση στο τοπίο[31].Οι πλάκες χρησιµοποιήθηκαν από τους αρχιτέκτονες ως αναφορά στο ρυθµό παραγωγής της εταιρείας, ενώ οι ξύλινοι πάσσαλοι στον χώρο στάθµευσης κάνουν αναφορά στο δάσος, που βρίσκεται πάνω από τον λόφο. Για την ολοκλήρωση του έργου, χρειάστηκε η συµβολή του στούντιο αρχιτεκτονικής τοπίου Michael van Valkenburgh Associates Inc. Λόγω της τοπογραφίας της περιοχής, έπρεπε να ληφθούν τα κατάλληλα µέτρα για την στράγγιση των υδάτων, προς αποφυγή τυχόν υπερχείλισης, η οποία θα ήταν καταστροφική για το εργοστάσιο. Έτσι, ο αρχιτέκτονας τοπίου αύξησε την βλάστηση της περιοχής, για να µπορέσει το νερό να απορροφηθεί και τοποθέτησε τον χώρο στάθµευσης µε τέτοιο τρόπο, ώστε να δηµιουργήσει ρήσεις, οι οποίες θα οδηγούσαν το νερό µακριά από το εργοστάσιο και µέσα στην βλάστηση[32]. H Herman Miller είχε συνεργαστεί ξανά µε τους αρχιτέκτονες Mack Scogin και Merrill Elam, το 1988, για την σχεδίαση του καταστήµατός της στην Ατλάντα. Το πιο πρόσφατο κτήριο της εταιρείας είναι αυτό των αρχιτεκτόνων Lynch / Eisinger / Design (LED) στο Λος Άντζελες. Στον χώρο βρίσκονταν τρία παλιά εργοστάσια, τα οποία µεταλλάχτηκαν εντελώς για να δηµιουργηθεί χώρος για το

31. http://msmearch.com/wp-content/uploads/2002/11/2002_Nov_Architectural-Record_HMCherokee.pdf 32. https://www.academia.edu/2299007/_Suburban_Sublime_Herman_Miller_Factory_

53

εικ. 1.26.: Εκθεσιακός χώρος στο Λος Άντζελες από τους Lynch / Eisinger / Design (LED) εικ. 1.27.: Εργοστάσιο στο Bath από τον Nicholas Grimshaw εικ. 1.28.: Εργοστάσιο στο Chippenham από τον Nicholas Grimshaw

54

κατάστηµα της Herman Miller. To κτήριο µπροστά από την σηµερινή είσοδο, µαζί µε το κτήριο στην γωνία του οικοπέδου, κατεδαφίστηκαν για να δοθεί φως στο εσωτερικό του καταστήµατος και να µπορέσει να κατασκευαστεί ο χώρος στάθµευσης. Οι αρχιτέκτονες έδωσαν µεγάλη βαρύτητα στον υπαίθριο χώρο, δηµιουργώντας ανοίγµατα τόσο µπροστά, όσο και πίσω από το κατάστηµα[33]. Η Herman Miller δεν περιορίστηκε µόνο στα σύνορα της Αµερικής, αλλά επεκτάθηκε και έξω από αυτά. Πιο συγκεκριµένα, στο Ηνωµένο Βασίλειο, ο γνωστός αρχιτέκτονας Nicholas Grimshaw σχεδίασε για την εταιρεία το 1976, ένα εργοστάσιο στο Bath. Ο Grimshaw ήθελε να σχεδιάσει µια µονάδα ικανή να ανταποκριθεί στις ανάγκες των πελατών και του εργατικού προσωπικού. Τα πλαστικά πάνελ και οι υαλοπίνακες µπορούν να εναλλαχτούν και να προσαρµοστούν στις ανάγκες του κτηρίου σε κάθε περίοδο. Tο µπεζ χρώµα των πάνελ επιλέχθηκε για να µην επιβαρύνει αισθητικά το περιβάλλον της περιοχής[34]. Στην περιοχή Chιppenham, o Nicholas Grimshaw αναλαµβάνει και την σχεδίαση ενός δεύτερου εργοστασίου της εταιρείας, το 1983 και χάρις στην εµπειρία του από το πρώτο εργοστάσιο, αναπτύσσει

33. http://www.worldarchitects.com/en/projects/25391_Holdrege_Avenue_Herman_Miller_Building 34. http://grimshaw-architects.com/project/herman-miller-factory/

55

εικ. 1.29.: VillageGreen στο Chippenham από τους Gensler εικ. 1.30.: Herman Miller BG Main Site από τον William McDonough

56

καλύτερες τεχνικές για την εύκολη αλλαγή του χώρου καθώς και νέα υλικά[35]. Στο τρίτο κτήριο της εταιρείας, το οποίο βρίσκεται στην ίδια περιοχή και ονοµάζεται VillageGreen, στεγάζονται τα κεντρικά γραφεία. Σχεδιάστηκε το 2006 από το αρχιτεκτονικό γραφείο Gensler, το οποίο προσπάθησε να δηµιουργήσει ένα αποδοτικό περιβάλλον για τους υπαλλήλους, µέσω της οικολογικής και της ενεργειακής σχεδίασης. Λόγω του φυσικού αερισµού, δεν γίνεται χρήση κλιµατισµού και τα οικοδοµικά υλικά είναι ως επί το πλείστον ανακυκλώσιµα και προέρχονται από τις γύρω περιοχές. Γίνεται ελάχιστη χρήση νερού, µε συστήµατα ρύθµισης ροής σε όλες τις βρύσες. Το 75% των χώρων έχουν φυσικό φως και το 95% των γραφείων έχουν θέα[36].

H εταιρεία αποφάσισε να ενδιαφερθεί σοβαρά για την αρχιτεκτονική, λόγω ενός δυστυχήµατος ενός από τους υπαλλήλους του D. J. De Pree όπως προαναφέρθηκε. O De Pree θέλησε από τότε, να παράσχει στους εργαζοµένους του το καλύτερο δυνατό εργασιακό περιβάλλον. Η φιλοσοφία της εταιρείας υλοποιήθηκε όταν ο γιος του, Max De Pree, αποφάσισε οι εγκαταστάσεις που σχεδιάζονταν για την εταιρεία να είναι πιο «ακαθόριστες», να µεταλλάσσονται δηλαδή, ανάλογα µε τις ανάγκες της εταιρείας αντί να παραµένουν αναλλοίωτες, ακόµη και αν δεν εξυπηρετούν πια τον σκοπό τους. Γι’ αυτό παρατηρούµε

35. Jeffrey L. Cruikshank, Clark Malcolm, 1994, Herman Miller Inc.: Building and Beliefs, σελ.: 62 Hong Kong, Aia Press 36. http://www.hermanmiller.co.uk/VillageGreen.aspx

57

εικ. 1.31.: Διάδροµος που ενώνει τα κεντρικά κτήρια µε την µονάδα παραγωγής ενέργειας εικ. 1.32.: Εκθεσιακός χώρος στο Σικάγο από τους Krueck+Sexton Architects

58

πολλές από αυτές να ανακαινίζονται µε τον καιρό και να ξαναπαίρνουν ζωή. Η Herman Miller δεν προσπάθησε να δηµιουργήσει πάρκα αρχιτεκτονικής για να προσελκύσει το κοινό, αλλά προσπάθησε να συγκεντρώσει όλες τις εγκαταστάσεις σε περιοχές που θα έκαναν την παραγωγή αποτελεσµατικότερη. Έτσι, επιλέγοντας αρχιτέκτονες, ανέθετε σε ανθρώπους µε πείρα και γνώση, να ικανοποιήσουν τις ανάγκες της για καλό και ολοκληρωµένο εργασιακό περιβάλλον, καθώς και για ευελιξία των κτηρίων. Διασφάλιζαν έτσι την ποιότητα στις εγκαταστάσεις, δηµιουργώντας παράλληλα κτήρια µε αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον. Άλλωστε η εταιρεία οφείλει το ξεκίνηµα της σε µεγάλα ονόµατα αρχιτεκτόνων. Αργότερα, η εταιρεία έδωσε µεγάλη βαρύτητα και στην οικολογία αλλά και στην ενεργειακή σχεδίαση των εγκαταστάσεων της. Τα πιο σύγχρονα κτήριά της είναι παραδείγµατα προς µίµηση, σε ότι αφορά την βιοκλιµατική τους ιδιότητα. Αυτό έκανε τους χώρους ακόµα πιο φιλικούς και ασφαλείς για το προσωπικό της, προωθώντας την επιχειρηµατική φιλοσοφία του D. J. De Pree, ένα βήµα µακρύτερα.

59

60

61

62

63

64

Κεφάλαιο 2 Vitra

65

66

Η Vitra AG είναι µια από της πιο γνωστές εταιρείας παραγωγής επίπλου στην Ευρώπη αλλά και σε ολόκληρο τον κόσµο. Πολλά από τα έπιπλά της έχουν σχεδιαστεί από διάσηµους αρχιτέκτονες παγκοσµίου φήµης. Η σχέση της εταιρείας µε τους αρχιτέκτονες φαίνεται να είναι πολύ βαθιά αφού αιτία για την ίδρυσή της υπήρξαν τα έπιπλα του Charles Eames. Η Vitra είχε πάντα µια πιο προσωπική σχέση µε τους αρχιτέκτονές της και φαίνεται πως έλαβαν µεγάλο µέρος στην διαµόρφωση του σηµερινού της προφίλ. Το πιο ενδιαφέρον όµως σηµείο της εταιρείας είναι το αρχιτεκτονικό πάρκο της, που ξεκίνησε να αναπτύσσεται το 1981, το οποίο µέχρι και σήµερα επεκτείνεται µε καινούργια κτήρια. Η Vitra είχε την πρόθεση να δηµιουργήσει ένα αρχιτεκτονικό πάρκο στο οποίο έπιπλα και κτήρια θα έδεναν αρµονικά και ήθελε να δώσει στην περιοχή έναν πιο ξεχωριστό χαρακτήρα. Το πάρκο αυτό ξεκίνησε πολύ διαφορετικά από αυτό που είναι σήµερα και αποτελεί σηµείο µεγάλου αρχιτεκτονικού ενδιαφέροντος. Πολύ σπάνια θα δει κανείς τόσους πολλούς αρχιτέκτονες να σχεδιάζουν σε µια συγκεκριµένη περιοχή. Η ιστορία της Vitra είναι µοναδική και η σχέση της µε την αρχιτεκτονική διαφέρει από άλλες εταιρείες ίδιου µεγέθους.

67

εικ. 2.1.: Συλλογή επίπλων της Vitra έξω από το Vitra Design Museum

68

2. Vitra AG Η Vitra είναι µια Ελβετική οικογενειακή επιχείρηση κατασκευής επίπλων. Ιδρύθηκε το 1953 από τους Willi και Erika Fehlbaum, ένα ζευγάρι Ελβετών που διατηρούσε µια εταιρεία διακόσµησης βιτρινών και εξοπλισµού καταστηµάτων[37]. Το όνοµα Vitra προέρχεται από την γαλλική λέξη “vitrine” (βιτρίνα), και παραπέµπει στις ρίζες της εταιρείας[38]. Το 1953 ο Willi Fehlbaum σε ένα ταξίδι του στην Νέα Υόρκη, είδε µια Eames Chair και εντυπωσιάστηκε τόσο πολύ, που αποφάσισε να γίνει κατασκευαστής επίπλων. Εκείνο το καιρό, τα δικαιώµατα για τα σχέδια των επίπλων των Eames, τα διαχειριζόταν η Αµερικάνικη εταιρεία Herman Miller[39]. Μετά από πολλές διαπραγµατεύσεις, το 1957 η Vitra πήρε τα δικαιώµατα για τα σχέδια των Charles και Ray Eames, του George Nelson, καθώς και άλλων, και έγινε επίσηµη αντιπρόσωπος την Herman Miller σε Ευρώπη και Ασία[40]. Τα κεντρικά γραφεία της εταιρείας βρίσκονται στο Birsfelden, κοντά στην Βασιλεία, και σε απόσταση λίγων χιλιοµέτρων, στο Weil am Rhein της Γερµανίας, βρίσκεται το Vitra Campus. Από την δεκαετία του ’50, το Vitra Campus είναι η βάση παραγωγής επίπλου της εταιρείας. Με την πάροδο του χρόνου και

37. http://en.wikipedia.org/wiki/Vitra_(furniture) 38. Cornel Windlin & Rolf Fehlbaum, 2008, Vitra Project, σελ. 374, Βερολίνο, Birkhäuser Verlag AG 39. Cornel Windlin and Rolf Fehlbaum, Ό.Π., σελ. 226 40. Cornel Windlin and Rolf Fehlbaum, Ό.Π., σελ. 367

69

70

µετά από πολλές αλλαγές, το Campus εκτός από τις εγκαταστάσεις παραγωγής, απέκτησε µουσεία, χώρους έκθεσης και τον δικό του πυροσβεστικό σταθµό. Έγινε ένα βιοµηχανικό πάρκο στην καρδιά της Ευρώπης. Όταν ο γνωστός αρχιτέκτονας Philip Johnson επισκέφθηκε για πρώτη φορά το Campus είπε χαρακτηριστικά: « Η αρχιτεκτονική συλλογή της Vitra, από τους διασηµότερους αρχιτέκτονες της εποχής, είναι µοναδική στο κόσµο. Από το Weissenhofsiedlung στη Στουτγάρδη, το 1927, δεν υπάρχει τέτοια συγκέντρωση κτηρίων σε ένα σηµείο, σχεδιασµένων από γνωστούς αρχιτέκτονες του Δυτικού κόσµου.» [41]

41. Cornel Windlin & Rolf Fehlbaum, 2008, Vitra Project, σελ. 56, Βερολίνο, Birkhäuser Verlag AG

71

εικ. 2.2.: Coconut Chair από τον George Nelson εικ. 2.3.: Ρολόι τοίχου από τον George Nelson

72

2.1.

Αρχιτέκτονες και σχεδιασµός προϊόντων.

Όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, όταν η Vitra πήρε τα δικαιώµατα των επίπλων από την Herman Miller, δεν πήρε µόνο τα σχέδια των Charles και Ray Eames αλλά και τα σχέδια των George Nelson, Alexander Girard και Isamu Noguchi. Από το 1958 µέχρι το 1984 η Vitra λειτουργούσε κάτω από την επίβλεψη της Herman Miller. Μπορεί οι πιο πάνω αρχιτέκτονες να µην δούλευαν απευθείας για την Vitra αλλά ήταν σηµαντικοί για την εταιρεία. Ο Nelson υπήρξε µέντορας του προέδρου της Vitra ,Rolf Fehlbaum και έπαιξε σηµαντικό ρόλο στην διαµόρφωση της σχεδιαστικής φιλοσοφίας της εταιρείας [42]. Εκτός όµως από τον Nelson, πηγή έµπνευσης του Fehlbaum ήταν και οι Charles και Ray Eames, οι οποίοι έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην διαµόρφωση του χαρακτήρα της εταιρείας[43]. Ο πρώτος αρχιτέκτονας που σχεδίασε απευθείας για την Vitra ήταν ο Verner Panton. O Panton έψαχνε κάποιον για να κατασκευάσει τις πλαστικές του καρέκλες και η Vitra του έδωσε την ευκαιρία να συνεργαστούν. Έτσι δηµιουργήθηκε η Panton Chair, το 1967. Άλλη γνωστή δηµιουργία του είναι η Cone Chair[44].

42. Cornel Windlin & Rolf Fehlbaum, 2008, Vitra Project, σελ. 388, Βερολίνο, Birkhäuser Verlag AG 43. Cornel Windlin & Rolf Fehlbaum, Ό.Π., σελ. 382 44. Cornel Windlin and Rolf Fehlbaum, Ό.Π., σελ. 388

73

εικ. 2.4.: Πλαστικές καρέκλες από τους Charles & Ray Eames εικ. 2.5.: Ξύλινες καρέκλες από τους Charles & Ray Eames εικ. 2.6.: Φωτιστικά Akari από τον Isamu Noguchi

74

75

εικ. 2.7.: Ξύλινα παιχνίδια από τον Alexander Girard εικ. 2.8.: Panton Chair από τον Verner Panton εικ. 2.9.: Mesa Table από την Zaha Hadid

76

Μετά το τέλος της συνεργασίας την Vitra µε την Herman Miller, υπήρξαν πολλοί αρχιτέκτονες που σχεδίασαν αποκλειστικά για την Vitra. Ένας από αυτούς ήταν και ο Antonio Citterio, ο οποίος έπαιξε σηµαντικό ρόλο στην εξέλιξη των επίπλων γραφείου, µετά από τον George Nelson. Συνεργάζεται µε την Vitra από το 1985[45]. Άλλοι γνωστοί αρχιτέκτονες που σχεδιάζουν για την Vitra είναι οι Mario Bellini, Ron Arad και Zaha Hadid. Ο πρώτος συνεργάζεται µε την Vitra από τα τέλη της δεκαετίας του ’70 στην κατασκευή επίπλων γραφείου. Οι άλλοι δύο συνεργάζονται περιστασιακά µε την Vitra, αλλά και µε πειραµατικές κατασκευές επίπλων της εταιρείας. Πολύ αξιόλογος αρχιτέκτονας, που δεν συνεργάστηκε όµως άµεσα µε την Vitra, είναι ο Jean Prouvè, του οποίου τα δικαιώµατα για τα σχέδια των επίπλων του δόθηκαν στην Vitra, το 2002, από την οικογένειά του. Τέλος, άλλοι σηµαντικοί αρχιτέκτονες που συνεργάστηκαν µε την Vitra στον σχεδιασµό επίπλων είναι οι Frank Gehry, Norman Foster και Herzog & de Meuron. Το πρώτο έργο του Frank Gehry για την Vitra ήταν το 1987, στο Vitra Edition 1987. Μέτα από αυτό, έδωσε στην εταιρεία τα δικαιώµατα κατασκευής της σειράς επίπλων του “Easy Edges”. Συµµετείχε και στις πειραµατικές κατασκευές επίπλων Vitra edition 2007.

45. Cornel Windlin & Rolf Fehlbaum, 2008, Vitra Project, σελ. 381, Βερολίνο, Birkhäuser Verlag AG

77

εικ. 2.10.: Καρέκλες από την συλλογή Easy Edges του Frank Gehry

78

O Norman Foster σχεδίασε για την Vitra καθίσµατα για αίθουσες αναµονής το 1998[46]. Οι Herzog & de Meuron σχεδίασαν το 2005 ένα σκαµνί.

46. Cornel Windlin & Rolf Fehlbaum, 2008, Vitra Project, σελ. 383, Βερολίνο, Birkhäuser Verlag AG

79

Vitra

80

Campus

81

εικ. 2.11.: Εργοστάσιο της Vitra από τον Nicholas Grimshaw

82

2.2. Αρχιτέκτονες και σχεδιασµός εγκαταστάσεων. Μετά από µια φωτιά που ξέσπασε στην βιοµηχανική περιοχή της εταιρείας το 1981 στο Weil am Rhein, το µεγαλύτερο µέρος των εργοστασίων καταστράφηκε. Με τα χρήµατα της ασφάλειας, έπρεπε άµεσα να κατασκευαστούν εργοστάσια, για να µπορέσει η παραγωγή της εταιρείας να συνεχιστεί. Η εταιρεία ανέθεσε στον αρχιτέκτονα Nicholas Grimshaw να σχεδιάσει και να κατασκευάσει ολόκληρη την βιοµηχανική περιοχή. Έτσι γεννήθηκε το Vitra Campus. Το ίδιο έτος αρχίζει η κατασκευή του πρώτου εργοστασίου από τον Grimshaw και τους Antonio Citterio και Eva Jiricna και ολοκληρώνεται έξι µήνες µετά. Το 1987 κτίζεται ένα δεύτερο εργοστάσιο από τον ίδιο αρχιτέκτονα[47]. Και τα δύο εργοστάσια κατασκευάστηκαν από προκατασκευασµένα πάνελ. Οι προσόψεις τους αποτελούνταν από οριζόντια στοιχεία, φτιαγµένα από φύλλα αλουµινίου. Το πρώτο στέγαζε τον χώρο παραγωγής και δύο εκθεσιακούς χώρους, ενώ το δεύτερο περιελάµβανε χώρους παραγωγής και το εργατικό συνδικάτο των υπαλλήλων της εταιρείας[48]. Ενώ είχε ανατεθεί στον Grimshaw να σχεδιάσει ολόκληρη την έκταση, µετά την γνωριµία του προέδρου της εταιρείας µε τον γνωστό αρχιτέκτονα Frank Gehry, η ιδέα του Campus αλλάζει. Στα

47. Cornel Windlin & Rolf Fehlbaum, 2008, Vitra Project, σελ. 57, Βερολίνο, Birkhäuser Verlag AG 48. http://www.vitra.com/en-un/campus/architectur

83

εικ. 2.12.: Vitra Design Museum από τον Frank Gehry εικ. 2.13.: Εργοστάσιο της Vitra από τον Frank Gehry

84

εβδοµηκοστά γενέθλια του ιδρυτή της εταιρείας, ο γιος του και πρόεδρος της εταιρείας Rolf Fehlbaum, ανέθεσε στον Frank Gehry την κατασκευή ενός αγάλµατος ως δώρο προς τον πατέρα του. Αργότερα αποφασίστηκε πως ο αρχιτέκτονας θα σχεδίαζε έπιπλα για την εταιρεία αλλά τελικά κατέληξε να κατασκευάζει κτήρια[49]. Έτσι, το 1989 κατασκευάζονται τρεις νέες εγκαταστάσεις στο Campus, από τον Gehry. Το Vitra Design Museum ήταν το πρώτο κτήριο του αρχιτέκτονα στην Ευρώπη. Φτιάχτηκε για να στεγάσει και να εκθέσει την µεγάλη συλλογή από έπιπλα του Rolf Fehlbaum. Παρά το µικρό του µέγεθος, το κτήριο είναι καθαρά ένα ‘ντεκονστρουκτιβιστικό’ έργο, ένα κολλάζ από πύργους, ράµπες και κύβους. Το µουσείο αποτελείται από δύο ορόφους και οι εκθεσιακοί χώροι καλύπτουν συνολικά 700 τετραγωνικά µέτρα και φωτίζονται από τα µεγάλα ανοίγµατα στην οροφή. Δίπλα από το µουσείο, ο αρχιτέκτονας κατασκεύασε ένα εργοστάσιο, παρόµοιο σε µέγεθος µε το γειτονικό εργοστάσιο του Grimshaw. Εδώ οι ράµπες και οι πυλώνες χρησιµεύουν σαν σύνδεσµοι του µουσείου. Το εργοστάσιο στεγάζει τους χώρους παραγωγής, έναν εκθεσιακό χώρο, τον χώρο δοκιµών, κυλικείο και γραφεία. Τα παράθυρα του πρώτου ορόφου χαρίζουν στον επισκέπτη την ευκαιρία να παρακολουθήσει ολόκληρη την

49. http://www.domusweb.it/en/architecture/2010/02/22/vitrahaus.html

85

εικ. 2.14.: Κεντρικά Γραφεία της Vitra από τον Frank Gehry εικ. 2.15.: Εργοστάσιο της Vitra από τον Antonio Citterio

86

διαδικασία παραγωγής των επίπλων. Το τρίτο κτήριο του Gehry στο Campus είναι η πύλη[50]. Ένα άλλο κτήριο του Gehry για την Vitra είναι τα κεντρικά γραφεία της εταιρείας, λίγα χιλιόµετρα µακρυά από το Campus. Το κτήριο ονοµάζεται “Villa” και βρίσκεται µπροστά από το παλιό εργοστάσιο. Αποτελείται από γραφεία, καφετέρια, εστιατόριο, και συνεδριακούς χώρους. Οι δύο χώροι συνδέονται µε µεγάλα ανοίγµατα. Ένα µεγάλο κίτρινο βέλος στο δάπεδο δείχνει στους επισκέπτες την κεντρική είσοδο[51]. Δύο ακόµα εργοστάσια έξω από το Campus, είναι αυτά στο Neuenbürg της Γερµανίας, σχεδιασµένα από τον Antonio Citterio, το ένα το 1992 και το άλλο το 2010. Η πρόσοψη του καινούργιου εργοστασίου αποτελείται από αλουµινένια πάνελ, τα οποία είναι κατασκευασµένα από το ίδιο υλικό που χρησιµοποιεί η Vitra στην κατασκευή επίπλων. Οι πυλώνες σε σχήµα V, που στηρίζουν τον πρόβολο της εισόδου, είναι µια αναφορά στις περιφράξεις των γύρω σιταποθηκών και αγροκτηµάτων, χαρακτηριστικά της περιοχής. Σηµαντικό στοιχείο του σχεδιασµού του εργοστασίου, αποτελεί η χρήση του φυσικού φωτός, σε σηµείο που δεν χρειάζεται καθόλου τεχνητό για να φωτίσει τα γραφεία και τους χώρους παράγωγης κατά τη διάρκεια της ηµέρας[52]. Στο Campus, µετά από τα κτήρια του Gehry ακολούθησε ένας συνεδριακός χώρος από τον Tadao Ando, το

50. http://www.vitra.com/en-un/campus/architectur 51. Cornel Windlin & Rolf Fehlbaum, 2008, Vitra Project, σελ. 16, Βερολίνο, Birkhäuser Verlag AG 52. http://www.vitra.com/en-un/magazine/details/new-production-hall-by-antonio-citterio

87

εικ. 2.16.: Conference Pavilion από τον Tadao Ando εικ. 2.17.: Fire Station από την Zaha Hadid

88

1993. Όπως και ο Gehry, o Ando σχεδίαζε όχι µόνο για πρώτη φορά στην Ευρώπη αλλά ήταν και το πρώτο κτήριό του έξω από την Ιαπωνία. Είναι µια ήρεµη και µε απλές γραµµές κατασκευή, µε ένα µεγάλο µέρος της να είναι βυθισµένο στο έδαφος. Το πιο εντυπωσιακό χαρακτηριστικό της, είναι το µονοπάτι που οδηγεί στην είσοδο και είναι µια ξεκάθαρη αναφορά στα µονοπάτια διαλογισµού των ιαπωνικών µοναστηριών[53]. Μετά την µεγάλη φωτιά το 1981, η Vitra αποφάσισε πως χρειαζόταν ένα πυροσβεστικό σταθµό µέσα στο Campus, για να περιορίζει την φωτιά µέχρι η πυροσβεστική να φτάσει στο σηµείο. Το 1993, το έργο δόθηκε στην τότε άπειρη Zaha Hadid και ήταν το πρώτο κτήριό της που κατασκευάστηκε. Το κτήριο, που έχει µια γλυπτική µορφή, κατασκευάστηκε από µπετόν. Είναι τοποθετηµένο σε αρµονία µε τις γωνίες των διπλανών κτηρίων και δίνει την εντύπωση µιας παγωµένης, στον χρόνο, έκρηξης. Η έλλειψη χρώµατος και οι γωνίες του, παρέχουν στον επισκέπτη µια ασυνήθιστη χωρική εµπειρία. Ο σταθµός δεν χρησιµοποιείται πια για τον σκοπό που κατασκευάστηκε αλλά για να στεγάσει εκθέσεις.[26]. Ένα χρόνο µετά, το 1994, κτίζεται το εργοστάσιο από τον Àlvaro Siza. Είναι ένα απλό και φτιαγµένο από τούβλο κτήριο, το οποίο θυµίζει τα ανώνυµα εργοστάσια του 19ου αιώνα και είναι εξαιρετικά διακριτικό. Ο αρχιτέκτονας, µε αυτή τη κίνηση, ήθελε να κάνει αναφορά στο παλιό εργοστάσιο που κάηκε το 1981. Το

53. http://www.vitra.com/en-un/campus/architectur

89

εικ. 2.18.: Γέφυρα εργοστασίου του Álvaro Siza εικ. 2.19.: VitraHaus απο τους Herzog & de Meuron

90

πιο εντυπωσιακό χαρακτηριστικό του κτηρίου είναι η κυρτή γέφυρα, που το συνδέει µε το διπλανό του. Είναι αρκετά ψηλή έτσι ώστε να µην κρύβει την θέα από τον πυροσβεστικό σταθµό, αλλά µπορεί να χαµηλώσει τις βροχερές µέρες, προστατεύοντας έτσι τα µεταφορικά οχήµατα της εταιρείας[54]. Ένα από τα δύο πιο πρόσφατα κτήρια της εταιρείας είναι το VitraHaus από τους Herzog & de Meuron, που ολοκληρώθηκε το 2010. Στο VitraHaus, ο επισκέπτης µπορεί να δει τα έπιπλα της οικιακής συλλογής. Αυτό αποτέλεσε και την βασική πηγή έµπνευσης των αρχιτεκτόνων, οι οποίοι χρησιµοποίησαν την τυπική µορφή της πρόσοψης ενός σπιτιού για να σχεδιάσουν το κτήριο. Αποτελείται από 12 ξεχωριστά σπίτια, τα οποία έχουν τοποθετηθεί το ένα πάνω στο άλλο, φτάνοντας έτσι τα 15 µέτρα σε ύψος. Χάρις στα µεγάλα παράθυρα στην όψη κάθε σπιτιού, το VitraHaus, κατά την διάρκεια της ηµέρας, προσφέρει µια όµορφη θέα του γύρω χώρου, ενώ κατά την διάρκεια της νύχτας, το κτήριο γίνεται µια τεράστια βιτρίνα που αιωρείται στο σκοτάδι[27]. Το τελευταίο απόκτηµα του Campus είναι το εργοστάσιο από τους SANAA. Το σχήµα του δεν είναι ακριβώς κυκλικό και βοηθάει στο να κρύβει τον µεγάλο του όγκο, µε συνολικό εµβαδόν 30.000 τετραγωνικά µέτρα. Το σχήµα βοηθάει επίσης και στην καλύτερη λειτουργία των φορτωτικών οχηµάτων αλλά και στην φιλοξενία µεγάλων εκδηλώσεων στο εσωτερικό του. Εκτός από το

54. http://www.vitra.com/en-un/campus/architectur

91

εικ. 2.20.: Εργοστάσιο της Vitra από τους SANAA εικ. 2.21.: Dome από τον Richard Buckminster Fuller εικ. 2.22.: Βενζινάδικο από τον Jean Prouvé

92

σχήµα και το µέγεθός του, εντύπωση προκαλεί και η πρόσοψη, η οποία είναι κατασκευασµένη από άσπρο ακρυλικό και δηµιουργεί κυµατισµούς ύψους 11 µέτρων. Στο εσωτερικό, ένας µεγάλος τοίχος διατρέχει διαµετρικά το κτήριο, χωρίζοντας έτσι τις διάφορες λειτουργίες που στεγάζει, αλλά και δίνοντας µια αίσθηση προσανατολισµού στους εργαζόµενους[55]. Έκτος από κτήρια, το Campus περιλαµβάνει και εγκαταστάσεις εφήµερου χαρακτήρα. Μία από αυτές είναι ο θόλος του Richard Buckminster Fuller, ο οποίος σχεδιάστηκε αρχικά για να στεγάσει τους τραυµατίες του Δευτέρου Παγκοσµίου πολέµου. Χάρη στους αλουµινένιους κυλίνδρους που µορφοποιούν τον θόλο, η κατασκευή είναι εύκολη στην συναρµολόγηση και αποσυναρµολόγηση. Ο θόλος που βρίσκεται στο Campus, κατασκευάστηκε το 1975 και µετά από µια δηµοπρασία, αγοράστηκε από τον Rolf Fehlbaum το 2000 και εγκαταστάθηκε στο Weil am Rhein. Στο Campus βρίσκονται και τρία µικρά πρατήρια βενζίνης, σχεδιασµένα από τον Jean Prouvé, το 1953. Κατασκευάστηκαν για την εταιρεία Mobiloil Socony-Vacuum και είναι από τους πρώτους τυποποιηµένους σταθµούς. Αποτελούνται από αλουµινένια στοιχεία και διάτρητα πάνελ. Τα εσωτερικά των σταθµών διαφέρουν µεταξύ τους, αλλά σε όλα είναι έντονος ο διαχωρισµός χρωµάτων[56].

55. http://www.designboom.com/architecture/sanaa-completes-vitra-factory-building/ 56. http://www.vitra.com/en-un/campus/architectur

93

εικ. 2.23.: Αξονοµετρικό στοιχείων του Diogene από τον Renzo Piano εικ. 2.24.: Diogene από τον Renzo Piano

94

Η πιο πρόσφατη εγκατάσταση είναι ο Diogene, από τον Renzo Piano. Είναι η ελάχιστη µονάδα κατοίκησης και καλύπτει µόλις έξι τετραγωνικά µέτρα. Είναι το µικρότερο κτήριο του Campus αλλά ταυτόχρονα, το µεγαλύτερο προϊόν της εταιρείας. Πήρε το όνοµά του από τον Έλληνα φιλόσοφο Διογένη τον Σινωπέα, ο οποίος ζούσε µέσα σε ένα βαρέλι. Εξωτερικά, µοιάζει µε µικρογραφία σπιτιού, αλλά περιλαµβάνει όλες τις ανέσεις ενός κανονικού σπιτιού, από γραφείο και κρεβάτι µέχρι ντους. Είναι ενεργειακά αυτόνοµο και αντιπροσωπεύει το όνειρο της µινιµαλιστικής κατοίκησης[57]. Μετά τον σχεδιασµό εγκαταστάσεων για την Vitra από τον Frank Gehry, ο Rolf Fehlbaum ζητούσε κάθε φορά από διαφορετικό αρχιτέκτονα να εκτελέσει ένα έργο για την εταιρεία. Αυτό, όπως ισχυρίζεται ο ίδιος σε συνέντευξή του, «δεν έγινε για να αποκτήσουν µια συλλογή αρχιτεκτονικής, αλλά για να δηµιουργήσουν έναν χώρο γεµάτο ζωή και ποικιλία. Το βασικό κριτήριο στην επιλογή του αρχιτέκτονα είναι να κατάγεται από µακριά και να µην έχει χτίσει κάτι άλλο στην περιοχή. Ήθελε να δηµιουργήσει µια διεθνή αρχιτεκτονική ζώνη. Οι Herzog & de Meuron αποτελούν εξαίρεση, αφού κατάγονται από την Βασιλεία.» Η Vitra, όπως στην συνέχεια λέει ο Fehlbaum, «χτίζει µόνο όταν χρειάζεται και δεν κάνει υπερβολές. Θέλει τα κτήρια της να είναι ξεχωριστά, αλλά µε το ελάχιστο κόστος. Τα κτήρια

57. http://www.vitra.com/en-un/campus/architectur

95

εικ. 2.25.: Έκθεση επίπλων στον πυροσβεστικό σταθµό του Vitra Campus εικ. 2.26.: Πύλη του Vitra Campus από τον Frank Gehry

96

αντιπροσώπευαν πάντα περιόδους αλλαγών της εταιρείας. Είναι µια εξέλιξη, δίνουν στόχους. Όπως το 1981 µετά από την µεγάλη φωτιά, χτίστηκε η νέα γενιά κτηρίων και η νέα Vitra»[58]. Εφτά αρχιτέκτονες, από αυτούς που έχουν κατασκευάσει κτήρια στο Campus, έχουν βραβευθεί µε το βραβείο Prizker, τέσσερις από αυτούς µετά από την συνεργασία τους µε την Vitra. Αυτό δείχνει την διορατικότητα του Fehlbaum και το ένστικτό του για ταλέντα[59]. Αντιλαµβανόµαστε πως η Vitra δίνει µεγάλη έµφαση στο Campus, αφού η µεγαλύτερη αρχιτεκτονική της δραστηριότητα παρατηρείται εκεί. Όλες οι εγκαταστάσεις της, είτε παραγωγής, είτε έκθεσης επίπλων, βρίσκονται στο Weil am Rhein. Δίνει έτσι ζωή στην γύρω περιοχή, δηµιουργώντας µια αρχιτεκτονική ζώνη, µε µεγάλη επισκεψιµότητα, καθηµερινά. Κατάφερε να δηµιουργήσει µεγάλο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον στην περιοχή, σαν φόρο τιµής εκεί όπου ξεκίνησε η εταιρεία. Η υψηλής ποιότητας αρχιτεκτονική που κατάφερε να αναπτύξει στο Campus, συνάδει µε τα υψηλής ποιότητας έπιπλα που η ίδια παράγει. Χάρις στον Nicholas Grimshaw που ξεκίνησε το Campus, αλλά και στον Frank Gehry, ο Rolf Fehlbaum κατάφερε να δηµιουργήσει ένα πάρκο«µουσείο», όπου κανείς µπορεί να θαυµάσει κτήρια σύγχρονης αρχιτεκτονικής και έπιπλα υψηλής αισθητικής.

58. http://www.domusweb.it/en/architecture/2010/02/22/vitrahaus.html 59. Cornel Windlin & Rolf Fehlbaum, 2008, Vitra Project, σελ. 58, Βερολίνο, Birkhäuser Verlag AG

97

98

99

100

101

102

Κεφάλαιο 3 Knoll

103

104

Η Knoll δεν θα µπορούσε να µην προσελκύσει το αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον, από την στιγµή που η Florence Knoll ανάλαβε την σχεδιαστική διαχείριση της εταιρείας. Η Florence, σαν αρχιτέκτονας, έδωσε έµφαση στις εγκαταστάσεις της εταιρείας και έπαιξε µεγάλο ρόλο στην διαµόρφωση του αρχιτεκτονικού χαρακτήρα της Knoll. Για πολλά χρόνια ήταν η µόνη που σχεδίαζε τα καταστήµατα της εταιρείας και χρόνια µετά ακολούθησαν και άλλοι αρχιτέκτονες. Τα καταστήµατα της εταιρείας υπήρξαν φουτουριστικά και µοντέρνα για την εποχή τους. Η εταιρεία δεν οφείλει στην Florence Knoll µόνο την σχεδίαση των εγκαταστάσεων της, αλλά και την παρουσίαση πολλών άλλων αρχιτεκτόνων στην εταιρεία, για τον σχεδιασµό προϊόντων. Χάρις στις γνωριµίες της από τις σπουδές της, έφερε στην εταιρεία σύγχρονους σχεδιαστές, που βοήθησαν στο να αναπτυχθεί και να σταθεροποιηθεί στους κύκλους του design. Η εταιρεία τα τελευταία χρόνια έχει σκοπό οι εγκαταστάσεις της να είναι ενεργειακά αυτόνοµες και να χρησιµοποιεί εναλλακτικές πηγές ενέργειας. Έχει καταφέρει να κατακτήσει πολλά βραβεία LEED.

105

εικ. 3.1.: Εργοστάσιο της Κnoll στο East Greenville

106

3. Knoll Inc. Η Knoll είναι µια αµερικάνικη εταιρεία, που ιδρύθηκε από τον Hans Knoll, το 1938 στην Νέα Υόρκη. Το 1950 τα κεντρικά γραφεία της µεταφέρθηκαν στο East Greenville, στην Pennsylvania. Με σπουδές σε Αγγλία και Ελβετία, ο Hans ήταν οικείος µε την σχολή του Bauhaus, που στην συνέχεια φαίνεται να ήταν η µεγαλύτερη επιρροή στην πορεία της εταιρείας[60]. Το 1941, η αρχιτέκτονας Florence Schust συνεργάζεται µε την εταιρεία για την διαχείριση των εσωτερικών χώρων. Με σπουδές στην Ακαδηµία Cranbrook, στην σχολή Architectural Association του Λονδίνου και στο Illinois Institute of Technology, η Florence εντυπωσιάζει τον Hans, ο οποίος την προσλαµβάνει στην εταιρεία για να σχεδιάζει, αρχικά, εσωτερικούς χώρους. Η εταιρεία υιοθετεί το διεθνές στυλ του Bauhaus και µε τις γνωριµίες της Florence από τις σπουδές της, έρχονται στην Knoll πολλοί καταξιωµένοι αρχιτέκτονες και σχεδιαστές. Το 1946, η Florence παντρεύεται τον ιδρυτή της εταιρείας Hans και η επιρροή της στη εταιρεία γίνεται ακόµα πιο έντονη. Όταν το 1955, µετά από ένα τροχαίο δυστύχηµα, ο Hans πεθαίνει, η Florence αναλαµβάνει εξολοκλήρου την εταιρεία. Δέκα χρόνια µετά αποσύρεται οριστικά και αφήνει την διαχείριση της Knoll στα χέρια συνεργατών της, τους οποίους είχε εκπαιδεύσει η ίδια.

60. http://www.architonic.com/pmabt/knoll-international/3100069

107

108

Η εταιρεία συνεχίζει την ανοδική της πορεία και εξελίσσεται χωρίς τους Knoll, στους οποίους όφειλε το κύρος της. Σήµερα είναι η τρίτη µεγαλύτερη βιοµηχανία επίπλων στην Αµερική[61].

61. http://www.knoll.com/discover-knoll/timeline

109

εικ. 3.2.: Womb Chair του Eero Saarinen

110

3.1.

Αρχιτέκτονες και σχεδιασµός προϊόντων.

Η σύνδεση των αρχιτεκτόνων µε την Knoll, στον σχεδιασµό προϊόντων είναι ιδιαίτερη. Ως αρχιτέκτονας και η ίδια η Florence Knoll, δεν θα µπορούσε να µη συνεργαστεί µε αρχιτέκτονες που θαύµαζε ή έβλεπε προοπτικές σε αυτούς. To 1945, η Florence καλεί τον συµφοιτητή της από την Ακαδηµία Cranbrook, Ralph Rapson, να σχεδιάσει µια σειρά επίπλων για την εταιρεία. Ένα χρόνο αργότερα, η ίδια η Florence αρχίζει να δηµιουργεί έπιπλα για την εταιρεία, κάποια µάλιστα από αυτά τα είχε σχεδιάσει όταν ήταν ακόµα στο Cranbrook. Την ίδια περίοδο, το 1946, εισάγει στην εταιρεία σχέδια ενός άλλου συµφοιτητή της και πολύ καλού της φίλου, του Eero Saarinen. Η πρώτη καρέκλα που παρουσίασε ο αρχιτέκτονας ήταν η Grasshopper Chair, ενώ ακολούθησαν οι Womb Chair και Model 72 (1948), η Model 71 (1950) καθώς και η συλλογή από έπιπλα Pedestal Collection (1958). Ένα χρόνο µετά την παρουσίαση της πρώτης καρέκλας του Saarinen, η εταιρεία προσπαθεί να πείσει τον αρχιτέκτονα τοπίου Isamu Noguchi, να παράγει µαζικά το φωτιστικό που σχεδίασε για την αδερφή του. Το φωτιστικό Model 9 βγαίνει σε παραγωγή το 1947. Το 1948, ο διάσηµος αρχιτέκτονας Ludwig Mies van der Rohe παραχωρεί στην εταιρεία τα δικαιώµατα παραγωγής της Barcelona chair. O Mies και η Florence γνωρίζονταν από το Illinois Institute

111

εικ. 3.3.: Σειρά επίπλων από τον Ralph Rapson εικ. 3.4.: Model 9 από τον Isamu Noguchi εικ. 3.5.: Krefeld Collection από τον Mies van der Rohe

εικ. 3.6.: Model 108 από τον Alexander Girard εικ. 3.7.: Έπιπλα του Franco Albini εικ. 3.8.: Καρέκλα του Don Knorr

112

113

εικ. 3.3.: Scissors Chair του Pierre Jeanneret εικ. 3.4.: Model 140 Stacking Chair του Ilmari Tapiovaara

114

of Technology, όπου η Florence είχε πάει για να ολοκληρώσει την αρχιτεκτονική της εκπαίδευση, ενώ ο Mies van der Rohe δίδασκε στο πανεπιστήµιο. Έγιναν πολύ καλοί φίλοι και η Knoll, που εµπνεύστηκε από τις συζητήσεις τους, τον έβλεπε ως µέντορά της. Πολλά από τα δικαιώµατα των επίπλων του, αποκτήθηκαν αργότερα από την εταιρεία, όπως της καρέκλας Brno, που ενώ ο αρχιτέκτονας την σχεδίασε το 1930 η εταιρεία άρχισε να την παράγει το 1959. Μέχρι και το 2003 η εταιρεία προσπαθούσε να επεκτείνει την συλλογή των επίπλων του Mies van der Rohe, µε τελευταίο απόκτηµα την συλλογή Krefeld Collection, που σχεδιάστηκε το 1927. Το 1948 δυο ακόµα αξιόλογοι αρχιτέκτονες µπαίνουν στην συλλογή την Knoll. Ο Pierre Jeanneret σχεδιάζει την Scissors Chair , ενώ ο Alexander Girard το µοντέρνο τραπέζι Model 108. Το 1949 ο Franco Albini εισάγει στην εταιρεία δύο καρέκλες και ένα τραπέζι. Το 1950 η εταιρεία αποκτά τα δικαιώµατα για την παραγωγή της καρέκλας του Don Knorr, ο οποίος αν και φοιτητής τότε, στο Cranbrook, είχε κερδίσει µε την καρέκλα αυτή τον διαγωνισµό του ΜΟΜΑ, για έπιπλα χαµηλού κόστους το 1948. To 1951 o Hans Knoll φέρνει στην εταιρεία τα σχέδια του Ilmari Tapiovaara, από την συλλογή Model 140 Stacking Chair, µε καρέκλες που αποθηκεύονται εύκολα µε την µέθοδο της στοίβαξης. Σχέδια του αρχιτέκτονα Warren Platner εισάγονται στην εταιρεία το 1966, µε την συλλογή Platner Collection από τραπέζια

115

εικ. 3.9.: Platner Collection του Warren Platner εικ. 3.10.: Marc Held Collection του Marc Held

116

και καρέκλες καθώς και το 1974 µε την συλλογή επίπλων γραφείου Platner Executive Collection. Τα σχέδια των επίπλων του Marcel Breuer ήρθαν στην Knoll µετά την αγορά της Gavina, όπου αρχικά είχε παραχωρήσει τα δικαιώµατα ο Breuer. To 1968 και µετά από χρόνια προσπάθειας της Florence Knoll να πείσει τον Breuer να δώσει τα δικαιώµατα των επίπλων του στην Knoll, η εταιρεία αγοράζει την ιταλική Gavina, η οποία µονοπωλούσε τα δικαιώµατα των επίπλων του αρχιτέκτονα σε όλο τον κόσµο. Μαζί µε τα σχέδια του Marcel Breuer, η Gavina έφερε στην εταιρεία και σχέδια πολλών άλλων σχεδιαστών που δούλευαν για αυτήν, όπως αυτά του Vico Magistretti.

To 1972 o Sergio Asti σχεδιάζει για την Gavina, συνεπώς και για την Knoll την συλλογή µε τα µαρµάρινα αξεσουάρ σπιτιού. Μαζί µε τον Asti, παρουσιάζονται και σχέδια της Cini Boeri από την Gavina. Την ίδια χρονιά και πάλι για την Gavina, σχεδιάζει η Ιταλίδα αρχιτέκτονας Gae Aulenti το Jumbo Table. Το 1976 η αρχιτέκτονας σχεδιάζει αποκλειστικά για την Knoll την συλλογή από έπιπλα Aulenti Lounge Collection. To 1972 ο Marc Held παρουσιάζει στην εταιρεία την συλλογή του από καρέκλες σε φόρµα από υαλοβάµβακα. Εννέα χρόνια µετά από τα έπιπλα του Held και ένα χρόνο µετά από τον εκθεσιακό χώρο που σχεδίασαν για την Knoll, οι αρχιτέκτονες Charles Gwathmey και Robert Siegel, σχεδιάζουν για

117

εικ. 3.11.: The Venturi Collection του Robert Venturi εικ. 3.12.: Mandarin Chair του Ettore Sottsass εικ. 3.13.: Haigh Table από τον Paul Haigh

118

την εταιρεία έπιπλα, όπως την συλλογή επίπλων γραφείου Gwathmey Siegel Desk Collection, το τραπέζι Gwathmey Siegel Table, καθώς και το γραφείο Derby Desk που σχεδίασαν οχτώ χρόνια αργότερα. Όπως οι Gwathmey και Siegel σχεδίασαν έπιπλα για την εταιρεία µετά από αρχιτεκτονική συνεργασία, έτσι και ο αρχιτέκτονας Paul Haigh µετά από την σχεδίαση ενός εκθεσιακού χώρου για την εταιρεία, το 1982 σχεδιάζει το Haigh Table. Την ίδια περίοδο, ο αρχιτέκτονας Richard Meier παρουσιάζει στην εταιρεία την συλλογή Meier Collection, µε καρέκλες που αποτελούσαν την εξέλιξη των επίπλων που σχεδίασε ο ίδιος για τον χώρο µελέτης του µουσείου Guggenheim, το 1970. Το 1984, ο Robert Venturi, ο οποίος είχε συνεργαστεί ξανά µε την Knoll στον εκθεσιακό χώρο στην Νέα Υόρκη, παρουσιάζει στην εταιρεία µια σειρά από καρέκλες. Οι καρέκλες αυτές, όπως τις χαρακτηρίζει ο ίδιος, είναι ένα χρονοδιάγραµµα της µεταµοντέρνας ιστορίας των καρεκλών. Λίγο αργότερα η εταιρεία συνεργάζεται µε τον Ettore Sottsass και κατασκευάζει έπιπλα που αντιπροσωπεύουν το µεταµοντέρνο στυλ έτσι όπως το διαµόρφωσε η οµάδα Memphis. Στην συνέχεια, η εταιρεία παρουσιάζει την συλλογή επίπλων γραφείου του αρχιτέκτονα Gianfranco Frattini και τα οικιακά έπιπλα του Jorge Pensi, Toledo Chair και Pensi Table. To 1991, η εταιρεία ζητάει από τον Raul De Armas να σχεδιάσει µια καρέκλα µε οδηγό την Ricchio Chair και έτσι γεννιέται η

119

εικ. 3.14.: De Armas Chairs από τον Raul De Armas εικ. 3.15.: The Gehry Collection από τον Frank Gehry

120

De Armas Chair. Την ίδια εποχή, ο αρχιτέκτονας Peter Eisenman καλείται για να σχεδιάσει υφάσµατα για την Knoll. Ένα χρόνο µετά, η εταιρεία παρουσιάζει στο κοινό την συλλογή επίπλων του αρχιτέκτονα Frank Gehry. Εµπνευσµένος από την αντοχή των καλαθιών Bushel, συλλαµβάνει την ιδέα το 1989 και µε την βοήθεια της Knoll δηµιουργούν ένα στούντιο, στο οποίο πειραµατίζονται και εξελίσσουν την ιδέα. Ο ίδιος αρχιτέκτονας, το 1999, κατασκευάζει την Fog Chair στην οποία κάνει αναφορά στο µουσείο Guggenheim τόσο µε την µορφή όσο και µε τα υλικά της. Το 1994, οι αρχιτέκτονες Stamberg και Aferiat συνεργάζονται µε την εταιρεία και δηµιουργούν την συλλογή Salsa Lounge Collection. Τέσσερα χρόνια αργότερα, η αρχιτέκτονας Maya Lin συνεργάζεται µε την Knoll, στα εξηκοστά γενέθλια της εταιρείας, σε µια προσπάθεια της Knoll να παρουσιάσει την συνεργασία της µε τους κορυφαίους σχεδιαστές του κόσµου. Το 2001, η αρχιτεκτονική εταιρεία Asymptote Architecture, σχεδιάζει ένα χώρο γραφείου που καλύπτει τις ανάγκες για αποµόνωση στον εργασιακό χώρο, χωρίς να αποκόπτει την επικοινωνία. Η Visor Chair του Emilio Ambasz παρουσιάζεται το 2001, ενώ το 2004 η εταιρεία αποκτά τα δικαιώµατα την συλλογής επίπλων του Pero Lissoni, από την εταιρεία Living Divani. Δύο χρόνια αργότερα, ο αρχιτέκτονας δουλεύοντας αποκλειστικά για την Knoll σχεδιάζει το σύστηµα γραφείου Wa. Την ίδια περίοδο οι αρχιτέκτονες Peter Shelton και Lee Mindel, σχεδιάζουν τα έπιπλα

121

εικ. 3.16.: Tools for Life από τον Rem Koolhaas και τους ΟΜΑ εικ. 3.17.: The Washington Collection από τον David Adjaye

122

της συλλογής Shelton Mindel Collection. Tο 2007 και το 2010 η εταιρεία συνεργάζεται µε τον αρχιτέκτονα Brian Graham και κατασκευάζουν δύο γραφεία για αρχιτέκτονες[62]. Το 2013, ο αρχιτέκτονας Rem Koolhaas και η οµάδα του ΟΜΑ, παραχώρησαν τα δικαιώµατα των σχεδίων “Tools for Life” στην Knoll. Τέλος, ο αρχιτέκτονας David Adjaye, σχεδιάζει για την Knoll την σειρά Washington, που κυκλοφόρησε τον Οκτώβριο.

62. Brian Lutz, 2010, Knoll: A Modernist Universe, σελ.: 94-294, Νέα Υόρκη, Rizzoli International Publications

123

εικ. 3.18.: Showroom στην 601 Madison Avenue από την Florence Knoll εικ. 3.19.: Showroom στην 575 Madison Avenue από την Florence Knoll εικ. 3.20.: Showroom στο Παρίσι από την Florence Knoll

124

3.2.

Αρχιτέκτονες και σχεδιασµός εγκαταστάσεων.

Όπως οι υπόλοιπες εταιρείες που εξετάζουµε, έτσι και η Knoll, έχει µεγάλη ιστορία και στη συνεργασία της µε αρχιτέκτονες, για τον σχεδιασµό των εγκαταστάσεων της. Τον βασικότερο ρόλο, µπορεί να πει κανείς, τον είχε η Florence Knoll. Λόγω των αρχιτεκτονικών σπουδών της σε Αγγλία και Αµερική, δεν θα µπορούσε να µην λάβει µέρος στον σχεδιασµό πολλών χώρων της εταιρείας. Από το 1948 µέχρι και το 1960, η Florence Knoll ήταν η µοναδική αρχιτέκτονας που σχεδίαζε τις εγκαταστάσεις της εταιρείας. Το 1948 σχεδιάζει το εσωτερικό του εκθεσιακού χώρου της Knoll, στην 601 Madison Avenue, στην Νέα Υόρκη. Ο χώρος σχεδιάζεται ολόκληρος µε ένα πιο µοντέρνο ύφος και δίνει την ευκαιρία στον επισκέπτη να βιώσει µια εµπειρία από µοντέρνα έπιπλα και µοντέρνα αρχιτεκτονική. Λίγα χρόνια µετά, το 1951, η Florence σχεδιάζει το πρώτο κατάστηµα της εταιρείας στο εξωτερικό[63]. Την ίδια χρονιά σχεδιάζει ένα δεύτερο κατάστηµα στην Madison Avenue, λίγα µέτρα πιο κάτω από το προηγούµενο. Ο χώρος αυτός ήταν εξαιρετικά προβληµατικός, µε χαµηλό ταβάνι και πολλές κολώνες που περιόριζαν την ελευθερία του χώρου. Η Florence έλυσε τα προβλήµατα του χώρου, οριοθετώντας τον και επαναπροσδιορίζοντας τα όριά του µε έναν µεγάλο µεταλλικό σκελετό και βάφοντας την οροφή σε χρώµα µπλε. Ο µεταλλικός

63. http://www.knoll.com/discover-knoll/timeline

125

εικ. 3.21.: Showroom στο Σικάγο από την Florence Knoll εικ. 3.22.: Showroom στο Λος Άντζελες από την Florence Knoll

126

σκελετός και το χρώµα στο ταβάνι δηµιουργούσαν την ψευδαίσθηση ενός ψηλότερου και πιο άνετου χώρου. Στην συνέχεια, το 1953 σχεδιάζει στο Σικάγο το εσωτερικό ενός ακόµη χώρου για την εταιρεία. Ο χώρος οπτικά ήταν ακριβώς αντίθετος από αυτόν στην Νέα Υόρκη. Δεν υπήρχε καθόλου φυσικό φως, το ταβάνι ήταν πολύ ψηλό και µε εκτιθεµένους τους αγωγούς και τους σωλήνες. Για να φανεί µικρότερος ο χώρος, οι τοίχοι και το ταβάνι βάφτηκαν µαύροι και οι χώροι χωρίστηκαν µε άσπρο περίγραµµα. Η έκθεση των προϊόντων γινόταν µε δεσµίδες φωτός, που επικεντρώνονταν στο προϊών και εξαφάνιζαν τους µαύρους τοίχους. Ένα χρόνο µετά, σχεδιάζει τον εκθεσιακό χώρο στο Σαν Φρανσίσκο. Ο χώρος σε αντίθεση µε τους προηγούµενους, δεν είχε ιδιαίτερες απατήσεις, έτσι η σχεδίασή του ήταν ευχάριστη για την Florence[64]. Το 1956 σχεδιάζει τον δεύτερο χώρο της εταιρείας στο εξωτερικό, αυτή τη φορά στο Μιλάνο. Τέλος, λίγα χρόνια πριν αποσυρθεί από την διαχείριση της εταιρείας, σχεδιάζει στο Λος Άντζελες ακόµη έναν εκθεσιακό χώρο. Στην συνέχεια, η εταιρεία αναθέτει στην Ιταλίδα αρχιτέκτονα Gae Aulenti την σχεδίαση τριών χώρων. Το 1968 σχεδιάζει τον εκθεσιακό χώρο στην Βοστόνη, ενώ δύο χρόνια µετά ολοκληρώνονται τα σχέδια δύο ακόµα χώρων της εταιρείας, ενός στην 745 Fifth Avenue στην Νέα Υόρκη και ενός στο Μιλάνο.

64. http://www.dedece.com/docs/userManaged/newsletter_files/22/33/dedece01_florenceknoll.pdf

127

εικ. 3.23.: Showroom στην Νέα Υόρκη από τον Paul Haigh εικ. 3.24.: Showroom στην Βοστόνη από τους Gwathmey Siegel &Associates εικ. 3.25.: Showroom στην Νέα Υόρκη από τους Venturi, John Rauch και Denise Scott Brown εικ. 3.26.: Showroom στο Houston από τους Tigerman, Fugman, McCurry Architects

128

Το 1980, τρεις καινούργιοι εκθεσιακοί χώροι σχεδιάζονται από γνωστούς αρχιτέκτονες για την Knoll. Το Knoll Design Center στο Soho της Νέας Υόρκης, επιµελείται ο αρχιτέκτονας Paul Haigh. O χώρος εκθέτει και την οικιακή συλλογή επίπλων της εταιρείας αλλά και τα έπιπλα γραφείου. Την ίδια περίοδο, το αρχιτεκτονικό γραφείο Gwathmey Siegel & Associates, ολοκληρώνει στην Βοστόνη έναν ακόµα εκθεσιακό χώρο για την Knoll. Σηµαντικότερο όµως έργο θεωρείται αυτό στην 655 Madison Avenue από τους Robert Venturi, John Rauch και Denise Scott Brown.

To 1983 το αρχιτεκτονικό γραφείο SOM αναλαµβάνει την σχεδίαση ενός χώρου της εταιρείας στο Μαΐάµι, ενώ τον επόµενο χρόνο το γραφείο Tigerman, Fugman, McCurry Architects, σχεδιάζει το εσωτερικό ενός κτηρίου του 1919 στο Houston, για να χρησιµοποιηθεί από την Knoll. Είκοσι χρόνια µετά, το 2004, ο αρχιτέκτονας Frederic Schwartz σχεδιάζει τα γραφεία της εταιρείας στην περιοχή Chelsea της Νέας Υόρκης. Τελευταίο έργο της εταιρείας είναι ο χώρος στο κέντρο της Νέας Υόρκης από το αρχιτεκτονικό γραφείο ARO (Architecture Research Office). Αποτελείται από εκθεσιακούς χώρους, γραφεία και καταστήµατα της Knoll. Η µεταφορά των γραφείων της εταιρείας στην συγκεκριµένη περιοχή κάνει αναφορά στο ξεκίνηµα

129

εικ. 3.27.: Γραφεία της εταιρείας στην Νέα Υόρκη από τους ARO εικ. 3.28.: Εργοστάσιο Lubin από τον Watkins Architect

130

της εταιρείας από τον Hans Knoll, 75 χρόνια πριν, στην ίδια περιοχή[65]. Πολλά άλλα έργα για την εταιρεία, έχει ολοκληρώσει το αρχιτεκτονικό γραφείο Watkins Architect. Συνολικά, έχει σχεδιάσει πάνω από 12 εκθεσιακούς χώρους σε όλη την Αµερική και τον Καναδά. Επίσης, έχει σχεδιάσει και το εργοστάσιο Lubin. Το συγκεκριµένο αρχιτεκτονικό γραφείο ειδικεύεται στον ενεργειακό σχεδιασµό κτηρίων, έτσι πολλά από τα εκθεσιακά κέντρα, αλλά και το εργοστάσιο έχουν βραβευθεί µε πιστοποιητικά LEED ( Leadership in Energy and Environmental Design ) [66].

H εταιρεία Knoll, παρατηρούµε πως δίνει µεγάλη βαρύτητα στην σχεδίαση των εκθεσιακών της χώρων, πάρα στους χώρους παραγωγής. Αυτό συµβαίνει γιατί προσπαθεί να δείξει το έπιπλο, χωρίς να το αποµυθοποιεί, χωρίς να αποκαλύπτει την πορεία παραγωγής του. Ξεκίνησε από τον ιδρυτή της, Hans Knoll, ο οποίος είχε αρχιτεκτονική παιδεία, µε επιρροές από τα Ευρωπαϊκά κινήµατα και ιδιαίτερη εκτίµηση στο Bauhaus, έτσι προσπαθούσε από την αρχή οι χώροι της εταιρείας του να είναι µοντέρνοι, για να συµβαδίζουν µε τα µοντέρνα σχέδια των επίπλων που κατασκεύαζε η εταιρεία. Όταν ζήτησε από την Florence να συνεργαστούν, ήταν εύκολο να επικοινωνήσουν, αφού και οι δύο είχαν τα ίδια αρχιτεκτονικά ερεθίσµατα, µε το πλεονέκτηµα της Florence πως σας αρχιτέκτονας µπορούσε να υλοποιήσει τις ιδέες τους.

65. http://www.knoll.com/discover-knoll/timeline 66. http://www.watkinsarchitect.com/portfolio_commercial.asp

131

εικ. 3.29.: Showrooms από τον Watkins Architect

132

Σε αρκετές συνεντεύξεις της, παρατηρούµε πως αγαπούσε πολύ αυτό που έκανε στην εταιρεία και για να µην περιορίσει της αρχιτεκτονικές της ανησυχίες, δηµιούργησε µια παράλληλη δραστηριότητα, την Planning Unit, η οποία έδωσε την ευκαιρία στην Florence να σχεδιάζει τους χώρους για τους πελάτες της εταιρείας, προσφέροντας ένα ολοκληρωµένο πακέτο[67]. Μετά την αποχώρησή της από την Knoll, τον σχεδιασµό των χώρων αναλαµβάνουν µεγάλα αρχιτεκτονικά ονόµατα της Αµερικής, που κρίθηκαν κατάλληλα στο να µπορέσουν να αποδώσουν σύγχρονη αρχιτεκτονική. Σχεδόν όλοι οι αρχιτέκτονες που σχεδίασαν εγκαταστάσεις για την εταιρεία, στην συνέχεια συνεργάστηκαν και στον σχεδιασµό επίπλων. Με τα χρόνια, η εταιρεία στράφηκε στην οικολογική σχεδίαση.

67. http://www.dedece.com/docs/userManaged/newsletter_files/22/33/dedece01_florenceknoll.pdf

133

134

135

136

137

138

Κεφάλαιο 4 Alessi

139

140

Η Alessi έχει την µεγαλύτερη γκάµα αρχιτεκτόνων, όσον αφορά τον σχεδιασµό προϊόντων, ανάµεσα στις εταιρείες που εξετάζονται. Από το 1970, µέχρι και σήµερα, η εταιρεία έχει συνεργαστεί συνολικά µε 75 αρχιτέκτονες και αρχιτεκτονικά γραφεία. Αισθητά µικρότερος όµως, είναι ο αριθµός των αρχιτεκτόνων που συνεργάστηκαν µε την εταιρεία στον σχεδιασµό εγκαταστάσεων. Έχοντας σαν βιοµηχανική βάση την Omegna της Ιταλίας, η εταιρεία φαίνεται να προτιµά τον αρχιτέκτονα Alessandro Mendini στην κατασκευή των εγκαταστάσεών της. Το στυλ του αρχιτέκτονα ταίριαξε απόλυτα µε την ιδεολογία και τον χαρακτήρα των αντικειµένων που παράγει η εταιρεία και έτσι ο αρχιτέκτονας σχεδίασε το εργοστάσιο της εταιρείας στην Ιταλία, καθώς και τα γραφεία της στην Γερµανία. Αυτό που παρατηρείται όµως από την Alessi τα επόµενα χρόνια, είναι η επιλογή γνωστών αρχιτεκτόνων για τον σχεδιασµό των καταστηµάτων της, αφού πρώτα οι αρχιτέκτονες έχουν σχεδιάσει αντικείµενα για την Alessi . Τα τρία ονόµατα που παρουσιάζονται συνεχώς είναι ο Alessandro Mendini, ο Ιταλός αρχιτέκτονας Stefano Giovannoni, που συνεργάζεται µε την εταιρεία από το 2010 στον σχεδιασµό των εκθεσιακών χώρων της, καθώς και το αρχιτεκτονικό γραφείο Asymptote Architecture.

141

εικ. 4.1.: Οι τρεις σειρές προϊόντων της Alessi

4.

142

Alessi S.p.A H εταιρεία Alessi ιδρύθηκε το 1921 από τον Giovanni Alessi,

σε µια περιοχή κοντά στην λίµνη Orta της Ιταλίας. Ασχολείται κυρίως µε την παραγωγή προϊόντων εστίασης, από πλαστικό και µέταλλο, όλα σχεδιασµένα από καταξιωµένους σχεδιαστές και αρχιτέκτονες. H εταιρεία ξεκίνησε σαν εργαστήρι κατασκευής µεταλλικών αντικειµένων. Το 1935, ο γιος του Giovanni, Carlo Alessi, αναλαµβάνει την διαχείριση της εταιρείας και από τότε τα προϊόντα αρχίζουν να σχεδιάζονται από τον ίδιο, αφού ήταν εκπαιδευµένος στον βιοµηχανικό σχεδιασµό. Μια καινούργια εποχή για την Alessi ξεκινάει όταν το 1955, ο µικρότερος αδερφός του Carlo, Ettore, αρχίζει να συνεργάζεται µε εξωτερικούς σχεδιαστές για τα προϊόντα της εταιρείας. Μαζί µε µια οµάδα αρχιτεκτόνων, σχεδιάζουν αντικείµενα για τις ανάγκες µιας ξενοδοχειακής µονάδας. Μία ακόµα µεγάλη αλλαγή στην εταιρεία φέρνει ο εγγονός του ιδρυτή Giovanni, Alberto Alessi, το 1970. Ο Alberto ξεκινάει να συνεργάζεται µε αρκετούς «µαέστρους» [68], όπως τους ονοµάζει ο ίδιος, στο σχεδιασµό, οι οποίοι σήµερα θεωρούνται σύµβολα της δεκαετίας του ’70. Μέσα στα επόµενα χρόνια, η ιδεολογία της εταιρείας αλλάζει και από εργοστάσιο γίνεται βιοµηχανικό εργαστήρι ερευνών. Η εταιρεία ξεκινάει να πειραµατίζεται µε το πλαστικό στις αρχές του 1990.

68. http://www.youtube.com/watch?v=PgslDPwig7s

143

144

Το 2006, η Alessi αποφασίζει να χωρίσει τα προϊόντα της σε τρεις βασικές κατηγορίες: την Α di Alessi, την Alessi και την Officina Alessi. Η γραµµή A di Alessi αποτελείται από προϊόντα καθηµερινής χρήσης, τα οποία χαρακτηρίζονται από το χαµηλό τους κόστος. Η σειρά Alessi είναι η ιστορική σειρά µε την οποία ξεκίνησε η εταιρεία και περιλαµβάνει προϊόντα υψηλής ποιότητας και σχεδιασµού. Το κόστος των προϊόντων αυτής της σειράς, είναι µεγαλύτερο από αυτό των προϊόντων της A di Alessi. Τέλος, σε αντίθεση µε τις δύο προηγούµενες, η σειρά Officina Alessi είναι πειραµατική και περιλαµβάνει καινοτόµα και περιορισµένα σε αριθµό προϊόντα [69].

69. http://en.wikipedia.org/wiki/Alessi_(company)

145

εικ. 4.2.: To Alessophone από τον Alessandro Mendini εικ. 4.3.: To ανοιχτήρι Anna G από τον Alessandro Mendini

146

4.1.

Αρχιτέκτονες και σχεδιασµός προϊόντων.

Όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, από το 1970 µέχρι και σήµερα, περισσότεροι από 50 αρχιτέκτονες έχουν εµπλακεί στον σχεδιασµό αντικειµένων για λογαριασµό της εταιρείας. Στην συνέχεια παρουσιάζονται οι σηµαντικότεροι από τους παραπάνω αρχιτέκτονες που σηµάδεψαν την εξέλιξη της εταιρείας µε τα προϊόντα τους. Η συνεργασία της Alessi µε τον Ettore Sottsass ξεκινάει στις αρχές τους ’70, µε τον Sottsass να σχεδιάζει την µεγαλύτερη συλλογή αντικειµένων που διαθέτει η εταιρεία. Δούλευε µε ευκολία όλα τα υλικά και η επιθυµία του ήταν να φτιάξει για την Alessi µια οικογένεια αντικειµένων για την κουζίνα. Την ίδια περίοδο συνεργαζόταν µε την εταιρεία και ο Achille Castiglioni, ο οποίος το 1982 σχεδίασε το πρώτο σετ µαχαιροπίρουνων µε την υπογραφή της Alessi. Ένας ακόµα σχεδιαστής, αλλά και πολύ γνωστός αρχιτέκτονας της δεκαετίας του ’70, που σχεδίασε αντικείµενα για την εταιρεία, ήταν ο Alessandro Mendini. O Mendini δεν σχεδιάζει µόνο αντικείµενα για την Alessi αλλά είναι ο πρώτος που γράφει την ιστορία της. Παράλληλα, µε την βοήθεια ειδικών, σχεδιάζει για την εταιρεία ένα πρωτοποριακό έργο, το Alessophone, το πιο ακριβό σαξόφωνο στην αγορά. Παραδόξως ο Mendini ήταν πολύ περήφανος για τα αντικείµενα που σχεδίαζε όταν αυτά δεν είχαν µεγάλη εµπορική επιτυχία. Θεωρούσε µε αυτό τον τρόπο ότι το

147

εικ. 4.4.: (από αριστερά προς δεξιά) 100% make up – Alessandro Mendrini, La Conica – Aldo Rossi, Kettle with bird – Michael Graves, Pito – Frank Gehry, Anna G – Alessandro Mendini εικ. 4.5.: La Conica από τον Aldo Rossi

148

στυλ του ήταν πολύ περίπλοκο για τους απλούς ανθρώπους[70]. Μέχρι που το 1994, σχεδιάζει το ανοιχτήρι κρασιών Anna G, το οποίο είναι το πρώτο σε πωλήσεις αντικείµενο της Alessi µέχρι και σήµερα. Ο ίδιο αρχιτέκτονας διοργάνωσε για την εταιρεία ένα εργαστήρι µε το όνοµα “ Tea & Coffee Piazza ” (1979-1983), στο οποίο θα δινόταν η ευκαιρία σε αρχιτέκτονες από όλο τον κόσµο, να εκφραστούν µέσα από την σχεδίαση µικρών αντικειµένων. Οι αρχιτέκτονες που έλαβαν µέρος στο εργαστήρι αυτό ήταν οι Hans Hollein από την Αυστρία, Charles Jencks από την Αγγλία, Oscar Tusquets από την Ισπανία, Kazumasa Yamashita από την Ιαπωνία, Richard Meier, Michael Graves, Stanley Tigerman και Robert Vebturi από την Αµερική, Paolo Portoghesi και Aldo Rossi από την Ιταλία. Στην δεκαετία του ’80, δύο ήταν οι βασικοί αρχιτέκτονες που στιγµάτισαν την εταιρεία. Ο ένας από αυτούς ήταν ο Aldo Rossi. Ο Rossi είχε εµµονή µε τον καφέ και τα αντικείµενα που σχετίζονταν µε αυτόν. Το 1984 σχεδιάζει την καφετιέρα La Conica, που αποτελεί σύµβολο για την εταιρεία µέχρι και σήµερα. Επίσης, σχεδίασε το πρώτο ρολόι χειρός για την Alessi. O άλλος ήταν ο Michael Graves, ο οποίος ήταν ο πιο επιτυχηµένος σε πωλήσεις σχεδιαστής της εταιρείας από τα µέσα του ’80 µέχρι τα µέσα του ’90. Χαρακτηριστικότερό του προϊόν είναι ο βραστήρας νερού Kettle with Bird µε τον ιδιαίτερο ήχο που κάνει, όταν το

70. http://www.youtube.com/watch?v=PgslDPwig7s

149

εικ. 4.6.: Αντικείµενα από τους Stefano Giovannoni και Guido Venturini εικ. 4.7.: Δίσκοι Niche από την Zaha Hadid

150

νερό βράζει. Μετά από αυτό, δηµιούργησε µια σειρά από αντικείµενα που ανήκαν στην ίδια φιλοσοφία µε τον βραστήρα. Το 1990, η εταιρεία αποφασίζει να δώσει την ευκαιρία σε νέους σχεδιαστές, αλλά και αρχιτέκτονες από την Ιταλία, να συνεργαστούν. Η συνεργασία που ξεχώρισε ήταν αυτή της οµάδας King-Kong, που αποτελείτο από τους αρχιτέκτονες Stefano Giovannoni και Guido Venturini. Αυτοί υπήρξαν και οι σχεδιαστές ενός από τα χαρακτηριστικότερα σύµβολα της Alessi, του Girotondo, αλλά και µιας µεγάλης γκάµας προϊόντων από πλαστικό. Μετά το 1990, η εταιρεία συνεργάστηκε µε πολλούς αρχιτέκτονες, µε αρκετούς από αυτούς να είναι διεθνώς αναγνωρισµένοι[71]. Συνολικά, οι αρχιτέκτονες που σχεδίασαν προϊόντα για την Alessi είναι οι εξής: William Alsop, Andrea Morgante, Ron Arad, Wiel Arets, Peter Arnell, Mario Botta, Piero Bottoni, Andrea Branzi, Luigi Caccia Dominioni, Antonio Cagianelli, Cecilia Cassina, Achille Castiglioni, Livio Castiglioni, Pier Giacomo Castiglioni, Gary Chang, Yung Ho Chang, David Chipperfield, Biagio Cisotti, Lluís Clotet, Nigel Coates, Joe Colombo, Riccardo Dalisi, Denton Corker Marshall, Dezsö Ekler, Norman Foster, Doriana και Massimiliano Fuksas, Future Systems, Gian Franco Gasparini, Frank Gehry, Stefano Giovannoni, Michael Graves, Zaha Hadid, Josef Hoffmann, Andrea Incontri, Toyo Ito, Charles Jencks, Guido Venturini, Tom Kovac, Piero Lissoni, Jiakun Liu,

71. http://www.youtube.com/watch?v=PgslDPwig7s

151

152

Yan Song Ma, Enrico Marforio, Enzo Mari, Luigi Massoni, Carlo Mazzeri, Richard Meier, Alessandro Mendini, Massimo Morozzi, MVRDV, Jean Nouvel, Jorge Pensi, Dominique Perrault, Paolo Portoghesi, Hani Rashid, Aldo Rossi, Eliel Saarinen, SANAA, Marta Sansoni, Franco Sargiani, Ettore Sottsass, Stanley Tigerman, Pio & Tito Toso, Oscar Tusquets, UN Studio, Urbanus, Patricia Urquiola, Robert Venturi, Anselmo Vitale, Shu Wang, Kazumasa Yamashita, Marco Zanuso, Ke Zhang, Lei Zhang, Peter Zumthor[72].

72. http://www.alessi.com/en/catalog/designer

153

εικ. 4.8.: Εκθεσιακό χώρος στο Μιλάνο ανακαινισµένος από τον Alessandro Mendini εικ. 4.9.: Εργοστάσιο της εταιρείας στην Omegna από τον Alessandro Mendini εικ. 4.10.: Εργοστάσιο της εταιρείας στην Omegna από τον Alessandro Mendini στο Houston από τους Tigerman, Fugman, McCurry Architects

154

4.2.

Αρχιτέκτονες και σχεδιασµός εγκαταστάσεων.

H ιστορία της Alessi και της συνεργασίας της µε αρχιτέκτονες στον σχεδιασµό εγκαταστάσεων, ξεκινάει το 1987, όταν αναθέτει στον Ettore Sottsass να σχεδιάσει τον εκθεσιακό της χώρο στο Μιλάνο. Λίγα χρόνια αργότερα, ξεκινάει η µεγαλύτερη συνεργασία της εταιρείας, µε τον αρχιτέκτονα Alessandro Mendini. Το 1993 ο Mendini σχεδιάζει τα γραφεία στην Omegna και δύο χρόνια αργότερα, την επέκταση του εργοστασίου στην ίδια περιοχή. Τότε κατασκευάζεται και ο εκθεσιακός χώρος της Alessi στο Αµβούργο της Γερµανίας, το πρώτο κατάστηµα της εταιρείας εκτός Ιταλίας. Ένα χρόνο µετά, σχεδιάζει και τα γραφεία της εταιρείας στην ίδια περιοχή της Γερµανίας. Το 2002, επιµελείται ένα ακόµα κατάστηµα αλλά και γραφεία της εταιρείας στο εξωτερικό και συγκεκριµένα στο Παρίσι. Τον επόµενο χρόνο, σχεδιάζει το περίπτερο της Alessi για το Fiera di Milano[73]. To 2008 αναλαµβάνει τα σχέδια για το κατάστηµα της εταιρείας στο Λονδίνο και στη Μαδρίτη. Τέλος, το 2011 σχεδίασε το εσωτερικό του εκθεσιακού χώρου στο Μιλάνο. Το 2006 ξεκινάει η συνεργασία της Alessi µε το αρχιτεκτονικό γραφείο Asymptote Architecture, το οποίο σχεδιάζει το εσωτερικό του καταστήµατος της εταιρείας στο Soho της Νέας Υόρκης. Δύο χρόνια µετά, ακολουθούν δύο ακόµα καταστήµατα από το ίδιο

73. http://www.ateliermendini.it/index.php?mact=News,cntnt01,detail,0&cntnt01articleid=12&cntnt01or igid=59&cntnt01lang=en_US&cntnt01returnid=62

155

εικ. 4.11.: Σχέδια των γραφείων στo Crusinallo από τον Alessandro Mendini εικ. 4.12.: O συνεδριακός χώρος στα γραφεία στο Αµβούργο από τον Alessandro Mendini εικ. 4.13.: Κατάστηµα στην Νέα Υόρκη από τους Asymptote Architecture εικ. 4.14.: Κατάστηµα στην Μαδρίτη από τον Alessandro Mendini

156

γραφείο, ένα στο Αµβούργο και ένα στην Αριζόνα των Ηνωµένων Πολιτειών. Τα τελευταία τρία χρόνια η εταιρεία διατηρεί πολύ στενή σχέση µε τον αρχιτέκτονα Stefano Giovannoni. To 2010, σχεδίασε το πρώτο κατάστηµα της εταιρείας στον Καναδά και ένα ακόµα στην Ουάσινγκτον. Τον επόµενο χρόνο, τρία καταστήµατα στην Αφρική και στην Τουρκία ανοίγουν τις πόρτες τους και τα τρία επιµεληµένα από τον Giovannoni. To πρώτο βρίσκεται στο Μαρόκο, το δεύτερο στο Λίβανο και το τρίτο στην Κωνσταντινούπολη. Το 2012 σχεδιάζει τα καταστήµατα της εταιρείας στην Στοκχόλµη και στην πόλη του Μεξικού.[74] Αντιλαµβάνεται λοιπόν κανείς, πως η Alessi δεν δίνει την ίδια βαρύτητα στις εγκαταστάσεις της όσο οι υπόλοιπες εταιρείες που αναφέρονται στην παρούσα εργασία. Όλοι οι αρχιτέκτονες µε τους οποίους συνεργάζεται για τη σχεδίαση των εγκαταστάσεών της, έχουν προηγουµένως αναλάβει την σχεδίαση κάποιου προϊόντος. Με τον τρόπο αυτό, η Alessi διαλέγει τους αρχιτέκτονες µε τους οποίους ταυτίζεται στον τρόπο σκέψης και στην φιλοσοφία και τους αναθέτει τον σχεδιασµό των εγκαταστάσεων της.

74. http://alessi.es/en/stores/news

157

158

159

160

161

162

Κεφάλαιο 5 Olivetti

163

164

H Olivetti σήµερα, µπορεί να µην έχει την δόξα που είχε µισό αιώνα πιο πριν, αλλά η αρχιτεκτονική των κτηρίων της δεν µπορεί να µας αφήσει αδιάφορους. Λόγω των αριστερών πολιτικών πεποιθήσεων του Adriano Olivetti[75], η εταιρεία άκµασε αρχιτεκτονικά, στην προσπάθεια του να προσφέρει στους εργαζοµένους του, όχι µόνο το καλύτερο δυνατό εργασιακό περιβάλλον, αλλά συνάµα µια καλύτερη ποιότητα ζωής. Για τους λόγους αυτούς, η αρχιτεκτονική της εταιρείας περιελάµβανε όχι µόνο εργοστάσια, γραφεία και καταστήµατα αλλά και πολιτιστικά κέντρα, καντίνες, εξοχικά θέρετρα διακοπών καθώς και µόνιµες κατοικίες για τους εργαζόµενους. Από το 1945, η περιοχή Ivrea, στην οποία δραστηριοποιήθηκε η εταιρεία, έγινε σηµείο αναφοράς για τους Ιταλούς διανοούµενους που ενδιαφέρονταν για την καινούργια αυτή πολιτική κοινότητα που είχε δηµιουργηθεί. Εκεί κατέφθασαν αρχιτέκτονες από όλη την Ιταλία για να βοηθήσουν τον Olivetti να πραγµατοποιήσει το όραµά του. Η εταιρεία δραστηριοποιήθηκε και σε περιοχές εκτός Ιταλικών συνόρων, καλώντας γνωστούς αρχιτέκτονες να σχεδιάσουν εγκαταστάσεις για αυτήν, αφήνοντας έτσι πίσω της µία παγκόσµια αρχιτεκτονική κληρονοµία.

75. Patrizia Bonifazio & Paolo Scrivano, 2001, Olivetti builds, σελ. 23, Μιλάνο, Skira Editore S.p.A.

165

εικ. 5.1.: Λόγοτυπο Σπείρα από τον Marcello Nizzoli

166

5. Olivetti S.p.A. Η Olivetti ιδρύθηκε το 1904, από τον Camillo Olivetti στην Ivrea της Ιταλίας. Καθοριστικός παράγοντας για την ίδρυση της εταιρείας ήταν ένα ταξίδι του Olivetti στην Αµερική, όπου ήρθε σε επαφή µε τους τότε γνωστούς τρόπους βιοµηχανικής παραγωγής. Αρχικά, η εταιρεία κατασκεύαζε ηλεκτρικά όργανα µέτρησης. Το 1908, ο Camillo επισκέπτεται για δεύτερη φορά την Αµερική, εµπνέεται από τα προϊόντα της εταιρείας Underwood και επιστρέφει στην Ιταλία µε σκοπό να κατασκευάσει προϊόντα καλύτερα και ταυτόχρονα πιο λειτουργικά από αυτά της Αµερικάνικης εταιρείας. Έτσι, ξεκινάει η επιτυχηµένη πορεία της Olivetti στην κατασκευή γραφοµηχανών αλλά και εξοπλισµού γραφείου. Κατά την διάρκεια του Πρώτου Παγκοσµίου πολέµου, η παραγωγή σταµατάει και το εργοστάσιο αρχίζει να παράγει πολεµικά εξαρτήµατα για τον Ιταλικό στρατό. To 1926, την διαχείριση της εταιρείας αναλαµβάνει ο γιος του Camillo, Adriano Olivetti. O Adriano αποτέλεσε το σηµαντικότερο πρόσωπο στην εξέλιξη της εταιρείας, τόσο στα προϊόντα όσο και στην αρχιτεκτονική της. Όπως αναφέρθηκε και πιο πάνω, στόχος του Adriano, ήταν η καλύτερη δυνατή διαχείριση του εργατικού δυναµικού της εταιρείας, τόσο εντός εργασίας όσο και εκτός. Το 1930 η εταιρεία ξεκινάει εξαγωγές στο εξωτερικό και αρχίζει να κατασκευάζει καινοτόµα προϊόντα, µε αποκορύφωµα

167

168

το 1948, όπου κατασκευάζει τον πρώτο Ιταλικό ηλεκτρονικό υπολογιστή. Βασικό στοιχείο της εταιρείας ήταν και το γεγονός ότι έδινε ιδιαίτερη έµφαση στον σχεδιασµό και στην εµφάνιση των προϊόντων της. Αυτό επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι πολλά από τα προϊόντα που κατασκεύασε βρίσκονται σε µερικά από τα διασηµότερα µουσεία design σε όλο τον κόσµο[76]. Μετά τον θάνατο του Adriano Olivetti το 1960, η εταιρεία ακολούθησε µια πτωτική πορεία. Λόγω αποφάσεων οι οποίες αποδείχθηκαν λανθασµένες[77], δηµιουργήθηκαν χρέη κάτι που είχε ως αποτέλεσµα η Olivetti στις αρχές της δεκαετίας του ‘90 να σταµατήσει την παραγωγή προϊόντων, κλείνοντας τα εργοστάσια και τα γραφεία της σε όλο το κόσµο. Από το 2003 µέχρι και σήµερα αποτελεί µέλος του οµίλου Telecom Italia και κατασκευάζει ηλεκτρονικά είδη για λογαριασµό του[78].

76. Patrizia Bonifazio & Paolo Scrivano, 2001, Olivetti builds, σελ.: 11-21, Μιλάνο, Skira Editore S.p.A. 77. Patrizia Bonifazio & Paolo Scrivano, Ό. Π., σελ.: 6-7 78. http://en.wikipedia.org/wiki/Olivetti

169

εικ. 5.2.: Lexicon 80 από τον Marcello Nizzoli στο Houston από τους Tigerman, Fugman, McCurry Architects

170

5.1.

Αρχιτέκτονες και σχεδιασµός προϊόντων.

Με την είσοδο του Adriano Olivetti στην εταιρεία, η παραγωγή άλλαξε ριζικά και τον σχεδιασµό των προϊόντων ανέλαβαν αρχιτέκτονες και σχεδιαστές. Οι πρώτοι αρχιτέκτονες που δούλεψαν µε την Olivetti, ήταν οι Luigi Figini και Gino Pollini, οι οποίοι σχεδίασαν την γραφοµηχανή Studio 42, το 1935. Σηµαντικό ρόλο στην εταιρεία είχε και ο αρχιτέκτονας Marcello Nizzoli, που αρχικά ξεκίνησε από το γραφιστικό τµήµα της εταιρείας και κατάφερε µέσα σε δύο χρόνια, το 1940, να σχεδιάσει την υπολογιστική µηχανή MC 4S Summa. Το συγκεκριµένο µοντέλο λόγω του τρόπου κατασκευής του, είναι ένα καλό παράδειγµα αισθητικής και τεχνολογικής έρευνας. [79] Μετά την υπολογιστική µηχανή MC 4S Summa, ακολούθησαν άλλες δύο, η Elettrosumma 14 το 1946 και η Divisumma 14 το 1948. Την ίδια χρονιά, ο Nizzoli σχεδίασε την γραφοµηχανή Lexicon 80, που αργότερα χαρακτηρίστηκε ως «το αριστούργηµα του Ιταλικού σχεδιασµού» [80], από τον κριτικό τέχνης Germano Celant. Ο Nizzoli σχεδίασε επίσης και την διαφηµιστική αφίσα για το προϊόν του. Το 1949 σειρά έχει η υπολογιστική µηχανή Summa 15 και τον επόµενο χρόνο ακολουθεί η γραφοµηχανή Lettera 22. Τέλος, το 1956, ο ίδιος αρχιτέκτονας, σχεδιάζει την Divisumma 24.

79. Patrizia Bonifazio & Paolo Scrivano, 2001, Olivetti builds, σελ.: 128, Μιλάνο, Skira Editore S.p.A. 80. Patrizia Bonifazio & Paolo Scrivano, Ό.Π., σελ.: 129

171

εικ. 5.3.: Elea 9003 από τον Ettore Sottsass εικ. 5.4.: Valentine από τον Ettore Sottsass

172

Ένα χρόνο αργότερα, ο Ettore Sottsass αρχίζει την συνεργασία του µε την Olivetti και το 1959 σχεδιάζει τον πρώτο ηλεκτρονικό υπολογιστή της εταιρείας, Elea 9003. Το 1964, o Sottsass µαζί µε τον αρχιτέκτονα Hans Von Klier, σχεδιάζουν τις ηλεκτρικές γραφοµηχανές Praxis 48 και Tekne 3. Στην συνέχεια, µαζί µε τον Perry King, σχεδιάζουν την γραφοµηχανή Valentine και χρησιµοποιούν χρωµατικές ρητίνες για την κατασκευή της. Την ίδια περίοδο αρχίζει να δουλεύει για την Olivetti ο Mario Bellini. Το 1964 σχεδιάζει την µηχανή σάρωσης εγγράφων CMC 7. Ακολούθησε µια σειρά από ηλεκτρικές γραφοµηχανές: η Lexicon 82 το 1975, η TES 401 και η σειρά ΕΤ το 1978. Ο Bellini σχεδίασε επίσης και αρκετές υπολογιστικές µηχανές, όπως η Programma 101, η TVC 250, η Logos 270 και η Logos 42, καθώς και µια σειρά από φωτοτυπικά µηχανήµατα. Πολύ γνωστός αρχιτέκτονας που σχεδίασε για την Olivetti ήταν και ο George Nelson. Μετά την αγορά της Underwood από την Olivetti, ο αρχιτέκτονας σχεδίασε την ηλεκτρική γραφοµηχανή Editor 2, το 1968. Στον τοµέα των προσωπικών υπολογιστών, οι Ettore Sottsass, Macchi Cassia και George Sowden σχεδίασαν το 1981 τον Μ 20. Ήταν πολλές οι φορές που αρχιτέκτονες εµπλέκονταν και στις διαφηµιστικές καµπάνιες της εταιρείας. Χαρακτηριστικότερα παραδείγµατα ήταν αυτά του Teodoro Wold Ferrari και των Marcello Dudovich και L. Pirovano, οι οποίοι σχεδίασαν τις αφίσες

173

εικ. 5.5.: Poster της M 20 από τους Marcello Dudovich και L. Pirovano

174

για την Μ 1 και την Μ 20 αντίστοιχα. Τέλος το σήµα της εταιρείας σχεδιάστηκε από τον αρχιτέκτονα Marcello Nizzoli, το 1956[81]. Εκτός όµως από εξοπλισµό γραφείου, η Olivetti στις αρχές του 1930, άρχισε να παράγει και τα δικά της έπιπλα µε σκοπό να επιπλώσει τα γραφεία καθώς και άλλους χώρους της. Οι πιο σηµαντικές σειρές επίπλων σχεδιάστηκαν από την οµάδα αρχιτεκτόνων Bbpr. Οι σειρές Spazio και Arco, που σχεδιάστηκαν το 1960, µπορούσαν να συνδυαστούν µε διάφορους τρόπους και να δηµιουργήσουν πολλά µοντέλα χώρων[82].

81. Patrizia Bonifazio & Paolo Scrivano, 2001, Olivetti builds, σελ. 127-132, Μιλάνο, Skira Editore S.p.A. 82. Patrizia Bonifazio & Paolo Scrivano, Ό.Π., σελ.: 138

175

εικ. 5.6.: Χρονοδιάγραµµα προϊόντων

176

177

εικ. 5.7.: Αεροφωτογραφία της βιοµηχανικής περιοχής στην Ivrea στο Houston από τους Tigerman, Fugman, McCurry Architects

178

5.2.

Αρχιτέκτονες και σχεδιασµός εγκαταστάσεων.

Το πρώτο εργοστάσιο της εταιρείας, σχεδιάστηκε από τον ίδιο τον ιδρυτή της, Camillo Olivetti και δεν διέφερε από τα υπόλοιπα εργοστάσια της εποχής[83]. Το 1934, o Adriano Olivetti ζητάει για πρώτη φορά από τους αρχιτέκτονες Luigi Figini και Gino Pollini να σχεδιάσουν την επέκταση του παλιού εργοστασίου. Ο Olivetti είχε την επιθυµία να συνεργάζεται µε Ιταλούς αρχιτέκτονες, που ήταν εκείνη την στιγµή πιο κοντά στα διεθνή κινήµατα και θεωρούνταν από τους πιο εκλεκτούς της µοντέρνας αρχιτεκτονικής[84]. Οι Figini και Pollini είχαν βασικό ρόλο στην σχεδίαση της βιοµηχανικής περιοχής της εταιρείας στην Ivrea. Σε συνέχεια της επέκτασης του παλιού εργοστασίου, οι αρχιτέκτονες ανέλαβαν να σχεδιάσουν, το 1939, ένα καινούργιο εργοστάσιο. Την ίδια χρονιά, σχεδίασαν την επέκταση των γραφείων της εταιρείας προσθέτοντας έναν επιπλέον όροφο[85]. Ένα από τα πιο γνωστά κτήρια των δύο αρχιτεκτόνων για την Olivettti, ήταν το Nuova Ico (1955), που αρχικά αποτελούσε επέκταση του κυρίως εργοστασίου, αλλά τελικά στέγασε τη θυγατρική της εταιρεία, Office Meccaniche Olivetti, η οποία κατασκεύαζε τα µηχανήµατα παραγωγής[86]. Εκτός όµως από τους Figini και Pollini, υπήρξαν και άλλοι αρχιτέκτονες που ενεπλάκησαν στην σχεδίαση των εγκαταστάσεων

83. Patrizia Bonifazio & Paolo Scrivano, 2001, Olivetti builds, σελ. 11, Μιλάνο, Skira Editore S.p.A 84. Patrizia Bonifazio & Paolo Scrivano, Ό.Π., σελ.: 17 85. Patrizia Bonifazio & Paolo Scrivano, Ό.Π., σελ. 51 86. Patrizia Bonifazio & Paolo Scrivano, Ό.Π., σελ.: 58

179

εικ. 5.8.: Nuova Ico από τους Luigi Figini και Gino Pollini εικ. 5.9.: Κέντρο Μελέτης και Ερευνών από τον Eduardo Vittoria

180

της εταιρείας στην περιοχή. Ο Eduardo Vittoria εργάστηκε το 1955 πάνω στα σχέδια του Κέντρου Μελέτης και Ερευνών της εταιρείας. Την ίδια περίοδο, ο Ignazio Gardella σχεδίασε καταστήµατα και ένα εργαστήριο. Το 1959, µια σειρά από προκατασκευασµένα µεταλλικά κτήρια, σχεδιασµένα από τον Ottavio Cascio, χτίστηκαν για να χρησιµοποιηθούν ως γραφεία. Την ίδια χρονιά, ο Eduardo Vittoria σχεδίασε την θερµοηλεκτρική µονάδα του εργοστασίου[87]. Λίγο αργότερα, το 1963, δίπλα από την Ivrea χτίζεται το εργοστάσιο παραγωγής γραφοµηχανών από τον Enzio Sgrelli. O ίδιος αρχιτέκτονας ανέλαβε το 1972, την επέκταση των γραφείων της εταιρείας. Πολλά ήταν όµως και τα έργα τα οποία δεν ολοκληρώθηκαν ποτέ. Χαρακτηριστικότερα παραδείγµατα ήταν το Τεχνολογικό Ινστιτούτο και το Εκπαιδευτικό Κέντρο από τους Bbpr[88]. Όπως αναφέρθηκε και στην αρχή του κεφαλαίου, ο Adriano Olivetti θέλησε να σχεδιάσει στην περιοχή κτήρια κοινωνικού χαρακτήρα, που θα βελτίωναν την ποιότητα ζωής των εργαζοµένων. Αρχικά, το 1941 ανέθεσε στους Figini και Pollini να σχεδιάσουν ένα νηπιαγωγείο, το οποίο υπήρξε εξαιρετικό παράδειγµα ρασιοναλισµού, λόγω της σχεδίασής του αλλά και των υλικών που χρησιµοποίησαν[89].

87. Patrizia Bonifazio & Paolo Scrivano, 2001, Olivetti builds, σελ. 67, Μιλάνο, Skira Editore S.p.A 88. Patrizia Bonifazio & Paolo Scrivano, Ό.Π., σελ. 70 89. Patrizia Bonifazio & Paolo Scrivano, Ό.Π., σελ.: 24

181

εικ. 5.10.: Κέντρο Κοινωνικών Υπηρεσιών από τους Luigi Figini και Gino Pollini εικ. 5.11.: Κατόψεις Κέντρου Κοινωνικών Υπηρεσιών από τους Luigi Figini και Gino Pollini εικ. 5.12.: Κατόψεις της καντίνας από τον Ignazio Gardella

182

Οι ίδιοι αρχιτέκτονες το 1954, ανέλαβαν και τη δηµιουργία του κέντρου κοινωνικών υπηρεσιών[90]. Άλλα σχέδια των αρχιτεκτόνων την ίδια περίοδο, τα οποία όµως δεν κατασκευάστηκαν ποτέ, είναι η αίθουσα χορού και η καντίνα[91]. Το 1953 η εταιρεία αναθέτει στον Ignazio Gardella να σχεδιάσει την καντίνα αλλά και το κέντρο αναψυχής[92]. Το 1955 ο ίδιος αναλαµβάνει και την σχεδίαση του νοσοκοµείου της περιοχής, το οποίο όµως δεν είχε την αναγνώριση που είχαν τα άλλα έργα του, λόγο προβληµάτων που προέκυψαν και έτσι αναγκάστηκαν να αλλάξουν ριζικά τα σχέδια[93]. Δύο επιπλέον σχολεία σχεδιάστηκαν στην περιοχή την ίδια περίοδο. Ένα νηπιαγωγείο, σχεδιάστηκε από τους Mario Ridolfi και Wolfgang Frankl, ενώ ένα δηµοτικό από τους Ludovico Quaroni και Adolfo De Carlo[94]. Κτήρια για την άνεση των υπαλλήλων της εταιρείας κατασκευάστηκαν και έξω από περιοχή της Ivrea. Στην Marina di Massa, σχεδιάστηκε το πρώτο θέρετρο διακοπών, το Colonia Olivetti, από τους Ottavio Cascio και Annibale Fiocchi, το 1958[95]. Ένα δεύτερο θέρετρο σχεδιάστηκε από τους Claudio Conte και Leonardo Fiori και ολοκληρώθηκε το 1964, στο Brusson[96]. Το

90. Patrizia Bonifazio & Paolo Scrivano, 2001, Olivetti builds, σελ. 35, Μιλάνο, Skira Editore S.p.A 91. Patrizia Bonifazio & Paolo Scrivano, Ό.Π., σελ.: 24-25 92. Patrizia Bonifazio & Paolo Scrivano, Ό.Π., σελ.: 32 93. Patrizia Bonifazio & Paolo Scrivano, Ό.Π., σελ. 35 94. Patrizia Bonifazio & Paolo Scrivano, Ό.Π., σελ.: 37 95. Patrizia Bonifazio & Paolo Scrivano, Ό.Π., σελ.: 38 96. Patrizia Bonifazio & Paolo Scrivano, Ό.Π., σελ.: 43

183

εικ. 5.13.: Νηπιαγωγείο από τους Mario Ridolfi και Wolfgang Frankl εικ. 5.14.: Χειµερινό θέρετρο διακοπών από τους Claudio Conte και Leonardo Fiori

184

1975 κατασκευάζεται το τρίτο θέρετρο διακοπών, στο Monte Navale, από τον Cascio. Η βιοµηχανική επέκταση της εταιρείας, που έλαβε χώρα κάτω από την διεύθυνση του Adriano Olivetti, ξεπέρασε τα όρια της Ivrea και της περιοχής Canavese. Για να καλυφθεί η παραγωγή, νέες µονάδες χτίστηκαν σε ολόκληρη της περιοχή της Ιταλίας και του εξωτερικού, από Ιταλούς και ξένους αρχιτέκτονες. Το 1951, ο Roberto Guiducci σχεδιάζει ένα κέντρο εκπαίδευσης µηχανικών και ένα εργαστήριο κοντά στη Νάπολη[97]. Στην ίδια περιοχή, το 1954, κατασκευάζεται ένα εργοστάσιο από τον Luigi Casenza[98]. Ταυτόχρονα σχεδιάζεται στο San Bernardo ένα ξυλουργείο για την εταιρεία, από τον Nello Renacco. Ο ίδιος αρχιτέκτονας σχεδιάζει στην περιοχή και το εργοστάσιο της Office Meccaniche Olivetti, το 1955[99]. Στα περίχωρα του Μιλάνου, ο Eduardo Vittoria σχεδιάζει τους ξενώνες της εταιρείας και ένα εστιατόριο, το 1963. Παράλληλα στην ίδια περιοχή, ο Ottavio Cascio αναλαµβάνει τα σχέδια ενός εργαστηρίου ερευνών[100]. Ο ίδιος αρχιτέκτονας, ένα χρόνο µετά, σχεδιάζει στο Scarmagno ένα εργοστάσιο[101]. Το 1961 ανέλαβε να σχεδιάσει ολόκληρη την βιοµηχανική περιοχή του San Bernardo, η

97. Patrizia Bonifazio & Paolo Scrivano, 2001, Olivetti builds, σελ. 80, Μιλάνο, Skira Editore S.p.A 98. Patrizia Bonifazio & Paolo Scrivano, Ό.Π., σελ.: 78 99. Patrizia Bonifazio & Paolo Scrivano, Ό.Π., σελ.: 84 100. Patrizia Bonifazio & Paolo Scrivano, Ό.Π., σελ.: 97 101. Patrizia Bonifazio & Paolo Scrivano, Ό.Π., σελ.: 91

185

εικ. 5.15.: Εργοστάσιο της ΟΜΟ από τον Gianno Berengo Gardin εικ. 5.16.: Κέντρο Ηλεκτρονικών Υπολογιστών από τον Le Corbusier εικ. 5.17.: Pallazo Uffici από τους Annibale Fiocchi, Gian Antonio Bernasconi και Marcello Nizzoli

186

οποία ολοκληρώθηκε το 1970 και περιελάµβανε λειτουργίες όπως γραφεία, ξυλουργείο, κυλικείο και καταλύµατα[102]. Στην ίδια περιοχή, το 1984, ο Gino Valle αναλαµβάνει να ανακατασκευάσει ένα κτήριο που είχε καταστραφεί από φωτιά και το ονοµάζει 8640 New Building. Στο Scarmagno το 1967 ζητήθηκε από τους Marco Zanuso και Eduardo Vittoria, να σχεδιάσουν ένα συγκρότηµα εργοστασίων. Τα σχέδια βασίστηκαν στα συστήµατα πολλαπλών χρήσεων, τα οποία είχαν δοκιµαστεί από τον Zanuso στην Λατινική Αµερική[103]. Ένας ακόµα γνωστός αρχιτέκτονας που σχεδίασε για την Olivetti, είναι ο Le Corbusier. Το κέντρο ηλεκτρονικών υπολογιστών που σχεδίασε το 1963, ήταν προγραµµατισµένο να κατασκευαστεί στην περιοχή Rho του Μιλάνου, αλλά το έργο εγκαταλείφθηκε λόγω οικονοµικών προβληµάτων της εταιρείας[104].

102. Patrizia Bonifazio & Paolo Scrivano, 2001, Olivetti builds, σελ. 89, Μιλάνο, Skira Editore S.p.A 103. Patrizia Bonifazio & Paolo Scrivano, Ό.Π., σελ. 92 104.http://www.fondationlecorbusier.fr/corbuweb/morpheus.aspx?sysId=13&IrisObjectId=6076&sys Language=en-en&itemPos=134&itemSort=enen_sort_string1%20&itemCount=215&sysParentName=&sysParentId=65

187

εικ. 5.18.: Τεχνικό Κέντρο από τον Kenzo Tange εικ. 5.19.: Εργοστάσιο από τον Louis Khan

188

Το πρώτο εργοστάσιο που χτίστηκε έξω από την Ιταλία, ήταν το εργοστάσιο της Hispano-Olivetti στην Βαρκελώνη το 1941, από τους Italo Lauro και José Sotera Mauri[105].O αρχιτέκτονας Marco Zanuso, ξεκίνησε να σχεδιάζει δύο εργοστάσια στο εξωτερικό, ένα στην Αργεντινή και ένα στην Βραζιλία. Η κατασκευή του εργοστασίου στο Merlo της Αργεντινής, ξεκίνησε το 1954 και ολοκληρώθηκε το 1961, ενώ παράλληλα χτιζόταν και το εργοστάσιο στην Βραζιλία, λίγο έξω από το São Paolo[106]. Στην Yokohama, σχεδιάζεται το 1969, µια αποθήκη και ένα τεχνικό κέντρο από τον αρχιτέκτονα Kenzo Tange, για να καλύψει της ανάγκες της ιαπωνικής αγοράς[107]. Την ίδια εποχή στην Ευρώπη, ο Vico Magistretti σχεδιάζει ένα εκπαιδευτικό κέντρο στην Βαρκελώνη το 1971, αλλά το έργο εγκαταλείφθηκε το 1974, λόγω αλλαγής της πολιτικής της εταιρείας για την διαχείριση των εγκαταστάσεών της[108]. Τα δυο πιο σηµαντικά έργα της Olivetti στο εξωτερικό είναι αυτά του Louis Khan στην Πενσυλβάνια και του James Striling στην Αγγλία. Το εργοστάσιο στο Harrisburg, σχεδιάστηκε από τον Khan το 1970 και είχε ύψος 8.50 µέτρα και βασιζόταν στο µοτίβο του πρίσµατος. Υπήρχαν κολώνες σε σχήµα µανιταριού, που είχαν δοκιµαστεί ήδη από τον αρχιτέκτονα σε παλαιότερα έργα του και

105. Patrizia Bonifazio & Paolo Scrivano, 2001, Olivetti builds, σελ. 35, Μιλάνο, Skira Editore S.p.A 106. Patrizia Bonifazio & Paolo Scrivano, Ό.Π., σελ.: 81-83 107. Patrizia Bonifazio & Paolo Scrivano, Ό.Π., σελ.: 94 108. Patrizia Bonifazio & Paolo Scrivano, Ό.Π., σελ.: 99

189

εικ. 5.20.: Εκπαιδευτικό κέντρο από τον James Stirling

190

έδιναν µεγαλύτερη άνεση στην παραγωγή, λόγω της µεγάλης απόστασης που είχαν µεταξύ τους[109]. Το 1973, ζητήθηκε από τον Stirling να σχεδιάσει την επέκταση του εκπαιδευτικού κέντρου στο Surrey. Ένας γυάλινος διάδροµος συνδέει το παλιό κτήριο µε το καινούργιο. Χαρακτηριστικό της επέκτασης είναι τα δύο «φτερά», που στέγαζαν το κέντρο. Σηµαντική είναι και η επιρροή των προϊόντων της εταιρείας, στην αρχιτεκτονική του κτηρίου. Οι στρογγυλεµένες γωνίες στα πλαστικά πάνελ των φτερών, µπορούν να παρατηρηθούν και στην Divisumma 14 αλλά και σε άλλα προϊόντα της εταιρείας, που κατασκευάστηκαν την ίδια εποχή. Επίσης, ο έντονος χρωµατικός διαχωρισµός των πάνελ στα αρχικά σχέδια του κτηρίου, σε πράσινες και µοβ αποχρώσεις, θα παρέπεµπε στην Divisumma του Sottsass, αλλά το συµβούλιο της περιοχής δεν το ενέκρινε. Τέλος, το υλικό που χρησιµοποιήθηκε στα πάνελ, φαίνεται να το δανείστηκε απευθείας από την Divisumma 14 και ήταν τυπικό σύµβολο της µεταµοντέρνας εποχής[110]. Το τελευταίο κτήριο εκτός Ιταλίας που σχεδιάστηκε για την εταιρεία, το οποίο δεν ολοκληρώθηκε όµως ποτέ, ήταν τα κεντρικά γραφεία της Olivetti στο Milton Keynes της Αγγλίας. Το 1973, όταν ξεκίνησαν τα σχέδια για τα γραφεία από τον Stirling, η εταιρεία είχε ήδη αρχίσει να αποδυναµώνεται και έτσι το κτήριο δεν κατασκευάστηκε ποτέ[92].

109. Patrizia Bonifazio & Paolo Scrivano, 2001, Olivetti builds, σελ. 97, Μιλάνο, Skira Editore S.p.A 110. Yale School of Architecture, Σεµινάριο 772a James Stirling and the Critical Turn

191

εικ. 5.21.: Γραφεία στην Φρανκφούρτη από τον Egon Eierman εικ. 5.22.: Κατάστηµα στην Βενετία από τον Carlo Scarpa

192

Η Olivetti έδωσε επίσης µεγάλη βαρύτητα στα γραφεία, στα καταστήµατα και στους εκθεσιακούς της χώρους, στην Ιταλία και στο εξωτερικό. Το 1955 οι Annibale Fiocchi, Gian Antonio Bernasconi και Marcello Nizzoli σχεδιάζουν στο Μιλάνο τα γραφεία της εταιρείας, Pallazo Uffici[111]. Η ίδια οµάδα αρχιτεκτόνων, ολοκληρώνει το 1964 τα γραφεία της εταιρείας στην Ivrea, γνωστά και ως Palazzo Uffici 1. Την ίδια χρονιά στην Βαρκελώνη, οι Bbpr ετοιµάζουν το κτήριο Hispnano-Olivetti[112]. Λίγα χρόνια αργότερα, οι Sottsass, Von Kleir και Bruno Scagliola φτιάχνουν στο ισόγειο του Palazzo Uffici 1 ξενώνες. Στην Ολλανδία, οι Jacob Bakema και Johannes Van der Broek, το 1971, σχεδιάζουν τα γραφεία της Olivetti Nederland N.V. τα οποία δεν κατασκευάστηκαν ποτέ. Το 1972 στην Φρανκφούρτη, ο Egon Eiermann σχεδιάζει τα γραφεία για την Olivetti. Στην Ιταλία, την ίδια περίοδο, ο Alberto Galardi κατασκευάζει ένα συγκρότηµα γραφείων έξω από το ιστορικό κέντρο της Φλωρεντίας. Στην Ivrea σχεδιάζεται το Palazzo Uffici 2, από τον Gino Valle, το 1980[113]. Όσο για τα καταστήµατά της, η Olivetti τους έδινε πάντα ιδιαίτερη σηµασία. Ξεκίνησε το 1935, όταν οι Figini και Pollini σχεδίασαν το περίπτερο της εταιρείας στην έκθεση του

111. Patrizia Bonifazio & Paolo Scrivano, 2001, Olivetti builds, σελ. 132, Μιλάνο, Skira Editore S.p.A 112. Patrizia Bonifazio & Paolo Scrivano, Ό.Π., σελ.: 134-135 113. Patrizia Bonifazio & Paolo Scrivano, Ό.Π., σελ. 137

193

εικ. 5.23.: Κατάστηµα στο Μπουένος Άιρες από την Gae Aulenti εικ. 5.24.: Κατάστηµα στο Παρίσι από την Gae Aulenti

194

Μιλάνου[114]. Το πρώτο κατάστηµα της εταιρείας άνοιξε το 1939 στην Βενετία, σχεδιασµένο από τον Marcello Nizzoli. Ακολούθησε το κατάστηµα στην Ρώµη, από τον Ugo Sissa το 1942. Το 1954 ανοίγουν 3 καταστήµατα της εταιρείας στο εξωτερικό. Ένα στην Νέα Υόρκη από τους Bbpr, ένα στο Σικάγο και άλλο ένα στο Σαν Φρανσίσκο και τα δύο από τους Giorgio Cavaglieri και Leo Lionni[115]. Άλλα τρία καταστήµατα ακολουθούν, το 1958, ένα στο Caracas από τον Egidio Bonfante, ένα στο Bordeaux από τον ίδιο αρχιτέκτονα και ένα στην Βενετία από τον Carlo Scarpa. Στο Παρίσι την ίδια εποχή, ο Franco Albini και η Franca Helg σχεδιάζουν έναν εκθεσιακό χώρο για την Olivetti. Τρία χρόνια µετά, στην Γερµανία, ανοίγει το κατάστηµα που είχε σχεδιάσει ο Ignazio Gardella, ενώ το 1964, ανοίγει στην Βαρκελώνη άλλο ένα κατάστηµα σχεδιασµένο από τους Bbpr[116]. Το 1968 η Gae Aulenti σχεδιάζει δύο καταστήµατα για την εταιρεία, ένα στο Παρίσι και ένα στο Buenos Aires[117]. Τέλος ο Hans von Klier ήταν υπεύθυνος για τον σχεδιασµό αρκετών εκθεσιακών χώρων στην Ιταλία και στο εξωτερικό, µε πιο σηµαντικούς αυτούς του Τορίνο (1968), των Βρυξελλών (1969), της Genoa (1971), της Νέας Υόρκης (1975) και της Μαδρίτης (1978)[71].

114. Patrizia Bonifazio & Paolo Scrivano, 2001, Olivetti builds, σελ. 138 Μιλάνο, Skira Editore S.p.A 115. Patrizia Bonifazio & Paolo Scrivano, Ό.Π., σελ.: 140 116. Patrizia Bonifazio & Paolo Scrivano, Ό.Π., σελ. 141-145 117. Domus 452 / July 1967 και Domus 466 / September 1968

195

εικ. 5.25.: Κτήριο 18 διαµερισµάτων από τους Marcello Nizzoli και Gian Mario Oliveri εικ. 5.26.: Villa Rossi από τον Emilio Tarpino

196

Ο Adriano Olivetti όµως µερίµνησε και για την στέγαση των εργαζοµένων του. Στόχος του ήταν να πετύχει την υψηλότερη αρχιτεκτονική ποιότητα στην κατοίκηση[118]. Όπως σε πολλά άλλα έργα εκείνη την εποχή, έτσι και στις κατοικίες, ο Adriano αναθέτει στους αρχιτέκτονες Figini και Pollini την ανέγερση ενός συγκροτήµατος διαµερισµάτων, το οποίο υλοποιήθηκε το 1938 και µπορούσε να στεγάσει 24 οικογένειες. Μεταξύ του 1940 και 1942 οι αρχιτέκτονες κατασκεύασαν 7 ακόµα κτήρια, για πολυµελής οικογένειες. Την ανέγερση κατοικιών στην περιοχή Castellamonte, ανέλαβαν οι αρχιτέκτονες Marcello Nizzoli και Gian Mario Oliveri, χτίζοντας από το 1948 µέχρι το 1952 έξι κατοικίες για τους διευθυντές της εταιρείας. Το 1951, κατασκευάζουν ακόµα δύο κτήρια, το καθένα για 4 οικογένειες. Η σχεδίαση των κατοικιών της περιοχής ολοκληρώνεται το 1955, µε ένα κτήριο 18 διαµερισµάτων, τα οποία είχαν από δύο έως πέντε δωµάτια. Στην περιοχή Canton Vesco, η πρώτη κατοικία για τους εργαζοµένους της Olivetti, σχεδιάστηκε από τον Ugo Sissa και ήταν ένα συγκρότηµα από 15 µικρά διαµερίσµατα. Δύο χρόνια µετά και σε συνεργασία µε τον Italo Lauro, ανεγείρονται δύο ακόµα συγκροτήµατα. Η περιοχή ολοκληρώνεται µε την βοήθεια των αρχιτεκτόνων Annibale Fiocchi και Marcello Nizzoli, οι οποίοι σχεδιάζουν άλλα τέσσερα κτήρια µε τυπολογίες που είχαν δοκιµάσει σε παλαιότερα έργα τους. Σχεδιάζεται επίσης και η

118. Patrizia Bonifazio & Paolo Scrivano, 2001, Olivetti builds, σελ.162, Μιλάνο, Skira Editore S.p.A

197

εικ. 5.27.: West Residential Unit από τους Robero Gabetti και Aimaro d’Isola εικ. 5.28.: Poster µε τα κτήρια της εταιρείας σε όλο το κόσµο

198

Church of the Sacred Heart. Τις τελευταίες προσθήκες κάνουν οι Ridolfi και Frankl, µε το νηπιαγωγείο και οι Quaroni και De Carlo, µε το δηµοτικό σχολείο. Οι Annibale Fiocchi και Marcello Nizzoli αναλαµβάνουν επίσης και την περιοχή Canton Vigna. Το 1951 σχεδιάζουν τρία µικρά κτήρια, το καθένα µε ξεχωριστή τυπολογία. Μέχρι το 1954, στην περιοχή είχαν κατασκευαστεί άλλα 7 κτήρια. Άλλες κατοικίες, σε διάφορες περιοχές γύρω από τα εργοστάσια της εταιρείας, σχεδιάστηκαν το 1958 από τοn Luviano Giovannini. Δέκα χρόνια µετά, οι αρχιτέκτονες Ottavio Cascio και Emilio Tarpino, χτίζουν δύο πύργους εφτά ορόφων, µε 56 διαµερίσµατα ο καθένας. Στην περιοχή Sacca, ο Augusti Romano σχεδιάζει 8 κτήρια, που ολοκληρώνονται το 1962. Λίγο έξω από την Canton Vesco, ο Luigi Piccinato αναλαµβάνει να οικοδοµήσει ολόκληρη την περιοχή. Στo Cascinette το 1964, κατασκευάζονται από τον αρχιτέκτονα Augusto Romano πέντε συγκροτήµατα µε 20 διαµερίσµατα και από τον Paolo Ceresa ένα κτήριο µε 18. Το 1951 η περιοχή Pozzuoli ολοκληρώνεται από τον Luigi Cosenza. Οι Roberto Gabetti και Aimaro Oreglia κατασκευάζουν 13 µεζονέτες και 72 διαµερίσµατα στην Ivrea. Την ίδια περίοδο στην περιοχή, είχε ανατεθεί στους Iginio Cappai και Pietro Mainardis η κατασκευή του Κέντρου

199

1- Officine ICO; 2- Zona ricreativa; 3- Chiesa e convento di San Bernardino; 4- Mensa; 5- Magazzini ed autorimessa; 6- Nuova ICO; 7- Magazzino seminterrato; 8- Centro studi; 9- Centrale elettrica; 10- Servizi tecnici; 11- Uffici personale; 12- Rimesse; 13Servizi sociali di fabbrica; 14- Fonderia ghisa; 15- Centrale impianti; 16- Fonderia alluminio; 17- Asilo; 18- Presidenza; 19- Asilo nido; 20- Case per dipendenti; 21Parcheggio.

εικ. 5.29.: Κάτοψη της βιοµηχανικής περιοχής Ivrea

200

Κοινωνικών Υπηρεσιών και Κατοίκησης, το οποίο περιελάµβανε 60 κατοικίες, πολιτιστικό, αθλητικό και εµπορικό κέντρο [119].

H Olivetti λοιπόν παρατηρούµε πως δεν υπήρξε µόνο εταιρεία κατασκευής διαχρονικών τεχνολογικών αγαθών υψηλής ποιότητας, αλλά και µία εταιρεία όπου ο κοινωνικός και πολιτισµικός της πειραµατισµός, ανέπτυξε την αρχιτεκτονική ιδεολογία της. Η κληρονοµία που ήθελε να αφήσει πίσω της η εταιρεία, ήταν ο πολιτισµός της και προσπάθησε να το καταφέρει µέσα από την αρχιτεκτονική, σε κάθε είδος κτηρίου της. Χάρις στον Adriano Olivetti και την πολιτική του ιδεολογία, δηµιουργήθηκε µια καινούργια κοινότητα, που βασικό της συστατικό ήταν η αρχιτεκτονική.

119. Patrizia Bonifazio & Paolo Scrivano, 2001, Olivetti builds, σελ. 149-167, Μιλάνο, Skira Editore S.p.A

201

202

203

204

205

206

Κεφάλαιο 6 Apple

207

208

Η Apple Inc. εκτός από την ιδιαίτερη προσοχή που δίνει στο design των προϊόντων της, δείχνει και µεγάλο ενδιαφέρον στην αρχιτεκτονική ποιότητα των καταστηµάτων της, αλλά και των καινούργιων της γραφείων. Τα χαρακτηριστικά των καταστηµάτων της έχουν γίνει σήµα κατατεθέν και είναι αναγνωρίσιµα ακόµη και χωρίς το σήµα της εταιρείας. Λέγετε πώς ο ιδρυτής της Steve Jobs, εµπνεύστηκε το όραµα της εταιρείας από το σπίτι του, του κατασκευαστή Joseph Eichler. Ο Eichler κατάφερε να παντρέψει την καλλιτεχνική ανησυχία µε την µαζική κατασκευή σπιτιών και αυτό ενέπνευσε τον Jobs[120]. Πολύ σηµαντικό είναι και το γεγονός πως η Apple είχε πάντα µια πιο µινιµαλιστική προσέγγιση στα προϊόντα της και από το ξεκίνηµα στον σχεδιασµό των καταστηµάτων της, η εταιρεία κατάφερε να µεταφράσει το µινιµαλιστικό της ήθος σε αρχιτεκτονική. Η αρχιτεκτονική των καταστηµάτων της αποτελεί σήµα κατατεθέν της εταιρείας και όλα αυτά οφείλονται στον Steve Jobs. Ο Jobs είχε εµµονή µε το design και ήταν ακόλουθος του σχεδιασµού του Bauhaus και την σχολής Ulm και προσπαθούσε να κάνει την τεχνολογία προσιτή, κάνοντας την όµορφη[121].

120. Kyle May, 2012, Apple, σελ.: 15, Καναδάς, Clog 121. Kyle May, Ό.Π., σελ.: 45

209

εικ. 6.1.: Lisa

210

6. Apple Inc. H εταιρεία Apple Computer Inc. ιδρύθηκε το 1976, από τους Steve Jobs, Steve Wozniak και Ronald Wayne, στο γκαράζ του σπιτιού του Jobs, στο Los Altos της Καλιφόρνιας. Το 1977 ο Ronald Wayne αποχωρεί από την εταιρεία. Η καινοτοµία της εταιρείας ξεκινάει το 1983, µε τον υπολογιστή Lisa. Ο Lisa, σχεδιασµένος από την οµάδα του Steve Jobs, ήταν ο πρώτος προσωπικός υπολογιστής µε γραφικό περιβάλλον που βγήκε στην αγορά. Δύο χρόνια µετά, αποχωρεί και δεύτερος συνιδρυτής της εταιρείας, ο Steve Jobs, και η εταιρεία «ορφανεύει» το 1987 όταν και ο τρίτος συνιδρυτής της, Steve Wozniak, εγκαταλείπει την Apple Computer Inc. O Jobs ξεκινάει µια καινούργια εταιρεία ηλεκτρονικών υπολογιστών, την NeXT, την οποία αγοράζει το 1996 η Apple και σηµατοδοτεί την επιστροφή του Jobs στην εταιρεία[122]. Από τότε ξεκινάει µια καινούργια εποχή για την Apple µε καινούργια προϊόντα, καινούργιο design και καινούργιους στόχους. Μπορεί η εταιρεία να κατηγορείται από την τεχνολογική κοινότητα, πως δεν εφηύρε στην πραγµατικότητα ποτέ τίποτα από αυτά που

122. http://en.wikipedia.org/wiki/Apple_Inc.

211

εικ. 6.2.: Πρώτο Λογότυπο της εταιρείας από τον Ronald Wayne

212

πουλάει[123], αλλά αυτό που κάνει καλά η εταιρεία είναι να παίρνει την τεχνολογία και να προσθέτει το design. Κανείς δεν µπορεί να µην δει τις διαφορές του πρώτου υπολογιστή µε το Macintosh, του πρώτου Μp3 player µε το iPod ή του πρώτου smartphone µε το iPhone[124]. Λόγω της εξέλιξής της όχι µόνο στον σχεδιασµό υπολογιστών, αλλά και άλλων ηλεκτρονικών ειδών ευρείας κατανάλωσης, η εταιρεία µετονοµάστηκε σε Apple Inc. το 2007.

123. Kyle May, 2012, Apple, σελ.: 105, Καναδάς, Clog 124. Kyle May, 2012, Apple, σελ.: 105, Καναδάς, Clog

213

εικ. 6.3.: Apple II εικ. 6.4.: Apple III

214

6.1.

Σχεδιασµός προϊόντων.

Μπορεί η Apple να µην έχει συνεργαστεί ποτέ µε αρχιτέκτονες για τον σχεδιασµό των προϊόντων της, αλλά το design τους είναι πολύ σηµαντικό για αυτήν. Αυτό γίνεται εµφανές από το γεγονός πως έχει καινοτοµίες και εκατοντάδες κατοχυρωµένες πατέντες στον σχεδιασµό των προϊόντων της. Η Apple ξεκίνησε να δίνει έµφαση στο design από την αρχή της ίδρυσής της. Το 1977 ο Steve Jobs προσλαµβάνει τον βιοµηχανικό σχεδιαστή Jerry Manock για να σχεδιάσει το περίβληµα του ηλεκτρονικού υπολογιστή Apple II. Ο Manock διαχειρίζεται την οµάδα σχεδίασης της Apple από σχεδιαστές που δουλεύουν αποκλειστικά για την εταιρεία. Στον Manock οφείλεται η κατοχύρωση του στυλ που θα επικρατήσει στην Apple µέχρι το 1988. Η σηµασία που έδινε ο Jobs στην εµφάνιση των προϊόντων, οδήγησε στην αναζήτηση των καλύτερων σχεδιαστών παγκοσµίως, για να δώσουν στην εταιρεία µια ενιαία γλώσσα σχεδίασης. Μετά από εισηγήσεις του Manock, διεξάγεται ένας διαγωνισµός για να βρεθεί ο καλύτερος σχεδιαστής για την Apple. Από τον διαγωνισµό ο Hartmut Esslinger κερδίζει τις εντυπώσεις και συµπεριλαµβάνεται στη οµάδα της εταιρείας. Πολλά σχέδιά του ανέδειξαν την εταιρεία την δεκαετία του ’80.

215

εικ. 6.5.: iMac

216

Το 1990, το χαρακτηριστικό στυλ των προϊόντων της εταιρείας αντιγράφεται από την αντίπαλη εταιρεία IBM και η Αpple χάνει το ξεχωριστό σχεδιαστικό της στιλ, που µονοπωλούσε τον προηγούµενο καιρό. Τότε ο Robert Brunner αναλαµβάνει την σχεδιαστική οµάδα της εταιρείας και µέχρι το 1997 σχεδιάζει αρκετά προϊόντα για την Apple µε επιτυχία. Με την επιστροφή του Jobs στην εταιρεία, λήγει και η συνεργασία µε τον Brunner και αναλαµβάνει ο Jonathan Ive. Ο σχεδιαστικός χαρακτήρας που υιοθετήθηκε από την εταιρεία µπορεί να χωριστεί σε δύο κατηγορίες. Η πρώτη αποτελείται από προϊόντα σε λευκό ή µαύρο χρώµα, συνήθως µε γυαλιστερή υφή και πλαστικές θήκες και η δεύτερη από προϊόντα από αλουµίνιο και γυαλί[125]. Το πρώτο σχέδιο του Ive ήταν το iMac, το οποίο τον έκανε διάσηµο στον κύκλο των σχεδιαστών και κατοχύρωσε την θέση του στην εταιρεία. Το 2001 σχεδίασε το iPod, το µεγαλύτερο προϊόν σε πωλήσεις στην ιστορία της εταιρείας µέχρι τότε. Το µεγαλύτερο κατόρθωµα του σχεδιαστή ήταν το «έξυπνο» κινητό τηλέφωνο, που σχεδίασε το 2007, το iPhone, το οποίο χαρακτηρίστηκε ως η πιο επαναστατική συσκευή της εταιρείας[126]. Από το 2001 και µετά σχεδίασε όλα τα προϊόντα της εταιρείας µέχρι και σήµερα, συµπεριλαµβανοµένου των iPhone 3-5s, iMac,

125. http://en.wikipedia.org/wiki/Apple_Industrial_Design_Group 126. http://ic.galegroup.com/ic/suic/ReferenceDetailsPage/ReferenceDetailsWindow?zid=c3a39ab153ebf 3cf44748e79a74c4b7a&action=2&catId=&documentId=GALE%7CK1618004869&userGroupName =tlc109093890&jsid=7c3d16796d9a7415f88ac7fc8726d428

217

εικ. 6.6.: iPod εικ. 6.7.: iPhone 3-5

218

MacBook, iPad και iPod. Σχεδόν όλα τα προϊόντα της Apple έχουν κατοχυρωθεί µε πατέντες στην Αµερική.

219

εικ. 6.8.: Χρονοδιάγραµµα προϊόντων

220

221

εικ. 6.9.: Κατάστηµα στο Carrousel du Louvre από τους Bohlin Cywinski Jackson εικ. 6.10.: Κατάστηµα στον κεντρικό σταθµό της Νέας Υόρκης από τους Bohlin Cywinski Jackson

222

6.2. Αρχιτέκτονες και σχεδιασµός εγκαταστάσεων. Η Apple δίνει ιδιαίτερη έµφαση στον σχεδιασµό των εγκαταστάσεων της όπως και των προϊόντων της. Αυτή τη στιγµή υπάρχουν 406 καταστήµατά της σε όλο το κόσµο. Βασική στρατηγική της εταιρείας είναι η τοποθέτηση των καταστηµάτων της σε σηµεία έντονου ενδιαφέροντος, όπως εµπορικά κέντρα, πολιτιστικά κέντρα, ακόµα και ιστορικά αξιοθέατα. Τρία παραδείγµατα από τα καταστήµατά της, που τονίζουν αυτό το φαινόµενο, είναι το κατάστηµα της εταιρείας στο µουσείο του Λούβρου, το κατάστηµα δίπλα από την µεγάλη όπερα του Charles Garnier στο Παρίσι και το κατάστηµα της Apple µέσα στον µεγάλο τερµατικό σταθµό την Νέας Υόρκης[127]. Και τα τρία καταστήµατα έχουν σχεδιαστεί από το αρχιτεκτονικό γραφείο Bohlin Cywinski Jackson, το οποίο συνεργαζόταν στενά µε την εταιρεία στον σχεδιασµό των καταστηµάτων της. To πρώτο βρίσκεται µέσα στο υπόγειο εµπορικό κέντρο Carrousel du Louvre, δίπλα από την είσοδο του µουσείου και δένει αρµονικά µε τον χώρο χάρις στην ανεστραµµένη γυάλινη πυραµίδα που βρίσκεται ακριβώς απέναντί του. Το δεύτερο, βρίσκεται σε ένα κτήριο του 1800 και λόγο του ιστορικού του εξωτερικού αλλά και εσωτερικού, οι αρχιτέκτονες προσπάθησαν να διατηρήσουν τον χαρακτήρα του κτηρίου.

127. Kyle May, 2012, Apple, σελ.: 21, Καναδάς, Clog

223

εικ. 6.11.: Τυπολογίες προσόψεων καταστηµάτων από τους Bohlin Cywinski Jackson

224

Ξεχωρίζει ο φεγγίτης στην οροφή, που χαρίζει φυσικό φως σε όλο τον χώρο[128]. Το τρίτο κατάστηµα βρίσκεται µέσα στον κεντρικό τερµατικό σταθµό της Νέας Υόρκης και δεν έχει κάποια επιπρόσθετη αρχιτεκτονική. Η Apple δίνει τόση έµφαση στα καταστήµατα της, που έχει δηµιουργήσει πρωτότυπα προσόψεων. Η πρόσοψη V2.0 εµφανίστηκε το 2006 και έχει γίνει σήµα κατατεθέν της εταιρείας, όπως και τα προϊόντα της. Η πρόσοψη αυτή, έχει αρκετές τυπολογίες που καλύπτουν τις ανάγκες κάθε κτηρίου, όπως για παράδειγµα την περιοχή που βρίσκεται , τον φωτισµό και το µέγεθος. Το αρχικό σχέδιο παρουσιάζει την πρόσοψη από αλουµινένια πάνελ, µε το σήµα της εταιρείας πάνω από την είσοδο, στην θέση των πάνελ. Στο κατάστηµα στο Boise, της πολιτείας Idaho, λόγο του χαµηλού ταβανιού το σήµα παρουσιάζεται στα τζάµια πάνω από την είσοδο, ενώ στο κατάστηµα στο Σικάγο, το σήµα της εταιρείας βρίσκεται µεν στα µεταλλικά πάνελ, αλλά είναι διάτρητο, για να φωτίζει τον δεύτερο όροφο. Άλλες παραλλαγές παρατηρούνται και στο κατάστηµα στην Honolulu, όπου προστίθεται ένα σκίαστρο για προστασία από το άµεσο ηλιακό φως, καθώς και στο κατάστηµα της Ουάσιγκτον, όπου λόγο του ιστορικού χαρακτήρα της περιοχής, τα πάνελ κατασκευάζονται από υλικά βάση των διπλανών κτηρίων[129].

128. http://www.bcj.com/public/projects/category/2.html 129. Kyle May, 2012, Apple, σελ.: 26-27, Καναδάς, Clog

225

εικ. 6.12.: Κατάστηµα στην Νέα Υόρκη από τους Bohlin Cywinski Jackson

226

Όπως οι προσόψεις, έτσι και τα εσωτερικά των καταστηµάτων, έχουν την δική τους τακτική. Από την αρχή η εταιρεία δούλεψε σκληρά για να αναπτύξει ένα πρότυπο. Στην αρχή τα εσωτερικά των καταστηµάτων αποτελούνταν από ξύλινα πατώµατα, τα προϊόντα εκθέτονταν περιµετρικά των τοίχων ή σε ξύλινα µαύρα ράφια. Τα τελευταία 10 χρόνια, το design των καταστηµάτων έχει αλλάξει σε µεταλλικά εσωτερικά µε πέτρινα πατώµατα και ξύλινα τραπέζια έκθεσης των προϊόντων[130]. Χάρις στον Steve Jobs, η εταιρεία δεν φηµίζεται µόνο για την τεχνολογία της αλλά και για την αρχιτεκτονική της. Οι γνώσεις του για το Bauhaus και την σχολή Ulm, τον ώθησαν να θέλει την οµορφιά σε κάθε πλευρά της εταιρείας. Έτσι, ο µινιµαλιστικός σχεδιασµός των προϊόντων της εταιρείας παρουσιάζεται και στην αρχιτεκτονική των καταστηµάτων της. Ο Jobs είχε διαλέξει το αρχιτεκτονικό γραφείο των Bohlin Cywinski Jackson για τον σχεδιασµό των καταστηµάτων γιατί το γραφείο θα τον βοηθούσε να πραγµατοποιήσει το όραµα του, χωρίς να εµφανίζεται στο κτήριο η υπογραφή των αρχιτεκτόνων. Συνεργάστηκε στενά µε την εταιρεία για να φτάσει στα όρια την οικοδοµική τεχνολογία, ιδιαίτερα του γυαλιού, για να κατασκευάσει ένα αναγνωρίσιµο περιβάλλον, που δεν θα επισκίαζε όµως τα προϊόντα[131].

To σηµαντικότερο ίσως υλικό για την εταιρεία είναι το γυαλί και αυτό φαίνεται από πολλές κινήσεις της Apple.

130. Kyle May, 2012, Apple, σελ.: 29, Καναδάς, Clog 131. Kyle May, Ό.Π. σελ.: 45

227

εικ. 6.13.: Υάλινη σκάλα από τους Bohlin Cywinski Jackson εικ. 6.14.: Κατάστηµα στην Σανγκάη από τους Bohlin Cywinski Jackson

228

Χρησιµοποιεί το γυαλί σε σχεδόν όλα τα καταστήµατά της, γιατί πιστεύει πως το γυαλί είναι ένα διαφανές υλικό που αντιπροσωπεύει την ανοιχτή και «καθαρή» κοινωνία[132]. Επειδή η εταιρεία πίστευε πως το γυαλί αντιπροσώπευε όλα τα παραπάνω, προσπάθησε να διορθώσει το µόνο του ελάττωµα, ότι είναι εύθραυστο, αλλά και να κατασκευαστεί µεγαλύτερο µέγεθος γυαλιού από το µέγιστο µέχρι τότε ( 3 επί 6 µέτρα ). Χρηµατοδότησε λοιπόν εταιρείες για να κατασκευάσουν τα απαραίτητα µηχανήµατα, έτσι ώστε να γίνει το πιο πάνω εφικτό[133]. Σήµερα το µέγιστο µέγεθος ενός γυάλινου πάνελ είναι τρεις φορές το αρχικό µέγεθος ( 6 επί 18 µέτρα ). Χάρις στην τεχνολογία που χρηµατοδότησε για να αναπτυχθεί το γυαλί, η εταιρεία κατασκεύασε µια τυπολογία γυάλινης σκάλας, την οποία κατοχύρωσε στο συµβούλιο ευρεσιτεχνίας την Αµερικής. Η σκάλα αυτή παρουσιάζεται σε πολλά καταστήµατα την Apple σε όλο τον κόσµο και η καινοτοµία της βρίσκεται στην σύνθεση του γυαλιού, το οποίο αποτελείται από τρεις στρώσεις και έχει πάχος 5,5 εκατοστά[134]. Εκτός από το µέγεθος και την αντοχή, η εταιρεία χρηµατοδότησε και την κατασκευή κυρτού τζαµιού το οποίο βλέπουµε στην πράξη στο κατάστηµα της εταιρείας στην Σανγκάη. Στην πραγµατικότητα το κατάστηµα αυτό συνδυάζει και τις τρεις καινοτοµίες της Apple στην εξέλιξη

132. Kyle May, 2012, Apple, σελ.: 57, Καναδάς, Clog 133. Kyle May, Ό.Π., σελ.: 56 134. Kyle May, Ό.Π., σελ.: 59

229

εικ. 6.15.: Ευρεσιτεχνία καταστήµατος

230

του γυαλιού. Αρχικά, η είσοδος στο κατάστηµα γίνεται από ένα γυάλινο κύλινδρο ύψους 18 µέτρων, φτιαγµένου από µονοκόµµατα κυρτά τζάµια. Στην συνέχεια, η πρόσβαση στον εσωτερικό χώρο γίνεται από την γυάλινη σκάλα που σχεδίασε το γραφείο Bohlin Cywinski Jackson και είναι µία από της 317 πατέντες της εταιρείας. Οι πατέντες που αφορούν την αρχιτεκτονική χωρίζονται σε δύο κατηγορίες, στις σχεδιαστικές και στις λειτουργικές. Το κατάστηµα της εταιρείας στο Upper West Side την Νέας Υόρκης, χτίστηκε το 2010 και ένα χρόνο µετά, κατοχυρώθηκε στις ευρεσιτεχνίες της εταιρείας για το καλαίσθητο εξωτερικό του. To κατάστηµα έχει ύψος 12 µέτρων και όπως είπε ο Peter Bohlin, «αποτελεί παράδειγµα της ανθρώπινης υπεροχής, είναι ένα δείγµα θεµελιώδους αρχιτεκτονικής, όπου τα υλικά, ο χώρος και η µορφή λειτουργούν τέλεια µεταξύ τους»[135]. Η χρήση του γυαλιού στην αρχιτεκτονική της εταιρείας είναι τοτεµική. Η διαφάνεια, η άυλη εµφάνιση και η διαχρονικότητά του είναι τα βασικά χαρακτηριστικά που κάνουν το υλικό αυτό σύµβολο της µοντέρνας αρχιτεκτονικής[136]. Το 2011 o Steve Jobs, παρουσίασε στο συµβούλιο της πόλης Cupertino, τα σχέδια του καινούργιου Campus της εταιρείας. Tο Apple Campus II είναι σχεδιασµένο από τον αρχιτέκτονα Norman Foster, αλλά φηµολογείται πως µεγάλο µέρος στον σχεδιασµό είχε

135. Kyle May, 2012, Apple, σελ.: 53, Καναδάς, Clog 136. Kyle May, Ό.Π., σελ.: 113

231

εικ. 6.16.: Τρισδιάστατη απεικόνιση του Apple Campus II από τον Norman Foster εικ. 6.17.: Σύγκριση τοπογραφικού µε iPod

232

και ο Jobs[137]. To κτήριο θα φιλοξενήσει 13 χιλιάδες εργαζοµένους και θα καλύπτει συνολικά έκταση 260,000 τετραγωνικών µέτρων. Αυτό που το κάνει να ξεχωρίζει ωστόσο, είναι το σχήµα του. Τα γραφεία θα στεγάζονται όλα σε ένα κτήριο, το οποίο θα έχει το σχήµα ενός τέλειου κύκλου. Αρχικά ο Jobs, στην διάρκεια της παρουσίασης του κτηρίου στο συµβούλιο της πόλης, το χαρακτήρισε σαν διαστηµόπλοιο[138]. Η εταιρεία πάντα είχε µια προτίµηση στα γεωµετρικά στερεά τόσο στα προϊόντα της όσο και στην αρχιτεκτονική της. Το αχανές κτήριο θα έχει διάµετρο µισού χιλιοµέτρου και έχει αρκετές οµοιότητες µε το iPod του 2001. Όταν κανείς τοποθετήσει το τοπογραφικό του κτηρίου και το iPod, το ένα πάνω στο άλλο, παρατηρεί πως αρκετές λεπτοµέρειες του χώρου ταιριάζουν µε το σχήµα της συσκευής. Πολύ έντονες είναι οι οµοιότητες στην αναλογία και στην τοποθέτηση του κτηρίου, όπου το σχήµα του ταιριάζει µε τον κεντρικό τροχό διαχείρισης του iPod, καθώς και η θέση των βοηθητικών κτηρίων συµπίπτει µε τις γωνίες της οθόνης. Η θεωρία αυτή φαίνεται να επικρατεί περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη[139]. Η τοποθεσία του κτηρίου είναι ιδανική για τους εργαζόµενους, που θα χρειάζονται ησυχία και αποµόνωση για να εργαστούν. Τα γραφεία θα περιτριγυρίζονται από πυκνά δέντρα και θα είναι

137. Kyle May, 2012, Apple, σελ.: 67, Καναδάς, Clog 138. Kyle May, Ό.Π., σελ.: 87 139. Kyle May, Ό.Π., σελ.: 95

233

εικ. 6.18.: Κατόψεις Apple Campus II

234

αποµακρυσµένα, χωρίς καµία επαφή µε την υπόλοιπη κοινωνία[140]. Θα αποτελείται από εσωτερικούς και εξωτερικούς κήπους, που θα κάνουν το περιβάλλον πιο φιλικό για τους εργαζόµενους και ολόκληρη η κατασκευή θα γίνει από κυρτούς υαλοπίνακες[141]. Το κτήριο σχολιάζεται, κυρίως για το σχήµα του, αρνητικά αλλά και θετικά. Πιστεύεται πως οι εργαζόµενοι θα χάσουν την αίσθηση του προσανατολισµού. Επίσης, λέγεται πως η ιδέα δεν είναι πρωτότυπη, αλλά κλεµµένη από το Campus της General Motors σχεδιασµένο από τον Eero Saarinen το 1940[142]. Εκτός αυτού, το σχήµα και η κλίµακα του έργου, θυµίζουν τα κτήρια του µοντερνισµού το ’50[143]. Η εταιρεία µπορεί να µην έχει ποικιλία αρχιτεκτόνων στον σχεδιασµό των εγκαταστάσεων της, αλλά πολύ σπάνια παρατηρούνται τέτοιες αρχιτεκτονικές κινήσεις από εταιρείες ψηφιακής τεχνολογίας. Αρχικά, παρατηρείται η σχεδίαση τυπολογίας πρόσοψης. Αυτό δίνει αυτόµατα µια ενιαία ταυτότητα στα καταστήµατα και η αρχιτεκτονική τους γίνεται σήµα κατατεθέν, αλλά αφαιρεί την ποικιλία από τον σχεδιασµό . Ακολούθως, παρατηρούµε πως µια εταιρεία προσπαθεί να εξελίξει τις δυνατότητες ενός υλικού για την χρήση του στην αρχιτεκτονική της, κάτι που δεν είναι σύνηθες.

140. Kyle May, 2012, Apple, σελ.: 87, Καναδάς, Clog 141. Kyle May, Ό.Π., σελ.: 85 142. Kyle May, Ό.Π., σελ.: 105 143. Kyle May, Ό.Π., σελ.: 111

235

εικ. 6.19.: Σύγκριση µεγέθους Apple Campus II

236

Τέλος, η προστασία του σχεδιασµού ενός καταστήµατος της, προκαλεί ενδιαφέρον, αφού η εταιρεία µέσα από αυτή την κίνηση, προσπαθεί να προστατευτεί από το φαινόµενο που έχει εµφανιστεί τα τελευταία χρόνια, κυρίως στην ασιατική αγορά, µε καταστήµατα-αποµιµήσεις να προσποιούνται τα καταστήµατα της Apple, χωρίς να είναι νόµιµα. Αντιλαµβανόµαστε λοιπόν πως η εταιρεία χρησιµοποιεί την αρχιτεκτονική για να δηµιουργήσει σηµεία έλξης, έτσι ώστε να πουλήσει τα προϊόντα της, χωρίς όµως να τα επισκιάσει.

237

εικ. 6.20.: Τρισδιάστατη απεικόνιση του Apple Campus II

238

239

240

241

242

243

244

Συµπέρασµα

245

246

Αναλογιζόµενοι τα στοιχεία που παραθέτονται στα κεφάλαια που προηγήθηκαν, θεωρώ σκόπιµο να αναφερθώ συµπερασµατικά στους λόγους οι οποίοι ώθησαν, την κάθε µια από αυτές τις έξι εταιρείες ξεχωριστά, να συνεργαστούν µε αρχιτέκτονες τόσο στη σχεδίαση προϊόντων όσο και στη σχεδίαση εγκαταστάσεών τους. Το δείγµα που µελετήθηκε περιλαµβάνει εταιρείες που είχαν περισσότερο ευρείς και οραµατικούς κοινωνικούς στόχους για τις αρχιτεκτονικές τους επιλογές, όπως και άλλες µε περισσότερο αµιγώς εµπορικούς στόχους. Παρατηρώντας την Ιταλική Olivetti, αντιλαµβανόµαστε πως κύριος λόγος για την επιλογή αρχιτεκτόνων ήταν το όραµα του ιδιοκτήτη της εταιρείας, Adriano Olivetti, να δηµιουργήσει όχι απλά µια εταιρεία αλλά µια κοινότητα. Βασική του επιδίωξη ήταν να προσφέρει στους εργαζόµενους της εταιρείας, τους οποίους δεν έβλεπε σαν απλούς υπαλλήλους αλλά σαν µέλη της κοινότητας που ήθελε να δηµιουργήσει, το καλύτερο δυνατό εργασιακό και όχι µόνο περιβάλλον. Εκτός από πιο φιλικές, προς αυτούς, εργασιακές συνθήκες, ήθελε να προσφέρει στους «πολίτες της κοινότητας του» καλύτερη ποιότητα ζωής, µέσω της µελέτης κτηρίων που απευθύνονταν στην ψυχαγωγία και στην στέγαση τους. Η κοινωνία που οραµατίστηκε ο Olivetti φαίνεται πως είχε πρωταρχικό στόχο την ισότητα µεταξύ των µελών της, αφού όπως προαναφέραµε, κατασκεύασε για αυτά σπίτια καθώς και θέρετρα διακοπών. Ένα ακόµα πολύ βασικό στοιχείο που

247

248

συνέβαλε στην επιλογή αρχιτεκτόνων ήταν η θέληση του Adriano, να δώσει στην κοινότητα του µια διαφορετική κουλτούρα από την αυτήν που είχε η τότε περιοχή της Ivrea, την οποία ήθελε να κάνει κέντρο της κοινωνίας που είχε οραµατιστεί . Έτσι λοιπόν, συνεργάστηκε µε Ιταλούς αρχιτέκτονες οι οποίοι όµως ήταν έντονα επηρεασµένοι από και από άλλους πολιτισµούς. Προσπαθούσε έτσι να προάγει τον πολιτισµό µέσα από την αρχιτεκτονική και να αφήσει σαν κληρονοµιά της εταιρείας, όχι µόνο τα προϊόντα της, αλλά και µια γενικότερη κουλτούρα. Πίστευε πως οι καταλληλότεροι για να θέσουν τα θεµέλια αυτής της κοινωνίας που ήθελε να δηµιουργήσει ήταν οι αρχιτέκτονες µέσα από τα έργα τους, είτε αυτά ήταν κτήρια είτε αυτά ήταν προϊόντα. Παρόµοια διαπιστώνουµε ότι µια εταιρεία που παρουσιάζει αρκετές οµοιότητες µε την Olivetti, είναι η Vitra. Μπορεί οι λόγοι να µην ήταν τόσο βαθιά οραµατικοί, όπως η δηµιουργία µια κοινότητας, αλλά και η Vitra έδωσε ιδιαίτερη προσοχή στον τόπο από τον οποίο ξεκίνησε. Στο Weil am Rhein ήταν που κατασκεύασε το αρχιτεκτονικό της πάρκο, το Vitra Campus, το οποίο προσελκύει ακόµα και στις µέρες µας το ενδιαφέρον λόγω της µεγάλης ποικιλοµορφίας της αρχιτεκτονικής του. Όπως και o Olivetti, έτσι και ο Fehlbaum της Vitra, ήθελε να φτιάξει στην περιοχή από όπου ξεκίνησε η εταιρεία, µια αρχιτεκτονική ζώνη µε έντονα διεθνή στοιχεία. Σε αντίθεση µε την Olivetti που επέλεγε ντόπιους αρχιτέκτονες, η Vitra για να επιτύχει αυτό της τον στόχο,

249

250

επιλέγει µόνο αρχιτέκτονες οι οποίοι έχουν ως κοινό χαρακτηριστικό τους την καταγωγή τους από το εξωτερικό. Ακόµα µια βασική διαφορά της Vitra µε την Olivetti είναι ότι η Vitra ανέθετε τον σχεδιασµό κτηρίων σε αρχιτέκτονες, όταν αυτό ήταν απαραίτητο για την βελτίωση της παραγωγικής διαδικασίας και µόνο. Άµεσα συνδέεται µε την Vitra, όπως είδαµε και η Herman Miller. Οι δύο αυτές εταιρείες για πολλά χρόνια είχαν ως κοινό στοιχείο το γεγονός ότι είχαν τα δικαιώµατα για τα ίδια προϊόντα, η µία στην Ευρώπη και η άλλη στην Αµερική. Οι λόγοι όµως που η Herman Miller συνεργάζεται µε αρχιτέκτονες στον σχεδιασµό των εγκαταστάσεών της είναι πολύ διαφορετικοί από αυτούς της Vitra. Όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, η Herman Miller ήθελε οι εγκαταστάσεις της να έχουν έναν «ακαθόριστο» χαρακτήρα, να µπορούν δηλαδή να είναι ευέλικτες και να προσαρµόζονται ανάλογα µε τις ανάγκες της εταιρείας. Εκτός όµως από την ευελιξία αυτή, στόχος της εταιρείας ήταν και οι όσο το δυνατόν καλύτερες εργασιακές συνθήκες για τους υπαλλήλους της. Για να συνδυάσει αυτά τα δύο, ο διευθυντής της Max De Pree, πίστευε πως οι καταλληλότεροι για να αναθέσει τον σχεδιασµό των εγκαταστάσεων της εταιρείας, ήταν γνωστοί αρχιτέκτονες. Οι εγκαταστάσεις αυτές περιελάµβαναν αρκετές µονάδες παραγωγής αλλά και πολλά σηµεία πώλησης των προϊόντων της. Η σύνδεση της εταιρείας µε τους αρχιτέκτονες δεν ξεκινάει όµως από εκεί.

251

252

Όπως είδαµε, οι αρχιτέκτονες έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στον σχεδιασµό προϊόντων για την εταιρεία, µε κύριο εκπρόσωπο τον George Nelson, ο οποίος µε τα σχέδια και τις ενέργειές του βοήθησε την εταιρεία να αποκτήσει τον χαρακτήρα που έχει σήµερα. Επίσης σηµαντικός λόγος για την συνεργασία της Herman Miller στον σχεδιασµό προϊόντων µε αρχιτέκτονες ήταν το γεγονός ότι για πολλά χρόνια η εταιρεία ήθελε τα προϊόντα της να απευθύνονται και σε αρχιτέκτονες και όχι µόνο σε απλό αγοραστικό κοινό. Βασικό στοιχείο για την Herman Miller, αποτελεί το ενδιαφέρον της για το περιβάλλον. Η εταιρεία θεώρησε ότι για να αποκτήσει οικολογικό χαρακτήρα θα έπρεπε να συνεργαστεί µε αρχιτέκτονες. Μπορούµε να πούµε ότι ο στόχος της εταιρείας έχει επιτευχθεί, αφού πολλά κτήριά της έχουν βραβευθεί λόγω της ενεργειακής τους σχεδίασης, µε κάποια από αυτά µάλιστα να αποτελούν βασικό δείγµα οικολογική αρχιτεκτονικής. Με την οικολογική φιλοσοφία που έχει αποκτήσει τα τελευταία χρόνια η Herman Miller, µπορούµε να ταυτίσουµε και την Knoll. Η παραπάνω σχέση φαίνεται και από τα πολλά βραβεία οικολογικής σχεδίασης που έχουν επίσης λάβει κτήριά της. Η Knoll µάλιστα, πολλές φορές χρησιµοποιεί αρχιτέκτονες οι οποίοι ειδικεύονται στις οικολογικές κατασκευές, για την σχεδίαση των χώρων της. Η σχέση της Knoll µε τους αρχιτέκτονες είναι πολύ βαθιά και ξεκινάει από την ίδρυσή της. Λόγω της Florence Knoll,

253

254

αλλά και των πολλών γνωριµιών της µε γνωστούς αρχιτέκτονες, η εταιρεία από την πρώτη κιόλας στιγµή, τους εµπιστεύεται για τον σχεδιασµό των προϊόντων της. Πολύ σηµαντικό στοιχείο της εταιρείας αποτελεί το γεγονός ότι δίνει ιδιαίτερη έµφαση στα σηµεία πώλησης των προϊόντων της. Πιστεύει πως µέσα από µοντέρνους χώρους µπορεί να δώσει στον κοινό την ευκαιρία να δει πως τα µοντέρνα έπιπλά της µπορούν να ταιριάξουν αρµονικά µε µοντέρνους χώρους. Τοποθετεί µε τέτοιο τρόπο τα προϊόντα στα καταστήµατά της, έτσι ώστε να µην δίνει την εντύπωση στο πελάτη ότι βρίσκεται σε έναν εκθεσιακό χώρο αλλά σε ένα ολοκληρωµένο χώρο είτε κατοικίας είτε γραφείου. Λόγω της στενής σχέσης που όπως είδαµε είχε η Knoll µε αρχιτέκτονες αλλά και της σηµασίας που έχουν για αυτήν τα καταστήµατα της, λογικό είναι να εµπιστεύεται σε αυτούς και των σχεδιασµό των καταστηµάτων της. Πολύ µεγάλη σηµασία στα σηµεία πώλησης δίνει και η Apple. Από τα πρώτα κιόλας χρόνια της εταιρείας, ήταν έντονο το ενδιαφέρον που έδειχνε για το design. Τα τελευταία όµως χρόνια, ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει αρχίσει να δείχνει και στους χώρους όπου πωλούνται τα προϊόντα της. Έχει γίνει βασικό στοιχείο της εταιρικής της φιλοσοφίας το γεγονός πως επιθυµεί όχι µόνο τα προϊόντα της να είναι τα πιο µοντέρνα αλλά και να πωλούνται στους πιο µοντέρνους χώρους. Έτσι λοιπόν, αν και δεν χρησιµοποιεί αρχιτέκτονες για τον σχεδιασµό προϊόντων, όλα της τα καταστήµατα, αλλά και τα νέα της γραφεία είναι έργα γνωστών

255

256

αρχιτεκτόνων. Σε αντίθεση µε την Vitra, που ήθελε να υπάρχει αρχιτεκτονική ποικιλία στα κτήριά της, η Apple δεν ήθελε να δώσει ξεχωριστό χαρακτήρα σε κάθε της υποκατάστηµα, αλλά ήθελε όλα να µοιάζουν µεταξύ τους. Ένα άλλο χαρακτηριστικό που διαπιστώνουµε, παρατηρώντας τα καταστήµατα της εταιρείας αυτής, είναι η έντονη χρήση υαλοστασίων µε τα οποία επιδιώκει να προσδώσει έναν σύγχρονο χαρακτήρα αλλά ταυτόχρονα να µην επισκιάσει τα προϊόντα της. Λόγω των απαιτήσεων της εταιρείας, όπως ήταν η σχεδίαση ενός πρότυπου πρόσοψης αλλά και η ιδιαίτερη χρήση γυαλιού θεώρησε πως ήταν απαραίτητη η συνεργασία της µε αρχιτέκτονες. Τελευταία εταιρεία που εξετάζουµε είναι η Alessi. H Alessi χρησιµοποίησε αρχιτέκτονες για διαφορετικούς λόγους από όλες τις παραπάνω εταιρείες. Η εταιρεία ξεκίνησε την συνεργασία της µε αρχιτέκτονες το 1950 δοκιµαστικά, αναθέτοντας σε µερικούς από αυτούς την σχεδίαση προϊόντων, τα οποία στην συνέχεια εξελίχθηκαν σε προϊόντα µε µεγάλο αριθµό πωλήσεων. Εκτός από τις πωλήσεις, σηµαντικό ρόλο στην καθιέρωση αρχιτεκτόνων στην σχεδίαση προϊόντων είχε και το γεγονός ότι οι ιδιοκτήτες της εταιρείας εντυπωσιάστηκαν από τον τρόπο µε τον οποίο σχεδίαζαν αλλά και σκέφτονταν οι αρχιτέκτονες. H Alessi δεν έχει τόσες πολλές εγκαταστάσεις σε αριθµό όσο οι υπόλοιπες εταιρείες που εξετάσαµε, αλλά παρόλα αυτά για την σχεδίασή τους έχει εµπιστευτεί γνωστούς αρχιτέκτονες. Οι αρχιτέκτονες που έχουν

257

258

επιλεγεί από την Alessi, είχαν αρχικά σχεδιάσει κάποια από τα µεγαλύτερα σε πωλήσεις προϊόντα της. Σηµαντικό ρόλο στην επιλογή τους έχει και το γεγονός πως µέσα από τα προϊόντα που είχαν σχεδιάσει, η εταιρεία µπόρεσε να ξεχωρίσει αυτούς µε τους οποίους ταίριαζε απόλυτα στην σχεδιαστική τους προσέγγιση. Μέσα από αυτήν την ερευνητική εργασία διαπιστώνουµε λοιπόν πως οι λόγοι για τους οποίους η κάθε µια από αυτές τις εταιρείες επιλέγει αρχιτέκτονες τόσο για την σχεδίαση προϊόντων όσο και για την σχεδίαση εγκαταστάσεων, διαφέρουν µεταξύ τους και συνδέονται άµεσα τόσο µε την φιλοσοφία και την κουλτούρα των ιδιοκτητών τους όσο και µε το πρόσωπο το οποίο θέλουν να προβάλουν οι εταιρείες αυτές στο αγοραστικό τους κοινό.

259

260

261

262

263

264

265

Παράρτηµα

266

267

Γλωσσάρι Αrduino: Το Arduino είναι µια υπολογιστική πλατφόρµα βασισµένη σε µια απλή µητρική πλακέτα ανοικτού κώδικα, µε ενσωµατωµένο µικροελεγκτή και εισόδους/εξόδους η οποία µπορεί να προγραµµατιστεί και να εκτελεί µικρές εντολές.

Bushel Baskets: καλάθια που χωράνε ένα Bushel ( µονάδα µέτρησης όγκου στην Αµερική ισοδύναµη µε 36.3687 λίτρα) φτιαγµένα από λεπτά εύκαµπτα φύλλα ξύλου.

Case Study Houses: πειραµατισµοί στην αµερικάνικη αρχιτεκτονική της κατοίκησης χρηµατοδοτούµενοι από το περιοδικό Arts & Architecture, το οποίο ανέθετε σε γνωστούς αρχιτέκτονες της εποχής να σχεδιάσουν και να κατασκευάσουν ένα φτηνό και λειτουργικό µοντέλο σπιτιού, µετά την µεγάλη αύξηση κατοικιών που παρατηρήθηκε στο τέλος του δευτέρου παγκοσµίου πολέµου, λόγω των στρατιωτών που γύρισαν στην Αµερική.

Eichler houses: από το 1950 µέχρι το 1974, ο Joseph Eichler κατασκεύασε πάνω από 11.000 σπίτια στην Καλιφόρνια, σε συνεργασία µε διάσηµους αρχιτέκτονες. Τα σπίτια ήταν φρέσκα και µοντέρνα συγκριτικά µε τα υπόλοιπα µοντέλα σπιτιών.

268

LEED: Leadership in Energy and Environmental Design. Είναι ένα σύστηµα αξιολόγησης για το σχεδιασµό, την κατασκευή, τη λειτουργία και τη συντήρηση των πράσινων κτιρίων, σπιτιών και γειτονιών. Δηµιουργήθηκε το 1998 από το Αµερικάνικο συµβούλιο πράσινων κτηρίων (U.S. Green Building Council) και έχει ως στόχο να βοηθήσει τους ιδιοκτήτες και διαχειριστές των κτηρίων να είναι περιβαλλοντολογικά υπεύθυνοι. αποδόµηση (deconstructivism): είναι µια εξέλιξη της µεταµοντέρνας αρχιτεκτονικής, που εµφανίστηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1980. Χαρακτηρίζεται από την διάσπαση, την διαχείριση της επιφάνειας ή του κελύφους του κτηρίου και τα ευθύγραµµα σχήµατα µιας δοµής που φαίνεται να στρεβλώνει και να εξαρθρώνει τα στοιχεία της αρχιτεκτονικής. Στην µορφή των κτηρίων επικρατεί ένα ελεγχόµενο χάος.

Prizker Prize: αρχιτεκτονικό βραβείο που απονέµεται κάθε χρόνο για να τιµήσει ένα αρχιτέκτονα εν ζωή του οποίου το έργο αντικατοπτρίζει το ταλέντο και το όραµα του και συνεισφέρει στην ανθρωπότητα και στο δοµηµένο περιβάλλον, µέσα από την τέχνη της αρχιτεκτονικής.

Shoji: είδος χαρτιού που κατασκευάστηκε για πρώτη φορά στην Ιαπωνία. Μπορεί να παραχθεί από ίνες δέντρων, θάµνων, µπαµπού, ρύζι ή και σιτάρι.

269

Vitra edition 1987/2007: Πειραµατική σειρά επίπλων, σε περιορισµένο αριθµό κοµµατιών που δίνει την ευκαιρία στους καλλιτέχνες που λαµβάνουν µέρος να εκφραστούν ελεύθερα, απελευθερωµένοι από τους τυπικούς περιορισµούς σχεδίασης επίπλων, όπως η ασφάλεια, η τεχνική, η αγοραστική και η κατασκευαστική αξία κτλ.

270

271

272

273

274

275

Βιβλιογραφία Βιβλία

•

David A. Lauer & Stephen Pentak , 2002, Design Basics,Ohio, Wadsworth.

•

George Nelson, 1957, Problems of Design, New York, WatsonGuptill.

•

Phillis Bennett Oates, 1981, Ιστορία του επίπλου στη Δύση, Αθήνα, Φόρµα

•

Alberto Alessi, 1998, The Dream Factory: Alessi Since 1921, Μιλάνο, Könemann

•

Edwin Heathcote, 2002, Furniture + Architecture, Λονδίνο, Wiley – Academy

•

Ralph Caplan, 1976, The design of Herman Miller, Νέα Υόρκη, Watson-Guptill Publications

•

Jeffrey L. Cruikshank, Clark Malcolm, 1994, Herman Miller Inc.: Building and Beliefs, Νέα Υόρκη, Aia Press

•

Cornel Windlin & Rolf Fehlbaum, 2008, Vitra Project, Βερολίνο, Birkhäuser Verlag AG

•

Brian Lutz, 2010, Knoll: A Modernist Universe, Νέα Υόρκη, Rizzoli International Publications

•

Patrizia Bonifazio & Paolo Scrivano, 2001, Olivetti builds, Μιλάνο, Skira Editore S.p.A.

276

•

Kyle May, 2012, Apple, Καναδάς, Clog

•

Petra Hesse & Gabrielle Lueg, 2012, From Aalto to Zumthor, Furniture by Architects, Κολωνία, Buchhandlung

•

Penny Bonda & Katie Sosnowchik, 2006, Sustainable Commercial Interiors, USA, Wiley

Περιοδικά Domus 452 / July 1967 Domus 466 / September 1968 Σεµινάρια Yale School of Architecture, Σεµινάριο 772a, James Stirling and the Critical Turn

277

Ιστοσελίδες http://en.wikipedia.org/ http://www.hermanmiller.com/ http://www.vitra.com/ http://www.domusweb.it/ http://www.designboom.com/ http://www.architonic.com/ http://www.knoll.com/ http://www.dedece.com/ http://www.watkinsarchitect.com/ http://www.youtube.com/ http://www.alessi.com/ http://www.ateliermendini.it/ http://www.fondationlecorbusier.fr/ http://www.apple.com/ http://ic.galegroup.com/ http://www.bcj.com/ http://www.fundinguniverse.com http://www.georgenelsonfoundation.org http://michiganmodern.org http://blog.preservationnation.org http://aiatopten.org http://www.ksarch.com/ http://citemag.org

http://msrdesign.com/ http://www.treehugger.com http://www.flickr.com/ http://msmearch.com https://www.academia.edu/ http://www.world-architects.com http://grimshaw-architects.com

278

279

Πηγή εικόνων 1.1.: http://www.bonluxat.com/a/George_Nelson_Marshmallow_Sofa.html 1.2.: http://imgs.abduzeedo.com/files/books/eames/charles-and-ray-eameslounge-chair-_-ottoman-6477_1.jpg 1.3.: http://www.dwr.com/product/eames-la-chaise.do 1.4.: http://nikkiikkin.com/2011/06/24/eames-lcw/ 1.5.: http://www.sramanamitra.com/2007/04/28/designs-that-move-noguchitable/ 1.6.: http://www.georgenelsonfoundation.org/georgenelson/index.html#exhibitions/herman-miller-showrooms-282 1.7.: http://esotericsurvey.blogspot.gr/2013/08/herman-miller-berverly-blvd.html 1.8.: http://www.georgenelsonfoundation.org/george-nelson/works/factorybuilding-for-herman-miller-17.html 1.9.: http://goo.gl/maps/m7iYS 1.10.: http://blog.preservationnation.org/2013/07/26/a-quincy-jones-modernarchitectures-team-player/#.Us7Zzf1tyqQ 1.11.: http://www.aiatopten.org/node/169 1.12.: http://grangergroup.us/portfolio/herman-miller-marketplace 1.13.: http://aiatopten.org/node/179 1.14.-1.16..: βιβλίο Jeffrey L. Cruikshank, Clark Malcolm, 1994, Herman Miller Inc.: Building and Beliefs, Νέα Υόρκη, Aia Press 1.17.: http://msrdesign.com/project/herman-miller-design-yard-and-front-door/ 1.18.: βιβλίο Jeffrey L. Cruikshank, Clark Malcolm, 1994, Herman Miller Inc.: Building and Beliefs, Νέα Υόρκη, Aia Press 1.19.: http://www.mcdonough.com/speaking-writing/the-extravagant-gesture/ 1.20.:http://www.mcdonoughpartners.com/projects/view/“greenhouse”_factory_ offices

280

1.21. βιβλίο Jeffrey L. Cruikshank, Clark Malcolm, 1994, Herman Miller Inc.: Building and Beliefs, Νέα Υόρκη, Aia Press 1.22.:http://www.hrgarchitects.com/index_Herman%20Miller_main%20page.ht ml 1.23.:http://www.flickr.com/photos/dreyfussblackford/8232650495/in/photostrea m/ 1.24.: http://msmearch.com/type/corporate/herman-miller-cherokee-operations 1.25.:https://www.academia.edu/2299007/_Suburban_Sublime_Herman_Miller_ Factory_ 1.26.: http://www.worldarchitects.com/en/projects/25391_Holdrege_Avenue_Herman_Miller_Building 1.27.: http://grimshaw-architects.com/project/herman-miller-factory/ 1.28.: βιβλίο Jeffrey L. Cruikshank, Clark Malcolm, 1994, Herman Miller Inc.: Building and Beliefs, Νέα Υόρκη, Aia Press 1.29.: http://www.ravenslade.co.uk/case-studies/herman-miller-chippenham 1.30.-1.31.: :http://www.socialfunds.com/shared/reports/1213712838_Herman_Miller_Better _World_Report_2007.pdf 1.32.: http://www.ksarch.com/projects/HMIchicago/HMIchicago.php 2.1.: http://www.vitra.com/en-us/magazine/category/vitracampus 2.2.: http://www.occa-home.co.uk/vitra-coconut-chair-with-leather 2.3.: http://www.guide-3d.com/model/asterisk-clock/ 2.4.: http://modernhomesla.blogspot.gr/2013/02/influence-of-eames-greenresidence.html 2.5.: http://www.hermanmiller.com.au/Product/Eames-Moulded-Plywood-Chairs 2.6.: http://www.domusweb.it/en/interviews/2011/09/01/fuller-and-noguchistory-of-a-friendship.html 2.7.: http://www.skandium.com/wooden-dolls

281 Â

2.8.: http://www.worldofdesigners.com/designer-verner-panton-1926-1998/ 2.9.: http://www.vitra.com/en-us/magazine/details/mesa-zaha-hadid 2.10.:https://secure.arch.virginia.edu/groups/communiwiki/wiki/3c580/Sectionin g.html http://mhosbourn.wordpress.com/tag/easy-edges-series/ 2.11.: http://www.design-museum.de/en/information/vitra-campus.html 2.12.: http://en.wikipedia.org/wiki/Vitra_Design_Museum 2.13.: http://www.vitra.com/en-us/campus/architectur 2.14.: http://www.vitra.com/fr-be/corporation/sustainability 2.15.: http://www.vitra.com/en-us/magazine/details/new-production-hall-byantonio-citterio 2.16.:http://www.mimoa.eu/projects/Germany/Weil%20am%20Rhein/Conferenc e%20Pavilion 2.17.: http://www.vitra.com/en-us/magazine/details/184799 2.18.: http://leonaegele.blogspot.gr/2012/09/swiss-circle-vitra-campus.html 2.19.: http://www.pocko.com/pockozine.php/2010/12/16/leon-chew-vitrahaus/ 2.20.: http://www.uncubemagazine.com/blog/9133113 2.21.-2.22.: http://www.vitra.com/en-us/campus/architectur 2.23.-2.24.: http://www.dezeen.com/2013/06/12/diogene-by-renzo-piano-atvitra-campus/ 2.25.: http://www.buildingsrus.co.uk/year_6/switzerland/basel/basel.htm 2.26.: http://www.vitra.com/en-us/campus/architectur 3.1.: http://www.knoll.com/discover-knoll/timeline 3.2.: http://www.knoll.com/product/womb-chair%3Fsection=Design 3.3.-3.8.: http://www.knoll.com/discover-knoll/timeline 3.9.: http://areaneo.com/archive/product/265-pierre-jeanerette-scissor-chairnr.92-knoll-international-1948/MDo0 3.10.: http://www.knoll.com/discover-knoll/timeline 3.11.: http://blog.vastudc.com/tag/warren-platner/ 3.12.: http://www.liveauctioneers.com/item/8755717

Â

282

3.13.-3.14.: http://www.knoll.com/discover-knoll/timeline 3.15.: http://www.miniaturechairman.com/54/post/2012/10/the-melerskicollection-prototype-miniature-venturi-queen-anne-and-wewerka-w1-chairs.html 3.16.: http://aqqdesign.com/MANDARIN-2 3.17.: http://www.knoll.com/product/cross-check-chair%3Fsection=Design 3.18.: http://www.knoll.com/knollnewsdetail/knoll-celebrates-75-years-ofinnovation-at-neocon-2013 3.19.: http://www.trendir.com/archives/006777.html 3.20.-3.22.: http://www.pinterest.com/knolldesign/knoll-showrooms/ 3.23.: http://www.haigharchitects.com/projectpages/knolldesigncenter.html 3.24.: http://www.alspectorarchitecture.com/knoll.htm 3.25.-3.26.: http://www.knoll.com/discover-knoll/timeline 3.27.: http://architecturelab.net/2013/12/knoll-new-york-flagship-showroomoffices-shop-aro/ 3.28.: http://www.watkinsarchitect.com/portfolio_industrial.asp 3.29.: http://www.watkinsarchitect.com/portfolio_commercial.asp 4.1.:http://s689.photobucket.com/user/bigmadcol/media/Branding%20and%20L ogos/alessi-logo1-1.jpg.html 4.2.: http://www.ramponecazzani.com/eng/alessofono.html 4.3.: http://www.prweb.com/releases/2011/12/prweb9054924.htm 4.4.: http://www.decoralis.es/las-miniaturas-de-los-mejores-disenos-de-alessi/ 4.5.: http://www.alessi.com/en/3/358/coffee-machines/la-conica-espresso-coffeemaker 4.6.: Προσωπικό αρχείο 4.7.: http://www.purefecto.com/2012/12/zaha-hadids-niche-by-alessi.html 4.8.: http://alessi.es/en/stores/news/alessi-milano-shop-resort-530 4.9.-4.12.: βιβλίο Alberto Alessi, 1998, The Dream Factory: Alessi Since 1921, Μιλάνο, Könemann

283

4.13.:http://www.dexigner.com/news/image/22752/Alessi_Soho_Flagship_Store _08 4.14.: http://alessi.es/en/stores/news/alessi-store-madrid-333 4.15.: http://www.museimpresa.com/valorizzare-gli-archivi/ 5.1.: http://www.storiaolivetti.it/percorso.asp?idPercorso%3D629 5.2.: http://collections.vam.ac.uk/item/O145908/olivetti-lexicon-80-typewriternizzoli-marcello/ 5.3: http://careersuicideblog.wordpress.com/2013/02/20/elea-9003/ 5.4.: http://blogs.artinfo.com/objectlessons/2013/02/14/the-scandalous-valentineettore-sottsass-wanted-to-give-you-in-all-capital-letters/ 5.5.: http://www.vorrei.org/lavori/8672-olivetti-appunti-su-un-impresa-creativae-sulla-sua-comunicazione.html 5.6.: http://www.pinterest.com/pin/349310514818731070/ 5.7.-5.18.: βιβλίο Patrizia Bonifazio & Paolo Scrivano, 2001, Olivetti builds, Μιλάνο, Skira Editore S.p.A. 5.19.:http://www.fondationlecorbusier.fr/corbuweb/morpheus.aspx?sysId=13&Ir isObjectId=6076&sysLanguage=en-en&itemPos=134&itemSort=enen_sort_string1%20&itemCount=215&sysParentName=&sysParentId=65 5.20.: http://www.storiaolivetti.it/percorso.asp?idPercorso=589 5.21.: http://barnabys.blogs.com/neverhappened/2005/11/olivetti_headqu.html 5.22.: http://mangionearchitetti.blogspot.gr/2011/04/carlo-scarpa.html 5.23.-5.24.: http://www.domusweb.it/en/from-the-archive/2012/11/10/gaeaulenti-and-olivetti.html 5.25.5.26.: βιβλίο Patrizia Bonifazio & Paolo Scrivano, 2001, Olivetti builds, Μιλάνο, Skira Editore S.p.A. 5.27.: http://www.domusweb.it/en/photo-essays/2012/08/27/adriano-olivettitomorrow.html 5.28.: http://www.pinterest.com/pin/25121710394855867/

284

5.29.:http://www.storiaolivetti.it/fotogallery.asp?idPercorso=587&idOrd=3#view fotogallery 6.1.: http://oldcomputers.net/lisa.html 6.2.: http://osxdaily.com/2010/12/15/the-original-apple-logo/ 6.3.: http://oldcomputers.net/appleii.html 6.4.: http://en.wikipedia.org/wiki/Apple_III 6.5.: http://www.hashslush.com/apple-mac-5-important-evolutions-mac/ 6.6.: http://crave.cnet.co.uk/digitalmusic/the-complete-history-of-apples-ipod49292721/ 6.7: http://sparkletechnews.com/the-history-of-apple-iphones/ 6.8.: http://www.iphoneincanada.ca/news/the-apple-tree-35-years-of-appleproducts/ 6.9.: http://blogs.iesabroad.org/ari-hiller/international-travel-paris-france/ 6.10.: http://www.apple.com/retail/grandcentral/ 6.11.: βιβλίο Kyle May, 2012, Apple, Καναδάς, Clog 6.12.-6.13.: http://retaildesignblog.net/2011/07/15/apple-store-by-bohlincywinski-jackson-architects-shanghai/ 6.14.-6.19.: βιβλίο Kyle May, 2012, Apple, Καναδάς, Clog 6.20.: http://ideasgn.com/architecture/apple-campus-2-fosterpartners/attachment/apple-campus-2-by-foster-partners-009/