Album rubo arteria all

| վ. իշխանյան / V. ISHKHANYAN |

RUOBEN MANGASARYAN

Ռուբոն օրը քամում էր մինչեւ վերջ, հեչ արանք չէր թողնում պարապ նստելու...

Rubo drained the whole day without leaving a second unoccupied...

on the road to independance | անկախության ճանապարհին | на пути к независимости

ISBN 978-9939-816-38-8

RUOBEN MANGASARYAN

on the road to independance անկախության ճանապարհին на пути к независимости

ակտուալ արվեստ

RUOBEN MANGASARYAN | on the road to independance | անկախության ճանապարհին | на пути к независимости

RUOBEN MANGASARYAN on the road to independance

անկախության ճանապարհին

на пути к независимости

| ե ր ե Վ ա ն | 2 0 1 6 | y e r e va n

The photos in the books were exhibited on March 31, 2016, during the "Road to Independence" exhibition of Ruben Mangasaryan in the Sardarapat Ethnography and Liberation Movement History Museum.

գրքում զետեղված լուսանկարները ցուցադրվել են 2016թ. մայիսի 31-ին Հայոց ազգագրության եւ ազատագրական պայքարի պատմության ազգային թանգարանում տեղի ունեցած Ռ.Մանգասարյանի ԱնկԱխությԱն ճԱնԱպԱրՀին ցուցահանդեսին Фотографии размещенные в этой книге, экспонировались 31-ого Мая 2016г. во время выставки Рубена Мангасаряна "Дорога к Независимости", в Государственном музее этнографии и национально-освободительного движения Армении «Сардарапат».

ruoben mangasaryan

| ակտուալ արՎեստ |

on THE Road To IndEpEndancE ԱնկԱխությԱն ճԱնԱպԱրՀին НА пути к НезАвиСиМоСти

| actual art |

ԽսՀՄ-ի փլուզումն սկսվեց 1988 թվականին: Համենայն դեպս, այդպես են համարում Հայաստանում: Դրա մեջ մեծ իմաստ կա, քանզի այդ տարվա ձմռան վերջին ամսին սկսվեց Ղարաբաղյան շարժումը: սկսվեց այն բանից, որ հիմնականում հայերով բնակեցված, սակայն, այդուհանդերձ, բոլշեւիկների կողմից 1920-ական թվականներին Խորհրդային ադրբեջանի կազմում ներառված լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար մարզի բնակչությունը հանդես եկավ ադրբեջանի կազմից դուրս գալու եւ Հայաստանի հետ վերամիավորվելու պահանջով: Հայերը մարզի բնակչության երեք քառորդն էին կազմում, եւ եթե քսաներորդ դարասկզբին կամ դարավերջին խնդիրը լուծվեր ժողովրդավարական եղանակով, ապա ամեն բան նախորոշված կլիներ: սակայն թուլացող խորհրդային ռեժիմն ըմբռնում էր, թե ի՛նչ վտանգ է իր համար ազատ կամքի դրսեւորման հեռանկարը: Խորհրդային այն միությունը, ուր քաղաքացիներն իրենք են որոշում իրենց ապրելու կերպը, արդեն Խորհրդային Միություն չէ: Խորհրդային պետության վարչական կառուցվածքը վերեւից պետք է որոշվեր եւ ոչ թե՝ ներքեւից, այլապես կարերից կքանդվեր: Հետագայում այդպես էլ եղավ, այնպես որ հայերն այնքան էլ չեն չափազանցում, երբ ԽսՀՄ-ի փլուզումն հաշվարկում են փետրվարյան այդ օրերից: Իրավիճակում փլուզումն առավելապես սրվեց այն պատճառով, որ հակամարտությունը գրեթե միան-

գամից ձեռքբերեց էթնիկ բնույթ: Ղարաբաղյան շարժումից մեկ շաբաթ անց արդեն սումգայիթում բռնկվեցին ջարդեր: Հայերին, որոնք ապրում էին սումգայիթում եւ Ղարաբաղի հետ ոչ մի առնչություն չունեին, սպանում էին, հալածում եւ քշում իրենց տներից միայն այն բանի համար, որ նրանք հայեր են: կենտրոնը, այսինքն՝ Մոսկվան, ավելի ու ավելի էր թուլանում, եւ աստիճանաբար հակամարտությունը վերածվում էր իսկական պատերազմի: կատարվում էին բնակչության փոխանակումներ, հարյուր հազարավոր մարդիկ լքում էին իրենց տները, կազմավորվում էր բաժանարար գիծ, որը բավականին արագ վերածվեց ռազմաճակատային գծի: Մոսկվայի թույլ լինելը հանգեցնում էր ծայրամասերի վերահսկման անհնարինության, իսկ վերահսկման անհնարինությունը՝ Մոսկվայի առավել ու առավել թուլացման: Հակամարտության անուղղելի ազդեցությունը արտաքին աշխարհի հետ տրանսպորտային բոլոր կապերի խզումն էր: Հայաստանը Ռուսաստանին կապված էր կա՛մ ադրբեջանի տարածքով անցնող ճանապարհներով, որոնցով կապը Ռուսաստանի հետ վերջնականապես կտրվեց հա-կամարտության սկզբից, կա՛մ Վրաստանի, որտեղ գրեթե միաժամանակ սկսվեցին նույնաբնույթ հակամարտությունները (աբխազիայի եւ Հարավային Օսիայի հակամարտությունները) եւ դրա հետ մեկտեղ՝ քաղաքացիական պատերազմ: Համապատասխանաբար, Հայաստանը, բացի պատերազմից, կտրվեց նաեւ գրեթե ամբողջ աշխարհից: Դա շատ արագ եւ անխուսափելիորեն հանգեցրեց էներգակիրներից եւ սպառման շուկայից զրկված ամբողջ արդյունաբերության փլուզման: Խորհրդային Հայաստանը համամիութենական ռազմարդյունաբերական համալիրի էներգատար եւ գիտատար մի արտադրամաս էր, օրեցոր հալչող կայսրության՝ ռազմարդյունաբերության համար աշխատող գործարանների,

նախագծային գրասենյակների, լաբորատորիների եւ ինստիտուտների հանրապետություն: Զարգացած, ուրբանացված, կրթված երկիրը մեկ ժամում վերած-վեց առանց տնտեսության հանրապետության: Հարյուր հազարավոր մարդիկ կորցրեցին իրենց աշխատանքը, կանգ առան ձեռնարկությունները, անջատվեցին լույսն ու ջեռուցումը, դադարեցվեց ջրամատակարարումը: Պատերազմ էր, շրջափակման պատճառով հնարավոր չէր անգամ առաջին անհրաժեշտության բեռներ մատակարարել: Հայաստանը վերածվեց շրջափակված լենինգրադին եւ քաղաքացիական պատերազմի ժամանակաշրջանի Բեյրութին նմանվող ինչ-որ բանի: այդ ժամանակ արդեն Հայաստանի բնակչության մոտավորապես տասը տոկոսը կազմում էին ադրբեջանից եկած փախստականները: որոտաց նաեւ լենինականյան երկրաշարժը՝ երեք միլիոն բնակչություն ունեցող երկրում կես միլիոն մարդու թողնելով առանց արյան: Պետք էր ամեն բան միաժամանակ անել: Վերականգնել ենթակառուցվածքները: Հընթացս կազմավորել բանակ: Շուկայական տնտեսական հարաբերություններ ձեւավորել: կարգավորել հաղորդակցությունը արտաքին աշխարհի հետ: եվ այս ամենը միաժամանակ՝ պատերազմելո՛վ, մի հակառակորդի հետ, որն ունի առավել մեծ թվով բնակչություն, առավել շատ զենք ու նավթ եւ չունի հաղորդակցության ուղիների ոչ մի խնդիր: Ժամանակակից երիտասարդ հայերը, այն ժամանակվա երեւանի ներկայիս բնակիչները մեծ ցանկության դեպքում անգամ հազիվ թե պատկերացնեն այդ ժամանակաշրջանը: այժմյան երեւանը ժամանակակից եվրոպական քաղաք է՝ իր ճանապարհային խցանումներով, լեփ-լեցուն սրճարաններով, թատրոններով եւ համերգասրահներով: այստեղ, իհարկե, շատ խնդիրներ կան, ինչպես հետխորհրդային յուրաքանչյուր երկրում, սակայն ի՛նչ է բուրժույկան կամ հացի հերթը գիշերվա ժամերին,

այսօրվա երիտասարդը գիտի միայն ըստ պատմածների, եւ եթե նաեւ հիշում է, ապա՝ աղոտ: Ճիշտ է, կարելի է նրանց ցույց տալ այդ ժամանակաշրջանի որեւէ լուսանկար: Ժամանակաշրջան, որն սկսվեց ավարտվեց ոչ թե հարյուր, եւ ոչ էլ անգամ յոթանասուն տարի առաջ, այլ բոլորովին վերջերս, երբ այս երիտասարդների ծնողներն այնպիսին էին, ինչպես իրենք՝ հիմա: տեսաշարը լավագույն միջոցն է պատմելու, թե վերջին քսան տարուց մի քիչ ավելի ժամանակահատվածում ինչ ճանապարհ է անցել, եւ ինչպես է անցել այդ ճանապարհը Հայաստանը: Թե ի՛նչ արժեցավ Հայաստանի անկախությունը, որն հիմա միանգամայն բնական է: Ռուբեն Մանգասարյանը զգում էր ժամանակաշրջանի թե՛ նշանակությունը եւ թե՛ վաղանցիկությունը: տարեցտարի նա ուշադիր եւ մանրամասն ժապավենին է դրոշմում հանկարծակի հայտնվող եւ սրընթաց անհետացող աշխարհը՝ իրադարձություններն ու երեւույթները, որոնք լուսանկարչի աչքի առջեւ դառնում են պատմություն: նրա լուսանկարած շատ բաների արդեն գրեթե անհնար է հավատալ իրականության մեջ, եթե չլինեին այս լուսանկարները: Ինչպես որ դժվար է հավա-տալ այն բանին, որ Ռուբենը մեզ հետ չէ: նա այնքան էլ երկար չվերապրեց այդ ժամանակաշր-ջանը, եւ թողեց միայն լուսանկարները: ալեքսանԴր ԻսկանԴարյան | քաղաքագետ

| 6 / 7 | RUBEN MANGASARYAN | on the road to independance | movement

in February 1988 started the collapse of uSSr. at least in armenia that is considered to be. there is a big sense in this statement, as the last winter month begun the Karabakh movement. it started with the residents of nagorno Karabakh autonomous region – mostly populated by armenians, but nevertheless included in Soviet azerbaijan by the Bolsheviks in 1920s – raising for the secede from azerbaijan and reunion with armenia. armenians made the three-forth of the population of the region, and if the issue would be solved in a democratic way - at the beginning of the twentieth century or the end – then everything would be predetermined. however, the flagging Soviet regime realized the threat posed to it by the prospect of the free will expression. the Soviet union, where citizens decide themselves how to live, is not the Soviet union. the administrative structure of the Soviet state was determined from above, not from below, otherwise it would break at the seams. as it happened later. So armenians are not exaggerating too much when they count the collapse of the uSSr from the February day. it was aggravated by the fact that the conflict almost immediately took an ethnic form. a week

after the beginning of the Karabakh movement broke out pogroms in Sumgait, a suburb of Baku, capital of azerbaijan. armenians living in Sumgait and having nothing with Karabakh, were killed, raped and driven from their homes just because they were armenians. the center, i.e. moscow, was getting weaker and weaker, and the conflict was gradually turning into a real war. there were exchanges of population, the exodus of hundreds of thousands of people from their homes, formed a separation line that pretty quickly turned into a front line. Weakening of moscow led to a lack of control over peripherals, same inability to control it all led to more and more weakening of moscow. a side effect of the conflict was the interruption of all transport connections with the outside world. armenia was linked to russia or via azerbaijan, through which the connection was once and forever severed with the beginning of the conflict, either through Georgia, where almost immediately began their similar conflicts – in abkhazia and South ossetia - and civil war, besides that. thereafter, armenia, in addition to the war, was cut off from the rest of the world. very fast and inevitably it led to the collapse of the entire industry, devoid of energy and market. Soviet armenia was a powerful and knowledgful manufactory of high-union military-industrial complex, a republic on plants, construction bureaus, laboratories and institutes working for the military industry of the empire, melting away before our eyes. a developed, urbanized, and educated country instantly turned into a country without an economy.

hundreds of thousands of people lost their jobs, factories closed down, lights and heating turned off, and water supply stopped. there was a war, and the blockade did not allow to deliver basic goods. armenia turned into something in the middle of blockaded leningrad and Beirut during the civil war.

By then, approximately ten percent of the population of armenia were already making refugees from azerbaijan. and the earthquake broke out in leninakan, leaving half a million people homeless in the country of three million. you had to do everything at once- create infrastructures, hurriedly form an army, restructure the economy to the market, establish communication with the outside world - with the enemy that has higher population and more weapons, oil and no problems with communications. even modern young armenians - the current residents of yerevan, cannot imagine that time, if they wanted to. nowadays’ yerevan is a modern southern european city with traffic jams on the roads, crowded cafes, and sold-out theaters and rock concerts. of course, it has many problems, like any post-Soviet country, but today’s young man knows about burzhuyka or the overnight queue for the bread ration from the stories, or vaguely remembers it all.

indeed, you can show him a photo from that era. the era, which began and ended not a hundred years ago, or even seventy, but very recently when these young people’s parents were the same as they are now. visual series is the best way to tell about the way armenia passed over the last twenty - odd years, and what was the worth of independence, which now seems quite natural. ruben mangasaryan felt the significance and the ephemeral nature of the era. year after year he thoroughly imprinted on the film the world arising suddenly and leaving rapidly - events and phenomena, becoming history right in front of the photographer’s eyes. it is already hard to believe in the reality of many things he shot, if not these pictures. as it is hard to believe that ruben is not with us anymore. he survived the era for a spell, only his photography remained. alexandr iSKandaryan | political scientist

| 8 / 9 | Ռուբեն մանգասարյան | անկաԽուԹյան ՃանաՊարՀԻն | ՇարԺուՄ

В феврале 1988 года начался распад СССР. По крайней мере, так принято считать в Армении. В утверждении этом есть большой смысл, ибо в последний зимний месяц того года началось карабахское движение. Началось оно с того, что жители Нагорно-Карабахской автономной области – населенной в основном армянами, но тем не менее включенной большевиками в 1920-ые годы в состав советского Азербайджана – начали выступать за выход из состава Азербайджана и воссоединение с Арменией. Армяне составляли три четверти населения области, и если бы вопрос решался бы демократическим образом – в начале двадцатого века или в конце – то все было бы предрешено.

Однако слабеющий советский режим понимал, какую угрозу представляет для него перспектива свободного волеизъявления. Советский Союз, в котором граждане сами определяют, как им жить - это уже не Советский Союз. Административное устройство советского государства должно было определяться сверху, а не снизу, иначе его разорвет по швам. Так оно в дальнейшем и случилось, так что армяне не слишком преувеличивают, когда отсчитывают распад СССР с того февральского дня. Усугублялось это тем, что конфликт почти сразу приобрел этническую форму. Уже через неделю после начала карабахского движения грянули

погромы в Сумгаите, пригороде Баку, столицы Азербайджана. Армян, живших в Сумгаите и никакого отношения к Карабаху не имевших, убивали, насиловали и гнали из домов просто потому, что они армяне. Центр, то есть Москва, слабел все больше и больше, и постепенно конфликт превращался в настоящую войну. Происходили обмены населениями, исходы сотен тысяч людей из своих домов, образовалась линия разделения, которая довольно быстро превратилась в линию фронта. Ослабление Москвы приводило к невозможности контролировать периферию, невозможность же ее контролировать приводила все к большему и большему ослаблению Москвы.

Побочным эффектом конфликта явилось прерывание всех транспортных связей с внешним миром. Армения была связана с Россией дорогами либо через Азербайджан, через который связь была окончательно перерезана с началом конфликта, либо через Грузию, в которой почти сразу же начались свои аналогичные конфликты - в Абхазии и Южной Осетии – да к тому же еще и гражданская война. Соответственно, Армения в дополнение к войне оказалось еще и оторванной от почти всего остального мира. Это очень быстро и неизбежно привело к коллапсу всей промышленности, лишенной энергоносителей и рынка сбыта. Советская Армения была энергоемким и наукоемким цехом всесоюзного ВПК, республикой заводов, конструкторских бюро, лабораторий и институтов, работавших на военную промышленность Империи, таявшей на глазах. Развитая, урбанизированная, образованная страна в одночасье превратилась в страну без экономики. Сотни тысяч людей потеряли работу,

встали предприятия, отключился свет и отопление, прекратилось водоснабжение. Шла война, блоада не позволяла доставлять элементарные грузы. Армения превратилась в нечто среднее между блокадным Ленинградом и Бейрутом времен гражданской войны. Примерно десять процентов населения Армении к тому времени уже составляли беженцы из Азербайджана. И еще грянуло Ленинаканское землетрясение, оставив в трехмиллионной стране полмиллиона человек без крова. Нужно было делать все одновременно. Создавать инфраструктуры. Формировать на ходу армию. Перестраивать экономику на рыночную. Налаживать сообщение c внешним миром. И все это одновременно с войной. С противником, имеющим большую численность населения и больше оружия, нефть и никаких проблем с коммуникациями. Даже современным молодым армянам, нынешним жителям того самого Еревана, при всем желании не удастся представить то время. Нынешний Ереван - современный южноевропейский город с пробками на дорогах, переполненными кафе, аншлагами в театрах и на рок-концертах. В нем, конечно, много проблем, как и в любой постсоветской стране, но что

такое буржуйка или очередь за хлебной пайкой на всю ночь, нынешний молодой человек знает только из рассказов и если и помнит, то смутно.

Правда, можно показать ему фотографию из той эпохи. Эпохи, которая началась и закончилась не сто лет назад и даже не семьдесят, а совсем недавно - когда родители этих молодых людей были такими, как они сейчас. Визуальный ряд – самый лучший способ рассказать, какой путь и как прошла Армения за последние двадцать с небольшим лет, и чего стоила независимость, которая представляется сейчас вполне естественной. Рубен Мангасарян чувствовал и значимость, и эфемерность эпохи. Год за годом он внимательно и подробно запечатлевал на пленку внезапно возникающий и стремительно уходящий мир - события и явления, прямо на глазах фотографа становившиеся историей. В реальность многого из того, что он снял, уже почти невозможно поверить, если бы не эти кадры. Как трудно поверить и в то, что Рубена нет с нами. Он совсем ненадолго пережил эпоху, остались только его фотографии. АЛЕКСАНДР ИСКАНДАРЯН | политолог

| 10 / 11 | RUBEN MANGASARYAN | on the road to independance | movement

movement

շարժում движение

| 14 / 15 | RUBEN MANGASARYAN | on the road to independance | movement

| 16 / 17 | Ռուբեն մանգասարյան | անկաԽուԹյան ՃանաՊարՀԻն | ՇարԺուՄ

| 18 / 19 | RUBEN MANGASARYAN | on the road to independance | movement

| 20 / 21 | Ռուբեն մանգասարյան | անկաԽուԹյան ՃանաՊարՀԻն | ՇարԺուՄ

| 22 / 23 | RUBEN MANGASARYAN | on the road to independance | movement

| 24 / 25 | Ռուբեն մանգասարյան | անկաԽուԹյան ՃանաՊարՀԻն | ՇարԺուՄ

| 26 / 27 | RUBEN MANGASARYAN | on the road to independance | movement

| 28 / 29 | Ռուբեն մանգասարյան | անկաԽուԹյան ՃանաՊարՀԻն | ՇարԺուՄ

| 30 / 31 | RUBEN MANGASARYAN | on the road to independance | movement

| 32 / 33 | Ռուբեն մանգասարյան | անկաԽուԹյան ՃանաՊարՀԻն | ՇարԺուՄ

| 34 / 35 | RUBEN MANGASARYAN | on the road to independance | movement

| 36 / 37 | Ռուբեն մանգասարյան | անկաԽուԹյան ՃանաՊարՀԻն | ՇարԺուՄ

| 38 / 39 | RUBEN MANGASARYAN | on the road to independance | movement

| 40 / 41 | Ռուբեն մանգասարյան | անկաԽուԹյան ՃանաՊարՀԻն | ՇարԺուՄ

| 42 / 43 | RUBEN MANGASARYAN | on the road to independance | movement

| 44 / 45 | Ռուբեն մանգասարյան | անկաԽուԹյան ՃանաՊարՀԻն | ՇարԺուՄ

| 46 / 47 | RUBEN MANGASARYAN | on the road to independance | movement

| 48 / 49 | Ռուբեն մանգասարյան | անկաԽուԹյան ՃանաՊարՀԻն | ՇարԺուՄ

earthquake

երկրաշարժ землетрясение

| 52 / 53 | Ռուբեն մանգասարյան | անկաԽուԹյան ՃանաՊարՀԻն | երկրաՇարԺ

| 54 / 55 | RUBEN MANGASARYAN | on the road to independance | earthquaKe

| 56 / 57 | Ռուբեն մանգասարյան | անկաԽուԹյան ՃանաՊարՀԻն | երկրաՇարԺ

| 58 / 59 | RUBEN MANGASARYAN | on the road to independance | earthquaKe

| 60 / 61 | Ռուբեն մանգասարյան | անկաԽուԹյան ՃանաՊարՀԻն | երկրաՇարԺ

| 62 / 63 | RUBEN MANGASARYAN | on the road to independance | earthquaKe

| 64 / 65 | Ռուբեն մանգասարյան | անկաԽուԹյան ՃանաՊարՀԻն | երկրաՇարԺ

| 66 / 67 | RUBEN MANGASARYAN | on the road to independance | earthquaKe

| 68 / 69 | Ռուբեն մանգասարյան | անկաԽուԹյան ՃանաՊարՀԻն | երկրաՇարԺ

| 70 / 71 | RUBEN MANGASARYAN | on the road to independance | earthquaKe

| 72 / 73 | Ռուբեն մանգասարյան | անկաԽուԹյան ՃանաՊարՀԻն | երկրաՇարԺ

| 74 / 75 | RUBEN MANGASARYAN | on the road to independance | earthquaKe

| 76 / 77 | Ռուբեն մանգասարյան | անկաԽուԹյան ՃանաՊարՀԻն | երկրաՇարԺ

| 78 / 79 | RUBEN MANGASARYAN | on the road to independance | earthquaKe

| 80 / 81 | Ռուբեն մանգասարյան | անկաԽուԹյան ՃանաՊարՀԻն | երկրաՇարԺ

| 82 / 83 | RUBEN MANGASARYAN | on the road to independance | earthquaKe

| 84 / 85 | Ռուբեն մանգասարյան | անկաԽուԹյան ՃանաՊարՀԻն | երկրաՇարԺ

war

պատերազմ война

| 88 / 89 | RUBEN MANGASARYAN | on the road to independance | War

| 90 / 91 | Ռուբեն մանգասարյան | անկաԽուԹյան ՃանաՊարՀԻն | ՊատերաԶՄ

| 92 / 93 | RUBEN MANGASARYAN | on the road to independance | War

| 94 / 95 | Ռուբեն մանգասարյան | անկաԽուԹյան ՃանաՊարՀԻն | ՊատերաԶՄ

| 96 / 97 | RUBEN MANGASARYAN | on the road to independance | War

| 98 / 99 | Ռուբեն մանգասարյան | անկաԽուԹյան ՃանաՊարՀԻն | ՊատերաԶՄ

| 100 / 101 | RUBEN MANGASARYAN | on the road to independance | War

| 102 / 103 | Ռուբեն մանգասարյան | անկաԽուԹյան ՃանաՊարՀԻն | ՊատերաԶՄ

| 104 / 105 | RUBEN MANGASARYAN | on the road to independance | War

| 106 / 107 | Ռուբեն մանգասարյան | անկաԽուԹյան ՃանաՊարՀԻն | ՊատերաԶՄ

| 108 / 109 | RUBEN MANGASARYAN | on the road to independance | War

| 110 / 111 | Ռուբեն մանգասարյան | անկաԽուԹյան ՃանաՊարՀԻն | ՊատերաԶՄ

| 112 / 113 | RUBEN MANGASARYAN | on the road to independance | War

| 114 / 115 | Ռուբեն մանգասարյան | անկաԽուԹյան ՃանաՊարՀԻն | ՊատերաԶՄ

| 116 / 117 | RUBEN MANGASARYAN | on the road to independance | War

| 118 / 119 | Ռուբեն մանգասարյան | անկաԽուԹյան ՃանաՊարՀԻն | ՊատերաԶՄ

| 120 / 121 | RUBEN MANGASARYAN | on the road to independance | War

| 122 / 123 | Ռուբեն մանգասարյան | անկաԽուԹյան ՃանաՊարՀԻն | ՊատերաԶՄ

| 124 / 125 | RUBEN MANGASARYAN | on the road to independance | War

| 126 / 127 | Ռուբեն մանգասարյան | անկաԽուԹյան ՃանաՊարՀԻն | ՊատերաԶՄ

| 128 / 129 | RUBEN MANGASARYAN | on the road to independance | War

| 130 / 131 | Ռուբեն մանգասարյան | անկաԽուԹյան ՃանաՊարՀԻն | ՊատերաԶՄ

| 132 / 133 | RUBEN MANGASARYAN | on the road to independance | War

| 134 / 135 | Ռուբեն մանգասարյան | անկաԽուԹյան ՃանաՊարՀԻն | ՊատերաԶՄ

| 136 / 137 | RUBEN MANGASARYAN | on the road to independance | War

| 138 / 139 | Ռուբեն մանգասարյան | անկաԽուԹյան ՃանաՊարՀԻն | ՊատերաԶՄ

| 140 / 141 | RUBEN MANGASARYAN | on the road to independance | War

| 142 / 143 | Ռուբեն մանգասարյան | անկաԽուԹյան ՃանաՊարՀԻն | ՊատերաԶՄ

| 144 / 145 | RUBEN MANGASARYAN | on the road to independance | War

...Դա ծես էր: Ռուբեն Մանգասարյանը առավոտյան աշխատանքի էր գալիս, անմիջապես խոհանոց էր մտնում եւ երկու բաժակ սուրճ էր պատրաստում: սուրճով բաժակները բռնած՝ մենք դուրս էինք ելնում սարյան փողոցում գտնվող մեր գրասենյակի ոչ մեծ պատշգամբ, նստում եւ սկսում էինք զրուցել լուսանկարչության, լրագրության, մեր մասնագիտության եւ մեր երկրի ապագայի մասին: Ռուբենն օժտված էր զարմանալի ունակությամբ՝ այդ ժամերին ծնված մտահղացումների իրագործմամբ: առավոտյան եւ երեկոյան ժամերին, երբ մենք նորից նստում էինք պատշգամբում, սուրճ խմում կամ կոնյակի մի շիշ բացում... այն ամենը, ինչ նա էր անում լուսանկարչության մեջ, տաղանդի կնիք էր կրում: Ռուբենը, երբ մի նախագիծ էր իրականացնում 90-ական թվականների երեւանյան կյանքի մասին, այն տարիների, որ Հայաստանում ընդունված է «ցուրտ ու խավար» տարիներ կոչել, նա վերածվում էր նկարչի, որ գծագրում է լույսով եւ գտնում արտասովոր եւ անսպասելի լուծումներ՝ սեւի եւ սպիտակի հակադրումներ եւ համադրումներ: այդ նախագծում սեւը հանդիսանում է որպես հիմք, կտավ, որի վրա աշխատված է սպիտակով: Դա կարծես կրկնակի նեգատիվ է. լուսանկարները գծագրված են ոչ թե «սեւով սպիտակի», այլ «սպիտակով սեւի» վրա: այդպիսի լուսանկարներ ստեղծելու համար պետք է նկարիչ լինել: լուսանկարիչ: Միաժամանակ, Ղարաբաղյան պատերազմին նրա գործունեությունը եղավ օրինակելի: Ռուբենը ոչ միայն պատերազմն էր նկարում, այլեւ ռազմական «եղելությունները»՝ մարդկանց, որոնք անգամ քնած ժամանակ չէին բաժանվում զենքից, երեխաներին, որոնք ապրում էին մերձռազմաճակատային քաղաքներում, հացը... նրա ռազմական թեմայով լուսանկարները դասական եւ իսկապես արվեստավոր գործեր են: Ռուբենը հաճախ էր կրկնում, որ Հայաստանում ինքը երկրորդն է որպես լուսանկարիչ, իսկ թե «ո՞վ է առաջինը» հարցին պատասխանում էր՝ «Մնացածը»:

it was a ritual. every morning ruben mangasaryan would come to the office and take to the kitchen. there he would make two cups of coffee. We would take these coffees to the small balcony of our office on Saryan street in yerevan, seat down and start – or rather restart – our endless conversations about photography, journalism, the future of our profession and our country... ruben had a thrilling talent – he managed to bring to life a lot of the ideas and projects that we were discussing or rather dreaming about in these morning hours. there were evening hours also, when after a long day we would seat down on the balcony to have a cup of coffee, or maybe open a bottle of armenian brandy. everything he did in photography beared a seal of a big talent. When taking pictures for his project about life in yerevan in the beginning of nineties that are called by armenians dark and cold years, he would become an artist. ruben's pictures were like painted by the brush of light. he was looking to find unexpected and unusual angles, combinations and contrasts of black and white. in this project the black colour works as if it is the basis, the canvas on which the white should work. his pictures look like double negatives – like they were painted not with a black brush on white canvas, but in a contrasting way – white on black. you have to be an artist to to take these photos. a photo-artist. his work in the Karabakh war is a brillinat example of reportage. ruben's camera was picking not only snapshots of war, but stories of war – the people, who would never part with their guns even in a sleep; children living in frontline towns; bread ... his military pictures are real classics. and deservedly so.

Это был ритуал. Утром Рубен Мангасарян приходил на работу, сразу же отправлялся на кухню и готовил кофе на двоих. Мы выносили чашечки с кофе на небольшую веранду нашего офиса на улице Саряна, садились и начинали разговор о фотографии, о журналистике, о будущем нашей профессии и нашей страны… У Рубика была потрясающая способность – воплощать в жизнь проекты и идеи, которые приходили к нему в эти часы. Утренние и вечерние, когда мы снова садились на веранде и пили кофе, или откупоривали бутылку коньяка. Все, что он делал в фотографии, было отмечено печатью таланта. Когда Рубик снимал проект о ереванской жизни начала 90-х годов, о тех годах, которые в Армении принято называть темными и холодными, то он становился художником, пишущим светом и находящим неожиданные и необычные ракурсы, сочетания и контрасты черного и белого цветов. В этом проекте у Рубика черный цвет выступает как основа, как холст, на котором работает белый. Это как бы двойной негатив – эти фотографии «написаны» не «черным по белому», а «белым по черному». Для того, чтобы сделать эти фотографии, нужно быть художником. Фотохудожником. В то же время его работа во время войны в Карабахе стала примером репортажной журналистики. Рубик снимал не просто войну, а военные сюжеты – людей, не расстающихся с оружием даже во сне; детей, живущих в прифронтовых городах; хлеб… Его военные фотографии стали классикой. И вполне заслуженно.

MaRk gRIgoRyan | journalist

| 146 / 147 | Ռուբեն մանգասարյան | անկաԽուԹյան ՃանաՊարՀԻն | ՊատերաԶՄ

Մեկ տարի առաջ՝ նոր տարվա շեմին էր, երբ եկա Հայաստան: Հոդված պիտի գրեի մի երկրի մասին, որը պատանեկությունից իմ երազներում էր, բայց ոչ մի կերպ չէր հաջողվում հասնել այնտեղ: Ինձ դիմավորեց լուսանկարիչ Ռուբեն Մանգասարյանն ու անմիջապես հարցրեց. «Ինչո՞ւ ես ձմռանը եկել: սովորաբար մարդիկ ամռանն են գալիս»: Մի քանի օր մենք զննում էինք միմյանց, ապա ընկերացանք: Իսկապես, դժվար է հիսուն տարեկանում ընկերանալը: նա հմայում էր իր մեղմ ժպիտով, խորունկ աչքերով, արեւելյան ծուլության նմանվող խաղաղությամբ: երբ հնարավորություն կար նստելու եւ մի բաժակ սուրճ ըմպելու, նա մշտապես ընտրում էր այդ տարբերակը, բացի իր աշխատանքից: աշխատելիս վերափոխվում էր, դառնում մի որսորդ, ով հրացանը թեւատակին, բռնել է կենդանու հետքը: Ֆոտոխցիկն էր նրա հրացանը, եւ նա դիպուկ էր կրակում, մտածված եւ հաշվարկված: «ուսից» կրակում էր հազվադեպ, ինչպես որ ժամանակակից լուսանկարիչները: նա կառուցում էր կադրը եւ ապրում էր նրանով: ամբողջ մեկ ամիս մենք ապրեցինք՝ ուսումնասիրելով այդ երկիրը, որը մեզանից մեկը ճանաչում էր իր մանկությունից, իսկ մյուսը տեսել էր միայն իր երազներում: Մենք քայլեցինք Հյուսիսից Հարավ, արեվմուտքից արեւելք: երբ ես մեկնում էի, նա նայեց ինձ իր հայկական ջերմ աչքերով եւ ասաց. «Շնորհակալություն, Պետյա՛, դու ինձ ցույց տվեցիր իմ երկիրը, որ ձմռանը դաժան է եւ հիասքանչ: Հիմա հասկացա, թե ի՛նչու ես նոր տարվա շեմին եկել»: Ինքը իրականում ցույց տվեց երկիրը, նվիրեց, բացատրեց, մեկնեց այն պահերը, որոնց մասին սովորական զբոսաշրջիկը չէր էլ կարող երազել: եվ դա արեց նրբորեն ու խելացի, ինչպես կաներ արեւելքի իսկական իմաստուն մարդը: Ի՞նչ կարող էի ես տալ նրան դրա փոխարեն... Մենք գրկախառնվեցինք եւ պայմանավորվեցինք շարունակ միասին աշխատել եւ համագործակցել: Բայց պարզվեց, որ հրաժեշտ էինք տալիս միմյանց ընդմիշտ... Ինչքան էլ որ ապրելիս լինեմ, կհիշեմ Հայաստանը, նրա համառ եւ բարեկամական ժո-ղովրդին, նրա հավերժական ցուրտ լեռները, նրա հինավուրց եկեղեցիներն ու երկաթա-կուռ տառերը: ես կդառնամ նրա աչքերը, որքան էլ որ թվա ինձ, թե դրանք իմն են:

It was a year ago, on new year’s Eve that I came to armenia. I was to write an article about a country which was in my dreams since my adolescence and I couldn’t get there. The photographer Ruben Mangasaryan met me and immediately asked “Why did you come during winter? normal people come during summer.”

Год назад, перед самым Новым Годом я приехал в Армению. Я должен был написать статью про страну, которая была в моих мечтах с юных лет и до которой я никак не мог доехать. Меня встретил фотожурналист Рубен Мангасарян и сразу же спросил,-почему приехал зимой? Нормальные люди приезжают летом.

We were examining each other for some days then we became friends. It is really hard to find a friend when you are fifty years old. He charmed with his gentle smile, with eyes that looked deep into your soul, with eastern idleness like peace. If there was an opportunity to sit and drink a cup of coffee, he always chose that variant. The only exception was his work.

Here he changed, became a hunter who with a weapon on his shoulder was tracking the beast. He had a photo camera instead of a gun but his shots were accurate, well thought and aimed. He rarely shot from “the hip” like modern photographers. He built and lived with the shot.

Несколько дней мы изучали друг друга, потом подружились. Приобрести друга в 50 лет очень трудно. Он подкупал своей тонкой улыбкой, глазами, проникающими в глубь души спокойствием, подобно восточной лени. Если была возможность посидеть и выпить чашку кофе, он не упускал ее. Исключением была только работа. Здесь он менялся, превращался в охотника, кто с ружьем под мышкой брал след зверя. Вместо ружья был фотоаппарат и стрелял он метко, осмысленно и с расчетом. Редко стрелял "с плеча", как это делают современные "фоточи". Он выстраивал кадр, он жил кадром.

one whole month we lived and examined a country which one of us knew since childhood and the other one had seen it only in his dreams. We walked it from north to South, from East to West. When I was about to leave he looked at me with his warm, armenian eyes and said “Thank you, petya, you showed me my country. In winter it is cruel and magnificent. now I understand why you came on new year’s Eve.”

Целый месяц мы жили изучая страну, которую один из нас знал с детства, а другой видел только во сне. Мы прошагали ее с севера на юг и с запада на восток. Когда я возвращался, он посмотрел на меня своими теплыми армянскими глазами и сказал, "Спасибо Петя, ты показал мне мою страну. Зимой она сурова но прекрасна. Я понял наконец почему ты приехал под Новый Год.

In reality he showed me the country, presented, explained, gave those moments, of which an ordinary traveler cannot even dream. and he did that softly and with sense, like a true Eastern wise man would do. What could I answer him? We hugged and agreed to continually work together and cooperate.

But it turned out that we said farewell to each other for the last time… no matter how long I live, I will remember armenia, its stubborn and friendly people, its eternal cold mountains, its ancient churches and iron forged letters, I will become his eyes and no matter that it will seem to me that those eyes are mine.

На самом деле страну мне показал он. Он подарил, обяснил и дал то, о чем обыкновенный турист и представить себе не может. И сделал он это тонко и с умом, как сделал бы настоящий мудрец востока. Что я мог ответить ему... Мы обнялись, договорились постоянно работать вместе и сотрудничать. Но оказалось, что прощаемся навсегда... Сколько бы я не жил, я буду помнить Армению, его упорного и дружелюбного народа, ее вечные, холодные горы, ее древних церквей и кованных букв. Я превращусь в ее глаза, даже если бы они казались моими.

pyoTR aLESHkovSky | writer | 148 / 149 | RUBEN MANGASARYAN | on the road to independance | War

ես հաճախ եմ նայում լուսանկարին մերկ զինվորի, ով, ավտոմատը ձեռքին, լոգանք է ընդունում, եւ ժպտում եմ: Շրջանակով լուսանկարը (էջ 95), որ նկարել է Ռուբենը 1993 թվականին, կախված է իմ տան պատից: նա դա ինձ տվեց մի առավոտ իր արվեստանոցում՝ մեր թվային նախաճաշին (սուրճ՝ էլեկտրոնային փոստի հետ), երեւանում՝ ԶլՄ-ների կովկասյան ինստիտուտ՝ World press photo-ի սեմինարներից մեկին նախքան մեր մեկնելը: ես ժպտում էի, քանի որ լուսանկարն ինձ հիշեցնում էր իմ թանկագին գործընկերոջն ու ընկերոջը, կյանքի եւ լուսանկարչության իսկական սիրահարին: Ռուբենը ուրախության եւ կրքի մեծ պաշար ուներ, որն առավել արտահայտվում էր «լուսանկարչություն» դասավանդելիս: ես առաջին անգամ Ռուբենին հանդիպեցի, երբ նա ժամանեց ամստերդամ, եւ մենք միասին սկսեցինք համագործակցել՝ կովկասում ֆոտոլրագրության դպրոց ստեղծելու համար: Ռուբենն ուսուցիչն էր, իսկ ես՝ ծրագրի ղեկավարը՝ World press photo-ի կողմից: Թեպետ չէինք կարողանում շփվել լեզվական խնդրի պատճառով, բայց մենք առաջին ամբողջ գիշերը, մինչեւ արեւի մայր մտնելը, անցկացրինք քաղաքում: Դա շատ գեղեցիկ եւ հզոր աշխատանքային հարաբերությունների սկիզբն էր: Ռուբենը մեծ էր, եւ շարունակում է մեծ մնալ լուսանկարչության հետ կապված եւ չկապված շատ մարդկանց համար: նրա հոգին ապրում է: եվ մեկ անգամ եւ՛ս ես ցանկանում եմ խոսք ասել նրա պատվին:

i look at the photograph of the naked soldier taking a bath with his machine gun on his backfrequently, and i smile.

Я часто смотрю на фотографию обнаженного солдата, принимающего ванну с автоматом на спине, и улыбаюсь.

the picture (page 95) is in a frame on my wall at home and taken by ruben in1993. he gave it to me one morning during our digital breakfast (coffee with cigarettes and e-mails)at his studio before we headed to the caucasus media institute for one of the World press photo workshops in yerevan.

Фотография (стр. 95) в рамке у меня на стене и сделана Рубеном в 1993году. Он дал мне ее одним утром во время нашего цифрового завтрака (кофе с электронной почтой) в его студии, до того, как мы пошли в Кавказский институт СМИ для одного из семинаров World press photo в Ереване.

i smile because the image reminds me of a dear colleague and friend, a true lover of life and photography. ruben had a lot of fun and passion, which came to full manifestation in his teaching of photography. i first met ruben when he arrived in amsterdamas we startedcollaboratingon establishing a photojournalism school in the caucasus. ruben was the trainer and i was the project manageron behalf of World press. although we were unable to conversedue to a language barrier we spent the first night out in town until the sun came up; it was the start of an intense and beautiful working relationship. i first met ruben when he arrived in amsterdamas we startedcollaboratingon establishing a photojournalism school in the caucasus. ruben was the trainer and i was the project manageron behalf of World press. although we were unable to conversedue to a language barrier we spent the first night out in town until the sun came up; it was the start of an intense and beautiful working relationship. ruben meant and continues to mean a lot for many people, in- and outside of photography. his soul lives on. i herewith wish to bring a toast to him one more time.

Я улыбаюсь потому что картина напоминает мне о дорогом друге и коллеге, истинном любителе жизни и фотографии. У Рубена было много радости и страсти, что проявлялось лучше всего во время его уроков фотографии. Я впервые встретила Рубена, когда он прилетел в Амстердам, когда мы начали работать вместе над созданием школы фотожурналистики на Кавказе. Рубен был тренером, а я была менеджером проекта от имени World press photo. Хотя мы не могли общаться из-за языкового барьера, мы провели всю первую ночь, шагая по городу, пока солнце не взошло.Это было началом интенсивных и прекрасных рабочих отношений. Рубен много значил и значит для многих людей, связанных и не связанных с фотографией. Его душа живет. И я еще один раз хочу произнести тост в его честь. claudia hinterSeer development manager of World preSS photo

| 150 / 151 | Ռուբեն մանգասարյան | անկաԽուԹյան ՃանաՊարՀԻն | ՊատերաԶՄ

a Storyteller With a Great heart Մեծսիրտ վիպԱսԱցը РАССКАзчИК С БОЛьШИМ СЕРДЦЕМ

երկար տարիներ միակ նկարները Հայաստանից անկախության համար երթի ելած մարդկանց մի քանի սեւ ու սպիտակ լուսանկարներ էին, որոնք հիշում եմ իրենց ունեցած ազդեցության, ազնվության եւ ժողովրդի հետ կապի պատճառով: ես չէի ճանաչում լու-սանկարչին եւ չգիտեի, թե ո՛վ է նա: Բայց լուսանկարները Հայաստանի մասին իմ ունեցած գիտելիքի մի մասն էին կազմում: 2007 թվականին ես հրավեր ստացա Ռուբեն Մանգասարյանից՝ դասավանդելու ֆոտոլրագրության խմբի իր ուսանողներին: 2008 թվականին մեկնեցի Հայաստան եւ առաջին անգամ հանդիպեցի նրան: Զարմացա, երբ իմացա, որ Ռուբեն Մանգասարյանն է ինչ-որ ժամանակ իմ տեսած հայաստանյան լուսանկարների հեղինակը: Ռուբեն Մանգասարյանը հավաքում էր իր շրջապատում եղող կյանքի եւ իրադարձությունների հետքերը: նրա լուսանկարներում կարելի է տեսնել ավելին, քան Հայաստա-նում կատարված դեպքերն են: Ռուբենի լուսանկարներում մի մտերմություն կա, որը կարող է մեծսիրտ մարդն ունենալ միայն, ով ըմբռնում է մարդկանց, ում լուսանկարում է: ես երջանիկ եմ, որ բախտավորություն եմ ունեցել հանդիպելու Ռուբենին եւ զգալու նրա հյուրընկալությունը, երբ միասին ավանդական հայկական խոհանոցը կամ «արարատ» կոնյակն էինք վայելում: երիտասարդ ֆոտոլրագրողների նկատմամբ նրա առա-տաձեռնությունը ծնեց հայ լուսանկարիչների նոր սերունդ: նա գիտեր, որ ֆոտոլրագրությունը մարդկանց հետ զրուցելու միջոց է, եւ այդ փիլիսոփայությամբ նա ապրեց ամբողջ կյանքում:

For many years my only picture of armenia were some black and white images of people demonstrating for independence. pictures that i remembered for their strong impact, honesty and connection with the people. i didn’t know the photographer and had no idea of who he was. But the images were a part of my knowledge about armenia.

Долгие годы моими единственными фотографиями Армении были несколько черно-белых изображений с людьми, митингующими за независимость. Эти фотографии я запомнил за их сильное влияние, честность и связь с народом. Я не знал фотографа и понятия не имел кто он. Но фотографии были частью моих знаний об Армении.

in 2007 i received a request from ruben mangasaryan inviting me to Jerevan to teach a group of his photojournalism students. in 2008 i went to armenia and met ruben for the first time. i was surprised to learn that it was ruben mangasaryanwho’d made the pictures i once saw from armenia.

В 2007 году я получил приглашение от Рубена Мангасаряна преподавать в его группе студентов курса фотожурналистики. В 2008-ом я приехал в Армению и в первые встретился с Рубеном. Я был удивлен, когда узнал, кто был автором фотографий из Армении, которые я когда-то видел.

ruben mangasaryan collected traces of the life and the events that surrounded him. in his pictures you can see so much more than the historical events of armenia. ruben’s pictures have an intimacy that can only be achieved by a person who had a great heart and an understanding for the people he photographed.

Рубен Мангасарян собирал следы жизни и событий, которые были вокруг него. В его фотографиях можно увидеть гораздо большее, чем исторические события в Армении. В фотографиах Рубена есть близость, которую может достичь человек с большим сердцем и пониманием людей, которых он снимал.

i’m happy that i was lucky to meet ruben - and feel his hospitality when we enjoyed a traditional armenian meal or an araratbrandy together. his generosity towards the young photojournalists started a new generation of armenian photographers. he knew that photojournalism is about sharing and he practised this philosophy till his final days.

Я рад, что мне посчастливилось встретиться с Рубеном и почувстовать его гостеприимство, когда мы вместе наслаждались традиционной Армянской кухней или коньяком «Арарат». Его щедрость к молодым фотожурналистам породила новое поколение армянских фотографов. Он знал что фотожурналистика для того, чтобы поделиться и практиковал эту философию до своих последних дней.

Søren paGter photojournalism department head the danish School

| 152 / 153 | RUBEN MANGASARYAN | on the road to independance | War

RUBEN MANGASARYAN

was – and will be remembered – as one of the best photo reporters in armenia. his cv is impressive: his photos were shown in exhibitions around the world, he has worked with famous photo agencies and his pictures appeared in a number of prominent international publications. puBlicationS:

newsweek, time, Washington post, national Geographic, the Boston Globe, Bussiness Week, dallas morning news, christian Science monitor, San Francisco chronicle, paris match, aera(Japan), l'express, Stern, the Guardian, le Figaro, FocuS, politiken, Geo Korea, BBc online news, days Japan, etc.

ruben mangasaryan’s portfolio consists of dozens of photo projects and hundreds of worldclass pictures. exhiBitionS, FeStivalS, SlideShoWS:

2007 visa pour l’image, care France exhibition, perpignan, France 2007 photoquai photofestival, slideshow, paris, France 2007 Japan days, internetional photofestival, Japan 2006 merhaBarev project / istanbul, diarbekir, yerevan, Gyumri, tbilisi 2005 metropolitan museum of photography, tokyo, Japan 2004 interfoto contest, Jury member, russia 2004 interfoto photo festival, russia 2004 perpignan photo Festival, France 1998 interfoto, moscow, russia 1995 arles photo Festival, France 1995 homelands exhibition, london, u.K. 1995 photo centre, moscow, russia 1989 armenian earthquake exhibition, uSSr consulates in 12 countries

he covers life in armenia. mangasaryan became the first armenian photojournalist, who took his pictures to the internet. he created a website www.patkerphoto.com, played a decisive role in the first two projects of covering armenian elections on-line.

ONE MAN SHOW:

EMPLOYMENT:

2007 Theatre de la Photographie et de l’image, Nice, France 2005 “Art Bridge” Yerevan, Armenia 1992 “The Road of Independence”, Nikon Salon, Tokyo, Japan 1990 “Armenia”, Aleppo, Syria 1990 “Earthquake in Armenia”, Yerevan, Armenia 1990 “Armenia”, Brazzaville, Congo

2007 Editor in Chief, National Geographic Traveler Armenia.

2004 World Press Photo Photojournalism Courses Supervisor, Caucasus Media Institute, Armenia 1996 Established Patker Photo Agency.

1986-94 Photojournalist, Novosti Photo.

Ruben’s creative work was marked with a prominent internal independence, the ability of seeing and showing the human face of events. He could see the world of ordinary people, and show it in full light.

His camera was fixing the history of Armenia’s independence, starting from its very first days – and until the last days of his life. Mangasaryan died when his talent was on its peak, when he was only 48.

SEMINARS AND WORKSHOPS:

AWARDS:

2006 Armenian Local Media, Yerevan, Armenia 2005 Siberian Photojournalists, Novosibirsk, Russia 2004 Central Asia Photojournalists, Issik Kul, Kyrgyzstan 2003 Caucasus Photojournalists, Tbilisi, Georgia 2002 Caucasus Photojournalists, Ingushetia, Russia

2006 First prize award of Press Photography Contest, Poland 1989 "Best Photo Reporter of the Year" award of the Union of Soviet Journalists for photo reporting of the 1988 Armenian Earthquake

With the arrival of the new millennium, Mangasaryan is turning his attention to teaching. He becomes the head of photojournalism department in the Caucasus Institute, travels to Central Asia and Georgia to deliver master classes.

Ցույց Մատենադարանի մոտ, 1988 թ.

| 12 |

| 14 |

| 16 |

Protest at Matenadaran

1988. Երեւան, Ազատության հրապարակ. Ամենօրյա բազմահազարանոց հանրահավաք 1988. Yerevan, Freedom square. One of the daily protests with thousands of participants.

1988. Երեւան. Հանրահավաք Ղարաբաղի անկախության օգտին 1988. Yerevan. A protest in the favor of independence of Karabakh.

1988. Հանրապետության հրապարակ

| 28 |

| 29 |

| 30 |

1988. Երեւան Հանրահավաք "Միացում" կոչերով

| 17 |

| 18 |

| 19 |

| 20 |

1988. Yerevan. A protest with “Unification” urges.

1988. Երեւան, Ազատության հրապարակ. Ամենօրյա բազմահազարանոց հանրահավաքներից մեկը 1988. Yerevan, Freedom square. One of the daily protests with thousands of participants Սումգայիթի` հայերի ջարդերին հաջորդած բողոքի ցույց Երեւանում, 1988 թ.

The protest in Yerevan after the Sumgait massacres

Ժողովրդական երթ Լենինի` այժմյան Հանրապետության հրապարակում A national march in the Lenin square which is the nowadays republic square

| 31 |

| 32 |

| 33 |

| 21 |

| 34 |

| 35 |

Ուսանողական երթ անձրեւի տակ

| 22 |

| 23 |

| 24 |

| 25 |

| 26 |

The march of the students under the rain

Ազատության հրապարակ, անձնական բողոքի պոռթկում Freedom square, the outbreak of personal protest

Հուզական լարման եւ ժողովրդի ճնշման արդյունքում շատերը ուշաթափ էին լինում Many have fainted because of the emotional tension and pressure

Սպանված ակտիվիստ Խաչիկ Զաքարյանի տան մոտ At the house of the murdered activist Khachik Zakaryan

Ազգային շարժման առաջին զոհի` Խաչիկ Զաքարյանի թաղումը The funeral of the first victim of the national movement, KhachikZakaryan

| 36 |

| 27 |

Many have fainted because of the emotional tension and pressure

Բողոքի հանրահավաքները տեղափոխվեցին տարբեր տեղեր. Հանրահավաք Բաղրամյան պողոտայում After the army, occupying the Freedom square the protests shifted to other places A protest on Բողոքի հանրահավաքները տեղափոխվեցին տարբեր տեղեր. Հանրահավաք Բաղրամյան պողոտայում After the army, occupying the Freedom square the protests shifted to other places A protest on 1988. Երեւան, Ազատության հրապարակ. Ամենօրյա բազմահազարանոց հանրահավաք 1988. Yerevan, Freedom square. One of the daily protests with thousands of participants.

Սումգայիթի հայկական ջարդերին հաջորդած բողոքի ցույց Երեւանում The protest in Yerevan after the Sumgait massacres Helping those who fainted

A protest near Matenadaran

1988. Պարեկային ժամ մտցնելուց հետո Երեւանի փողոցներում հայտնվեցին տանկեր 1988. Tanks appeared on the streets of Yerevan after declaring a curfew

1988. Երեւան, Ազատության հրապարակ. Ամենօրյա բազմահազարանոց հանրահավաք 1988. Yerevan, Freedom square One of the daily protests with thousands of participants

Հանրահավաքի մասնակցի "դիմանկար"

| 39 |

A “portrait” of a participant of the protest

1988. Երեւան, Ազատության հրապարակ

| 40 |

| 41 |

| 42 |

Հացադուլ Թամանյանի արձանի մոտ Hunger-strike near the statue of Tamanyan

Հուզական լարման եւ ժողովրդի ճնշման արդյունքում շատերը ուշաթափ էին լինում

Բողոքի ցույց Մատենադարանի մոտ

1988. Խաղաղ երթ Երեւանի փողոցներով 1988. Peaceful march in Yerevan streets

1988. republic square

| 43 |

1988. Yerevan, Freedom square

Խաղաղ երթ Երեւանի փողոցներով ի պաշտպանություն Ղարաբաղի միացմանը Հայաստանին A peaceful march in the streets of Yerevan in defence of karabakh joining Armenia

Հանրահավաքի մասնակիցը բանտարկված Պարույր Հայրիկյանի պաստառով A participant of the protest with the portrait of imprisoned Paruyr Hayrikyan

Առաջին եռագույնը` որ բարձրացվեց Օպերային թատրոնի պատին 1988թ. մայիսի 28-ին The first tricolor, which was raised above the building of the National Academic Theatre of Opera and Ballet, during one of the protests in 1988

Երեխաները հանրահավաքների մասնակից

| 44 |

Children as participants of the protest

| 63 |

1988. Երեւան, Ազատության հրապարակ

| 45 |

| 46 |

| 47 |

1988. Yerevan, Freedom square

Ուսանողները հանդես եկան սեփական նախաձեռնությամբ`շուրջօրյա հերթապահելով Ազատության հրապարակում The students presented their own initiative, by patrolling the Freedom square 24 hours a day 1988-ի մարտին ներքին զորքերը շրջափակեցին Օպերայի հրապարակը The army surrounded the Freedom square in March 1988, with the aim to prevent people from protesting

| 49 |

| 50 |

| 52 |

Գերազանց առաջադիմության երեխաների ցուցատախտակը փլուզված դպրոցի մոտ The board of pupils with excellent marks near the ruined school

Սպիտակ. Երկեւաշարժի էպիկենտրոնը, համատարած ավերածություններ Spitak. The epicenter of the earthquake.

Total destruction

| 64 |

| 55 |

| 66 |

| 67 |

| 56 |

| 68 |

| 58 |

| 69 |

| 70 |

| 71 |

| 59 |

| 72 |

| 60 |

| 74 |

| 75 |

| 76 |

Գյումրի. Փրկարարական աշխատանքներ

| 61 |

Gyumri. rescue operations

| 62 |

Near a ruined school

1989. Սպիտակ. Առաջին հարսանիքը երկրաշարժից հետո 1989. Spitak The first wedding after the earthquake

Գյումրի. Զոհվածների ցուցակները արդեն պատրաստ են Gyumri. The lists of the victims are ready

Felled forest

The winter of 1988-89 years in Gyumri

Գյումրիի կենտրոնական հրապարակը եւ Սբ. Ամենափրկիչ եկեղեցին երկրաշարժից անմիջապես հետո The central square of Gyumri and the St Amenaprkich church immediately after the earthquake Սպիտակ. նախկին առաջնորդների կիսանդրիները Spitak. Busts of former leaders.

Սպիտակ. Կյանքը շարունակվում է

| 78 |

Սպիտակ. Երկրաշարժի հաջորդ օրը Spitak The day after the earthquake

The sugar factory of Spitak

1988/89 ձմեռը Գյումրիում

1988. Գյումրի. Մեծ կորուստ 1988. Gyumri. A great loss

1989. Gyumri. remembering deceased relatives after a year

Հատված անտառ

Գյումրի. Փրկարարական աշխատանքներ Gyumri. rescue operations

1989. Գյումրի. Երկրաշարժից մեկ տարի անց հիշում են կորցրած հարազատներին

Ավերված դպրոցի մոտ

Գյումրի. Ընտանիքը կորցրած տղամարդը Gyumri. A man who lost his family

1988. Gymri. The half-ruined St Amenaprkich church

Սպիտակի շաքարի կոմբինատը

Սպիտակ. Գյուղերում ոչ մի կանգուն տուն չկա Spitak. Villages with no houses standing

Gyumri. Children near the ruins

Գյումրի. Կիսավեր Սբ. Ամենափրկիչ եկեղեցին

1988. Սպիտակ. Երկրաշարժի հետեւանքները 1988. Spitak Aftermath of the earthquake

A lonely woman who lost her relatives and her house

Գյումրի. Երեխաները ավերակների մոտ

Ապագայի մտորումների մեջ In thoughts about the future

Հարազատներին եւ տունը կորցրած միայնակ կինը

| 79 |

Spitak Life goes on

1989. Սպիտակում մետաղյա թիթեղներից պատրաստված եկեղեցում մեկ տարի անց հիշում են երկրաշարժի անմեղ զոհերին 1989. remembering the innocent victims of the earthquake in a church made of iron sheets one

Սպիտակ. երկրաշարժի եպիկենտրոն

| 80 |

Spitak. The epicenter of the earthquake.

| 99 |

1988, դեկտեմբերի 8, Սպիտակ, Անտունի...

| 81 |

| 82 |

December 8, 1988, Spitak, Antuni (Homeless)…

1989. Գյումրի. Երկրաշարժից տուժած երեխաները Երեւանի հիվանդանոցներից մեկում 1989. Gyumri. The children, who were hurt during the earthquake, in one of the hospitals of Yerevan

| 83 |

|100|

| 84 |

| 88 |

| 90 |

| 91 |

| 92 |

1993. Քարվաճառ. Պատերազմը մօտենում է ավարտին 1993. Karvachar. The war is about to end

1993. Քարվաճառ. Մօնթե Մելքոնյանը զինակից ընկերների հետ ռազմավարություն մշակելիս 1993. Karvachar. Monte Melkonyan developing a strategy with fellow soldiers

1992. Ազերիների թողած արկերը ազատագրված Շուշիում 1992. Shells left by Azeri soldiers in the liberated Shushi

1992. Շուշի քաղաքի մուտքը ազատագրումից անմիջապես հետո 1992. The entrance of Shushi immediately after the liberation

|101|

| 93 |

| 95 |

| 96 |

1993. Քարվաճառ. Լոգանք առանց զենքից բաժանվելու 1993. Karvachar. A bath without abandoning the weapon

1991. Ստեփանակերտ. Հայաստան տանող ուղղաթիռին սպասելիս 1991. Stepanakert. While waiting for the helicopter taking to Armenia

|102|

|103|

|104|

| 97 |

|105|

| 98 |

1993. նույնիսկ ռազմի դաշտում հումորը չի լքում հայ զինվորին 1993. The sense of humor is with Armenian soldiers even on the battlefield

1992. Մարտակերտ. Զինվորական առօրյա, հաց եւ զինամթերք ճակատին 1992. Martakert. Military everyday life Food and ammunition on the front

1993. NKr. The joy of a consecutive victory

1992. Պատերազմի երեխաները

|106|

|108|

|109|

|110|

|111|

|112|

1992. Մարտակերտ. Զինվորական առօրյա 1992. Martakert. Military everyday life

Felled forest near Stepanakert

1993. ԼՂՀ. Հերթական հաղթանակի ուրախությունը

1992. Մարտակերտ. Պատերազմական առօրյա 1992. Martakert. Everyday life during wartime

1992. Martakert Military everyday life

Ստեփանակերտին հարակից հատված անտառը

1992. Ռմբակոծություն ԼՂՀ գյուղերի ուղղությամբ 1992. Bombardment towards NKr villages

1992. Martakert To the frontline

1992. Մարտակերտ. զինվորական առօրյա

Ավերիչ Երկրաշարժ Destructive Earthquake

1993. Elderly women sheltered themselves in an abandoned house

1992. Մարտակերտ. Դեպի առաջնագիծ

Երկրաշարժի երեխաները Children of the earthquake.

1993. Տարեց կանայք պատսպարվել են լքված առանձնատանը

|114|

1992. The children of war

1992. Մարտունի. Զինվորը հերթափոխից հետո խրամատում 1992. Martuni. The soldier in the trench after completing his duty

1993. ԼՂՀ. Պատերազմական “նատյուրմորթ”, կամ “Դեպի ճակատ” 1993. NKr A war “naturemort” or to the front

1991. Ստեփանակերտ. Պատերազմական գոտու երեխաները 1991. Stepanakert. Children of the warzone

1991. Ստեփանակերտ. Պատերազմական գոտու երեխաները 1991. Stepanakert. Children of the warzone

1992. Ստեփանակերտ. ՞Պատերազմի երեխաները՞ ռազմամթերքի արկղերի ֆոնին 1992. Stepanakert. Children of war on the background of the crates with ammunition

1992. Մարտակերտ. Պատերազմական իրականություն,- Վիրակապություն տեղում 1992. Martakert The reality of war, bandaging on the spot

|115|

1992. Շուշի. Աղոթք Պարգեւ Արքեպիսկոպոս Մարտիրոսյանի գլխավորությամբ Սբ.Ղազանչեցոց եկեղեցում 1992. Shushi A prayer with Archbishop Pargev Martirosyan at the St Ghazanchetsots church

|130|

1992. Մարտակերտ. Պատերազմական առօրյա

|116|

|118|

|119|

1992. Martakert. Everyday life during wartime

1992. ԼՂՀ. Սպասված ուղղաթիռը Հայաստանից ժամանեց 1992. NKr. The long waited helicopter arrived from Armenia

1993. ԼՂՀ. Պատերազմի ճակատը տեղափոխվել է հյուսիս 1993. NKr. The war front moved to the North

|120|

|121|

|122|

1992. Ստեփանակերտ. Փախստականները Ստեփանակերտի օդանավակայանում 1992. Stepanakert. refugees at the Stepanakert airport

1993. Մարտակերտ. Ռազմաճակատի առաջնագիծ 1993. Martakert. Frontline

|131|

|132|

|133|

|134|

|123|

|135|

|136|

|124|

|125|

1992. Սբ. Ղազանչեցոց եկեղեցին մահաբեր արկերով շրջապատված 1992. St Ghazanchetsots church surrounded with deadly shells

|137|

|126|

|138|

|140|

|141|

1993. Քարվաճառի ազատագրումը

|127|

|128|

|129|

1993. Liberation of Karvachar

1991. Ստեփանակերտ. խաղաղ բնակչությունը չդադարող ռմբակոծություններից պատսպարվում է ստորգետնյա ապաստարաններում 1991. Stepanakert Civilians hiding in underground refuges from constant bombing 1992. Լաչին. Սովետական միությունից մնացած քաղաքական առաջնորդի պատկերով պաստառը զինվորի ձեռքին 1992. Lachin The portrait of the former leader of the Soviet Union in the hands of the soldier

1992. Stepanakert. The bombardment of the wine factory

1992. ԼՂՀ. Փախստականները գյուղերից քաշվում են գեպի Ստեփանակերտ 1992. NKr. The refugees abandon the villages for Stepanakert

1992. Հադրութի փախստականները Գորիսի սարահարթում 1992. The refugees of Hadrut on Goris plateau

1993. NKr. Military everyday life

1993. Մարտակերտ. Սարսանգի ջրամբար. գիշերային հերթափոխից հետո 1993. Martakert The Sarsang dam after the night’s duty

1993. Martakert To the frontline

1992. Մարտունի. Զինվորական առօրյա

1992. Այրվող Շուշին ազատագրման պահին 1992. The burning Shushi, during liberation

1992. Ստեփանակերտ. Գինու գործարանի ռմբակոծությունը

1993. Մարտակերտ. Դեպի առաջնագիծ

1992. Տուն ազատագրված Շուշիում 1992. A house in the liberated Shushi

1993. NKr. To the frontline

1993. ԼՂՀ. Զինվորական առօրյա

1992. Պատերազմի զոհերը 1992. Casualties of war

1993. Martakert The soldiers abandon the Maragha village leaving the chicken behind

1993. ԼՂՀ. Դեպի առաջնագիծ

1993. Մարտակերտ. Դեպի ռազմաճակատ 1993, Martakert. To the frontline

1993. Մարտակերտ. Զինվորները լքում են Մարաղա գյուղը թողնելով թխսկան հավին

1992. Martuni Military everyday life

1992. Լիսագոր. Ճանապարհը դեպի Լաչին բացված է 1992. Lisagor The road to Lachin is open

1993. Քարվաճառ. Հայ զինվորը իր զենքից երբեք չի բաժանվում 1993. Karvachar. An Armenian soldier never leaves his weapon

1993. Մարտակերտ. մարտի դաշտում

|142|

1993. Martakert. In the field of the war

|143|

In one of the NKr villages

ԼՂՀ գյուղերից մեկում

Սա Պատերազմ է

|144|

This is War

dedicated to the 25th anniversary of independence of republic of armenia նվիրվում է հայաստանի հանրապետության անկախության 25 ամյակին посвящяется 25 годовщине независимости Республики армения

հատուկ շնորհակալություն ՌուԲԵն ՄանԳաՍարյան հիշաՏակի հիՄնաԴրաՄ հ/կ-ին

special thanks to roUBen ManGaSarYan MeMoriaL FoUndation ngo

կազմեցին. տիգրան մանգասարյան / մկրտիչ մաթեւոսյան catalogued by:

tigran mangasaryan / mkrtich matevosyan խմբագիր. կարեն արիստակեսյան editor:

karen aristakesian լուսանկարչական խմբագիրներ.

տիգրան մանգասարյան / փիրուզա խալափյան / իննա մխիթարյան photo editing by: tigran mangasaryan / piruza khalapyan / inna mkhitaryan թարգմանիչներ

ազնիվ անդրեասյան / սարգիս մանգասարյան translators:

azniv andreasyan / sargis mangasaryan ձեւավորումը.

մկրտիչ մաթեւոսյան graphic concept and design by:

mkrtich matevosyan

տպագրված է AG print հրատարակչատան տպարանում printed in armenia at AG print publishing house

RUOBEN MANGASARYAN | on the road to independance | անկախության ճանապարհին | на пути к независимости

RUOBEN MANGASARYAN on the road to independance

անկախության ճանապարհին

на пути к независимости

ՀՏԴ 73/76 ԳՄԴ 85.1

Մ 794

մանգասարյան ռուբեն անկախության ճանապարհին | ռուբեն մանգասարյան ակտուալ արվեստ, Եր.: 2014 | 160 էջ:

ISBN 978-9939-816-38-8

© մկրտիչ մաթեւոսյան / տառատեսակներ, ձեւավորում / 2016

dedicated to the 25th anniversary of independence of republic of armenia նվիրվում է հայաստանի հանրապետության անկախության 25 ամյակին посвящяется 25 годовщине независимости Республики армения

հատուկ շնորհակալություն ՌուԲԵն ՄանԳաՍարյան հիշաՏակի հիՄնաԴրաՄ հ/կ-ին

special thanks to roUBen ManGaSarYan MeMoriaL FoUndation ngo

կազմեցին. տիգրան մանգասարյան / մկրտիչ մաթեւոսյան catalogued by:

tigran mangasaryan / mkrtich matevosyan խմբագիր. կարեն արիստակեսյան editor:

karen aristakesian լուսանկարչական խմբագիրներ.

տիգրան մանգասարյան / փիրուզա խալափյան / իննա մխիթարյան photo editing by: tigran mangasaryan / piruza khalapyan / inna mkhitaryan թարգմանիչներ

ազնիվ անդրեասյան / սարգիս մանգասարյան translators:

azniv andreasyan / sargis mangasaryan ձեւավորումը.

մկրտիչ մաթեւոսյան graphic concept and design by:

mkrtich matevosyan

տպագրված է AG print հրատարակչատան տպարանում printed in armenia at AG print publishing house

| վ. իշխանյան / V. ISHKHANYAN |

RUOBEN MANGASARYAN

Ռուբոն օրը քամում էր մինչեւ վերջ, հեչ արանք չէր թողնում պարապ նստելու...

Rubo drained the whole day without leaving a second unoccupied...

on the road to independance | անկախության ճանապարհին | на пути к независимости

ISBN 978-9939-816-38-8

RUOBEN MANGASARYAN

on the road to independance անկախության ճանապարհին на пути к независимости

ակտուալ արվեստ