Caribrod_2012

Arhitektonska radionica CARIBROD 2012

0 . SADRŽAJ

ISBN 978-86-89503-01-2 TEKST, DIZAJN I PRIPREMA:

Modelart studio: Dejan Mitov Krsto Radovanović Jelena Čobanović

KONTAKT: modelart.rs@gmail.com SARADNICI NA BROŠURI: Bojan Mitov, Darko Polić, Mikan

Andreev, Petar Vranić, Miodrag Kondić, Saša Mančev, Sergej Ivanov, Slobodan Arsenović, vesna Nikolov IZDAVAČ: Modelart - udruženje za arhitekturu i kulturu,

Dušana Vasiljeva 21, Novi Sad

ŠTAMPA: Bet print, Sofija, Bugarska TIRAŽ: 100 ELEKTRONSKA VERZIJA:

www.dimitrovgrad.rs www.modelart.rs www.prospera-caribrod.rs Mesto i godina izdanja: Novi Sad, 2013.

Predlozi i rešenja u ovoj brošuri predstavljaju stav studija Modelart i njegovih saradnika.

1. uvod.......................................................................

2. Prometni karakter grada.........................................

3. Grad mostova.........................................................

4. Kulturno nasleđe....................................................

5. Prirodno okruženje.................................................

6. Sportska infrastruktura i manifestacije...................

7. Jezik.......................................................................

8. Zaključak................................................................

9. Analiza lokacije.......................................................

10. Dimitrovgrad, povratak grada...............................

11. Javni prostori kao mesto susreta..........................

12. smernice privrednog oporavka opštine Dimitrovgrad.........................................................

13. Konceptualni model za pokretanje mikropreduzetništva.............................................

14. Sportsko-rekreativna zona...................................

15. Dvomostovlje........................................................

16. potez Strošena češma.........................................

17. Zaključak..............................................................

18. Dodaci..................................................................

19. Bibliografija...........................................................

1 2 4 6 10 14 18 19 22 26 28 30 32 34 36 38 40 41 45

1 1 . UvO D Termin održivost dolazi od glagola održati, što znači sačuvati nešto tako da ostane celovito i da postoji, odnosno sačuvati od narušavanja. Održivost uvek predstavlja sistem sastavljen iz faktora koje je moguće svrstati po grupama: društvo, životna sredina i ekonomija (sl.1). U njihovom najužem preseku nalazi se održivi razvoj, čiji su rezultati merljivi tek u budućnosti. Dobit i posledice nekog razvoja najčešće vide tek generacije koje slede. Zato održivi razvoj treba da zadovolji potrebe sadašnjosti bez ugrožavanja mogućnosti budućih generacija da zadovolje vlastite potrebe. Zbog degradacije okoline, ekonomije ili društva neminovno je da će nadolazeća pokolenja morati da saniraju određene posledice, čija veličina direktno zavisi od (ne)odgovornosti prethodnika.

SLIKA 2 I Tronožac Offset, Giorgio Bascaro I

izvor: http://www.seatingzine.com

SLIKA 1 I Položaj održivog razvoja

Iako je održivi razvoj dobio prepoznatljivu konotaciju u oblasti zaštite životne sredine, njegova logika je primenljiva u gotovo svim oblastima. Kao najslikovitiji primer održivosti uzima se tronožac, čije tri noge predstavljaju društvo, životnu sredinu i ekonomiju. U njihovom preseku, kao prostor za sedenje, nalazi se održivost. I zaista, tronožac je održiv (stabilan) samo ako ima zdrava sva tri oslonca.

Usled krhkosti jednog od njih, nema funkcionalnosti, tj. upotrebljivog sistema. Tronožac ostaje stabilan i usled male razlike u dužini nogara, što najčešće jeste slučaj sa društvom, životnom sredinom i ekonomijom, tj. nema idealne uravnoteženosti.

Materijal koji sledi prikazuje neke od mogućih polja delovanja kako bi Dimitrovgrad postao bolje mesto za život. Arhitekta Jan Gehl smatra da održivi grad pre svega treba da ima javne prostore koji stalno privlače ljude da borave na otvorenom. Po njemu, stanovnici održivog grada pre svega puno šetaju, voze bicikle i uživaju u komunikaciji i susretu sa sugrađanima. Boreći se za bolju sredinu, čovek se ne bori ideološki za teoriju održivog grada, već za sredinu koja će njegovu decu činiti zadovoljnom.

Ipak, zbog međusobne različitosti i specifičnosti svakog mesta, neophodna je zasebna analiza radi dobijanja kvalitetnog rešenja.

Cilj ove brošure je da sa arhitektonskog stanovišta istakne mogućnosti daljeg razvoja Dimitrovgrada, putem detaljne analize postojećeg stanja, isticanjem prednosti i uočavanjem nedostataka kako bi se oni što bolje rešili, kao i konkretnim rešenjima. Tim povodom je u periodu od 27. do 30. septembra 2012. godine realizovana arhitektonska radionica Caribrod 2012. Radionica, na kojoj je napravljen presek stanja, te utvrđene dalje smernice, okupila je afirmisane stručnjake iz Dimitrovgrada, Niša, Beograda, Novog Sada i drugih gradova Srbije.

2 2. PROMETNI KARAKTER GRADA Kretanje je pojam koji najviše govori o Dimitrovgradu. Beo obzira da li se zvao Mutatio Translitus, Balanstra, Zarin (Carski) brod, Tekvum binari, Caribrod ili Dimitrovgrad, on se uvek nalazio na istoj poziciji, na putu. via militaris, vojni rimski put (sl.4), čiji su očuvani ostaci pronađeni prilikom radova na Koridoru 10 potvrđuje ono što je u narodu već bilo poznato. U dužini od 60 metara, koliko je tom prilikom istraženo, pronađeni su ostaci sedam i po metara široke antičke saobraćajnice (sl.3).

Pretpostavlja se da je podignut sredinom 3. veka, između 241. i 243. godine, za vreme imperatora Filipa Arabljanina. Sa druge strane, sasvim sigurno je da su od tog trenutka ovuda prolazili mnogi imperatori, na čelu sa Konstantinom velikim; mnogi sultani, na čelu sa Sulejmanom veličanstvenim; iako ne uvek dobrim povodom na ovo tlo su kročili i srpski i bugarski vladari, poput Kralja Milana i kneza Aleksandra I. Danas najznačajnija balkanska trasa navede na granični prelaz Gradina oko 10.000.000 ljudi u toku jedne godine1. Činjenica da se ova trasa u pravcu istok-zapad očuvala više od 20 vekova, njena navedena frekventnost i trenutna izgradnja autoputa E-80, daju sigurnost i utabane smernice u budućnosti. Sa druge strane budući autoput, s obzirom na brzinu kretanja, ograđenost sa bočnih strana i želju za ukidanjem granica, predstavlja otežavajuću ekonomsku okolnost za stanovnike Dimitrovgrada, koje taj autoput zaobilazi. S tim u vezi je neophodna adekvatna signalizacija sa isticanjem sadržaja, koji bi naveli prolaznike da se zadrže u gradu.

Jedina dva mesta na području opštine Dimitrovgrad na kojima se postojeći magistralni put Niš-Sofija, reka Nišava, međunarodna pruga, via militaris i budući autoput presecaju (dodiruju), su područja K’ndina bara i Gojindolsko kale. Samim tim su ovo dve strateške tačke za Dimitrovgrad. Na prostoru K’ndine bare je već podignut nadvožnjak sa kog se pruža fantastičan pogled na kotlinu u kojoj se nalazi grad, kao i pogled na ostatke antičkog vojnog puta. Neposredno pre K’ndine bare, iz pravca Bugarske, nalaze se ugostiteljski sadržaji i razni

servisi namenjeni prolaznicima. Zbog nadvožnjaka u tom delu nemoguće je autoput otvoriti i ostvariti kontakt sa dodatnim sadržajima, zbog čega je neophodno skoncentrisati se na prostor posle samog graničnog prelaza. Ovaj prostor ispod nadvožnjaka predstavlja veliki potencijal; naime, kao na primeru iz Toronta (sl.4) moguće je uvođenje atraktivnog sadržaja, koji bi privlačio stanovnike Dimitrovgrada, ali i same prolaznike. U protivnom, prostor ispod autoputa preti da postane ruglo, ako se ne održava.

Ako se ulaz iz pravca Sofije nazove istočnom kapijom, onda se ulaz iz pravca Pirota (kod Gojindolskog kalea) treba nazvati zapadnom kapijom (sl.5). Ipak, trenutno stanje zapadne kapije je takvo da ona nije vidljiva, nje zapravo nema. Ako se govori o turizmu i tranzitnim posetiocima, kapija je nešto što jasno naglašava ulaz u mesto koje sledi, i odaje plemenit duh gostoprimstva.

1

Izvor: http://www.logos.org.rs

SLIKA 3 I Trasa via militarisa I

Izvor: www.arheo-amateri.rs SLIKA 4 I Waterfront Toronto I Izvor: www.waterfrontoronto.ca

3 SLIKA 5 I Prostor zapadne kapije Dimitrovgrada I Izvor satelitskog snimka: www.geosrbija.rs

Ime Caribrod, kako je stari naziv Dimitrovgrada (do 1951. godine), potiče još iz srednjeg veka. Po legendi, mesto je dobilo ime tako što je carski karavan naišao na nepremostivu reku, te da bi je prešli car je izdao naređenje za izradu broda (prelaza)2.

Ako se car kretao via militarisom, koji je korišćen i nakon propasti rimske imperije, onda je kod Gojindolskog kalea prelazio preko reke.3 Slučajno ili namerno, na istom mestu će uskoro i autoput E-80 prelaziti Nišavu. Da li to znači da se time dobija novi Carski brod?

Zapadna kapija još više dobija na značaju kada se uzme u obzir prisustvo Gojindolskog kalea, antičkog utvrđenja o čemu će biti više reči kasnije.

Iz navedenog se zaključuje da se na maloj površini, na samom ulazu u naselje, prolaznici susreću sa bogatom istorijom Dimitrovgrada.

Mogućnost da se ovde isključi sa autoputa iz pravca Pirota, lokalnoj zajednici bi dala ogromnu priliku za najširu ponudu. Pored tradicionalnih usputnih sadržaja, kao što su benzinske stanice, restorani, prodavnice i sl. ostvaruje se mogućnost povezivanja sa Gojindolskim kaleom. Legenda o carskom prelazu postoji, mesto nije utvrđeno, ali se geografski poklapa sa pomenutim područjem. Dakle, jedan od prvih promotivnih poteza Dimitrovgrada treba da bude vizuelno obeležavanje i promovisanje budućeg mosta, tj. novog carskog prelaza.

Kretanje je neizbežan simbol ovog mesta. U rimsko doba ovde su se nalazile usputne stanice za odmor, prenoćište, promenu konja i sl. I kasnije, za vreme vizantijskog i osmanlijskog carstva, situacija se nije mnogo razlikovala. Početkom 20. veka, tadašnji Caribrod, postaje vikend naselje za Sofijance.4 Izgradnjom međunarodne pruge, koja prolazi kroz današnji centar, još više se ističe kretanje i tranzicija. Tome se danas priključuje i postojanje autoputa, na čemu se temelji dalji razvoj samog naselja.

Jezička konstrukcija car + brod se može posmatrati i kao granični prelaz, jer pojam carina potiče od imenice car.

Caribrod može biti i granični prelaz na samom mostu, što nije bio redak slučaj u istoriji.

3 Po rečima arheologa dr. Miroslava Lazića.

4 Danas je promocija Dimitrovgrada u Sofiji otežana zbog postojanja bugarskog grada sa istim imenom.

2

4 3. GRAD MOSTOvA “Od svega što covek u životnom nagonu podiže i gradi, ništa nije u mojim očima bolje i vrednije od mostova. Oni su važniji od kuća, svetiji, opštiji od hramova. Svačiji i prema svakom jednaki, korisni, podignuti uvek smisleno, na mestu na kome se ukrštava najveći broj ljudskih potreba, istrajniji su od drugih građevina i ne služe ničem što je tajno i zlo.” - Ivo Andrić Tranzitni karakter Dimitrovgrada je oduvek donosio veliki broj prolaznika, koji su se sa kratkim, ili najčešće bez zadržavanja, upućivali dalje na istok ili na zapad. Brod, kao prelaz preko vode, koji je i doneo ime ovom naselju, jeste sinonim za kretanje i nešto što je prolazno. To je element koji služi da se pređe reka, bez neophodnog zadržavanja. Međutim, ako se zastane, gotovo svako posmatranje ostavlja bez daha posmatrača. Cilj je dakle zadržati prolaznike koji su već na mostu, te im pokazati predivan pogled na reku koja teče.

Ista situacija je i sa dimitrovgradskom kotlinom, koja je zapravo hipertrofirani most između Srbije i Bugarske, na koji se prispeva kroz prostore istočne i zapadne gradske kapije (K’ndina bara i Gojindolsko kale). Okolna brda su samo prirodna barijera koja navode prolaznike da se kreću duž kotline (sl.6). Pešački most kod sportske hale, koji je podignut tokom 2012. godine je ilustrativan primer u kom pravcu treba usmeravati dalji razvoj najistočnije opštine u Srbiji. Na predlog ModelArt studija novopostavljeni most je dobio ogradu sa nekoliko sedećih mesta, što navodi korisnike da zastanu i

provedu dodatnih nekoliko minuta na mostu (sl.7).

Zaključak je da Dimitrovgradu nedostaje sadržaja, tj. ponuda zbog koje bi se tu boravilo, o čemu će više reči biti kasnije.

Izgradnjom autoputa se dobilo nekoliko novih, i slobodno se može reći, velelepnih mostova. Oni grad obilaze sa strane, suprotno od postojećeg magistralnog puta, i time gotovo večno ograničavaju njegov rast u širinu. Takođe, sa prostora autoputa se pruža dosta atraktivniji pogled na naselje, čiju dramatičnost dodatno naglašavaju novoprokopani tuneli. Posmatrajući očima lokalnog stanovništva, pojavile su se strukture koje će u narednom periodu proizvesti neke nove i prepoznatljive razglednice (sl.8).

Lokalnom stanovništvu, zavisno u kojoj mahali žive, u najvećem broju slučajeva prva pomi-sao na most jeste područje dvomostovlja. Ovo je ujedno najatraktivnije područje u Dimitrovgradu zbog čega ga je potrebno oblikovati sa posebnom pažnjom. S obzirom na letnje sadržaje za decu, dvomostovlje građanima donosi radost i mogućnost da se na kratko isključe iz svakodnevnog života i pobegnu od problema, zbog čega ono ima sentimentalnu vrednost. Druga pomisao na most jeste stari naziv Caribrod, koji je i dalje da je u široj upotrebi nego sadašnji. Kao što je već rečeno, brod je prelaz preko vode, koji za sada postoji samo u legendi ali nema sumnje da se nalazio na prostoru Gojindolskog kalea. Na trećem mestu, trenutno možda ne previše uočljivi jer su još uvek van upotrebe, jesu mostovi podignuti prilikom izgradnje koridora 10.

SLIKA 6 I Dimitrovgradski brod I Izvor satelitskog snimka: www.geosrbija.rs

5 duž kanala pa preko dvomostovlja u Golemi Caribrod.1 Kasnije se duž ovog kanala grade velelepni stambeni objekti građanske arhitekture, koji su očito podizani u hrišćanskom delu radi njegove favorizacije posle oslobađanja od Turaka.

“Svi su oni u suštini jedno i podjednako vredni naše pažnje, jer pokazuju mesto na kome je čovek naišao na zapreku i nije zastao pred njom, nego je savladao i premostio kako je mogao, prema svom shvatanju, ukusu, i prilikama kojima je bio okružen.”

- Ivo Andrić

I Nova razglednica Dimitrovgrada - naglašena linija novog mosta i Pametnika I Foto: Modelart SLIKA 7

SLIKA 8 I Novo dvomostovlje I Foto: Modelart

U jednom delu autoput stvara novo dvomostovlje (sl.8). O mogućnostima upotrebe takvih prostora je već bilo reči u prethodnom poglavlju. U novijoj istoriji Dimitrovgrada, izgradnja sportske hale i izgradnja autoputa predstavljaju najveće inženjerske poduhvate, koji će obeležiti vreme koje dolazi. Nakon njih, ali ne i manje bitna, jeste grupa kamenih mostića na prostoru Strošena češma. Njihova vrednost se pre svega ogleda u kulturno-istorijskom smislu, jer se nalaze na kanalu koji povezuje turski Golemi Caribrod i hrišćanski Mali Caribrod. Legenda koja govori o Strošenoj češmi kazuje da je hrišćanka, kojoj je posvećena sama česma, otišla za Turčina,

Ove reči srpskog nobelovca samo potvrđuju da su svi pomenuti mostovi jednako vredni naše pažnje. Još bitnije, oni pokazuju čovekovu pobedu nad preprekom koja se isprečila. Mostova je u Dimitrovgradu još mnogo, a ovde su spomenuti najatraktivniji. Neka mesta su zbrinuta od zaborava pre svega zahvaljujući svojim mostovima, kao što su San Francisko (Golden Gejt, najduži viseći most na svetu u trenutku kada je sagrađen), Ljubljana (Tromostovlje), višegrad (most Mehmed-paše Sokolovića), itd. Postavlja se pitanje da li Caribrod ima snage za obnovu mosta, kako onog iz legende tako i onih koji postoje. Njih treba slaviti da bi oni slavili Dimitrovgrad. Ne treba se ustručavati ideje da se napravi jedinstvena baza svih mostova na teritoriji opštine, da se obeleže na kartama, da se vizuelno istaknu i da se na kraju svaki krsti posebnim imenom. Svaki od mostova sa karte treba da ima svoj identifikacioni broj i prepoznatljivo ime kako bi se razlikovali, a strancima bili lako pamtljivi. Ako se na svakom mostu pored imena istakne i tabla sa tekstom o osobi kojoj je most posvećen lako će biti pronaći trenutne goste, baš tu pored mostova.

Time se postiže još jedna vrsta premošćavanja, a to je granica između sadašnjosti i prošlosti, tj. povezivanje sadašnjosti sa kulturno-istorijskim kontekstom, kako samog naselja tako i okoline.

Iz teksta Zahvalnost za Strošenu češmu, autora Slobodana Aleksića Ćose, objavljenog 13.04.2010. godine.

Izvor: www.danas.rs 1

6 4. KULTURNO NASLEĐE Stvarano vekovima, materijalno ili nematerijalno, nasleđe ukazuje na celokupni društveni razvoj.

Na njega se nadograđuju savremeni društveni uticaji koji, prepleteni prirodnim okolnostima, stvaraju razlike između suseda. U ovom slučaju su posmatrane isključivo materijalne zaostavštine, na kojima je moguće graditi dalji razvoj.

GOJINDOLSKO KALE

Utvrđenje pod nazivom Gojindolsko kale podignuto je tokom 4. veka, a obnovljeno za vreme cara Justinijana (6. vek). Sastoji se iz gornjeg i donjeg grada, a iskopavanja kojima je to utvrđeno predstavljaju jedina sondažna iskopavanja na području Dimitrovgrada (sl.10). Nalazi se na području zapadne kapije naselja, ali na žalost potpuno nevidljivo sa magistralnog i budućeg autoputa. Nalazi se na brdu koje dominira ravnicom, a sa kog su se slali signali ka utvrđenju iznad manastira Sv. Dimitrija (Manastirče) i dalje ka zdanju na prostoru Bačevskog polja (istočna dimitrovgradska kapija).

Time je ovo utvrđenje predstavljalo strateški položaj odbrane stanovništva, dok bi danas trebalo da predstavlja strateški položaj u upućivanju prolaznika ka samom gradu. Najjednostavniji vid obeležavanja samog položaja je postavljanje visokog koplja sa zastavom, izgradnja osmatračnice sa pešačkom stazom do nje, postavljanje svetionika itd.

MANASTIR POGANOvO

Ako se dalje zakorači kroz vreme dolazi se do kraja 14. stoleća, tačnije između 1392. i 1395. godine, kada se po pretpostavci podiže crkva Sv. Jovana Bogoslova, kasnije Poganovski manastir (sl.10). Mnogi smatraju da su Konstantin Dragaš Dejanović i njegova ćerka Jelena ktitori kompleksa.

Po Spasu Sotirovu, ktitori i izvođači su bratstvo iz severne Grčke.1 Međutim, sasvim sigurno da je crkva živopisno oslikana 1499. godine, kao i to da je Poganovski manastir jedan od četiri u Srbiji koji nisu rušeni za vreme turske vladavine.

Idilična slika pejzaža koji okružuje manastir daje mu mir kakav se ne sreće ni u jednom drugom u regionu. Zbog izolovanog položaja manastir je nekada bio potpuno zaboravljen, što ga je i sačuvalo od uništavanja. U novijoj istoriji mnogi prepoznaju njegovu idiličnost zbog čega se pojavljuje u nekoliko filmova: Rudareva sreća iz 1929. godine (o kome će biti reči i kasnije), Dorotej iz 1981. godine i Boj na Kosovu iz 1989. godine, itd. Ubrzo posle toga je osnovana i likovna kolonija Poganovski manastir, da bi ove godine organizovana jubilarna dvadeseta.

U selu Poganovo, u čijoj blizini se nalazi manastir, u poslednje vreme postoje inicijative za razvoj seoskog turizma: obnavljaju se seoska gazdinstva, a obnovljena je i škola u obližnjem selu Trnski Odorovci sa ciljem da postane istraživački centar. O predlogu namene biće još reči kasnije.

1

Sotirov, S.K. (2012): Poganovo, Dimitrovgrad

SLIKA 9 (levo) I Gojindolsko kale sa pogledom na kotlinu, prilikom iskopavanja I Foto: arhiva Muzeja u Dimitrovgradu SLIKA 10 (desno) I Poganovski manastir I Foto: Modelart

7 STROŠENA ČEŠMA

Nalazi se u Malom Caribrodu, na trgu Širinta, koji je predstavljao tržnicu za hrišćanski deo naselja. Nakon što se neki Turčin zagledao u mladu hrišćanku odlučio je da krene sa izgradnjom česme kako bi je češće viđao kada dolazi po vodu. Dok je gradnja trajala danju, noću su njena braća i drugi hrišćani rušili tursko zdanje, zbog čega su bili uhvaćeni i osuđeni na smrt. Kako bi spasila svoje, lepa Caribrođanka je prešla dvomostovlje i otišla za Turčina.Ona se dalje ne spominje, a česmu je Turčin prokleo da ostane strošena, te je taj naziv ostao do danas, čak je i čitav jedan deo grada dobio naziv po njoj (sl.11).

Tokom 1994. godine obnovljene su dve česme koje se tu nalaze, a pritom je rekonstruisana i vodenična vada koja trg Širinta povezuje sa prostorom dvomostovlja, i dalje vodi ka centru Dimitrovgrada i glavnoj Balkanskoj ulici. Povezivanjem Malog i velikog Caribroda se stvara neraskidiva veza dva na trenutak odvojena života. vodenična vada dodatno unosi raznovrsnost u komunikaciji zbog čega joj treba dati dodatni značaj, omogućivši njeno korišćenje. Ona je novi most koji spaja nekada odvojene delove.

PAMETNIK

Na samom kraju 19. veka, tačnije novembra 1885. godine izbio je rat između Srbije i Bugarske.

Srpska vojska, nezadovoljna bugarskim ujedinjenjem sa istočnom Rumelijom, napala je i izgubila ovaj kratki rat. Odlučujuća bitka se desila kod Slivnice (Bugarska), kada počinje povlačenje srpske vojske

SLIKA 11 I Strošena češma nekad. I Izvor: www.skyscrapercity. com

preko Caribroda i Pirota. Ovim porazom prestaje da se sledi Garašaninovo Načertanije, po kom bi dobar deo zapadne Bugarske trebalo da pripadne Srbiji (po stanju pre turskih osvajanja).

Rat se ubrzo završio, Bugarskoj je priznato ujedinjenje, ali nije dobila neku vrstu ratne odštete.

Ono što je ostalo i jednima i drugima jesu žrtve. O sudbini jedne od njih i herojstvu srpskog vojnika svedoči spomen kosturnica Pametnik, iznad Dimitrovgrada, koja je namenjena i srpskim i bugarskim žrtvama. Otkrivena 6. maja 1887. godine predstavlja jedan od retkih spomenika sa antiratnom porukom.

Nalazi se na koti 678 metara, čime dominira iznad kotline. Do njega postoji kolski put, te bi izgradnja trim staze bio dobar spoj lepog (dodatno obeležavanje spomenika) i korisnog (trim staza na adekvatnoj nadmorskoj visini).

SLIKA 12 I Pametnik. Antiratni spomenik - aludira na pojam pamet, kao večni razum iznad rata I Foto: Modelart

8 GRAĐANSKA ARHITEKTURA

Posle oslobođenja Caribroda od turske vlasti 1877. godine počinje proces evropeizacije naselja.

Postoji težnja da se od orijentalne čaršije napravi moderna evropska varoš. To je proces koji je zahvatio gotovo sve gradove u Srbiji i Bugarskoj. Tako je urbanistička logika imala dva pravca razvoja gradova, od kojih je jedan podrazumevao prekrojavanje ulične mreže (npr. Niš i Leskovac), dok je drugi zadržavao postojeću šemu sa zamenom starijih objekata novim (Pirot i vranje). Caribrod, tada u sastavu Bugarske, spada u ona naselja kojima je zadržana ulična mreža, te se samo krenulo sa izgradnjom javnih objekata. U tom trenutku se javlja potreba za izgradnjom javnih (repernih) objekata, pa se među prvima u Caribrodu grade gimnazija i crkva, i to u periodu od samo dve godine (1891. i 1892. godine). To je ujedno vreme kada se radi na Planu detaljne regulacije (termin po današnjim standardima), koji je završen 1893. godine. Jedan od sofijskih arhitekata koji je radio na ovom planu je Georgi Nenov, čija biografija se našla u svetskoj arhitektonskoj enciklopediji 20. veka (London, 2001).

Nenov, koji se usavršavao u Sankt-Peterburgu (Rusija) i Gentu (Belgija), nije bio jedini pristalica proevropske (zapadnjačke) arhitekture; tu je bio i veliki broj stranih stručnjaka koji su se pojavili na ovim prostorima, jer se posle oslobođenja od Turaka pojavilo dosta prostora za delovanje. Time su ujedno širene austrougarske, nemačke i francuske ideje na Balkan, a ujedno se širilo i njihovo privredno tržište.

Sa druge strane, hrišćanskom svetu na Balkanu je odgovaralo da od katoličkih (bliže religije) zemalja kopiraju njihova dostignuća. Samim tim je i njihova arhitektura bila ideal kom se teži.

Počevši od 1861. godine, kada započinje postepeno oslobađenje od Turaka, pa do početka Prvog svetskog rata 1914. godine, traje period plodne i prosperitetne obnove balkanskih gradova.

Podiže se standard života u gradovima i, kao što je već rečeno, javlja se potreba za gradnjom, kako javnih tako i profanih objekata. S obzirom na otvoreno tržište, u Caribrod dolazi određen broj grčkih trgovaca koji grade urbane vile. Nije mali broj i onih koji su pobegli sa Kosova ili bugarskih krajeva, gde je turski zulum bio najteži, ne bi li ovde našli svoj mir.

Takav je slučaj sa braćom Caribrodski, koji dolaze iz bugarskog mesta Batak, a bili su od presudnog uticaja na razvoj Caribroda jer su sproveli izgradnju mlina i elektrocentrale (na prostoru današnjeg Sportskog centra Park).

Očigledno je da su sve pridošlice bile hrišćanski orijentisane, zbog čega počinje izgradnja porodičnih vila u Malom, tj. hrišćanskom Caribrodu. Pretpostavka je da su sve one podignute posle usvajanja Plana detaljne regulacije ulica iz 1893. godine, ali u prilog tome ide to što su neki objekti orijentisani ka ulici i ka dvorištu, što znači da je pripreman niz (tj. objekti bi bili ugrađeni sa bočnih strana susednim objektima). To se vidi po tome što neki od njih, između dvomostovlja i Strošene češme, nisu uopšte omalterisani sa bočnih strana. Potvrda postojanja plana je i usklađena visina objekata (sl.13).

Oni danas predstavljaju bitnu arhitektonsku zaostavštinu jer govore o velikim namera tadašnjeg građanstva. Neophodna je njihova sanacija i prilagođavanje novim potrebama, na kojima će počivati dalji razvoj lokalne zajednice. Samo obnovom fasada postigao bi se veliki rezultat u povezivanju glavne Balkanske ulice i područja Stročene češme.

SLIKA 13 I Kolaž stambenih vila, građanska arhitektura s kraja 19. i početka 20. veka I Foto: Modelart

9 OBRAZOvNI OBJEKTI I OBJEKTI KULTURE

Kao i sa građanskom arhitekturom, period prosvetiteljskog razvoja počinje ubrzo posle oslobađanja od Turaka. Do tada su značajnu ulogu u opismenjivanju igrali okolni manastiri, da bi se pred sam kraj 19. veka započelo sa institucionalnim radom. Godine 1869. u Caribrodu je osnovana prva škola u zgradi nekadašnje kafane Cvetana Ivanova u Strošenoj češmi. Ubrzo posle toga, tačnije 1891. godine, osniva se Gimnazija. Pozorište je osnovano 1888. godine, a njegovi članovi su bili i inicijatori za stvaranje Narodne biblioteke, koja je osnovana 1. januara 1898. godine. U periodu između dva svetska rata dolazi do velikih promena, pre svega zbog dodeljivanja Caribroda kraljevini SHS (Nejski mirovni ugovor od 27. novembra 1919. godine).

Novi period u razvoju grada započinje tokom posleratne obnove, nakon 1945. godine, te se najpre 1950. godine svečano otvara zgrada Doma kulture (započeta 1946. godine). Osnovna škola sadašnju zgradu dobija 1954. godine, Gimnazija 1986. godine, a gradska galerija 1995. godine.

Sa arhitektonskog stanovišta izuzetno je bitna 1986. godina, jer je tada Domu kulture ustupljena Džadžina kuća, možda i najreprezentativnija vila, za smeštaj već formirane muzejske zbirke. To znači da se u tom trenutku osetila potreba za dodelom dodatne (izmenjene) namene objektima građanske arhitekture, jer je to osnovni način da se oni sačuvaju.

Ipak, Džadžina kuća je jedini objekat tog tipa koji je renoviran. Danas je ova kuća opkoljena visokim stambenim objektima, bez naglašenog prilaza, potpuno zabačena iako zaslužuje mnogo više (sl.14).

SLIKA 14 I Džadžina kuća I Izvor: www.upload.wikimedia.org

Ako se prostor dvomostovlja smatra najatraktivnijim u Dimitrovgradu, onda je prostor biblioteke sa okolnim dvorištem sasvim sigurno drugi po redu.

Kota dvorišta je podignuta 4-5 metara u odnosu na ulicu i rečnu adu, čime u potpunosti dominira prostorom dvomostovlja. Pored toga, nalazi se tačno naspram ulaza u dvorište gimnazije, zbog čega postoji njihova specifična prostorna komunikacija.

To asocira na činjenicu da se mora voditi računa prilikom uređenja dvomostovlja kako se kompozicija stvarana tokom prošlog veka ne bi narušila.

S obzirom da se u okviru biblioteke nalazi i prostor muzeja jasno je da postoji nedostatak unutrašnjeg prostora za funkcionalno obavljanje rada ovih institucija. Sa druge strane, veličina dvorišta koje pripada biblioteci dozvoljava proširivanje postojećih sadržaja, što znači izgradnju još jednog objekta ili bar neku vrstu letnje učionice od lakih materijala. Početak delovanja u tom pravcu može biti i rešetkasta drvena konstrukcija sa zelenilom kao zaštita od sunca (trelis).

I Izgradnjom manjeg savremenog, stilski svedenog objekta pored Biblioteke čitav prostor dobija na atraktivnosti čime stari i novi objekat (jedan drugom) podižu arhitektonsku vrednost. I Foto: Modelart SLIKA 15

10 5. PRIRODNO OKRUŽENJE Orijentacija opštine Dimitrovgrad je u pravcu jugozapad-severoistok, tako da je samo naselje i put Niš-Sofija presecaju na dva dela. Severni deo čine Zabrđe i visok, dok se južni sastoji iz Burela Derekula.

ZABRĐE I GORNJI vISOK

Smilovska jezera Na prostoru Zabrđa nalaze se Smilovska jezera (Savat 1 i 2) i Petrlaška pećina kao najatraktivnije prirodne lepote. Jezera, iako veštačka (nastala 1979. i 1985. godine), stvaraju gotovo idealnu sintezu sa kraškim poljem u kom se nalaze i planinama koje se protežu u daljini (sl.17). S obzirom da nije zaživela njihova osnovna funkcija, jezera su poribljena i danas im je to osnovna funkcija. Sportski ribolov je sadržaj na kome treba popularizovati jezera, pod uslovom da se obezbede ekološki prihvatljivi uslovi u okolini. Ideja za razvijanje vikend naselja uz sama jezera zvuči zanimljivo, ali pokreće pitanje održivosti takve ideje. Svakodnevni boravak ljudi bi sasvim sigurno sprečio dalji razvoj ribarstva, kao moguće privredne grane. Sa druge strane, održavanje jednodnevnih aktivnosti, kao što je takmičenje u jedriličarstvu, ne predstavlja opasnost jer se dešava periodično. Prostor manjeg jezera (Savat 1) je daleko prihvatljiviji za organizovanje dodatnih sadržaja, koji ne bi narušavali veće (ribarsko) jezero, pa ovo jezero može potpuno nezavisno da funkcioniše.

Blizina Zavojskog jezera, koje je znatno veće i smešteno u dinamičnijem pejzažu, deluje privlačnije na posetioce. Iz tog razloga Smilovska jezera treba da ponude nešto atraktivnije sadržaje. Jedno od mogućih rešenja je izgradnja mini kompleksa na vodi. Put koji je ranije presecao Savat 1 je pomeren zapadno, a na njegovom mestu se i dalje nalaze ostaci koji su trenutno pod vodom. Kameno zdanje u vodi, koje je ranije povezivalo naspramne strane jezera, sada bi moglo da nosi ugostiteljske objekte smeštene u lamelu ili bungalove (sl.18). Sa obale bi se stekao utisak da ovi objekti plutaju nad vodom, iako su čvrsto oslonjeni na nekadašnji prelaz. Prilaz do restorana, hostela, i sl. leti bi bio omogućen čamcima, što bi bilo interesantno posetiocima. Sa druge strane, zimi bi se prelazilo preko drvenog mola, koji se proteže preko nekadašnjeg kamenog prelaza. Mirno vodeno okruženje bi stvorilo nezaboravan doživljaj za goste iz regiona, gde nedostaju more ili velika reka. Ravnica koja se proteže u pravcu zapada bi posetiocima pružila zalazak sunca za pamćenje. Najveća prednost malog jezera je

SLIKA 16 (gore) I Satelitski snimak Smilovskih jezera, Savat 1. Na snimku se jasno vidi pozicija starog puta kroz jezero, koji se nalazi neposredno ispod površine vode I Izvor satelitskog snimka: www.geosrbija.rs SLIKA 17 (dole) I Smilovska jezera, Savat 2 sa pogledom na vidlič I Foto: Modelart

SLIKA 18 (levo) I Bungalovi na vodi I Izvor: www.panoramio.com I Foto: Modelart SLIKA 19 (desno) I Kamenita dvorana Petrlaške pećine I Foto: Mikan Andreev

ta što će ono veće ostati netaknuto, i time će biti sačuvano za ribolovce. Smeštajni kapacitet “na vodi” treba da bude ograničen, kako bi većina onih koji su dočekali zalazak sunca na jezeru produžili u Dimitrovgrad i tu ostali na prenoćištu.

Petrlaška pećina Po obodu Odorovačkog kraškog polja, definisan Odorovačkom rekom (ponornicom), nalazi se sistem pećina, među kojima je najveća Popova, poznatija kao Petrlaška pećina (po obližnjem selu).

U centralnoj dvorani, jednoj od jasno definisanih celina Petrlaške pećine, pronađeni su kosti kraj praistorijskog ognjišta.

Interesovanje za ovaj sistem pećina pojavljuje se krajem 19. veka, kada su braća Škorpil vršila prva istraživanja. Svoja istraživanja objavljuju u knjizi Sources et pertes des eaux en Bulgarie. - Memoires de la Societe de speleologie, izdatoj u Parizu 1898. godine. Nešto kasnije i veliki bugarski naučnik Žeko Radev opisuje pomenute pećine u svojoj knjiizi Kraške forme u zapadnoj Staroj planini, izdatoj u Sofiji 1915. godine. Nakon Drugog svetskog rata i pripajanja Dimitrovgrada tadašnjoj Jugoslaviji, vrše se nova istraživanja, koja dokumentuje dr Jovan Petrović u delu Odorovačke pećine, objavljenom 1971. godine. Neposredno pre toga, tačnije 1969. godine, ovaj prirodni kompleks postaje zaštićeni prirodni spomenik.

S obzirom da je zaštićena kao prirodno dobro, Petrlaška pećina je samim tim usmerena ljubiteljima speleologije i prirodnih lepota (sl.19). Bilo kakva intervencija unutar kompleksa pećina je zabranjena,

ili pak teško dopustiva, zbog čega se nameće ideja njegovog pretvaranja u izletište. Malo je onih koji o njoj znaju puno, te je potrebno dodatno edukovati stručne vodiče i poznavaoce ovog podzemnog parka.

Stara planina U nastavku puta iz pravca Dimitrovgrada, pored Smilovskih jezera, a zatim preko vidliča, prostire se ovdašnje parče Stare planine. Dimitrovgrad je jedna od četiri opštine na čijim teritorijama se nalazi srpski deo Stare planine, pored Zaječara, Knjaževca i Pirota. Svaka od njih nudi svoje pristupne puteve, od kojih se baš ovaj iz Dimitrovgrada najmanje koristi. Plan izgradnje turističkog centra u selu Senokos, kao i turističkog sela u Senokosu i Kamenici obećava mnogo. Dimitrovgrad u tom smislu treba da bude spreman za prijem turista iz pravca Bugarske jer je prvi na udaru.

U uredbi o zaštiti parka prirode Stara planina jasno je definisano prirodno bogatstvo koje poseduje planina i meštani zajedno sa njom. Istom uredbom je definisano i podizanje turističkih kompleksa koji mogu značajno uticati na poboljšanje ekonomske situacije opštine. Tom prilikom se uticaj na park prirode mora strogo kontrolisati, tj. svesti na minimum. Postojanje Sajma balkanskog agrobiodiverziteta i seoskog nasleđa svake godine iznova upućuje na značaj ovog podneblja u čuvanju i predstavljanju autohtonih rasa (sl.20), zbog čega je neophodna njegova zaštita. Sajam se poklapa i sa danom opštine pa je to dan kada se domaćini najbolje predstavljaju pred gostima.

12 BUREL I DEREKUL

Prvi Jugoslovenski igrani film Pitanje je koliko bi kanjon Jerme danas bio dostupan javnosti da 1927. godine u njegovoj okolini nije otvoren istoimeni rudnik kamenog uglja. Za potrebe rudnika je duž kanjona Jerme probijena železnica uskog koloseka Rakita (Babušnica) - Sukovo (Pirot), delimično preko teritorije Dimitrovgrada. Nakon zatvaranja rudnika 1963. godine, pruga je 70-ih godina pretvorena u asfaltirani put koji je i danas u funkciji. Prosecanjem najpre železnice, a zatim i druma, Odorovsko i vlaško ždrelo postaju vidljiva, iz do tada neobične perspektive. Sa druge strane, Poganovski manastir koji je do tada bio potpuno izolovan postaje lako dostupan, a da pritom nije narušen njegov karakteristični mir.

Zasluge što se o Jermi i okolini pričalo u Beogradu, a i širom Evrope, imao je zagrebački reditelj Josip Novak. Za potrebe vlasnika rudnika Jerma ovaj reditelj je snimao prvi naručeni (od strane privatnog investitora) igrani jugoslovenski film Rudareva sreća.1 Poznat još i kao Blago cara Radovana, film je govorio o radnicima koji rade u rudniku i grupi avanturista koji tragaju za blagom nadomak rudnika. Ubrzo se sreću sa rudarima gde jedan od njih započinje ljubavnu romansu sa rudarevom ćerkom, u trenutku kada scene grljenja i ljubljenja nisu bile pojmljive na filmu. Ideja naručioca je bila da se snimi reklamni film, sa kojima je Josip Novak imao ranije rezultata, ali je uspeo da ih nagovori da to ipak bude igrani film sa velikim akcentom na sam rudnik.2 U filmu se jasno može sagledati stanje kanjona, Poganovskog manastira, Sukova i okoline, u deceniji posle Prvog svetskog rata.3

Kanjon Jerme Od kraja 14. veka, kada je i podignut Poganovski manastir, on sa kanjonom Jerme stvara jedinstvenu celinu. Njihov mir nije narušio ni put koji se danas koristi, već im je dao drugu dimenziju.

Jerma prolazi kroz dva ždrela - Odorovsko (sl.21) i vlaško, sa visinom 300-400 m i širinom 10-30 m.

Proglašavanjem ovih stena za nacionalne penjačke smerove, kako je to urađeno sa bugarske strane, dodatno bi promovisalo samu sredinu kao sportsku.

Na vrhovima ovih stena je vrlo atraktivno podići manje bungalove koji bi planinarima mogli da služe za prenoćište, kao vrhunac njihovog truda (sl.23).

Zgodno je što se na vrhove stena može doći i sa druge strane, za one koji žele samo da uživaju u pogledu.

Iz teksta “Rudareva sreća - skandal“ v. Ćirića, objavljenog 22. aprila 2004. godine. Izvor: www.novosti.rs 2 Iz teksta “Domaći filmovi između dva rata”. Izvor: www.secanja. com 3 Ovaj film pre svega ima veliki značaj za domaću kinematografiju, zbog čega treba da zauzme veliki značaj u kulturnom razvoju Dimitrovgrada. Sa druge strane film predstavlja vredan materijal o prikazu sredine iz doba snimanja.

1

SLIKA 20 (levo) I Buse na Staroj Planini I Foto: Sergej Ivanov SLIKA 21 (desno) I Odorovsko ždrelo I Foto: Modelart

13 Osnovna škola u selu Trnski Odorovci Odorovsko ždrelo, kao prirodni reper proteže se između Poganovskog manastira i sela Trnski Odorovci, u dužini od oko 3km (sl.22). U selu Trnski Odorovci se nalazi osnovna škola, za učenike do četvrtog razreda, koja je delimično renovirana u toku poslednje decenije (sl.24). Danas je ona u solidnom stanju, a još bitnije, u predivnom okruženju.

Kao što je i bilo zamišljeno prilikom obnavljanja, škola je predviđena za smeštanje istraživačkog centra. Kompletno okruženje i tehnički uslovi to i dozvoljavaju, sa mogućnošću da se koristi i kao planinarski ili lovački dom. To bi značilo da ona postaje centar svih mogućih tura i aktivnosti u neposrednom okruženju.

SLIKA 22 (gore) I Moguće pozicije bungalova (crveni kružići) i smerovi prilaza sa blagim nagibom (bele strelice) I Izvor satelitskog snimka: www.geosrbija.com SLIKA 23 (dole levo) I Pogled na Odorovsko ždrelo i Poganovski manastir sa mogućim pozicijama bungalova (crveni kružići) I Izvor: www.panoramio.com SLIKA 24 (dole desno) I Osnovna škola u selu Trnski Odorovci I Foto: Modelart

14 6. SPORTSKA INFRASTRUKTURA I MANIFESTACIJE Organizacija postojećih i potencijalnih sportskih aktivnosti na teritoriji opštine Dimitrovgrad može se podeliti na one u urbanom i na one u prirodnom okruženju. Urbane sportske aktivnosti su uglavnom skoncentrisane u sportskom centru Park. Koristeći istu geografsku podelu kao u prethodnom poglavlju, sportske aktivnosti u prirodnom okruženju teritorijalno razlikuju područje Zabrđa i visoka, od područja Burela i Derekula. Treba imati na umu da u Dimitrovgradu postoje košarkaški, fudbalski, atletski, streljački, jedriličarski, šahovski, karate, planinarski, ribolovački, kik-boks i odbojkaški sportski klubovi.

SPORTSKI CENTAR PARK

Infrastruktura Sportsko-rekreativni centar Park obuhvata ukupnu površinu od 5,83ha. Danas se u okviru ove zone nalazi reprezentativna sportska hala sa preko 7.000m2. Septembra 2012. godine je zvanično otvorena velika sala, sa tribinama za oko 1.600 gledalaca. U okviru objekta postoji edukativni centar, poslovni prostor za izdavanje, a u pripremi je otvaranje spa i wellness centra, teretane, streljane

za vazdušno i malokalibarsko oružje i centra za borilačke veštine.

Pored objekta hale, sportsko-rekreativni centar obuhvata fudbalski teren sa atletskom stazom (tribinama za oko 500 gledalaca), košarkaški i rukometni teren (koristi se i za mali fudbal), dva teniska terena, teretanu na otvorenom, dva bazena (u izgradnji) i ugostiteljski objekat. Postojeću atletsku stazu je neophodno prilagoditi boljim standardima. Postoji mogućnost izgradnje trim staze za kondicione pripreme sportista kako u okviru sportskog centra, tako i nedaleko od njega u pravcu Manastirčeta.

Izgradnjom dve različite trim staze, na pomenutim položajima, bi dodatno obogatilo ponudu sa stazama različite opremljenosti i složenosti.

Sportsko-rekreativni centar, s obzirom da se nalazi u samom centru grada, predstavlja dominantnu tačku u caribrodskoj kotlini, koja bi u budućnosti mogla da bude glavna strateška tačka razvoja čitavog grada. Samim tim javlja se i potreba da se u njega ulaže, a da bi se uložena sredstva vratila, neophodno ga je i koristiti. Zbog nemogućnosti da se na samom startu afirmiše kao centar za profesionalni sport nameće se zaključak da ga u bliskoj

SLIKA 25 I Sportsko-rekreativni centar Park, kamen temeljac budućem razvoju I Foto: Modelart

15 budućnosti (npr. 3 godine) treba najviše predstavljati kao omladinski sportski centar. Miran i bezbedan život u gradu daje još veći stimulans za gostovanje mladih iz drugih gradova ili zemalja, jer je to jedan od zahteva brižnih roditelja.

Događaji Najpoznatije sportsko dešavanje u Dimitrovgradu jeste Caribrodsko sportsko leto. U okviru ovog događaja najposećeniji je turnir u malom fudbalu, zbog čega se često pod Caribrodskim sportskim letom podrazumeva sam turnir. Događaj koji gotovo sve žitelje dovede u Park, a oni koji rodno mesto posećuju samo tokom godišnjih odmora, organizuju ih u drugoj polovini jula kada je na scenariju pomenuti turnir. Počevši svoju istoriju još 1961. godine, turnir je nedavno proslavio 49 godina postojanja. Kada je reč o tradiciji sporta, KK Dimitrovgrad je jedan od prva četiri registrovana košarkaška kluba na prostoru Srbije, pored KK Partizan i KK Crvena Zvezda. Tokom sportskog leta i košarkaški klub je organizator tradicionalnog basket turnira.

Jedan u nizu događaja tokom Caribrodskog sportskog leta jeste i JUMP, međunarodni atletski

skakački miting. Od osnivanja 1995. godine grad je bio domaćin atletičarima iz Srbije, Bugarske, Makedonije, Turske itd. Jedno od najzvučnijih imena među dosadašnjim učesnicima jeste legenda domaće atletike Dragutin Topić. Ideja da se kod mladih promovišu neke od atletskih disciplina urodila je plodom, jer je od osnivanja miting bio podsticaj mnogima da krenu u potragu za svojom disciplinom.

To je na kraju rezultovalo velikim priznanjima, kako za same takmičare, tako i za njihovu sredinu.

Caribrodsko sportsko leto, u trajanju od dve nedelje, je tradicionalno dešavanje bogatog sadržaja.

Jedinstven po svojoj ponudi on je privlačan za sve uzraste, a predstavlja izuzetno dobru osnovu za gostovanje ljudi iz regiona. Trajanje od 15 dana je dobro za meštane jer će uvek naći prilike da u toku trajanja posete sportska dešavanja. Međutim, za goste iz regiona je to predugačak period zbog čega je neophodno raditi na jednodnevnim dešavanjima u okviru sportskog leta kao što je Peace fest (od 2007. godine), finale turnira, dodatna takmičenja, itd. S obzirom da su u pitanju večernji programi, potrebni su još i bogati dnevni sadržaji, posebno pred sam kraj turnira, kada je i najzanimljivije.

SLIKA 26 I Turnir u Malom fudbalu 2012. godine I Foto: Modelart

16 Sportski centar Park predstavlja istovremeno i društveno-upravljačko stecište sporta na teritoriji opštine, ali i geografsko središte iz kog se sport razvija dalje. Na pomenutoj trim stazi u pravcu Manastirčeta uveliko se organizuju takmičenja u planinarskom trčanju. Počev od 2009. godine, već 4 godine zaredom krajem avgusta se održavaju prvenstva na nivou Srbije i Balkana, kako vojna tako i za civile. Ova takmičenja su pokazatelj postojanja terenskog i kadrovskog potencijala za razvoj sporta van granica sportskog centra.

ZABRĐE I vISOK

Na području Zabrđa upadljivo je Odorovačko kraško polje, u kom se i nalaze jezera Savat 1 i 2. S obzirom na činjenicu da je veće jezero poribljeno, razvoj sportskog ribolova je nužan potez, koji može biti glavna aktivnost tokom skoro čitave godine. Jedriličarstvo je samo jedna od mogućnosti koja može imati prosperitet s obzirom na postojanje takvog sportskog kluba. Jedan od predloga ekonomskog fakulteta u Beogradu za područje Odorovskog polja ili Doline sportova (kako ga nazivaju u drugom faznom izveštaju)1 je izgradnja akvatorija za skijanje na vodi (zapadno od jezera i puta). Takođe se predlaže i izgradnja akvadroma između sela visočki Odorovci i Smilovci. Sa druge strane, predlog o izgradnji golf terena na 80 hektara (800.000m2) deluje prilično nerealno, ali je to jedna od zabava za bogate koja nas očekuje u bliskoj budućnosti. Ulaganje bi se isplatilo u ekonomskom smislu, a u pogledu zemljišta uvek je moguće vratiti njegovu prethodnu namenu, tj. ne dolazi do trajnog uništavanja obradive površine. Sa druge strane, potpuno je jasna ciljna grupa ovog sporta, kojoj udaljenost od većih gradskih centara (pre svega Niša i Sofije) ne predstavlja problem. Najveći problem se ogleda u izolaciji ove aktivnosti od ostalih, koje su namenjene grupi drugih finansijskih mogućnosti.

Dok se u Zabrđu, na području jezera, mogu razvijati sportovi na vodi, u visoku je stvar drugačija.

Pre svega zbog složenije fizičko-geografske strukture ali i zbog veće nadmorske visine, visok je pre svega pogodan za planinske i zimske sportove.

Otuda postoje definisane staze za džip ture, planinarske i konjičke staze. Razvoj stočarstva još više ide u prilog tome jer bi konji za potrebe turista mogli

SLIKA 27 I Treće balkansko prvenstvo u planinskom trčanju, 2011. godina I Foto: Mikan Andreev

da se čuvaju sa ostalom stokom, što ne zahteva dodatna velika ulaganja. Ovde se angažman ogleda pre svega u edukaciji meštana kako da vode brigu o gostima. Ovakav vid turizma može biti i izletnički za one koji dolaze u Dimitrovgrad, gde bi samo u toku dana odlazili i potom se vraćali na prenoćište.

Nešto što do dana današnjeg nije bilo popularno među lokalcima, ali svakako može biti predmet interesovanja u budućnosti, jeste razvoj paraglajdinga. Za razvoj ovog sporta nisu potrebna velika ulaganja a greben vidliča je gotovo idealna platforma za ovaj sport. Slično kao i kod Odorovskog ždrela, zanimljivo je podizanje bungalova na vrhu prevoja, kako onih za smeštaj tako i za poletanje.

Područje sela Senokos i Kamenica je potencijalno područje za razvoj ski centara, koji bi bili povezani sa postojećim centrima na području opština Pirot, Knjaževac i Zaječar. Izgradnja takvog centra bi sasvim sigurno bila prosperitetna za opštinu Dimitrovgrad, uz neophodno očuvanje prirode i agrobiodiverziteta Stare planine kao zaštićenog parka prirode.

Zečević, B. (rukovodilac projekta) (Novembar, 2008): Strategije razvoja turizma u opštini Dimitrovgrad, Ekonomski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd.

1

17 BUREL I DEREKUL

Prilikom osnivanja sekcije za slobodno penjanje 1997. godine, pri planinarskom društvu Caribrod održan je kurs ove sportske discipline. Tom prilikom Blagoje Dobrota, koji je ujedno i vodio sam kurs, postavio je dva penjačka smera: All that jazz sa ocenom težine 8 (osam) i Peep Forest sa ocenom težine 9- (devet minus).2 Na žalost, na promociji ovih smerova se nije puno uradilo. Osim kvalitetnog marketinga, da bi sam sport i ponuđeni smerovi zaživeli neophodno je ponuditi i raznovrsnije sadržaje. Jedno od rešenja je postavljanje malih bungalova na vrhu ždrela koji mogu služiti za odmor ili prenoćište.

Kao prirodan vidikovac ždrelo bi gostima pružilo izuzetan pogled na okolinu prilikom izlaska i zalaska sunca. Noćenje na mestu gde se vidi sazvežđe je san stavništva velikih gradova, u kojima je ono nevidljivo zbog prevelike osvetljenosti.

Još jedna aktivnost koju je organizovalo planinarsko društvo u trajanju od pet godina, između 2005. i 2009. godine, je Caribrodski MTB (Mountain Bike Maraton) maraton. Staza je kombinacija makadama i šumskih puteva dužine 86km za maraton, 52km za polumaraton i 34km za mali maraton.

Učesnici su bili takmičari pre svega iz Srbije, Bugarske i zemalja bivše Jugoslavije. S obzirom da je bio samo jednodnevna aktivnost, te da grad nije mogao da povrati uložena sredstva, odustalo se od ove smotre. To je samo dokaz da mora postojati povezivanje manifestacija i različitih struka kako bi se stvorio bogat sadržaj, koji je u mogućnosti da okupi i ugosti pridošlice.

Kao i na severoistočnom delu opštine, tj. na području Zabrđa i visoka, i ovde postoje definisane planinarske staze (kružna tura Poganovo-GrebenPoganovo), konjičke staze i džip ture. Sve one su različitih dužina i složenosti.

Zajedničko za sve navedene aktivnosti je da ne zahtevaju opsežna ulaganja i radove; potrebna je razrađena strategija, kao i jasna ciljna grupa koja će učestvovati.

2

Po rečima Mikana Andreeva iz Planinarskog društva Caribrod.

SLIKA 28 I Slobodno penjanje I Izvor: www.dreaminvertical. wordpress.com

18 7. JEZIK “Jezik je hranitelj naroda. Dokle god živi jezik, dokle god ga pazimo i poštujemo, njim govorimo i pišemo, pročišćavamo; dotle živi narod, može se među sobom razumevati i umno sjedinjavati; ne preliva se u drugi, ne propada.”

- vuk Stefanović Karadžić Područje istočne Srbije, severne Makedonije i zapadne Bugarske predstavlja središte Balkanskog poluostrva, tj. prostor na kome dolazi do velikog mešanja naroda pa su samim tim uticaji višestruki.

Kada su tokom 19. veka definisana jezička pravila u Srbiji je standardni jezik zasnovan na dijalektu iz oblasti valjeva, u Makedoniji na dijalektu iz oblasti Prilepa, a u Bugarskoj na prostoru velikog Trnova.

To je dovelo do toga da dijalekti na ovim prostorima smatraju nepravilnim, zbog čega se krajem sedamdesetih u Pirotu pojavila inicijativa za zabranu narodnog jezika pod izgovorom da kvari jezik mladih. Pod narodnim jezikom se smatra torlački dijalekat, o čijem poreklu i statusu se vode mnogobrojne rasprave. Najviše lingvističara smatra da torlački treba da se svrsta kao nezavistan dijalektnarečje zbog toga što je to prelazni govor između istočnoštokavskih - srpskih, severnomakedonskih i zapadnobugarskih dijalekata.1 Torlački dijalekt pritom nije standardizovan na nivo jezika zbog čega ni u jednoj od tri zemalja nema zvanični status.

Zbog stalnih društvenih promena i uticaja bliskih jezika, na ovom prostoru je dolazilo do stvaranja originalnih jezičkih tvorevina. Upravo to je i najbolja SLIKA 29 I K_suvenir I Foto: Modelart

strana torlačkog dijalekta, originalnost. Po rečima Tomislava G. Panajotovića, on i ostali dijalekti su izvor za osveženje zvaničnog srpskog jezika i njegovo obogaćivanje.2 Dimitrovgrad na tom putu može imati veliku ulogu, kao centar promocije torlačkog dijalekta. Dani torlačkog (u Bugarskoj poznatom kao šopski) dijalekta, kongresi na istu temu, književne večeri su samo neke od mogućih aktivnosti. Iako se ne koristi samo u Dimitrovgradu, ovaj dijalekat je bolje očuvan ovde nego u većim gradskim centrima.

Tu blagu prednost Dimitrovgrađani moraju iskoristiti u svoju korist sa ciljem boljeg brendiranja opštine i ostalih sadržaja.

Jedan od načina sopstvene promocije jeste osmišljavanje i izrada suvenira. U tu svrhu, turistička organizacija opštine Dimitrovgrad je 2011. godine objavila konkurs za izradu opšteg suvenira grada.

Jedno od pristiglih rešenja je bio predlog studija Modelart za izradu K suvenira, koji ističe upravo jezik kao sredstvo dalje promocije (sl.29). Naime, upitne rečce kvo, ka, koj i kude započinju sa slovom k, dok njihov prevod na engleski jezik daje upitne rečce what, when, who i where (respektivno) koje počinju slovom w. Pomenuta dualnost predstavlja zanimljivu korespodenciju sa engleskim jezikom, koji je danas najzastupljeniji svetski jezik.

Izvor www.sh.wikipedia.org Iz teksta “Ne smeta im što imaju samo dva padeža“ Z. Panića, objavljenog 15.05.2010. god. Izvor: www.blic.rs 1 2

19 8. ZAKLJUČAK Razvoj opštine Dimitrovgrad u turističkom smislu je moguće razvijati na osnovu: - materijalnih kulturnih i istorijskih vrednosti; - sportskih dešavanja; - raznolikog prirodnog okruženja.

Dimitrovgrad (u okviru gornjeg Ponišavlja) zauzima centralno deo teritorije opštine, na koji se sa severoistočne strane nadovezuju Zabrđe i visok a na jugozapadnoj Burel i Derekul (sl.30). S obzirom na centralnu poziciju grada i nedovoljnu razvijenost seoskih sredina (nijedno selo ne broji više objekata dostupnih turistima) nameće se zaključak da osnovni centar turističke ponude treba da bude sam grad.

Tek onda je moguće da se iz njega deluje u pravcu seoskih sredina, i to najpre putem jednodnevnih izleta. To je neophodno zbog nedovoljnih sadržaja, neadekvatne obuke lokalnog stanovništva ali i radi promocije samog grada.

Sadržaji koji se razvijaju mogu biti namenjeni lokalnom stanovništvu, turistima ili i jednima i drugima. Ako se u većini slučajeva zadovolje potrebe obe strane onda je to dobar učinak. Razvijanje isključivo seoskog turizma ne sprečava odliv mladih iz Dimitrovgrada, dok se razvojem urbane sredine to postiže. Dimitrovgrad zapravo treba da postane grad u malom za posetioce iz velikih gradskih centara (pre svega Sofije). To bi značilo razvoj gradskog jezgra kao osnove za razvoj okoline, tj. stvaranje jakog kulturnog i sportskog centra na koji se nadopunjuje prirodno okruženje.

Sportski centar Park teži da postane matica sportskih dešavanja i savremene infrastrukture na koju se dalje nadopunjuju: staze za planinsko trčanje (Manastirče i Grbine košare), jedriličarstvo i sportski ribolov (Smilovska jezera), skijaške staze (Grbine košare i Stara Planina), slobodno penjanje (Odorovsko ždrelo), staze za planinsku vožnju bicikla (Burel), konjičke i planinarske staze, džip ture (visok i Burel), paraglajding (vidlič), itd.

Kulturno-istorijsko jezgro Strošena češma sa dimitrovgradskim Akropolisom (Kamikat, biblioteka i muzej) su prostori za dalji razvoj smeštajnih i programskih kapaciteta na koje se dalje nadopunjuju kratki izleti i obilasci: via militaris, Manastirčeta, Pametnika, Poganovskog manastira, osnovne škole

u selu Trnski Odorovci, bungalova na vrhu Odorovskog ždrela, Ugostiteljskih sadržaja na jezeru Savat 1, Petrlaške pećine, budućeg skijaškog centra u Senokosu i Kamenici, itd. Podizanjem sportskih sadržaja na viši nivo, i prirodna sredina bi dobila bolji tretman, jer bi postojala potreba za njenim stalnim unapređivanjem.

SLIKA 30

I

Skica teritorije opštine Dimitrovgrad (na osnovu

postojećih karti) sa dispozicijom sadržaja I 1 - Pametnik, 2 Manastirče, 3 - Grbine košare, 4 - via militaris, 5 - Gojindolsko kale, 6 - Petrlaška pećina, 7 - Smilovska jezera, 8 - Paraglajding, 9 - Skijaški centar i planinarske staze, 10 - Planinarske staze, 11 - Poganovski manastir, 12 - Odorovsko ždrelo, 13 - Osnovna škola u selu Trnski Odorovci

ARHITEKTONSKA RADIONICA CARIBROD 2012 SPONZOR:

Opština Dimitrovgrad www.dimitrovgrad.rs ORGANIZATORI:

Centar za održivi razvoj Pospera www.prospera-caribrod.rs Modelart - udruženje za arhitekturu i kulturu www.modelart.rs UČESNICI RADIONICE:

Modelart studio i saradnici: mr Darko Polić, dipl.inž.arh. CAB I darko.polic@gmail.com Dejan Mitov, mast.inž.arh. I dejan_mitov@abv.bg Jelena Čobanović, dipl.inž.arh. I jcobanovic88@gmail.com Krsto Radovanović, dipl.inž.arh. I r.krsto@gmail.com Marko Skoko, sportista I skoko_marko@hotmail.com mr Miodrag Kondić, dipl.inž.elektr. I source.center@outlook.com Radmila Mirčetić, dipl.inž.pejz.arh. I mirceticradmila@gmail.com Slobodan Arsenović, dipl.inž.arh. I slobodanarsenovic@gmail.com Opština Dimitrovgrad i gosti: Goran Rančev, dipl.inž.arh. I grancev@yahoo.com Gordana Rančev, dipl.inž.arh. I grancev@yahoo.com mr Miomir vasov, dipl.inž.arh. I miomir.vasov@gaf.ni.ac.rs Nikola Filipović, mast.inž.arh. I nikola985@live.com Petar vranić, mast.inž.arh. I pvranic@yahoo.com Centar za održivi razvoj Prospera: Predrag Savičević I p.savicevic@yahoo.com Saša Mančev, dipl.ekon. I mancevsasa@gmail.com IVICA IVANOV I icki_car@yahoo.com posebna zahvalnost: dr vladici DimitrovU, predsedniku opštine Aleksandru AndrejevićU, referentu za sport Gordani rančev, stručnom saradniku za urb.

Zoranu GerovU, KK Dimitrovgrad vaski đokić, načelniku odeljenja za urbanizam

22 9. ANALIZA LOKACIJE Predmet rada na arhitektonskoj radionici Caribord 2012, održanoj između 27. i 30. septembra, obuhvata prostor sportsko-rekreativne zone, Dvomostovlje i prostor Strošena češma (sl.35).

Po Generalnom planu Dimitrovgrada sportskorekreativna zona obuhvata prostor koji je oivičen na severu rekom Nišavom, na istoku njenim rukavcem i rečnom adom zvanom Dvomostovlje, sa južne strane granica je vodenična vada (nije više u funkciji) i centralna stambena zona, na jugozapadu se prostire do radne zone Nenateks i zelene pijace, a na zapadu do industrijske zone (bivši GID) tj. ulice Pasterove. Dvomostovlje je rečna ada koju stvara reka Nišava. Istočno od sportsko-rekreativne zone i rečne ade nalazi se trg Širinta, u okviru kog je i Strošena češma, nekadašnji centar Malog ili hrišćanskog Caribroda. Ulica Kirilo i Metodi povezuje prostor Strošene češme sa Dvomostovljem i dalje centrom grada zbog čega je i sama predmet razrade arhitektoncke radionice.

Sportsko-rekreativna zona

Sadržaj U okviru ove zone nalazi se već pomenuti sportski centar Park sa sledećim sadržajima: sportska hala, fudbalski teren, košarkaški teren na otvorenom, teren za rukomet i mali fudbal, teretana na otvorenom, teren za odbojku na pesku, dečije igralište, dva teniska terena, dečiji i bazen za odrasle (u izgradnji). Zapadno i istočno od sportskog centra, a u okviru sportsko-rekreativne zone, postoje prazni prostori koji su predviđeni za proširenje samog centra. Postoji inicijativa da se u bliskoj budućnosti izgrade još dva teniska terena, kako bi se ispunili uslovi za održavanje određenih takmičenja u tom spotu.

Sa druge strane, očigledna je vrednost koju grad poseduje imajući ovakav centar. Postoje izgledne šanse za eksploataciju sportske hale i svih pratećih objekata na otvorenom, putem različitih događaja (Caribrodsko sportsko leto) ili putem iznajmljivanja infrastrukture. O Caribrodskom sportskom letu i o njegovoj tradiciji je već ranije rečeno. Kako bi postajao sve posećeniji, samim tim i isplatljiviji, potreban je kvalitetan marketing i urbani spektakl

prilikom završnih dana turnira. Neophodno je preklapanje snaga i događaja a ne njihovo usitnjavanje i razvlačenje kako je do sada bilo.

Eksploatacija sportskog centra putem iznajmljivanja je moguća, a ciljnu grupu treba podeliti u rekreativne, amaterske i profesionalne sportiste.

Svi oni zahtevaju različite uslove i dužinu trajanja sportskih aktivnosti. Rekreativcima je moguće ponuditi oblik produženog vikenda gde bi u trajanju od 2-3 dana grupa ljudi došla, boravila i za to vreme se družila uz sportske aktivnosti. Ne treba otpisati mogućnost dolaska sa porodicama pa bi svakako trebalo prilagoditi i neki drugi vid aktivnosti, pored sportskih. Amaterski sportisti bi takođe ostajali par dana ali je najveći akcenat na sportske pripreme pred neko takmičenje, ili sa druge strane organizovanje malih biznis turnira za veterane. Na kraju, profesionalni sportisti zahtevaju kvalitetnu infrastrukturu i prostor za odmor (šetanje), dok su im dodatni sadržaji često i zabranjeni. Kako bi se razvijao profesionalni sport neophodno je za početak izgraditi wellness i spa centar, profesionalnu teretanu kao i trim stazu za trčanje. Inicijative su već pokrenute i očekuje se da sportski centar proširi svoje sadržaje u tom pravcu.

Prednosti Osnovni kvalitet sportskog centra se ogleda u njegovoj kompaktnosti, tj. organizovanje svih sadržaja na jednom mestu. Okružen Nišavom i vodeničnom vadom Park je prirodno izolovan zbog čega predstavlja vrlo mirnu i relativno izolovanu zonu. Po rečima roditelja, ovde su njihova deca najsigurnija jer nema kolskog saobraćaja. Osim adekvatne ulazne kapije većina prostora je uređena i održavana zbog čega je privlačna i onima koji se ne bave sportom. Pristupno stepenište ispred sportske hale ima oblik amfiteatra, pogodan za filmske projekcije, pozorišne predstave i sl., čime bi se dodatno privuklo sportski nezainteresovano stanovništvo unutar sportskog centra (sl. 32).

SLIKA 31 I Lokacija - predmet rada arhitektonske radionice I Izvor satelitskog snimka: www.geosrbija.rs

SLIKA 32 I Pristupno stepenište sportske hale u ulozi amfiteatra I Foto: Modelart

Nedostaci Uočeni su i određeni nedostaci unutar sportskog centra, koje je neophodno otkloniti u cilju boljeg funkcionisanja. Prilazni put i sam ulaz su dosta neatraktivni i na samom startu deluju odbojno za goste koji prvi put dolaze. Ulaznoj partiji nedostaje i info centar, koji je posebno neophodan pri održavanju većih događaja. Nedostatak parking mesta ili komplikovan režim saobraćaja na samom ulazu u sportski centar takođe su otežavajuće okolnosti.

Unutar sportskog centra primećeni su zapostavljeni delovi poput vodenične vade i dela iza sportske hale, koji su često žrtva vandalizma. U slučaju vodenične vade, najbolje je njeno obogaćivanje zelenilom kako bi vizuelno bila prihvatljivija a takođe i da se sakriju ekonomski delovi dvorišta granične stambene zone.

S obzirom da je teren za odbojku na pesku izgrađen pre početka radova na bazenima, potrebno je njegovo izmeštanje u njihovu blizinu. Dečije igralište koje se takođe tu nalazi podignuto je na peščanoj podlozi, što nije higijenski s obzirom da takva podloga privlači životinje da tu ostavljaju svoje fekalije. Igralište je takođe u opasnosti s obzirom na blizinu košarkaškog terena.

Dvomostovlje

Sadržaj Prema generalnom planu Dimitrovgrada prostor rečne ade je predviđen kao parkovska površina.

Trenutno se radi na realizaciji sanacije rečnog korita, što će stvoriti platformu za dalji razvoj samog

Dvomostovlja. U gradu ne postoji veća parkovska površina te je svakako dobar potez njeno pozicioniranje na rečnoj adi.

Rečna ada, presečena mostovima, sastoji se iz dva poluostrva. veće poluostrvo, kao buduća parkovska površina zahteva postavljanje mobilijara za sedenje i okupljanje. Kako bi taj prostor dobio jednu novu dimenziju, potrebno je uvođenje prostornog repera koji će tu dominirati. Dimitrovgrad je ranije, u centru grada, imao paviljon u lokalu poznat kao Pavliončeto (sl. 33). Tokom 90-ih je uklonjen ali je za njim ostala legenda i naziv centra grada. Podizanjem paviljona na Dvomostovlju grad bi dobio novo Pavlionče. Sa druge strane, manje poluostrvo je okupirano vrbama koje stvaraju vrlo intimnu atmosferu na njemu koja treba da se sačuva i upotpuni.

Prednosti Dvomostovlje je trenutno jedan od otvorenih prostora sa najveći potencijalom za stvaranje atraktivnog ambijenta. Dvomostovlje je prometno i nema sumnje da bi rečna ada bila dosta posećena.

Nedostaci Osnovni nedostatak rečne ade se ogleda u komunikaciji, tj. njenoj dostupnosti samo sa prostora mostova. Zbog toga je potrebno razmišljati o novim komunikacijama koje bi ga načinile protočnim, a ne samo “džepom”, kakvo je trenutno stanje.

25 Strošena češma

Sadržaj Nekadašnji centar Malog ili hrišćanskog Caribroda, danas je samo raskrsnica puteva. Tokom 1994. godine je rekonstruisan prostor oko samih česmi i vada koja odvodi vodu do Nišave. Tu je do pre par godina postojao i veći orah gde su se ljudi okupljali. Pomalo prazno, sa ruiniranim fasadama građanske arhitekture, trg Širinta i čitava ulica Kirilo i Metodi ne deluju posebno atraktivno. Postoji inicijativa da se trg Širinta u narednom periodu uredi, kao i njegova veza sa Dvomostovljem i centrom grada. To će vremenom sigurno postati produžena ruka Balkanske (glavne) ulice.

Prednosti Iako trenutno bez sadržaja i dosta prazan, ovaj potez sasvim sigurno ima potencijal za dalji razvoj, koji se ogleda u kulturno-istorijskom smislu. Poseban potencijal za razvoj predstavlja ulični profil sa popločanom vadom koja razdvaja kolski i pešački saobraćaj, pa je samim tim pešački potez još prijatniji (sl. 34. i 35). Popločana pešačka staza je dovoljno široka za postavljanje letnjih bašti ili bilo kakve vrste sedenja jer je samo kolski saobraćaj pristupnog karaktera za par objekata. Pomenuta vada sem uloge odvođenja vode nema drugu ulogu ali zbog svog gabarita i izgrađenog karaktera predstavlja veliki potencijal za različite mikrourbanističke intervencije.

Nedostaci Osnovne nepogodnosti se ogledaju u tome što je ulica Kirilo i Metodi glavni put koji vodi ka Zabrđu i visoku pa ga koriste i kamioni. Zatim postoji nedostatak parking prostora pa je parkiranje na trotoaru jedna od otežavajućih okolnosti. Na kraju, u letnjim mesecima tokom dana prostor je uglavnom prazan jer ima puno asfalta a zelenilo se broji žardinjerama.

(Odozgo naniže)

SLIKA 33 I Pavliončeto, crtež I Autor: Metodi Petrov, iz kolekcije Starijat Caribrod SLIKA 34 I Profil ulice Kiril i Metodi I Crtež: Modelart SLIKA 35 I Ulica Kiril i Metodi, pogled sa Dvomostovlja I Foto: Radmila Mirčetić

26 10. DIMITROvGRAD, povratak grada TEKST I Darko Polić

U promenjenim političko-ekonomskim uslovima na početku 21. veka u Srbiji i na Zapadnom Balkanu, opština Dimitrovgrad je u prilici da revidira dosadašnja strateška opredeljenja svog urbanog razvoja. Ekonomsko-socijalni potencijali, na kojima je opština dosada funkcionisala, više nisu oslonac razvoja. Ipak, pored postojećih pojavile su se nove mogućnosti i potencijali, koji Dimitrovgradu mogu da obezbede platformu za novi i održivi razvoj. Prepoznati potencijali su: 1. Koridor 10 - Tranzit (granični prelaz).

2. Srpsko-bugarski susret (Niš je udaljen 100km, a Sofija je udaljena 60 km).

3. Sport: mali fudbal (turnir), košarka i streljaštvo (nova hala), biciklistički i konjički sportovi (planinske staze).

4. Građanska arhitektura sa početka 20. veka.

5. Aktivni kulturni i umetnički život.

6. Dobar odnos prema arhitekturi i javnom gradskom prostoru (glavna ulica, hala, park, pešački mostić…).

7. Otkrivanje i promocija potencijala iz okruženja.

Na osnovu nabrojanih potencijala, novi i održivi privredni razvoj Dimitrovgrada je moguće usmeriti ka daljem razvoju postojeće dobre prakse i korišćenju lokalne tradicije: - Sport i rekreacija = zdrav život, - Turizam = autentičnost, - Dobar urbani dizajn = kreativnost.

SPORT I REKREACIJA = ZDRAv ŽIvOT

Tradicija malog fudbala u Dimitrovgradu je brend, zasnovan na posleratnoj tradiciji grada. Zato u ovom segmentu osnova za brendiranje je Dimitrovgrad - grad sporta, a osnovni potencijal je nivo dosadašnjeg razvoja sportske infrastrukture.

Vrste sportova i ciljne grupe: 1. Rekreativni sport 2. Amaterski sport 3. Profesionalni sport

Rekreativni sport Najširi sloj korisnika sa najbržim razvojem. Novi vidovi sporta na koje treba računati su: adrenalinski, biciklizam, pešačenje. Prednost je što ne zahteva posebnu sportsku infrastrukturu, u samom gradu koristi postojeću sa nekim dodacima (tereni za pripremu, eventualno zatvoreni sadržaji hale). Grad služi kao baza i podrška sportskim i rekreativnim aktivnostima.

Amaterski sport Korisnici su lokalno i regionalno stanovništvo.

Osim postojećeg, mogući su i novi vidovi sportskih aktivnosti. Postojeća infrastruktura je dovoljna uz manje dodatke. Prostor hale se može koristiti tokom cele godine.

Profesionalni sport Relativno uzak krug korisnika, a po standardu usluga najzahtevniji. Zato je neophodno dodatno opremiti prateće prostore hale za fitness salu, obnoviti stazu oko fudbalskog igrališta i ponuditi trim stazu u okviru gradskog sportskog kompleksa.

Sportska infrastruktura

Sportska hala. Istorijski značaj grada kao mesta malog fudbala pruža osnovu za dalji razvoj amaterskog (rekreativnog) sporta. Izgradnjom sportske hale, pažnja se pomera ka mogućnosti razvoja profesionalnih timskih sportova (košarka, rukomet, odbojka, mali fudbal). Nedostaci korišćenja hale se odnose na probleme zagrevanja prostora tokom zimskih meseci. Istovremeno, potencijal je intenzivnije pružanje usluga u podrumskoj etaži (fitness sala, streljana, kuglana, wellnes ponuda...).

Sportski tereni. Postojeći sportski tereni, osim fudbalskog igrališta (atletski stadion), pružaju mogućnost isključivo za razvoj rekreativnog (amaterskog) sporta. Prostor istočno od nedavno završenih teniskih terena pruža mogućnost za još nekoliko teniskih terena, finaliziranje izgradnje bazena (sa terenom za odbojku na pesku) sa pratećim objektima (svlačionice, tuš kabine itd.). Najistočniji deo treba da ostane zeleni prostor za rekreaciju i potencijalni budući razvoj sporta.

27 Ostalo. Navedena sportska infrastruktura može da posluži za razvoj nekih vidova savremenog (amaterskog) adrenalinskog sporta ili kao baza za pružanje usluga. U samoj hali ili u okviru sportskog kompleksa mogu se organizovati tereni za neke ekstremne sportove tokom cele godine. Baza podrazumeva centar za obuku, podršku, servis i druge usluge, neophodne sportistima i rekreativcima koji koriste terene u okolini grada. Okolina grada nudi dve prostorno povezane celine: Smilovska jezera - stara planina (jedrenje, ribolov, pešačenje, biciklizam…) i Sukovo-Poganovo-Zvonačka banja (biciklizam, alpinizam, kanjoning, pešačenje…).

TURIZAM = AUTENTIČNOST

Kako je položaj Dimitrovgrada uslovljen položajem na koridoru 10 i relativnom blizinom velikog grada i prestonice Bugarske Sofijom, i grada Niša, njegova turistička ponuda bi mogla da se obezbedi kroz razvoj autentične ponude grada.

Postojeće kulturno nasleđe grada: Glavna ulica i Strošena češma sa dvomostovljem, čine prijatan ambijent “stare varoši” koji ima potencijal za razvoj ekonomija turizma i zabave.

Bogat umetnički život grada obezbeđuje raznovrsnu i promenljivu ponudu tokom kalendarske godine. Osim umetničke galerije, postoji mogućnost i potreba oživljavanja drugih gradskih prostora (Širinta, Strošene češme sa regulisanim potokom i druge) u cilju obogaćivanja ponude.

Turistička autentičnost su i zeleni prostori grada (dvomostovlje i zeleni prostor uz reku), ali i bliže okoline (Pametnik i Manastirče) koje je neophodno povezati bezbednim pešačkim komunikacijama.

Potrebno je istaći da su smeštajni kapaciteti u gradu skromni i na lošem nivou, pa bi njihovim unapređenjem Dimitrovgrad mogao da računa na tranzitne (koridor 10), vikend (blizina Sofije i Niša), ali i na sportske turiste (timovi na pripremama u hali ili adrenalinski sportisti).

DOBAR URBANI DIZAJN = KREATIvNOST

Dobro uređeni javni gradski prostor ali i dobar dizajn objekata je podsticaj razvoju lokalne sredine, njenih građana, institucija i lokalne samouprave.

Dobar urbani dizajn ne košta mnogo, a može potencijalno mnogo da uzvrati, kako u društvenom (razvija kreativne potencijale stanovništva, formalnih i neformalnih udruženja) tako i na ekonomskom planu (privlačnost mesta za investicije, život građana ali i razvoj turizma).

Arhitektonsko nasleđe grada (građanske kuće sa početka 20. veka) i savremena praksa (sportska hala i tereni, uređenje glavne ulice koja će biti pešačka), pokazuju dobar odnos grada prema arhitekturi, i generalno, prema urbanom dizajnu.

Ovakve potencijale je potrebno i dalje razvijati, podsticajima ili partnerstvom sa kreativnim organizacijama. Kreativni punktovi mogu biti objekti kulturnog nasleđa (opština poseduje jednu staru vilu za potrebe umetničkih ateljea, što je dobra praksa), novi objekti (na adi dvomostovlja?) ili javni prostori sa stalnim ili povremenim izložbama i radionicama.

Ovakva praksa možda može biti začetak neke vrste dizajn turizma ili kreativnog turizma, što s obzirom na tranzitni karakter mesta između dva velika grada može biti novi potencijal za društveni, ali i ekonomski razvoj Dimitrovgrada.

Zaključak Održiva razvojna platforma podrazumeva partnerstvo. Partneri su, osim lokalne zajednice, i stanovnici (u formalnim i neformalnim grupama i udruženjima), investitori iz bližeg i daljeg okruženja (privrednici, domaći i strani fondovi, državni, privatni ili mešoviti…). Postojeći prostorni i materijalni kapaciteti su često nedovoljno iskorišćeni pa dobar i profesionalni menadžment, baziran na svežim idejama, može da obezbedi dinamičan i prilagodljiv razvoj Dimitrovgrada.

28 11. JAvNI Prostori kao mesto susreta Javni prostori su ogledalo jednog grada, na/u kojima se susreću i meštani i turisti (gosti).

S obzirom da je Dimitrovgrad mali i ekonomski nerazvijen, javni prostori u njemu i njihovi sadržaji moraju biti originalni i efektni. Stoga javni prostori moraju biti reprezentativni, kako bi sa jedne strane bili atraktivni za turiste a sa druge korisni za lokalno stanovništvo. Ranije je ustanovljeno da razvoj opštine treba da započne iz gradske sredine ka seoskoj, kako bi grad pre svega pružio podršku mladima koji sve više odlaze. Sa druge strane, opština mora biti podsticajna kako bi se neko u njoj i zadržavao. Treba imati na umu da retko ko obiđe sve ponuđene sadržaje u jednom mestu, već one koji su mu najbliži ili trenutno najprivlačniji. Iz tog razloga koncentrisanje sadržaja u urbanoj zoni, sa kratkim obilaskom obližnjih sadržaja, može biti efektno. To znači da ako posmatrač u svom kretanju nema praznog hoda onda se oseća ispunjeno, u protivnom mu je kretanje kroz grad monotono i dosadno.

Trenutno u gradu postoji samo jedna glavna linija kretanja i to duž glavne ulice, koja lako može postati monotona za prolaznike. Na održanoj arhitektonskoj radionici dat je predlog za otvaranje nove linije kretanja (sl.36). U dužini od oko jednog kilometra pred posmatračem se nudi vrlo sadržajan ambijent koji unosi dinamiku u njegovo kretanje.

Time se stvara utisak da ima više aktivnosti i više onih koji u njima učestvuju. Javni prostor i kretanje unutar njega dovodi do susreta ljudi, njihovog upoznavanja i diskusije, a to zatim prerasta u umrežavanje, saradnje i povezivanja. To su ujedno i mesta susreta za stare i mlade, za ljude različite struke, različitih interesovanja i opredeljenja. Time se zapravo spaja nespojivo, a iz toga proizilazi inovativnost.

Bitno je takođe da se napravi kružni tok kretanja jer onda korisnik ne zna za kraj i početak, pa samim tim ne zna kada prestaje sa obilaženjem.

Model koji se koristi u savremenim tržnim centrima, kretanje kupca u krug dokle god ne potroši novac, ovde treba koristiti u pogledu kretanja korisnika dokle god ima zanimljivog sadržaja. Na taj način javni prostor postaje medij edukacije stanovništva.

Na primer, kada se u konzervativnim sredinama

SLIKA 36 I Kružna linija kretanja, povezivanje nove i već postojeće zone bogatim sadržajem

29 pojave alternativni oblici kulture i umetnosti oni se najbolje prezentuju upravo putem javnih prostora.

U slučaju kada se organizuju u zatvorenim objektima dosta često izazivaju pobunu sredine zbog svog nesvakidašnjeg oblika. Stvaranjem kružne pešačke zone (Balkanska ulica i novopredložena linija kretanja), koja je pritom bogata sadržajima, stanovništvu i turistima sve postaje dostupno.

Caribrodsko sportsko i kulturno leto 2013 Iako jedan od događaja sa dugom tradicijom, glavni problem Caribrodskog sportskog leta tiče se njegove kompaktnosti i efikasnosti, kako za samo stanovništvo tako i za opštinu. Naime, veliki broj događaja koji se tradicionalno održavaju svake godine raspoređen je u periodu od oko dva meseca, čime svaki od njih predstavlja mali, neefikasan događaj. Često se pod sportskim letom podrazumeva samo turnir u malom fudbalu, kao najveća manifestacija. U tabeli (desno) je dat predlog kompaktnije organizacije sportskog leta, što bi pre svega podrazumevalo više postojećih događaja u kratkom vremenskom periodu, kao i uvođenje nekolicine novih koji samo dopunjuju program.

Program koji je poslednji niz godina postojao je raspoređen tokom čitavog leta, sa dnevnim ili večernjim programom. Neki od njih su ostali nezapaženi. Preklapanjem, kakvo je ovde predloženo, dovodi se do spajanja naizgled nespojivog. Takođe, bitno je napraviti tri maksimalno popunjena dana (25-27. jul) kada razlog za dolazak imaju i turisti, jer bi im program bio popunjen i raznovrstan spram ličnih afiniteta.

Na novopredloženoj liniji kretanja susreću se različiti vidovi gradskog života (sl.36), a samim tim i manje definisane celine. Prilikom njihovog definisanja potrebno je analizirati sledeće aspekte:1 1. Lokacija javnog prostora; 2. Korišćenje javnog prostora (da li se koristi, odvijanje društvenih aktivnosti, korisnici javnih prostora); 3. Pristupačnost javnog prostora (pristupačnost osobama sa invaliditetom, pristupačnost pešaka, saobraćajna pristupačnost, postojanje parkinga); 4. Fizičke karakteristike javnog prostora (uređenost, ambijentalne karakteristike, mogućnost sedenja, zelenilo, rasveta, sadržaji, bezbednost); 5. Informatika i opremljenost javnog prostora.

Expeditio, (2012): Katalog javni prostori Boke Kotorske (odabrane lokacije), Expeditio, Kotor 1

Caribrodsko sportsko i kulturno leto 2013

Manifestacija

vreme održavanja

večernji/ dnevni program

Događaji u gradu Turnir u malom fudbalu

15-27. jul

večernji

Turnir u basketu

23-26. jul

večernji

Atletski skakački miting JUMP

24. jul

večernji

Škola fudbala “Open Fun Football School“

19-26. jul

dnevni

Prvenstvo u planinskom trčanju

26. jul

dnevni

Turnir u odbojci na pesku

25-27. jul

dnevni

Aktivnosti na bazenu

20-27.jul

dnevni

Muzički Peace fest

26. i 27. jul

večernji

Proćislo leto/bioskop na otvorenom

24. i 25. jul

večernji

Dizajn fest

15-27. jul

dnevni/ večernji

Dečije letnje škole/radionice

20-26. jul

dnevni

Luna park

15-27. jul

dnevni/ večernji

Organizovani izleti Likovna kolonija/ Poganovski manastir

27. jul

dnevni

Regata Smilovska jezera

26. jul

dnevni

Manastirče

26. jul

dnevni

Pametnik

27 jul

dnevni

30 12. smernicE privrednog oporavka opštine Dimitrovgrad TEKST I Miodrag Kondić

Jedan od glavnih izazova promocije sportskog načina života, a otuda i razvoja sportskog turizma u opštini Dimitrovgrad, predstavlja prepoznavanje ekonomskih beneficija i potencijala sportskih manifestacija od strane ugostiteljskih radnika, preduzetnika i lokalne samouprave, sa ciljem bolje koordinacije aktivnosti i povezanog nastupa na tržištu jugoistočne Srbije, kao i susedne Republike Bugarske, kako bi proizveli dodatnu vrednost od privrednog i društvenog značaja za lokalnu zajednicu ali i pružili zadovoljavajući kvalitet usluga (doživljaja) posetiocima i učesnicima sportske manifestacije.

Međutim, kako bi se uopšte inicirao proces evaluacije i dala validna procena privrednih oblasti koje bi mogle da se razviju na principu održivosti u opštini Dimitrovgrad potrebno je identifikovati sledeće faktore: ŠTA: Fokusirati se na postojeće resurse i odlike: znanje, veštine za ekonomsku specijalizaciju; ZAŠTO: Naučiti lekcije iz proteklih godina; KO: Staviti preduzetničke veštine u pogon, tj. realizacija preduzetničkih inicijativa i planova; KAKO: Regionalno povezivanje sa Sofijom i Nišom – internacionalizacija i povećanje tržišta; GDE: Posebna uloga koju svaki region ima u sinergiji sa okolnim regionima; USTANOvITI PRIORITETE: - Povezivanje u klasterski oblik udruživanja više firmi iz iste delatnosti, npr. poslovni inkubator za kulturne i kreativne industrije (KKI); - Kreiranje inovativnog preduzetničkog poslovnog okruženja za mala i srednja preduzeća, tzv. start-up-e, unapređenje procesa javnih nabavki i transparentnosti budžetiranja projekata od javnog značaja; - Kulturne i kreativne industrije (KKI) kao jedan od ključnih resursa Dimitrovgrada sa preko 80 likovnih i drugih kreativnih stvaralaca; - Rast baziran na ekološkoj svesti, zaštiti životne sredine i socijalnom preduzetništvu.

Karakteristike kreativne ekonomije, koja počiva na kreativnim industrijama su:

- Povezivanje privredne delatnosti i različitih sektora sa novom dodatom vrednosti; - Otporna je na ekonomske ciklične pojave krize; - Stvara socijalnu koheziju i unapređuje društvenu svest; - Na svako jedno otvoreno radno mesto u KI, dolaze jos 2-3 nova radna mesta u komplementarnim delatnostima; - Produktivnost i inovativnost u KI preduzećima je veća za 30-35% od preduzeća u drugim delatnostima; - Stvaraju novi imidž tj. kvalitetniji brend na nivou cele zajednice - grada (ukoliko je usvojen program od strane lokalne samouprave, i sprovedeno istraživanje sa statističkim podacima, kao strateškim akcionim planom); Samim tim, i ostali vidovi klasične industrije dobijaju na težini, vidljivosti i lakše se probijaju na druga tržišta, a turistički potencijal raste.

Projekti koji bi mogli biti od znаčаjа zа razvoj lokalne samouprave Dimitrovgrada: - Rаzvoj i unаpređenje poslovne infrаstrukture, uključujući i osnovnu infrаstrukturu kojа doprinosi rаzvoju poslovne (prilаzni putevi, komunаlnа infrаstrukturа i sl.); - Projekti koji doprinose stvаrаnju povoljnih uslovа zа poslovаnje, otvаrаnju mаlih i srednjih preduzećа, povećаnju zаposlenosti, inovаtivnosti i konkurentnosti, poboljšаnju poslovne i investicione klime; - Brendirаnje lokalne samouprave; - Regenerаcijа brownfield lokаcijа (industrija gume); - Izrada strаteških dokumenаtа jedinicа lokаlne sаmouprаve; - Uspostаvljаnje ili unаpređenje teritorijаlnih pаrtnerstavа i inicijаtivа vezаnih zа rаzvoj i zаpošljаvаnje između jаvnog i privаtnog sektorа; -Poboljšаnje opštinskih uslugа kroz unаpređenje servisnih centаrа zа mаlа i srednjа preduzećа.

31 Konkretan program podrške za start-up kompanije koji je zasnovan na tri osnovna principa je dao sjajne rezultate u sličnim regionima u centralnoj i istočnoj Evropi, a obuhvata sledeće usluge : 1. PRINCIP: osnivanje preduzeća - MSP. Business house: će obezbediti adresu, kancelarijski prostor kao i poštansko sanduče, recepciju, štampanje, skeniranje i obavljanje poziva, WiFi širokopojasni Internet pristup i osnovne ugostiteljske usluge.

Online Business: online platforma će omogućiti integrisani sistem za vođenje preduzeća, uključujući osnovne finansijske i pravne usluge, računovodstvo, tim za unapređenje odnosa sa klijentima.

Business partnerstvo: Sistem za razmenu informacija i kontakata preduzeća koje posluju u okviru iste delatnosti.

2. PRINCIP: kontekst znanja i preduzetničkih veština.

Business Kick off: individualni sastanci sa marketinškim stručnjacima radi utvrđivanja potreba

kompanije i selekcije alata u promovisanju poslovanja, privlačenje novih kupaca, odnosno investitora, kao i identifikaciju sinergije između kompanija koje već posluju u okviru poslovnog inkubatora.

Business mentorstvo: Pojedinačni sastanci sa poslovnim mentorima - uspešnim preduzetnicima koji će biti dostupni u inkubatoru četiri puta mesečno.

Business obuka: radionice u malim grupama do 20 ljudi , sa ciljem da se pruži ekspertiza o određenoj oblasti interesovanja u vezi sa određenim pitanjima poslovne ili tržišne politike.

3. PRINCIP: kontekst društvene zajednice.

Business Mikser – jednom mesečno sastanci i umrežavanje sa uspešnim preduzetnicima i preduzećima.

Sportska manifestacija za start-up - sportske aktivnosti (kao što je pokretanje košarkaškog kupa, fudbalskog kupa) sa ciljem daljeg integrisanja preduzetnika koji posluju unutar inkubatora.

Inovativna preduzeća: Serija međunarodnih konferencija za inovativna MSP.

SLABOSTI O PA S N O S T I

- Razvojni potencijali i fleksibilnost u ponudi rekreativnih sadržaja na otvorenom; - Vlasništvo hotela i motela Balkan, restorana Gacino...; - Mogućnost uključivanja lokalnog stanovništva u ponudu smeštajnih kapaciteta seoskog turizma, osnov za razvoj drugih delatnosti (suvenira, prodaja lokalnih specijaliteta i organske hrane); - Mogućnost korišćenja prekograničnih IPA fondova za razvoj sportskog turizma; - Ribolov (Smilovska jezera) i Lov na divljač.

MOGUĆNOSTI

- Postojeći kapaciteti (fudbalski, košarkaški, teniski, odbojkaški tereni); - Razvojni potencijali (bazeni, streljana, kuglana, spa and wellness); - Blizina tržišta susedne zemlje koja pripada Evropskoj uniji i gradskih centara (Sofija, Niš); - Pozicioniranost na glavnoj saobraćajnici susreta Evrope i Male Azije.

SNAGE

Tabela: SWOT analiza

- Nedovoljan broj zainteresovanih za sistematsko bavljenje sportom; - Relativna udaljenost od drugih većih gradskih centara iz matične zemlje; - Nedostatak smeštajnih i ugostiteljskih kapaciteta; - Odliv omladine u veće gradske centre.

- Neprepoznavanje kapaciteta sportskog turizma od strane nadležnih institucija; - Nedostatak sredstava za široku i efektnu marketing PR kampanju; - Ambivalentnost različitih identiteta grada i seoski mentalitet; - Nepovezanost glavnih prostornih tačaka u centru grada.

32 13. KoncEptualni model za pokretanje miKropreduzetništva TEKST I Petar vranić

U današnjoj praksi urbanog dizajna, uslovljenoj tržišnim principima, lokalne zajednice neretko ostaju zapostavljene kao ravnopravni akteri u procesu urbanizacije, i njihova uloga vrlo često biva marginalizovana. Pokušaj njihovog uključivanja u razvojnim fazama projekta i prepoznavanja socijalnih i kulturnih vrednosti objekata, naselja i javnih prostora u pogledu njihovog značaja za meštane i građane koji žive u njima i u okviru kojih se lokalna zajednica razvijala kroz generacije, redak je slučaj u praksi. Ovaj projekat je izmedju ostalog imao za cilj da ode korak dalje u projektantskom pristupu sugerišući moguće modele za mobilisanje lokalnih ljudskih i prostornih kapaciteta na samom početku procesa, dajući time lokalnom stanovništvu aktivnu ulogu sa ostalim akterima uključenim u razvoj centralnog dela Dimitrovgrada.

Imajući u vidu da se lokacija razvija sa fokusom na rekreativni i sportski turizam, i sa potencijalom za razvoj ostalih vidova turizma, a uzimajući u obzir nedostatak u smeštajnom kapacitetu Dimitrovgrada za te potrebe, kao i nepredvidiv plan obnavljanja postojećih ugostiteljskih objekata u skladu sa turističkim standardima, ispitivanje prostornog kapaciteta u porodičnim kućama, u smislu analize neiskorišćenog/viška stambenog prostora koji bi mogao da se kroz prenamenu stavi u funkciju turističkog smeštaja, nametnulo se kao logično rešenje. Takođe treba imati u vidu promenu u globalnim turističkim tendovima gde takozvani kaučsurfing (couch surfing)1 postaje dominantan vid turizma, koji je po svojoj prirodi orijentisan upravo na gore navedeni oblik mikro-smeštajnih kapaciteta.

U predstavljenom dijagramu dat je konceptualni model održivog mikropreduzetništva (u domenu turizma) na nivou domaćinstva i naselja, a sa idejom razvoja smeštajnog kapaciteta neophodnog za podršku sportskog kompleksa i razvoja centralnog područja grada koje obuhvata Dvomostovlje, Strošenu Češmu i sportsko-rekreativni centar Park.

Ovaj model omogućava lokalnom stanovništvu, shodno njihovim kapacitetima, ravnopravniju ulogu na tržištu sa ostalim potencijalnim investitorima u

ovom sektoru. U isto vreme, indirektno uključuje iste u proces unapređenja same lokacije, što ima za posledicu integrisani razvoj privatnih i javnih prostora. Lokalno stanovništvo bi dobilo pomoć za adaptiranje svojih objekata u pomenute svrhe uz uslov da se određeni procenat od njihovog profita povratno ulaže u održavanje zajedničkih javnih prostora. Naime, model je zamišljen u tri faze koje povezuju aktere na različitim nivoima shodno njihovim ulogama.

Prva faza, koja bi uključivala Opštinski odsek za turizam i Ministarstvo turizma, je sastavljena od dve podfaze: edukativno-informativne i analitičke. Edukativno-informativna podfaza podrazumeva potreban broj tribina ili seminara sa lokalnim stanovništvom sa ciljem da informiše i upozna stanovništvo sa ovim programom, kako domaćinstva koja imaju višak stambenog prostora mogu neiskorišćene gostinske sobe pretvoriti u mikro-ugostiteljske kapacitete i pod kojim uslovima.

Naredna podfaza obuhvata popis i analizu prostornih kapaciteta prijavljenih domaćinstava i program njihove revitalizacije i prenamene u skladu sa odgovarajućim turističkim standardima.2 Ugovor je baziran na sledećem: domaćin dobija subvenciju uz uslov da određeni procenat od zarade u eksploataciji budućeg smeštaja (npr. deset procenata) vraća opštini za ugovoreni period (npr. deset godina), na ime kojeg dobija subvencije, dok je sa druge strane opština obavezna da ta sredstva koristi isključivo u svrhe unapređenja i održavanja javnog prostora i da upotrebu sredstava na uvid domaćinstvima uključenim u program.3

Couch surfing – www.couchsurfing.org. Ovaj vid turizma se masovno koristi kako od strane avanturista tako i od strane poslovnih ljudi.

2 Izrada projekata je predviđena u okviru redovnih aktivnosti opštinskog odeljenja za urbanizam i planiranje sa oslanjanjem na lokalne arhitekte i inženjere, a u skladu sa izvornim arhitektonskim nasleđem.

3 U cilju stimulisanja lokalne ekonomije može se razmišljati o dodatnim klauzulama u ugovoru koje bi podrazumevale lokalnu proizvodnju hrane i pića kao i ostale prateće usluge.

1

33 U drugoj fazi za implementaciju projekata lokalno stanovništvo bi dobilo pomoć od strane Opštine i Javnog Komunalnog Preduzeća u vidu subvencija za materijal i izvodjenje radova kao i poreske olakšice na dobit u prvoj fazi eksploatacije (npr. pet godina). Prednost za dobijanje subvenicja će imati udružena domaćinstva na nivou bloka. Na taj način opština stimuliše grupisanje smeštajnih kapaciteta u cilju njhove efikasnije eksploatacije.

Treća faza definiše menadžment dobijenih kapaciteta kroz centralnu opštinsku turističku agenciju i razvoj gore pomenutih centralnih javnih prostora.

Ovaj model se ne oslanja na visoka početna ulaganja, bazirana na totalnom dizajnu, koja u većini slučajeva usporavaju ili stopiraju ovakve projekte čekajući kompletnu finansijsku konstrukciju za njihov početak, ali sam po sebi ne isključuje tu mogućnost, već je zamišljen kao dopunsiki model. Nasuprot tome, model je baziran na nižim ali sistemskim ulaganjima koja možda sporije generišu povratni kapital ali obezbeđuju relativno kontinuiran razvoj projekta. Na ovaj način opština bi imala punu

kontrolu nad procesom i u određenoj meri izbegla ultimativnu hegemoniju dominantnih preduzetnika i investitora na tržištu, kao jedinog rešenja u procesu urbanizacije i uređenja javnih prostora današnjice. Oslonivši se na lokalne resurse, opština bi dala šansu svom stanovništvu da sa jedne strane poboljša svoj ekonomski status, a sa druge strane ima priliku da lično i direktno učestvuje u uređenju svog grada.

Uzevši u obzir visok stepen nezapolsenosti, ovakvi modeli mogu poslužiti kao platforma za razvijanje socijalnih programa u cilju regeneracije lokalne zajednice i njihovo upošljavanje i zbog toga zaslužuju detaljnije razmatranje. Razmatranje sličnih modela na nivou bloka, naselja ili opštine može pomoći jačanju osećaja pripadnosti i samoodrživosti lokalne zajednice, razvoju različitih nekomodifikovanih vidova zarade i tipova mikroekonomije. Analizirajući ove modele, imajući u vidu socio-ekonomski kontekst Dimitrovgrada, bitnije je shvatiti vrednost lokalne zajednice i njenu ulogu u urbanizaciji iza samog procesa nego sam proces.

34 14. Sportsko-rekreativna zona Sportsko-rekreativna zona sa sportskim centrom Park daje gradu novi urbani identitet. Iako dobro urađena, sa velikim brojem sadržaja, ona predstavlja zonu u ekspanziji. U poslednjoj deceniji izgrađeno je nekoliko novih terena i sadržaja, unapređeni su postojeći, što je dobra osnova za dalji razvoj. Tokom poslednje godine izgrađeni su teniski tereni i započeti su bazeni pored postojećeg fudbalskog stadiona. Širenje sportskog kompleksa nastavljeno je u tom pravcu, kako bi se obezbedilo povezivanje sa dvomostovljem. Glavna intervencija je objekat (slika 37) unutar kog su smešteni svi neophodni programi za efikasno opsluživanje teniskih terena, bazena, terena za odbojku na pesku, i delimičmo fudbalskog terena. Kako bi se izbeglo parcijalno dodavanje edikula, što često izazove prostorni haos, predložena je lamela koja bi te potrebe podmirila. Pod jednim krovom se nalaze: ugostiteljski objekat (jedan ili više sezonskih), tribine, svlačionice, tuševi, toaleti, magacini, itd.

Prostor koji se dalje nalazi prema dvomostovlju je trenutno predložen kao parkovska površina, i pored nastojanja da dvomostovlje postane zelena oaza. Ovaj zeleni pojas bi zapravo bio tampon zona između sportskog centra i dvomostovlja, koja bi po potrebi u nekom narednom periodu služila za proširivanje sportskog centra.

Pored pomenutog proširenja na severoistoku, postojeći deo sportskog centra zahteva veliku brigu prilikom dalje eksploatacije. Osnovni problemi koji su ovde rešeni jesu (dodatak 1 - situacija): - Ulazna partija sa infopultom je prvi sadržaj sa kojim se gosti susreću zbog čega je neophodno da bude reprezentativan.

- Parking prostor u blizini ulaza je jedno od osnovnih unapređenja u cilju daljeg razvoja sportskog centra. Predviđeno je i proširenje postojećeg mosta. U javnosti je već bilo reči o rušenju ugostiteljskog objekta - restorana Park, koji se nalazi na samom ulazu, a predlog je da se na njegovom mestu i delimično u produžetku organizuje parking.

35 Moguće je neometano parkiranje bez ulaska unutar sportskog centra, već direktno sa mosta, čime bi se opet omogućilo zatvaranje kolskog saobraćaja na samom ulasku u kompleks.

- Izmeštanje terena za odbojku na pesku pored bazena, s obzirom da su to sadržaji koji se koriste tokom leta.

- Afirmacija i korišćenje prostora prilaznog stepeništa ispred hale u funkciji tribina za amfiteatar na otvorenom, za filmske projekcije,projekcije utakmica svetskih razmera, itd.

SLIKA 37 (levo) I Kompleks bazena, teniskih terena, ugostiteljskog objekta (jedan ili više), terena za odbojku na pesku, svlačionice, tribine...

SLIKA 38 (gore) I Detalj bazena sa ugostiteljskim objektom.

SLIKA 39 (dole) I Uvođenjem sadržaja iza sportske hale sprečava se njegovo zapuštanje.

Foto: Modelart

36 15. Dvomostovlje

Kao što je već naglašeno, rečna ada u budućnosti predstavlja jedan od potencijalno najatraktivnijih prostora, s obzirom da je trenutno zapostavljen. Kao što je i predviđeno generalnim planom, zadržana je ideja da se na adi pojavi nova gradska parkovska površina, koja će samim tim biti i najveća.

Manje od dva poluostrva je prava mala oaza u izgrađenoj sredini. Okupirana vrbama, ona stvara jedinstven prirodni ambijent koji prolaznici samo posmatraju ali ga i ne koriste. Zato je potrebna samo mala intervencija koja bi ovu oazu učinila dostupnom. Otuda je predviđena edikula (mala kuća) koja služi kao centar za meditaciju i relaksaciju, sa pogledom na reku i prirodno okruženje (sl.40).

Trenutno samo kao rukavac, rečna ada ne budi znatiželju kod prolaznika jer se ne koristi za komunikaciju. Kako bi se povećao protok ljudi na njoj, pre svega iz pravca gradske biblioteke (s obzirom da se veći broj pešaka kreće stepeništem iz tog pravca), postavljen je pešački most u tom pravcu (sl.41). Drugi pešački most povezuje rečnu adu sa sportskim centrom, što je deo pomenutog kružnog kretanja. Oba pešačka mosta imaju predviđena mesta za sedenje koja, kao kod mosta sagrađenog pored sportske hale, zadržavaju korisnika i pritom mu pružaju jedinstven doživljaj.

Na samom kraju većeg poluostrva predviđeno je iskorišćenje već postojećeg prirodnog amfiteatra (sl.42). Njegovo spuštanje do vode omogućuje i samom korisniku da se spusti do Nišave. U slučaju bujice, prvih nekoliko podesta se ne koriste do povlačenja reke.

37 SLIKA 40 (levo) I Manje poluostrvo na dvomostovlju je zadržano kao zelena oaza, pa je samo dodata edikula unutar prirodnog ambijenta koja predstavlja neki vid prostora za meditaciju.

SLIKA 41 (gore) I Uvođenjem pešačkih mostova preko rečne ade postiže se protočni karakter koji je neophodan za njegovo aktiviranje.

SLIKA 42 (dole) I Prirodni amfiteatar koji postoji na kraju ade je iskorišćen i dodatno oblikovan.

Foto: Modelart

38 16. potez strošena češma

Otvaranjem prve škole na području opštine, i to u kafani Cvetana Ivkova 1869. godine, započinje ekspanzija naselja poznatog kao Strošena češma.

Ono se najviše razvijalo odmah nakon oslobođenja od turske vlasti, i nakon detaljnog plana ulične regulacije iz 1893. Podižu se gradske vile, čime se nagoveštava da će Mali Caribrod postati ugledno stambeno naselje. Međutim, danas su sve te kuće zapuštene, tako da bez zelenila i bez sadržaja grade samo ulicu kao komunikaciju ali ne i javni prostor.

Nedostatak sadržaja i zelenila je posebno vidljivo u vadi, koja zauzima dobar deo javnog prostora.

Intervencijom je omogućeno da se silazi u nju, gde se može organizovati sedenje i druženje, pristup internetu, galerija učeničkih radova na otvorenom itd. (sl.43, 44). vada je ujedno i komunikacija sa trgom Širinta, pa ona stvara uvod za ono što tamo čeka korisnike.

SLIKA 43 (gore) I Prostor vade je pretvoren u prostor za druženje i igru.

SLIKA 44 (dole) I U kanalu je postavljanjem žardinjera nadomešten nedostatak zelenila duž ulice.

Foto: Modelart

Potez Strošene češme, zajedno sa srednjom školom u neposrednom okruženju kao i Narodnom bibliotekom i muzejom, čini duhovni centar Dimitrovgrada i njegove okoline. Prazan prostor kanala i šetališta uz njega, kao i trga Širinta je moguće afirmisati kao otvoreni izložbeni i edukativni prostor. Zato je neophodno grad posmatrati očima belgijskog umetnika Arnea Kinzea koji kaže: “Gradovi kao muzeji na otvorenom i svakodnevni susret publike sa umetnošću, jeste ono što predstavlja ostvarenje mojih snova.“

SLIKA 45 (desno) I Osnova ulice Kiril i Metodi sa trgom Širinta I Izvor satelitskog snimka: www.geosrbija.rs SLIKA 46, 47 (dole) I Trg Širinta, nastavak kanala i ideja o gradovima kao muzejima na otvorenom I Foto: Modelart

40 17. zaključak

“Treba gledati pravo. Jer da se htelo gledati iza sebe, dobili bismo oči na potiljku. Treba ljubiti zemlju dece svoje, a ne dedova svojih. Jer čast neće zavisiti od toga odakle dolazimo nego kuda idemo.”

Borislav Pekić

U vremenu kada su promene strahovito brze mora se adekvatnom brzinom i delovati. Onda kada je konkurencija velika mora se biti originalan.

Budućnost se gradi na prošlosti, ali prošlost ne treba proživljavati već nadograđivati. Ono što se danas stvori, sutra će postati uzor i koren buduće nadogradnje. Dakle, od savremenika zavisi kakav je potencijal budućim generacijama.

Iako mali, Dimitrovgrad ima snage da bude izvor kreativne produkcije. Dom formira ljude do sedme godine, a javni prostor dalje tokom čitavog života. Zato on mora biti kompaktan i efikasan, tj. treba da svojim građanima mnogo toga ponudi da bi od njih i očekivao. Učitelj je dobar ako ga učenici nadmaše, tako je i grad dobar ako ga stanovnici nadmaše. Dakle, odnos između javnog gradskog prostora i njegovih korisnika mora biti takav da se međusobno nadopunjuju, čineći prirodno jedinstvo.

Prostor u gradu ne stvaraju samo arhitekte i urbanisti, on je plod rada svojih građana.

41 18. DODAci

SLIKA 48 (dole) I Panorama Dimitrovgrada sa sportsko-rekreativnom zonom I Foto: Modelart

20. BIBLIOGRAFIJA LITERATURA

Đorđević, S.M. Ivanov, S. (2003): Caribrod, tragovima nasleđa, Prirodnjačko društvo Natura Balkanika, Dimitrovgrad Đorđević-Milošević, S. Milošević, S. (2010): Srce Balkana - kapija vremena, Prirodnjačko društvo Natura Balkanika i Fondacija dr Stamen Grigorov, Dimitrovgrad Expeditio (2012): Katalog javnih prostora Boke Kotorske, Expeditio, Kotor Georgiev, E. (2010): 111 godina knjige, Biblioteka u Dimitrovgradu, Narodna biblioteka, Dimitrovgrad Grupa autora (2011): Plan ruralnog razvoja za period 2012-2020, Opština Dimitrovgrad Grupa autora (2008): Strategija razvoja turizma opštine Dimitrovgrad, Ekonomski fakultet Univerziteta u Beogradu Krumov, S.S. (2002): Poganovo, zveno meždu zemjata i nebeto, Narodna biblioteka, Dimitrovgrad.

Petrović, J. (1971): Odorovačke pećine. Zbornik radova Prirodno-matematičkog fakulteta, Novi Sad, sv. 1, str. 227-259 Stavrov, M. Tanić, B.(2012): Studija kulturnih resursa pograničnog regiona, Dimitrovgrad veselinović, D. Stevanović, M. (2011): Otvoreno o javnim prostorima, Građanske inicijative, Beograd vilenica, A. & Centar_kuda.org (2012): Na ruševinama kreativnog grada, Centar za nove medije_kuda.org, Novi Sad Zlatković, S. vasev, C. vidanović, G. (1989): Dimitrovgrad 1877-1945. Institut za savremenu istoriju, Beograd INTERNET PREZENTACIJE

http://www.dimitrovgrad.rs/ http://www.dimitrovgrad.opstinesrbije.com http://www.todimitrovgrad.org.rs/

Nikolov, v. (2007): Muzejska zbirka u Dimitrovgradu, Narodna biblioteka, Dimitrovgrad

CIP - Каталогизација у публикацији Библиотека Матице српске, Нови Сад 711.4(497.11 Dimitrovgrad) МИТОВ, Дејан Arhitektonska radionica Caribrod 2012 / [tekst Dejan Mitov, Krsto Radovanović i Jelena Čobanović].

- Novi Sad : Modelart - udruženje za arhitekturu i kulturu, 2013 (Novi Sad : Bet Print). - 48 str. : ilustr. ; 24 cm Podatak o autorima preuzet iz kolofona. - Tiraž 100.

ISBN 978-86-89503-01-2 1. Радовановић, Крсто [аутор] 2. Чобановић, Јелена [аутор] а) Урбанизам - Димитровград COBISS.SR-ID 277296391

Sponzor:

organizatori: