МОНГОЛЫН АЯЛАЛ ЖУУЛЧЛАЛЫН НЭВТЭРХИЙ ТОЛЬ

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

×ÈÍÃÈÑ ÕÀÀÍ ÄÝÝÄ ÑÓÐÃÓÓËÜ

Ìîíãîëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí íýâòýðõèé òîëü

Óëààíáààòàð õîò 2006 îí

1

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Энэхүү бүтээлийг Монголын ард түмэндээ зориулав.

ЧХДС-ийн Эрдмийн Зөвлөлийн баталснаар Чингис хаан дээд сургууль ивээн тэтгэж хэвлүүлэв.

Зохиогчид:

Оидовын Сүхбаатар, профессор Хуягийн Ариунболд, магистр Хөгөлбөөгийн Лхагвасүрэн, доктор Дүгэрийн Ганбаатар, Дэд профессор Түмэндэмбэрэлийн Бадамцэцэг, магистр Болдын Энхжин, магистр

ЧИНГИС ХААН СУДЛАЛ Боть 11 Ариутган шүүсэн:

О.Сүхбаатар Х.Ариунболд Ц.Хөгжилмаа

©2006 ЧХДС-н Эрдмийн Зөвлөлийн зөвшөөрөлгүй хэвлэх олшруулахыг хориглоно. Хаяг: СБД- н 8-р хороо, оюутны хотхон, академич Н. Содномын гудамж 9. УБ-46 хайрцаг 1003. Электрон шуудан: chinggiscomplex@magicnet.mn Вэб: www.chinggiscomplex.mn Утас/факс/: (976-11) 350155, 350159, 350157, 99195961, 99110283

2

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

ӨМНӨТГӨЛ Олон мянган жилийн баялаг түүхтэй, асар уудам нутагтай Монгол орны газар орон болон зон олны, түүхэн замнал, соѐл иргэншилийг нэгтгэн нэгэн хөлгөн судар ном болгон хойч үеийнхэн, гадаад дотоодын түмэн олондоо түгээн сурталчилах, уламжлуулах нь эрдэм номыг дээдлэгч бидний сэтгэлийн эрхэм зорилго бөлгөө. Эл зорилгыг өвөрлөсөн Чингис хаан дээд сургуулийн профессор багш нарын туурвисан энэхүү Монголын Аялал Жуулчлалын Нэвтэрхий Толь /МАЖНТ/ нь манай эх орны аялал жуулчлал, байгалийн баялаг, газарзүй, түүх, археологи, өв соѐл, амьтан судлал, геологи, ургамал судлал, эдийн засаг ямарваа лавламжийн хэрэглэгдэхүүнүүд зэргийн тухай манай орны иргэд хийгээд, хэн бүхний мэдлэг оюуныг арвижуулахад өөрийн хувь нэмрээ оруулна гэдэгт итгэж байна. Ном, танилцуулганд олон удаа бичигдсэн нийтийн сайн мэдэх газруудын тухай дэлгэрэнгүй бичиж нуршихаас цааргалан товч өгүүлсэнээ дурдъя. Одоохондоо аялал жуулчлалын үйлчилгээний хүрээнд хамрагдан орж амжаагүй авч ойрын үед хийгээд алсдаа эл чиглэлд хамруулж болохуйц нөөцтэй, ирээдүйтэй байгалийн үзэсгэлэнт газар нутаг, нуур ус, хавцал хөндий, өвөрмөц тогтоцтой уулс, баянбүрдүүд, эртний хөшөө, археологийн дурсгалт газруудын талаар нилээд орууллаа. Энэ нь аялал жуулчлалын нөөцийг тодруулан бүрдүүлэх, түүхэн болон түүхийн аяллыг хөтлөх, шинэ замналууд гаргах, жуулчны бааз, хүрээ, ангийн ба ажиглалтын отог, цэг байгуулах байгууллага хувь хүмүүст тус болох юм. Түүгээр ч зогсохгүй эдгээр газруудын ойр эзэмшил газартай болж, байгаль түүхийн дурсгалыг хамгаалахад хувь нэмрээ оруулах чин сэтгэлтэй хүмүүст ч ирээдүйд дөхөм болно. Хүн төрөлхтний түүхнээ ―Чингисийн Монгол орон‖ гэж алдаршсан асар уудам нутагтай, арвин баялагтай, Аялал жуулчлалын аугаа их өлгийг эрдэм судлалын үүднээс цэгцтэй судлаж, түмэн олондоо таниулан гэгээрүүлэх зорилгыг өвөрлөж эрдэм чадал, цаг зав, бүтээлээ харамгүй зориулж ахархан хугацаанд аялал жуулчлалын нэр томъѐо, тодорхойлолтууд хийгээд газар нутгийн нэр, уул ус, археологийн дурсгалууд зэрэг 4000 гаруй үгийг тандан тайлбарлаж энэхүү нэвтэрхий толийг бүтээсэн Монголын нэрт газарзүйч профессор О.Сүхбаатар, магистр Х.Ариунболд, докторант Д.Ганбаатар, магистр Т.Бадамцэцэг, магистр Б.Энхжин, магистр Ж.Даваадулам нартаа Чингис хаан дээд сургуулийн Эрдмийн Зөвлөл, Захиргааны өмнөөс гүн их талархал илэрхийлье. Монгол орны Аялал жуулчлалын анхны нэвтэрхий тольд шүтэлцэн хамаарагдах энэхүү бүтээлд осолдож омтгойдсон мэр сэр зүйл байх аваас, хэлтгий хазгайг хэн хүнгүй хэлж, хэтийн залгуулж шинэтгэх үйлсэд хандив болно, хэмээн бодмой.

Номын буян хурах болтугай.

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛИЙН ЗАХИРАЛ, ДОКТОР Х.ЛХАГВАСҮРЭН

3

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

А Аав хад. Хэнтий аймгийн Батноров сумын ємнєд хэсэгт Улаанбаатар, Чойбалсангийн авто замын ойр оршдог євєрмєц тогтоцтой хад. Хђмђђс эрэгтэй хђнд ээлтэй гэж тахин шђтэж мялаадаг. Жуулчид сђсэгтнђђдийн очих дуртай газар. Эндээс ойрхон Тунсагийн овооны туурай тамгатай хаднууд, Хєхђђрийн тал дахь Тэмђђжин /Чингис хаан/ Боорчи хоѐрын анх уулзаж танилцсан газарт ЧХДС-иас босгосон дурсгалын хєшєє, Мєнх хаан уулын жижиг агуй, Дђнгэнэдэгийн туурай тамганы цогцолбор газар, Урианханы нэрт уяач Жђмпэрэлийн дурсгалд зориулсан морины хийморийн хєшєє, Хэрлэн голын арал дээр оршдог ђзэсгэлэнтэй сайхан Эрдэнэ уул, Хэрлэн голын загаст тохой, Хэрлэнгийн уран шувуу цугладаг бургасан шугуй зэрэг аялагч жуулчдын сонирхлыг татах газрууд бий. Аав хадны орчимд тоодог, тогоруу зэрэг хээрийн шувууд элбэг, зарим ђед зээр хэдэн арваараа ирдэг. /О.С/ Аанар ХХК. СХД,20-р хороо БММБаазын хашаа, Утас: 325189 Факс:325189 Аадар. Зун намрын цагт хэсэгхэн ђђлнээс тђргэн зуур ордог усархаг ширђђн бороо. Аялал жуулчлалын ђед аадар борооноос болгоомжилж урьдчилан сэргийлэх шаардлагатай. Аадар бороо орох ђед аянга цахилгаан цахиж байх тул онцгой байрлалтай хад цохио, модны дэргэд байрлах зогсохоос болгоомжил. Аадар борооны усанд эвдэрч автаж болох хажуу, ташуу газар, хонхор, хотгор, гуу жалганд байрлаж зогсож болохгђй. Аянга цахилгаантай аадар бороо орж байхад машинтай аялагч жуулчдыг зогсоож болохгђй, явж байгаа машин дээр аянга цахилгаан буудаггђйг Германы эрдэмтэд тогтоосныг сайтар баримталвал зохино. /О.С/ Ааруул. Аарцыг шђђж шахаад янз бђрийн аргаар жижиглэн хэсэглэж хатаасныг ааруул гэнэ. Ааруул бол хатаасан аарц юм. Савласан ааруулыг жуулчдад бэлэглэвэл ихэд сонирхдог /Т.Б/ Аарц. Шђђлтђђртэй уут саванд хийж шар сђђ буюу шар ус хэмээх усны хувийг шђђж гоожуулан гаргаад, ђлдсэн єтгєнийг нь аарц гэнэ. /Т.Б/ АБГД ХХК. Чингэлтэй дђђрэг, Чингисийн єргєн чєлєє 5В, Утас: 322655, 99196517 Абжаа. Эмэгтэй бєє буюу удганууд дотроос бусдаасаа хэтийдсэн их чадалтайг нь хэлнэ. Дорнод аймгийн Халх гол сумын Баянцагааны нурууг 18-р зуун хђртэл Абжаа хђдгэр гэж нэрлэж байжээ. /О.С/ Аваргын бђрд. Дорнод аймгийн Халх гол сумын нутаг Аваргын голын савд д.т.д 783 м єндєрт оршдог эрдэст нуур. 1 км урт, 0.6 км єргєн, эргийн шугамын урт 2,5 км. Шаврыг нь эртнээс эмчилгээ сувилгаанд хэрэглэж иржээ. Нђђдлийн шувууд их буудаг. Нђђдлийн зээр хэдэн зуугаараа орж ирдэг. /О.С/ Авгай хад. Тєв аймгийн Сэргэлэн сумын нутаг Нарийний голын эхэнд нийслэлээс 99 км зайд оршдог євєрмєц хэлбэртэй хад. Боржин чулуу нар, салхи, усанд идэгдэж 1,6 м єндєр, дундад зууны ђеийн авгай хувцастай эмэгтэй мэт євєрмєц хэлбэр ђђсгэсэн цагаан саарал боржин хад. Ногоон зђлгэн дунд цагаан цайвар боржин цохио маш євєрмєц харагддаг байсан тул 1967 оны ђеэс нутгийн Барга гаралтай хђмђђс єргєнєєр тахиж шђтэх болж улмаар 1980 аад оноос Тєв аймаг, Улаанбаатарын сђсэгтнђђд ихээр тахидаг болжээ. Авгай хадыг Ээж хад гэж єргємжлєн нэрлэж хадаг торгоор битђђ ороох болсон тул ђндсэн хэлбэр тєрх нь харагдахгђй болжээ. 1990 оны сђђлээс хашаа дугана хэлбэрийн байгууламж барьж, жуулчин сђсэгтнђђд их очих болжээ. /О.С/ Авгын зђрх уул. Хєвсгєл аймгийн Чандмань ѓндєр сумын тєвєєс баруун хойш 10 гаруй км-т Хєхєє, Нарийн голын хооронд оршдог д.т.д 2036 м єргєгдсєн єндєр уул. Шинэсэн ойтой, жимс жимсгэнэ элбэг, буга, бор гєрєєс, чоно, хэрэм зэрэг ан амьтан элбэгдђђ. Ангийн аялал, спорт аялалыг энд зохиовол их сонирхолтой. /О.С/ Аваргын орд. Хэнтий аймгийн Дэлгэрхаан сумын тєвєєс баруун урагш 7 км-т Аваргын рашаан гэдэг исгэлэн устай рашаан булгийн арын дэнж дээр эртний хотын туурь байдгийг Х.Пэрлээ нарын судлаач эрдэмтэд тогтоож малтаж ђзээд XIII зууны ђеийн Аураг хотын ђлдэгдэл мєн гэж ђзжээ. Нийт 1.5 ам км талбайтай, худалдаа гар урлал, шашны сђм хийд, орд харш нь тус тусдаа хђрээлсэн хэрэмтэй. Гол орд, мєргєлийн сђмийг дагтаршуулсан шороон довжоо дээр барьсан. Монголын нууц товчоог 1240 онд Хэрлэнгийн Хєдєє аралд бичсэн ба уул газар нь Улаанбаатар

4

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

хотоос 240 км. Явахад замын саад байхгђй. Аялал жуулчлал хєгжђђлэхэд нэн тохиромжтой. /X.Л/ Аваргас ХХК. СБД, Дєрвєн–Уул хђнсний захын конторын 1 давхар, 99147222,99196817, Факс: 460363, И-Мэйл:ebe@avragas-tour.mn, Вебсайт:www.avragas-tour.mn Аварга тосон нуур ХХК. БГД 1-р хороо, Утас: 366880, 99755352, t_ erdenetsetseg@yahoo.com Авдар уул. Тєв аймгийн Лђн сумын тєвєєс зђђн урагш 30 аад км-т орших д.т.д1717 м єргєгдсєн євєрмєц тогтоц бђхий боржин уул, сайн чанарын ногоовтор, хђрэвтэр, цагаан саарал боржинг эртнээс нааш барилга, урлалд ашиглаж байв. /О.С/ Авдар уулын дурсгал. Тєв аймгийн Сэргэлэн сумын нутагт буй Авдар уулын энгэрт буй 3 ш єндєр том чулуун хєшєє, 7 ш дєрвєлжин хашлагатай байгууламжаас бђрдсэн хђрэл зэвсгийн ђеийн дурсгалууд юм. Ойр орчимд нь Хєшєєт, Хђђхэн хонгорын хєшєє дурсгалууд, ѓлзийт нуурын рашаан, Авгай хад зэрэг жуулчдын сонирхлыг татах газруудтай. /О.С/ Авдар чулуу. Дорноговь аймгийн Хєвсгєл сумын баруун талд Гєлєєн манханы элсний баруун урд захад оршдог д.т.д 979 м єргєгдсєн євєрмєц тогтоцтой хад цохио бђхий єндєр толгой. Гєлєєн манханы чулуу, Авдар чулуу хослоод аялал жуулчлалын євєрмєц ђзмэр болдог. Авдар чулууг бас ѓндєр авдар гэдэг. /О.С/ Авдарын гашуун. Сђхбаатар аймгийн Асгат сумын урд хэсэгт оршдог 40 км урт, 20 км єргєн хєндий, хэд хэдэн нуур тойромтой тэдгээр нь амралт сувиллын аялал жуулчлал болон эмчилгээ сувилгааны ач холбогдолтой эрдэслэг шавартай. Говирхог хээрийн ургамалтай, цагаан зээр элбэгтэй. /О.С/ Авзага /Авзага хайрхан/. Булган аймгийн Гурван булаг сумын нутагт Могодын нурууны урд ђзђђрт д.т.д 2098 м єргєгдсєн уул. Буга, бор гєрєєс, чоно гэх мэт ан амьтан, хус, шинэсэн ойтой. /О.С/ Авзага тэрэгтийн тал. Дорноговь аймгийн Сђмбэр сумын нутагт Малхын талтай залган ђргэлжлэх тал. 70 км урт, ихээхэн тэгш талбайтай. Нђђдлийн зээр нилээд орж ирнэ. Адууны євлийн отрын уламжлалт нутаг. /О.С/ Авидарын тал. Хэнтий аймгийн Дархан сумын нутагт Хэрлэнгийн урд талд оршдог хааш хаашаа 30 км ђргэлжилсэн тал. Хээрийн ургамалтай. ѓвєлдєє зээр орж ирнэ. Адууны бэлчээрт нэн тохиромжтой тул адуучид их нутагладаг. /О.С/ Австрали жуулчдын харилцааны онцлог. Зуны цагт эрчђђд нь шорт, урт тђрийтэй оймс, цамц ємсєж дээр нь зангиа зђђсэн байвал та бђђ гайхаарай. /Т.Б/ Авто аялал. Гэр бђлийн болон групп аялагчид автомашинаар аялахдаа аялал жуулчлалыг зохион байгуулагчийн ђйлчилгээг гол тєлєв авдаггђй. Авто аялал нь тээврийн хэрэгслийн хєгжлийг дагаж хєгжиж ирсэн тђгээмэл аяллын нэг. Орчин ђеийн тээврийн хэрэгслђђд нь унтаж амрах, хооллох, ариун цэврийн тусгай тоноглогдсон єрєєнђђдтэй байх болсон нь энэхђђ аяллын массыг улам нэмэгдђђлсэн. /Х.А/ Авх овоо. Тєв аймгийн Баянцагаан сумын тєвєєс зђђн урагш 10 гаруй км-т оршдог д.т.д 1433 м єргєгдсєн євєрмєц тогтоцтой нам уул. ёнэг, хярс, мануул, тарвага, туулай элбэгтэй, бэлчээрийн нарийн ургамалтай, малчдын дуртай нутаг. /О.С/ Авшийн говь. Дорноговь аймгийн Сайхандулаан сумын нутагт Хавчуу уулаас зђђн урагш орших 30 км урт євєрмєц тогтоцтой бяцхан толгод. Гуу жалга элбэгтэй. /О.С/ Агай. Дорноговь аймгийн Алтан ширээ сумын нутаг Баастын талын дов, дэгнђђлт хотгорт оршдог євєрмєц сонин 10 аад жижиг нуур бђхий хєндий. Нђђдлийн шувуу дамжин єнгєрєх цэг. /О.С/ Агар гол. Хєвсгєл аймгийн Тэмээн чулуут уулын зђђн сугаас эх авч Дэлгэр мєрєнд цутгана. 100 гаруй км урт, эхэн хэсэгтээ 15-20 м, адагтаа 30 м єргєн, ширђђн урсгалтай /1,2-1,5 м/с/, гђн нь 032 м, загас элбэгтэй, єндєр уулын ђзэсгэлэнтэй хєндийгєєр урсдаг. /О.С/

5

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Агарын голын хадны зураг. Архангай аймгийн Тариат сумын нутаг голд цутгах Агарын голын хаданд Хђрэл зэвсгийн ђеийн дурсгал болох зураг сийлсэн байдаг. Агарын голын хавцал хєндий ђзэсгэлэнтэй байгальтай. /О.С/ Агац. ОХУ-ын Чита мужийн Бооршийн нуруунаас эх авч Хэнтий аймгийн Дадал сумын нутагт Балж голд цутгана. Урт нь 90 км, голдролын єргєн 5-10 м, гђн 0.3-2 м, загас элбэгтэй, урсгал нь тєдий л ширђђн биш. Агац голын сав газар ургамал, ан амьтан элбэгтэй ђзэсгэлэнтэй газар юм. /О.С/ Агваш арал. Ховд аймгийн Хар - Ус нуурт байдаг Монголын хамгийн том арал. 25 км кв талбайтай. Арлын хамгийн єндєр цэг тахилга бђхий Цагаан овоо уул д.т.д 1401 м єндєр. ѓвєлжєєний ђнэтэй нутаг, шагшуурга ихтэй, усны шувуу, заарт хархаар баян нутаг. /О.С/ Агнуурын аялал жуулчлал. Монгол орны ховор ан амьтад дэлхийн анчин-жуулчдын сонирхолыг татаж ирсэн уламжлалтай. Ангийн аялал жуулчлал нь байгальд сєрєг нєлєєтэй боловч аялал жуулчлалын эрэлт ихтэй онцгой салбар болж байна. Иймээс анчин жуулчдад зориулж ангийн отог байгуулдаг. Монгол Алтай, Говь Алтай дахь отгуудаас хамгийн чухал отгууд нь Увсын Бєхмєрєн сумын ―Хар ямаат‖, Ховдын Мєст сумын ―Мянган угалзат‖ юм. Энд АНУ, Канад, Мексик, Франц, Испани, Австри, Германы анчин жуулчид ирж аргаль, угалз, янгирыг агнаж байна. Хэнтийн нуруунд марал буга, гахай, баавгайг агнуулж байна. Агнуурын тоо толгойг Байгаль орчны яамнаас баталдаг ба 18 тєрєл зђйлийн амьтан байдгаас 10 тєрлийн 1888 тоо толгой амьтанг агнуулах шийдвэр гаргасан байна. ёђнээс 1200 нь агнуурын шувуу болно. /Х.А/ Агнуурын нєєц ашигласны тєлбєр, ан амьтан агнах, барих зєвшєєрлийн хураамжийн тухай хууль. Агнуурын нєєц ашигласны тєлбєр, ан амьтан агнах, барих зєвшєєрлийн хураамжийн тухай хууль 1995 оны 5-р сарын 22-ны єдєр батлагдсан. Нэг бђлэг 12 зђйлтэй. Энэ хуулийн зорилт нь иргэн, аж ахуйн нэгж, байгууллагад агнуурын нєєц ашигласны тєлбєр, ан амьтан, шувуу, загас агнах, барих зєвшєєрлийн хураамж ногдуулах, уг тєлбєр, хураамжийг тєсєвт тєлєхтэй холбогдсон харилцааг зохицуулахад оршдог байна. /Х.А/ Агтын євєр. Завхан аймгийн Баянхайрхан сумын Агт уулын євєрт байдаг хђрэл зэвсгийн ђеийн буган хєшєє, дєрвєлжин ба дугуй булш, хиргисђђр зэрэг 100 орчим археологийн дурсгалуудтай нутаг. Авто машин очих замтай. /О.С/ Агуй. Газрын гадарга дээр нэг ба хэд хэдэн амсартай, газар доорх холбоо бђхий хєндий зай. Галт уул дэлбэрэхэд урссан халуун хайлмаг царцахад хайлмагт байсан агаарын хий царцсан хайлмагийн ан цаваар гадагш гарахад ђђссэн агуйг галт уулын агуй гэнэ. Ихэнх агуйнууд усанд амархан уусдаг шохойн чулуу доломит, гєлтгєнє зэрэг чулуулаг усанд угаагдснаас ђђссэн байдаг. Мєн мєсєн агуйнууд байдаг. Дэлхийн хамгийн том агуй бол АНУ-ын Флинт Риж /230 км/, Швейцарын Хѐллох /135км/, Украйны Подолийн Оптимистически зэрэг агуй юм. Монгол оронд Ховдын Гурван цэнхэр, Баатархайрхан, ѓмнєговийн Далан буут, Гурван зээрд, Сђхбаатарын Талын агуй, Завханы Цогтхайрхан, Хєвсгєлийн Даяндээрхийн агуйнууд нилээд нэрд гарчээ. Одоогоор манай оронд 1 км урт, мєн 80 м гђн агуйг олж судлаагђй байна. Агуй бол хђн тєрєлхтний хамгийн анхны сууц учраас эртний амьтны яс, хєдєлмєрийн багаж зэвсэг, хадны зураг бичээс хадгалагдаж байдаг. Ж нь: Ховдын Гурван цэнхэрийн агуйд чулуун зэвсгийн ђед улаан зосоор зурсан ямаа, адуу, заан, одос ђхэр, тэмээн хяруулын зураг, тамга тэмдгийн дђрс бий. Монголын агуйнуудын ихэнх нь хуурай жижиг тул бђр эртнээс хђмђђс амьдарч байсан ул мєр, баримтууд элбэг олддог. Монголд ирээдђйд агуйн аялалыг хєгжђђлэх бололцоо их бий. /О.С/ Агуй судлал. Агуйн гарал ђђсэл тогтоц, хэлбэр хэмжээ, бичил уур амьсгал, ус, шим ертєнц, эд єлгийн дурсгал, тђђнийг ашиглах боломжийг судалдаг шинжлэх ухаан юм. Мєн агуйг аялал жуулчлалд зориулан судлах явдал єргєн дэлгэр байдаг. /О.С/ Агуйн амьтны аймаг. Агуй дахь амьтны хам бђрдлийг агуйн амьтны аймаг гэдэг. Агуйн дотор чулуулгийн ан цавд амьдардаг бђх тєрлийн амьтдын ихэнх нь орчиндоо зохицож хараагђй байдаг болсон ч гэсэн ђнэрлэх, сонсох, долгион мэдрэх мэдрэмж нь онцгой хєгжсєн байдаг. Монголын агуйд газрын гадарга болон хосолмол амьдралаар амьдардаг сарьсан багваахай, шар шувууны багийн шувууд элбэг байдаг. Зарим агуйд хэдэн зуун сарьсан багваахай євєлждєг. Сарьсан багваахай бол тарваган тахлын нян тээж байдаг тул агуйд байгаа сарьсан багваахайг жуулчид аялагчид барьж ђзэхээс болгоомжлуул. Мєн агуйд орох ђед сарьсан багваахай цочин

6

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

ђргэж жуулчныг мєргєх, нђђр амыг шђргэх нь элбэг байдаг тул сарьсан багваахайнаас айж цочихгђй байхыг урьдчилан сануул. /О.С/ Агуйн хот. Хђн тєрєлхтєн бђр эрт ђеэс агуйг анхны орон сууцаа болгон ашиглаж байсан. Хожмоо хиймэл агуй байгуулж амьдардаг байсан, агуйг орон сууц, бэхлэлт, хамгаалалт, ажлын байр, нуувч болгон ашиглаж байсны ђлдэгдэл нилээд хадгалагдаж хоцорсон байдаг. Эдгээрийг аялал жуулчлал ба эртний судлалд агуйн хот гэж нэрлэдэг. Агуйн хотын зарим хэсгийг агуйд, заримыг агуйн гадна байгуулсан байдаг. Агуйн хот Энэтхэг, Хятад, Крымийн хойг, Кавказ, Дундад Азид олон бий. Монгол оронд агуйн хот гэж нэрлэхэд тохирох байгууламж цєєн юм. Гэхдээ хђн амьдарч байсан агуйнууд олон бий. Ж нь: ѓвєрхангай аймгийн Бат - ѓлзийт сумын Тєвхєний ууланд ѓндєр гэгээн Занабазарын агуйн суурин ђлдэц бий. Завхан, Хєвсгєл аймгуудад агуйг сууц, агуулах болгон ашиглаж байсны ул мєр нилээд тохиолддог. Завхан, Говь - Алтай аймгийн зарим малчид одоо ч агуйг хђнс, гэр бараагаа хадгалах, мал хаших зэргээр ашиглаж байгаа нь тохиолддог. /О.С/ Агуйт уул. ѓмнєговь аймгийн Галбын говиос зђђн урагш д.т.д 1278 м єндєр єргєгдсєн уул. Оюу толгойгоос тєдий л холгђй орших энэ ууланд агуйн хотын ул мєр тодорхой байдаг. /О.С/ Агуйтын нуруу. Говь-Алтай аймгийн Цээл сумын урд хэсэгт оршдог 20 км урт, цєлєрхєг говийн хєрс ургамалтай, хђмђђс амьдарч байсан хэд хэдэн жижиг агуйтай, аргаль, янгир, ирвэс элбэгтэй, сонин содон хад цохиотой. /О.С/ Агуйтын нуур. Хєвсгєл аймгийн Ренчинлхђмбэ сумын улсын хилийн ойролцоо д.т.д 2260 м єндєрт оршдог ђзэсгэлэнтэй сђрлэг уулын аманд мєстлєгийн нєлєєгєєр ђђссэн нуур. Нуураас жижиг гол гадагш урсдаг. Маш цэнгэг хђйтэн устай, нуурын урт 3 км, єргєн 500 м, эргийн шугамын урт 7 км. Фото, кино аялалд нэн тохиромжтой. /О.С/ Агулатур ХХК /Миражтур/. БГД, 3-р хороо, 37-р байр, 99190703, Факс: 945275 Адал явдалт аялал. Тусгай сонирхлын аяллын хђрээнд ђђсч бий болсон аялал жуулчлалын нэг хэлбэр. Адал явдалт аяллыг агуулж буй эрсдлийн хэмжээ, аюул, ђйл ажиллагааны нь цар хђрээнээс хамаарч хєнгєн ба хђнд гэж ангилах ба явагдаж буй орчин нєхцлєєс нь хамааруулан нуур голын, эргийн ба усанд явагдах адал явдалт, /тєрєл бђрийн завиар аялах, усан доогуур шумбах, усанд гуурстайгаар гђехэн шумбах, загасчлах, усаар гулгах/ хуурай газрын адал явдалт, /ангийн аялал, дугуйн аялал, уулын оргилд авирах аялал гэх мэт/ агаарын адал явдалт /тєрєл бђрийн онгоцоор хийх аялал, тєрєл бђрийн шђхэртэй аялал/ гэж ангилдаг. /Х.А/ Адал явдал сонирхогчид. Тэдний таашаал эрэгч жуулчдаас ялгарах гол онцлог нь ганц нэгээрээ аялдаг бєгєєд єєрийгєє асар их эрсдэлд оруулдаг, гэхдээ тийм байдлаас эмээдэггђй. Тэдний хувьд энэ эрсдэл нь єєрийгєє сорих, таних боломж болох бєгєєд ер бусын сэтгэгдлийг тєрђђлдэг байна. /Х.А/ Адамас ХХК. ЧД, Тѓ-н 5-р байр 334 тоот, Утас: 322866, badmaa@yahoo.com Факс: 322866 Адуу, тэмээний махан хоол. Адуу эсвэл тэмээний мах, бєєрєнхий сонгино, гурил, сармис, холимог єєхєн тос, шєл, хачирнаас орц нь бђрдэнэ. Адуу,тэмээний сээр,нуруу, гуяны махыг нимгэн далбагар хєшиглєнє. Сонгиныг жижиг хэрчээд сайн халаасан тостой хайруул буюу тогоонд 2-3 минут хуурч дээр нь хєшиглєсєн махаа хийж 3-4минут хуураад сармис, амт оруулах зђйлийг хийж гурилаар зутагнасан шєл нэмж хутгаад жигнэж болгоно. Олгохдоо хярж хєшиглєсєн ногоон сонгиныг цацна. Жуучдад хамгийн шим тэжээлтэй мах нь адууны мах юм. /Т.Б/ Адуун чулуун. Завхан аймгийн Баянхайрхан сумын Адуун чулууны ђзђђр гэдэг газар байгаа хђрэл зэвсгийн ђеийн буган чулуун хєшєєнђђдтэй сонирхолтой дурсгал юм. /О.С/ Адууны зђс. Монгол адууг 300 гаруй зђсээр ялган тодорхойлж ирсний дотроос цагаан, хар, буурал, хээр, хђрэн, зээрд, хонгор, халиун, хул зэргийг ђндсэн зђс гэнэ. Адуунд ђндсэн зђс холилдсон байдаг бєгєєд чухам аль зђс давамгайлснаас хамааруулж: улаан зээрд, хђрэн зээрд, харлаг, цавьдар, цавьдар халзан, хээр алаг, бор хээр, улаан хээр, шар хээр, улаан буурал, хђрэн алаг, хєх саарал, алаг, сартай, хамар цагаан, загал хул, хул хонгор г.м давхар зђсээр нэрлэдэг байна. Мєн адууны зђсийг зан ђйл, мєн єргємжит нэр, ааш зан, явдал, уналагын онцлог, хэлбэр галибартай нь хослуулан нэрлэх зђслэх явдал байдаг. Ж нь: сайвар хээр, салхин зээрд, ороо хар,

7

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

агсам хђрэн, хашин алаг, омголон улаан, сэтэрт халзан, хажиг цавьдар, ялгуун хонгор, элбэг халиун, єндєр зээрд, бєгтєр улаан, єлгєр хонгор, гэдгэр хул, цомбон туурайт, бухдаг улаан, ажнай зээрд, уургын халиун, хониний цагаан, зєнгєр хђрэн, г.м олныг нэрлэж болно. Мориор аялаж жуулчлах хђмђђс унах мориныхоо хосломол нэр зђсийг асууж лавлаж мэдэж байвал зђгээр. /О.С/ Аж Богд. Говь-Алтай аймгийн Алтай сумын нутагт оршдог д.т.д 3802м єргєгдсєн 150 км урт, 60 км єргєн нуруу. Эвэр хуурмагт боржин, асмалжин зэрэг гђний чулуулаг хувирмал занар элсэн чулуу г.м хурдаст чулуулгаас тогтжээ. Болор, молрын илэрцтэй, орчноосоо євєрмєц бичил уур амьсгалтай, уулт хээрийн ба говийн хосолмол ургамалтай. Бун зэрэг хэд хэдэн булаг шандтай, аргаль, янгир, ирвэс, хар сђђлт, зээр, чоно, ђнэг, хойлог, ятуу, хєтђђ, Алтайн хар тарвага зэрэг ан амьтантай. Соѐн, Агуйт зэрэг агуйтай. /О.С/ Ажийн тал. ѓмнєговь аймгийн Баян овоо сумын тєвєєс урагш 10 гаруй км-т оршдог єргєн тэгш тал. Заг, хармагийн бут зэрэг говийн ургамалтай. Хулан, хар сђђлт зэрэг ан амьтантай. /О.С/ Ажил хэрэгч аялал. Аялал зохион байгуулахдаа жуулчдыг єндєр зэрэглэлийн зочид буудалд байрлуулах шаардлагатай бєгєєд нэг ортой єрєєнд оруулна. Мєн тђђнчлэн хурлын танхим, гэрээ хэлэлцээр хийх єрєє ба бусад арга хэмжээ явуулах заал танхимыг урьдчилан бэлтгэх, тэдгээр нь тухайн зочид буудалд буюу тђђнээс нэг их холгђй оршиж байх нь зђйтэй. Холбоо, банкны салбарын ђйлчилгээ нь мєн ажил хэргийн зорилготойгоор аялаж байгаа жуулчдад ђзђђлэхэд шаардлагатай атрибут юм. Ажил хэрэгч туруудын зохион байгуулалтын технологи нь аяллаа явуулах, хэлэлцээр хийх, ажлын, уулзалтын цагийг гаргасан байхыг урьдчилан хардаг. /Д.Г/ Ажил хэргийн аялал жуулчлал. Томилолтоор явж байгаа газраа ашиг орлого олохгђйгээр, ажил хэргийн зорилгоор хийх аялал. Ажил хэргийн аялал жуулчлалд хувиараа зорчин яваа бизнесмен, компанийн албан ажлаар єєр улс оронд яваа ажилтнууд, урамшууллын аяллаар яваа ажилтнууд хамрагддаг. Аяллын хєтєлбєр нь ажил хэргийн хэсэг, тђншђђдтэйгээ уулзалт хийх, хурал семинар зохион байгуулах, соѐлын энгийн хєтєлбєр, тђђх, дурсгалт, зђйлсийн ђзвэрийг багтаадаг. Ийм аяллын зардал нь ихээхэн ђнэтэй аялал жуулчлалын тєрєл бєгєєд бизнес – ђйлчилгээг зохион байгуулагч байгууллагад ихээхэн ашиг оруулдаг. Ажил хэргийн аялал жуулчлалд их, бага хурал зохион байгуулдаг конгресс-аялал гол байрыг эзэлдэг. /Х.А/ Ажил хэргийн бизнес виз. Зорчих зорилго, хугацааг заасан гадаадын байгууллагын урилгыг албан ѐсны болгож паспортанд хийх тэмдэглэгээ. /Х.А/ Ажиллах эрхийн виз. Гадаадад ажиллахад олгох эрх. Ийм виз авахын тулд урьсан тал /ажил олгогч/ ба тухайн ажиллах хђн хоѐр гэрээ байгуулсан байх шаардлагатай. /Х.А/ Ажнай тур. Улаанбаатар, ajnaitour@magicnet.mn

Чингисийн

єргєн

чєлєє-36,

345353,

Факс:

345757,

Ажнайн рашаан. Дорнод аймгийн Баян Уул, Хэнтий аймгийн Норовлин сумын хоорондох дардан замаас урагш 6 км зайтай оршино. Бага зэрэг цацраг идэвхи чанартай гидрокарбонат, хлорид, сульфад, натри-кальци найрлагатай, шаравтар єнгєтэй, зэв бал амттай, хђхэр ђнэртэй, тємрийн найрлага илђђ, тас хар єнгєтэй, нилээн нарийн ширхэгтэй лаг шавартай, ђе мєч, ходоод гэдэс, дотор, бєєр, мэдрэлийн євчнийг анагаахад ашигладаг. /О.С/ Азарга. Дорнод аймгийн Халх гол сумын нутагт Хянганы уулсаас эх авч 70 км урсаад Хэрэмт, Их ташгай нуурын єргєн хотгорын хєрсєнд шургадаг. Гольдролын зонхилох єргєн 2-5 м боловч зарим хэсэгтээ 15 м єргєсдєг. Усны гђн 20-40 см, 10-р сараас 4-р сарын эх хђртэл хєлддєг. Зээр, чоно маш элбэг, усны шувууд элбэгтэй, ђржил шимт хар хђрэн, хар хєрстэй, ургамлын нэр нягтшил ихтэй. 1930 аад оны дунд ђе /Японы тђрэмгийлэл эхлэх хђртэл/ хђртэл хђн амын нягтшил ихтэй нутаг байжээ. Азаргын гол сэвсгэр хурдсанд шургах учраас Мухар Азаргын гол гэж нэрлэдэг. Энд 1201 онд Жамуха Чингис хааны эсрэг холбоо байгуулж єєрийгєє Гђр хан єргємжлђђлэхээр тохиролцож азарга, гђђ алж андгайлж байсан тђђхэн нутаг. /О.С/ Азарга уул. Дорнод аймгийн Халх гол сумын нутгаар урсдаг Азаргын голын баруун биед оршдог д.т.д 823 м єргєгдсєн харууц ихтэй уул. Ойролцоо нь Гђђ, Унага нэртэй намхан толгод

8

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

бий. Азарга уулын нэрийг товчилж Азар уул гэж нэрлэх нь бий. Энэ уулын оройгоос эргэн тойрны 30-40 км газрыг ажиглаж болно. Зээр, тђђнийг дагасан чоно элбэгтэй. /О.С/ Азаргын гол. Булган аймгийн зђђн хойд хэсэгт Зэд, Хєх чулууны нуруунаас эх авсан уулын гол. Зэлтэр голын жинхэнэ ой хєвч бђхий байгалийн ђзэсгэлэнтэй газраар 95 км урсаад Зэлтэрт цутгана. 10-р сараас 4-р сар хђртэл хєлдєнє. Загас элбэгтэй. /О.С/ Азийн караван ХХК. СБД, 4-р хороо 18-р байр, 459196, 321584, 316476 Ай энд юу ХХК. СБД, Спотын тєв ордон дотор, 323926 Ай Эс Си ХХК. БГД, ТЗХЭГазар 323 тоот, 99118944, Факс: 327965, И-мэйл:isc@mongol.net Айгуус /Мануухай, ѓлзий хђђ/. Малчин ардууд чоно ихтэй газар нутаглахдаа чоно айлгах гэж хотныхоо захад босгодог хђний дђрс, дээл хђрэм хэлбэртэй зђйл. Хотны захад алхан толгойтой модон шонгууд зоогоод дээл, арьс шир, навтас нємєргєж босгосныг мануухай гэнэ. Бэлчээрт байгаа адуун сђргийг шєнє чононоос хамгаалахын тулд хамгийн номхон моринд янгирцаг тохож хђн дђрст айгуус суулгаж бэхэлснийг ѓлзийхђђ гэнэ. ёдэш ба ђђрээр аялж явахдаа ийнхђђ морьтой ѓлзийхђђ дайралдвал айж цочих хэрэггђй. /О.С/ Айраг. Монголчуудын бэлтгэдэг уламжлалт цагаан идээний нэг тєрєл юм. Айргийг гђђний, ђхрийн, ингэний гэж ангилдаг тухай жуулчдад тайлбарлах ѐстой. Гђђ ингэний сђђг хєхђђрт хийж бђлж исгээд айраг болгодог. Тэрчлэн ђнээ бог малын таргийг торх, хєхђђр саванд хийж сђђгээр шингэлэн бђлж исгэж бэлтгэдэг. Жуулчдад айргийг гэнэт ихээр уулгавал гэдэс, дотор нь эвгђйрхэх талтай /Т.Б/ Айраг нуур. Архангай аймгийн Эрдэнэмандал сумын нутагт д.т.д 1354 м єндєрт оршино. Шорвог эмчилгээны сувилгааны ач холбогдолтой лаг шавартай, ойрхон нь цэнгэг устай гол горхитой, ой модтой уулстай учир аялал жуулчлалд их тохиромжтой. Урт нь 2,7 км, єргєн 800 м, эргийн шугамын урт 6,6 км, гадагш урсдаггђй, хамгийн гђн нь 2 м. /О.С/ Айраг нуур. Дорноговь аймгийн Айраг сумын нутагт д.т.д 900 м єндєрт оршдог. Ширгэдэг боловч устай ђедээ 2,2 км урт,1,1 км єргєн, эргийн шугамын урт 3,4 км болдог. Аялал жуулчлалын сонирхолтой газар юм. Энэ ђед усны шувууд ихээр цугладаг. Ойрхон хэд хэдэн агуй, єнгє єнгийн жоншны уурхайтай. Намар болоход нђђдлийн зээр ихээр ирдэг. /О.С/ Айраг нуур. Завхан аймгийн Сонгино сумын нутагт д.т.д 1773м оршдог цэнгэг устай. 3км урт 2.1км єргєн эргийн шугамын урт 8км хамгийн гђн 2.5км 40 сая шоо метр усны гђн 2.5м Хур бороо болон гђний усаар сэлбэгдэнэ. Нуурын ємнєд талаас хэд хэдэн булаг цутгаж нуураас Нарийн гол гэдэг жижиг гол гадагш урсаад тєд удалгђй ширгэдэг. ѓвєл маш их цас ордог Монголын хамгийн хђйтэн газрын нэг боловч 5-р сарын дунд ђе гэхэд нуурын ус бђлээсэж аялал жуулчлалд ихээхэн тохиромжтой болдог. Нуурын эргэн тойрон бэлчээрийн нарийн ургамал ихтэй учир малчид их нутагладаг. Айраг нуурын хєндийд эртний чулуун дурсгалууд нилээд бий. /О.С/ Айраг нуур. Увс аймгийн Завхан сумын нутагт Хяргас нуураас холгђй д.т.д 1030 м єндєрт оршдог цэнгэг устай нуур. 16км урт, 13км єргєн, эргийн шугамын урт 54км, усны гђн нь Галбын хоолой орчимд 10 м, дунджаар 6м. Эрт цагт Айраг нуур Хяргас нууртай хамт нэг нуур байгаад Хяргас нуурын усны тђвшин багасч 5км зайтай Айраг нуур тусгаарлагдсан нуур болсон. Хоѐр нуурын эртний нуурын татралтын гэрч болох олон зээг, далан бђхий урт ухаа тусгаарлах боловч Галбын хоолой гэдэг татаал хоолойгоор холбогдоно. Айраг нуурын эрэг тэгш налуувтар амрагч жуулчдад нэн тохиромжтой. Харин Завхан, Хђнгђй голын цутгалын орчимд нэлээд намагтай болдог. Эдгээр цутгалын орчим элс бий болсон нь наран шарлагад нэн тохиромжтой. Айраг нуурт цутгах Завхан, Хђнгђй голын хэлбэлзлээс нуурын усны тђвшин нилээд хамаарна. Нуурын усны темпаратур 7- р сард 19,0-21,3оС байх тул аялал жуулчлалд нэн тохиромжтой байна. Айраг нуурын ус харьцангуй бђлээн тул 2-3-р сард нуурынхаа ѐроолд 2-3 градус байна. Нуурын ѐроолд элс хайрга голлох боловч хђхэрлэг ус тєрєгчийн сулавтар ђнэртэй, хар, лаг шавар тунасныг эмчилгээ сувилгаанд ашиглах єргєн боломжтой. Нуурын ус эрдэсжилт багатай, карбонат, натри зонхилох тул амрагч жуулчид усанд орох тєдийгђй ундаанд ч тохиромжтой. Нуур загас, нђђдлийн шувуудаар баян. Монголын тал, говийн бђсийн нууруудаас аялал жуулчлалд хамгийн тохиромжтой нуур юм. /О.С/

9

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Айраг нуур. Хэнтий аймгийн ѓмнєдэлгэр сумын нутагт д.т.д 1290 м єндєрт байгалийн ђзэсгэлэнтэй газар оршдог. Дулааны хєндийлжийн гаралтай, цэнгэг устай. ѓргєн урт нь хайш хайшаа 800 м, эргийн шугамын урт 2600 м урт. Жижгэвтэр загастай./О.С/ Айристур ХХК. СБД, мэйл:iris.co@mobinet.mn

МоАХ-ны

байр,

108

тоот

Утас:352001,

Факс:

352001,

И-

Айрхан нуур. Булган аймгийн Хутаг-ѓндєр суманд Эгийн голын ємнєд эрэг дээр д.т.д 940 м єндєрт элбэг ургамалтай ђзэсгэлэнт хєндийд оршино. Урт нь 4,4 км, єргєн нь 2,3 км, эргийн шугамын урт нь 16 км. Онцлог нь нуурын тђвшин тогтворгђй, гантай ђед 2 хэсэг тасарч, хур бороо элбэгшихэд нийлж тэлдэг. Дундаж гђн нь 2 м, нуурын урд эргээс жижиг горхи цутгах боловч тэр нь зарим ђед ширгэдэг. Нуурын гадаргын талбай нилээд том боловч гђехэн учраас жижиг арал хойгуудтай, нуурт усны ургамал элбэг ургадаг. Нуурын усны эрдэсжилт хэлбэлзэл ихтэй. Усны тђвшин бага болох тусам эрдэсжилт нь нэмэгдэнэ. Хлор, сульфад, натрийн бђтэцтэй эмчилгээ сувилгаанд тохиромжтой устай. ѓвєл нуурын мєсєн дээр шђђ тогтох тул хђн малын эрдэст тэжээлд зориулан авч ашигладаг. /О.С/ Айцын даваа. Улаанбаатараас урагш 20 км-т Тєв, Дундговь, ѓмнєговь аймгийн чиглэлийн гол зам дайрч єнгєрнє. Аялагч жуулчид зогсож ѐслол хийдэг. Хурдан морины уралдаан ђздэг гол цэг байв. Давааны хажуу талын шовгор уулыг Байц уул гэнэ. Давааны зђђн бэлд дэх булгийг Айцын булаг гэнэ. Байц гэдэг ђгийн дуудлага товчлогдож Айц гэж дуудагдах болсноос ђђссэн нэр юм. Энэ учрийг мэдэхгђй зарим хђмђђс Айцийн давааг Айдсын даваа гэж эндђђ нэрлэх нь бий. Байцын давааг Айцийн даваа гэж нэрэлдэгтэй адилаар /Тєв, Увс, Завхан, Хєвсгєл аймагт Уужим буланг Уу булан, Баянхонгор аймагт Зђђн баян цагаан, Буянт цагаан сумдыг Баацагаан, Бууцагаан гэж товчлон нэрлэсэн байдаг. Ийм жишээ Монголд маш олон байдаг. /О.С/ Актив энд адвенчер ХХК. Хаяг:ХУД 1-р хороо Говийн од групп ХХК Утас: 943472, 99186533, Факс:341576 Акуте ХХК . БГД 9-р хороо Акуте ХХК, Утас: 95252620, Е-мэйл:Akuto@yahoo.com Алаг Морьтын шил. Дорнод аймгийн Матад сумын нутаг. Мэнэнгийн талын тєвд байдаг тєвгєрдђђ ширээ тал 40 км урт, 35 км єргєн. Монголын олон талууд дотроос хамгийн тэгш, хамгийн бага хэрчигдсэн нутаг юм. Ерєнхийдєє талын гол хэсэг нь захаасаа арай єргєгдсєн учраас шил гэж нэрлэгдэх боловч жинхэнэ ширээ талын хэлбэрийг хадгалсан тэгш тал юм. Алаг морьтын шилд зогсоод хаашаа ч харсан тэнгэрийн хаяа дугуй харагдана. Хээрийн ургамалтай, цагаан зээр нэн элбэгтэй тђђнийг дагасан зээрийн цагаан хэмээх жижгэвтэр биетэй богино зайд их хурдалдаг євєрмєц чоно ч байна. /О.С/ Алаг мэлхий. Монгол ардын эртний уламжлалт дэлгэрмэл нэгэн зђйл наадам. Цагаан сарын ѐслол цэнгэл болгож 108, 128,134, 1000 шагайгаар бага, дунд, хангал, их гэсэн 4-н єргєєр, єнгє єнгийн шагайгаар алаг мэлхий єрж, олуулаа нааддаг тоглоом юм. Энэ наадам гадаадын жуулчдын сонирхлыг ихээхэн татдаг. /О.С/ Алаг нуур. Говь-Алтай аймгийн Бугат сумын Аж Богдын нурууны баруун хотгорт д.т.д 1036 м єндєрт орших, тектоник гаралтай, 8 км урт, 2 км єргєн, эргийн шугамын урт нь 20 км. Говийн хуурай уур амьсгалын нєлєєгєєр тђвшин нь тогтворгђй, гадаргын ба гђний усаар сэлбэгдэнэ. Хур бороо элбэг жил Гаханч гол, хэд хэдэн булгууд цутгадаг. Нуурын эрэг дагуу зэгс шагшуургатай тул зэгсний гахайтай. Нђђдлийн шувууд ихээр буудаллана. Эргэн тойрны уулсаас нуурыг чиглэсэн олон тооны хуурай сайрууд орж ирдэг тул хулан, хар сђђлт, зээр, чоно, ђнэг, хярс элбэг тааралддаг. /О.С/ Алаг Тэх. Ховд аймагт Буурал уулын арын мєстлийн нуураас эх авч Дунд Цэнхэрийн голд цутгадаг гол. Урт нь 30 км. Нэлээд ђзэсгэлэнтэй хавцлаар урсана. Нэн тунгалаг устай. /О.С/ Алаг Тэх. Ховд аймгийн Мєнххайрхан сумын нутаг Алаг Тэхийн голын эхэнд д.т.д 2646 м-т оршдог мєсєн голын гаралтай цэнгэг нуур. 1,5 км урт, 600 м єргєн, эргийн шугамын урт нь 2,8 км. Цас, мєс, мєсєн голын усаар тэжээгддэг, тунгалаг устай. ёзэсгэлэнтэй сэрђђхэн хавцалд оршино. /О.С/

10

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Алаг тээг. Ховд аймгийн Алтай сумын нутагт д.т.д 2672 м єндєрт єргєгдсєн уул. Тарвага, туулай, ђнэг, чоно элбэгтэй, хээрийн євслєг ургамалтай. Янгирын бэлчээр нутаг. Мєнххайрхан ууланд аялах, авирах жуулчид, уулчдын бааз байгуулахад тохиромжтой. /О.С/ Алаг уул. ѓмнєговь аймгийн Баян Богд уулнаас урагш Элст уултай залгаа оршдог, д.т.д 1370 м єргєгдсєн чулуурхаг уул. Янгир, ирвэстэй. Алсын бараа харахад нэн тохиромжтой. /О.С/ Алаг уулын тал. Дорнод аймгийн нутаг дахь Мэнэнгийн талын зђђн хойд хэсгийг Алаг уулын орчмоос эхэлдэг хуримтлалын тэгш тал. Монгол орны хамгийн тэгш, хээрийн ландшафттай учир эргэн тойрон тэг дугуй харагддаг. Нар ойрхон газар дороос гарч, хажууханд газар дор орж жаргаж буй мэт харагддаг. Цагаан зээр хэдэн зуу мянгаар сђрэглэнэ. /О.С/ Алаг ђнэгт. Дундговь аймгийн ѓлзийт сумын тєвєєс урагш 9 км замд оршдог, д.т.д 1288 м єндєрт єргєгдсєн уул. Элдэв хэлбэртэй хад цохиотой. ёнэг элбэгтэй. Нємєр дулаанаараа нэрд гарсан. Алаг ђнэг байсан домогтой. Зээр, янгир ђзэгддэг. /О.С/ Алаг ђнээт. Баянхонгор аймгийн Баян-ѓндєр сумын урд хэсэгт байдаг булаг. Бяцхан баян бђрд ђђсгэдэг. Баян бђрдэд хулан, хар сђђлт, чоно усанд ирдэг. Дээр ђед алаг ђнээтэй айл байнга нутагладаг байсан домогтой. /О.С/ Алаг Хайрхан. Говь-Алтай аймгийн Бугат сумын нутагт оршдог д.т.д 3788 м єндєр уул. Урт нь 11 км, єргєн нь 4 км, Цагаан сайр, Хєх сайр, ѓлт, Баг зэрэг гол горхи энэ уулнаас эх авдаг. Пермийн галавын боржин, девоны доод, дунд, галчингийн андезит, дацит, порфирит, линорит порфир, Ордовикийн бєсєл, элсэн чулуу, хєрзєн, тоосгон чулуу, ордовикийн дунд, дээд галчингийн элсэн чулуу, бялхмал чулуу, бєсєл, нанги занараас тогтжээ. Чулуулаг нь олон єнгєтэй тул Алаг хайрхан гэж нэрлэжээ. Аргаль, янгир, ирвэс, суусар зэрэг ан амьтан, ѐл, хойлог г.м жигђђртэн шувуутай. Хээрийн євслєг, бутлаг ургамалтай. Энэ уул єндєр уул ба цєлєрхєг говийн бђсийн заагт оршдог тул жуулчдад єндєр сэтгэгдэл тєрђђлдэг. /О.С/ Алаг хайрхан БНГ. Говь-Алтай аймгийн Бугат сумын 36400 га нутгийг хамарна. Мєн 1996 онд улсын тусгай хамгаалалтанд авсан. Монгол - Алтайн нурууны дунд хэсгийн єндєр уулсын нэг бєгєєд ховор, нэн ховор ургамал /вансэмбэрђђ, сэржмядаг, юмдђђжин/, амьтдын /аргаль, янгир, ирвэс хойлог/ байршил нутаг. /Х.А/ Алаг шанд. ѓмнєговь аймгийн Гурвантэс сумын баруун хойд хэсэгт оршдог булаг. Бяцхан баян бђрд ђђсгэдэг. Хулан, хар сђђлт, хавтгай, чоно зэрэг ан амьтад усанд цугладаг тул жуулчдаар ан амьтдыг ажиглуулахад нэн тохиромжтой. /О.С/ Алагцар. Хєвсгєл аймгийн Алаг-Эрдэнэ сумын Яргис-Их уулаас эх авч Хєвсгєл нуурт цутгадаг гол. Урт нь 30 км, ай савын талбай 340 км кв. ёзэсгэлэнтэй сайхан хєндийтэй. Загасны нђђдлээрээ нэрд гарчээ. /О.С/ Алагцар. Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын нутагт д.т.д 952,7 м єндєрт оршдог нуур. Ус ихтэй ђед 16,7 км кв талбайтай, 6,8 км урт, 4,6 км єргєн, эргийн шугамын урт 21,4 км, гђн нь 1,0 м-ээс ђл хэтрэнэ. Хурын усаар сэлбэгдэнэ. Зарим ђед хатаж тойром болдог. Устай ђед нђђдлийн шувуу цуглаж, хар сђђлт, хулан ундаалдаг. /О.С/ Алгана. Алгана овгийн цэнгэг усны загас. Биеийн урт 40-50 см, жин 200-500г, заримдаа 2 кг. Ази, Европын цэнгэг усанд, Монголд Сэлэнгэ /цутгалууд/, ѓгий, Тэрхийн цагаан, Хєвсгєл нуур, Ховдын Булган голд байдаг. Бие нь єргєслєг хайрстай, ногоон зоотой, хажуу цайвар, сэрвээний ард зууван хар толботой. 3-5 насандаа ђржилд орж, 4-5-р сард тђрс орхидог агнуурын загас. Жуулчид хайрсыг цэвэрлэхэд тєвєгтэй боловч мах нь амттай. /О.С/ Алмас. Европ дахинд хэлэлцдэг цасны хђний ухагдахуунтай Монголчуудын хэлэлцдэг алмасын ухагдахуун утга дђйдэг. Памир, Гималай, Тэнгэр уул, Алтай болон Хойд Америкийн баруун хойд талын уулархаг нутагт алмас байдаг гэх боловч лавтай батлагдсан нь ђгђй. Алмас гэгдэх зэрлэг хђн байхгђй гэхэд єндєр ууланд амьдардаг, цєєн тоотой хђн дђрст мич байхыг ђгђйсгэхгђй. Монголын говьд, Алтайн ууланд алмас байдаг гэж шуугидаг. Жуулчдын чєлєєт цагаар алмасын тухай ярьж болно. /О.С/ Алтаад /гол/. Архангайн Тарвагатайн нурууны зђђн хажуугаас эх авч Чулуут голд цутгадаг гол. Урт нь 55 км. ёзэсгэлэнтэй байгальтай. /О.С/

11

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Алтаад гол. Булган аймгийн нутаг дахь Хан Жаргалант нуруунаас эх авч Сэлэнгэ мєрєнд цутгадаг. Урт нь 57 км, ай савын талбай 1292 км кв. Харгана, Тээл, Бєєрєлжђђт, Уул гэх мэт олон гол горхи цутгадаг. ёзэсгэлэнтэй байгальтай онгон зэлђђд нутаг. Зундаа автомашин явах боломжгђй учир аялал жуулчлалд ашиглагдаагђй нєєц газар юм. /О.С/ Алтай. Монгол, ОХУ, БНХАУ-ын нутагт оршдог уулт тогтолцоо. Обь, Эрчис, Енисей, Тєв Азийн гадагшаа урсгалгђй ай савын усны хагалбарыг бђрдђђлдэг нуруунаас тогтоно. Нийтдээ 2000 км урт. Хамгийн єндєр цэг нь Монгол орны хамгийн єндєр цэг болох Таван Богд уул /4374м/ юм. Монгол Алтай баруун хойноос зђђн урагш чиглэн намссаар хэд хэдэн нуруу болж салаалдаг. Монгол Алтайн зђђн ђзђђр нь Хєвчийн нуруу юм. Говь-Алтайн нуруу Баян-Цагааны нуруунаас эхлэн зђђн урагш ђргэлжилж Хурхын уулсаар тєгсдєг. Монгол Алтайд жилд 100-150 мм, Говь Алтайд 36-100 мм тунадас унадаг. Чийгшил бага, гол мєрєн ерєнхийдєє цєєн. Голууд ихэнхдээ Монгол Алтайд бий. Ховд. Булган, ёенч, Бодонч, Хархираа гэх мэт гол бий. Уур амьсгал хуурайвтар учраас ургамал нь тачир сийрэг, ойн бђслђђр бараг ђгђй, зураа тєглђђд зонхилдог. Шинэс, улиас, хус ургадаг. Харин тагийн бђслђђр нэлээд газрыг хамарч доошлон уулын хээртэй шууд залгадаг. Аргал, янгир, ирвэс зэрэг ан амьтантай. Оросд Алтан хамгийн єндєр нь Хатаны, Умард, ѓмнєд Чђйн нуруу юм. Тэдгээрийн ноѐн оргил нь Белуха уул 4506 м єндєр. /О.С/ Алтай таван богд БЦГ. Баян-ѓлгий аймгийн Улаанхус, Цэнгэл, Сагсай, Алтай сумдын нутгийн баруун талын улсын хил дагуу байрласан 636161 га газрыг хамардаг. 1996 онд тусгай хамгаалалад авч Байгалийн цогцолборт газрын ангилалд бђртгэн авсан. ѓндєр уулын мєнх цас, мєсєн гол, ян сарьдаг, уулын нуга, хээрийн ландшафт, экосистемийн онцлогийг тєлєєлсєн ђзэсгэлэнт байгальтай, аргаль, янгир, марал буга зэрэг хєхтєн, хойлог, тас, ѐл зэрэг жигђђртний байршил нутаг бєгєєд уулын спорт, байгалийн аялал жуулчлал хєгжђђлэхэд нэн тохиромжтой. /Х.А/ Алтай тур жуулчны бааз /Алтай тур ХХК/. Байршил: Баян-ѓлгий, ѓлгий сум 5-р баг, 22815, 22520, 071-28-29, Гэр:10, Ор:20 Алтайд. Завхан аймгийн Отгон сумын нутаг дахь /Завхан голын эх/ Буянт голын эхэнд 2396 м єндєрт оршдог мєстлийн гаралтай ђзэсгэлэнтэй нуурын нэг. 3 км урт, 1 км єргєн. Эргийн шугамын урт 7,6 км. /О.С/ Алтайн халиун трейд ХХК. БЗД 4-р хороо ― Алсын тєв‖ ХХК-ийн байр, Утас: 95256464, 99197867 Алтан. Ардын журамт цэргийн анхны анги байгуулсан газар. Орхон-Сэлэнгийн бэлчирт буй. Д.Сђхбаатарын тушаалаар Алтанд 1921 оны 2-р сарын 25 нд Б.Пунцагийн удирдсан ардын журамт цэргийн анхны анги цугларсан. Алтан нь Эрдэнэ ван, Сумъяа бэйс нарын хошуу нутагт ойр тул тэдгээр хошуудаас цэрэг элсђђлэх, Зєвлєлт Орос улсаас тусламжийн зэвсгийг Уушигний тосгоноор дамжуулан авахад дєхєм байсан учир тэнд ђђсэн бђрэлджээ. Тђђхэн аялал жуулчлалын замналд тусгагдсан газруудын нэг. /О.С/ Алтан Амсар. Баянхонгор аймгийн Галуут сумын нутагт Жаргалантын нуруунд байдаг /2726/ уул. ѓвєрмєц сайхан тогтоцтой. Нутгийн ард олон дээдлэн шђтдэг уул. Аргаль, янгир бий. /О.С/ Алтанбулаг хот. Алтанбулаг хот нь хилийн боомт хот тєдийгђй ардын хувьсгалын єлгий нутаг юм. Монгол улсын хойд хил. Жанжин Д.Сђхбаатар ардын журамт цэргийг эмхлэн байгуулж, Хиагт хотноо бђгсэн хятадын гамин цэргийг бут цохиж анхныхаа ялалтыг Алтанбулаг хотноо байгуулсан юм. Энд одоо хувьсгалын салбар музей ажилладаг ба алдарт ―Шивээ хиагт‖ дуунд гардаг дєрвєн пулемѐнт, В.И.Лениний баримал зэрэг 1921 оны хувьсгалын холбогдолтой ђзмэрђђд байдаг. УИХ-ын шийдвэр Засгийн газрын тогтоолоор нээлттэй чєлєєт бђс болгосон тул аялал жуулчлалын тєв болох ирээдђйтэй. /X.Л/ Алтан дєл жуулчны бааз /Алтан дєл ХХК/. Баянгол дђђрэг, 2-р хороо,1-р байр 29 тоот, Байршил: Тєв аймгийн Эрдэнэсант сумын Улаан худаг гэдэг газарт, /Улаанбаатар 220 км/, 99116428, Гэр: 6, Ор:20 Алтан овоо. Сђхбаатар аймгийн Дарьганга сумын нутаг Дарьгангын талд Молцог элсний хойд захад оршдог сєнєсєн галт уул. 1349 м єндєр. Говирхог хээрийн ургамалтай. Эрт цагт Хар овоо гэдэг байжээ. Дарьганга нутгийн шђтлэгтэй хамгийн том уул. 2005 оноос тєрийн тахилгатай уул болгожээ. /О.С/

12

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Алтан овооны хђн чулуу. Сђхбаатар аймгийн Дарьганга сумын Алтан овооны ємнє талд буй XII-XIV зууны Монголчуудын бђтээсэн дурсгал. Дєрвєн хђн чулууны дээл, бђс, хавтага, сандал зэргийг маш нарийн уртай сийлжээ. /О.С/ Алтан ѓлгий. Тєв аймгийн Эрдэнэ сумын нутаг Бага Хэнтий дэх 2656 м єндєр уул, оройдоо ойгђй, асга хад, цохио ихтэй. Тал бђрээс нь олон гол горхи эх авч урсдаг ђзэсгэлэнт байгальтай. /О.С/ Алтан сандалын дурсгал. Архангай аймгийн Их Тамир сумын Алтан сандал уулын орчимд нэг доор байдаг дєрвєлжин булш. Дугуй чулуун далантай том жижиг хиргисђђр, долоон буган чулуун хєшєє, хђн чулуун хєшєє зэрэг тђђхийн єєр єєр ђед холбогдох олон тєрлийн дурсгал. /О.С/ Алтан уул. ѓмнєговь аймгийн Гурвантэс сумын тєвєєс баруун хойш 90 км-т оршдог. Палентологийн олдворт газар. Алтан уулын дээд цэрдийн хурдсаас аварга биет ђлэг гђрвэл, завролоф, оплетоцелькауди, завропод дейнорхер, тарбозавр, овираптор, галлиминум, тэдгээрийн єндєгт олддог. Мєн монголхелис гэдэг эртний яст мэлхий, таксонд, платанус г.м. ургамлын олдвор элбэгтэй. /О.С/ Алтан хєл. Хєвсгєл аймгийн Цэцэрлэг сумын нутгаар урсдаг Шаварын голын савд 2200 м єндєрт оршдог ђзэсгэлэнт нуур. 0,6 км урт, 0,5 км єргєн, эргийн шугамын урт 1,6 км. /О.С/ Алтан Хєхий. Увс аймгийн ѓмнєговь, Ховд аймгийн Мянгад сумын нутагт оршдог. 3356 м єндєр уул. Урт нь 40 км, єргєн нь 25 км. Цагаан бургаст, Сондуулт, Шар булаг, Баян Булаг гэх мэт олон гол горхи, булаг эх авч урсдаг. Боржин, асмалжин, толболжин, болронцор, хадан цагаан, их хувирмал талст занар гэх мэт хурдаст чулуулгаас тогтжээ. Аргаль, янгир, ирвэс, шилђђс, мануул гэх мэт ан амьтантай бага зэрэг шинэсэн ой, уулт хээрийн євслєг ургамалтай. Зундаа дээд хяраар зуу зуун айл зусдаг євєрмєц онцлогтой. 2005 оноос тєрийн тахилгатай уул болгожээ. /О.С/ Алтан цант жуулчны бааз /Алтан цант ХХК/. Байршил: Дундговь аймгийн Дэлгэрцогт сумын Бага газрын чулуу, Сєдєтийн хоолойгоос баруун тийш Хѓ46 о13‘27‖,ЗУ 106 о00‘03‖, Аймгийн тєвєєс хойш 80км, Гэр: 10, Ор: 30 Алтан цєгц. Баян ѓлгий аймгийн Алтанцєгц сумын нутаг дахь Хавцалын голын хєндийд оршдог єндєр уулын євєрмєц тогтоцтой жижиг нуур Эртнээс дээдлэн хамгаалж байжээ. Нуурын нэрээр Алтанцєгц сум нэрлэгджээ. /О.С Алтан ширээ. Дорноговь аймгийн Хєвсгєл сумын тєвєєс баруун тийш 20 км зайд Гєлєєн Манханы элснээс урагш байдаг 942 м єндєр толгой, євєрмєц тогтоцтой, харууц /алсын бараа харах/ сайтай. /О.С/ Алтарга. Хєвсгєл аймгийн Баянзђрх сумын нутаг дахь Лам тайгын єврєєс эх авч Бэлтэс голд цутгадаг уулын гол. Урт нь 40 км, Ай савын талбай 380 орчим км кв. ёзэсгэлэнт хєндийгєєр урсах бєгєєд авто замаар Алтарга голын хєндийг єгсєж уруудахын тулд голоо 18 удаа гатлах тул ―Алтаргын 18 сђлжээ‖ гэж алдаршжээ. /О.С/ Алтач. Дорнод аймгийн Цагаан Овоо сумын хойд хэсэгт оршдог 1043 м єндєр уул. ѓвєрмєц тогтоцтой, харууц сайтай тул жуулчид оройд нь их гардаг. /О.С/ Алхайн Гозгор. Хєвсгєл аймгийн Ренчинлхђмбэ сумын тєвєєс урагш 50 км зайд, Хорьдол Сарьдагийн нурууны хад асга бђхий шовх оройтой, уул, Ойн хилээс дээш тагийн ургамал ургадаг. Доод хэсгээрээ хуш, хар модон ойтой, буга, хандгай, баавгай, гахай, зэрэг ан амьтантай. /О.С/ Алхана трейд ХХК. СБД, Амарын гудамж 2, ёнэн сонины байр, 204 тоот, 99192084, Факс: 312674 И-мэйл: Smgroup@mobinet.mn Аль ёнс ХХК. СБД, 2-р хороо, Баянгол зочид буудлын Б корпус, 201 тоот, 326541, 684443, Факс:684443, И-мэйл: Gotgonb@mongol.net, alliance@mobinet.mn Альфа интернэшнл ХХК. ЧД 1-р хороо ёндэсний тђђхийн музейн 23 тоот, 314184, И-мэйл: Bridge_pro@yahoo.com

13

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Аман хил. Нэгэн хичрээс нь зууж хуруугаар товшин амаар цуурайтуулан эгшиглђђлэх эртний нэгэн зђйл ганц чавхдаст хєгжмийн зэмсэг. Ан гєрєєс урамдан дуудахад голдуу хэрэглэдэг байсан. Байдал тєрх бяцхан нумын адил. Хилт чавхдас хєгжмийн зэмсгийн євєг. /О.С/ Аман хуур. Аманд тулган барьж хилийг доригуулан амаар цуурайтуулан эгшиг ђђсгэх хєгжмийн зэмсгийн бђгд нэр. Баруун Монголын дєрвєдєд аман товшуур Умард Монголын Дархадад хил хуур гэхчлэн нэрлэдэг. Хийсэн эд агуурсын тєлвєєр тємєр хуур, хулсан хуур, гуулин хуур, ясан хуур, эвэр хуур, модон хуур хєгжимдєх аргаар няслах хуур гэх мэт єєр єєр нэрлэн ялгадаг. Хєгжмийн зэмсгийн ерєнхий ангилалын хувьд єєрсний эгшигтний аймагт багтаж ам цуурайн хайрцгийн ђђрэг гђйцэтгэдгийн ђђднээс єгђђлэхийн эрхтэнтэй шђтэлцэх урлагт хамаарна. Эртний гаралтай энэ хєгжмийн зэмсэг дэлхийн таван тив дєрвєн далай улс ђндэстний хэл аялгуунд янз янзын нэрээр дэлгэрчээ. /О.С/ Амарбаясгалант зочид буудал. Энх тайвны єргєн чєлєє 15А/5 Улаанбаатар, 312413, 312427, 312385, Факс: 312391, И-мэйл: а_bayasgalan@mongolnet.mn Амарбаясгалант хийд. Монголын шарын шашны томхон хийд. Сэлэнгэ аймгийн Бђрэн хаан уулын євєрт Ээвэн голын эхэнд буй. 1727 онд Манжийн эзэн хааны зарилгаар ѓндєр Гэгээний дурсгалд зориулсан хийд барихаар улсын сангаас 10 тђмэн лан мєнгє гарган барилгын ажлыг эхлђђлж монголын олон уран дархан тоосго, модоор барьж 1736 онд дуусгажээ. Хийдэд бурхан багшийн сђм, Аюушийн, Махгал, Майдарын, Нар хаждийн сђм, Богд гэгээний ордон, ѓндєр гэгээний бунхан зэрэг 40 гаруй сђм дуганыг тэгш хэмийн байгуулалттай 175х207 м хэрмэн хашааны дотор 3 ђелсэн дэвсэг дээр барьснаас 28 сђм дуган хэрмэн хашаа ђлдснээс 1943 онд улсын тэргђђн зэргийн хамгаалалтанд авч єдгєє сэргээн засварлаж байна. Хийдийн олон барилгаас архитектур инженерийн євєрмєц шийдэлтэй нэн гоѐмсог нь 32х32 м хэмжээтэй 2 давхар цогчин дуган юм. Энэ дуганы дээврийн ус голынхоо 4 баганы дундуур бууж доод давхрын шалан доорх чулуун ховилоор гадагш урсдаг байжээ. 1980 аад онд Вьетнамийн урчууд, сђђлд Монголчууд сэргээн засварлажээ. Монголд хамгийн бђдђђн модоор хийсэн баганатай, хамгийн том хурлын танхимтай байв. Энд ―Амарбаясгалант‖ жуулчны хђрээ бий. /Х.Л/ Амгалан тал. Сђхбаатар аймгийн Сђхбаатар сумын нутагт байдаг. Цєлєрхєг хээрийн ургамалтай, цагаан зээр, чоно элбэгтэй. /О.С/ Амгалант гол. Хэнтий аймгийн нутаг дахь Ноѐн уулын араас эх авч ђзэсгэлэнт хєндийгєєр урсч Онон голд цутгадаг, урт нь 40 км, загастай. /О.С/ Амгалант гол. Хэнтий аймгийн нутгийн Онон, Балж голын усны хагалбар уулаас эх авч байгалийн ђзэсгэлэнт хєндийгєєр урсаж Балж голд цутгадаг. Урт нь 40 км. Загасчлах жуулчид нэлээд очдог. /О.С/ Амьтны аймгийг аялал жуулчлалд хамруулах. Монгол орны уудам нутгийн байгалийн байдал янз бђр буюу єндєр уул, хээр тал, ой тайга, говь цєл хосолсны ачаар амьтны аймаг баялаг юм. Монгол орны амьтны аймгийн эх ђђсвэр бас л эрт ђед цэрдийн галавт тавигдсанаас зарим нэг мэрэгчид болон туурайтны ђђсэж бий болсон єлгий нутаг нь Монгол орон гэж ђздэг. Монгол орны амьтны аймгийн гол онцлог нь хэдийгээр эртний гаралтай боловч нийт байгалийн нєхцєл байдлын єєрчлєлтийг дагаж хувирч хувьсаж иржээ. Манай оронд 140 гаруй зђйлийн хєхтєн, 415 гаруй зђйлийн шувуу, 300 орчим хоѐр нутагтан, 80-аад зђйлийн загас байдаг. Манай оронд хєхтєн жигђђртэн шавьж, хэвлээр явагчид загас зэрэг хэд хэдэн аймгийн амьтад байгаа бєгєєд аймаг тус бђрд олон баг тєрєл зђйл байдаг. Монголын амьтны аймагт мэрэгчдийн багаас тарвага, зурам, хэрэм, ђлийн цагаан оготно, туулай туурайтны багаас бор гєрєєс, буга, хандгай, хђдэр аргаль, янгир, гахай, зээр, хар сђђлт, бєхєн, хулан, тахь, хавтгай хамгийн нийтлэг юм. Араатны багаас ђнэг, чоно, хярс, мануул, баавгай, ђен, солонго, ємхий хђрэн, ирвэс, шилђђс, зээх олон байна. /Х.А/ Амьтны газар зђй. Амьтны тархалт, амьдрах орчин нєхцлийн зђйл тогтлыг судалдаг физикгазар зђйн салбар ухаан. Аялал жуулчлалын ђйл ажиллагаанд амьтны газар зђйн судалгааг єргєн ашигладаг. /О.С/ Амьтны аймгийн тухай хууль. Амьтны аймгийн тухай хууль 2000 оны 5-р сарын 05-ны єдєр батлагдсан. Таван бђлэг 27 зђйлтэй. Энэ хуулийн зорилт нь газар, ус, хєрсєнд байгалийн жамаараа амьдардаг, Монгол Улсын нутаг дэвсгэр дэх унаган, нутагшсан буюу нђђдлийн

14

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

амьтдыг хамгаалах, єсгєн ђржђђлэхтэй холбогдсон харилцааг зохицуулахад оршдог байна. /Х.А/ Амралтын газрын зочид буудал. Энэ тєрлийн буудалд байрлуулах, хооллох ђйлчилгээнээс гадна ђйлчлђђлэгчдийг амраах, эмнэж сувилах зориулалттай нэмэлт ђйлчилгээг зохион байгуулдаг буудлыг хамруулна. Амралтын газрын зочид буудлуудын байрладаг ђндсэн газар нь эмчлђђлэгчийн эрђђл мэндэд хэрэгцээтэй байгаль цаг уурын тохиромжтой газар нутагт байрладгаараа онцлогтой. Энэ хэлбэрийн зочид буудал нь манай улсад маш тђгээмэл байдаг ба єєр єєрийн хэв загвар онцлогтой. / Т.Б / Амралт сувиллын газар зђй. Биеийн оюун санааны хђчийг сэргээхэд чиглэсэн хђмђђсийн ђйл ажиллагааны /амралт, аялал гм/ нутаг дэвсгэрийн /газар зђйн/ онцлогийг судалдаг нийгэм эдийн засгийн газар зђйн ухааны салбар. Аялал жуулчлалын мэргэжилтнђђд амралт сувиллын газар зђйн мэдлэг сайтай байх шаардлагатай. /О.С/ Амралт сувиллын зочид буудал. Амрах, сувиллуулах зорилгоор амралт сувиллын газарт ирсэн аялагч, жуулчдыг хђлээн авч ђйлчлэхээр тєрєлжсєн зочид буудлын тєрєл. Ар Жанчивлангийн зочид буудал г.м. /Х.А/ Амралт сувиллын нутаг. Хђний эрђђл мэндийг нєхєн сэргээх байгалийн орчин нь амралт сувилал, хђђхдийн зуслан байгуулахад тохиромжтой рашаан ус, эмчилгээний шаврын орд бђхий нутаг. Монголд амралт сувиллын нутгийг дархлан хамгаалдаг. /О.С/ Амралт цэнгээний парк. Тодорхой агуулга зорилго, сэдвийн хђрээнд ђйл ажиллагаагаа зохион байгуулж хђмђђст ђйлчилдэг амралт цэнгээний газар. Амралт цэнгээний томоохон паркуудад алсыг харагч, дђђжин, нєлєєт толь бђхий инээх єрєє, янз бђрийн гулгадаг гулгуурууд, уран зєгнєлт механик болон электрон тоглоом зэрэг олон тєрлийн тоглоом зугааны хэрэгсэл байдаг. Адал явдлын, тђђхийн, усны, эртний, хєгжєєнт зэрэг сэдэвт паркууд байдаг. Жишээ нь: Манай Хђђхэд залуучуудын соѐл амралтын хђрээлэн гэх мэт /Х.А/ Амралтын бђс. Хђн амын амралт, чєлєєт цагийг єнгєрєєх зориулалтаар, ашигладаг газар нутаг. Урт ба богино хугацааны амралтанд зориулж тусгайлан бэлтгэсэн газар нутаг. Ихэвчлэн ногоон бђсэд байрладаг. Мєн амралтын бђс гэсэн ойлголтод ногоон таримал бђхий цэцэрлэгт хђрээлэн, хђн ам тєвлєрсєн газарт байрлах амралтын газар хамрагдана. /Х.А/ Амралтын газар. ёйлчлђђлэгчдийг байрлуулах, хооллохоос гадна тогтсон хєтєлбєр, хуваарийн дагуу амраах , идэвхитэй амралт зохион байгуулах зэрэг ђйлчилгээ ђзђђлдэг байгууллага. Амралтын газар нь далай, тэнгис, нуурын эрэг, уулын район ђйлчлђђлэгчийн эрђђл мэндэд тустай байгаль цаг уурын газар байрладаг. Ихэнх амралтын газрууд улирлын ялгаатай євлийн эсвэл зуны цагаар ђйл ажиллагаа явуулдаг. /Х.А/ Амралтын зорилготой аялал. Аялалыг зохион байгуулахдаа ихэнх цаг хугацааг усанд сэлэх, наранд шарах, зугаалахад зарцуулах ѐстой. Гэсэн хэдий ч ийм амралтыг хэт нэг хэв маягийн болгохгђйн тулд хєтєлбєртєє хэд хэдэн тойрон аяллыг оруулж єгєхийг зєвлєдєг ба энэ нь тђђнийг илђђ сонирхолтой болгож єгнє. Энэ нь гол тєлєв ойр орших жуулчны дурсгалт газрууд руу автобусаар аялах гэх мэт байдаг. /Д.Г/ Амын дээд нуур. Говь-Алтай аймгийн Тонхил сумын нутагт 2176 м єндєрт оршдог ђзэсгэлэнт нуур. 1,5 км урт, эргийн шугамын урт 3,2 км, нђђдлийн шувууд цугладаг. /О.С/ Ан агнуурын аялал жуулчлал. 1965 онд АНУ-ын иргэн анх аргаль агнахаар ирсэн нь анхны ан агнуурын чиглэлээр ирсэн жуулчин байлаа. Тђђнээс хойш тєрийн бодлогын хэмжээнд жилд цєєн тооны ан агнуурын ач холбогдол бђхий ан агнах зєвшєєрлийг олгодог болсон ба гадаадын анчин жуулчдад агнуулахын тулд зєвшєєрлийн лицензийг хђлээн авч буй тур оператортой байгуулсан гэрээнд ђндэслэн єгєх болсон. Жишээ нь дэлхийн хамгийн том ховор ангийн тоонд зђй ѐсоор ордог Монгол Алтайн аргалийг БОЯ-наас дуудлага худалдаанд оруулж аялал жуулчлалын тур операторуудад худалдаалдаг байна. Манайд том тєрлийн ангийн тєрєлд гол тєлєв аргаль, угалз, баавгай, буга, хандгай, чоно ордог. Ангийн амьтны тархалтаас шалтгаалан ангийн отгууд єєр єєрийн нєєц бђхий онцлог газруудад байрласан байдаг. Ан агнуурын аялал жуулчлалаас олох орлого хавьгђй єндєр байдаг боловч ангийн тоо нь хязгаарлагдмал байна. /Х.А/

15

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Ан амьтны байршил. Ан амьтны байнга орших нутаг. Ан амьтныг орших нутгаар нь уулын /Аргаль, янгир, суусар, хойлог/, талын /хярс, цагаан зээр, тоодог/, ой хєвчийн /буга, хандгай, булга, хур, хєтђђ/, усны /заарт харх, галуу, нугас/ гэж ялгадаг. Амьтны байршлыг сайн мэдэх нь аялал жуулчлал ялангуяа анчин жуулчны амжилтанд сайн нєлєєлдєг./О.С/ Ан агнуурын соѐл. Байгалийн зђй тогтлыг танин мэдэх, ан агнуурын єгєєжийг амьдрал ахуй, нийгмийн хэрэгцээнд ашиглах, ан амьтныг хамгаалах уламжлалт ђйл хэв заншил, энэ уламжлалт соѐл тђђхийн явцад ард тђмэнд бий болжээ. Монголчууд ан агнуурын уламжлалт ѐс заншил, соѐлыг эрт дээр ђеэс дээдэлж хойч ђедээ уламжилсаар иржээ. Арьс ђс, тарга тэвээрэг гђйцээгђй ан амьтан, нялх хєхђђл тєл агнахыг цээрлэж, ан амьтныг нэг дор бєєнєєр хядах, бђл сђргээр устгах, шархдуулж тарчлаах, ђргээж тђйвээхийг эрс хориглож зєвхєн хэрэгцээний хэрээр агнах нэгэнт агнасан амьтны арьс махыг цэвэр нямбай тєхєєрєх ѐс заншил ђђнд багттдаг. Агнуурын уламжлалт соѐл жуулчдын сонирхлыг их татдаг. /О.С/ Ана трейд ХХК. СБД 2-р хороо Улсын циркийн байр Факс: 311770 Анар жуулчны бааз /Мєнгєт Хайрхан ХХК/. Сђхбаатар дђђргийн,11р хороолол, 10-191, Байршил: ѓвєрхангай аймгийн Хархорин сумын тєвєєс баруун тийш 5 км зайтай Орхон голын Толгойн боолтны дэргэд, 351066, anura@magicnet.mn Гэр:34 Ор:101 Анар интернэшнл ХХК. ХУД 3-р хороо Анар интернэшнл компанийн байр, 343265,341637 Ангилал ахих. Тухайн ђйлчилж байгаа ђйлчилгээний ангиллын хђрээнд аяллын явцад жуулчны хђсэлтийн дагуу сайжруулах тал руу чиглэсэн жуулчны ђйлчилгээний чанарын єєрчлєлт. /Д.Г/ Ангилал буурах. ёйлчилгээний явцад эсвэл жуулчны хђсэлтээр аяллын явцад, эсвэл ђйлчилгээг ђзђђлэхээр баталгаа єгсєн худалдагч ямар нэгэн шалтгаанаар шаардлагатай тђвшинд тђђний чанарыг хангаж чадахгђй тохиолдолд жуулчны ђйлчилгээний чанар муудах тал руу єєрчлєгдєх. /Д.Г/ Ангирлаг. Баян-ѓлгий аймгийн нутаг дахь Дэлђђн голын эхний цутгал Чигэртэйн голын хєндийн 2608 м ђнэмлэхђй єндєрт оршдог мєстлийн ђзэсгэлэнтэй хунхад тогтсон уул. Казахууд энэ нуурыг Саралагаз гэж нэрлэдэг. /О.С/ Ангирт гол. Монгол-Алтайн нурууны Даян Пангийн давааны єврєєс эх авч Бодончийн голд цутгадаг. Урт нь 95 км, гольдролын єргєн нь 4-5 м, гђн нь 0,2-0,5 м, урсгалын хурд 0,6-10 м/с, нэн тунгалаг устай./О.С/ Ангирт нуур. Завхан аймгийн Тэлмэн сумын нутаг дахь Салхитын давааны ард 1935 м єндєрт ђзэсгэлэнтэй газар оршдог эрдэст нуур. Урт нь 1,7 км, єргєн 1,4 км, эргийн шугамын урт 4,2 км. /О.С/ Ангûн /Агнуурын/ хишиг. Ан ав олзтой болсныг бэлэгдэж авласан ангийн эвэр, толгой, соѐо, савар хумс зэргийг авч хадгалдаг эрт ђеэс уламжилсан зан ђйл. Ганзага мялаах, ганзага хуваах, ганзага тараах, ганзага тєєрђђлэх зэрэг зан ђйлийг ђйлдэж ангийн хишиг хђртдэг. Ангийн хишгийг авах, хадгалах, боловсруулах журам нь эртний уламжлалтай анчны мэргэшил соѐлын тђвшин онцлогийг харуулдаг. Ангийн хишиг хуваах ѐслол, заншил, жуулчдын сонирхлыг татдаг. /Х.Л/ Ангийн бууг мялаахдаа. Аливаа хђслийг минь хангагч ѓлзий буян хишгийг Арван зђгийн хишгийн хаан

ѓргєн соѐрх

Адисласан буу минь

ѓнєр бэлгийг

Арслангийн бие мэт

Мэргэн болго

Дуу нь лууны дуу мэт

Далдгар ханцуйг минь цуст

Сум нь огторгуйн од мэт байж

Навсгар хормойг минь сэвст

гэж хэлдэг байна. /Х.Л/ Ангûн мєр. Ан амьтан идээшилж байсан болон явж єнгєрсєн мєр. Ангийн мєр жимийг сайтар ялган таньж амьдралд хэрэглэх нь ан амьтны амьдрал байршлыг тогтооход анхны цагаан

16

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

толгой болдог тул Монголчууд эрт цагаас єсвєр ђеийнхэн залуу анчдад зааж сурган уламжилсаар ирсэн. Жуулчид ангийн мєр хєєх их сонирхолтой байдаг. /О.С/ Ангûн нєєц. Тодорхой зђйлийн амьтны биологийн хэвийн ђржил байгалийн нєхєн сэргэлтийн тэнцвэрийг алдагдуулахгђй улс ардын аж ахуйд ашиглаж болох тоо хэмжээ. Ан амьтны байгальд байгаа тоо толгой нутаг байршил, цаг улирал, хэрэгцээ зэргээс шалтгаалж агнах тоо хэмжээ харилцан адилгђй байна. Ангийн нєєцийг зєв тогтоовол аялал жуулчлал ђр дђнтэй болдог./О.С/ Ангûн хууль зєрчигч. Ан амьтан загас, шувууг хууль бусаар агнагч ―Их ѐс‖ хэмээх цаазын бичигт ―ан амьтны ђржлийн ђе болох 3-р сараас 10-р сарыг хђртэл хугацаанд хаан, ван, эрхтэн дархтан хэн ч агнах эрхгђй‖ хэмээн тэмдэглэж зєрчигчийг зэрэг хэргэм ялгахгђйгээр шийтгэхээр заасан нь ангийн ѐс горим зєрчих явдалтай Монголчууд эрт дээр цагаас тэмцсээр ирсний гэрч мєн. /О.С/ Анд уутуу /сан/ тавихдаа:

Арцаа уугуулж дээшээ єргєєд Сойр гээд жижигдэхгђй Согоо гээд томдохгђй Найман ганзагаа нэвтрђђлж хайрла Навтгар хормой цусдаж хайрла гэж хэлдэг байна.

Ан агнагдахгђй байгаа анчин, юм онохгђй байгаа буу, тарвага тогтоохгђй байгаа хавх зэргийг таалдаг ѐсон бий. 2 газар гал тђлж сан тавиад анчны хормойг тогооны угаагуур єргєстэй харганаар шавхуурдан хавх, бууг дахиж шавхуурдаж 2 галын дундуур гаргаж таалдаг. Монголчууд галыг ариун чанартай гэж ђздэг бєгєєд сан тавиулах ѐс нь анчин ангийн багаж хэрэгсэлийг ариутган, ангийн олз хийморийг нэмэгдђђлэх зан ђйлийн зориулалттай юм. /Х.Л/ Аннуляци. Гэрээгээр гђйцэтгэсэн ђђргээсээ жуулчин эсвэл туроператор, аялал жуулчлалын байгууллага нь бичгээр татгалзах. /Д.Г/ Аннуляцийн мэдэгдэл. Аялал жуулчлалын эсвэл тээврийн ђйлчилгээний урьдчилан захиалан брониосоо бђхэлд нь эсвэл хэсэгчлэн татгалзсан тухай худалдан авагчийн худалдагчид бичгээр єгсєн мэдээ. /Д.Г/ Анорад ХХК. СБД Мэдээллийн технологийн ђндэсний парк, 126 тоот, 99119193 Факс:325283 Ану-Аму ХХК. СХД 9-р хороо зђђн салаа 31-3 тоот, 306572, Факс: 306572 Анужин зочид буудал. Энх тайваны єргєн чєлєє, Баянгол дђђрэг, Улаанбаатар, Монгол, 976-11451039, 460657, 460659, Факс: 976-11-450720, anujin@mongol.net Анч амьтан. Гаршуулан тэжээж ан агнахад сургасан амьтан. Хђн нохойг тэжээж гаршуулсан цагаасаа зэрлэг амьтан шувууг мєрдєх, ђргээх, барихад сургасан бєгєєд бар, ирвэс, цєлийн шилђђс, халиу, ємхий хђрэн зэргийг ан агнахад ашигладаг байсан. XII-XIII зууны ђеийн Монголд анч амьтныг авд сурган ашиглах арга эрчимтэй хєгжсєн. Цєлийн шилђђсээр туулай, гургуул, гєрєєс, халиугаар загас, ємхий хђрнээр мэрэгч жижиг амьтныг агнах уламжлалт арга Дундад Ази, Африк, Европын зарим оронд МЭѓ 8-р зууны ђед Месопотами, Дундад зууны ђед Европын орнуудад спорт агнуурын чиглэлээр нилээд дэлгэрч єдгєє баруун Европын орнуудад уламжилсан. Одоо Дундад Ази Монголын Казахууд бђргэдээр ан хийдэг. /О.С/ Анч бђргэд. Ан амьтан барихад зориулж тусгайлан сургасан махчин шувуу. XII-XIII зууны ђеийн Монголчууд бђргэд, шонхор, шилђђс зэрэг амьтнаар ан амьтан бариулдаг байжээ. Одоо Баян-ѓлгий, Ховд аймагт бђргэдээр ан хийлгэдэг. Бђргэдээр ан бариулах хугацаа нь 10-р сарын дундаас дараа оны 2-р сар хђртэл ђргэлжилнэ. /О.С/ Анч нохой. Ан авд сургасан нохой Монголчууд нохойг эрт ђеэс гаршуулан тэжээж ан амьтан ђргээх, мєрдєх, хоргоох, бариулахад сургаж ашиглаж ирсэн уламжлалтай. Анч нохойг ђслэг ангийн, тураг ангийн гэж ялгана. Бие жижиг хурдан бол ђслэг, бие том хурд хђч сайтай бол тураг ан агнахад тохиромжтой. Монголчууд нохойг баавгай, бодон гахайг хоргоох, булга хэрмийг модонд хєєж гаргаад ээрч саатуулах, чоно, ђнэг, туулайг хєєж барих зэрэгт одоо ч сургаж ашигладаг. Нохойд бариулсан тарваганы махыг жуулчдад идђђлж ђл болно. /О.С/

17

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Анчид овоонд чулуу єргєхдєє. Гурван чулууг нэмэрлэж байгаль дэлхийгээ хђндэтгэдэг байжээ. Ганзага дђђрэн антай Гарзгђй сайн яваарай гэж ерєєдєг. /Х.Л/ Анчин. Ан амьтан агнаж ђс, арьс, мах зэрэг агнуурын гаралтай бђтээгдэхђђн олборлогч. Монголчууд эрт ђеэс ан ав хийж євєрмєц зан ђйл хатуу журамтай болсон нь ан амьтныг агнах тєдийгђй хамгаалахад хєтєлбєр чиг болж байсан. ѓдгєє Монголын анчдын нийгэмлэгийн гишђђн ан агнах эрх бђхий хђмђђс ан агнуурын хуулийн заалт дагуу авладаг. Анчин хђн амьтны нутагшил, ђржил, ашиг шимийг сайн мэддэгээс гадна агнадаг амьтныхаа тєрєл зђйлээс болж тарвагачин, булгачин, хэрэмчин, гєрєєчин гэх мэтээр мэргэшсэн байдаг. ѓнєєгийн Монголд дан ганц ан хийж амьдардаг анчин бараг байхгђй болжээ. /О.С/ Анчны урам. Буга урамдан дуудах ангийн ђйлсэд хэрэглэдэг нэгэн зђйл соруулт хєгжмийн зэмсэг. Буга урамдах дуу авиаг дууриалгасан эгшиглэнтэй. Хус модыг хєндийлж ухан соруулж гаргах, ђйс буюу хус модны дурсыг хуйлан дуран авиа мэт сунган сорж татах зэрэг хийцийн ялгамжаатай. Алтайн урианхай анчид хонины шагайт чємгєєр бугын урам хийдэг. /О.С/ Анчны хєгжмийн зэмсэг. Ан гєрєєсийг урамдан дуудахад хэрэглэдэг хєгжмийн зэмсгийн бђгд нэр. Ан гєрєєсний дуу авиаг дууриалгасан эгшиглэнтэйгээрээ тухайн ан гєрєєсийг хууран ойртуулж авчрах ангийн уриа дуудлагын аялгуунд хамаарна. Урам, шовшуур, шившђђр, эвэр уриа зэргээс гадна эртний аман хил хуур цєм ангийн хєгжмийн зэмсэг болно. Хийц, тєрх, хэрэглэх горим нутаг нутагт єєр байдаг нь анчдын хувийн туршлага, эрдэмтэй хамаатай. /О.С/ АОЙ СОРА ХХК. БЗД, 8-р хороо ―аой сора ― ХХК, 459522, Факс: 459522 Араа. Ховд аймгийн Цэцэг сумын нутагт оршдог 3412 м єндєр уул. Аргаль, янгир, ђнэг, чоно, туулай гэх мэт ан амьтан, єндєр уулын хээрийн євслєг ургамалтай. Энэ уулыг бас Ар уул, Ар булгийн уулс гэдэг. /О.С/ Арал. Тал бђрээсээ нуур, тэнгис голын усаар хђрээлэгдсэн хуурай газрын хэсэг. Ганц нэгээр байхаас гадна бђлгээр оршино. Ийм арлуудыг олтриг гэнэ. Далайд орших арлуудыг эх газрын ба далайн гаралтай гэж ангилна. Эх газрын арал нь хуурай газрын суултын улмаас эх газраас тусгаарлагдсан байдаг бол далайнх нь галт уулын болон шђрийн ђђсэлтэй. /Х.А/ Ар Бђрдийн элс. Тєв аймгийн Баян-ѓнжђђл сумын тєвєєс 30-аад км Улаанбаатараас 110 км зайд оршдог. Энэ элсэн манхны дэргэд жуулчны хоѐр бааз ажиллаж байдаг. /О.С/ Ар Матах уул. Сэлэнгэ, Тєв аймгийн заагт Тєв аймгийн Эрдэнэ сумын тєвєєс хойш 125 км зайд оршдог 2145 м єндєр. Баавгай, буга, хандгай, хђдэр, чоно, ђнэг гэх мэт ан амьтантай. Хуш, шинэс, нарс, гачуур, ургадаг боролзгоно, сургана, сорвоо, гэх мэт ургамалтай. Самар жимс элбэгтэй. /О.С/ Ар могой ХХК. Бага тойруу 42-р байр 40 тоот, 99171268, 95152356, Факс:320778, И-мэйл: Jazag@magicnet.mn Ар Монгол трейвэл ХХК. ХУД Чингис хааны єргєн чєлєє, Пийс бридж зочид буудал, 344789, 99196296, Факс:344788, И-мэйл: Ar_Mongol_travel@magicnet.mn Ар цохиотын зураг. ѓвєрхангай аймгийн Зђђн Баян улаан сумын нутагт байдаг МЭѓ 2-1 дэх мянган жилийн ємнєх хђрэл зэвсгийн ђеийн сийлмэл зурагтай. /О.С/ Арабын орнуудын жуулчидтай харилцах нь. Ажил хэргээ эхлэхийн ємнє голдуу цай хоолоо идэж уудаг. Хэдийгээр та єлсєєгђй байсан ч татгалзалгђй идээрэй. Хєнгєхєн шиг бараан єнгийн костюм, сорочка цамц ємсєж зангиа зђђ. Эмэгтэй хђн ємд ємсєж хэрхэвч болохгђй. Баруун гараараа бђгдийг хийж гђйцэтгэхийг хичээ. Учир нь зђђн гар зєвхєн хувийн эрђђл ахуйд хэрэг болдог. Хђн рђђ хуруугаараа чичлэж, гараараа даллаж болохгђй. Арабууд хђнтэй хэтэрхий ойрхон зогсож ярилцдаг тул хойшоо ухарч болохгђй. /Т.Б/ Арангат гол. Хэнтий аймийн Баян-Адрага сумын нутагт оршдог Арангат нуураас эх авч Онон голд цутгадаг гол юм. Урт нь 30 км. Голын хєндийд хєшєє, булш, хиргисђђрђђдтэй. Чингис хааны тђђхт нутаг./О.С/

18

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Арангатын рашаан. Хэнтий аймгийн Баян-Адрага сумын тєвєєс баруун урагш 14 км орчим зайтай, Арангат, Хонгор голуудын бэлчрээс дээш Рашааны овоо гэдэг хђрмэн чулуутай унтарсан галт уулын зђђн хормойгоос ундран гардаг. Гидрокарбонат, кальци, натри, магни зэрэг найрлагатай. 1л-т 3-4г нђђрс хђчлийн хийтэй, цацраг идэвхит чанартай, ђнэр, єнгєгђй тунгалаг нэн исэглэн амттай. Арангатын рашаан нь ходоодны хђчил багадсан, ихдэж цээж хорсгох, элэг цєсний євчинд сайн. /О.С/ Аранчит нуур. Хєвсгєл аймгийн Цагааннуур сумын нутаг 1500 м єндєрт оршдог, ђзэсгэлэнтэй байгальтай. 1.1 км урт, 0.8 км єргєн, эргийн урт 3.2 км. /О.С/ Арвай хээрийн тал. ѓвєрхангай аймгийн Тарагт сумын нутагт оршдог урт нь 20км, єргєн нь 15км. Нийт талбай нь 300 орчим км кв, бэлчээр тэжээлийн ургамал тариалдаг, тал хээрийн хєрстэй. Баруун хойд захад нь Хђрэмтийн /халуун/ рашаан сувилал байдаг. Эртний домогт нутаг. /О.С/ Арван хоѐр жил. Эрт цагт ємнє зђгийн нутгаас олдож, сонин гайхамшигтай амьтан гэж алдаршсан /‖Сав шим ертєнцийг бататгагч‖ хэмээх/ яст мэлхийн нуруун дээрх хуягны хээг шинжилж: ―Хулгана, ђхэр, барс, туулай, луу, могой, морь, хонь, бич, тахиа, нохой, гахай‖ 12 амьтны дђрстэй адилтган ђзээд Арван хоѐр жил хэмээн зурхайн цаг тооллын ђндэс болгон авчээ. МЭѓ 4713 жилийн ємнєєс эхлэлтэй цаг тооллыг одоо дэлхий нийтийн хэмжээнд Наран-Сарны буюу ―Аргын‖, Саран-Нарны буюу ―Билгийн‖ хэмээх ђндсэн хоѐр тооллын байдлаар хэрэглэж байна. Аргын тоололд нарны хєдєлгєєнийг, Билгийн тоололд сарны хєдєлгєєныг тус тус ђндэс болгодог. Аргын болон Билгийн тооллын аль алинд 12 жил, таван мах бодь, найман суудал, есєн мэнгэ, арван хоѐр гэр, 28 одны орд гэх мэт Монгол зурхайн олон ухагдахуун чухал суурь эзэлдэг. /О.С/ Арван хоѐр цаг. Монгол зурхайн ѐсны цаг. ёђнд: хоногийг 12 амьтны нэрээр нэрлэж 12 цагт хуваадаг. Хоногийн 12 цагийг одоо бђх нийтээр хэрэглэж байгаа 24 цагтай харьцуулбал: 23-01 цагийг хулгана, 01-03 цагийг ђхэр, 03-05 цагийг барс, 05-07 цагийг туулай, 07-09 цагийг луу, 0911 цагийг могой, 11-13 цагийг морь, 13-15 цагийг хонь,15-17 цагийг бич, 17-19 цагийг тахиа, 1921 цагийг нохой, 21-23 цагийг гахай цаг гэж тус тус нэрлэдэг. /О.С/ Арвин зам ХХК. БГД Тээврийн товчооны байр 7 тоот, 686760, 99197995 Аргал Дайв уул. Тєв аймгийн Лђн, Заамар сумын заагт, Заамар сумын тєвєєс урагш 25 км зайд Туул голын баруун талд оршдог. Орой дээр нь гарч, Туул голын уудам хєндийг ажиглахад тохиромжтой. /О.С/ Аргал Хохь. Хэнтий аймгийн Дэлгэрхаан сумын нутагт Хэрлэн голын зђђн этгээдэд оршдог Хєхдийн хєндийн эртний нэр. Чингис хаан 1203 онд Хэрэйдийн Тоорил ханы эсрэг хийх байлдааны бэлтгэл ажлаа гђйцээсэн газар.Одоо Хуурай Хєхдий гэж нэрлэх болжээ. /О.С/ Аргалын булаг. Говь-Алтай аймгийн Цогт сумын нутагт Захуйн баянбђрдээс зђђн урагш 20 орчим км зайтай оршдог шанд. Ан амьтан усанд нь цугладаг баянбђрд. /О.С/ Аргуй гол. Хангайн нурууны єврєєс эх авч ѓвєрхангай аймгийн нутгаар урсан Эрвэн уулын арын хотгорын хєрсєнд шургадаг.165 км урт, 5-8 м єргєн, 0.2-0.6 м гђн, урсгалын хурд 0.4-0.8 м/сек, ерєнхий эрдэсжилт 307 мг/л 10-р сараас 4-р сард хєлддєг. Огцом ђерлэдэг, ѐроолдоо шаварлаг тул бороотой ђед авто тээвэрт бэрхшээл учруулдаг. /О.С/ Ардын бђжиг. Ардын уран бђтээлийн єнє эртний хєдєлгєєний урлагийн нэр. Монгол ардын бђжиг монголчуудын цэнгэлийн соѐлд туйлын их ђђрэг гђйцэтгэж ирсэн. ‖Монголын нууц товчоо‖-нд: ―Монгол –ун жиргалан дэбсэн хуримлан жиргаху бђлээ‖ гэсэн нь Монголчууд цугларч бђжиглэн цэнгэхээ жаргалан болгодог гэсэн утгатай. Нийт улс тђмний ардын бђжиг лугаа адил Монгол ардын бђжиг ѐс заншил, зан ђйлтэйгээ нягт холбоотой ђђсэн хєгжиж ирсэн. Саглагар модны орчим бђжих, тђђдэг гал тойрон бђжих, хурим, найр наадамд бђжих зэрэг ѐс журам,дадал зуршил бий. Монгол ардын бђжиг гар царвах, хєл дэвсэлхийлэх хєдєлгєєний цогцын хувьд бђжиг гэж ерєнхийлєн нэрлэхээс гадна цээжин биеийн хєдєлгєєн зонхилсноор бий буюу биелгээ, хєлийн хєдєлгєєн зонхилсноор хатираа, дэвхцэх, дуутай хавсран бђжих байдлаар хєгжим, хайцал гэдэг. Мєн эргэх тойрох хєдєлгєєнєєр ээрэнцэх, тойронцох гэх ч ялгаа буй. Монгол ардын бђжгийн хєгжлийн явцад ордны бђжгийн дэг, ардын сонгодог бђжгийн дэг боловсрон тогтжээ. /О.С/

19

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Ардын дуу. Ардын дуулаачны хєгжмийн дэлгэрмэл зђйл болох хєгжим яруу найргийн хавсармал бђтээл. Ардын дуу бол хєгжим шђлгийн, уран бђтээлийн нэн эртний хэлбэрийн нэг. Ард олны аж байдалд гђйцэтгэх ђђрэг, шинж, ђђслээр адилгђй тєрєл зђйл элбэгтэй нь ардын дууны нэг онцлог юм. Монгол ардын дууг хэлбэрийнх нь тухайд: богино болон уртын дуу, агуулгын тухайд: орон, цаг, чанар, тоо, хєдєлгєєний агуулгат хэрэг ђђргийн тухайд: ажил ђйл, зан ђйл, бђжгийн тєрєл зђйлийн тухайд: утга уянгийн хийгээд жђжиглэлт буюу харилцаа, хариу дуу, эмгэнэлт буюу гуниг гансарлын дуу, инээмт буюу шог хошин, наргиа дуу гэхчилэн ангилж болно. Мєн нийгмийн ухамсрыг илэрхийлэхийн хувьд шашин шђтлэг, хууль ѐс, эрдэм мэдлэг, тєр засаг, гоо зђй, гђн ухааны агуулгыг илтгэдэг гэж хуваадаг. /Х.Л/ Ардын язгуур урлагийн аялал. Ардын язгуур урлаг, аман зохиолтой газар дээр нь танилцах зорилготой аялал. Аяллын хєтєлбєрт музей, ардын дуу бђжгийн тоглолт, язгуур урлагийн наадам ђзэх г.м ђзвэрийн арга хэмжээ багтдаг. /Х.А/ Ардын урлагийн аяллыг зохион байгуулах. ёндэстний онцлог, улсын баялгийг харуулсан тойрон аяллууд ба амралт чєлєєт цагийн арга хэмжээнђђдийн иж бђрэн сэдэвчилсэн турыг хэлнэ. Урт хугацаагаар замд явах тохиолдолд ђндэстний аялгуу, хєгжим, дууны бичлэгтэй, тђђнийгээ сонсох аудио систем хєгжимтэй автобустай байх нь чухал байдаг. Энэ нь жуулчдыг урьдчилан бэлтгэх, мєн энэ ђеэр хєтєч тайлбарлагч нь хєгжмийг тайлбарлан єгч болно. Ардын урлагийн наадам, тоглолтыг ђзэхдээ жуулчдыг єєрсдийг нь бђжиг дуунд оролцуулах нь ихээхэн сонирхлыг нь татдаг. Мєн тђђнчлэн жуулчид дурсгал болгон худалдан авч болох бэлэг дурсгалыг Монгол ђндэсний онцлогийг харуулсан зђйлђђдтэй газруудаар оруулах нь илђђдэхгђй. Иймээс турыг зохион байгуулахдаа жуулчдад амрах, зугаалах ба худалдан авалт хийх чєлєєт цагийг ђлдээж байх нь чухал. /Д.Г/ Аржанчивлангийн рашаан. Тєв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт Налайхаас зђђн урагш 18 км зайтай. Тоньюкукийн хєшєєний зђђнээ оршино. Гидрокорбанат-натри, кальцийн найрлагатай рашаан. Ходоод, гэдэсний євчинд ууж эмчилдэг. Аржанчивлан, ѓвєржанчивлан хоѐр нь Хєндлєнгийн давааны ар, євєрт ойрхон байгаа, ойролцоо найрлагатай хоѐр рашаан. Энд тђђхэн болон амралт сувиллын аялал жуулчлал хєгжђђлэхэд нэн тохиромжтой ба одоо Шђрэн компанийн Элстэй жуулчны бааз бий. /X.Л/ Ариг гол. Хєвсгєл аймгийн Яргис Их уулаас эх авч ёђрийн голд цутгадаг. 115км урт, гольдролын єргєн 15-20м, 0.5-1м гђн, урсгалын хурд 0.6-1.2 м/с. Аригийн сав газар ой мод, ан, загас, жимс жимсгэнэ, эрвээхэй ихтэй ђзэсгэлэнтэй байгальтай. /О.С/ Арима ХХК. СБД, МёЭХ-ын байр 322 тоот, 99118762, И-мэйл:arima@Mongol.net Ариранг ХХК. БГД 3-р хороолол 13-в 139 тоот,И-мэйл:gerlee@yahoo.com Ариун цэн ХХК. БЗД, мэйл:Lacudor2@yahoo.com

ХХАА-хн

байр

105

тоот,

456014,

91157885,

456014,

И-

Армаг гол. Хєвсгєл аймгийн Харигийн нуураас эх авч ёђрийн голд цутгадаг. Урт нь 100 гаруй км, Тђђнд Уйлган гэх мэт гол горхи цутгадаг. ёзэсгэлэнтэй хєндийгєєр урсдаг. /О.С/ Арсай гол. Хєвсгєл аймгийн Хорьдол Сарьдагийн єврєєс эх авч Шишихид голд цутгадаг. 165км урт, гольдролын єргєн 15-30м, 0,6-1,5м гђн, урсгалын хурд 1-1,18 м/сек. Арсайн сав газарт сђрлэг шовх уулс, ђзэсгэлэнтэй хавцал, ан гєрєєс, жимс, самар элбэг. Урсгалын дунд хэсэгтээ євєл их харзалдаг. /О.С/ Арслан уул. Дорноговь аймгийн Хатанбулаг сумын тєвєєс зђђн урагш 58км зайд оршдог. 1280м єндєр, євєрмєц тогтоцтой уул. /О.С/ Арт нуур. Хєвсгєл аймгийн Цагааннуур сумын нутаг дахь Тэнгис голын эхэнд 1983м єндєрт, оршдог. Мєстлийн гаралтай 0,7км кв талбайтай, 1,6км урт, 0,7км єргєн, эргийн шугамын урт 4,6км. ёзэсгэлэнтэй байгальтай. /О.С/ Ар ханангийн бичээс. Булган аймгийн Хишиг-ѓндєр сумын тєвєєс урагш 40км зайд оршдог. Ар ханан уулын баруун хойд талд буй чулууны бичээс. Гурван мєр, нийт, 140 ђсэг зурлагаас бђрддэг, баруун гар талд нь арав орчим тамганы зурагтай. Согд гаралтай тђрэгжсэн Кђл-мархан ноѐны нас барахад хойллог хийж оршуулсан тухай єгђђлсэн байдаг. /Х.Л/

20

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Арц Богд. ѓвєрхангай аймгийн Богд сумын нутагт оршдог, 2477м єндєр уул. 90-100км урт, 30км єргєн. Эрт тєрмєлийн эриний боржин, асмалжин, цахиурласан хадан цагаан зэрэг хурдас чулуулгаас тогтсон. Цахиур, гартаам, мана, чђнчигноров гэх мэт єнгєт чулуу, аргаль, янгир хар сђђлт, цагаан зээр, хулан, ирвэс гэх мэт ан амьтан, хээрийн бутлаг ургамалтай. ѓвєрхангай аймгийн Богд сум, ѓмнєговь аймгийн зааг нутаг дахь Арц Богд уулын орчимд 12км урт, 8км єргєн талбай дахь хуучин, шинэ чулуун зэвсгийн дархны газар бий. Улаан, хђрэн, шар єнгийн цахиураар хийсэн бичил гилбэр, хурц мэс, хусуур гэх мэт чулуун зэвсэг олджээ./О.С/ Арцат уул. Сэлэнгэ аймгийн Ерєє сумын нутагт, Хэнтий нурууны баруун захад оршдог. 1985м єндєр. Улиас, нарс, хушин ойтой. Уулын ар хажуугаас гол горхи эх аван урсч Шарын голд цутгана. Буга, гєр гєрєєс, гахай, баавгай, чоно, ђнэг, хђдэр зэрэг ан амьтантай. /О.С/ Арцат цєнхєг нуур. Баян-ѓлгий аймгийн Цэнгэл сумын нутаг дахь Монгол Алтайн нурууны 2443м єндєрт оршдог. Мєстлийн гаралтай Цэнгэг, 0,4км кв талбайтай, 1,3км урт, 0,2км єргєн, эргийн шугамын урт 2,8км. /О.С/ Асгат гол. Бђгд Найрамдах Тува улсын нутгийн Асгат нуруунаас эх авч Монголын Бєхмєрєн голд цутгадаг. Урт нь 43км, ай савын талбай 276км кв. Хєндийн эхэн хэсэгт сђрлэг хавцлаар урсана./О.С/ Асгат уул. Сэлэнгэ аймгийн Тђшиг сумын нутагт, Сђхбаатар хотоос баруун хойш 30км зайд оршдог. 1373м єндєр. Оройн ар хажуугаар нь хуш, нарс, шинэсэн холимог ойтой. Уулын ам салаанаас хэд хэдэн гол горхи эх авч урсдаг. ёнэг, чоно, бор гєрєєс зэрэг ан амьтантай. /О.С/ Асгатын рашаан. Булган аймгийн Хишиг-ѓндєр сумын тєвєєс баруун тийш 1км орчим зайтай оршдог. Гидрокарбонат, натри, магнийн найрлага зонхилсон, сульфат, хлорид, кальцитай, хоѐр, гурван центийн тємєртэй, хђхэрлэг, амттай, цагт 1800 литр нєєц ундаргатай. Дотрын євчинд уудаг. /О.С/ Асиан трейвэл ХХК. СБД 5-р хороо 30-р байр 1 давхар, 99198204, И-мэйл:At@mongol.net Асмотур ХХК. ХУД 6-р хороо ны 6-16, 91911900, 325238, И-Мэйл:tseden@mail.ru, Вебсайт: www.asmomn.com Асрал ХХК. БГД Тѓ-н 5-р байр, 320138, 321678, Факс:32013, И-мэйл:Altasuntour@magicnet.mn Асралт Хайрхан. Тєв аймгийн хойд хэсэгт оршдог, 2800м єндєр уул, Хэнтийн нурууны хамгийн єндєр оргил. Урт нь 9-10км, єргєн нь 8-9км. Уулын араас Янай, Бэрх, Харах, ѓвєрєєс Нарийн, Хонгор, Заан, Тэрэлж, ѓрх гол эх авдаг. Триас, пермийн галвийн эвэр хуурмаг, хар гялтгануурт боржин, асмалжин, толболжин, хадан цагаан, хас, хувирмал занар, элсэн чулуу гэх мэт гђний болон хурдас чулуулгаас тогтсон. Баавгай, хандгай, бор гєрєєс, гахай, хђдэр, суусар гэх мэт ан амьтан, навчист шилмђђст ойтой. /О.С/ Асралт хайрхан аялал. Хан Хэнтийн нурууны ноѐн оргил болох дтд 2800м-т орших Асралт хайрхан уул руу Чингис хаан дээд сургуулийн аялал жуулчлалын ангийн оюутнууд жил болгоны намрын улиралд аялдаг бєгєєд єдгєє 5 удаа аялаад байна. Улаанбаатар – Батсђмбэр – Сєгнєгєрийн гол – Хђрхрээ гол – Асралт хайрхан – Заан гол – Ахиа бэрхийн даваа – Улиастай – Улаанбаатар гэсэн маршруттайгаар зонхилон аялдаг. /Х.А/ Ат нуур. Увс аймгийн Тариалан сумын нутаг дахь Хархираа уулын 2357м єндєрт сђрлэг хавцалд оршдог, мєстлийн гаралтай цэнгэг устай 0,4км кв талбайтай, 1.0км урт, 0,7км єргєн, эргийн шугамын урт 2,4км./О.С/ Атас богд. Говь-Алтай аймгийн Цогт сумын нутагт оршдог, 2695м єндєр уул. Их Говийн дархан газарт хамаардаг таван цулдам уулсаас бђрддэг. Урт нь 25км, єргєн нь 15км, Эрт болон дунд тєрмєлийн эриний бялхмал суурь чулуу, эртний далай тэнгисийн хурдас, галт уулын чулуулгаас тогтсон, Аргаль, янгир, бэлдээ хавтгай, хар сђђлт, хулан, суусар гэх мэт ан амьтантай, хээрийн бутлаг, євслєг ургамалтай. Алтайн ємнєх говийн хамгийн сђрлэг сонин уул юм. Таван оргилтой учир Атаа таван тэнгэр гэсэн утгаар Атас /олон бурхад/ гэж нэрлэжээ. /О.С/ Атгамал ааруул. Аарцыг гарын сарвуугаараа атган тавьдаг. /Т.Б/ Атланта энд Жи ХХК. ЧД 2-р 40 мянгант 21-р байр, 99245355, 99126303. Факс:308101, И-мэйл: Atlanta-j@mol.mn

21

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Атлас. Тайлбар бичиг бђхий зургийн системтэй цуглуулга. Агуулга, зориулалтаар нь газарзђйн, амьтан судлалын, рашаан усны, аялал жуулчлалын гэх мэтээр ангилдаг. /Х.А/ Атон Аммон ХХК. БГД 4-р хороо 11-19 тоот, 316360 Аттестаци. Холбогдох ђйлдвэрлэлийн ђђргийг биелђђлэх ямар боломжтойг болон ажилчны мэргэшил, ба ђђний бэлтгэлийн тђвшин, ур чадвар, туршлага байгааг тодорхойлох процедур /Д.Г/ АУГ сервис ХХК. БЗД 4-р хороо орос 14-р сургуулийн баруун талд Эрхэст клуб, 452939, Факс:452843, И-мэйл:batboldm@mobimail.mn Ахар уул. Дундговь, ѓвєрхангай аймгийн заагт оршдог. Урт нь 12км, єргєн нь 8-9км. Эрт тєрмєлийн ђеийн хурдас, бялхмал суурь чулуулаг, их хувирсан нанги шороо хээрийн бутлаг ургамалтай. Тал хєндийн дундах онцгой байрлалтай уул юм. /О.С/ Ахсу ХХК. Баян ѓлгий ѓлгий хот ОСГ 1- хороо 10-5, 0142222502, 99429915 Ачит нуур. Увс, Баян-ѓлгий аймгийн заагт 1435м єндєрт оршдог. Монгол Алтайн хамгийн том цэнгэг нуур 296,8 км талбайтай 24км урт 18км єргєн эргийн шугамын урт 88км. Эргийн байгаль талархаг. Нуурын хойд талаас цутгадаг голууд адагтаа их садраатай тул тэнд тєгєл ђђсгэдэг нь ђзэсгэлэнтэй. Нуурын эргээс алсад татралтын хэд хэдэн зэрэгцээ дэнж байдаг нь эрт цагт нуурын ус их байсны ул мєр юм. Усны гђн нь 5м, эзэлхђђн нь 665сая м/куб. Ёроолд нь хђхэрт устєрєгчийн ђнэртэй, хар бараан лаг, захын хэсэгт элс тархаж тєрєл бђрийн замаг, зэгс ургаж нђђдлийн шувууд цуглардаг. Усны температур нь 7-р сард эрэг дагуу 21.5-22,8 градус хђртэл бђлээснэ, 11 сараас 5 сар хђртэл хєлдђђ байдаг.Мєсний зузаан 1,1 –1,3 м орчим. Цагаан, Хатуугийн, Бєх мєрєн, Улиастай зэрэг гол горхи цутгаж, илђђдэл ус Нуурын хоолой гэдэг голоор Ховд голтой нийлдэг. /О.С/ Ачмаг нуур. Хєвсгєл аймгийн Мєрєн хотоос зђђн тийш 30км зайд Босгын Давааны баруун хотост 1538м єндєрт оршдог. Шорвог, 1,8км кв талбайтай, 2,4км урт, 1,3км єргєн, эргийн шугамын урт 5,6км, усны эрдэсжилт 3988мл сульфат хлорт натри зонхилж найрлагаараа сульфат натрийн тєрєлд багтана. Хужрыг орон нутгийн чанартай ашигладаг. /О.С/ Ачуутын гол. Булган аймгийн нутаг дахь Булганхан уулаас эх авч Орхонд цутгадаг. Урт нь 45км, ай савын талбай 1760км кв, Зђђнтђрђђн гол тђђнд цутгадаг. Булган хот хєвєєнд нь байдаг. Булган хотын ундны усны гол булаг болдог. /О.С/ Ашиг. Аж ахуйн нэгжийн санхђђгийн ђйл ажиллагааны ђр дђнд борлуулсан барааны ђнэ ба тђђний єртгийн зєрђђгээр тодорхойлогдоно. Микро эдийн засагт ашиг нь борлуулсан бараа, бђтээгдэхђђний орлого ба зардлын ялгавраар тооцдог. Харин макро эдийн засагт ашгаас зээлийн эх ђђсвэрт тєлсєн хђђний зардлыг хасч тооцдог. /X.Л/ Ашигийн чулуу. Дорноговь аймгийн Мандах сумын тєвийн ойролцоо оршдог. 1200м єндєр уул. Сонин хэлбэртэй хад цохио олонтой. /О.С/ Аяга. Хоол унд идэж уух сав юм. Аягыг хэмжээгээр нь их, дунд, бага гарын, бэсрэг гэх бєгєєд хийсэн эдээр нь шавар, чулуу, шаазан, хаш, тємєр, хђрэл, гууль, модон гэж тус тус ангилна. /Т.Б/ Аяга шанагын хєндий. Дундговь аймгийн ѓлзийт сумын нутгийн урд хэсэгт баруун урагш Их Хєх Цав, ёнэгт, Шар уул, Морьт овооны хооронд оршдог. 400км кв орчим талбайтай. Хулан, хар сђђлт, зээртэй. Нђђдлийн шувуу цуглардаг. /О.С/ Аяган хиам. Мах эсвэл толгойн мах, цувдай, гурилан зуурмаг, бєєрєнхий сонгино сармис,уснаас орц нь бђрдэнэ. Малын толгойг чанаад зєєлєн хэсгийн махыг авч жижиг хэрчинэ. Цувданаас голдуу бєєр, зђрх, хужирхай, цєвдєл махыг хэрэглэнэ. Хєшиглєсєн мах цувдай аль нэгийг авч жаахан ус хэрчсэн сонгино, сармис, повоор, давс зэргийг нэмж хийгээд гурилын элдсэн зуурмагаар аяганы амсрыг битђђлж таглаад аягатай нь буузны жигнђђр дээр тавьж 20-22 минут жигнэн болгоно. /Т.Б/ Аягыг арчлах ѐс. Аяга бол буян хишгийн бэлгэдэл эд. Аяга эмтэлж хагалах бохир байлгах, хайхрахгђй байх зэрэг нь буян хишигт нєлєєлнє. Ер нь хђн єдєр бђр аягандаа заавал ам хђрч байх учиртай. Ингэвэл муугаас сэргийлнэ. Мєн зэс, мєнгє тэргђђтнээр сав суулга, савх халбагыг

22

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

ђйлддэг нь нян халдварыг устгаж бодисын солилцоо биеийн эсэргђђцэл, хђч тамирыг сайжруулдаг ажээ. Аяганд шавхруу ђлдээж бђђ тавь! Цагаан идээ ууж идсэн бол хичээнгђйлэн долоо. Аяга хємєрч тавихаас зайлсхий. Дээгђђр нь алхан гарч болохгђй. Аль тааралдсан газраа хурааж ђл болно. Ямагт нэг газар хураах нь буян хишигт тустай. Цай хоолоо заавал аягалаж єгнє. Аягалахдаа цайны эргђђлгийг нар зєв тойруулж хийнэ. ѓгєхдєє єрєєсєн гараар єгч болохгђй. /Т.Б/ Аялагч. Аялал хийж яваа хђн. Байнга оршин суудаг газраасаа єєр газар оронд зєвхєн амрах бус ажил алба гђйцэтгэж яваа хђн. Аяллын онцлог, тђђний зорилго, чиглэл, тээврийн хэрэгслийн тєрєл бусад онцлог зђйлээр нь дадлагаар явагч, байгаль судлаач гэх зэргээр нэрлэдэг. /Х.А/ Аялал. Тодорхой зорилгоор орон зай, цаг хугацааны дотор хийдэг хђмђђсийн шилжилт хєдєлгєєнийг илэрхийлдэг єргєн хђрээтэй нэр томъѐо. Жишээлбэл єдрийн амралтын хэлбэр, оюутан залуусын дадлага гэх мэт /Х.А/ Аялал жуулчлал. Аялал жуулчлал гэж хувь хђн єєрийн байнга оршин суудаг газар нутгаасаа нэгээс 183 хђртлэх хоногийн хугацаагаар амралт, сувилал, танин мэдэхђйн зорилгоор болон шашин шђтлэг, ажил мэргэжлийн шугамаар єєр газар нутагт аялан явахыг /АЖ-ын тухай хууль3.1.1/ /Х.А/ Аялал жуулчлал. Аяллыг зохион байгуулж хэрэгжђђлэх ђйл ажиллагаатай зорилго нь нийцсэн аяллын зарим тохиолдол, єргєн утгаараа хђмђђсийн ахуй нь хамт єєрчлєгдєх шилжих хєдєлгєєн. 2. Аяллаар дамжин хэрэгждэг биеийн ба оюуны хђмђђжлийн хэлбэр. 3. Амралт, чєлєєт цагийг єнгєрєєх тђгээмэл хэлбэр. 4. Байнга оршин суудаг тђр хугацаанд єєр газарт байгаа хђмђђст ђйлчилгээ ђзђђлэх аж ахуйн салбар. 6. Туроператорт єєрийн бђтээгдэхђђн ђйлчилгээг нийлђђлэх зорилготой уламжлалт аж ахуйн салбарын /тээвэр, нийтийн хоол, зочид буудал, соѐл худалдаа гэх мэт/ зах зээлийн хэсэгчлэл. /Х.А/ Аялал жуулчлалын ђйлчилгээ эрхлэгчдэд аяллын ђед анхаарах зђйл. Автомашинаар аялах ђед: 

Аяллын бэлтгэлийг сайн хангаж, техник хэрэгслийн бђрэн бђтэн байдлыг байнга шалгаж, сэлбэг хэрэгслийг хангалттай тоогоор нєєцлєж занших.



Жолооч, хєтєч-тайлбарлагч нар эмнэлгийн анхны тусламжийн талаархи мэдлэгтэй байх, эмийн санг тогтмол авч явах.



Жуулчин тээвэрлэх автомашины хурдыг бђх тєрлийн замд 50 км\ц-аас хэтрђђлэхгђй байх.



Зорчигчдыг хђсвэл 2 цаг тутамд 5 минутын хугацаатай тээврийн хэрэгслээс тђр гаргаж амраах.



Зогссон ђед машины бђрэн бђтэн байдлыг шалгаж хэвших



Холын зайн тээвэрлэлтийн ђед 4.5-5 цаг тутамд зорчигчдод хоол, ундааны зђйлээр ђйлчлэх.



ѓвчтэй буюу настай хђмђђс хђђхдђђдэд илђђ анхаарал тавих.



Хог хаягдал хийх тусгай уут сав хэрэглэх



Буудаллах газрыг байгалийн бартаа саад багатай нємєртэй, ђер усны аюулгђй, айл хот суурин газраас зайтай газарт сонгох



Хоттой танилцуулах аяллын ђед жуулчдыг хєтєлбєрт багтаагђй газруудад дагуулж явахаас зайлсхийх

Агаарын тээврээр аялах ђед: 

Зорчигч тээврийн ђйлчилгээ эрхлэхтэй холбогдсон дђрэм журмыг ђйл ажилгаандаа мєрдлєг болгох

Усан тээврийн хэрэгслээр аялах ђед:

23

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь



Аврах хантаазгђй, хангалттай шатахуунгђй, сэлђђргђй тохиолдолд завь онгоцыг ажилллуулах, зорчигч тээвэрлэхийг хориглох.



Завь, онгоцны даацыг хэтрђђлэлгђй ажиллаж, аяллын ђеэр зорчигчдыг аль нэг талд нь бєєгнєрєхєєс урьдчилан сэргийлэх.



Хэрвээ хђчтэй салхи шуурга, ширђђн бороо орох нь мэдэгдэж цаг агаар таагђй байвал завь, онгоцоор аялахгђй байх.

Аяллын ђед хоол хђнс бэлтгэх талаар: 

Хоол хђнсийг бэлтгэх, хийхдээ зориулалтын сав хэрэгсэл ашиглах /X.Л/

Аялал жуулчлалд байрлуулах хэрэгсэл. Зочдыг хђлээн авах зориулалтаар тусгайлан тоноглосон тєрєл бђрийн барилга байшин. Дэлхийн аялал жуулчлалын байгууллагаас байрлуулах хэрэгслийг доорхи байдлаар ангилсан. 1.Зочид буудал, тђђнтэй ижил тєстэй байгууллага. /зочид буудал, мотель, пансион, далайн эргийн буудал г.м/. 2.Арилжааны, нийтийн байрлуулах хэрэгсэл /жуулчны бааз, жуулчдын буудал, залуучуудын буудал, бунгало г.м./ 3.Тєрєлжсєн байрлуулах хэрэгсэл; /эмчилгээний буудал, хєдєлмєр зуслан, тээврийн хэрэгсэл, ботель, флотель г.м./ 4.Хувийн эзэмшлийн байрлуулах хэрэгсэл; /хувийн орон сууц, тђрээсийн байшин, хажуу єрєє, танил айл г.м./ /Х.А/ Аялал жуулчлалын ђйлчилгээ эрхлэгчдэд зориулсан удирдамж А/Жуулчдын эрђђл мэнд, ємч хєрєнгийн аюулгђй байдлын чиглэлээр - Зочид буудлын ажиллагсад гал тђймрийн болон бусад гэнэтийн ослын ђед зочдыг аврах арга, техник, анхны тусламж ђзђђлэх чиглэлийн сургалтанд хамрагдах.

- Ослын ђеийн телефоны дуудлага, байнгын жижђђртэй байх - 24.00-07.00 цагийн хооронд зочид буудлын гол хаалгыг хаалгач харгалзаж ажиллах - Мастер тђлхђђр, карт, нєєц тђлхђђрђђдийг ерєнхий менежер хадгалах - Гал тђймэр болон гэнэтийн ослын ђед зочид буудлаас гарах гарцыг заасан бђдђђвч зураг, тэмдэглэгээг хийж байрлуулах.

- Ослын ђед хэрэглэгдэх гарцыг ашиглахад байнга бэлэн байлгах.

- Гал тђймрийн ђед хэрэглэх ажиллах.

хор, багаж

хэрэгслийн ажиллагаа бэлэн байдлыг хариуцан

- Буудалд байрлаж буй зочдын нэрсийн жагсаалт, єрєєний дугаарыг бэлэн байлгаж ослын ђед хэрэглэх - Зочид буудлын гол хаалга, аваарийн хаалгыг гадагш онгойдог байдлаар хийх - Тээврийн хэрэгслийн зогсоол дээр гал тђймрээс аврах алба, тђргэн тусламж, цагдаагийн машинд зориулан тусгайлсан тэмдэглэгээ бђхий зурвас хийх.

- Жуулчны амь нас , эрђђл мэндтэй холбогдуулан техник хэрэгслийн бђрэн бђтэн байдалд байнга ђзлэг, хяналт хийж, арчилж, засварлаж, шинэчилж занших.

- Зочидтой уулзахаар ирсэн хђмђђсийг зочдын зєвшєєрєлтэйгээр зочдын єрєєнд нэвтрђђлж байх.

- ѓрєєний тђлхђђрийг зочин хђлээн авах хэсэгт тусгай хайрцагт хадгалах.

- Хђсэлтийн дагуу євчтэй харшилтай єндєр настай зочдыг онцгойлон халамжлах - ѓрєє танхим олон нийтийн хэсэгт хялбархан шатах, амьсгал боогдуулах хий ялгаруулдаг синтеткэн материал бђхий хулдаас, хивсэнцэр дэвсэж хэрэглэхгђй байхад анхаарах.

- Гэрэлтђђлгийн хэмжээг зочдын тав тухтай байдалд нийцђђлэх. Ослын гэрэлтђђлгийг 24 цагийн турш бэлэн байдалд байлгах - Шатан дээр зочдыг халтирахаас сэргийлж хивс буюу хивсэнцэр дэвсэж бэхлэх

24

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Б/ Хоол хђнс эрђђл ахуйн аюулгђй байдлын чиглэлээр - Хоол хђнсний барааг тусгай агуулахад тєрєлжђђлэн хадгалж занших. Хоол ђйлдвэрлэл, ђйлчилгээний туслах ажилчин нь хоол ђйлдвэрлэлийн ажилд туслан, анхан шатны боловсруулалт хийх, хоол ђйлдвэрэл, ђйлчилгээний тавилга, хэрэгслийг цэвэр, цэгцтэй байлгах ђђргийг хђлээнэ.Тэдгээр нь дотроо: А/ Хоол ђйлдвэрийн туслах ажилчин Б/ Хоол ђйлчилгээний туслах ажилчин В/ ёйлчлэгч гэж хуваагдана Тэдний гђйцэтгэх ђђрэг нь дараах хэсгээс бђрдэнэ А .Хоол ђйлдвэрлэлийн туслах ажилчин нь - Хялбар хоол бэлтгэх, хоол ђйлдвэрлэлийн ажилд туслах, хоол ђйлдвэрлэлийн тоног тєхєєрємж, хэрэгслийг угааж цэвэрлэх Б. Хоол ђйлчилгээний туслах ажилчин нь -

ёйлчилгээний хэрэгслийг цэвэрлэх

В. ёйлчлэгч нь - ђйлдвэрлэл, ђйлчилгээний ажлын байрыг цэвэрлэх зэрэг холбогдох ђђргийг гђцэтгэх.

- Ариун цэврийн єрєєний ђйлчлэгч тусдаа байна. /X.Л/ Аялал жуулчлалын Амин нутаг клуб ТББ. Аялал жуулчлалын Амин нутаг клуб нь 2000 оны 02-р сарын 28-нд Богд хаан уулын ноѐн оргил Цэцээ гђн дээр Чингис хаан дээд сургуулийн багш, оюутнуудын санаачлагаар байгуулагдсан ба єнєєг хђртэл 28 аяллыг зохион байгуулан явуулаад байгаа. Анхны тэргђђнээр нь Б.Тђвшинжаргал ажиллаж байсан бол єдгєє тус клуб єргєжин тэлж ТББ бђтэцтэйгээр магистр Г.Бааатарцоож тэргђђнтэйгээр ђйл ажиллагаа нь явагдаж байна. Амин нутаг клуб нь єєрийн зорилгыг биелђђлэхийн тулд дараах тєрлийн ђйл ажиллагааг эрхэлж, гадаад дотоодын хувь хђн, байгууллагуудтай хамтран ажилладаг. /Х.А/ Аялал жуулчлалыг зохион байгуулагч. Олон улсын практикт хэрэглэдэг туроператорын ерєнхий нэр. /Х.А/ Аялал жуулчлалыг хєгжђђлэх 167-р тогтоол. Монгол улсын ЗГ-аас 1995 онд аялал жуулчлалыг бђсчлэн хєгжђђлэх 167-р тогтоолыг ерєнхий сайд П.Жасрай батлан гаргасан ба уг тогтоол нь Монгол Улсад аялал жуулчлалыг 7 бђс нутаг болгон хєгжђђлэхээр тусгасан байдаг. ёђнд: 1.Хєвсгєл орчмын нутаг

4. Гурван голын сав нутаг

2.Орхон голын сав нутаг

5. Дорнод Монголын их талархаг нутаг

3.Монголын их говь

6. Алтай-Хангайн єндєр уулын бђс.

7. Нийслэл Улаанбаатар хот орчмын бђс 1995-2005 оны хооронд 10 жилийн хугацаанд заагдсан газар нутаг районуудад аялал жуулчлалыг хєгжђђлэхээр мастер тєлєвлєгєєг боловсруулсан. /Х.А/ Аялал жуулчлалын атлас. Аялал жуулчлал зохион байгуулагчдад болон аялагч, жуулчдад зориулсан газарзђйн атлас. Атлас нь газарзђйн зураг болон жуулчдад зориулсан тусгай мэдээллээс /цаг уур, газрын гадарга, ургамал, амьтны аймаг ТХГН, байгаль, тђђх-соѐлын дурсгалт ђзмэр, зочид буудал гэх мэт/ бђрдэнэ. /Х.А/ Аялал жуулчлалын бааз. Байгалийн тааламжтай орчинд хђмђђсийн идэвхитэй амрахад зориулагдсан амралтын газар. Манай оронд анх ѓмнєговь, Тэрэлжид байгуулагдаж байсан бол одоо 180 гаруй жуулчны бааз ђйл ажиллагаагаа явуулж байна./Х.А/ Аялал жуулчлалын байгууллагын удирдлагын арга. ѓмнєє тавьсан зорилгод хђрэхийн тулд удирдаж байгаа объектод нєлєєлєхєд хэрэглэдэг арга зам, хэрэгслђђдийн цогц. Удирдлагын дараах гурван арга байдаг. 1. Эдийн засгийн арга 2. Захиргааны арга 3. Нийгэм-сэтгэлзђйн арга.

25

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Эдийн засгийн арга – Энэ аргын онцлог нь удирдаж байгаа обьектын эдийн засгийн сонирхлыг хєндєж тђђгээр дамжуулан зорилгоо хэрэгжђђлэхэд оршино. Захиргааны арга – Заавар шийдвэр дээр тулгуурладаг. Зорилго нь захиргаанд байгаа хђмђђсийн ђйл ажиллагааг зохицуулахад чиглэгддэг. Нийгэм – сэтгэл зђйн арга – Сэтгэл санааны урамшуулал дээр тулгуурлан захиргааны даалгаврыг ухамсрын хэлбэрт оруулж хувь хђний дотоодын хэрэгцээ болгон хувиргах зорилготой. /Х.А/ Аялал жуулчлалын байгууллагын имиж. ѓвєрмєц дђр тєрх байгууллагын имиж нь эерэг, саармаг, сєрєг байж болно. Тухайн байгууллагын имиж нь аялал жуулчлалын бђтээгдэхђђн, ђйлчилгээний чанар, ђнийн уян хатан байдал, зар сурталчилгаа, маркетингийн стратеги зэрэг нь нєлєєлж байдаг. Байгууллагын ажилтан нь єєрийн ажлын талаар хэрэглэгчдэд эерэг таатай сэтгэгдэл, дђр тєрђђлэхийн тєлєє чармайн ажиллах ѐстой. Хэрэглэгчдэд ямар нэг таагђй ђнэлэлт єгч болох сєрєг хђчин зђйлийг саармагжуулан алдаа гаргахгђй байх ѐстой байдаг. /Х.А/ Аялал жуулчлалын байгууллагын ђндсэн зорилгууд Уламжлалт зах зээлийг /ђйлчлђђлэгчдийг/ хадгалах ба хамгаалах; шинэ зах зээлийг нээх, хєгжђђлэх ба єргєтгєх, Улирлын чанартай ђйл ажиллагааны хђрээг єргєтгєх. Эдгээр зорилгуудыг биелђђлэхийн тулд: а/ Маркетингийн тєлєвлєгєєндєє жил бђр холбогдох єєрчлєлтийг оруулж байх б/ Байгууллагын ђйл ажиллагааны хєтєлбєрийг боловсруулах бђлгийг томилох в/ Зах зээлд хамтран оролцох нєхцєлтэйгээр аялал жуулчлалын ачаалал, хангамж тал дээр туроператоруудтай хамтран ажиллах г/ Аялал жуулчлалын зах зээлд бђтээгдэхђђнээ байршуулах хамтын арга хэмжээг боловсруулах д/ Шинэ бараа ђйлчилгээг турших г.м. /Д.Г/ Аялал жуулчлалын байгууллагын санхђђ эдийн засгийн ђзђђлэлтђђд. Энд аялал жуулчлалын ђйлчилгээний борлуулалтын хэмжээ эсвэл аялал жуулчлалын ђйлчилгээний борлуулалтын орлого; ажиллах хђч ашиглах ђзђђлэлтђђд /хєдєлмєрийн бђтээмж, хєдєлмєрийн хєлсний зарцуулалтын тђвшин г.м./; ђйлдвэрлэлийн фондын ашиглалтын ђзђђлэлтђђд /фонд єгєж. эргэлтийн хєрєнгийн эргэц/; аялал жуулчлалын ђйлчилгээний єєрийн єртєг, ђр єгєєж, санхђђгийн ђзђђлэлтђђд /тєлбєрийн чадвар. тђргэн хєрвєх хєрєнгє, санхђђгийн тогтвортой байдал, валютын єєрийгєє нєхєх чадвар г.м/. /Д.Г/ Аялал жуулчлалын байгууллагын эдийн засаг. Энэ нь аялал жуулчлалын бђтээгдэхђђнийг борлуулсны ба тєрєл бђрийн єєр ђйлчилгээ ђзђђлсний ђр дђнд олж авсан орлого /ашиг/, ђйлдвэрлэлийн хђчин зђйлс, эргэлтийн фондууд ба материаллаг бус активуудын нэгдэл юм. /Д.Г/ Аялал жуулчлалын бараа. Аялал жуулчлалын зорилготой, жуулчны ђйлчилгээг хэрэглэх ђйл явцад жуулчин эсвэл тойрон аялагчид шууд эсвэл хийсвэрээр шаардлагатай хэрэглээний материаллаг зђйлс, бэлэг дурсгалын эсвэл єєр бараа бђтээгдэхђђн байна. /Д.Г/ Аялал жуулчлалын байгууллагын удирдлагын бђтэц. ѓєр хоорондоо тогтвортой харилцаатай байгаа уялдаа холбоо бђхий элементђђдийн эрэмблэгдсэн нэгдэл бєгєєд тэдгээрийн ђйл ажиллагаа ба хєгжлийг нэг бђхэл болгон хангаж єгдєг. /Д.Г/ Аялал жуулчлалын бичиг баримт. Тухайн аялал жуулчлалд зориулж зохих ѐсоор боловсруулсан бичиг баримтын бђрдэл. /Х.А/ Аялал жуулчлалын бизнес. Бие даасан аж ахуйн субъект болохын хувьд аялал жуулчлалын ђйлдвэрлэлийн ђйл ажиллагааны тєрєл. Аялал жуулчлалын бизнес олон тєрлийн ђйл ажиллагааг багтаадаг. ёђнд: Виз бђрдђђлэх, зочид буудалд байр захиалах, тээврийн билет захиалах, дотоод тээвэр, соѐлын болон тойрон аяллын хєтєлбєр зохион байгуулах, жуулчид ба ачаа тээшийн даатгал гэх мэт. /Х.А/ Аялал жуулчлалын бизнесийн ѐс зђй. Бизнесийн ђйл ажиллагааны шудрага, ил тод, итгэл ђнэмшил, ђйлчлђђлэгчийг хђндэтгэх зэрэг ѐс зђйн ђндсэн зарчимд тулгуурласан, ђйлчилж буй

26

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

хууль дђрмийн хђрээнд аялал жуулчлалын зах зээлд идэвхитэй нєлєєлєх ажил хэргийн ѐс зђйн хэлбэр. /Х.А / Аялал жуулчлалын бєєгнєрєл. Аялал жуулчлал єндєр хєгжсєн бђс нутагт бєєгнєрєл бий болдог. Жуулчны урсгал нь тухайн орон нутгийн хђн амын нийгэм, эдийн засгийн нєхцєл, байгаль, соѐлын орчинд нь мэдэгдэхђйц нєлєє ђзђђлж байдгаараа онцлогтой. Бєєгнєрєл нь хамгаалалтын байдлыг хурцаар хєнддєг. Манай орны хувьд Хєвсгєл нуур, Хархорин, Горхи Тэрэлжийн бђс нутаг нь аялал жуулчлалын бєєгнєрєлийг бий болгосон бђс нутаг мєн бєгєєд байгаль орчин болон орон нутгийн иргэдийн аялал жуулчлалыг ойлгох ойлголтонд сєргєєр нєлєєлж байна. /Х.А/ Аялал жуулчлалын бђтээгдэхђђн. ―аялал жуулчлалын бђтээгдэхђђн‖ гэж аялал жуулчлалын байгууллагаас ђзђђлж байгаа жуулчдын сонирхлыг татах, тэдний аялах тав тухтай нєхцлийг хангасан тєлбєрт ђйлчилгээг /Монгол улсын АЖ-ын тухай хууль 3.1.4/ хэлнэ. Жуулчны хэрэгцээг хангах зориулалттай бараа, ђйлчилгээний цогц. Аялал жуулчлалын бђтээгдэхђђн нь гурван хэсгээс бђрдэнэ. Аялал, аялал жуулчлалын ђйлчилгээ бараа; тђђх, соѐлын дурсгалт зђйлс; байгаль цаг агаарын хђчин зђйл нь аялал жуулчлалын бђтээгдэхђђний ђндэс болдог бєгєєд тђђний ђнэт чанарыг тодорхойлдог. Аялал жуулчлалын бђтээгдэхђђний ђнэд худалдан авагчийн эрэлтэд нєлєєлдєг ахуйн материаллаг ђйлчилгээний єртєг багтана. /Х.А/ Аялал жуулчлалын бђтээгдэхђђний байршуулалт. Жуулчны бђтээгдэхђђнийг борлуулахад чиглэгдсэн иж бђрэн арга хэмжээ /реклам, тусгай мэргэжлээрх ђзэсгэлэнд оролцох, худалдаа, жуулчны бђтээгдэхђђнийг борлуулах, аялал жуулчлалын мэдээллийн тєвийг зохион байгуулах, г.м/ /Д.Г/ Аялал жуулчлалын бђтээгдэхђђний бђрдђђлэлт. Аялал жуулчлалын бђтээгдхђђн, ђйлчилгээг боловсруулах, борлуулах ђйл ажиллагааны нэг хэсэг. Аялал жуулчлалын бђтээгдэхђђнийг бђрдђђлэх ђндсэн ђе шат нь шинэ аялал, бђтээгдхђђн, ђйлчилгээг боловсруулах, судалгаа хийх, боловсруулсан бђтээгдхђђн ђйлчилгээг ђнэлэн дђгнэх, сонголт хийх, турших эцэст нь жуулчдын эрэлт шаардлагад нийцсэн байнгын шинэтгэл, борлуулалт хийх боломжийг хангасан шинэ аялал жуулчлалын бђтээгдхђђний ђйлдэрлэл, борлуулалтын удирдлагын тогтолцоог бий болгох явдал. /Х.А/ Аялал жуулчлалын бђс нутаг. Аялал жуулчлалын бааз болон аялал жуулчлалын бусад байгууллагууд байрладаг газар нутаг. /Х.А/ Аялал жуулчлалын бђс нутаг тєлєвлєлт. Тус ном нь их дээд сургуулиудын аялал жуулчлалын багш, оюутнууд болон бизнес эрхлэгчдэд зориулсан сурах бичиг бєгєєд нийт 4 бђлгээс бђрдэнэ. Тус ном нь аялал жуулчлалын нэгдмэл тогтолцоог бђрдђђлэгч аялал жуулчлалын бђс нутгийн тухай ойлголт, аялал жуулчлалыг бђс нутгаар хєгжђђлэх онол, арга зђйн ђндсийг зах зээлийн орчин, ђйлдвэрлэлтэй нарийн уялдаанд авч ђзэж аялал жуулчлалын нєєц, зах зээл, ђйлдвэрлэлийн нутаг дэвсгэрийн ялгааг тодруулан, улмаар аялал жуучлалын бђс нутаг тєлєвлєлт, зохион байгуулалтын талаар цэгцтэй мэдлэг олгоход чиглэгдсэн бђтээл юм. /X.Л/ Аялал жуулчлалын бђтээгдэхђђний тєлєвлєлт. Зах зээлийн боломжийн урьдчилсан судалгаан дээр ђндэслэсэн байх ѐстой. ёђний тулд эхний шатанд хђлээгдэж байгаа зах зээлийн эрэлтийн ђндсэн хэмжигдэхђђнђђдийг тодорхойлох шаардлагатай: ѕ зах зээлийн газар нутгийн хил хязгаар /хот, аймаг, сум/; ѕ ђйлчлђђлэгчдийн нийгмийн бђтэц /залуучууд, дунд ба єндєр орлоготой хђмђђс, ахмадууд/; ѕ аялал жуулчлалын тєрлђђд ба аяллын зорилгууд ѕ боломжит багтаамж ба аяллын улирал. Эдгээр єгєгдлђђдийг цуглуулах ба шинжлэхийн тулд хэвлэлийн материалууд, статистикийн тайлангууд, шинжээчдийн ђнэлгээ, бусад компаниудын реклам зар, иргэдээс авсан тђђвэр судалгаа, туршилтын турыг зохион байгуулах зэргээр ашиглаж болно. Хоѐрдугаар шатанд компани нь боломжит зах зээлийн эрэлтийг нарийвчлан судалсан ба прогнозчлосны ђндсэн дээр єєрийн аялал жуулчлалын бђтээгдэхђђнийхээ агуулгыг тодорхойлох ѐстой: ѕ аялах улс эсвэл бђс нутаг ба аялал жуулчлалын тєрєл;

27

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

ѕ улирал ба аяллын ђргэлжлэх хугацаа; ѕ маршрут буюу єєрийн аяллынхаа хугацаанд жуулчдын ђзэж сонирхдог газруудын жагсаалт; ѕ зах зээлд аялал жуулчлалын байгууллагын гарахаар шийдсэн группын ба хувийн турын нийт тоо, тэдгээрийн улирал ба сараар хийсэн хуваарь. Зах зээлийн эрэлтийн ђнэлгээний ђндсэн дээр тєлєвлєдєг ђйлчилгээний багц ба ангилал. Зах зээлийн эрэлтийн ђнэлгээнээс хамааран аялал жуулчлалын байгууллага нь ђйлчилгээний багц ба тђђний ангиллын утгыг тогтоох ѐстой. /Д.Г/ Аялал жуулчлалын бђтээгдэхђђний ђнэ. Аялал жуулчлалын бђтээгдэхђђний єртгийн мєнгєн илэрхийлэл. Аялал жуулчлалын салбарт ђнийн олон тєрєл байдаг. Тухайлбал: нислэгийн билетийн ђнэ, зочид буудлын ђнэ, ресторан баарны ђйлчилгээний ђнэ гэх мэт. Аялал жуулчлалын бђтээгдэхђђний ђнэ нь бђтээгдэхђђн ђйлчилгээний чанараас гадна жуулчдын эрэлттэй холбоотой хэлбэлзэж байдаг. Жуулчдын эрэлт хэрэгцээ нь суурь ђнийн тодорхойлох нэг ђндэс болдог. /Х.А/ Аялал жуулчлалын бђтээгдэхђђнийг хэрэглэгч. Аялал жуулчлалын бараа, ажил ђйлчилгээг хувийн хэрэгцээнд зориулж захиалах, худалдан авах хђсэлтэй хувь хђн, аялал жуулчлалын бђтээгдэхђђнийг худалдан авагч. /Х.А/ Аялал жуулчлалын газар нутаг. Аялал жуулчлалын ђнэт нєєц тєвлєрсєн газар зђйн тодорхой нутаг дэвсгэр, тђђнчлэн аялал жуулчлалын бђс нутагт хамрагддаг жуулчны сонирхол татахуйц объектууд зэрэг аялал жуулчлалын цогцолбор. /Х.А/ Аялал жуулчлалын газарзђй. Аялал жуулчлалын газарзђй нь аялал жуулчлалын урсгал, аялал жуулчлалын нєєц, материаллаг бааз, тээврийн уялдаа холбоо, чєлєєт цагийг ђр ашигтай ашиглах нийгмийн хэрэгцээ шаардлага, нутагшилт, аялал жуулчлалын бђс нутгийг цогцоор хєгжђђлэх ба тєрєлжђђлэх асуудлыг судалдаг. /Х.А/ Аялал жуулчлалын газрын зураг. Аялал жуулчлалын салбарт ашигладаг газарзђйн зургийн нэг тєрєл. Онцлог нь тайлбар зураг, тайлбар бичиг, лавлах мэдээлэлтэй. Ерєнхий ба тусгай зориулалтын гэж ангилдаг. Аялал жуулчлалын газрын зурагт хђн ам тєвлєрсєн хот суурин, зам харилцаа, гол мєрєн, усан сан, ой мод, газрын гадарга, мєн аялал жуулчлалын объектыг /аялал жуулчлалын байгууллага, музей, тђђх, соѐлын дурсгалт газрууд, дархан цаазат газар/ тусгасан байна. /Х.А/ Аялал жуулчлалын гђйцэтгэх ђђрэг. Аялал жуулчлалын нийгэмд бђхэлд нь болон тодорхой хђмђђст ђзђђлэх нєлєє. Эдийн засгийн ђђрэг, ажлын байр бий болгох, орон нутгийн дэд бђтцийг хєгжђђлэх, улсын болон орон нутгийн тєсвийн орлогыг нэмэгдђђлэх, тухайн улсын валютын нєєцийг нэмэгдђђлэх. /Д.Г/ Аялал жуулчлалын гэрээ. Аялал жуулчлалын бђтээгдэхђђн, ђйлчилгээг худалдах, худалдан авах тухай иргэний эрх ђђргийг тогтоох, єєрчлєх, дуусгавар болгоход чиглэгдсэн 2 ба тђђнээс дээш хуулийн этгээдийн иргэний эрх зђйн хэлэлцээр. Аялал жуулчлалын гэрээгээр аялал жуулчлал зохион байгуулагч нь жуулчинд хэлэлцэн тохиролцсон ђйлчилгээ ђзђђлэх, жуулчин нь ђйлчилгээ ђзђђлснийх нь тєлєє хєлс тєлєх ђђргийг тус тус хђлээнэ. Монгол улсад аялал жуулчлалын гэрээ байгуулах тохиолдолд Иргэний тухай хуулийн 163-р зђйлийг ђндэслэл болгоно. /Х.А/ Аялал жуулчлалын даатгал. Тодорхой ђйл явдлын /даатгалын тохиолдол/ ђед тусгай мєнгєн санг /даатгалын сан/ ашиглан хувь хђн болон хуулийн этгээдийн єв хєрєнгє, эрђђл мэнд, бусад ашиг сонирхлыг хамгаалахад чиглэгдсэн эдийн засаг, хууль эрх зђйн харилцааны тогтолцоо. Аялал жуулчлалын даатгал нь золгђй явдал, осол аваар, євчлєл, эд хєрєнгє гэмтэх, алдагдах, чанаргђй ђйлчилгээ зэрэг тохиолдлын ђед жуулчинд учирсан хохирлыг нєхєн тєлєх баталгааг /ялангуяа санхђђгийн/ хангаж єгдєг /Х.А/ Аялал жуулчлалын дэд бђтэц. Аялал жуулчлалын дэд бђтэц нь зам тээвэр, харилцаа, холбооны сђлжээ, зочин хђлээн авах болон нийтийн ахуйн ђйлчилгээний тогтолцоо, тђлш – эрчим хђч, мєн хђрээлж байгаа нийгэм, соѐлын орчинг багтаадаг. Аялал жуулчлалын дэд бђтийн салбар, байгууллагуудын зарим хэсэг нь жуулчны амралтын ђйлчилгээнд шууд чиглэгддэг. Аялал жуулчлалын дэд бђтцийн хєгжил нь орон нутгийн дэд бђтцийг сайжруулахад чухал тђлхэц

28

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

болохоос гадна нєєц газар нутгийг эзэмших тэнд ажлын байрыг нэмэгдђђлэх хђчин зђйл болно. /Х.А/ Аялал жуулчлалын ѐс журам. Орох, гарах улс орны тєрийн байгууллагаас тогтоосон дђрэм журмын мєрдєлтєд тавих хяналт. Аялал жуулчлалын ѐс журамд паспорт – визийн, гаалийн дђрэм журам, валютын хяналт, эрђђл ахуйн дђрэм, гадаадын жуулчдын ирэх ба улс орон доторхи шилжилт журам багтана. Тухайн улс оронд аялал жуулчлалын ѐс журмыг зохицуулдаг хууль эрх зђйн акт ђйлчилж байдаг.Зочин нь зочид буудлын дотоод дђрэм, журмыг биелђђлэх ђђрэгтэй. Тухайлбал: Овог нэр, хђйс, тєрсєн он, байнга оршин суух газар г.м асуулт бђхий хууль ѐсны картыг бєглєснєєр зочид буудлын дђрэм журмыг мєрдєх ђђрэг хђлээдэг. /Х.А/ Аялал жуулчлалын жижиглэнгийн худалдаа. Энэ нь ђйлчилгээг арилжааны бус, тэдгээрийн хувийн ашиглалтад зориулан эцсийн хэрэглэгчдэд /жуулчдад/ эдгээр ђйлчилгээг худалдаалах дурын ђйл ажиллагаа юм. /Д.Г/ Аялал жуулчлалын зах зээл. Энэ нь аялал жуулчлал – тойрон аяллын ђйлчилгээг мєнгє болгон хувиргах ба эргээд мєнгийг аялал жуулчлал – тойрон аяллын ђйлчилгээ болгон хувиргах ђйл явц явагдаж байгаа чєлєєт аж ахуйн холбооны систем юм. /Д.Г/ Аялал жуулчлалын зах зээлийн багтаамж. Энэ нь хэд хэдэн тооны аялал жуулчлалын бђтээгдэхђђнийг ―шингээх‖ тђђний чадвар буюу тогтоосон ђнэ ба нийлђђлэлттэй ђед тодорхой тур, аялал жуулчлалын ђйлчилгээ, жуулчны бэлэг дурсгалын зориулалттай барааны боломжит борлуулалтын хэмжээ юм. /Д.Г/ Аялал жуулчлалын зах зээл дэх харилцаа. 1.Аялал жуулчлалын зах зээлийн хђрээнд хђмђђсийн хоорондын холбоо, харилцаа, байгууллагуудын харилцан хамтын ажиллагаа, мэдээллийн сђлжээний систем. 2.Аялал жуулчлалын пђђсээс санал болгож байгаа аялал жуулчлалын бђтээгдэхђђний бђрэлдэхђђн, тоо чанар, ђнэ, аяллын тєрлийн талаархи мэдээлэл солилцооны систем. /Х.А/ Аялал жуулчлалын зах зээлийн эрэлт. Тодорхой цаг хугацааны туршид боломжит ђнђђдийн иж бђрдэл дотроос тодорхой ђнэ нэг бђрээр хђмђђс худалдан авахыг хђсэж байгаа ба худалдан авч чадах дурын бараа эсвэл ђйлчилгээний тоо хэмжээ юм. /Д.Г/ Аялал жуулчлалын зах зээлийн эрэлтийн шинжилгээ. Дараахи шинж тэмдгђђдээрх ђндэстэн нэг бђрийн ба олон улсын жуулчны урсгалын нарийвчилсан шинжилгээг агуулдаг: ѕ тоо хэмжээ, улирлын чанар, єсєлт; ѕ нийгэм эдийн засгийн ђзђђлэлтђђд; ѕ мотивийн байдал; ѕ ђргэлжлэх хугацаа; ѕ тээврийн хэрэгслђђд; ѕ байршуулалт зохион байгуулалт. /Д.Г/ Аялал жуулчлалын зорилго. Жуулчны нэг газар оронд амралтаа єнгєрђђлэх, хђсэл сонирхолтой холбоотой аяллын тодорхой ђр дђн. Аливаа аялал жуулчлал ђндсэн нэг зорилгыг агуулж, тђђгээрээ аль нэг тєрєл ангилал, статистик дђн бђртгэлд орж эсвэл ямар нэг хєнгєлєлт эдэлдэг. Аялал жуулчлалын харилцааны сђлжээнд орж байгаа гол субъект болох жуулчин, нєгєє талаас ашиг орлого олох зорилготой аялал, зохион байгуулж байгаа жуулчны байгууллагын ђндсэн зорилго нийлж жуулчны таашаал авах, амрах, танин мэдэхђйн зорилгод хђргэсэн явдал нэн чухал. Аливаа аялал жуулчлалын ђндсэн зорилго бол амралт, танин мэдэхђй, эмчилгээ, зочлол, спорт, шашин, мєн ажил хэргийн шинжтэй байдаг. /Х.А/ Аялал жуулчлалын импорт. Энэ нь тухайн улсад жуулчны сэтгэгдлийг оруулах, тэр нь ђђний чацуугаар хилийн чанадад мєнгє гаргахтай давхцдаг. /Д.Г/ Аялал жуулчлалын каталоги. Аялал жуулчлалын байгууллагаас нийтлэн гаргадаг, аялал жуулчлалын бђтээгдэхђђнийг худалдах ерєнхий нєхцєл болон аяллын жагсаалт, тодорхойлолт. Аялал жуулчлалын катологыг зориулалтаар нь байгууллагын, албан ѐсны, зар сурталчилгааны гэж ангилдаг. /Х.А/

29

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Аялал жуулчлалын лиценз. Тєрийн захиргааны байгууллагаас жуулчин авах, жуулчдыг дотоодод болон гадаад оронд аяллаар явуулахтай холбогдсон иж бђрэн ђйлчилгээ ђзђђлж байгаа аж ахуйн нэгжид олгох зєвшєєрєл. /Х.А/ Аялал жуулчлалын маркетинг. Аялал жуулчлалын бђтээгдэхђђний борлуулалтын хэмжээг єргєтгєх зорилготойгоор аялал жуулчлалын зах зээлийн шаардлагыг тооцох ба эрэлтэд идэвхтэй нєлєєлєхєд чиглэгдсэн аялал жуулчлалын бђтээгдэхђђний ђйлдвэрлэл, борлуулалт ба хэрэглээг зохион байгуулах удирдлагын иж бђрэн хандлага юм. Маркетинг бол ђйлчлђђлэгч дээр анхаарал нь тєвлєрсєн бизнес явуулах арга юм. Энэ нь дэлхийн аялал жуулчлалын зах зээл дээрх аялал жуулчлалын бђтээгдэхђђний чанарыг дээшлђђлэх ба ђйл явцыг тооцоолсны ђндсэн дээр ашиг олох зорилготойгоор шинэ, илђђ ђр єгєєжтэй аялал жуулчлал- тойрон аяллын ђйлчилгээний тєрлђђдийн боловсруулах, тэдгээрийг ђйлдвэрлэх ба борлуулах аялал жуулчлалын компаниудын ђйл ажиллагааны удирдлага ба зохион байгуулалтын систем юм. /Д.Г/ Аялал жуулчлалын маркетингийн менежмент. Ном /Í.Æàìñàíñ¿ðýí/ . Манай улсад цоо шинээр хєгжиж байгаа цаашид ч хєгжих боломж бололцоо нєєц ихтэй аялал жуулчлалын бизнесыг удирдахад юуны тђрђђн шаардлагатай зђйлсын нэг бол аялал жуулчлалын онол арга зђйг эзэмшђђлэх явдал юм. Одоогоор монголд аялал жуулчлалын талаар монгол хэл дээр гарсан гарын авлага сурах бичиг доривтой бђтээл одоохондоо нэн ховор байна. Аялал жуулчлалын бизнесийг ђр ашигтай удирдан явуулахад маркетингийн ухаан онол арга зђйг эзэмших нь бизнесмэн хђнд хамгийн чухал юм. Тиймээс МУИС –ийн аялал жуулчлалын менежментийн ангийн сургалтын хєтєлбєрийн дагуу анх удаагаа бичигдэн гарч байгаа бєгєєд нийт 13 бђлэг 174 хуудсаас бђрдэж байна. Уг сурах бичиг нь их дээд сургуулийн оюутан судлаачдын хђрээнд зориулсан бђтээл. /X.Л/ Аялал жуулчлалын маркетингийн тєлєвлєлт. Энэ нь худалдааны бодлогыг зохицуулах, борлуулалтын тактикийг зєв хийх ба ашиг олоход тус болдог. Маркетингийн ђндсэн ђђрэг нь рекреацийн хэрэгцээ, эрэлт, монополь ба арилжааны ђнэ, зах зээлийн сегментчлэлийг бђрдђђлэх, мєн тђђнчлэн аялал жуулчлал-тойрон Аяллын ђйлчилгээний нэр тєрлийг хєгжђђлэхэд чиглэсэн зорилготой нєлєєлдєг. Олонхи аялал жуулчлалын компаниуд маркетингийн тєлєвлєлтийг ашиглан аялал жуулчлалын шинэ зах зээл дээр гарахдаа алдаа гаргах, урьдчилан хараагђй нєхцєл байдлуудаас зайлсхийдэг. /Д.Г/ Аялал жуулчлалын байгууллагын маркетингийн тєлєвлєлтийн ђе шатууд.

1.Аялал жуулчлалын бђтээгдэхђђний эрэлт, ђйлчилгээний чанар, ђнийн тђвшинд тавигдах хэрэглэгчдийн шаардлагыг судлах 2.ёйлдвэрлэлийн зардал, реклам сурталчилгааны маркетингийн хєтєлбєрийг боловсруулах

зардлыг

тооцсон

бђтээгдэхђђний

3.Бђтээгдэхђђн ба ђйлчилгээний ђнийн дээд тђвшинг тогтоох ба тэдгээрийн ђйлдвэрлэлийн ђр єгєєж 4.Байгууллагын бђтээгдэхђђний нэр тєрєл ба хєрєнгє оруулалтын бодлогыг боловсруулах ёйл ажиллагааны эцсийн ђр дђн, орлого ба ашгийг тодорхойлох. /Д.Г/ Аялал жуулчлалын менежмент. Аялал жуулчлалын байгууллагыг улдирдах, аялал жуулчлалын байгууллагын эдийн засаг ђр ашгийг дээшлђђлэх, аж ахуйн биеэ даасан байдлыг бэхжђђлэх, зах зээлийн байдал, чиг хандлагыг харгалзан ђзэх; Аялал жуулчлалын удирдлагын дэд систем; тєлєвлєлт, ђйлдвэрлэл, хангамж, борлуулалт. /Х.А/ Аялал жуулчлалын менежерийн ажил ђђргийн хуваарь. Аялал жуулчлалын менежер /ISCO-ын ангиллын дугаар 1319/. ѓєрийн болон эзний нэрийн ємнєєс бизнесийн ђйл ажиллагааг тєлєвлєх, чиглђђлэх, зохицуулах ђйл ажиллагааг єєр нэгээс доошгђй менежер болон бусад хэд хэдэн ажилчидтай хамтран гђйцэтгэнэ. Тэдний гђйцэтгэх ђђрэг нь дараах хэсгээс бђрдэнэ: а/ бодлогыг тєлєвлєх, хэрэгжђђлэх ; б/ бђтээгдэхђђнийг бий болгох, санхђђгийн тооцоо хийх ;

30

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

в/байгууллагын болон бђтээгдэхђђний сурталчилгааг тєлєвлєх, гђйцэтгэх, борлуулалт, худалдааны шинэ арга хэлбэрийг эрэлхийлэх ; г/ ханган нийлђђлэгч, ђйлчлђђлэгч болон бусад байгууллагатай харьцах ; д/ нєєцийг ашиглах ажилчдыг ажилд авахыг тєлєвлєх, тђђнд хяналт тавих ; е/ єдєр тутмын ђйл ажиллагааг удирдах ; ѐ/ удирдлагад тайлан тавих ; ж/ холбогдох бусад ђђргийг гђйцэтгэх ; з/ бусад ажилчдыг удирдах, хянах ; /Х.А/ Аялал жуулчлалын мотив. Эрэлтийн компонент, аялал ба амралтын хєтєлбєрийн сонголтын ђндсийг тодорхойлж єгдєг аялал жуулчлалын ђйл ажиллагааны системийн чухал бђрдэл элемент юм. Аяллын зорилго нь аялал жуулчлалын мотивуудын ялгарах ђндэс болж єгдєг. Аяллын зорилгуудын дундаас дараахийг тодотгож єгч болно: амралт, чєлєєт цаг, зугаалга, танин мэдэхђйн, спорт ба тђђнийг дагалдах, эмчилгээ, шашны мєргєлийн, ажлын зорилго, зочлох зорилго. /Д.Г/ Аялал жуулчлалын мотиваци. Энэ нь хувь хђний бие ба сэтгэл зђйн онцлог, ђзэл бодол, ђнэт зђйлс, сонирхол, боловсрол зэргээс хамааралтай рекреацийн хэрэгцээгээ хангахад чиглэгдсэн хђний єдєєлт гэж тодорхойлогдож болно. Аялал жуулчлал нь єєрийнхээ ђндсэнд мотивацийг агуулдаг бєгєєд тэрээр аяллын тухай шийдвэр гаргах ба аялал жуулчлалын бђтээгдэхђђн ба тђђний ђндсэн элементђђдийг сонгох чухал хђчин зђйлсийн нэг юм. Жуулчны аяллын мотиваци /цаг хугацаа, ђргэлжлэх хугацаа, чиглэл, тєрєл, зардал, ђйл ажиллагааны мєн чанар/ нь амралтыг тєлєвлєх, сонгох, турыг худалдан авах ба гђйцэтгэхэд жуулчны зан тєлвийн санаачилгад нєлєєлдєг чухал ђзђђлэлт юм. /Д.Г/ Аялал жуулчлалын мэдээлэл. Очих улс орон, газар орны амьдралын хэв маяг, хђн амын ѐс заншил, холбогдох хууль, дђрэм журам, тђђх, соѐлын дурсгалт газрууд, газар зђйн бђдђђвч зураг, тээврийн сђлжээ зэрэг жуулчны болон аялал жуулчлалыг зохион байгуулагчдад зайлшгђй хэрэгцээтэй ђнэн зєв мэдээллийн нийлмэл цогц. ѓнєєдєр компьютерийн мэдээлэл тухайлбал, интернэтийн сђлжээ маш их ач холбогдолтой болж байна. Хэдэн мянга, сая сайтад аялал жуулчлалын газар, ђйлчилгээ, тђђх соѐлын дурсгал газруудын тухай дэлгэрэнгђй мэдээлэл, зураг зэргийг хийсэн байдаг. Интернэтээр аяллаа сонгох, ђйлчлђђлэх байгууллагаа сонгохоос гадна аяллын бђтээгдэхђђн тээврийн билет захиалах, ажил ђйлчилгээний тєлбєр хийж болно. /Х.А/ Аялал жуулчлалын мэдээллийн тєв. Зам Тээвэр Аялал Жуулчлалын Яам, АНУ-ын ОУ-ын хєгжлийн Агентлагийн хђчин чармайлт, дээрх байгууллагуудын хамтарсан санхђђжилт, Монголын Аялал Жуулчлалын Холбоо, Монголын Урлагийн Зєвлєл, PR Ассоциаци зэрэг ТББуудын идэвхи дэмжлэгтэйгээр Жуулчны мэдээллийн ―Гийчин― тєв ТББ-ыг 2005 оны эхээр байгуулснаар энэхђђ ажил бодитойгоор хэрэгжих ђндэс суурь нь тавигдсан билээ. 2005 оны 4-р сарын 5-нд Тєв шуудан дээр анхдагч мэдээллийн тєвийг нээж улмаар Буянт-Ухаи нисэх буудал, Олон улсын галт тэрэгний буудал зэрэг жуулчид ихээр зорчдог газруудад салбар тєвђђдийг байгуулан ђйл ажиллагааг нь жигдрђђлээд байна. Тђђнчлэн Хєвсгєл аймгийн Мєрєн хот, Японы Токио хот дахь Аялал жуулчлалын клуб, Хятад дахь Монголын ЭСЯ-ны байранд салбар цэгђђдийг нээгээд байна. Цаашид єєрийн салбаруудыг аялал жуулчлалын гол маршрут болох Хархорин, Даланзадгад хотуудад, Замын-ёђд, Алтанбулаг зэрэг хилийн боомт, БНСУ, ХБНГУ зэрэг гадаадын орнуудад байгуулахаар тєлєвлєж байна. Зорилго: Жуулчдыг элэгсэг дотно угтан авч, тухайн газар нутагтай анхлан танилцахад нь туслах, Монгол орноор тавтай аялах боломж нєхцлийн олгох, Монголын аялал жуулчлалын салбарын болон бусад байгууллагуудын бизнесийн боломжийг хєгжђђлэх. ёйлчилгээ: Гадаад, дотоод аялагч жуулчдад Монголын аялал жуулчлалын ђйлчилгээний байгуулагууд болох тур оператор, жуулчны бааз, зочид буудал, зоогийн газар, ђндэсний бђтээгдэхђђн, бэлэг дурсгалын дэлгђђр, музей ђзмэр, нисэх онгоц, галт тэрэгний тасалбар тђгээвэ, банк, валют солих цэг,хєтєч орчуулагч, тээврийн ђйлчилгээний талаарх бодит мэдээллийг єгч, жуулчдын сонирхолыг ихээр татдаг байгалийн ђзэсгэлэнт болон тђђх соѐлын дурсгалт газрууд,аяллын гол маршрут чиглэлђђдийг танилцуулах, Хамтран ажиллах нєхцєл боломжууд:

31

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

- Зочид буудал, жуулчны бааз, тур операторуудад ђйлчлђђлэгч зуучлах - Театр, музей, ђзвэр ђйлчилгээний тасалбар тђгээх - Аялал жуулчлалын холбогдолтой ном хэвлэл, бараа бђтээгдэхђђний худалдаа, борлуулалт хийх - Танилцуулгын самбарт сурталчилгаа байрлуулж жуулчдад тђгээх - ѓєрсдийн байгууллагын тухай мэдээллийг тогтмол шинэчлэх - Тус тєвєєс сар бђр эрхлэн гаргадаг ―Whats on Ulaanbaatar‖ брошюр болон гадаад дотоодын ђзэсгэлэн яармагт зориулан сэтгђђл, танилцуулгад сурталчилгаа байрлуулах. Хаяг: Улаанбаатар, Сђхбаатарын талбай-9 Тєв шуудан, 1-р давхар, дугуй заал Индекс 211213,Ш/Х 2345, 311423, 311409, Факс: 976-11-311421, И-мэйл, вэбсайт: info@touristinfo.mn www.touristinfo.mn /Б.Э/ Аялал жуулчлалын нийлђђлэлт. Тодорхой тооны аялал жуулчлалын бђтээгдэхђђнийг зах зээлд ђйлдвэрлэн нийлђђлэх бараа ђйлдвэрлэгчдийн бэлэн байдал ба бодит боломж юм. /Д.Г/ Аялал жуулчлалын нийлђђлэлтийн шинжилгээ. ѓнєєгийн ба боломжит аялал жуулчлалын шинжилгээ нь: єнєєгийн байгаа нийлђђлэлт: хђртээмжтэй байдал /тээвэр/, тоног тєхєєрємж /байршуулалт, ђйлчилгээ ба рекреацийн ђйл ажиллагаа/, улс орны тухай ерєнхий тєсєєлєл; боломжит нийлђђлэлт: байгаль орчны хђн татах талууд /ђзэсгэлэнт газар, гол, мєрєн, ан амьтан/, соѐлын амьдралын таатай талууд /археологи, уламжлал, зан заншил, ардын урлаг/, аялал жуулчлалын ђйл ажиллагаа /спорт, амралт, сувилал, соѐлын арга хэмжээнђђд/; техникийн нєхцлђђд /аялал жуулчлалын хєгжлийн боломж/: боломжит ђйл ажиллагаа /тєлєвлєгєє, аялал жуулчлалын байгууллагууд, худалдаа арилжааны сђлжээ/, хэрэгслэл ба боломжууд /хђний нєєц, тђђний бэлтгэл, санхђђгийн нєєцђђд/, бђс нутгийн /ђзэсгэлэнт газар, археологи, хэл заншил/. /Д.Г/ Аялал жуулчлалын нєєц. Аялал жуулчлалын бђтээгдэхђђн ђйлчилгээг бђрдђђлэхэд нєлєєлєхђйц байгаль, нийгэм, эдийн засгийн хђчин зђйлђђдийг аялал жуулчлалын нєєц гэнэ. Манай Монгол орон уудам дэлгэр нутагтай, уур амьсгалын євєрмєц нєхцєлтэй, унаган тєрхєєрєє хадгалагдан ђлдсэн ђзэсгэлэнт онгон байгаль, тђђний євєрмєц онцлог бђхий эрт ђеэс эдђгээг хђртэлх урт удаан хєгжлийн явцад бђс нутаг, нутаг дэвсгэрээр ялгагдах онцлог бђхий нєєцтэй орон юм. Аялал жуулчлалын нєєцийг аялал жуулчлалын хэв шинжид уялдуулан авч ђзэх шаардлагатай. Учир нь жуулчдын хђсэл сонирхол єєр єєр байдаг. /Х.А/ Аялал жуулчлалын нєєцийн ач холбогдол. Нєєцийг оновчтой зєв тогтоож, зєв ялган аялал жуулчлалд ашигласнаар тэр нєєц нь сая аялал жуулчлалын бђтээгдэхђђний чухал иж бђрдэл болно. Чанартай сайн бђтээгдэхђђн ђйлчилгээ нь жуулчдыг татах хамгийн гол хєшђђрэг, мотиваци нь болох юм. Чанартай сайн бђтээгдэхђђн ђйлчилгээ гэдэгт бђтээгдэхђђний ямар иж бђрдлийг, хэрхэн ашиглаж байгааг нийтэд нь ойлгож болно. Аялал жуулчлалын нєєц нь аялал жуулчлалын хэлбэр, аялал жуулчлалын чиглэлийн сонголт, жуулчны тоо зэргээр дамжуулан аялал жуулчлалын хєгжилд нєлєєлдєг. Иймээс нєєцийг хєгжђђлэх нь аялал жуулчлал хєгжих ђндэс болно. /Х.А/ Аялал жуулчлалын нєєцийг хєгжђђлэх. Нєєцийг хєгжђђлэх гэдэг нь Аялал жуулчлал хєгжихєд таатай нєхцєлийг бђрдђђлэх, єєрєєр хэлбэл хязгаарлагдмал нєєцийг хамгийн ђр дђйтэй байдлаар ашиглах ђйл ажиллагаа болно. ёђнд дараах ђйл ажиллагаанууд багтана: 1. Нєєцийг сэргээх 2. Нєєцийг шинээр бий болгох 3. Нєєцийг сурталчлах 4. Нєєцийн ашиглалтыг сайжруулах /ђр дђнг нэмэгдђђлэх/ 5. Нєєцийг аялал жуулчлалын ђйл ажиллагаанд татан оруулах Нєєцийг сэргээх - сэргээн засварлах, жуулчдын сонирхол татах байдлыг нэмэгдђђлэх

32

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Нєєцийг шинээр бий болгох - Жуулчдад таалагдах шинэ газар орныг аялал жуулчлалын ђйл ажиллагаанд татан оруулах, жуулчдын шинэ сонирхлын мотивыг бий болгох, єєрєєр хэлбэл аялал жуулчлалын шинэ тєрєл хэлбэрийг бий болгох Нєєцийг сурталчлах - нєєц болон аялал жуулчлалын шинэ тєрєл, хэлбэр, шинэ чиглэлийг гадаад дотоодод єргєнєєр сурталчлах Нєєц ашиглалтыг сайжруулах - єнєєдрийн байдлаас илђђ ђр ашигтайгаар ашиглах, нэмэлт боломжуудийг нээн илрђђлэх Нєєцийг аялал жуулчлалын ђйл ажиллагаанд татан оруулах - нєєцийн ђнэлгээнд тогтмол ордог боловч тєдий л аялал жуулчлалын ђйл ажиллагаанд оролцдоггђй нєєцђђдийг татан оруулах нєхцєл боломжийг илрђђлэх. /Х.А/ Аялал жуулчлалын нєєцийг хєгжђђлэх асуудал. Нєєцђђдэд жуулчдын сонирхол татах байдлын коеффициентийг нэмэгдђђлэх, нєєцийг хєгжђђлэхийн тулд дараах асуудлуудыг шийдвэрлэх хэрэгтэй: Шинжлэх Ухааны судалгаа шинжилгээний ажлыг хєгжђђлэх. Улсын болон орон нутгийн тусгай хамгаалалтанд авах замаар нєєцийг хамгаалах, хєгжђђлэх, нєхєн сэргээх. Нєєц ашиглалтыг тєлєвлєх, иж бђрэн тогтолцоог бђрдђђлэх. Нєєцийг зохистой ашиглахад ашиглалтын тєлєвлєлт, менежментийн системийг нэвтрђђлэх, менежментийг боловсронгуй болгох. Нєєцийн судалгаа бђртгэлийг сайжруулах, мэдээллийн иж бђрэн тогтолцоог бђрдђђлэх.

- Нєєцийн тухай асуудлыг єргєн хђрээнд суртачлах.

- Нєєцийг зђй бусаар ашиглахаас сэргийлсэн эдийн засаг, хууль, эрх зђйн арга механизмыг хєгжђђлэх.

- Бђс нутгийн нєєцийн зохион байгуулалт, тєлєвлєлт, хяналт болон ђнэлгээний системийг нэвтрђђлэх, - Нєєцийг зохистой ашиглах, хамгаалах ђйл ажиллагааг дэмжин урамшуулах, зохистой ашиглалтыг сайжруулах. Бђс нутгийн нєєцђђдийг ялган тогтоож, аялал жуулчлалын хэв шинжээр ангилж аялал жуулчлалд татан оруулах. /Х.А/ Аялал жуулчлалын нутаг дэвсгэрийн багтаамж. Аялал жуулчлалын ђйлчилгээний хђрээ, тђвшинг бууруулахгђйгээр тусгай объектуудыг нэгэн зэрэг ашиглахад тохирсон жуулчдын хамгийн их тоогоор тодорхойлогдох хоноглох байр /орны тоо/, нийтийн хоолны /хоолоор ђйлчлэх суудлын тоо/ болон нэмэлт ђйлчилгээний газрын /суудлын тоо эсвэл талбай/ багтаамж. /Х.А/ Аялал жуулчлалын обьект. Жуулчдын сонирхолыг татсан тэдний хэрэгцээг хангах чадвартай амрах, зугаацах газрууд болон байгаль, соѐлын дурсгалууд. /Х.А/ Аялал жуулчлалын орлого. Олон улсын аялал жуулчлалд аялал жуулчлалын орлого нь гадаадын иргэдэд борлуулсан жуулчны ђйлчилгээ ба хэрэглээний бараанаас орсон валютын орлого юм. Гадаадын аялал жуулчлалаас орох мєнгєн урсгалыг хоѐр дансаар хєтєлдєг: жуулчны ђйлчилгээ ба барааг гадаадын иргэдэд борлуулсан орлогоос, мєн ђндэсний тээврийн хэрэгслэлђђдийн олон улсын шугам дахь тээвэрлэлтийн орлогоор. /Д.Г/ Аялал жуулчлалын пђђс. Аялал жуулчлалын ђйлчилгээг ђйлдвэрлэх, борлуулах ђйл ажиллагаа эрхэлдэг ашгийн тєлєє байгууллага. Аялал жуулчлалын фирм нь хуулийн этгээдийн эрхтэй аж ахуйн байгууллага. Аялал жуулчлалын фирмийг худалдааны сђлжээнд гђйцэтгэх ђђргээр нь аялал жуулчлалын товчоо, тойрон аяллын товчоо, турагентлаг, туроператорын фирм, жуулчдыг хђлээн авах ђйлчилгээний товчоо, зочид буудал, кемпинг, мотель, байр орон сууцны товчоо болон бусад аялал жуулчлалтай холбоотой банк, даатгалын байгууллага, лавлагаа мэдээллээр хангах зэрэг ђйлчилгээний байгууллагууд г.м хуваадаг. /Х.А/ Аялал жуулчлалын салбар дахь ђнэ бђрдэлт. Аялал жуулчлалын бђтээгдэхђђн, ђйлчилгээнд ђнэ тогтоох, тэдгээрийн тђвшин, харьцааг тодорхойлох. ђнэ тогтоох доорхи ђе шат байдаг. ђђнд: 1. ђнэ бђрдђђлэх зорилгоо сонгох 2. Эрэлтийг тодорхойлох 3. ѓртгийн тооцоо гаргах 4. ѓрсєлдєгчийн ђнэ, барааны судалгаа хийх 5. ђнэ бђрдђђлэх аргаа сонгох 6. Эцсийн ђнэ тогтоох. Эрэлт нь ђнийн дээд хэмжээг, єртєг нь ђнийн доод хэмжээг тодорхойлдог. Аялал жуулчлалын бђтээгдхђђн, ђйлчилгээний єртєгт байгууллагын ђйл ажиллагааны бђтэц, зохион байгуулалт,

33

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

бђтээгдэхђђн, ђйлчилгээний чанар, байршил зэрэг олон хђчин зђйл нєлєєлдєг. ѓртгийг ангилан /тогтмол ба хувьсах/ ђнэд нєлєєлєх хђчин зђйлийг зохистой тогтоож, ђнийг хямдруулах боломжийг тодорхойлдог. Аялал жуулчлалын салбарын єртєг ђнийн асуудлыг шийдвэрлэхдээ доорхи 3 чиглэлийг баримтлах ѐстой. ђђнд: 1. ђнийн урамшуулал 2. Мєнгєний ђнийн ђнэт чанар 3. ―Хямд ђнэ‖ ђнэ тогтоох /Х.А/ Аялал жуулчлалын сан. Дэд бђтцийг хєгжђђлэх Монгол орныг гадаад дотоодод сурталчлах жуулчлалаас байгаль орчинд сєргєєр нєлєєлєх нєлєєлийг багасгах, тђђх соѐлын дурсгалт зђлийг сэргээн засварлах байгаль тђђх соѐлын євийг дэмжих хамгаалахад шаардагдах зардалыг санхђђжђђлэх зорилгоор аялал жуулчлалын сан байгуулагдсан. Тус сангийн эх ђђсвэр нь 1. тухайн жилд улсын тєвлєрсєн тєсвєєс хуваарилсан хєрєнгє, 2. гадаад дотоодын иргэд байгууллагын тусламж хандив, 3. хуулиар хориглоогђй бусад эх ђђсвэр байна гэж Монгол улсын аялал жуулчлалын тухай хуульд бичигдсэн байдаг. /Х.А/ Аялал жуулчлалын систем. Аялал жуулчлалын субъект /аялал жуулчлалын байгууллага, бђс нутаг/; объектийн /жуулчин, жуулчны бђтээгдэхђђн, ажил ђйлчилгээг хэрэглэгч/ гадаад орчинтой /улс тєр, эдийн засаг, нийгмийн бђхий л салбар/ харилцан ђйлчлэлийн ђр дђнд бий болж, аялал жуулчлалын салбарт явагддаг харилцаа, ђйл явц, ђзэгдлийн цогц нэгдэл. /Х.А/ Аялал жуулчлалын статистик. Аялал жуулчлалын урсгалыг бђртгэн тооцох статистик бђртгэлийн салбар. Статистик бђртгэлд ирж байгаа жуулчдын тоо, аялал жуулчлалын орлого гадаадад аялаж буй жуулчдын тоо, аялал жуулчлалын зарлага нь гол чухал ђзђђлэлт болдог. Манай улсын хувьд аялал жуулчлалын статистик бђртгэл, мэдээлэл нь хил гаалийн байгууллагаас ирж буй мэдээлэлд тулгуурладаг. /Х.А/ Аялал жуулчлалын стратеги. Хэрэгжђђлэхэд нь цаг хугацаа ба ихээхэн санхђђгийн нєєцђђд шаардлагатай хєгжлийн ерєнхий концепци ба зорилтот хєтєлбєрђђдийг боловсруулах явдал юм. /Д.Г/ Аялал жуулчлалын субьект. Аялал жуулчлалын тусламжтайгаар єєрийн хђсэл сонирхол, хэрэгцээгээ хангаж байгаа жуулчин. /Х.А/ Аялал жуулчлалын сэдэл. Хђн єєрийн амрах болон бусад хэрэгцээг аялал жуулчлалаар дамжуулан хангахыг єдєєж байдаг хђсэл, санаа, урмын нэгдэл. Хђн єєрийн байнга оршин суудаг газраасаа єєр газарт шилжих хєдєлгєєн хийх явдал нь тодорхой шалтгаан сэдэлтэй байдаг. Аялал хийх шалтгаан, сэдэл нь хђний санаа бодолд шууд ђђсдэг зђйл биш бєгєєд хђний зан аашын байдал, эрђђл мэнд, чєлєєт цаг, санхђђгийн боломж зэрэг нєхцєлђђд нь хђнд аялал хийх боломж олгох ба ингэснээр ямар нэгэн аялал хийх бодит сэдэл бий болдог. /Х.А/ Аялал жуулчлалын сэтгђђл. Аялал жуулчлалын зохион байгуулалт, тђђх, онолын асуудал болон аялал жуулчлалын бђтээгдэхђђний зар сурталчилгааг нийтэлдэг тогтмол хэвлэл. /Х.А/ Аялал жуулчлалын тактик. Тодорхой нєхцєлд тавьсан зорилгодоо хђрэх тодорхой арга хэмжээнђђд ба арга барилууд. /Д.Г/ Аялал жуулчлалын товхимол 1. Зах зээлд аяллын шинэ бђтээгдэхђђнийг сурталчилгааны, тогтмол биш хэвлэл

нэвтрђђлэхэд

ашигладаг

мэдээлэл,

зар

2. Аяллын каталоги. ђђнийг ерєнхий каталог ба тусгай аяллыг сурталчилсан товхимол гэж ангилдаг. Товхимлыг аялагч, жуулчид болон турагентуудад ђнэгђй тараадаг. /Х.А/ Аялал жуулчлалын тєлєвлєлт. Аялал жуулчлалын хєгжлийн зорилтуудыг боловсруулах зорилготой ба мєн тђђнчлэн тэдгээрт хђрэх хэрэгслэлђђдийг тодорхойлох, аялал жуулчлалын хєгжлєєс эдийн засгийн, нийгмийн, соѐлын ђђднээс аль болох их ашиг олохыг эрмэлзэж, нийлђђлэлт ба эрэлтийн хоорондын тэнцвэрийг хангах шаардлагатайг мєн тооцдог. /Д.Г/ Аялал жуулчлалын тєрєл хэлбэр. Аялал жуулчлалын ђйл ажиллагааг тодорхойлоход Дэлхийн Аялал жуулчлалын байгууллагын экспертђђд хэрэглэдэг нэр томъѐо. Дэлхийн аялал жуулчлалын байгууллагаас аялал жуулчлалын дараах ђндсэн хэлбэрђђдийг ялган тогтоосон байдаг. ђђнд: Дотоодын аялал жуулчлал–/аливаа улсын иргэн зєвхєн єєрийнхєє улс орон дотор хийх аялал жуулчлал/; Гадаад улс руу хийгдэх аялал жуулчлал – /аливаа улсын иргэн єєрийн

34

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

улсаас гадагш єєр улс орон руу хийх аялал жуулчлал/; Гадаадаас ирэх аялал жуулчлал – /тухайн улс оронд гадаадын улс орнуудаас хђрэлцэн ирэх аялал жуулчлал/. Эдгээр хэлбэрђђд дээр ђндэслэн аялал жуулчлалыг дараах категорид хуваан ђздэг. 1. Тухайн улс оронд явагдах аялал жуулчлал. Энэ нь тухайн улс орны хувьд дотоодын аялал жуулчлал болон гадаадаас ирэх аялал жуулчлалыг багтаасан ойлголт. 2. ђндэсний аялал жуулчлал. Энэ нь тухайн улс орны хувьд дотоодын аялал жуулчлал, гадаад улс руу хийгдэх аялал жуулчлалыг багтаасан ойлголт. 3. Олон улсын аялал жуулчлал. Энэ нь тухайн орноос гадагш хийгдэх аялал жуулчлал, болон гадаадаас ирэх аялал жуулчлалыг багтаасан ойлголт. Аялал жуулчлалын практикт эдгээр аялал жуулчлалын хэлбэрийг мєн аялал жуулчлалын тєрєл гэж авч ђздэг. /Х.А/ Аялал жуулчлалын тєрєл. Янз бђрийн зорилгоор явуулах аялал жуулчлалын ђйл ажиллагааг ялган ангилахад хэрэглэдэг ойлголт. Тєрєлжђђлэн ангилахад доорхи шинж чанаруудыг ашиглаж болно. ђђнд: Сэдэл шалтгааны хђчин зђйл /эмчилгээний, сувилгааны, тойрон аялал, ажил хэргийн аялал жуулчлал гэх мэт/; аялалд оролцогчдын нийгмийн бђрэлдэхђђн ба зорилго /Залуучуудын, нийгмийн, хђђхдийн гэх мэт/. Мєн энэхђђ ойлголтыг статистик мэдээ, аялал жуулчлалын зах зээлийн судалгаанд хэрэглэдэг. /Х.А/ Аялал жуулчлалын тухай хууль /Монгол/. Аялал жуулчлалын тухай хуулийг 2000.05.05-ны єдєр УИХ-аас анх батлан гаргасан бєгєєд єнєєдрийг хђртэл 5 удаа /2001.11.30, 2002.07.04, 2002.07.10, 2003.01.02, 2005.01.28/ єєрчлєгдєєд байна. Тухайн ђед УИХ-ын дарга байсан Р.Гончигдорж батламжлан гарын ђсэг зурсан. Уг хууль нь 6 бђлэг 24 зђйлтэй. /Х.А/ Аялал жуулчлалын ђзэсгэлэн. Хэрэглэгчдэд мэдээлэл хђргэх, мэргэжилтнђђдтэй харилцах боломж олгож, аялал жуулчлалын бђтээгдэхђђн, ђйлчилгээг танилцуулах зорилготой зохион байгуулдаг богино хугацаатай арга хэмжээ. Аялал жуулчлалын ђзэсгэлэнгийн зорилго нь эрэлт нийлђђлэлтийн мэдээллийг зохион байгуулах явдал. Аялал жуулчлалын ђзэсгэлэнг цар хђрээгээр нь: бђс нутгийн, ђндэсний, олон улсын, явагдах давтамжаар нь: тогтмол, жил бђрийн, улирлын, ажлын чиглэлээр нь: мэдээллийн /танилцуулгын/, худалдааны гэх мэт ялгадаг. Монголын аялал жуулчлалын ђзэсгэлэн анх Чингис зочид буудалд 2001 онд болж байсан бол єдгєє 6 дахь удаагаа зохиогдоод байна. Зохион байгуулалт, оролцогчдын хђрээ жилээс жилд нэмэгдэж байгаа нь энэ салбарын ашгийг хђмђђс хђртэж улмаар улс орны эдийн засгийн чухал салбар мєн гэдгийг ойлгож эхэлсэнтэй холбоотой гэж ойлгож болно. /Х.А/ Аялал жуулчлалын ђйлдвэрлэл. Зочид буудлуудын ба байршуулалтын бусад хэрэгсэлђђд, тээврийн хэрэгсэлђђд, нийтийн хоолны объектууд, зугаа цэнгээний объектууд ба хэрэгсэлђђд, танин мэдэхђй, ажил хэрэг, эрђђлжђђлэлт, биеийн тамир спортын ба бусад зориулалтын объектууд, туроператорын ба турагентын ђйл ажиллагаа явуулж байгаа байгууллагууд, мєн тђђнчлэн тойрон Аяллын ђйлчилгээ ба хєтєч орчуулагчдын ђйлчилгээ ђзђђлж байгаа байгууллагуудын цогц. /Д.Г/ Аялал жуулчлалын ђйлчилгээ. Аялал жуулчлалын пђђсийн хэрэгцээг хангахад чиглэгдсэн ђр ашигтай ђйлдвэрлэлийн ђйл ажиллагаа: хэрэглэгчдийн аялал жуулчлалын бђтээгдэхђђний хэрэгцээг хангахад чиглэгдсэн ђйлчилгээний хђрээний хэсэгчлэл. Аялал жуулчлал нь ђйлчилгээг худалдах ђндсэн тєрєл юм. Аялал жуулчлалын ђйлчилгээг дараах дагнасан тєрєлд хуваадаг. ђђнд: Аялал жуулчлалын ђйлчилгээний борлуулалт, аялал, явган аялал, мэдээлэл зар сурталчилгаа, тээвэр, ахуй, нийтийн хоол, соѐл-олон тђмний, биеийн тамир-эрђђлжђђлэх ђйлчилгээ гэх мэт. Аялал жуулчлалын ђйлчилгээний гол бђрэлдэхђђн хэсэг нь байрлуулах, нийтийн хоол, тээвэр, амралт сувилал, соѐл, спортын арга хэмжээ, дэлгђђр, худалдааны тєвєєр орох ба бусад ђйлчилгээг багтаасан багц ђйлчилгээ бђхий иж бђрэн аялал юм. Аялал жуулчлалын ђйлчилгээг ђндсэн /аяллын багцад багтаж ђнэ нь тєлєгдсєн/ ба нэмэлт /аяллын ђед хэрэгцээ гарсан ђед эсвэл хђрэх газарт тєлдєг/ гэж хуваадаг. /Х.А/ Аялал жуулчлалын ђйлчилгээ. Тђђнийг борлуулсан ђеийн харьцаа ихээхэн олон талт ба онцлог шинжтэй ―Харагддаггђй‖ онцгой барааны тєрєл. Аялал жуулчлалын байгууллагуудын борлуулж буй ђйлчилгээ нь хэд хэдэн онцгой шинжтэй:мэдрэх боломжгђй; худалдсан байх ѐстой бђтээгдэхђђнийг харж болохгђй, худалдан авагч худалдан авахынхаа ємнє тђђнд гар хђрч, амталж чадахгђй; ѕ ђйлчилгээ нь хуримтлагдах боломжгђй; ѕ ђйлдвэрлэл ба хэрэглээний ђйл явц нь нэгэн зэрэг болдог;

35

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

ѕ хэрэглэгч нь ђйлдвэрлэгчийн ђйл явцад оролцдог. /Д.Г/ Аялал жуулчлалын ђйлчилгээ эрхлэгч. Аялал жуулчлалын ђйлчилгээг шууд ђзђђлдэг хуулийн этгээд ба хувь хђн. Аялал жуулчлалын ђйлчилгээ эрхлэгчдэд тээврийн байгууллага, зочид буудал, ресторан, нийтийн хоол, соѐл урлаг, спортын байгууллагууд, хєтєч – тайлбарлагч зарим тохиолдолд туроператор орно. /Х.А/ Аялал жуулчлалын ђйлчилгээний аюулгђй байдал. Жуулчны амь нас, эрђђл мэнд, эд зђйлийг хамгаалах иж бђрэн арга хэмжээний тухай ойлголт. Аялал жуулчлалын ђйлчилгээний аюулгђй байдлыг хамгаалах нь аялал жуулчлалыг зохион байгуулагчдын гол зорилгын нэг юм. Гагцхђђ манай улсад энэ чиглэлээр дагнасан байгууллага алга. /Х.А/ Аялал жуулчлалын ђйлчилгээний иж бђрдэл цогцолбор. Аялал жуулчлалын байгууллага, тээвэр, соѐл, ђйлчилгээний байгууллагаас жуулчдын хэрэгцээг хангах зорилгоор тэдэнд ђзђђлж байгаа шаардлагатай ђйлчилгээний жагсаалт. /Х.А/ Аялал жуулчлалын ђйлчилгээний стандартчилал. Хэрэглэгчийн ашиг сонирхолыг хамгаалах, аялал жуулчлал ба тойрон аяллын ђйлчилгээний ђр ашиг, чанарын тђвшинг дээшлђђлэх нормативыг хангах. Зорилго нь: 1. ђйлчилгээний чанарын ђзђђлэлтийн нэрийн жагсаалт гаргах, 2. Жуулчны ђйлчилгээний дэвшилтэт чанарын шаардлага ба тэдгээрийн хянах аргыг тогтоох, 3.ђйлчилгээний дэвшилтэт технологийн шаардлага тогтоох 4.ђйлчилгээний аюулгђй байдал, хђн амын эрђђл мэндийг хамгааалах, хђрээлэн байгаа орчныг хамгаалах, ажлын чанартай гђйцэтгэл, тохь тухтай ажлын байрны нєхцєл, ђйлчилгээний соѐл, гоо зђйг хангасан шаардлагыг тогтоох.

5.Аялал жуулчлалын ђйлчилгээний баталгаажуулалтын шаардлага тогтоох 6.Хђн амын аялал жуулчлал, тойрон аяллын ђйлчилгээний салбарын чанарын удирдлага болон стандартчилалын ђндсэн ойлголтын нэр томъѐо, тодорхойлолтыг тогтоох, аялал жуулчлалын салбарын байгууллагуудын ђйл ажиллагааг, аялал жуулчлалын ђйлчилгээний ажиллагаанд оролцогч бусад салбарын байгууллагуудын ђйл ажиллагаатай уялдуулан зохицуулах явдлыг хангахад оршино. /Х.А/ Аялал жуулчлалын ђйл ажиллагааны технологи. Аялал жуулчлалын бђтээгдэхђђн ба ђйлчилгээний ђйлдвэрлэл, борлуулалт, аялал жуулчлалын бђтээгдэхђђний хэрэглээг багтаадаг. /Х.А/ Аялал жуулчлалын холбоо. Аялал жуулчлалын байгууллага, хувь хђмђђсийн сайн дурын нэгдэл. ёйлчилгээний хђрээгээр нь орон нутгийн, бђс нутгийн, улсын гэж ангилдаг. Монголын аялал жуулчлалын холбоо нь 1992 îíä áàéãóóëàãäñàí óóãàí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà юм. /Х.А/ Аялал жуулчлалын хєгжлийн давуу талууд ѕ бђс нутаг руу чиглэсэн мєнгєний урсгал ихсэх ба энд мєн гадаад валют багтдаг ѕ ђндэсний нийт бђтээгдэхђђн єсдєг ѕ шинэ ажлын байрыг бий болгодог ѕ жуулчдын болон орон нутгийн иргэдийн ашиглаж болох амралтын бђтцђђдийг єєрчлєн байгуулдаг ѕ капиталыг татан авдаг ба энд мєн гадаадынх байна ѕ хђлээн авч байгаа бђс нутгийн татвар цуглуулалт нэмэгддэг. /Д.Г/ Аялал жуулчлалын хєгжлийн сул талууд ѕ орон нутгийн бђтээгдэхђђн, ђйлчилгээний газрууд ба бусад байгалийн нєєцђђд, ђл хєдлєх хєрєнгийн ђнийн єсєлтєд нєлєєлдєг ѕ аялал жуулчлалын импортын ђед хилийн чанадад мєнгє урсдаг.

36

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

ѕ экологийн ба нийгмийн асуудлуудыг дагалдуулдаг ѕ бусад салбарын хєгжлийг удаашруулдаг. /Д.Г/ Аялал жуулчлалын хєгжлийн хђчин зђйлс. Улс орны дотоод гадаадад, аялал жуулчлалын дотоод гадаад хђрээнд буй болсон тђђхийн тухайн ђе шатанд аялал жуулчлалын хєгжлийн чиг хандлагыг шууд болон шууд бусаар тодорхойлогч нєхцєл, шалтгааны цогц. Аялал жуулчлалын хєгжилд нєлєєлєх хђчин зђйлсийг тэдгээрийн олон талт онцлог байдалтай уялдуулан ангилдаг. Аялал жуулчлалын хєгжилд нєлєєлєх хђчин зђйлсийг тогтмол /байгаль-газар зђйн, тђђхсоѐлын/ хувьсах /улс тєр, хђн ам зђй, нийгэм-эдийн засгийн/ гэж ангилахаас гадна дотоод ба гадаад хђчин зђйл гэх мэтээр ангилан ялгадаг. Улс орны эдийн засгийн хєгжлийн тђвшин ард тђмний мэдлэг боловсрол, ђйлчилгээний соѐл, тээврийн хангамж, улс тєрийн тогтвортой байдал, хууль эрхзђйн тогтолцоо, хил, гаалийн хєнгєлєлт зэрэг нь аялал жуулчлал тђргэн хурдацтай хєгжихєд нєлєєлдєг. Дотоодын хямрал, улс тєрийн тогтворгђй байдал, халдварт євчин зэрэг нь аялал жуулчлалын хєгжилд сєргєєр нєлєєлдєг. /Х.А/ Аялал жуулчлалын хєтєч тайлбарлагчийн онолын ђндэс. Ном Аялал жуулчлал нь дэлхийн олон ђндэстэн ард тђмний ѐс заншил, уламжлал хэл соѐл, тђђх, амьдралын хэв маяг болон улс орнуудын тђђхэн замнал, аж тєрєх ѐс зэргийг илтгэсэн хєшєє дурсгал зэргээс гадна шинжлэх ухаанд одоо болтол нээгдээгђй байгаа, судлагдаж амжаагђй орон зайг нээх, таних мэдэхэд гол ђђргийг гђйцэтгэдэг. Жуулчдад тєрєх анхны сэтгэгдэл нь аялалын хєтєч тайлбарлагчийн гадаад тєрх байдал, мэргэжлийн болон удирдан тэргђђлэх ур чадвараас ихээхэн хамаарна. Уг номд хєтєч тайлбарлагчийн талаарх ерєнхий ойлголт, ангилал, зэрэглэл, эрх ђђрэг, тавигдах шаардлага, бие авч явах зарчим, ур чадвар, хориглох зђйлс, жуулчдын аюулгђй байдлыг хангахад хєтчийн зђгээс хђлээх ђђрэг, байгаль орчноо хамгаалахад хєтчийн оролцоо, аялал жуулчлалын салбарын хєгжилд хєтєч тайлбарлагч нарын эзлэх байрь суурь зэрэг єргєн хђрээтэй асуудлыг багтаасан байна. Энэ ном нь нийт 10 бђлгээс бђрдэх бєгєєд их дээд сургуулийн оюутан, эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажил хийгчид ашиглах боломжтой юм. /X.Л/ Аялал жуулчлалын хууль тогтоомж. Аливаа улс оронд ирж байгаа жуулчдыг зохицуулах хууль, эрх зђйн хэм хэмжээний цогц. Аялал жуулчлалд олон улсын, ђндэсний, бђс нутгийн буюу орон нутгийн эрх зђйн актууд байдаг. /Х.А/ Аялал жуулчлалын хэвлэл. Аялал жуулчлалын онол практикийн асуудал, аялал жуулчлалын єнєєгийн тєлєв байдлыг єгђђлсэн тогтмол хэвлэл /сонин, сэтгђђл/. Манайд сурталчилгааны хэлбэрийг тђлхђђ агуулсан сонин, сэтгђђл байдаг. /Х.А/ Аялал жуулчлалын хэрэглээ. Жуулчдын хэрэгцээг шууд хангахад чиглэгдсэн, аялал жуулчлалын бђтээгдэхђђний ђнийг тогтооход хэрэглэгддэг нэр томъѐо. ёйлчилгээ нь тђђнийг хэрэглэх явцад ђђсэн бий болдог тусдаа бие даан оршдоггђй. Энэ бол тђђний бараанаас ялгагдах гол онцлог. Аялал жуулчлалын хэрэглээний онцлог нь бараа хэрэглэгчдэд хђргэгдэн очдог бол аялал жуулчлалын ђйлчилгээний хувьд хэрэглэгч єєрєє тђђний байгаа газарт хђргэгдэн очдог. /Х.А/ Аялал жуулчлалын эдийн засаг. Энэ нь аялал жуулчлалын ђйл ажиллагааны ђр дђнг ђйлдвэрлэх, хуваарилах, солилцох ба хэрэглэх явцад аялал жуулчлалын салбарт ђђсдэг харилцааны систем юм. /Д.Г/ Аялал жуулчлалын эдийн засгийн ђр єгєєж. Аялал жуулчлалын зохион байгуулалтаас улсын, бђс нутгийн хэмжээнд иргэдэд аялал жуулчлалаар ђйлчлэн аялал жуулчлалын байгууллагын ђйлдвэрлэл ђйлчилгээний ђйл ажиллагаанаас хожоо /эдийн засгийн єгєєж/ олж авахыг хэлнэ. /Д.Г/ Аялал жуулчлалын экологи. Хђрээлэн байгаа орчинд аялал жуулчлалын ђйл ажиллагааны нєлєєллийг судалдаг экологийн хєгжиж буй салбар. Орчин ђед техникийн хєгжил дэвшил хђрээлэн байгаа орчныг бохирдуулж экологийн аюулд хђргэж байгаа нь юуны ємнє аялал жуулчлалын нєєцийг аюулд учруулдаг. Экологийн асуудлыг хєндєхдєє аялал жуулчлалын экологи шинж байдал, экологийн аялал жуулчлал гэсэн ойлголтыг ялгаж салгах ѐстой. Аялал жуулчлалын экологи шинж байдалд аялал жуулчлалын ђйлдвэрлэл хђрээлэн байгаа орчинд хэрхэн нєлєєлж байгаа тухай авч ђздэг. Бодит нєлєєллєєс гадна чимээ шуугиан, соронзон орон, цацраг идэвхи бђхий материаллаг эх ђђсвэртэй нєлєєллийг авч ђзнэ. Мєн хђрээлэн байгаа

37

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

орчныг сэргээх, тордох, хамгаалах нь аялал жуулчлалын экологийн асуудалд хамаарагдана. /Х.А/ Аялал жуулчлалын экспедиц. Аялал жуулчлалын шинэ газар нутгийг судлах, шинэ маршрут боловсруулах, аюулгђй байдлын арга хэмжээ авах, экологийн арга хэмжээ явуулах, аялал жуулчлалын тоноглол хэрэгслэлийг турших зорилготой хийх аялал. /Х.А/ Аялал жуулчлалын экспорт. Энэ нь жуулчны олж авсан сэтгэгдлийг улсаас гаргах, тэр нь ђђний чацуугаар хилийн чанадаас мєнгє оруулж ирэхтэй давхцдаг. /Д.Г/ Аялал жуулчлалын энгэрийн тэмдэг. Жуулчдыг урамшуулах шагнах, дурсамж болгон єгєх зориулалттай аялал жуулчлалын байгууллага бђтээгдэхђђний лого, эмблем болон улс орны онцлогийг тусгасан тэмдэг бђхий дурсгал. /Х.А/ Аялал жуулчлалын эргэлт. Энэ нь эдийн засгийн ба эрх зђйн харилцааны систем бєгєєд жуулчин ба аялал жуулчлалын байгууллагын хооронд ђђсч, аялал жуулчлалын бђтээгдэхђђний жуулчдын урсгалын хєдєлгєєний чиглэл, аялал жуулчлал дахь хєрєнгє оруулалт ба аялал жуулчлалын ђйл ажиллагааны орлогоос тєсєвт орсон мєнгєний урсгалыг харуулдаг. Аялал жуулчлалын эргэлт нь дараахи байдлаар явагддаг: 1 жуулчин нь аялал жуулчлалын байгууллагад Аяллын эрхийн бичгийн тєлбєрийг хийдэг 2 аялал жуулчлалын байгууллага нь жуулчинд Аяллын эрхийн бичгийг олгодог 3 жуулчин нь Аяллын эрхийн бичгээ аялал жуулчлалын бђтээгдэхђђнээр буюу аялал жуулчлалын тодорхой ђйлчилгээгээр сольдог 4 аялал жуулчлалын бђтээгдэхђђнийг ашиглах ђйл явдцад жуулчин нь Аяллын сэтгэгдлийг олж авдаг буюу хийсвэрээр жуулчинд мєнгийг нь эргђђлэн єгч байгаа ђйл явц явагддаг 5 аялал жуулчлалын байгууллага нь аялал жуулчлалын зах зээл, аялал жуулчлалын ђйлдвэрлэлийн хєгжилд ба шинэ тєрлийн аялал жуулчлалын бђтээгдэхђђнийг бий болгоход хєрєнгє оруулалт хийдэг 6 аялал жуулчлалын байгууллага нь шинэ тєрлийн аялал жуулчлалын бђтээгдэхђђнийг авдаг аялал жуулчлалын байгууллага нь татвар ба бусад хураамжуудыг тєсєвт тєлдєг. /Д.Г/ Аялал зохион байгуулагчийн ажил ђђргийн хуваарь. Аялал зохион байгуулагч /ISCO-ын ангиллын дугаар 3414/. Аялал зохион байгуулагч нь ђйлчлђђлэгчдийн цагийн хуваарь, аяллын чиглэл, аяллын ђеийн байрын асуудал зэргийг тєлєвлєх, бизнесийн болон амралтын зорилгоор группийн аялал, экскурсийг худалдах ажлыг зохион байгуулах ђђрэгтэй. Тэдний гђйцэтгэх ђђрэг нь дараах хэсгээс бђрдэнэ: а/ байр, тээврийн хэрэгслийг олж авах боломж, ђнийн талаарх мэдээлэл хайх, олж авах, ђйлчлђђлэгчдийн шаардлагыг олж мэдэх, аяллын талаар тэдэнд зєвлєх б/ аялал, буудлын захиалгыг хийж єгєх, баталгаажуулах, ђйлчлђђлэгчдэд эрхийн бичиг, билетийг єгч тєлбєрийг хђлээн авах ; в/ бизнесийн болон амралтын зорилгоор группийн аялал, экскурсийг зохион байгуулах, худалдах ; г/ ђйлчлђђлэгчдэд шаардлагатай ђнэмлэх, аяллын бичиг баримт авахад нь туслах ; д/ холбогдох бусад ђђргийг гђйцэтгэх ; е/ бусад ажилчдыг удирдах, хянах ; /Х.А/ Аяллын материаллаг хангамж. Аялал ба жуулчлал хоѐрын ялгаатай зђйл нь материаллаг хангамжийн зђйл дээр тогтдог гэж зарим эрдэмтэд ђздэг. Аяллын экспедицийн зорилго бол хувийн сонирхол байхаасаа илђђ худалдаа, шинжлэх ухаан, газар нутаг нээх, бараа бђтээгдэхђђн сурталчлах зэрэг єргєн зорилго агуулдаг тул гуравдагч этгээд /сонирхогч этгээд, ТББ, улсын болон хувийн сангууд/-ээс хангалттай санхђђжигдсэн байдаг. /Х.А/

38

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Аяллын суурь ђнэ. Урьдчилан зарлагдсан ђнэ. Энэ ђнэ нь нэмэлт ђйлчилгээ болон валютын ханшийн єєрчлєлт, шатахуун, билетийн ђнийн єсєлт зэргээс шалтгаалан хямдрах буюу нэмэгдэж болно. /Х.А/ Аяллын тєрєл. Жуулчдад ђзђђлэх ђйлчилгээний иж бђрдлийг ялгаж тодорхойлоход хэрэглэдэг ойлголт. Хамгийн єргєн тархсан нь : /inclutive/ тур-урьдчилан тєлєвлєсєн ђйлчилгээний иж бђрдэл бђхий бђлэг ба ганцаарчилсан аялал, захиалагт аялал – бђтээгдэхђђнийг худалдах ђед ђйлчлђђлэгчийн хђсэлт, сонголтоор хийгдсэн багц ђйлчилгээ бђхий аялал. /Х.А/ Аяллын ђргэлжлэх цаг хугацаа. Аялал жуулчлалын тодорхойлолтод заагдсан 24 цагаас 6 сар хђртэлх хугацааг аялал жуулчлалын ђргэлжилэх цаг хугацаа гэж ойлгож болно. /Х.А/ “Аяллын цаг” ТВ нэвтрђђлэг. Монгол телевизийн ―Гараг‖ студийн захирал, сэтгђђлч Г.Бадамсамбуу Монголын телевизийн тђђхнээ цоо шинэ хуудсыг нээсэн нь тђђний гадаадад аялсан нэвтрђђлэгђђд билээ. Тэрбээр анх Английн Лондон хотыг Монголчуудад танилцуулснаас хойш єнєєг хђртэл тасралтгђй єєрийн орны болон гадаад орны байгалийн хийгээд тђђх соѐлын дурсгалт газруудаар аялаж олон сайхан бђтээлийг туурвиад байна. /Х.А/ Аяллын хєтєлбєр. Аяллын чиглэлийн дагуу ђйлчилгээ ба тэдгээрийг ђзђђлэх цаг хугацааны талаарх жуулчинд ђзђђлж буй ђйлчлгээний талаарх бђрэн мэдээллийг агуулсан баримт. /Д.Г/ Аянга. Борооны ђђлс юмуу ђђл газар хоѐрын хооронд харвах цахилгаан ниргэлэг. Тэр ђед их энерги ялгарч, агаар агшин зуур халаад огцом тэлэхэд дууны хђчтэй долгион бий болгож тэнгэрийн дуу ђђсдэг. Жуулчдыг аянганаас хамгаалах аргуудыг аялал жуулчлалын байгууллагууд сайн мэддэг байх ѐстой. /О.С/ Аянганаас хамгаалах арга. Аянга шууд буух ђеэр барилга байгууламж, цахилгаан тєхєєрємжийг эвдэрхээс урьдчилан хамгаалан техникийн хэрэгсэл цогцолбор арга хэмжээ авна. Аянга зайлуулуур, ниргэлэг, саринуулуур зэрэг нь аянганаас хамгаалах тєхєєрємжид хамаардаг. Хамгаалж буй объект дээгђђр бєхтєрсєн тємєрлєг шилбэ юмуу утас 100м-ын хэртэй эсэргђђцлийн найдвартай газардуулга /Тђђгээр дамжин ниргэлэг газар руу ордог/-аас бђрддэг бєгєєд тэр нь аянгыг єєртєє татаж аюулыг зайлуулна. Аянга бол бороотой ђед агаарын цахилгаанжилтаас ђђсдэг. Их хэмжээний механик хђч дулааны ђйлчлэл юм. Аянгад дайрагдсан хђний биед цэг хэлбэрийн толбууд тђлэгдэстийн шархнаас гадна улаан, ягаан судлууд ђђсдэг. Аянганд нэрвэгдсэн хђн хђнд хєнгєн байдлаас болж бие сулдаж толгой эргэхээс эхлээд нђд харанхуйлж, чих дђлийрэх, хэл орооцолдох, амьсгал давчидах тђђнчлэн ухаан алдаж, бие хєрєх, гар хєл татаж, амьсгал зђрх зогсоно. Цахилгаанд цохигдсон хђн ч аянганд нэрвэгдсэн хђнтэй ойролцоо гэмтэлтэй байдаг. Иймд энэ 2 тохиолдолд ђзђђлэх анхны тусламж адил байна. Юуны ємнє ђргэжилсэн нєлєєнєєс салгах хэрэгтэй. Тэгэхдээ бээлийгђй гараар хђрэх цахилгаан дамжуулах материалыг ашиглахыг хориглоно. Хђчтэй нэрвэгдсэн ухаан алдсан хђнд зохиомол амьсгаа хийж зђрхэн дээр нь илэлт хийх хэрэгтэй. Нэг гараараа хамрын нђхийг таглан нєгєє гараараа эрђђг татаж аман дээр нь марл нойтон алчуур тавьж байгаад ђлээх маягаар минутад 12-16 удаа амьсгалуулна. Аянганд нэрвэгдснээс хойш 5-6 мин хэтрэлгђй зђрхны илэлтийг хийх хэрэгтэй. Хоѐр алгаа давхарлан зђрхны орчимд тавьж минутад 50-60 удаа шахан дарна. Хиймэл амьсгал зђрхний илэлтийг тасралтгђй хийнэ. Хэвтээгээр нь дулаан хучиж эмнэлэгт яаралтай хђргэх шаардлагатай. Хэрэв боломжтой бол зђрхны ажиллагаа сэргээх ба євчин намдаах эм тарилгыг хийнэ. Аянганд нэрвэгдсэн хђнийг газар ухаж булахад сайн гэж ярьдаг. ёндсээрээ буруу юм. Аялалын ђед шархдах, цус алдах, тђлэгдэх, ђе мултрах, яс хугарах, усанд унах зэрэг янз бђрийн тохиолдол гэмтэл учирч болно. Тэр бђгдийг энд бичих боломжгђй юм. Аялагчид энэ бђгдийг тохиолдож болзошгђй хэмээн зохих бэлтгэл хийж, холбогдох ном зєвлємжђђдийг уншиж мэргэжлийн хђмђђс эмч нарын зєвлєгєє авах шаардлагатай билээ. /X.Л, О.С/ Аяны тэмдэглэл. Уран зохиолын тєрєл зђйл, аялан жуулчилсан улс орон, газар нутаг, хђн ардын зан ђйлийн тухай ђнэн бодит мэдээ сэлтийг товчоолон єгђђлсэн тэмдэглэл, найруулал, єдрийн тэмдэглэл, дуртгал зэрэг зђйлс багтдаг. Аяны тэмдэглэл танин мэдђђлэхийн зэрэгцээ гоо зђй, улс тєр, гђн ухаан, уран нийтлэлийн учир зорилготой байж болно. Европын уран зохиолд XIII зууны ђед Дорно дахин тэр дундаа Монгол орноор жуулчилсан Марко Поло, Вильгелм Рубрук, Плано Карпини нарын аяны тэмдэглэл, XX зууны ђед зохиолч, угсаатан зђйч, газар зђйч эрдэмтэдийн баримтат найрууллын хэлбэрээр хийгдсэн аяны тэмдэглэл. Т.Хейердалын ―КонТики салаар‖, Ц. Дамдинсђрэнгийн ―Япон оронд аялсан тэмдэглэл‖ гэх мэт. Мєн уран

39

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

бђтээлийн зохиомжийн арга XIII-XIXзууны уран зохиолд зохиогч аялагч баатрын дђрийг зохиол бђтээлдээ гаргаж, хђний аж амьдралын урсгал хєдєлгєєн, сэтгэл санааны хувирал єєрчлєлтийг тусгана гэж оролдсон нь Л.Стерний ―Уян сэтгэлийн аян‖ Ж.Байроны ―Чайльд Гарольдын аян‖ зэрэг зохиолоос харагдана. Аялал жуулчлалын ажилтнууд аяны тэмдэглэл хийгээд жуулчдадаа уншиж єгєхєд жуулчид их дуртай байдаг. /О.С/ Аяны хђнс. ѓдрийн тойрон аялал болон зам зуур нийтийн хоолны газарт хооллох боломжгђй ђед хэрэглэх савласан хоол хђнс. Манайхан боолтын хоол ч гэж ярих нь олонтаа. /Х.А/ Аян жингийн явалтын ђе. Жуулчдад Монголчуудын аялан явахдаа мєрдєж байсан цагийн тооллыг зам зуур сонирхуулах нь анхаарал татаж болно. Энэ талаар эрдэмтэн Х.Хєгєлбєє бичихдээ: ―Идэр халх гэдэг нь шєнийн 11 – н цагийн ђед ачиж эхлээд марал мичид хєєрєхєд дуусна гэсэн ђг. Тэр шєнєдєє явсаар байгаад єдєр ђдээс хойно бууж тэмээгээ нэг нь хариулж идээшлђђлэх, хоѐр дахь нь хоол, цай хийх, гурав дахь нь гадаа ачаа бараагаа янзална. Нар жаргахын урдхан тэмээдээ хурааж ээлжлэн амраад марал мичид хєєрєх ђед ээлжит аянаа ђрэгжлђђлнэ. Нэг удаад нэг бђтэн шєнє, єдрийн хагас хугацаагаар явна. Хєгшин халх гэдэг нь шєнє хагаслан хєдлєєд маргааш дээр нартайд бууна. Энэ нь нэг бђтэн єдєр, шєнийн хугацаанд явна. Хєх харчин гэдэг нь ђђрээр буугаад нар ханын толгойд ирэхэд хєдлєнє. ёдтэй харчин гэдэг нь шєнє хагасыг єнгєрєєж буугаад єглєє хєдлєєд дээр нартайд бууж ђлдээд дахин хєдлєєд шєнє хагасыг єнгєрєєж бууна. Идэр халхад арван найман цаг, хєгшин халхад арван зургаан цаг, хєх харчинд арван долоон цаг, ђдтэй харчинд арван таван цагийн туршид шууд явж байжээ.‖ гэж дурджээ. /X.Л/ Аянчин дэлгђђр. Монголын анхны аяллын хэрэгсэл, хувцасаар дагнасан худалдаа явуулдаг тєрєлжсєн дэлгђђр. Америк болон Европын фирмийн барааг нийлђђлдэг тус дэлгђђр нь хэдийн олны танил болжээ. Хаяг: Сєђлийн гудамж, Наран их дэлгђђрийн эсрэг талд. /Х.А/

40

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Б Баавгай. Махан идэштний багийн хєхтєний овог. Биеийн урт 1,5-3м, жин 60-1000кг. Гол тєлєв хойт тал бємбєрцєгт тархсан долоон зђйл баавгай байдаг. ѓмнєд Америкт ганц зђйлийн баавгай гэж бий. Тоо нь цєєрч байгаа. Олон улсын ―Улаан номон‖-д таван зђйлийн нэр заагдсан. /О.С/ Баавгай нуур. Дорнод аймгийн Халх гол сумын нутагт 650м єндєрт оршдог. 0,4км кв талбайтай, 0,3км урт, єргєн, эргийн шугамын урт 1,6км. Усны шувууд их цуглардаг. /О.С/ Баавхай нуур. Сђхбаатар аймгийн Онгон сумын нутагт 1160м єндєрт оршдог. 1,7км кв талбайтай, 2,2км урт, 3км єргєн, эргийн шугамын урт 6,6км. Эрэгт зэгс ихтэй байсан тул /сэгсгэр сахалт/ Баавхай гэж нэрлэгдсэн гэдэг. /О.С/ Баар. Тєрєл бђрийн ундаа шђђс, хєнгєн зууш амтатны зђйлээр ђйлчилдэг хоолны газрыг баар гэнэ. Баарыг ђндсэн ба нэмэгдэл ђйлчилгээний хэлбэр тєрлєєр нь клуб, диско, варьете, караоке, билъярд, саун бђхий гэж ангилна. Бааранд таатай орчинд амарч тухлах хєгжим сонсох зугаацах бололцоотой байдаг. Орчин ђеийн баар нь орчинтойгоо зохицсон шулуун, тахир, долгион, нум хэлбэрийн єндєр лангуу, тђђндээ тохирсон босоо сандал, ханын гоѐмсог шђђгээ, тавиур, гэрэлтђђлэг, хундага, жђнз єлгєх дэгээ, дђђжин тааз ђйлчилгээний тохилог танхим, тусгай кабин, энгийн боловч гоѐмсог хийцтэй намхан жижиг ширээ, сандал, буйдан, хєгжмийн болон гэрэлтђђлгийн тєхєєрємж, хэрэгсэл бђхий хоолны газрын тєрєл юм. /Т.Б / Баатар хайрханы зураг. Ховд аймгийн Буянт сумын Баатар хайрханы хаданд сийлсэн хђрэл зэвсгийн ђеийн дурсгал. Янгир, ђхэр болон нум сумаар ан хийж буй хђний зураг. /О.С/ Баатарын нуруу. Ховд аймгийн Зэрэг, Мєст сумдын заагт оршдог 3966м єндєр, /Мєнх цаст/ Алтайн салбар нуруу. Урт нь 80 гаруй км. 10 гаруй жижиг гол, горхи, хяр оройгоос нь эх авч баруун зђђн талын хонхор руу урсдаг. Янгир, ирвэс, ђнэг, чоно гэх мэт ан амьтан, єндєр уулс хээрийн болон говийн євслєг ургамалтай. Янгир, аргаль, ирвэстэй. /О.С/ Баасан трейд ХХК. nbatsaihan@worldbank.org

СТѓ

А

корпус

3-317,

99151951,

99171951,

99813601,

Баастын тал. Дорноговь аймгийн Айраг, Ихэт, Алтанширээ сумдын заагт баруун ємнєєс зђђн хойш тогтсон тал. Урт 50км, єргєн нь 20-25км. Тэгш тал хээрийн сонгодог хэлбэр, зээртэй. /О.С/ Бага бачирын дурсгал. Увс аймгийн ѓндєрхангай сумын Бага бачирт буй нийт 30 орчим дурсгал. Хђрэл зэвсгийн ђеийн дугуй ба дєрвєлжин булш, хиргисђђр. /О.С/ Бага Богд. Завхан аймгийн Алдархаан сумын нутагт Хангайн нурууны Отгонтэнгэр уулын хойд талд оршдог уул. Аргаль, янгир, буга, чоно, бор гєрєєс гэх мэт ан амьтан, тайга, ойт хээрийн ургамалтай. /О.С/ Бага газрын чулуу. Дундговь аймгийн Дэлгэрцогт, Адаацаг сумдын заагт оршдог, 1768м єндєр, боржин хадат уул. Урт нь 15км, єргєн нь 10 гаруй км. Тђђний боржин хадны судалд болор, молор, гянт, анзан элбэг. ђнэг, чоно, хярс, мануул гэх мэт ан амьтан, нарийн євслєг ургамалтай. Сонин хэлбэртэй хад цохио олонтой. Бага газрын чулуунд тђђхийн олон ђед хамаарах дурсгалууд бий. Хэд хэдэн аманд тархаж байрласан 200 орчим булштай. Хђрэл зэвсгийн ђеийн дєрвєлжин булш, хиргисђђр, тђрэгийн ђеийн дєрвєлжин хашлага, зэл чулуу, Монголчуудын дундад зууны ђеийн булш, хадны зураг байдаг. /О.С/ Бага далай. Дорнод аймгийн Дашбалбар сумын нутагт Улз, Дєч голын хооронд 715м єндєрт оршдог нуур. 2,8км кв талбайтай, 2,6км урт, 1,7 км єргєн, эргийн шугамын урт нь 5,6км. Нђђдлийн шувууд ихээр цугларна. Цэн тогоруу г.м нэн ховор шувуу ч тохиолддог. /О.С/ Бага Дунгай. Дорнод аймгийн Сэргэлэн, Гурванзагал сумдын зааг нутагт 705,7м єндєрт оршдог шорвог нуур. 0,8км кв талбайтай, 1,4км урт, 0,6км єргєн эргийн шугамын урт 3,8км. Усны шувууд элбэгтэй. /О.С/

41

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Бага Зост. Дорнод аймгийн Сэргэлэн сумын нутагт 766м єндєрт оршдог шорвог нуур. 1,6км кв талбайтай, 1,8км урт, 0,4км єргєн, эргийн шугамын урт 5км. Нуурын ойрхи зосон эргђђд нь сонирхолтой. /О.С/ Бага Ногоон тайга. Хєвсгєл аймгийн Цагаан-Уул сумын нутагт улсын хил орчим Буриад голын дагуу баруунаас зђђн тийш сунаж тогтсон 2551м єндєр уул. Шинэс, хушин битђђ ой, буга, гєрєєс, гахай, баавгай, чоно зэрэг ан амьтантай. Монголын алдартай тайгын нэг. /О.С/ Бага нуур. Завхан аймгийн Дєрвєлжин сумын нутагт улсын хил орчим, шорвог 7,6км кв талбайтай, 3,6км урт, 2,7км єргєн, эргийн шугамын урт 11,8км нуур. ѓмнє талаар нь ђргэлжилдэг Бага нуурын элсэн тарамцаг. Дєргєн нуураас тусгаарладаг. Усны шувуудаар хамгийн баялаг нуурын нэг. /О.С/ Бага нуур. Завхан аймгийн Эрдэнэхайрхан сумын нутагт Хар /Улаагчин/ нуураас 2км баруун тийш 1970м єндєрт оршдог. Цэнгэг. 6.9км кв талбайтай 6.2км урт, 2км єргєн, эргийн шугамын урт 13.8км, 17м гђн, эзлэхђђн 51сая м куб. Орчных нь байгаль ђзэсгэлэнтэй. /О.С/ Бага нуур. Увс аймгийн Завхан сумын тєвєєс зђђн хойш 15км зайтай хотос дунд 1010км єндєрт оршдог. Шорвог. 1.1км кв талбайтай, 1.8км урт 1км єргєн, эргийн шугамын урт 5.4км. Нђђдлийн шувуу элбэгтэй. /О.С/ Бага нуур. Увс аймгийн Зђђнговь сумын тєвєєс хойш 990м єндєрт цул элсэн дунд тогтсон ђзэсгэлэнт байгальтай. Гадагш урсгалгђй 2.6км кв талбайтай, 2.6км урт 1.4 км єргєн, эргийн шугамын урт 6.6км. /О.С/ Бага нуур нђђрсний уурхай. Улаанбаатар хотоос зђђн тийш 130км зайтай. Багануур дђђрэгт оршдог. Тєвийн районы тђлш эрчим хђчний хэрэгцээг хангах зориулалт бђхий 15-20% ђнслэгтэй, 28-33% чийглэгтэй., 3300-4200 ккал/кг илчлэгтэй, 6 жилд сая тонн хђрэн нђђрс олборлох хђчин чадалтай. Уурхайгаас хойш 25 мянган хђнтэй Багануур хот бий. /О.С/ Бага орц. Хэнтий нурууны тєвд Тєв аймгийн Мєнгєнморьт сумын тєвєєс хойш 60км зайд оршдог д.т.д 2387м єндєр уул. Уулнаас олон горхи эх авч урсдаг. Хандгай, буга, баавгай, чоно, хэрэм гэх мэт олон ан амьтан, ойт хээр тайгын ургамалтай. /О.С/ Бага Сансар. Дорноговь аймгийн Сђмбэр сумын тєв, Чойр хотоос зђђн хойш Их сансар буюу Цэнгэл уулнаас хойш оршдог д.т.д 1670м єндєр уул. Орчны тал нутгийг ажиглахад их тохиромжтой. Тахилгатай байв. /О.С/ Бага Улаан даваа. Ховд аймгийн Мєст сумын баруун хэсэгт оршдог. 2845м єндєр. Ховд хотоос Булган, ёенч, Алтай сум орох автозам давж гардаг. Алтайн нэрд гарсан давааны нэг. Аргаль, янгиртай./О.С/ Бага Улаан эргийн дурсгал. Увс аймгийн Цагаанхайрхан сумын Бага Улааны эрэгт буй. Хђрэл зэвсгийн ђеийн хиргисђђр хєшєє Тђрэгийн ђеийн 2 хђн чулуу, чулуун хашлага./О.С/ Бага Хаг нуур. Баян-ѓлгий аймгийн Цэнгэл сумын Цагаан голын эхэнд 2340м єндєрт оршдог, мєстлийн гаралтай 1,0км2 талбайтай. 1,5км урт, эргийн шугамын урт 4км. ёзэсгэлэнт байгальтай./О.С/ Бага харгайн дурсгал. Баян-ѓлгий аймгийн нутагт буй Тђрэгийн ђеийн хђн чулуу, хиргисђђр бђхий дурсгал. Хоѐр гартаа сав барьсан хђн чулуу. /О.С/ Бага хђрээ. Дорнод аймгийн Матад сумын хойд хэсэгт оршдог талархаг хотгор. Намгархаг мараалаг хєрстэй, говирхог, хээрийн ургамалтай. Олон шорвог тойромтой. Шувуудаар элбэг, цагаан зээртэй. /О.С/ Бага Хэнтийн нуруу. Монгол улсын зђђн хойд хэсэгт оршдог 2800м хђртэл єндєр /Асралт Хайрхан/ уул. Урт нь 200 шахам км. Шинэс, гацуур, хуш, нарс, улиасан ойтой. Хараа, Ерєє, Туул голуудын цутгал усны хагалбар нь болдог. Тєв хэсэгт нь Хєх, Хагийн Хар гэх мэт хэд хэдэн нуур бий. Занар, элсэн чулуу, болронцор, шохойн чулуу, алевролид, янз бђрийн найрлагатай бялхалмаг чулуулаг гэх мэт эрт тєрмєлийн тунамал, хувирмал чулуулгаас тогтсон. Баавгай, хандгай, буга, бор гєрєєс, чоно, ђнэг, булга, гэх мэт ан амьтан, тєрєл бђрийн жигђђртэн шувуутай. Явган аялалд хамгийн их хамрагдсан нутаг. /О.С/

42

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Бага Цагаан дэрс. Говь-Алтай аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт Атас богд, Чингис богд уулын хоорондох давааны євєр хормойд байдаг баянбђрд. Заг, зээргэнэ, нохой шээрэн зэрэг сєєг ургамалтай. Хулан, хавтгай, хар сђђлт, чоно, усанд нь их ирдэг. Мазаалай саяхан болтол ђзэгддэг байжээ./О.С/ Багц аялал. Жуулчинд ђзђђлэх бђх ажил, ђйлчилгээг багтааж урьдчилан тєлєвлєсєн багц аялал. /Х.А/ Багц аялал. Аялал жуулчлалын бђтээгдэхђђнд багтаж байдаг голлох ђйлчилгээнђђд болох тээвэр, байр, хоол, ђзвэр, тухайлсан идэвхитэй ђйл ажиллагаа зэргийг аялан зохион байгуулагч ємнє нь тєлєвлєн бэлтгэж нэг ђнээр багцлан ђйлчлђђлэгчдэд санал болгох хэлбэр. /Х.А/ Бадар гол. Хєвсгєл аймгийн Бадар нурууны зђђн сугаас эх авч Ариг голд цутгадаг. 70-аад км урт. Ой, мод, ан амьтан, самар, жимс ихтэй хєндийгєєр урсана. /О.С/ Бадарчин. Шашин мєргєлийн хэргээр алс хол явганаар аялагч лам, сђжигтнийг бадарчин гэдэг байв. Тэднийг одоо шашны жуулчид ойлгох болжээ. ѓвєрмєц тусгай ђђргэвч /богц/ ђђрч, хамгаалах хэрэгсэл болгож хоѐр ширхэг таягтай явна. Тусгай арга, зориулалтаар бэлтгэсэн борц, хђнсний зђйл, жодгорыг ђђргэвчдээ хийж, айл дамжин хонож, заримдаа хээр хононо. /О.С/ Бадарчин жуулчны бааз /Зэрэглээт ХХК/. Баянгол дђђрэг 4-р хороолол 62-17 тоот, Байршил: Тєв аймгийн Мєнгєнморьт сум Хєгшдийн хороолол, 363081, Гэр:2, Ор: 4 Бадрах /Баатархан/. Архангай аймгийн Чулуут сумын нутаг дахь Хангайн нурууны хойд салбар уул. ѓндєр нь 2708м. Ой модтой, ар єврєєс нь Чулуут голын цутгалууд эх авч урсдаг. Буга, нохой зээх гэх мэт ан амьтан, євслєг ургамал, шинэс ойтой. /О.С/ Бадрахын овооны буган хєшєє. Хєвсгєл аймгийн Арбулаг сумын Бадрахын овоо гэдэг газар байдаг хђрэл ба тємєр зэвсгийн тђрђђ ђеийн дурсгал 3 буган хєшєє. Богинохон цохионд зурсан 3 янгирын зурагтай. /О.С/ Бадын хєндий. Тєв аймгийн Эрдэнэсант сумын тєвєєс баруун урагш Их Эрээн уулын хойш Бадын голын дагуу Булган аймгийн Дашинчилэн сумын хил хђртэл 50км ђргэлжилдэг. /О.С/ Бажууны асраг. ѓмнєговь аймгийн Гурвантэс сумын баруун урд хэсэгт оршдог 1400м єндєр, 35км урт нуруу. Их сархиагтай, цєлєрхєг гадаргатай. Аргаль, янгир, хар сђђлт, цагаан зээртэй. Мазаалай байдаг гэдэг. /О.С/ Базмал ааруул. Аарцыг гараар атгаж базаж хурууны салааны завсраар гоожуулж тавихыг хэлнэ. / Т.Б/ Бай булагийн туурь. Булган аймгийн Хутаг-ѓндєр сумын баруухантай /10км/ Сэлэнгийн хойд хєвєєнд оршино. 9-10-р зууны ђеийн Уйгур улсын худалдааны тєв хот байв. Хожим 1588 онд Монголчууд хэрмэн дотор нь сђм барьж Бай булагийн сђм гэж нэрлэж байв. Энэ нь Монголын шарын шашины Эрдэнэзуугийн дараа байгууллагдсан хоѐр дахь сђм юм. Бай булагийн туурийг 1998 онд улсын хамгаалалтанд авчээ. /X.Л/ Байгаль орчинг хамгаалах. Байгаль орчинг хамгаалах гэж байгалийн єєрийнх нь унаган байгаа тэр зђйлээс гадна нэмээд хђний ђйл ажиллагаар бий болгосон хиймэл нуур, цєєрєм, таримал ой, зђлэг гэх мэт зђйлсийг хамгаалах ђйл ажиллагааг хэлнэ. /Х.А/ Байгаль тур. Энхтайвны єргєн чєлєє Монголын хоршоологчдын ђндэсний холбоо 306 тоот, 451743, 458262, Факс: 451743, И-мэйл:baigaltour@mol.mn Байгаль – ёђд ХХК. ХУД УХДС-ийн байр, 96166496 Байгаль хамгаалал. Байгалийн єєрийнх нь зђй тогтлоор бий болсон тэдгээр зђйлсийг гадны янз бђрийн халдлагаас хамгаалах хђний ухамсарт ђйл ажиллагааг хэлнэ. /Х.А/ Байгалийн аялал жуулчлал. Байгаль, байгалийн нєєцђђдэд тђшиглэсэн аялал жуулчлалыг хэлдэг. Аялал жуулчлалыг ђђсэж бий болоход нєлєєлсєн анхдагч хђчин зђйлђђдийн нэг. Хђн тєрєлхтєн хотын их дуу чимээ, агаарын бохирдлоос холдож натурал байгалийг хђсэмжлэх болсон энэ ђед байгалийн аялал жуулчлалын олон тєрєл хэлбэрђђд бий болж байна. /Х.А/

43

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Байгалийн дурсгал. Тђђх, соѐл гэгээрэл, гоозђйн ач холбогдол бђхий улсаас хамгаалсан /хђрхрээ, геологийн илэрц, агуй гэх мэт/ байгалийн онцлог объект. Байгалийн дурсгал бол аялал жуулчлалын хамгийн чухал ђзмэр болдог. /О.С/ Байгалийн зураг. Дђрслэх урлагийн ђндсэн тєрєл. Нэн эрт ђеийн хад чулууны зургаас эх ђђсвэртэй. Сэргэн мандлын уран зурагт дђрийн дэвсгэрт байгалийн гоо ђзэсгэлэнг шђтэлцђђлэн дђрслэх барил дэлгэрч XIII зууны ђеэс баруун Европын урлагт байгалийн зураг бие даасан тєрєл зђйл нэмэгдсэн нь цаашид улам дэлгэрч импрессионист, хотын гэх мэт байгалийн зураг бий болсон. /О.С/ Байгалийн нєєц. Хђний амьдрах байгалийн нєхцєлийн бђх цогцолборын нэг хэсэг, нийгмийн эд єлгийн болон соѐлын хэрэгцээг хангахын тулд нийгмийн ђйлдвэрлэлийн явцад ашигладаг, хђнийг хђрээлэн буй байгаль орчны нэн чухал бђрэлдэхђђн хэсэг. Байгалийн нєєцийн ђндсэн хэлбэр нь нарны эрчим хђч, газрын дотоод дулаан, ус, эрдэс баялаг, урамал, амьтны аймгийн нєєц гэх мэт. Байгалийн элдэв бодис, эрчим хђчийг асар ихээр ашиглах болсонтой холбогдон байгалийн нєєцєєр хђн тєрєлхтнийг хангах нь дэлхий дахины хамгийн хурц асуудал болоод байна. Байгалийн нєєцийн хомсдолоос болгоомжлохын тулд байгалийн баялагийг зђй зохистой иж бђрнээр ашиглах, нийгмийн зохицонгуй хамтын ђйлчилгээг зайлшгђй бий болгох, тђђхий эд, тђлш эрчим хђчний шинэ шинэ эх ђђсвэрийг эрж олох шаардлага бий болж байна. Аялал жуулчлалд байгалийн нєєцийг маш зєв тооцоолох шаардлагатай. /О.С/ Байгалийн нєєц газар. Байгалийн тодорхой хэв шинж, аль нэгэн нєєц, баялагийг хамгаалах, хадгалах, нєхєн сэргээх нєхцлийг бђрдђђлэх зорилгоор улсын тусгай хамгаалалтад авсан газар нутгийн байгалийн нєєц газар гэнэ. Мєн тус газрыг 4-н тєрєлд хуваан авч ђздэг юм байна. ёђнд ѕ Байгалийн унаган тєрх, хэв шинжийг хадгалах зорилго бђхий байгалийн иж бђрдлийн нєєц газар ѕ Ховор, ховордсон ургамал, амьтныг хамгаалах, тэдгээрийн нєхєн ђржих нєхцлийг бђрдђђлэх зорилго бђхий биологийн нєєц газар ѕ Эртний амьтан, ургамлын ховор олдворыг байгалийн байдлаар нь хадгалах зорилго бђхий байгалийн тђђхэн олдворын нєєц газар Газрын євєрмєц тогтоц, илэрц, тэдгээрийн бђтцийг байгалийн байдлаар нь хадгалах зорилго бђхий геологийн нєєц газар хэмээн ангилдаг байна. /МУТХГН-ийн тухай хуулиас/ /Х.А/ Байгалийн ђзэсгэлэнт газрууд. Манай орон єргєн уудам нутаг дэвсгэртэй, байгалийн ђзэсгэлэнт газруудаар нэн баялаг орон юм. Монгол орны хувьд жуулчдыг татаж буй нэг зђйл нь унаган байгаль юм. Иймээс аялал жуулчлалд татан оруулж байгаа болон ирээдђйд аялал жуулчлалд хамруулах газар нутгуудыг бохирдлоос сэргийлэх, унаган тєрхєє алдахаас нь хамгаалж жуулчдын хђртээл болгон ђзђђлж байх нь чухал. Байгалийн ђзэсгэлэнт газруудын хувьд цэвэр Экотуризм илђђ тохиромжтой. Цэвэр байгалийн аяллыг хєгжђђлснээр экологийн тэнцвэрт байдал алдагдахаас сэргийлнэ. Энэ нь ирээдђйн баталгаа болно гэсэн ђг юм. Монгол орон байгалийн аялал жуулчлалыг тђлхђђ хєгжђђлж тђђн дээрээ тулгуурлан шашин шђтлэг, зан заншил, уламжлал, тђђх, соѐлын чиглэлийн аялал жуулчлалыг хєгжђђлэх бололцоотой орон гэж олон улсын шинжээчид тэмдэглэдэг. Монгол орон єргєн уудам нутаг дэвсгэртэй хэдий ч нийт нутаг дэвсгэрийн хагасаас илђђ хувийг хуурай цєлєрхєг нутаг эзэлдэг тєдийгђй элсний нђђдэл идэвхжиж тєв суурин газар, зам харгуй бэлчээрийг дарах болсон. Ийм тохиолдолд Тусгай Хамгаалалтай Газар Нутгийн хэмжээг нэмэгдђђлэх шаардлага зђй ѐсоор гарч ирсэн. Монгол Улсад Тусгай Хамгаалалтай Газар Нутгийн хэмжээг нэмэгдђђлэх, улмаар аялал жуулчлалын ђйл ажиллагаанд татан оруулах, нєєцийг хамгаалах, нєхєн ђйлдвэрлэх асуудлыг Засгийн Газрын хђрээнд Олон Улсын хэмжээнд бодитойгоор тавьж Тусгай хамгаалалтай Газар нутгийн хэмжээг 1995-2020 онд 3 ђе шаттайгаар нэмэгдђђлэхээр заасан. ёђнд: 2010 онд нийт нутаг дэвсгэрийн 20%, 2020 онд нийт нутаг дэвсгэрийн 30%-ийг Улсын Тусгай Хамгаалалтанд авахаар тєлєвлєсєн. Эдгээр газрууд нь Монголын байгалийн аялал жуулчлал хєгжих эхлэл бєгєєд Монгол орны сор нь болсон газрууд юм. /Х.А/ Байгалийн хамгаалсан нутаг. Шинжлэх ухаан, аж ахуй, соѐлын ач холбогдлыг хэвээр хадгалан ђлдээх зорилгоор хамгаалалтанд авсан байгалийн иж бђрдэл буюу онцлог объект. Дархан газар,

44

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

хамгаалалтанд авсан нутаг, байгалийн дурсгал, байгалийн цэцэрлэг, амралт сувиллын бђс, хотын ногоон бђсийн хэлбэртэй байдаг. Зарим оронд ђндэсний цэцэрлэгт хђрээлэн, нєєц нутаг болгон тэдгээрийг хамгаалдаг. /О.С/ Байгалийн цогцолборт газар. Байгалийн унаган тєрхєє харьцангуй хадгалсан, тђђх, соѐл, шинжлэх ухааны болон танин мэдэхђй, экологийн хђмђђжилд ач холбогдол бђхий улсын тусгай хамгаалалтад авсан газар нутгийг байгалийн цогцолборт газар гэнэ. Байгалийн цогцолборт газрыг байгалийн хэв шинж, ургамал, амьтны аймгийн байршил, тђђх, соѐлын дурсгалыг нь хадгалах шаардлага, аялал жуулчлалыг хєгжђђлэх нєхцєл зэргийг харгалзан онцгой бђс, аялал жуулчлалын бђс, хязгаарлалтын бђс гэж гурав ангилна. /МУТХГН-ийн тухай хуулиас/ /Х.А/ Байгалийн цэцэрлэг. Байгалийн ландшафтыг хамгаалах, жуулчлал, амралтанд зориулан тусгайлан ашигладаг нутаг дэвсгэр. Бас усан мандлын байгалийн цэцэрлэг бий. Ийм цэцэрлэг Индонез, Финляндад байдаг. /О.С/ Байдлаг гол. Тєв аймгийн нутаг дахь Хэнтийн нурууны Баруун Барх уулнаас эх авч Хэрлэн голд цутгадаг. Урт нь 35км. Ай савын талбай 250км кв. /О.С/ Байдраг гол. Хангайн нуруунаас эх авч урагшаа 310 км урсаад Бєєнцагаан нуурт цутгана. Байдраг Заг гол хоѐрын бэлчирт нь Монголын тђђхэнд хаадын чуулга болсон тђђхт газар-Хђрэн бэлчир бий. /X.Л/ Байрзђйн зураг. Байгаль, эдийн засаг, орон нутгийн байдлын байрлалын тоо, чанар илтгэсэн утгатай, нэгдмэл тогтолцоогоор харуулсан газарзђйн зураг. Байрзђйн зургийг улс ардын аж ахуй, батлан хамгаалахад єргєн ашигладаг. Байрзђйн зургийг тойм байрзђйн, байрзђйн дэвсгэр гэж ангилна. Байрзђйн зурагт 1:200000, 1:100000, /жижиг/, 1:50000, 1:25000 /дунд/, 1:10000, 1:5000 /том/ масштабын зураг багтдаг. Аялал жуулчлал ялангуяа явган аялалд байрзђйн зураг маш чухал ач холбогдолтой. /О.С/ Байрзђйн зургийн таних тэмдэг. Бодит зђйлийг томъѐолж харуулсан тэмдэг. Нэг тєрлийн биетийг нэг ерєнхий тэмдгээр тэмдэглэдэг тул улс орон бђрийн байр зђйн тэмдэг нь биетийн байрлал, чанар, тооны тодорхойлолт, гадаргын тєрх, хэлбэр, хэмжээг илтгэдэг. Ус-хєх цэнхэр, газрын гадарга хђрэн, барилга байгууламж тулгуур сђлжээний цэг-хар, бут ой бђхий талбай ногоон гэх мэт єнгєтэй. Байрзђйн зурагт томъѐлсон тэмдгээс гадна улс тєр, захиргааны нэгжийн нэр, тайлбар ђгийг товчилж бичих зарчим бий. Байрзђйн зургийн таних тэмдгийг хєтєч нар маш сайн мэдэх шаардлагатай. /О.С/ Байрлуулах багтаамж. Нэмэлт хєрєнгє оруулалт хийхгђйгээр байгаа нєєцийг эрчимтэй ашиглах замаар єргєтгєсєн нєхєн ђйлдвэрлэлийг явуулж чадах зочид буудлын хђчин чадлын ђзђђлэлт. /Х.А/ Байрлуулах хэрэгслийн ангилал. Байрлуулах хэрэгслийг хуваах. Дэлхийн аялал жуулчлалын байгууллагаас гаргасан ангилалаар байрлуулах хэрэгслийг нийтийн ба хувийн гэж ангилдаг. Нийтийн байрлуулах хэрэгслийг зочид буудлын хэв шинжтэй ба тєрєлжсєн гэж ялгадаг. Нийтийн байрлуулах хэрэгсэлд зочид буудал, мотел, пансионат, нийтийн байр, тєрєлжсєн байрлуулах хэрэгсэлд сувиллын газар, амралтын газар, спортын бааз, конгресс тєв, жуулчны бааз, ботель, флотель, ротель, хамрагдана. Хувийн байрлуулах хэрэгсэлд хєлсний байр, орон сууц багтдаг. /Х.А/ Байрлах хэрэгслийн тђђх. Дэлхийн улс ђндэстнђђдийн ихэнх нь ой дотроо овгийн зохион байгуулалттай оромж хэмээх тааруухан сууцтай байхад манай орон гэр хэмээх гайхамшигт сууцыг бий болгосон тђђхтэй. Энэ нь эртний Монголчуудын байрлах хэрэгсэл болж байсан тухай жуулчдад тодорхой хэлэх шаардлагатай./Т.Б/ Байт харваа. Спортын тєрєл. XIX зууны сђђлчээр спортын тєрєл болон хєгжсєн. 30, 60, 70, 90м зайд тус тус 36 сум харвана. Олон улсын байт харвааны холбоог 1931 онд байгуулсан. 1900-1908 он, 1920 оны олимпийн наадамд орсон. 1972 оноос олимпийн тоглолтын хєтєлбєрт тогтмол орох болов. 1931 оноос дэлхийн, 1968 оноос Европын аварга шалгаруулжээ. Монгол улсын байт харвааны холбоо олон улсын байт харвааны холбоонд 1963 онд элсэж, 1972 оноос олимпийн тоглолтонд орж ирсэн. Монголын байт харваач эмэгтэй Дэмбэрэл Монголын тамирчдаас хамгийн анх Лондонгоос дэлхийн аваргын алтан медалийг эх орондоо авчирчээ. /О.С/

45

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Байтаг Богд. Монгол улсын баруун урд хил дээр Ховд аймгийн Булган сумын нутагт оршдог уул. 3400м єндєр. Бђдђђн Яргайт, Нарийн Хужирт гэх мэт голууд эх авч урсдаг. Шинэсэн зураа тєгєлтэй. Буга, бор гєрєєс ђзэгддэг хээр тал, уулын бђсэд буй євєрмєц том уулсын нэг, аялал жуулчлал хєгжђђлхэд нэн чухал газар. /Х.Л/ Байцын гол орчмын дурсгал. Увс аймгийн Хяргас сумын Байцын гол орчимд хоѐр хэсэг газар буй. Тђрэгийн ђеийн дєрвєлжин хашлага, дєрвєн хђн чулуун хєшєє, зэл чулуу бђхий дурсгал. /О.С/ Байшинтын дурсгал. Увс аймгийн Бєхмєрєн сумын Байшинтад буй хєшєє чулуу, дєрвєлжин хашлага, дугуй далантай булш, хиргисђђр гэх зэрэг 250 гаруй дурсгал бђхий тђђхийн олон ђеийн дурсгалууд. /О.С/ Бал турс ХХК. БЗД 12-р хороолол Хєх тэнгэрийн гудамж 1-2-16 тоот, 457417, Факс: 457427 И-мэйл: baltours@magicnet.mn Балгантай. Говь-Алтай аймгийн Алтай суманд улсын хилийн дагуу ђргэлжилсэн 1422м єндєр нуруу. Цєлєрхєг говь, цєлийн хєрс, ургамалтай. Хулан, хар сђђлт гэх мэт ховор амьтантай. /О.С/ Балгас /Балгасун, Балын/. Эвдэрсэн хот суурингийн ђлэгдэл. Орхоны Хар балгас, Цогтын цагаан балгас гэх мэт. /О.С/ Балдан Бэрээвэн хийд. Балдан Брайбунг гэдэг жинхэнэ нэр нь сунжраад Бэрээвэн хийд болжээ. Энэ хийд Хангал нуураас зђђн хойш дєт замаар бол 10-аад км, Их Хашугчин уулыг тойрч Жаргалант уулыг єгсєж очиход 40 гаруй м явна. Дэлгэрхаан уулын євєрт, Жаргалантын голын савд Шар голын хєндийд орших хийд юм. Хийдээс зђђн урагш замд ханан улаан буурал боржин чулуун дээр ухаж овойлгон маш сайхан хийсэн 3м орчим єндєр, 2м орчим єргєн Манзушир бурхан бий. Энэ хавийн уулыг 13 Сансар уул гэх бєгєєд нарс, шинэс, даль бђхий ойтой нилээд боржин чулуун сайхан уул юм. Брайбунг хийдийг 1727 онд боржин чулуугаар барьж аравнайлсан. Арван чулуун бурхантай Арын цагаан Утай Гђмбэн гэж нэрлэгдсэн 32 баганатай 3 давхар том ордон байсан боловч одоо нурж хана нь ђлджээ. Харин одоо энд жижиг хийд ажиллаж байна. Жаргалант голд 10-аад буган хєшєє, дєрвєлжин булш бий. Энэ хавьд ―Баянгол‖ жуулчны бааз байх авч цаашид нэмж байгууламж барьж жуулчдад ђйлчлэх шаардлагатай. Бороо хуртай ђед зам бэрхшээлтэй. /X.Л/ Балж гол. Ононы зђђн гарын цутгал том гол. 130 км урт. Энэ голын савд МНТ-д нэр нь гардаг олон газар бий. Тухайлбал: Балжийн арал, Даланбалжууд, Хутухул нуга зэрэг. /X.Л/ Балжийн арал. Хэнтий аймгийн Дадал сумын нутагт Онон, Балжийн бэлчирт орших нутгийг 940 єєд оны ђеэс ингэж нэрлэж байв. Чингисийн 11 дэх дээд євєг Бодончар энд амь зууж байв. Тэнд дурсгалын тэмдэгт босгожээ. /О.С/ Балиг гол. Булган, Хєвсгєл аймгийн нутгийн зааг дахь Хєвсгєл нуураас эх авч Хануйн голд цутгадаг. Урт нь 40км, ай савын талбай 950км кв. Хэд хэдэн гол горхи эх авдаг. Хєндийн эхэнд ђзэсгэлэнт байгальтай. /О.С/ Балин. Булган аймгийн Тэшиг сумын зђђн хэсэгт оршдог 2060м єндєр уул. Шилмђђст мод зонхилсон битђђ ойтой. Баавгай, хандгай, буга, бор гєрєєс, гахай зэрэг ан амьтантай. Тал бђрээс нь ус элбэгтэй хэд хэдэн гол горхи эх авдаг. /О.С/ Балин цохио. Баянхонгор аймгийн Баян-ѓндєр, Говь-Алтай аймгийн Эрдэнэ сумдын заагт улсын хилд ойр 1600м єндєрт оршдог дэл цохионууд, Говийн хєрс ургамалтай. Бяцхан баян бђрд, хулан, аргаль, янгиртай. /О.С/ Банзай трейвэл ХХК. СБД Сургалт судалгааны ―POLICY‖ тєв, Залуучууд зочид буудлын 27 тоот, 311185, 321704, И- мэйл: banzaitravel@magicnet.mn Банк санхђђгийн ђйлчилгээ. Жуулчин аяллын хугацаанд, ємнєх байнгын зарлагаас хавьгђй их мєнгийг аялалдаа зарцуулдаг. Тэгвэл жуулчин аялах хугацаандаа гадаад валют солих, их хэмжээний мєнгє биедээ авч явахаас зайлс хийж тєлбєрийн картыг ашиглах зэрэг шаардлага гарч ирдгийн улмаас банк, санхђђгийн ђйлчилгээг авдаг. Энэ нь карманы хулгайч, дээрэм

46

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

тонуул зэрэг гадны халдлагаас урьдчилан сэргийлэх чухал арга хэмжээ болж єгдєг юм. Иймээс жуулчид тухайн орны банк санхђђгийн байгууллагаар ђйлчлђђлдэг. /Х.А/ Бантан. Мах, бєєрєнхий сонгино, бантангийн гурилан ђђрмэг, шєл буюу уснаас орц нь бђрдэнэ. ѓєхтэй махыг жижиг хєшиглєнє. Хєшиглєсєн махаа халуун усанд хийж 3-4 минут буцалгаад дээр нь бантангийн ђђрмэг зуурмагийг самран хийж тасралтгђй хутгаж чанана. Хоолыг олгохдоо хярж хєшиглєєд тосонд хуурсан сонгино, давс, повоор нэмнэ. Хээрийн нєхцєлд жуулчдад богино хугацаагаар энэ хоолыг хийж ђйлчлэх боломтой. /Т.Б/ Бантын мухрын элс. Баянхонгор аймгийн Богд сумын Орог нуураас зђђн хойш холгђй байдаг манхан. Нуур, голын гаралтай, нђцгэн учир нђђлт хєдєлгєєн ихтэй. Их салхитай ђед євєрмєц дуу гардаг. /О.С/ Бануу. Агуй, хєндийлжийн дээврээс унжиж ургасан эрдэс. Ихэвчлэн шохойлог, давслаг найрлагатай, голоороо нђхтэй байна. Хєвсгєлийн нутаг, Хангайн нуруу, Баянхонгорын шохойн чулуулагт тохиолддог. /О.С/ Бануунцар. Агуй, хєндийлжийн дээврээс дусалдаг уснаас ялгарсан эрдэс хуримтлан дош болсныг бануунцар гэнэ. Голдуу шохойлог найрлагатай цул тогтоц. Дээрээс унжсан банууг тосон нийлээд агуй дотор чулуун багана ђђсгэдэг. Баянхонгорын Баянлиг сумын нутаг дахь Цагаан агуй зэрэг зарим газрын шохойн чулуулагт тохиолддог. /О.С/ Банш. Монголчуудын ђндэсний уламжлалт хоолны нэг тєрєл. Цагаан сар, баяр ѐслолын ђед голдуу хийж хэрэглэдэг хђндэтгэлийн зоог. Баншийг хийхдээ мах татаж, давс, сонгино, сармис зэрэг амттан, халуун ногоо хийж гурилыг зузаавтар элдэж чимхэж чанадаг. /О.С/ Банштай цай. Хђйтэн усанд нунтагласан цай хийж 5-6 минут буцалгаад, тђђхий сђђгээр сђлж, шар тос нэмээд самарч, буцалгана. Бэлтгэсэн сђђтэй цайнд амталж чимхэн бэлэн болсон баншийг хийж буцалгана. Баншийг нэг аяганд 4-5 ширхэг байхаар олгоно. /Т.Б/ Банштай шєл. Мах, банш, тємс, шар лууван, бєєрєнхий сонгино, холимог єєхєн тос, шєл буюу уснаас орц нь бђрдэнэ. Тємсийг таллаж лууван сонгиныг жижиг хэрчээд тосонд хєнгєн хуурна. Махыг нимгэн хавтгай хєшиглєн баншийг бэлтгээд жигнэнэ.Буцалж байгаа шєл буюу усанд махыг хийж 3-4минут буцалгаад хуурсан тємс лууван нэмж 15-20минут зєєлєн галаар чанаж болгоно. Хоол бэлэн болохоос 5-10минутын ємнє жигнэсэн банш, шарсан сонгино, амт оруулах зђйлийг нэмж сайн буцалгаад бэлэн болгоно. /Т.Б/ Бараан /Бераанга/ нуур. Хєвсгєл аймгийн Цагааннуур сумын Шишихид голын савын 1731м єндєрт оршдог. Цэнгэг. 1,1км урт, 0,4км єргєн, эргийн шугамын урт 2,4км. Загас элбэгтэй, Бярангын орчин нь байгалийн ђзэсгэлэнт нутаг юм. /О.С/ Барвингийн тал. Говь-Алтай аймгийн Дарви сумын Баян /Дарвин/ нуруу, Сутай уулын хооронд баруун хойноос зђђн урагш сунаж тогтсон хоолой. Хар сђђлт зээртэй, заримдаа бєхєн ђзнэ. /О.С/ Баржигар уулын дурсгал. Сэлэнгэ аймгийн нутагт буй Хђрэл зэвсгийн ђеийн дурсгалууд, дєрвєлжин булш, хиргисђђр, дугуй далантай булш зэрэг нэг дор 100 гаруй булш. /О.С/ Барианы газар. Уралдааны морь ирэх газар. Морь бахардахаас сэргийлэн салхины єєд, газрын єгсђђрийг дагуулан цулбуурдаж морины амьсгаа уужиртал зугуухан явах зайтай газрыг шилж сонгосон байна. /О.С/ Барилга архитектурын онцлогтой хийгээд шашны холбогдолтой сђм хийдђђд. Монголын эртний хот суурин, шашны холбогдолтой сђм хийдийг 3 ангилна. ёђнд : - Цэрэг дайны ђеийн бэхлэлт хот суурин /Хэрлэн барс, Хар балгас, Ховд, Улиастай гэх мэт/ - Шашны зориулалтай сђм хийд /Богд хааны ордон, Заяын гэгээний хийд, Гандан хийд, Чойжин ламын сђм, Эрдэнэ зуу хийд, Манзуширын хийд гэх мэт/ - Иргэний ба хосломол ђђрэгтэй хот суурин /Хархорин, Аварга тосон, Цогтын цагаан байшин гэх мэт/ Олон улсын жуулчдын анхаарлыг шашин номын сђм, хийдийн уран барилга татаж ирсэн буюу татсаар байна. Сђм хийд, хот суурингууд нь аялал жуулчлал хєгжђђлэх гол нєєц болдгийн хувьд

47

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

нарийвчлан судалгаа, шаардлагатай. /Х.А/

шинжилгээ,

хэмжилт

хийсний

ђндсэн

дээр

сэргээн

засварлах

Барилдаан. Хоѐр бєх тогтоосон дђрэм горимын дагуу уран мэх хийж хђч самбаа гарган нэгийгээ унагах /євдєг, дал шороодох єчих гэх мэт/ Одоо ђед жудо, чєлєєт, сумо, кураш, сонгомол барилдааны тєрлєєр тив дэлхийн олимпийн тэмцээнд бєхчђђд хђчээ сорьдог. Монгол бєхчђђд ђндэснийхээ бєхийн барилдааныг хєгжђђлэхийн зэрэгцээ дээрх тєрлђђдийг эзэмшин улс орон тив дэлхий олимпийн тэмцээнд амжилттай барилдаж байна. /О.С/ Баримжаа зураг. Луужин, чиглђђр, шугам, самбар зэрэг ердийн багаж хэрэгслийг ашиглаж ђйлдсэн нарийвчлал багатай газрын зураг. Газрын зайг: алхам, машины тоолуур эсвэл нђдэн баримжаагаар тогтооно. Аялал жуулчлалын ажилтнууд баримжаа зураг хийх аргуудыг эзэмшсэн байвал зохино. /О.С/ Барлаг гол. Ховд аймгийн нутгийн Монгол-Алтайн Арц уулын єврєєс эх авч Бор Цонжийн говийн хєрсєнд шингэдэг. Урт нь 60км, ихэнх хэсэгтээ сђрлэг уулсын хоорондуур урсаж адагтаа єргєн хєндийн талд очиж шургадаг. Хулантай. /О.С/ Баруун Барх. Хэнтий гол нуруутай зэрэгцэн баруун урдаас зђђн хойшоо 70 гаруй км ђргэлжилсэн 2324м єндєр уул. Туул, Орхон, Хэрлэн голын усан хагалбар. Тайга, ойт хээрийн ургамалтай. Буга, хандгай, гахай, баавгай гэх мэт амьтантай. /О.С/ Баруун Баян Сарьдаг. Тєв аймгийн Эрдэнэ сумын нутаг дахь Бага Хэнтийн євєрт оршдог 23002400м єндєр урт нарийн нуруу. Битђђ ойтой, нђцгэн оройтой, хад асга ихтэй. Баавгай, зэрлэг гахай, бор гєрєєс, хђдэр элбэгтэй. /О.С/ Баруун Баянгийн дурсгал. Тєв аймгийн Эрдэнэ сумын Баруун Баян голын адагт буй дєрвєлжин булш. Дугуй хђрээтэй булш. Дєрвєлжин єрлєг бђхий Хђрэл зэвсгийн ђеийн дурсгалууд юм. /О.С/ Баруун Богд Их Богд. Баянхонгор аймгийн Богд, Жинст, Баянговь сумдын заагт оршдог ГовьАлтайн нурууны ноѐн оргил. ѓндєр нь 3957м. Аргаль, янгир гэх мэт амьтантай, Вансэмбэрђђ зэрэг эмийн ховор ургамалтай. 1957 оны 12 сарын 4-ний газар хєдлєлтийн тєв энд байсан./О.С/ Баруун Богд /Бага Богд/. Дорноговь аймгийн Улаанбадрах сумын тєвєєс баруун хойш 15км зайд оршдог 1053м єндєр уул. Орчны єргєн уудам талдаа євєрмєц тогтоцтой, алсын бараа ихтэй. /О.С/ Баруун Дооно. Увс аймгийн Зђђнхангай, Завхан, Тэс сумдын хилийн заагт оршдог шилмђђст ойтой 2174м єндєр уул. Урт нь 10км. Буга, бор гєрєєс, хэрэм гэх мэт ан амьтан, євслєг ургамалтай, євєрмєц тогтоцтой. /О.С/ Баруун Дђнгээ. Завхан аймгийн Баянхайрхан сумын тєвєєс баруун тийш 30 гаруй км зайтай. Цавдан нуураас зђђн хойш оршдог 2291м єндєр уул. Буга, бор гєрєєс бий. /О.С/ Баруун Зђђн Хайрханы дурсгал. ѓмнєговь аймгийн Булган сумын нутагт байдаг мезолитийн дархан газар. Эндээс хурц мэс, хусуур, говийн ђлдэц зэрэг чулуун эдлэлђђд олддог. /О.С/ Баруун Манхан. Хєвсгєл аймгийн Алаг-Эрдэнэ сумын нутагт оршдог 2301м єндєр уул. Битђђ ургамал, шигђђ ойтой. Фосфоритийн том орд газар, буга, бор гєрєєстэй. ѓвєрмєц тогтоцтой. /О.С/ Баруун Могойн дурсгал.. Булган аймгийн Орхон сумын нутаг Баруун могой голын адгийн дэнжид буй хђрэл зэвсгийн ђеэс дундад зуун хђртэл тђђхийн олон ђе дурсгал дугуй далантай булш, дєрвєлжин булш, хиргисђђр, зэл чулуу, хадны зураг. /О.С/ Баруун Могойн хадны зураг. Булган аймгийн Орхон сумын Баруун Могой голын адгийн хаданд урласан хђрэл зэвсгийн ђеийн сийлбэр, зосон будгийн зураг. /О.С/ Баруун салаа. Баянхонгор аймгийн Гурванбулаг сумын нутаг Хар ус голын эхэнд оршдог мєстлийн гаралтай нууруудын нэг. 0.9км урт, 0.4км єргєн. Эргийн шугамын урт 2км. 2888м єндєрт тогтсон. Цэнгэг устай. /О.С/

48

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Баруун Тэрмис. Увс аймгийн Давст, Сагил сумдын заагт, Сагил сумын тєвєєс зђђн хойш 28км зайд оршдог 1904м єндєр уул. Урт нь 10-аад км. ёнэг, чоно, мэрэгч амьтан, говийн ургамалтай. /О.С/ Баруун Хайрхан. Завхан аймгийн Булнай сумын Тарвагатайн нурууны баруун хойно Тэгш голын талд оршдог 2604м єндєр уул. Ой мод, ан гєрєєс, жимс, цэцэгт ургамлаар элбэг. /О.С/ Баруун Хасар. Дорноговь аймгийн Хатанбулаг сумын тєвєєс баруун урагш 80км зайд Баянгийн говийн баруун ємнє байдаг 1094м єндєр уул. ѓвєрмєц тогтоцтой. /О.С/ Баруун Хєх сайр. Баян-ѓлгий аймгийн Бугат, Толбо сумдын заагт оршдог 3569м єндєр уул. Урт нь 7км. Аргаль, янгир, ђнэг, чоно, гэх мэт ан амьтан, єндєр уулын хийгээд хээрийн євслєг ургамалтай. /О.С/ Баруун Хєхий. Увс аймгийн ѓндєрхангай сумын нутагт оршдог, хужир мараатай хонхор. Барагцаалбал 1000гаруй м єндєр. Урт нь 25 орчим км, єргєн нь 7км орчим 180-аад км кв талбайтай. Хар сђђлт гэх мэт ан амьтан, заг, дэрс, говь цєлийн ургамалтай. /О.С/ Баруун хэрэм. Хэнтий аймгийн Мєрєн сумын Мєрєн голын хєндийд буй 862x862м хэмжээтэй хэрэм бђхий Хятаны ђеийн хотын ђлдэгдэл. Хэрэм нь гадуураа усан сувагтай, 4 єнцєгтєє цонжтой. Хэрмэн дотор хэд хэдэн барилгатай байжээ. /О.С/ Баруун цохио. ѓмнєговь аймгийн Хђрмэн сумын нутагт оршдог 1865м єндєр уул. Урт нь 50км. Аргаль, янгиртай. євєрмєц хад цохио олонтой. /О.С/ Баруун шавар нуур. Дорнод аймгийн Халх гол сумын Тамсагийн хотгорын баруун захад 590м єндєрт оршдог, 19.1км кв талбайтай, 7.6км урт, 42км єргєн. Хуртай ђед эргийн шугамын урт 23.8км хђрдэг. Ёроолын лаг шавар дээр 1см орчим зузаан давсны давхаргатай. Химийн найрлагаараа сульфат-натрийн тєрєлд багтдаг. Зээр усанд их ирдэг. /О.С/ Баруун шавар. Говь-Алтай аймгийн Эрдэнэ сумын ємнєд хэсэг, Атас Богд, Чингис Богд уулын ар хоолой дагуу Шаргын говьд оршдог баянбђрд. Булаг нь ундарга сайтай, горхилон урсдаг. Хулан, хавтгай гэх мэт ан амьтантай. Хамгийн ђзэсгэлэнт баянбђрдийн нэг. /О.С/ Баруун Ширэгтийн буган хєшєє. Хєвсгєл аймгийн Улаан-Уул сумын Баруун Ширэгтэйд буй буган хєшєє. Хђрэл ба тємєр зэвсгийн тђрђђ ђеийн дурсгал. /О.С/ Баруун Шорвог Нуур. Дорнод аймгийн Чойбалсан хотоос зђђн урагш Хэрлэн голын ємнє 731м єндєрт оршдог. Шорвог 0.6км кв талбайтай, 1.1км урт, 0.7км єргєн, эргийн шугамын урт 2.8км орчим. Зээр, чоно, хээрийн шувуудтай. /О.С/ Баруун шорвог нуурын суурин. Дорнод аймгийн Чойбалсан хотоос зђђн урагш 23км зайд Баруун Шорвог нуурын орчим байдаг суурины ђлдэгдэл. Шинэ чулуун зэвсгийн ђеийн хусуур, зуулга ир, сумын зэв, тєрєл бђрийн ђлдэц олдсон. /О.С/ Баруунтђрђђн. Увс аймгийн Ханхєхийн нурууны араас эх авсан Бориг Дэлийн элсэн тарамцагт шингэдэг гол. Урт нь 127км, 1411км кв талбайтай. 10-р сараас 4-р сард хєлдђђ байдаг. /О.С/ Баруун Яхь нуур. Дорнод аймгийн Сэргэлэн сумын тєвєєс зђђн хойш, Галын голын ойролцоо 690м єндєрт оршдог. 0.4км кв талбайтай, 1.4км урт, 0.6км єргєн, эргийн шугамын урт 3км. /О.С/ Барх. Хэнтийн нурууны нам уулсаас эх авч Онон голд цутгадаг гол. Урт нь 100км, 1.9мянган км кв талбайтай, усны зарцуулалт 6-р сард 5.27м куб сек. Баян, Хужир, Сайхан гэх мэт цутгалантай. Усны нийт эрдэсжилт 171.42мг/л. Загастай. Эхэн хэсэгтээ ђзэсгэлэнтэй байгальтай хєндийгєєр урсдаг. /О.С/ Бархын Цагаан нуур. Хэнтий аймгийн Батширээт сумын нутаг дахь Барх гоын савд 1109м єндєрт оршдог. Цэнгэг. 1.1км кв талбайтай. 1.2км урт, 0.4км єргєн, эргийн шугамын урт 4.2км. Усны шувууд их цугларна. /О.С/ Барьцаат зээл /mortgage/. Зээлдэгч нь єєрийн эд хєрєнгєєр баталгаа гарган авсан зээл. Зээлдэгч зээлээ тєлєх боломжгђй болсон бол зээлдэгчийн барьцаанд тавьсан хєрєнгє нь зээлдђђлэгчийн ємчлєлд шилжинэ. /X.Л/

49

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Баталгааны дэвтэр. Жуулчдын багийг дагалдаж байгаа хєтєч, орчуулагч нарт олгодог албан ѐсны баримт бєгєєд бэлэн бусаар хийсэн ђйлчилгээний тооцоог бђртгэх зорилготой. Жуулчдад ђзђђлсэн ђйлчилгээг гђйцэтгэсэн баталгаа болдог. /Д.Г/ Бат-ѓлзий уул. ѓвєрхангай, Архангай аймгийн хил орчимд ѓвєрхангай аймгийн Бат-ѓлзий сумын нутагт оршдог 2340км єндєр. Шинэс, хус, хуш, нарсан ойтой. Ар єврєєр нь Орхон голын олон цутгалан эх авдаг. Ан элбэгтэй, ђзэсгэлэнт байгальтай. /О.С/ Батноров уул. Хэнтий аймгийн Батноров сумын ѓлзийсайхан нурууны баруун шувтаргад оршдог 1473м єндєр тахилгатай уул. Сум энэ уулын нэрээр нэрлэгджээ. /О.С/ Батсђмбэр. Тєв аймгийн Батсђмбэр сумын Хђйн голын баруун талд оршдог 1574м єндєр уул. Тахилгатай. Сум энэ уулын нэрээр нэрлэгджээ. /О.С/ Бат-ёрс Интернэшнл. СБД СТѓ Г корпус 808 тоот, 95152828, Факс: 318315,И-Мэйл: dduuya@yahoo.com Батхаан. Хангайн нурууны зђђн захад Тєв, Архангай аймгийн зааг дээр оршдог. Хамгийн єндєр цэг нь 2180м /Уст уул/. Дархалсан газар байв/1957/. Хээрийн ургамалтай. Буга, бор гєрєєс, тарвага зэрэг амьтадтай. Эртний тахилгат уул. /О.С/ Батхаан жуулчны бааз / Монгол хаад тур ХХК /. Баянгол дђђрэг 7-р байр, 6 тоот, Байршил: Булган, Рашаант сум, Хєгнєхаан уулын Хийдийн аманд, /Улаанбаатараас-285 км, Рашаант сумын тєвєєс хойш 23км, УБ-Хархорины тєв замаас хойш шороон замаар 10км/, 325296 326243 99112952, khansofm@mongol.net Гэр:10 Ор:20 Батхаан уул БНГ. 1957 онд АИХ-ын Тэргђђлэгчдийн зарлигаар анх дархалсан. Тєв аймгийн Эрдэнэсант, ѓвєрхангай айигийн Бђрд сумын нутагт оршино. 1995 онд УИХ-ын 26-р тогтоолоор 58800 га талбайтайгаар ТХГН-ийн тухай хуульд нийцђђлэн байгалийн нєєц газрын ангиллаар баталжээ. Хангай, Хэнтийн уулархаг мужид багтах эртний тђђх, соѐлын дурсгалт газар. Тус орны хамгийн ємнєд захын ой бђхий уул. /Х.А/ Батын цагаан нуур. Тєв аймгийн Баянцагаан сумын нутагт 1240м єндєрт оршдог. Шорвог 0.4км кв талбайтай, 0.9км урт, 0.6км єргєн, эргийн шугамын урт 2км. Ёроолд нь нягт элсэнцэр, саарал шавартай, хлорт сульфат натри зонхилж химийн найрлагаараа сульфат натрийн тєрєлд багтана. Нуурын борзонг малын эрдэс нэмэгдэл тэжээлд хэрэглэдэг. /О.С/ Бахар. Баянхонгор аймгийн Баянцагаан сумын нутагт Цэцэг уулын зђђн хойно, Дунд Аргалант уулаас урагш оршдог 2530м єндєр уул. Аргаль, янгир, содон хад цохио элбэгтэй. /О.С/ Бахлаг. Баян-ѓлгий аймгийн Ногооннуур сумын нутагт оршдог 2833м єндєр уул. Урт нь 67км. Тарвага, ђнэг, чоно гэх мэт ан амьтан, уулын хээрийн євслєг ургамалтай. Хавцал, хадан цохио элбэг. /О.С/ Баялаг орд ХХК. СБД Чингисийн єргєн чєлєє, Эрэл банкны 301 тоот, 342018, 99873209, 99119959, Факс:341739, И-мэйл:Gdoogii@yahoo.com Баялаг Орд жуулчны бааз /Баялаг Орд ХХК/. Байршил:Нийслэлийн Налайх дђђрэг, 6-р хороо, Горхийн баруун салаа, ѓндєр уулын ард, /УБ-Тэрэлжийн замаар 55км, тєв замаас хойш шороон замаар 2,5км/, 99161603 26516, Гэр:6, Ор:30 Баян. Булган, Сэлэнгэ аймгийн хилийг дамнасан Бђтээлийн нурууны ноѐн оргил. ѓндєр нь 1518м. Баян уулнаас Зэлтэрийн голын цутгалууд эх авдаг. Хандгай, буга, бор гєрєєс, гахай гэх мэт ан амьтан, алирст хушин ойтой. /О.С/ Баян. Увс аймгийн Зђђнговь сумын тєвєєс хойш Боригдэл элсний дунд 931м єндєрт оршдог нуур. Элсэн тарамцагт хаагдаж ђђссэн, цэнгэг 30.8км кв талбайтай. 11.9км урт, 3.9км єргєн, эргийн шугамын урт нь 29км. Гђн нь 26.5м, 366сая м кђб эзлэхђђнтэй. Элсэн бєєргђђдээс ундарга сайтай олон булгийг нэгтгэн Нарийн гол болж Увс нуурт цутгадаг. Ёроолд нь элс зонхилж гђн хонхорт нь хђхэртустєрєгчийн сулавтар ђнэртэй алаг шавартай. Усны хэм 7.8-р сард 20.1-24.8 градус. Нуурт Тєв Азийн гадагш урсгалгђй ай савын загастай, нђђдлийн шувууд цуглардаг. /О.С/ Баян айраг нуур. Завхан аймгийн Сонгино сумын нутагт 1774м єндєрт оршдог. Цэнгэг. 2.2км кв талбайтай. 3.7км урт, 1.1км єргєн, эргийн шугамын урт 9.4км. Хамгийн гђн нь 3м, эзлэхђђн 2сая

50

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

км куб, 145км талбайгаас усжиж хур бороо, гђнийн урсац болон Айраг нуураас цутгадаг жижиг татаалаар сэлбэгддэг. Нђђдлийн шувууд их цуглардаг нуурын нэг. /О.С/ Баян амны хадны зураг. Увс аймгийн ѓмнєговь сумын Баян амны хаданд сийлсэн янгир, буга зэрэг амьтдын зурагтай. Хђрэл зэвсгийн ђеийн дурсгал. /О.С/ Баян-ауыл ХХК. Баян-ѓлгий bayanauul_mn@yahoo.com

ѓлгий

сум

4-р

баг

Их

булан

2-48,

22747,

Баян Бараатын овоо. Тєв аймгийн Эрдэнэ сумын Тэрэлж, Заан голын хооронд оршдог 2403м єндєр шовх уул. Битђђ ойтой ч орой нь нђцгэн сарьдагтай. Ан амьтан, самар жимсээр элбэг. /О.С/ Баян Бор. Гурвансайхан уулын баруун ђргэлжлэл болсон ђнэмлэхђйн єндєр нь 2000м гаруй єндєр уул. Аргаль, янгир, ирвэс элбэгтэй, єгєємєр баян гэж алдаршсан уул. /О.С/ Баян Булаг. Баянхонгор аймгийн Шинэжинст, ѓмнєговь аймгийн Гурвантэс сумдын заагт Шинэжинст сумаас урагш 60 гаруй км зайд оршдог шанд. Хужир мараатай хотгордуу газар, булгийн орчимд зэгс их ургадаг. Хулан, хавтгай, хар сђђлт, зээр их байдаг. /О.С/ Баян булагийн зоо. Тєв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт Тэрэлж, Туулын бэлчирээс дээш байдаг 2312м єндєр уул. Битђђ ойтой, ан гєрєєс, жимс элбэг. /О.С/ Баян булагийн тал. Баянхонгор аймгийн Шинэжинст сумын нутагт Говь-Алтайн нурууны салбар Жинст, Хђђшийн, Хђрэн уулсын урд бэлд байдаг. Хойноосоо урагш налуу, тэгш, 80км урт, 24-35км єргєн. Цєлєрхєг хээрийн хєрс, ургамалтай, хэд хэдэн булаг шандтай, хар сђђлт, зээр, хавтгай гэх мэт ан амьтантай. /О.С/ Баянбулагийн туурь. ѓмнєговийн Номгон уулнаа орших уг туурь нь шороон далантай, дагтаршуулсан шороон далан, барилгын ор тєдий дурсгал юм. Хђннђгийн ђед холбогдох бєгєєд тэдний тємрийн хђдэр хайлуулж байсан зуух, олон тєрлийн зэр зэвсэг, ваар, сав, олдсоноос гадна тухайн ђеийн худалдааны харилцааг илэрхийлэх зоос арвин олджээ. Номгон сумаас ємнє зђгт 140 км-т Даян уул болон Бичигтийн ус, Бичигт хад, Цагаан дэрсний худагийн бичээс, Цагаан бухтын голын савд нар сар мэт тамга, хђний хєлийн дђрс, 3- н залаатай оройтой урт малгай бђхий хђний дђрс, бєє мєргєлийн ємсгєл, цэрэг эрсийн хоорондын тэмцэлдээн зэргийг дђрсэлсэн хђрэл болон тємєр зэвсгийн ђед хамаарагдах хадны зураг, овог аймаг угсаа гарвалын тамга олонтоо бий. /X.Л/ Баян буурал. Говь-Алтай аймгийн Бигэр, Дэлгэр сумын зааг орчимд оршдог 3044м єндєр уул. Тахилгатай байв. Аргаль, янгир, хойлог, ирвэс элбэг байв. /О.С/ Баянбђрд. Цєл, говирхог цєлийн гол мєрєн, хєрсний ус ойр нутгийн уугуул буюу зориудын усалгаатай газрын ургамалтай хэсэг нутаг. Заримд нь газар тариалан эрхэлдэг. Ази, Африкийн баянбђрдэд хялгаст мод, шагшуурга, алаг євс их ургадаг. Манай орны Алтай нурууны євєрт тоорой, улиас, сухай, жигд, заг, євсєн хулс , шагшуурга элбэг ургадаг. Эхийн гол, Захуй, Мэлтэс, Цагаан бургас, Шар хулс, Хонгор зэрэг олон баянбђрд бий. Баянбђрд бол жуулчдад хамгийн их сэтгэгдэл тєрђђлдэг газрын нэг болно. Монголын баянбђрдђђд унаган тєрхєє хадгалж хоцорсноороо ихээхэн онцлог юм. /О.С/ Баян бђрд нуур. Дорнод аймгийн Халхгол сумын нутагт 660м єндєрт оршдог. 4.2км кв талбайтай, 3.2км урт, 1.8м єргєн эргийн шугамын урт 10.8км. Гантай ђед Баян, Бђрд нэртэй хоѐр нуур болдог. Зээр их цугларна. /О.С/ Баянговийн чулуун зэвсэг. Баянхонгор аймгийн Баянговь сумын Цагаан гол, Хар толгой, Сээрийн ђзђђр, Хђйс, Онги, Баян хєєвєр зэрэг газраас олддог чулуун зэвсгђђд. Гол тєлєв неолитын ђеийн чулуун зэвсэг, сумын зэв, хусуур, хутган залтас, ялтас элбэг. Палеолитын ђеийн чулуун зэвсэг багаж цєєн тоогоор олддог. /Х.Л/ Баян гол. Булган аймгийн Хантайн нурууны єврєєс эх авч Эгийн голд цутгадаг. Урт нь 27.5км, ой мод, ан гєрєєс, жимс, самар элбэгтэй хєндийгєєєр урсдаг. Загастай. /О.С/ Баян гол. Сэлэнгэ аймгийн Хэнтийн нурууны баруун салбар уулсаас эх авч Хараа голд цутгана. Урт нь 60км. Эхэндээ ой модтой хєндийгєєр урсдаг. /О.С/

51

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Баян гол. Хєвсгєл аймгийн Мєнх Сарьдаг уулын єврєєс эх авч Хєвсгєл нуурт цутгадаг. Урт нь 20км . Маш ђзэсгэлэнтэй нутгаар урсах ба загас элбэгтэй. /О.С/ Баян гол. Хєвсгєл аймгийн Цагаан-ёђр сумын нутгаас эх авч, ёђрийн голд цутгадаг. Урт нь 75 км ай савын талбай 158км кв. ёзэсгэлэнт баян хєндийгєєр урсдаг. Загастай. /О.С/ Баян гол. Хэнтий аймгийн Биндэр, Баян-Адрага сумын заагаар урсдаг. Баянбђрдийн хоолой гэдэг газраас эх авч Онон голд цутгадаг. Урт нь 45км. Загастай. /О.С/ Баян гол. Хэнтий аймгийн Дэлгэрхаан уулын баруун сугаас эх авч Туулд цутгадаг. Урт нь 30км. ёзэсгэлэнтэй уулсын хоорондуур оршдог. /О.С/ Баянгол зочид буудал. Чингис хааны єргєн чєлєє 58 Улаан баатар, Шуудангийн хайрцаг:438, 312255, Факс:976-11-322880, 326794, info@bayangolhotel.mn, Вебсайт: www.bayangolhotel.mn Баян булаг жуулчны бааз /ѓлзий-Дундговь ХХК/. Байршил: Дундговь аймгийн Дэлгэрцогт Адаацаг сумын зааг болох ЗУ-ийн 108 хэм хойд Хѓ-ийн 46 хэм 10 хувьд орших Бага газрын чулууны ууланд байрлана. 99898338 01-592-23913, И-Мэйл: tsooj@gateway.mn Гэр:10, Ор:30 Баянговь жуулчны бааз /Баянговь Жуулчин/. СБД.СТѓ-707 тоот, Байршил: ѓвєрхангай аймгийн Бђрд сумын Шилђђстэй гэдэг газарт, /Улаанбаатараас-270км, Бђрд сумаас хойш 40км, Улаанбаатар-Хархорины тєв замаас Элсэн тасархайн орчмоос урагш салж 6км/, 328477 91144444, Факс.310591, И-Мэйл: shileg@magic.net, Гэр: 37, Ор: 120 Баянговь жуулчин ХХК. СБД, СТѓ-707 тоот, 684770, 310591, 91114444, Факс: 328477, И-мэйл: shileg@magicnet.mn, Вебсайт:www.mol.mn/bgjtravel Баянгол жуулчны бааз /Хан Хэнтий трэвел ХХК/. Сђхбаатар дђђрэг бага тойруу,1-р байшин, 20тоот, Байршил: Хэнтий аймгийн ѓмнєдэлгэр сумын Баянзђрх багийн Салхитийн хєтєл гэдэг газарт, /Улаанбаатар-240км, Аймгийн тєвєєс 180км, ѓмнєдэлгэр сумаас баруун хойш 70км/, 329564 99183067, Гэр: 5, Ор: 15 Баянгол ресторан. Чингис хааны єргєн чєлєє 58 Улаанбаатар, Шуудангийн хайрцаг:438 Монгол Утас:312255, Факс:976-11-322880, 326794, И-Мэйл: info@bayangolhotel.mn, Вебсайт: www.bayangolhotel.mn Баян даваа. Баянхонгор, ѓвєрхангай аймгийн хилийн зааг дахь Нарийн, Таац хоѐр голын усны хагалбар. ёзэсгэлэнтэй, бартаатай, ан элбэгтэй. /О.С/ Баян дулааны агуй. Дарьганга, Наран сумын нутгийн зааг дээр Молцог элснээс урагш Баян дулаан гэдэг 1752 м єндєр уул бий. Энэ унтарсан галт уулын баруун урд хажууд байх агуй нь галт уулын хажуугийн амсар ажээ. Энэ агуйг аман дээр нь очихоос нааш агуй гэж мэдэхгђй. Агуй руу доошоо мєлхєн ороод цаашаа 20 м хэртээ газарт босоогоор явж болно. Энэ хэсгийн хана шал адар нь дан хђрмэн чулуу. Энд хэдэн арван хђн багтана. Агуй цаашаа 70-аад см диаметр бђхий зуйван дугуй гаднаас ус, ургамал , амьтан нђхлэн орох аргагђй пааландсан мэт дан хђрмэн чулуун дотортой энэ хоолой уулынхаа оройг чиглэн гол тєв рђђ явсан ажээ. Мєлхєж нилээд хэдэн метр яваад багтахгђй болно. /X.Л/ Баянзаг. ѓмнєговь аймгийн Булган сумын тєвєєс зђђн тийш ойрхон оршино. Эндээс шинэ чулуун зэвсгийн ђеийн дурсгалын зђйл их олддог. Мєн эндхийн Ширээ, Шавар зэрэг газраас Цэрдийн галавын ђеийн ђлэг гђрвэлийн чулуужсан яс єндєг бђтнээрээ олон олдсон. Баян загийн бђсийн цаваас 1922 онд дэлхийд анх удаагаа ђлэг гђрвэлийн олдвор болох 10-15 см єндєг олдсон бєгєєд палеонтологийн аялал жуулчлалыг эл газар хєтлєх нь нэн их ирээдђйтэй. /X.Л/ Баян загийн /Шорвог усны/ бууц. ѓмнєговь аймгийн Булган сумын нутагт байдаг неолитийн ђеийн бууц. Палеонтологийн дургалт газрын ойр оршдог. /О.С/ Баян Загийн элс. ѓмнєговь аймгийн Булган сумын нутагт 1240м єндєрт оршдог элсэн тарамцаг. Урт нь 80км шахам. Палеонтологийн дурсгал элбэгтэйгээр алдаршжээ. /О.С/ Баянзђрх уул. Архангай аймгийн Их Тамир, Чулуут сумдын заагт Их Тамир сумаас 40км зайд оршдог. д.т.д 2695м єндєр. Ар єврєєс нь Хойд Тамир, Хануйн голын цутгалууд эх авдаг. Уулын шинэсэн болон хуш-шинэсэн ойтой. Буга, бор гєрєєс элбэгтэй. /О.С/

52

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Баянзђрх уул. Архангай аймгийн Цэнхэр, ѓвєрхангай аймгийн Бат-ѓлзий сумдын заагт Хангайн нурууны зђђн хэсгийн салбар, битђђ ой модтой. Д.т.д 2664м єндєр. Урт нь 8км. Буга , бор гєрєєс гэх мэт ан амьтантай. Шинэсэн ой, хээрийн алаг євс-бутуулт, алаг євс-жижиг дэгнђђлт, ђетэн ботуульт хээрийн ургамалтай. /О.С/ Баян зђрх хайрхан уул. Улаанбаатарын тахилгат 4 уулын нэг цэргийн шђтээн оршсон гэдэг. Чийдом хэмээх нохой шђтээнтэй уул хуучцуулын єгђђлснээр Монголын дайсан эртнээс нааш зђђн зђгээс орж ирж байсан тул тђђний омгийг дарах гэж улс орноо хамгаалах цэргийн сђлд тугийг Баянзђрх уулнаа залж тахин тђђний орчимд цэргээ байрлуулан ирсэн гэдэг. Одоо ч архан талд нь цэргийн анги бий. /X.Л/ Баянлигийн хадны зураг. Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын нутаг Бичигтийн амны хаданд байгаа хђрэл, тємєр зэвсгийн ђеийн олон тооны зураг. ёхэрт анжис хєллєєд газар хагалж буй сэдэвт зураг нь их сонирхолтой шинжилгээний хэрэглэгдэхђђн. /О.С/ Баян нуруу. Говь-Алтай аймгийн Дарви, Шарга сумдын нутаг оршдог. Монгол Алтай тогтолцооны 100км урт 2684м єндєр. Хђйс, Шаргын говь, Барвингийн талын хооронд оршдог. Аргаль, янгир, ирвэс, хуурай болон цєлєрхєг хээрийн ургамалтай. Салхи их учир Дарвийн нуруу гэж нэрлэдэг. /О.С/ Баян нуур. Баян-ѓлгий аймгийн Булган сумын нутагт 2942м єндєрт оршдог. Мєстєл, тектоникын гаралтай. Цэнгэг. 4.7км кв талбайтай. 3.6км урт, 1.8км єргєн, эргийн шугамын урт 8.6км. Мєнх хайрхан уулын хур цас мєснєєс эх авдаг горхи, булгийн усаар тэжээгдэж, Тђргэний гол урсан гардаг. /О.С/ Баян нуур. Баян-ѓлгий аймгийн Баяннуур сумын нутагт 1577км єндєрт оршдог. Тектоник гаралтай. Жижиг горхи, булаг цутгах боловч гадагш урсгалгђй, давсархаг устай. 7.6км кв талбайтай. 3.6км урт, 3.1км єргєн, эргийн шугамын урт 10.6км. Усны шувуу их цугларна. Сум энэ нуурын нэрээр нэрлэгджээ. Мал таргалуулах, эрђђжђђлэхэд их ач холбогдолтой гэж ѓєлдђђд дээр ђеэс эрхэмлэдэг нуур байв. /О.С/ Баян нуур. Увс аймгийн Зђђнговь сумын тєвєєс хойш Бориг дэлийн элсны д.тд 931м єндєрт оршдог элсэн тарамцагт хаагдаж ђђссэн цэнгэг нуур. 30,8км кв талбайтай, 11,9км урт, 3,9 км єргєн, эргийн шугамын урт нь 29км, гђн нь 26,5м, 366сая м/куб эзэлхђђнтэй элсэн бєєргђђдээс ундарга сайтай. Олон булаг цутгаж Хойд гол гэдэг хоолой гарч урсгалдаа олон булгийг нэгтгэн Нарийн гол болж Увс нуурт цутгадаг. Ёроолд нь элс зонхилж гђн хотгорт нь хђхэр, устєрєгчийн сулавтар ђнэртэй алаг шавартай. Усны температур 7- 8-р сард 20,1 градусаас 24,8 градус. Нуурт Тєв Азийн гадагш урсгалгђй ай савын загас, нђђдлийн шувууд элбэг. /О.С/ Баян ѓлзийт уул. Хэнтий аймгийн Батширээт сумын Барх, Хурхын голын усан хагалбарт, Жаргалантын голын зђђн талд оршдог. 1718м єндєр. Буга,бор гєрєєс, гахай гэх мэтийн ан амьтан хус, шинэс, нарсан ойтой. /О.С/ Баян ѓндєр овоо. Говь-Алтай аймгийн Бигэр нуурын хотгорын хойд талд оршдог д.т.д 3026м єндєр оргил. Боржин-сиенит, боржин-диорит чулуулгаас тогтсон. Аргаль, янгир, бор гєрєєс, чоно гэх мэт ан амьтан ѐл, тас, харцага, ууль, хойлог гэх мэт жигђђртэн шувуудтай, єндєр уулын хээрийн ургамалтай. /О.С/ Баян єндєр уул. Сђхбаатар аймгийн Онгон сумын тєвєєс баруун урагш 40км зайд Бударын чулууны урд талд оршдог. 1209м єндєр. Тахилгатай байв. /О.С/ Баян тал. Тєв аймгийн Баян-ѓнжђђл сумын ємнє Их Адаацаг, Хонгор уулын хооронд оршдог.

30км ђргэлжилдэг. Тоодог, тогоруу элбэгтэй. Адууны бэлчээрт тохиромжтой гэж нэрд гарчээ. /О.С/ Баян тєхєм /Баянтєгс овоо/ уул. Булган аймгийн Бђрэгхангай сумын Орхон голын цутгал Бичигт, Ар Тээлийн голын хооронд оршдог. д.т.д 1649м єндєр, Буга, гєрєєс гэх мэт ан амьтан, цахилдаг, алаг євстэй, алаг євс-улалжит, ёетэн-алаг євст шинэс хусан ойтой. /О.С/ Баянтулга ХХК. СБД 8-р хороо ТИС-ийн єргєтгєлд, 91180995 Баян тэрэм уул. Сђхбаатар аймгийн Мєнххаан сумын нутагт баруун хойноос зђђн урагш сунаж тогтсон д.т.д 1285м єндєр. Тахидаг байв. Зарим хажуу нь их эгц. /О.С/

53

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Баянтэсийн хийд. Баянтэс сумын нутагт Тэсийн голын нэгэн аралд хадтай толгой дээр Тэсийн голын Гандан Тэгчилэн хийдийн балгас бий. Энэ нь Монголчуудын барьсан чулуун хийдийн нэг юм./Х.Л/ Баян тээг. ѓвєрхангай аймгийн Нарийн тээл суманд оршдог уурхайчдын суурин 0,4мянган хђн амтай. Арвайхээр хотоос 128км, Улаанбаатараас 110км зайтай. ѓвєрхангай, Баянхонгор аймгийг чулуун нђђрсээр хангадаг ил уурхайтай. Жилд 0,2сая тонн нђђрс олборлодог. /О.С/ Баян Улаан уул. Хэнтий аймгийн Дэлгэрхаан, Цэнхэрмандал сумын нутагт оршдог. д.т.д 2042м єндєр. Хожуу триас эхэн юрийн галавын боржингийн тарамцагаас тогтсон. Сонин хэлбэртэй хад цохио элбэг. Буга, бор гєрєєс, зэрлэг гахай, чоно, ђнэг, хярс, шилђђс, тарвага, туулай гэх мэт ан амьтан, шинэс гацуур, хуш, хус, улиас, улиангар гэх мэт шилђђст болон навчит ойтой. Хар ягаан болрон илэрцтэй. Чингис хааны ђеэс єнтэй нутаг гэж алдаршсан. Чингис хаан энд хэд хэдэн жил євєлжсєн. Одоо Хэрлэн Баян Улаан гэж нэрлэдэг. /О.С/ Баян уул. Ховд аймгийн ёенч сумын нутагт оршдог. д.т.д 1293м єндєр элсэн гадаргатай євєрмєц тогтоцтой уул. Мэрэгч, мєлхєгч амьтантай. Заг гэх мэт говийн ургамалтай Баян идэр гэж бас нэрлэнэ. /О.С/ Баян хадаг жуулчны бааз /Баян Хадагт тур ХХК/. Байршил: Нийслэлийн Налайх дђђрэг ѓвєр горхийн баруун салаа, Баргын євєлжєє гэдэг газарт, /Улаанбаатараас-Тэрэлжийн замаар 50км, замын зђђн талд/, 99142639, Гэр: 9, Ор: 32 Баян хайрхан уул. Баянхонгор аймгийн Гурванбулаг сумын Шар усны голын ємнє оршдог.

3290м єндєр. Тахилгатай байжээ. /О.С/ Баян хайрхан уул. Увс аймгийн Малчин сумын нутагт оршдог Хан Хєхийн нурууны салбар 2273м єндєр. Тахидаг байв. /О.С/ Баян Хонгор уул. Дорноговь аймгийн Хєвсгєл сумын тєвєєс баруун урагш 30км зайд оршдог.

1156м єндєр. Хонгор уул гэж бас нэрэлнэ. Харууц сайтай. /О.С/ Баян хоолой. Дорнод аймгийн Сђмбэр, Халхгол сумдын урд заагт улсын хилийн ойр оршдог тал. Хээрийн ургамал, цагаан зээр ихтэй. Тоодог, тогоруу элбэг. /О.С/ Баян хошууны тал. Сђхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан, Дорнод аймгийн Матад сумдын хилийн заагт Баян цагаан уулаас зђђн тийш Уст Гурван боролжийн уул хђртэл ђргэлжилсэн ухаа гђвээт тал. Цагаан зээр, чоно элбэг. /О.С/ Баянцагаан жуулчны бааз /Мђђлэн ХХК/. Баянгол дђђрэг 12-р хороо, Техник импорт Хангамжийн байр, 112 тоот, Нийслэлийн Налайх дђђрэг, Тэрэлж, ѓвєр горхийн Баянцагааны хєтєл гэдэг газарт,/УБ-48км, Налайхаас 15км/, 302737 0123-26513, 99195252, Гэр:16, Ор:80 Баянцагааны хєндийн дурсгал. Архангай аймгийн Их Тамир сумын Хойт Тамир голд цутгадаг Баянцагаан голын хєндийд байдаг олон арван булш, хиригсђђр, дєрвєлжин булш, буган чулуун хєшєє, хђн чулуу зэрэг тђђхэн олон ђеийн дурсгалт. Шивэртийн амралтанд ойр тул жуулчид олноор ирж ђздэг. /О.С/ Баянтал Алтай ХХК. Говь –Алтай, Бугат, БГД Цахиур ХХК-ийн байр Саламандр гутлын дэлгђђр, 365006 Баян Эрхэт нуур. Дорнод аймгийн Гурванзагал сумын тєвєєс баруун хойш д.т.д 680 м єндєрт оршдог. 15,7км кв талбайтай. 6,6км урт, 4,4км єргєн. Ёроол нь элсэрхэг шавартай. Гђн нь 2м орчим. Нуурын эрдэсжилт 7,75г/л, хлорт сульфат натри зонхилж найрлагаараа карбонатын тєрєлд багтана. Хур бороо, гђний усаар сэлбэгдэнэ. /О.С/ Баяр импекс ХХК. ЧД эмнэлэг гэгээрлийн ордон 103 тоот, 322340, Факс: 322340, bayaraar@mail.com Баярын чихэр. Баярын чихрийг Талх чихэр ХК-д MNS 0444-87 стандартийн дагуу 0,25гр-аар ђйлдвэрлэсэн зєєлєн чихэр бєгєєд хадгалах хугацаа нь 2 сар байна. Гадаадын жуулчдад бэлэглэвэл єнгє ђзэмж сайтай бєгєєд аятай сэтгэгдэл тєрђђлнэ. /Т.Б/

54

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Баяжсан нуур. Говь-Алтай аймгийн Дэлгэр сумын тєвийн ойролцоо д.т.д 780м єндєрт оршдог. тектоник гаралтай эрдэстэй, 1,7км урт, 1,5км єргєн, эргийн шугамын урт нь 13,4км. Нђђдлийн шувууд их цуглардаг, євєрмєц замагтай. /О.С/ Бенедакт гђзээлзгэний ликѐр. Монгол орны онгон байгальд ургасан зэрлэг гђзээлзгэнэ жимс, улаан буудайн дээд зэргийн спирт агуулсан ба тусгайлан зєєлрђђлсэн цэвэр усаар ђйлдвэрлэсэн бђтээгдэхђђн юм. 18градус ба 500мл-р савлагдсан MNS 179-2001 стандартийн дагуу БенедактХХК д ђйлдвэрлэгдсэн. /Т.Б/ Бест трэвел ХХК. 13-р хороолол Жаийт тєв 5 давхар, 99110979,99199138, Факс:457579, Best_travel@Chinggis.com Бест тур ХХК. ЧД Чойнболын гудамж-4 УБ хотын ёЭ-ийн холбоодын байр 201 тоот, Saara@magicnet.mn Бигэрийн бичээс. Говь-Алтай аймгийн Бигэр сумын тєвєєс 17км зайд оршдог ―Хар Аарагийн бичигт хад‖ гэдэг газраас олдсон хадны дєрвєн жижиг бичээс. Хадархаг толгойн баруун, баруун урд гурван тус газар бичсэн. Гуравдугаар бичээсийн дунд тамга, дээр нь дђрс сийлжээ. /О.С/ Бигэр нуур. Говь-Алтай аймгийн Бигэр сумын дэргэд д.т.д 1287м єндєрт оршдог тектоник гаралтай. Шорвог. 5,7км урт, 2,3км єргєн, эргийн шугамын урт 13,8км. Хур тунадас, гђний усаар сэлбэгддэг. Эрэг нь нам, зарим хэсэгтээ замагтай, гадагш урсгалгђй. Хоолны давс, шђђ тус тусдаа талсждаг. Нуурын давс малын иж бђрэн эрдэс тэжээлд тохиромжтой. /О.С/ Бидэр уул. Дорнод аймгийн Цагаан-Овоо сумын баруун хэсэгт оршдог. д.т.д 1190м єндєр уул. Алсын бараа сайтай. /О.С/ Бие даасан аялал жуулчлал. Аялал жуулчлалын байгууллагын оролцоогђйгээр сайн дураар єєрсдєє хийдэг аялал. Бие даасан аялал жуулчлалыг хувь хђмђђс, бђлэг, сайн дурын ђђсгэл санаачлагатай аялал жуулчлалын нэгдэл, холбоо, клубууд зохион байгуулдаг. Аялалд хђмђђс сайн дураар оролцдог. /Х.А/ Биж гол. Говь-Алтай аймгийн Алтайн нурууны єврєєс эх авч Хонин усны говьд замхардаг. Урт нь 90км. Могойн гол, хэд хэдэн булаг цутгадаг. Хулан, хар сђђлт, зээртэй. 1960-аад он хђртэл тахьтай байв. Одоо энд тахь нутагшуулж байна. /О.С/ Биж хайрхан ХХК. ЧД 17-р хороо Хувьсгалчдын гудамж, 99154872, 95151330 Бижийн дєрєлж. ѓвєрхангай аймгийн Тарагт сумын нутагт байдаг. Д.т.д 2118м єндєр даваа. /О.С/ Бизнес аялал. 1.Нийгмийн аялал жуулчлалаас санхђђжих эх ђђсвэрээ ялгаатай аялал жуулчлалыг тодорхойлсон ойлголт 2.Барааг жижиглэн болон бєєнєєр худалдан авч борлуулан ашиг олох зорилготой аялал. Бизнес аяллын нэг тєрєл нь шопинг /дэлгђђр хэсэх/ аялал юм. /Х.А/ Бизнес тєлєвлєгєє /business plan/. Байгууллагын ирээдђйн тєлвийг тодорхойлж, хєгжлийн асуудал тђђн дотроо хєрєнгє оруулалтын ђйл ажиллагаа, хђндрэл бэрхшээл, тђђнээс гарах арга зам зэргийг цогц байдлаар тусгасан баримт бичиг. /X.Л/. Бизнес тєлєвлєгєєний хялбарчилсан шинжилгээ. Хєрєнгє оруулалтыг цаашид санхђђжђђлэх боломжийг авч ђзэхдээ нарийвчилсан шинжилгээ хийлгђй, богино хугацаанд дђгнэлт гаргах. /X.Л/ Бизнесийн эрсдэл /business risk/. ѓрсєлдєєний улмаас ђђссэн бђх тєрлийн хєрєнгийн алдагдал, єрсєлдєх чадвар, алдалт, технологийн алдаа гэх мэт ђйл ажиллагаатай холбоотой эрсдлђђд. /X.Л/ Бий булгийн балгас. Булган аймгийн нутагт Сэлэнгэ мєрний хойд хєвєєнд байдаг Уйгар улсын хотын ђлдэгдэл. Тђђхий тоосгоор барьсан єндєр хэрэм, барилгын ором, чулуун арслан зэрэг барималтай. Бас Бай булгийн, Баянбулгийн балгас гэх нь бий. /О.С/ Бийр гол. Булган аймгийн Тђлђђгийн давааны єврєєс эх євч Орхон голд цутгадаг. Урт нь 45 км, 7,9км кв талбайтай. Бийрийн эхний уулсад буга, бор гєрєєс,чоно элбэгдђђ. /О.С/ Билђђтийн голын дурсгал. Увс аймгийн Малчин сумын Билђђтийн голын зђђн биед буй Хђрэл зэвсгийн ђеийн дурсгалууд. Дєрвєн буландаа хєшєєтєй 10-н дєрвєлжин булш. /О.С/

55

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Билгэ хааны цогцолбор дурсгал. Хархорумаас умар зђгт 48 км-т Архангай аймгийн Хашаат сумын нутаг Хєшєє цайдамийн дурсгал оршдог. Тђрэг улсын мандан бадралын ђед хаант тєрийг барьж байсан Билгэ хааны тђђхтэй холбогдолтой дурсгал ба энэхђђ хаан нь 734 онд насан єєд болсон. Уг дурсгал нь Цайдам нуурийн хєндийн ємнє захад орших бєгєєд нуран эвдэрч хєрс шороонд дарагдсан байдлыг харахад єргєрєгийн дагуу байрласан 95 х 60м хэмжээтэй хэмийн далан мэдэгдэх ба тђђний дотуур сувгийн хонхор орон, дунд нь гонзгой уртавтар тєвгєр шороон дов бий.Хєшєєны єндєр 345см, єргєн нь 174см, зузаан нь 75см бєгєєд их хаадын хєшєє дурсгалд нэгэнт тогтсон уламжлал ѐсоор оройг нь эвхэрсэн луугийн дђрсээр чимэж 1 талд нь Руни , нєгєє талд нь Нангиад бичээс сийлжээ. Цогцолборын баруун хэсэгт 245х 240см орчим хэмжээтэй тахилын засмал дєрвєлжин чулуу анхны байраараа байгаа нь голдоо нэвт гарсан дђгрэг нђхтэй. Тахилын чулуун хавтаст хашлагыг ийнхђђ цул чулуугаар оруулсан нь зєвхєн Билгэ хаан, Культегины цогцолборт л байдаг. Билгэ хааны дурсгал нь Культегины дурсгалаас илђђ эвдрэн сђйдсэн шинжтэй бєгєєд одоогоор малтлага, судалгаагаар олдсон олдворыг тђшиглэж жуулчдад ђзђђлэх байгууламж тэнд бий. Цогцолбороос зђђн зђг дэхь Балбал буюу Зэл чулуу 3 км орчим зайд ђргэлжилдэг байна. /X.Л/ Бин. Элгэн зуурмагаас 200гр-р таслан авч хавтгайлан элдээд хурууны єндгєєр хонхойлж хайлуулсан тос тђрхээд нэг захаас нь хуйлж хоѐр ђзђђрийг нь битђђлж чимхээд мушгин агшааж дугуйлаад хавтгайлан элдэж тостой хайруул буюу тогоонд хоѐр талыг нь ээлжлэн хайрч бэлэн болгоно. /ТБ/ Биндэр нуур. Хэнтий аймгийн Биндэр сумын Хурхын голын савд, д.т.д 1083м єндєрт оршдог.

0,9км урт, 0,5км єргєн, эргийн шугамын урт 2,4км єргєн. Усны шувууд нилээд цуглардаг. Ойрхон нь Рашаан хад, ѓглєгчийн хэрэм зэрэг дурсгалт газрууд бий. /О.С/ Биндэр овоо. Завхан аймгийн Цагаанхайрхан сумын тєвєєс баруун хойш 20км зайд Богдын гол, Шургын голын уулзварт оршдог уул. Тахидаг байжээ. /О.С/ Биндэр овоо. Брайбун хийдээс зђђн хойш 80км гаруй зайтай. Хурхын голын єргєн хєндий рђђ зђђн гараас нь тђрж орсон хадархаг намхан хамар дээр их замын дэргэд орших тэр хавийн олон сумдын ард тђмний тахилт овоо Биндэр, Батширээт, ѓмнєдэлгэр сумын нутгийн зааг дээр оршдог. Чингис хааны голомт нутгаар аялахад эл овооны орчимд ђзэх зђйл их байгаа. /Х.Л/ Бирга ХХК. СБД 8-р хороо, 3540288 99772121, 99276365, Факс:354028, contact@birgatour.com, Вебсайт: www.birgatour.co Бирих уул. Хєвсгєл аймгийн Цэцэрлэг сумын тєвєєс урагш 25км зайд, Жугнайн нуурын зђђн талд оршдог д.т.д 2298м єндєр уул. Ардаа хар модон ой, євєртєє уулын хээрийн ургамалтай. Буга, бор гєрєєс, чонотой. Уулын бэл хормойгоор идлэг шонхор элбэг. /О.С/ Битђђ хоол. Битђђ хоолны гол тєлєєлєгч нь хуушуур, бууз, банш бєгєєд эдгээр нь хийх арга маяг, хэлбэр дђрс, хэмжээгээр ялгагдахаас гадна доторх шанзаар єєр єєр байна. /Т.Б/ Битђђт гол. Баянхонгор аймгийн Их Богд сумын араас эх авч Нуурын хєндийн хєрсєнд шургадаг. Голын дунд хэсэгт 3-4м єндєр хоѐр хђрхрээ бий. 1957 оны газар хєдлєлтєєр гол боогдон Оюу, Ногоон гэдэг хоѐр жижиг нуур бий болсон. /О.С/ Битђђт голын эхний нуур. Ховд аймгийн Дуут сумын нутгаар урсдаг Хойд Цэнхэрийн голын эхний д,т,д 2936м єндєрт оршдог мєстлийн гаралтай ђзэсгэлэнт нуур. 0,9 км урт, 0,5км єргєн, эргийн шугамын урт 2,0км. /О.С/ Билђђт уулын дурсгал. Дундговь аймгийн ѓлзийт сумын Билђђт уулын хаданд буга, янгир, хђн, нум сумаар харвалдаж буй хђмђђс тэрэг зэргийг дђрсэлсэн Хђрэл ба тємєр зэвсгийн ђеийн зураг нэг мєр бичээс бий. /О.С/ Битђђтийн хђн чулуу. Баян-ѓлгий аймгийн Сагсай сумын Битђђт гэдэг газар буй шороон далан бђхий Тђрэгийн ђеийн хђн чулуу бђхий дурсгалтай. /О.С/ Бишрэлт плаза зочид буудал. Ялалтын талбай 3/1, P.O.Box 104, Улаанбаатар 211238, 976-11313786, Факс: 976-11-313792, bishrelt@magicnet.mn, www.bishreltplaza.mn

56

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Бичигтийн бууц. Говь-алтай аймгийн Бигэр сумын нутаг Бичигтийн бууц гэдэг газар орших Тђрэг бичээс сђг зураг бђхий хад Цогт сумын тєвийн дэргэд орших Хиргист хоолойн булшнууд эдгээрийг 1998 онд улсын хамгаалалтанд авсан. /X.Л/ Бичигт тал. Дорнод аймгийн Матад сумын зђђн урд оршдог, хээрийн ургамалтай, зээр элбэгтэй. Энэ их талд бичигт чулуу бий гэдэг боловч тђђнийг одоо болтол олж ђзэж судлаж амжаагђй байна. /О.С/ Бичигт толгой уул. Дорнод аймгийн нутгаар урсдаг Нємрєг голын савд оршдог. д.т.д 1258 м єндєр. Энд бичигт хєшєє байсан нь 1939 оны байлдааны ђед хилийн цаана зєєгдсєн гэдэг. /О.С/ Бичигт улаан хадны зураг. Тєв аймгийн Бђрэн сумын нутагт байдаг жижиг толгойн хаданд сийлсэн хђрэл, тємєр зэвсгийн ђеийн олон тамганы зураг. /О.С/ Бичигт ханангийн бичээс. Хэнтий аймгийн Мєрєн сумын нутаг Бичигт хананд байдаг эртний бичээс. /О.С/ Бичигтийн даваа. Говь-Алтай аймгийн Баян-Уул сумын тєвєєс зђђн хойш 20км орчим зайд оршдог. Маанийн ђсэг бђхий бичээс байснаас давааны нэр ђђссэн бололтой. /О.С/ Блок чартер. Зорчигч тээвэрлэх /худалдааны/ арилжааны нєхцєл бєгєєд тђђний дагуу агаарын тээвэрлэгч аялалыг зохион байгуулагчид тодорхой тооны суудлыг байнгын нислэгт энгийн тарифаас доогуур ђнээр олгодог ба борлуулсан суудлын тооноос ђл хамааран тєлбєрийг бђрэн хийх ђђргийг хђлээсэн байдаг. /Д.Г/ Блюспот ХХК. ЧД 5-р хороо Нарны титэм, 99126719, Choibaatar@mol.mn БМВ сервис ХХК. СБД 12-р хороо БМВ сервис, 350245, 99114156,99181948, Факс:350245, altansukh@yahoo.com Богд улаан. Сђхбаатар аймгийн Дарьганга, Наран сумдын нутгийн зааг орчимд Дарьганга сумын тєвєєс урагш 30км зайд оршдог д.т.д 1573м єндєр, унтарсан галт уул. Агуйтай. Баян Дулаан уул гэж бас нэрлэдэг. /О.С/ Богд уул. Баянхонгор аймгийн Бууцагаан сумын нутагт, Баянхонгор хотоос Алтай хот орох тєв замын хойд талд оршдог 3012м єндєр. Янгиртай. Тахилгатай, харууц ихтэй. /О.С/ Богд уул. Дорноговь аймгийн нутагт оршдог. д.т.д 1794м єндєр. Урт нь 6-7км, єргєн нь 6км. Гуравдагч, дєрєвдєгч галавын ђеийн унтарсан галт уул. Хђрмэн чулуулгаас тогтсон. Булаг шандтай. Чойрын Богд гэж бас нэрлэдэг. /О.С/ Богдхан уул. Улаанбаатарын ємнє оршдог д.т.д 2257м єндєр /Цэцээ гђн оргил/ уул, Урт нь 60км, єргєн нь 25км,. Тђшээ гђн /2200м/, Ширээт /2150м/ гэх мэт хэд хэдэн оргилтой. Эрт тєрмєлийн эриний триас, юрийн галавын дунд ђеийн царцдаас тогтсон. Алт, цагаан тугалга, элдэв тєрлийн болор, хайлуур жонш, хас, хадан цагааны илэрцтэй. Буга, хђдэр, бор гєрєєс, зэрлэг гахай, булга, шилђђс, мануул, хэрэм, ђен, солонго, дорго, туулай гэх мэт ан амьтантай. Хур, сойр, ятуу, хєтђђ, явлаг, ятга, шаазгай, тоншуул тотил бялзуухай гэх мэт жигђђртэн шувуудтай. 300 шахам тєрлийн ургамал, 20гаруй зђйлийн бут сєєгтэй. Шилмђђсэн навчит ойтой. Чулуун ба хђрэл зэвсгийн ђеийн булш, хиргисђђр, хадны сђг зураг, дуган сђмийн туурь гэх мэт тђђх дурсгалын зђйлтэй. Дэлхийд хамгийн эртний дархан цаазат уулын нэг. /О.С/ Богд хааны ордон музей. Монголын шашин тєрийг хослон баригч 8-р Богд Жавзандамбын /1869 – 1924/ Дэнчин галбын хэрмэн дэх Шар ордон шатсан тул Туул голын хєвєєнд ногоон ордны уран барилгын цогцолбор Шаравпэлжээлин буюу билэгийг хєгжђђлэн бадруулагч сђмийг 1893 оноос эхлэн барьж 1906 онд дуусгажээ. Энэ хугацаанд тус ордны Махранзын сђм, Эрдэм итгэмжит сђм, Лаврын сђмђђдийг барьсан байна. Оросын 3–р Николой хаанаас 8-р Богдод бэлэглэсэн барилгын зураг тєслєєр 1905 онд євлийн ордон хэмээх Европ маягийн 2 давхар цагаан байшинг барьжээ. Уг байшинд Богд хаан хатан Дондогдуламын хамт 20 жил амьдарчээ. Одоо уг байшинд Богд хаан хатан Дондогдулам хоѐрын эдэлж хэрэглэж байсан хувцас хааны титэм малгайг, хатны гоѐлын хэрэглэл, хаан хатны сэнтий, ор, гадаад улсаас бэлэглэсэн амьтны чихмэл, барын арьсан гэр зэргийг дэлгэж ђзђђлж байна. Богд хааны ногоон ордонг 1926 онос эхлэн музей болгосон байна. Богд хааны ногоон ордон нь хятад хийц маягтай бєгєєд барилгын ђндсэн хийц нь чулуу, тоосго ба дээврийг хєх ваар болон тємрєєр хийсэн

57

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

байна. ЧХДС-ийн Аялал жуулчлалын ангийн оюутнууд музейн захиргаатай хамтран 2001 оны 12-р сарын 29-нд Богд хаант Монгол улс байгуулагдсаны 90 жилийн ойн єдєрт зориулан дурсгалын хєшєє босгосон. /X.Л/ Богд цагаан дэрс. Говь-Алтай аймгийн Эрдэнэ сумын урд хэсэгт Чингис Богд уулын євєрт оршдог багавтар баянбђрд. Хулан, хавтгай, хар сђђлт, зээр гэх мэт ховор амьтантай. /О.С/ Богда холдинг ХХК. ЧД, НТГ 3-р хороо Барилга трестийн байр 16 тоот, 99113518, bogda@magicnet.mn Богдын гол. Завхан аймгийн нутаг Отгонтэнгэр уулаас эх авч Завхан голд цутгадаг. Урт нь 100км орчим. Усны дундаж зарцуулалт 11,8м/сек, ерєнхий эрдэсжилт 80,4м/л, 11-р сараас 4-р сар хђртэл хєлддєг. Тђђнд Яруу, Чигистий гол цутгадаг. Голын эрэгт Улиастай хот оршдог. /О.С/ Богдын гол. Завхан аймгийн нутаг Отгонтэнгэр уулын єврєєс эх авч Буянт голд цутгадаг. Урт нь 25км. Тђђнд Чулуутай гол цутгадаг. Хєндийн эхэнд сђрлэг уулстай. /О.С/ Богино хугацааны аялал жуулчлал. Долоо хоногийн сђђлийн єдрђђд, баярын єдрђђд, єдрийн амралтын хэлбэрээр зохиогддог аялал. Аяллын хугацаа 3 хоногоос хэтрэхгђй. /Х.А/ Богино хугацаат єр тєлбєр. Нэг жилээс хэтрэхгђй хугацаанд барагдуулах ѐстой єр тєлбєр. /X.Л/ Богц. Хєм булгаар зэрэг /ширэн эд/ ээр хийгээд, эд агуурс, хоол, хђнс, ойр зуур хэрэглэх зђйл агуулдаг сав. Богцыг хэмжээгээр нь морин богц, гарын богц, гэж ялгадаг. Морин богцод бичиг данс, эд агуурс хийж хєтєлгєє моринд тохож явдаг. Гарын богцонд бэлэг сэлт, ойр зуур хэрэглэх юм хийж унасан морины эмээлд тохож явдаг. Жуулчдын ачааг ганзгалахад их тохиромжтой. /О.С/ Бод мал. Таван хошуу малыг чац, овроор нь ялган нэрэлсэн нэр. Адуу, тэмээ, ђхэр, гуравыг бод мал гэдэг. Бас урт хєлийн мал ч гэнэ. Бог малыг бодод шилжђђлж тооцохдоо адуу, ђхрийг нэг бод, тэмээг 1,5 бод, 7 хонь юмуу 10 ямааг нэг бод гэж тооцдог уламжлал бий. /О.С/ Бодонч гол. Мєнххайрхан уулын хажуугаас эх авч урагшаа их хавцал ђђсгэн 180-аад км урсаад мєн хотгорт ирж ширгэдэг гол. Бодонч голын савд Ямаан усны булагт МЭѓ 3000-1000 жилийн ђеийн хадны зураг бий. 1998 онд улсын хамгаалалтанд авчээ. Ховд аймгийн Мєст сумын нутагт Бодончийн голд байдаг хђрэл, тємєр зэвсгийн тђрђђ ђед холбогдох хиргисђђр, булш, буган чулуун хєшєє бђхий хуучны цогцолбор дурсгал бий. /Х.Л/ Бодончар /Х зуун/. Чингис хааны 12 дахь ђеийн дээд євєг. Добу мэргэний бэлэвсэн гэргий АлунГоогоос тєржээ. Бодончараас Монгол хаадын язгуур ―Алтан ураг‖ эхэлжээ. Бодончар нь ―хђн ахтай дээл захтай‖ номлолыг ђндэслэгч юм. /О.С/ Бодончарын эмбђђлийн буурь. Хэнтий аймгийн Дадал сумын тєвєєс баруун тийш 10 оршим км зайтай Балж голын урд эрэгт, ойрхон. Тэнгэлэг горхины баруун эргээс холгђй оршино. Энд Эзэн Чингисийн дээд євєг Бодончарын Эмбђђл байсан гэж нэрт газарзђйч О.Сђхбаатарын тодорхойлолтоор ―Сувдан сондор 3‖-ынхан тэмдэг /сэрэг/ босгов. /X.Л/ Бодь суварга ХХК. БЗД 14-р хороо Халдвартын эмнэлгийн зђђн урд талд 1 давхар шар байр, 322571 Боз. Халуун цагаанд айрагны буюу шар тос хийж буцалгаж бэлтгэсэн халуун ундаа. /Т.Б/ Болзошгђй зардал /sunk cost/. Тєслийн урьдчилсан ђнэлгээ, шинжилгээнд тусгагдаагђй, гэхдээ хєрєнгє оруулалтын шийдвэрт нєлєє ђзђђлэхээргђй зардал. /X.Л/ Боловсролын аялал жуулчлал. Амралт, сургалтыг хосолсон аялал жуулчлал. 3 тєрєл байдаг. ђђнд: Хэл сургалтын аялал – хэлийг янз бђрийн тђвшинд сурах зорилготой аялал. Ийм аялал нь ганцаарчилсан болон бђлэг хэлбэрээр 2-3 долоо хоногийн хугацаатай байж болно. Спорт – сургалтын аялал – морин спорт, гольф, теннис г.м спорт тоглоом сурах зорилгоор хийгддэг. Ийм аяллын ђед бассейн, саун, иллэг, баар, дискотек, уралдаан тэмцээнд оролцох зэрэг нэмэлт ђйлчилгээ ђзђђлдэг. Мэргэжлийн сургалтын аялал - маркетинг менежмент, комьютерийн технологи, зочид буудлын зэрэг мэргэжлийн чиглэлээр сургалт явагддаг. /Х.А/

58

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Болор архи. Шилмэл улаан буудайн онцгой спиртийг уулын цэвэр усаар шингэрђђлэн тухайн бђтээгдэхђђний євєрмєц технологиор АПУ-ХК д ђйлдвэрлэгдсэн бђтээгдэхђђн юм. Энэ архи нь 40градус ба 750мл-р савлагдсан MNS 179-2001 стандартаар ђйлдвэрлэсэн байна. /Т.Б/ Болор импекс ХХК. ЧД ОСГ –ны 1-р хороо М-100-р байр Бонус. 1. Аялал жуулчлалын урамшуулалт ђнийн хямдрал.

байгууллага,

зочид

буудлаас

ђйлчлђђлэгчдэд

ђзђђлдэг

2. Ажлын ђр дђнгээр ажиллагсаддаа олгодог нэмэлт шагнал урамшуулал. /Х.А/ Боодог. Ус хэрэглэхгђйгээр махыг єєрийн шђђсэнд нь халуун чулуунд жигнэх арьсанд нь битђђлэн болгосон хоол юм. Боодогийг ямаа, тарваганы махаар хийх бєгєєд тєхєєрєх, гэдэс дотрыг нь гаргах, ясыг нь шулж авах, улайтгасан чулуу хийх, туламласан арьсыг битђђлэн гаднаас нь хуйхалж болгох зэрэг маш нарийн ажиллагаа шаарддаг байна. Тђмпэн сав, ус хэргэлдэггђй хоол хэмээн жуулчдад тайлбарлахад ихэд сонирхон гайхаж, сэтгэгдэл єндєр байдаг. /Т.Б/ Бооз нуур. Баян-ѓлгий аймгийн Алтан цогц сумын Сагсайн голын эхэнд д.т.д 2420м єндєрт оршдог. мєстлийн гаралтай, ђзэсгэлэнтэй, цэнгэг, 0,5км кв талбайтай, 1,1км урт, 0,6км єргєн, эргийн шугамын урт 2,8км. /О.С/ Боом. Гол мєрний хєндийг гатлахад бэрх эгц хажуу, єндєр элгэн цохио бђхий хавцал. Монголын уулархаг нутгийн голд элбэг тохиолдоно. Морин аяллын ђед боомоор єнгєрєхдєє маш болгоомжтой байх хэрэгтэй. /О.С/ Бооржийн улаан хадны дурсгал. Ховд аймгийн Мєст сумын Боржийн улаан хадны євєрт буй цогцолбор дурсгал. Дєрвєлжин ба дугуй чулуун далантай олон булшнууд зууван дєрвєлжин єрлєг, хєшєє чулуу. Он цаг тодорхойгђй, хэлбэр тєрхийн хувьд євєрмєц сонин. /О.С/ Боорцогтой цай. Хђйтэн усанд нунтагласан цай хийж 5-6 минут буцалгаад, тђђхий сђђгээр сђлж, шар тос нэмээд самарч, буцалгана. Бэлэн болсон цайндаа боорцог дагуулж олгоно. /Т.Б/ Боосын нуруу. Баян-ѓлгий аймгийн Алтанцєгц, Баяннуур сумдын заагт оршдог д.т.д 2231м єндєр уул. Урт нь 16км. Аргаль, янгир, ђнэг, чоно, мануул гэх мэт амьтан, хээрийн євслєг ургамалтай. /О.С/ Бор булаг. Говь-Алтай аймгийн Бугат сумын нутаг дахь Тахийн Шар, Хєвчийн нуруу хоѐрыг холбосон Бор Хавцлын нурууны ар хавцалд оршдог бяцхан булаг. Аргаль, янгир, хавтгай, хар сђђлт зээр, хулан, чоно, ирвэс усанд нь олноор ирдэг. Амьтдыг ажиглах, кино болон гэрэл зураг авахад нэн тохиромжтой. /О.С/ Бор булгийн дурсгал. Хэнтий аймгийн Биндэр сумын Бор булагт буй тђђхийн єєр єєр ђеийн дурсгалууд. Хђннђгийн язгууртан болон жирийн иргэдийн 102, дундад зууны монголчуудын 12, бусад нь цаг ђе нь тодорхойгђй 6 байгууламж. Эдгээрийн дотор дєрвєлжин хэлбэртэй ђђдэвч бђхий язгууртны 82 булш байдаг. /О.С/ Бор Хагийн нурууны дурсгал. Увс аймгийн ѓмнєговь сумын Бор Хагийн нурууны баруунтай оршдог хоѐр том дугуй чулуун далантай булш /голч нь 30м, єндєр нь 6м/ хоѐр дєрвєлжин хашлага 20 гаруй жижиг єрлєг, нэг буган хєшєє бђхий дурсгал. Хєшєєний оройд 30см урт, 3см єргєн гэзэг мэт дђрс, нар зэргийг урлажээ. /О.С/ Бор Хайрхан уул. Баянхонгор аймгийн Галуут сумын нутаг Баян нуурын хотгороос баруун хойш оршдог д.т.д 2725м єндєр. Тахидаг байжээ. Буга, бор гєрєєс, чонотой. /О.С/ Бор хайрхан уул. Увс аймгийн Хяргас сумын нутагт оршдог. Хан Хєхийн нурууны д.т.д 2591м єндєр салбар. Урт нь 10км гаруй, ђнэг, чоно, туулай гэх мэт ан амьтан, хээрийн ургамалтай. Сийрэг ойтой. /О.С/ Бор Хижиргийн голын дурсгал. Хєвсгєл аймгийн Цагаан уул сумын Бор Хижиргийн голын дэнжид буй хоѐр буган хєшєє. Хђрэл ба тємєр зэвсгийн ђеийн цогцолбор. /О.С/ Борбургас гол. Баян-ѓлгий аймгийн нутаг Монгол Алтай дахь Тал нуураас эх авч Сагсайн голд цутгадаг. Урт нь 57км, ай савын талбай 729км кв. Хєндийн хоѐр талаар сђрлэг уулстай. /О.С/

59

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Борбургас гол. Завхан аймгийн Отгон сумын нутаг дахь ѓхдєр Жаргалант уулын баруун ємнєд хажуугаас эх авч Шар ус голд цутгадаг. Урт нь 35км. ђзэсгэлэнтэй хєндийгєєр урсана. /О.С/ Борбургас суурин. Хєвсгєл нуураас зђђн хойш улсын хил дээр оршдог, хилийн боомт. 0,2 мянган хђн амтай, Хєвсгєл нуурын эрэг дэх Ханх суурин, ОХУ-ын Монд сууринг холбосон авто замтай. /О.С/ Борбургас хавцал. Говь-Алтай аймгийн Бугат сумын урд хэсэгт говийн уулсын дунд оршдог.

15км урт, ђзэсгэлэнт байгаль, ус, булаг, заг тойромтой. Аргаль, янгир, ирвэстэй. /О.С/ Борвой нуур. Баянрхонгор аймгийн Бууцагаан сумын тєвєєс баруун урагш д.т.д 175м єндєрт оршдог шорвог нуур. 0,5км кв талбайтай, 1,2км урт, 0,7км єргєн, эргийн шугамын урт нь 3,0км. Ёроолын лаг шаврыг эмчилгээнд ашигладаг. /О.С/ Боргио /босго/. Голын усны тђвшингийн уналт харьцангуй ихсэж урсгалын хурд нэмэгдсэн хэсэг газар. Голын голдрилын бул чулуу, уулын нураг асга, хатуу чулуулаг, хясаа хошуу хааж боосон хэсэгт ђђсдэг. Дэлгэр мєрєн, Идэр голын бэлчрийн доохно хатуу чулуулгаас тогтсон хадан хошууны ђзђђрийг сэтэлсэн хэсгийг Сэлэнгийн боргио гэдэг. Бас хуучин хђрхрээ эдгэрч тэгширсэн газарт боргио ђђсдэг. /О.С/ Борзон. Шар тосонд ааруул, ээзгий нунтаг, ђйрмэг, хуурсан арвай, болсон будаа тус тус хольж, багсаран найруулсан идээний зђйл. /Т.Б/ Борзонгийн говь. ѓмнєговь аймгийн Номгон сумын ємнєд хэсэгт оршдог цєлєрхєг газар. Урт нь 90-100км, єргєн нь 30-40км. Хулан, хар сђђлт, цагаан зээртэй. Бударгана, баглуур, бажууна, хємєл, таана ургадаг. /О.С/ Борзонгийн элс. ѓмнєговь аймгийн Номгон сумын тєвєєс урагш Борзонгийн говьд байдаг элс. Делюви-пролювийн гаралтай. Баруун хойд хэсэгт ургамал бђрхэвч, тєв хэсэгт довцог, зђђн хэсэгт нђцгэн манхан зонхилдог. Зђђн урд хэсэгт дуут, цац, суварган манхнуудтай. /О.С/ Боригдэл элс. Увс аймгийн Зђђнхангай, Баруунтуруун сумдын нутагт оршдог элсэрхэг нутаг. Урт нь 180км, єргєн нь 40-45км, 50м хђртэл єндєр элсэн зоо олон байдаг. Элсэнд Хунт, Гђнт гэх мэт горхи, Баян, Бага гэх мэт нууртай. Хар модон сђв гэдэг газар элсэн манханд шинэс ургадаг нь нэн сонирхолтой. Дэлхийн хамгийн хойш тђрж орсон элс. /О.С/ Борлуулалт, хангамж, маркетингийн алба. Энэ алба нь зочид буудлын ђйл ажиллагааны болон стратеги тєлєвлєлтийн асуудлыг хариуцаж аж ахуй, санхђђгийн ђйл ажиллагаанд дђн шинжилгээ хийх ђђрэгтэй ажиллана. Энэ албыг захирал удирдаж маркетингийн албаны холбогдох хђмђђс ажиллана. /Т.Б/ Борогчин манхан. Баян нуур бригадаас гарч Борогчины Ухаагийн єврєєр явдаг хойд талын машин замаар явалгђй, урьд талын хуучин машин замаар явж Борогчины Манхан элсний ар ѐроолд, Борогчины голын эхэнд очдог. Энэ элс олон тђмэн жилийн турш шуурч бєєгнєрєн манхан болж энэ голыг болон Дал, Цахир, Мєєрс зэрэг гол горхийг даржээ. Энэ элсний байгаа газарт эртний хђн ам их нутаглаж байсан тђђхийн дурсгалт эд мєрийн баримт багагђй бий. Борогчины элснээс хуучин ба шинэ чулуун зэвсгийн ђеийн чулуун зэвсэг, хђрэл зэвсэг, галт уулын хђрэм зэрэг чулуугаар хийсэн нухуур, нђдђђр, малтуур, хянгар гэх мэт багаж зэвсэг, Кидан улсын ђеийн паалантай, паалангђй сєрєлсєн хээтэй. Борогчины элснээс хєдлєєд машин замаараа баруун хойш явж Борогчины голын гђђрнээс нилээд баруун хойш явж Борогчины гђђрнээс хойш ђргэжилэн цэлийсэн, маш их зэгстэй, том нуурыг Борогчины нуур гэнэ. Монголоор охин нугасыг Борогчин, эр нугасыг Боорчин гэнэ. Жил бђрийн зуны улиралд энэ нуурын тэр их хар ногоон зэгсэн шугуйд Борогчин нугас олон олон єндєглєж єндєг дэгдээхэйгээ єсгєн боожуулдаг учраас энэ нуурыг Охин нугасны нуур буюу Борогчины гэж нэрлэсэн учиртай билээ. /X.Л/ Бороо гол. Тєв аймгийн Жаргалантын нуруунаас эх авч Хараа голд цутгадаг. Урт нь 100км орчим. Ай савын талбай 1970км кв, усны дундаж зарцуулалт 1,38м/куб/сек. ђржилт хєрс шороотой, алтны ордтой. Хђннђгийн ђеийн суурины ђлдэгдэл болох Бороогийн хєндийн булш малтахад олон тооны шавар ваар, ваар хийж байсан багаж, шатааж байсан зуух, гар тээрмийн чулуу зэрэг олджээ. /О.С/

60

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Борт. Ховд аймгийн Мєнххайрхан сумын Дунд Цэнхэрийн голын эхэнд эх Бортын голын хєндийд д.т.д 2715м єндєрт оршдог, цэнгэг нуур. 2,0км кв талбайтай, 2,1км урт, 1,5км єргєн, эргийн шугамын урт 5,6км орчим. Хур цас, мєсєн голоос эх авдаг Бортын гол цутгаад урсаж гардаг. /О.С/ Бор хирийн элс. Завхан аймгийн Ургамал, Завханмандал, Сантмаргац, Цэцэн-Уул, Эрдэнэхайрхан сумдын нутагт оршдог элсэрхэг нутаг. Урт нь 180км, єргєн нь 15км, 50-70м єндєр долгиолог олон зоо бий. Элсэн дундуур Галуутай, Мухар, Хђнгђй гэх мэт горхи, хаяанд нь Баян, Хар гэх мэт нуур байдаг. Баруун Монголд уулс ба элсэн манханд ургасан шинэсэн тєгєл зурааг хар хир, элсэн манханд ургасан бутлаг ургамалтай зураа тєгєл хэлбэртэйг нь бор хир гэдэг. Эндхийн элсэн зоонууд бутлаг ургамал ихтэй тул Бор хирийн элс гэж нэрлэжээ. Заримууд Бор Харын элс гэж буруу бичдэг. /О.С/ Борхойн тал. Дорноговь аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт тємєр замын Замын-ёђд буудлаас баруун урагш 20 гаруй км зайд оршдог, євслєг, сєєглєг, ургамалтай. 80 орчим км кв талбайтай. Цагаан зээр, хар сђђлт зээр, хамт бэлчдэгээрээ сонирхолтой байв. Хааяа хулан ђзэгдэнэ. /О.С/ Борцолсон мах. Махыг хамгийн удаан хадгалах арга бол борцлох арга юм. Ямарч малын махаар борц хийж болдог. Гэхдээ ђхрийн махыг борцлон хэрэглэх нь хамгийн тђгээмэл байдаг. Нутаг бђрт борц хийх арга нь єєр єєр байдаг. Ихэнх нутагт зђсмэл борц хийдэг. Гђйцэт хатсан 214гр борц 1кг нойтон махтай тэнцэх бєгєєд 100гр борц 386ккал илчлэг єгдєг байна. Шєлтэй хоолонд хэрэглэх борцыг 6 цаг орчим дэвтээнэ. Нђдсэн борцыг усанд хийж дэвтээхэд хагас цагийн дараа хэмжээ нь 2 дахин єсдєг. XIII зууны ђед цэргђђд дайн байлдаанд явахдаа борц авч явдаг байсан тухай баримт байдаг. Мєн 1 ђхрийн мах, нђдсэн борц хэлбэрээр гђзээнд багтдаг хэмээн ярьдаг. /Т.Б/ Боршоо гол. Увс аймгийн Тагны нуруунаас эх авч Увс нуурт цутгадаг. Урт нь 88км, ай савын талбай 1271км кв, усны дундаж зарцуулалт 0,8м/куб/сек. Эхэндээ сђрлэг уулсын хоорондуур урсан, тал руу гарч урсац нь багасдаг. /О.С/ Боса ХХК. БГД 4-р хороо АОСЗБ корпус, 361560, 361531, Факс:361339, Bosa_co@mongol.net.mn Бєгдєгєєн гол. Булнайн нурууны зђђн биеийн уулсаас эх авч Хєвсгєл аймгийн Тємєрбулаг сумын Идэр голд цутгадаг. Урт нь 120км. Айл, мал ихтэй нутаг. Голд тулсан хадан хошуу, цохио олонтой. /О.С/ Бємбєгєртийн амны дурсгал. Архангай аймгийн Эрдэнэмандал сумын нутаг Хђнгђй голын Бємбєгєртийн аманд буй Хђрэл зэвсгийн ђеийн хэд хэдэн хиргисђђр нэг буган хєшєє бђхий дурсгал. /О.С/ Бєє. Тэнгэр газрын эзэд, отог овгийн євєг дээдсийн сђнс сђлдийг тахиж далдын хђчинд даатган Бєєгийн ѐсны зан ђйл гђйцэтгэгч хђн. Бєє удганууд бєєлєхдєє тэнгэр шђтээндээ идээ будаа тавин, ђнэртэн єргєєд хэнгэргээ амилуулан эзэн сахиусаа дуудаж хэрэг зорилгоо даатган ѐслол ђйл гђйцэтгэдэг. /О.С/ Бєє мєргєл. Африк, Америк ялангуяа Тєв Ази, Сибирь нутгийн ард тђмний дунд /ХХзууны эхэн хђртэл/ дэлгэрсэн шђтлэгийн эртний хэлбэр. Тахилч буюу бєє нь /хэц дэлдэж дуудлага дуудан онгодоо оруулж/ бєєлєхдєє дээд тэнгэртэй увдисаар харилцдаг гэсэн тєсєєлєлд тулгуурладаг. Бєєгийн мєргєл анхны хђй нэгдлийн байгуулал задрах ђед нийгмийн янз бђрийн ђђргийг, ђђнд тахил мєргєлийн ђђргийг гартаа авсан хђмђђс ялгаран гарсантай холбогдон ђђссэн. Бєєгийн мєргєлийн ђлдэгдэл Христосын болон Шарын шашинд /овоо тахих зэрэг хэлбэрээр/ хадгалагдан ђлдсэн. Гэхдээ нутаг нутгийн бєє нарын бєєлєх зан ђйл, хєдєлгєєнд ялгаа буй тул ―Бєє бєєгийн бєєлєх ондоо Божин туулайн гђйдэл ондоо‖ гэдэг. /О.С/ Бєєгийн ємсгєл. Монгол ястан ђндэстний онцлог, тухайн бєєгийн хєрєнгє чинээтэй холбогдон ємсгєл янз бђр байдаг. Хуг хэмээх эрээлж оѐсон дээл, онгон сахиусны нђђр тэргђђтнийг дђрмэлмэн оргой /малгай/, онгоны хєл болох сєєхий /гутал/, хђрэл толь, хонх хэрэглэдэг. /О.С/ Бєєгийн хєгжим. Бєє нар бєєлєх /буух/-дєє хэрэглэдэг аман хуур, хэнгэрэг тђђний цохиур, хонхинуур /хонхнуур/. Аман хуур нь бєєг онгод тэнгэрийн оронд хђргэх морь, нэг талыг нь бђрсэн тал дугуй юмуу гурвалжин хэлбэртэй хэнгэрэгийг онгод, тэнгэрђђдийн унаа гэх бєгєєд хэнгэрэгний цохиурыг орвоо хэмээн нэрлэж, тэр унааны ташуур хэмээн ђздэг байв. Харин

61

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

хонхинууруудыг хэнгэрэгний дотор, орвооны ар тал, дээд малгай, гутлын гадна талд бэхэлж, эд бђгд нийлж хэнгэрэгний цохилт, бєєгийн хєдєлгєєний аяаар элдэв хєг эгшиг гаргадаг. /О.С/ Бєєгийн хувцас. Бєєгийн ѐсны тахилга, тайлгын ђед ємсдєг олон тєрлийн утга агуулга, уяа, зангиа чимэглэл бђхий дээл, малгай, гутал. Малгай нь дээрээ бђргэд юмуу шар шувууны єд хадсан, нђђрний хаалт бђхий гутал нь амьтны хойд хоѐр хєлийг дђрсэлж байдаг. Ерєнхийд нь бєєгийн хувцас гэх бєгєєд зарим нутагт хуяг хэмээн нэрлэдэг. Эртний Монголчууд бєє хувцсаа ємсєн бєєлснийг хуягтай бєє, жирийн Монгол хувцастай бєєлєхийг явганаар бєєлєх гэдэг байжээ./О.С/ Бєєгийн хэрэглэл. Заарин, удган бєєлєхдєє ємсєж, зђђж хэрэглэх эд юмс. Хуяг /ємсгєл/, оргой /малгай/, гутал хэц /хэнгэрэг/, оров цохиур хуур, хэц онгод /онгодын дђрс/, таяг, толь тэргђђтэн хамаарна. Бєєгийн ємсгєлийн ар, євєр, хажууд шувууны єд, манжиг /элдэв єнгийн эд бєс/, холбого, могойн дђрс зэргийг хадаж зђђнэ. /О.С/ Бєєзийн дурсгал. Говь-Алтай аймгийн Халиун сумын нутаг Бурхан Буудай уулын ар Цацран голын Бєєзийд буй хђрэл ба тємєр зэвсгийн ђеийн дєрвєлжин булш, хђннђ булш зэрэг олон тооны дурсгал бий. /О.С/ Бєєнцагаан нуур. Нууруудын хєндий гэдэг том хотост тогтсон олон нуурын хамгийн том 252км кв талбайтай, 24км урт, 19км єргєн, эргийн шугамын урт 81км. Эрэг намхан, элсэрхэг хєрстэй, нуурын умард ба зђђн этгээдэд эртний нуурын олон эгнээ далан зээг байдаг. Тектоник гаралтай энэ ђлдэгдэл нуур хур тунадас, гадаргын болон гђний урсацаар холимог тэжээгддэг. Нийтдээ 33500км кв талбайтай усждаг. Усны балансын орлогод Байдраг гол, Зарлагын хэсэгт ууршилт зонхилно. Нуурын гђн нь 16м, дундаж гђн нь 9,9м, эзэлхђђн 2385сая м/куб, усны мандлын ђнэмлэхђй єндєр 1312м. Говийн хуурай халуун уур амьсгалын нєлєєгєєр дулааныг их шингээдэг, 5-р сард мандалдаа 12-13оС, ѐроолдоо 9.2оС, 7-8-р сард гадаргад 22-24оС хђрдэг. 12р сараас 4-р сарын эцэс хђртэл хєлддєг. Нуурт нђђдлийн олон шувуу, загастай. Нуурын эргийн гђехэн хэсэг, Байдраг голын адагт усны ургамал, планктон элбэг./О.С/ Бєєр /Бор/ хєндий. Тєв аймгийн Бђрэн сумын зђђн ємнєд хилийн дагуу Их Адаацаг, ѓвєр ѓнжђђл уулын хооронд 30-аад км ђргэлжилдэг. ёнэг, чоно, хярстай, заримдаа нђђдэллэж ирнэ. /О.С/ Бєєрийн нуруу. Ховд аймгийн Алтай, Мєст сумдын заагт оршдог д.т.д 3752м єндєр уул. Урт нь 25км гаруй. Аргаль, янгир, ђнэг, чоно, тарвага гэх мэт ан амьтан, єндєр уул, хээрийн євслєг ургамалтай. Хавцал олонтойгоороо онцлог. /О.С/ Бєєрєг даваа. Архангай аймгийн Хангай сумын Тарвагатайн нурууны ємнєд ђзђђр ба Баруун Хожуул голын эхэнд д.т.д 2600м єндєрт оршдог. ёзэсгэлэнт байгальтай. /О.С/ Бєєрєг нуур. Ховд аймгийн Дуут сумын Хойд Цэнхэрийн голын эхэнд д.т.д 3100м єндєрт оршдог. Мєстлийн гаралтай 0,3 км кв талбайтай, 0,9 км урт, єргєн 0,3км, эргийн шугамын урт 2,8 км. /О.С/ Бєєрєг нуур. Хєвсгєл аймгийн Ренчинлхђмбэ сумын Дархадын хотгорт д.т.д 1570м єндєрт оршдог. Цэнгэг, 12км кв талбайтай. 2,0км урт, 1,2 км єргєн, эргийн шугамын урт 5,0км. /О.С/ Бєєрєг цагаан нуур. Архангай аймгийн Эрдэнэмандал сумын ойролцоо, Хануйн голын татамд д.т.д 1600м ђнэмлэхђй єндєрт оршдог дулааний хєндийлжєєс ђђссэн. Цэнгэг. 1,2км урт, 0,6км єргєн. Усны шувуу цуглардаг. /О.С/ Бєєрєлжђђт нуур. Тєв аймгийн Эрдэнэ сумын Жанчивлангийн рашаан сувиллаас зђђн урагш оршдог. 0,5км урт, 0,1км єргєн. Ёроолын лаг шаврыг ардын эмнэлэгт хэрэглэдэг. Усны эрдэсжилт 4,03г/л, натри давамгайлж, найрлагаараа сульфат магнийн доод тєрєлд багтдаг. Амралт сувилалын газартай. /О.С/ Бєєрєгийн элс. Увс нуурын зђђн талаас зђђн тийшээ ђргэлжилсэн 180 орчим км урт 50 орчим км єргєн их элсэн тарамцаг далайн тєвшнєєс дээш 100 орчим метр єндєрт оршино. Бєєрєгийн элс манай орны элсэн тарамцаг дотроос хамгийн их нь буюу 4000 ам дєрвєлжин км талбайтай элс юм . Бєєрєгт манханы єндєр нь 29-30 метр хђрнэ. Бєєрєгийн зђђн захыг Алтан элс гэж нэрлэнэ. Алтан элс нь Увс нуурын дархан газрын бђрэлдэхђђнд багтдаг. /X.Л/

62

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Бємбђђл ХХК. СБД 1-р хороо МУЭёзэсгэлэнгийн танхимийн 1 давхарт утас: 327953, 99118999 Давхарт, 99118999 Бєх. Тамирчин, бие бялдар сайн хєгжиж, шєрмєс шандас бђрдсэн авхаалж самбаатай, уян хатан, шалмаг хєдєлгєєнтэй, эрэмгий зориг, саруул ухаан тєгєлдєр, мэх суралцаж барилдах авьяастан. /О.С/ Бєх амлах. Монгол бєхєд гурвын даваа хђртэл оноолтоор барилдан гурвын даваанаас эхлэн ахлах цолтой бєх бага цолтой бєхийг барилдъя гэж нэр цохдог уламжлалт оноолт. Бєх амлан барилдах нь биеийн бяр чадлыг шалгаж ам угтуулынхаа хир зэрэг сайн бєх болохыг таних зорилготой. /О.С/ Бєхийн засуул. Монгол бєхийн дэргэдийн шђђгч. Бєхийн арвин мэдлэгтэй, барилдааныг цоллох авъяастай, бєхийн эрдэмд сайн суралцсан хђн бєхийн засуул хийдэг. Бєхийн засуул нь засах бєхийн малгайг авч, барилдахад дэргэд нь байж хєдєлгєєн, мэхийг ажиглан зєвлєдєг, хэрэв бєх хайнцвал цэцэд биеэр очиж уламжлан хэн давсныг шийдэлцэн мэдээлдэг. /О.С/ Бєхийн зодог шуудаг. Монгол бєхийн ємсгєл. Цээжинд ємсдгийг зодог, нєгєєг шуудаг гэдэг. /О.С/ Бєхийн малгай. Монгол бєх барилдахаар гарахдаа ємсдєг сампинтай малгай. /О.С/ Бєхийн цол дуудах. Монгол бєх барилдахад гурвын даваанаас эхлэн онцгой сондгой тоотой даваа бђрд зђђн, баруун талын магнайд гаргасан бєхийн цолыг дууддаг уламжлалт ѐс. ―Баруун талын засуул сонсоо‖ гэж зђђн талын засуул уянгалсан хоолойгоор аялгуулан хэлэхэд баруун талын засуул ―Заа‖ гэж хариу єгч цол дуудах ѐс эхэлдэг. ёђний дараагаар зђђний магнай дахь бєхийн Монгол улсын … их баяр наадмын зђђн талын магнайд гэх мэт шђлэглэн аялгуулж цоллосны дараа баруун тал бєхийн цол дууддаг. Бєхийн цол дуудах нь Монгол ардын аман яруу найргийн нэг хэлбэрийн хувьд ђеэс ђе дамжин боловсорч ирсэн яруу тод, уран цэцэн хэллэгтэй, бєхийн урам зориг, хийморь жавхааг сэргээхђйц магтаалын нэг тєрєл болдог. /О.С/ Бєх мєрєн гол. Тува улсын нутгийн Хэндэгт нуураас эх авч Увс аймгийн Ачит нуурт цутгадаг. Урт нь 140км, ай савын талбай 5,9км кв. Эхэндээ сђрлэг хавцлаар урссаар, дунд хэсэгтээ хєндийд орж, адагтаа олон салаалдаг. /О.С/ Бєхмєрєнгийн Хар хєдєє. Увс аймгийн Бєхмєрєн сумын нутгаар урсдаг Бєхмєрєн, Алтангадасны голын хооронд оршдог д.т.д 1572м єндєр тэгш тал. 35км урт, 10-20км єргєн. Чулуурхаг хєрстэй. євєрмєц тогтоц, тєрхтэй./О.С/ Бєхєг гол. Тєв аймагт Богд уулын баруун хошуунаас эх авч Туул голд цутгадаг. Урт нь 30км. Ай савын талбай 350км кв. Нарийн зђлэгтэйгээрээ нэрд гарсан боловч, одоо ихэнх нь хагалагджээ. /О.С/ Бєхєн /Saiga tatarica/. Тугалмайтны овгийн туурайтны тєрлийн гєрєєс. Соргог бєхєн, Монгол бєхєн гэдэг хоѐр зђйл бий. 140см урт, сэрвээний єндєр 80см, жин 50кг. Шаргачин нь арай бага биетэй, эвэргђй. Хоншоортойгоо нийлсэн монхор хамартай, хэвлий цагаан, бор шаргал зђстэй /євєл цайвар болдог/. Казахстан, Дундад Ази болон БНХАУ-ын баруун хойд хязгаар, Алтайн ар, євєр говьд бий. Шаргын говийн уугуул монгол бєхєн нь соргог бєхєнгєєс биеэр арай жижиг, эвэр богино. Ороо нийллэг нь 1-р сард болдог. Шаргачин хээлээ 5 сар орчим тээж 6-р сард голдуу 2 ихэр янзага тєрђђлж 2 сар гаруй хєхђђлдэг. Сђрэглэн явна. ѓвслєг ургамал иддэг. Цагт 70км хђртэл хурдлан хатирдаг. Бєхєнг агнахыг хуулиар хориглож Монгол улсын ―Улаан номд‖ бђртгэсэн. Бєхєнгийн явдал маш сонирхолтой харайж, давхиж хурдлахгђй боловч цаг 70км орчим хурдан хатирч хурдан зуур холддог. /О.С/ Бєхєн гол. Орос улсаас Чита мужийн алс дорнодын Боршийн нурууны єврєєс эх авч Монголын нутгаар урсаж Балж голд цутгадаг. Урт нь 45км. Голдрилын єргєн 5-7м,гђн нь 0.4-0.6м. Загас ихтэй. /О.С/ Бєхєн уул. Баян-ѓлгий аймгийн Бугат сумын нутагт ѓлгий хотын баруун талд оршдог д.т.д 2790м єндєр. Урт нь 14-15 км. Аргаль, янгир, тарвага, ђнэг, мануул г.м ан амьтан, ерхєг ботуул, хиаг зэрэг євслєг ургамалтай. /О.С/ Бєхєн чингэлэг ХХК. ЧД 4-р хороо Тѓ-ийн 2-р байр 110 тоот, 99169289

63

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Бєхєн шар нуур. Увс аймгийн ѓлгий сумын нутагт оршдог. 2057м єндєр. Урт нь 20-иод км. ёнэг, чоно, туулай г.м ан амьтан, говь хээрийн євслєг ургамалтай. Сонин дђрст хад цохионуудтай. /О.С/ Бєсгємлєг уураг. Уураг сђђний зарим хувийг саасан дариу тємєр сав буюу олгой мэтэд хийж усанд чанах, жигнэх зэргээр бєсгєх буюу эсвэл хайрч боловсруулан хэрэглэдэг идээний зђйл. Жич: Тєрєл бђрийн малын анхлан тєрсний даруй эхний єтгєн сђђг уураг сђђ гэнэ. /Т.Б/ Бєсгєм цус. Малын цусанд ус, давс, сонгино, сармис, амт оруулагч хольж найруулан тђмпэн саванд хийж усанд чанаж болгосон хоол. /Т.Б/ Бронь баталгаажуулах. Жуулчны ђйлчилгээ худалдагчийн тђђний худалдан авагчид захиалсан ђйлчилгээнд нь бронь хийсэн тухай бичгээрх мэдээлэл. /Д.Г/ Брутто ђнэ. Худалдагч ба тђђний зуучлагч хоорондын хэлцлийн нєхцлєєрх тухайн ђйлчилгээг борлуулсан хєдєлмєрийг ђнэлж зуучлагчид олгож байгаа комиссын шагналыг агуулсан жуулчны ђйлчилгээний ђнэ. /Д.Г/ Буга даваа. Говь-Алтай аймгийн Бугат сумын нутагт оршдог. 2500м єндєр. Алтайн євєр говьд нэвтрэх гол гарц. Буга ђзэгддэг байсан. /О.С/ Буга уул. Завхан аймгийн Дєрвєлжин сумын Загийн элсний зђђн ђзђђрт Завхан голын хойд талд оршдог.1593м єндєр. Энэ ууланд хааяа Хангайгаас гђйдлийн буга ирдэг байжээ. /О.С/ Буган чулуу. Тєв Ази, ѓмнєд Сибирьт их дэлгэрсэн, 1-4м єндєр. Буга, нар, сар, зэв, зэвсэг, бђс зэргийг сийлсэн сђрлэг баримал. МЭѓ II-I мянган жилд хамаардаг. Ази, Европын хээр талын бђсээс 700 гаруй олдсоны 90 орчим хувь нь манай оронд байдаг. /О.С/ Бугант гол. Сэлэнгэ аймгийн Хэнтийн нурууны баруун хажууд, Ходхооны нурууны араас эх авч Ерєє голд цутгадаг. Урт нь 54км. Ой мод, ан гєрєєс ихтэй, ђзэсгэлэнт уулсын хоорондуур урсана. Загас элбэгтэй байв./О.С/ Бугат нуур. ѓвєрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт 2337м єндєрт оршдог. Галт уулын гаралтай,гадагш урсгалтай, цэнгэг. 1.2км урт, 0.5км єргєн. Эргийн шугамын урт 3.0км орчим. Ширээтийн Найман нуурын нэг. Нэн ђзэсгэлэнт хотгорт оршдог. /О.С/ Бугат уул. Баян-ѓлгий аймгийн Дэлђђн сумын нутагт оршдог. 2723м єндєр. Тарвага, туулай, ђнэг, чоно, мануул г.м ан амьтан, уулын хээрийн євслєг ургамалтай. /О.С/ Бугат овоо уул. Хэнтий аймгийн Дэлгэрхаан сумын тєвєєс зђђн урагш 25 км зайд Хэрлэн голын хойд талд оршдог.1336м єндєр. Тахидаг байжээ. /О.С/ Бугатын бичээс. Архангай аймгийн Их Тамир сумын Бугат бригадын Баянцагааны хєндийд мэлхий чулууны нуруун дээр босгосон согд бичээс бђхий гэрэлт хєшєє. Бичээст нь 580 оны ђеийн Тђрэгийн хаант улсын ђйл явдлаас дурдсан. /О.С/ Бугатын даваа. Баянхонгор, Архангай аймгийн заагт Байдраг, Чулуут голын усан хагалбараар давдаг 2200м єндєр даваа. ёзэсгэлэнтэй даваануудын нэг. /О.С/ Бугуйл/Амгалж/. Бод мал барих уяа тоногийн зђйл. ёхрийн сураар 8-9 алд хэмжээтэй хийнэ. Бугуйлын цээжийг нарийн сураар гол тавьж, дєрвєлжин юмуу бєєрєнхийгєєр дєрвєн судлаар/дєрвєєр/, алд хэрийн урттай гєрнє. Бугуйлыг гогцоолж эвхэн эмээлийн хоѐр бђђргэнд углаж явдаг. Бугуйлаар мал, ялангуяа адуу барих нь дэлхий даяар дэлгэрсэн арга боловч, жуулчид монголчуудын бугуйлдах арга барилыг их сонирхдог. /О.С/ Будаалга. Будаалга нь єргєжин дэлгэрэх, аривжих, жаргахын бэлгэдэл болсон сђђ будааг эрхэмлэх ђйл юм. Хђђхэд угаах, хђђхдийн ђс авах, хђђхдийн ой болох, алдар хђндлэл олох зэрэг хђн оруулах,цагаан сар мэт онцгой ѐслол гђйцэтгэх зочлолыг хэлнэ. Будаалганд оролцох хђний байдлыг харгалзан насанд хђрээгђй хђмђђст архи сархад ђл барих тул цагаан идээ, айраг мэтээр дайлдаг заншилтай. Будаалганд цай идээ хєнгєн шђђс /будаа,аарц,махан зууш,тараг/ ундаа хэрэглэнэ. /Т.Б/ Будан Цахир уул. Завхан аймгийн Дєрвєлжин сумын нутагт Монгол элсний баруун талд оршдог. 1459м єндєр. ѓвєрмєц тогтоцтой. Харууц сайтай. /О.С/

64

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Бударын чулуу. Дорноговь аймгийн Мандах сумын тєвєєс урагш 40 км зайд байдаг байгалийн ђзэсгэлэнт газар. Аялал жуулчлал, амралт сувиллын ач холбогдолтой. Хэд хэдэн горхи, булагтайгаас хамгийн том Цуурайтын гол эх авч бороотой жил урагш Гєлтгєнєт, Бугатын элсний зђђн талаар 40 орчим км ђргэлжилнэ. /О.С/ Будлан Пђсгэр /Будлан Пђђсгэр/ уул. Булган аймгийн нутагт Эг, Сэлэнгэ мєрний бэлчирийн хойд талд оршдог 2171м єндєр ноѐн оргил. Ар єврєєс олон гол, горхи эх авч урсдаг. Хандгай, буга, гахай г.м ан амьтан, цахилдаг-алаг євст, ђетэн алаг євст ургамал, хуш хус, шинэсэн ойтой. /О.С/ Будлан уул. Тєв аймгийн Эрдэнэ сумын нутгаар урсдаг Туул голын зђђн талд оршдог. 2299м єндєр. Суварга мэт хэлбэртэй. Тахидаг байв. /О.С/ Бужир уул. Завхан аймгийн Баянтэс сумын нутагт оршдог 2227м єндєр. Эрт болон дунд девоны боржин, боржинцор чулуулгаас тогтсон. Бор гєрєєс, ђен, чоно, ђнэг, ємхий хђрэн г.м ан амьтан, шинэсэн ой, уулын хээрийн ургамалтай. /О.С/ Буйр нуур. Монголын Дорнод хязгаарын талд д.т.д 583 м єндєрт оршдог нуур. 615 ам.дєр.км талбайтай. ѓргєн нь 21 км, урт нь 40 км. Буйр нуурт Халхын гол цутгаж, Оршуун гол эх авч урсана. Буйрт булуун цагаан, тул, гутаар, єлгєр цагаан, мєнгєлєг хэлтэг зэрэг загастай. Буйр нуурын хавь газарт хар єрєвтас, халбаган хошуут, хурган тутгалжин зэрэг ховор амьтад, ургамал их бий. Энэ чиглэлд аялахад одоогоор маршрутын дагуу жуулчны бааз, отог байхгђй ба та нар зорчих аваас Хил хамгаалалтын газраас явах зєвшєєрєл авахаа мартуузай. /X.Л/ Булаг жуулчны. Байршил:Булган аймгийн Рашаант сум Хєгнє хаан уулын Цэцэрлэгийн аманд, /УБ-285км, Рашаант сумын тєвєєс 24км, УБ-Хархорины тєв замаас хойш 11км, Эдэн тур ЖБаас зђђн хойш уулаа тойроод 2км/, 632147, 99190552 khandsuren@mongolnet.mn, Гэр: 8, Ор: 22 Булаг хулын буган хєшєє. Архангай аймгийн Батцэнгэл сумын Булаг хул гэдэг газар буй хоѐр буган хєшєєтэй. Хђрэл ба тємєр зэвсгийн тђрђђ ђеийн дурсгал./О.С/ Булан. Хуурай газар руу гђн тђрж орсон далай тэнгис нуурын усны хэсэг. Багыг нь тохой гэнэ. /Х.А/ Булан нуур. Хєвсгєл аймгийн Цэцэрлэг сумын Жугнай нуурны зђђн тийш 0.2км урт, 1.4км єргєн. Эргийн шугамын урт 8.2км. Орчинд нь идлэг шонхор элбэг. /О.С/ Булан саарлын говь. Дорноговь аймгийн Хатанбулаг сумын нутгийн зђђн урд захад оршдог. Урт нь 40км орчим. Хулан, хар сђђлт зээртэй. /О.С/ Булан хєх. Дундговь аймгийн Луус сумын тєвєєс баруун урагш 16км зайд орших 1518м єндєр уул. Бђлээн хєх уул гэж нэрэлнэ. Харууц сайтай. /О.С/ Булан шавар нуур. Дорнод аймгийн Халх гол суманд Буйр нуураас баруун урагш 634м єндєрт оршдог. 3.6км урт, 3.3км єргєн, эргийн шугамын урт нь 14.1км. Цагаан зээр их орж ирдэг. Усны шувууд цуглардаг. Шаврыг нь хђн малын эмчилгээнд ашигладаг байв. /О.С/ Булган гол БНГ. Ховд аймгийн Булган сумын нутаг, Булган голын минжтэй зурвас газрыг 1965 онд АИХ-ын Тэргђђлэгчдийн 17-р зарлигаар анх дархан цаазтай болгосон. 1995 онд УИХ-ын 26-р тогтоолоор ТХГН-ийн тухай хуульд нийцђђлэн 1840 га талбайтайгаар байгалийн нєєц газрын ангилалд оруулсан. /Х.Л/ Булган уул ДГ. АИХ-ын Тэргђђлэгчдийн 1965 оны 17-р зарлигаар анх дархалсан бєгєєд 1995 онд УИХ-ын тогтоолоор дурсгалт газрын ангилалд оруулжээ. Архангай аймгийн Цэцэрлэг сумын нутагт 1840 га талбай эзлэн оршино. Монгол болон Амар мєрний сав нутгийн атриат тогтоц бђхий уулсын бђсэд багтана. Орон нутгийн євєрмєц бичил уур амьсгалыг ђђсгэнэ. Булга нутагшуулан ђржђђлж болох тохиромжтой газар. /Х.А/ Булган уул. Ховд аймгийн Булган голын тохойд оршдог д.т.д 1782м єндєр, урт нь 5км гаруй, ђнэг, туулай, мануул гэх мэт ан амьтан, хээрийн євслєг ургамалтай. /О.С/ Булган хошууны нуруу. Говь-Алтай аймгийн Эрдэнэ сумын ємнє захад єргєргийн дагуу сунаж тогтсон д.т.д 1714м єндєр нуруу. Аргаль, янгир, ирвэс, хойлог шувуу нэлээд элбэг. /О.С/

65

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Булганы даваа. Баян-ѓлгий аймгийн Булган сумын нутагт улсын хил дагуу орчимд оршдог. д.т.д 3562м єндєр. Алтайн нуруугаар давдаг голлох давааны нэг. Бэрхшээлтэй ч ђзэсгэлэнтэй даваа. /О.С/ Булгийн даваа. Архангай аймгийн Чулуут сумаас баруун тийш 3000м єндєрт оршдог, Хангайн нурууны хамгийн єндєр давааны нэг. Ой модтой. /О.С/ Булгийн хяр уул. ѓвєрхангай аймгийн Богд сумын Арц Богдын зђђн хойд хэсэгт оршдог. 2028м єндєр. Аргаль, янгир гэх мэт ан амьтан, цєлєрхєг хээр, уулын хээрийн ургамалтай. /О.С/ Булжих даваа. Завхан аймгийн Булнай сумаас Идэр сум орх замд Тарвагатайн нурууны хойд талын салбар уулыг давдаг. 2400м єндєр. Ой мод, ан гєрєєс, жимс ихтэй уулсыг давах ђзэсгэлэнт давааны нэг. /О.С/ Булмал элэг. Элгийг зурвас уртлаг хэрчиж, хэрчсэн элгээ тус тус цаасанд ороон галын халуун нурам ђнсэнд булж бђгнђђлэн болгосон хоол. /Т.Б/ Булнай гол. Тєв аймгийн Булнайн Цагаан хєтлєєс эх авч Галттайн голд цутгадаг. Урт нь 20км. ёзэсгэлэнт хєндийтэй, Жанжин Д.Сђхбаатар цагаантныг бут цохисон тђђхт Чимэгт овоо энд бий. /О.С/ Булнайн газар хєдлєлт. 1905.7.23-нд Булнайн нуруунд болсон газар хєдлєлт. Булнайн газар хєдлєлт нь зєвхєн Монгол орны нутаг дэвсгэрээр хязгаарлагдаагђй бас хєрш зэргэлдээ улс гђрний нутагт ч нєлєєлєн /нийт 5 сая гаруй ам дєрвєлжин км нутгийг хамарч/ доргижээ. Булнайн газар хєдлєлтєєр Хангилцаг голын Таван бэлчрээс эхлэн зђђн тийш Ханхєхий, Булнайн нурууг дамжин Сангийн далайн зђђн ђзђђр Ужиг тахилын ам хђртэл ђргэлжилсэн. Гол хагарал нь 370км, бас Ханхєхий орчмоос зђђн урагш чиглэн Тэрэгтийн нуруу, Далан тђрђђний хотгорыг дамжсан 110км нийт 490-500км урт хагарал газрын гадаргад ђђсчээ. Газар хєдлєлтийн хђч.Ч.Рихтерийн шаталбараар М1-8.2: MSK-64 шаталбараар JO-11-12 балл байсан.Японы зарим судлаачид Булнайн газар хєдлєлтийг дэлхийн хамгийн хђчтэй газар хєдлєлт болсон гэж ђздэг. /О.С/ Булнайн нуруу. Завхан аймгийн зђђн хэсэгт Тэс, Идэр голын савыг тусгаарлан 120км ђргэлжилсэн 2613м єндєр уул. Тђђний бђрэлдэхђђнд Уртын Сайхан овоо /2613м/, Хувин /2249м/ уул багтдаг. Доод, дунд девон галавын холимог найрлагын ногоон чулуут єєрчлєгдсєн эффузив, тђђний бђсэл, андезит, дацитын порфирит, тэдгээрийн бђсэл чулуулгаас тогтсон хєрстэй. Каледоны атриат бђтцийг герцийнийхээс тусгаарласан 30км гђний ангал 1905 онд Булнайн газар хєдлєлтєєр сэргэсэн. Жарантай, Халзан, Асгат, Тээл, Шумуултай, Харганат, Хуягт гэх мэт гол эх авдаг. Буга, бор гєрєєс, янгир, гахай, баавгай, чоно, хэрэм гэх мэт ан амьтантай. Навчит болон холимог ойтой. /О.С/ Булнайн рашаан. Хєвсгєл аймгийн Чандмань-ѓндєр сумын нутагт Халхын голын эхэнд д.т.д 1660м єндєрт, Хатгал хотоос зђђн хойш 70км-т байдаг азотлог халуун рашаан. Бага эмчийн салбар /1950 оноос/, сум дундын сувилал /1970 оноос/ байгуулсан. ёе, мєч, арьс, мэдрэлийн архаг євчин анагаадаг. /О.С/ Булуу цагаан /Cyprinus capplo naemopterus/. Мєрєг овгийн загас. Биеийн урт 31-44см. Шин 12кг. Хар бараан зоотой /зарим нь хар ногоовтор/, хоѐр хажуугаараа мєнгєлєг цайвар єнгєтэй. Газрын Дундад тэнгис, Хар тэнгис, Каспийн тэнгисийн сав, Номхон далай, Дорнод Азийн гол мєрєн, Буйр нуур, Оршуун, Халх, Хэрлэн, Онон голд бий. Элдэв шавьжийн авгалдай, хавч хэлбэртэн, зєєлєн биетэн, ургамалаар хооллодог. /О.С/ Булш. Нас барсан хђнийг оршуулсан байгууламж. Хђнийг хђндэтгэн булшлах заншил анх Мустьены соѐлын ђед ђђсжээ. Нас барагчийн нийгэмд эзэлж байсан байр, шашин шђтлэг, угсаа гарал зэргээс шалтгаалан оршуулгын зан ђйл, булш бунхан єєр єєр байсан. /О.С/ Булшит нуур. Дорнод аймгийн Гурванзагал сумын нутагт улсын хилийн ойролцоо Булшит, Дунд Булшит зэрэг хэд хэдэн цуваа жижиг нуурын хамгийн том нь 0,7км кв талбайтай. 1,4км урт, эргийн шугамын урт 3,8км орчим. Усны шувуу их цугларна. Цэн тогоруу зэрэг ховор шувуу ђзэгдэнэ. /О.С/

66

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Бумбат жуулчны бааз /Бумбат ХХК/. Байршил: Нийслэлийн Баянзђрх дђђрэг, Богд хаан уулын Бумбатын аманд, /УБ-Налайхын 25км, хар замаас урагш шороон замаар 3км/. 95152112, 99284357, 91910917, Гэр: 10, Ор: 60 Бумбат нуур. ѓвєрхангай аймгийн Тєгрєг сумын тєвєєс урагш 12 км зайд д.т.д 1356м єндєрт оршдог. 0,6км кв талбайтай, 1,4 км урт, 1,1 км єргєн, эргийн шугамын урт 3,6км. Элсэрхэг эрэгтэй тул наран шарлагад их тохиромжтой. /О.С/ Бумбат тур ХХК. ЧД 5-р хороо Баруун сэлбийн гудамж Дорнын говь компанийн байр, 95252112, 91910917, Факс:328140, bumbat@magicnet.mn Бумбат хайрхан. Ховд аймгийн Дарви, Зэрэг сумдын заагт оршдог, Алтайн нурууны салбар д.т.д 3464м єндєр /Жаргалант/ уул. Урт нь 25км, ђнэг, чоно, тарвага гэх мэт амьтан, єндєр уулын хээрийн євслєг ургамалтай. /О.С/ Бураат. Баян-ѓлгий аймгийн нутаг дахь Монгол Алтайн Гурван Цаст буюу Сайрын нуруунаас эх авч Толбо нуурт цутгадаг. /ѓмнєд, Хойд, Дєрєєгийн Бураат гэдэг/ гурван жижиг гол. Эхэндээ сђрлэг хавцлуудаар урсана./О.С/ Бураатын даваа /Хагийн гол/ Баян-ѓлгий аймгийн Толбо сумын нутагт Улаанбаатараас ѓлгий хотын замд оршдог д.т.д 2600м єндєр уул. Цагаантны эсрэг баатарлагаар тэмцсэн Ц. Хасбаатарын цэргђђдэд зориулсан хєшєєтэй. /О.С/ Бурантаг. Тэмээний буйлнаас уяж хєтлєх оосор. Бурантгийг тэмээний ноосоор хоѐр эрчтэй нарийвтар томж хийнэ. Жуулчинд тэмээний бурантагийг зєв татах, залж, тэмээний хамар сэтлэхгђй байхыг сайтар зааж єгвєл зохистой. /О.С/ Бургалтай гол. Сэлэнгэ аймгийн Бђрэнгийн нурууны єврєєс эх авч Орхон голд цутгадаг. Урт нь 65км, ай савын талбай 785км кв. ёржил шимт хєрстэй. Хєндийд нь тђђхэн дурсгалууд хэд хэд бий. /О.С/ Бургалтай гол. Хєвсгєл аймгийн ѓрєг давааны єврєєс эх авч Шаргын голд цутгадаг. Урт нь 25км. Нэн ђзэсгэлэнт хєндийгєєр урсана. /О.С/ Бургаст нуур. Хєвсгєл аймгийн Дархадын хотгорт Цойцон нуурын ойролцоо д.т.д 1540 м єндєрт оршдог. Цэнгэг, 2.3км кв тайлбайтай, 2.9км урт,1.4км єргєн, эргийн шугамын урт 8км орчим. Усны шувууд цуглана. /О.С/ Бургаст сарьдгийн даваа. Хєвсгєл аймгийн Улаан – Уул сумын тєвєєс зђђн урагш 20 гаруй км зайд Хатгал орох замд оршдог.2200 м єндєр. Бэрхшээл ихтэй тул машин цєєн явна. /О.С/ Бургастайн булаг. Говь-Алтай аймгийн Алтай сумын тєвєєс баруун тийш 20 гаруй км зайд оршдог. Ус ундарга сайтай, хђн, малын ундаанд тохиромжтой булаг. Баянбђрд ђђсдэг. Хулан, хавтгай хар сђђлт усанд ордог баянбђрд байв. Одоо хилийн боомт орох авто зам дайрч єнгєрдєг байв. /О.С/ Буриад. Монгол угсаатны нэгэн эртний аймаг. БНХАУ-ын Хєлєн Буйр зэрэг Муж, Монгол улсын Тєв, Сэлэнгэ, Булган, Хэнтий, Дорнод аймагт нутагладаг. Манай улсын Буриадууд ХХ зууны эхээс дээрх нутгуудаас нђђдэллэн ирж суурьшжээ. /О.С/ Бурхадын улаан уул. Увс, Ховд аймгийн нутаг дахь Ачит нуурын хойд хєвєєнд оршдог.1678м єндєр. Их харууцтай. Сонин тогтоцтой хад цохионуудтай. /О.С/ Бурхан багшийн сэрэг дђр. 2005 оны 9-р сарын 16-нд Улаанбаатар хотын Зайсангийн аманд Бурхан багшийн сэрэг дђрийг босгосон. Тус босоо дђр нь 21 м-ийн єндєртэй бєгєєд босоо гэдгээрээ бусдаас онцлогтой. Бурхан багшийг хойд зђг рђђ харуулан босгосон бєгєєд энэ нь нийслэл хотоо адислаж байгаа гэсэн утга санааг илэрхийлж байгаа юм. Зайсангийн аманд босгосон нь мєн л учир холбогдолтой бєгєєд уг дурсгалын байрлаж байгаа оргил нь урьд ємнє ―Далагийн хєндий‖ гэдэг нэртэй байсан байна. /X.Л/ Бурхан буудай уул БНГ. Говь-Алтай аймгийн Бигэр, Цогт, Халиун сумын заагт орших Бурхан буудай уулын байгалийн нєєц газарт 52110 га газар хамрагдана. 1996 онд улсын тусгай хамгаалалтанд авсан. Орон нутгийн олон жижиг голууд эх аван урсдаг. Байгалийн урлан

67

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

бђтээсэн євєрмєц газар олонтой. Нам Богдын орой дахь буудай хэлбэрийн хђрэн чулууг нутгийн ардууд тахин шђтэж иржээ. /Х.А/ Бурхан Халдун уул. /Хэнтий хан/ Хэрлэнгийн баруун гарын цутгал Богдын гол, Илђђр гол, Ононгийн нэг эх Дээд тарсын голын эхэнд орших манай улсын их тахилгат уулын нэг 2332 м єндєр уул. Бурхан Халдун уул эзэн Чингис хааны амьдралд ихээхэн ээлтэй байсан тђђхтэй. Эзэн Чингис : ѓмєг болсон

ѓглєє бђр мялааж

ѓндєр дээд

ѓдєр бђр тахиж

Бурханхалдун чамайг

ёе тутам ёргэлж шђтье.

/МНТ 103/ гэж андгайлан гэрээсэлсэн. Тэр ђеэс энэ уулыг тахин шђтэж иржээ. Энэ уулын бэлд тахилчийн /бэлийн/ овоо тђђнээс дээш ой дотор 1 км орчимд 1900 м єндєрт Дунд овоо оршино. Энэ уулыг 1680-иад онд ѓндєр гэгээн Занабазар тахисан ба одоо тєрийн тахилгатай уул юм. /X.Л/ Бурхант /бурхад/ уул. Ховд аймгийн Зэрэг сумын нутагт оршдог д.т.д 3645м єндєр Баатарын нурууны нэг оргил. Урт нь 10 км орчим. Янгир, ирвэс, ђнэг, чоно, гэх ан амьтан, єндєр уулын хээрийн євслєг ургамалтай. /О.С/ Бурхант хєндий. Сэлэнгэ аймгийн нутаг Хараа голын зђђн жигђђрт, голын хєндийтэй нийлсэн 5км єргєн, 10 орчим км урт. Энэ хєндийд Дархан хот, ђйлдвэрийн цогцолбор байрладаг. /О.С/ Бурхантын хадны зураг. Архангай аймгийн Их Тамир сумын нутаг Бурхантын хаданд оршдог. Нар, янгир, буга, нохой, нум сумтай ан гєрєє хийж буй хђний байдлыг сийлжээ. /О.С/ Бурхутайн дурсгал. Увс аймгийн Бєхмєрєн сумын Ачит нуурын хойт талын Бурхутай уулыг тойрсон тђђхийн олон ђеийн дурсгалууд. Дугуй дєрвєлжин, хђннђгийн булш хиргисђђр, босоо чулуун хєшєє, буган хєшєє, нийт 350 орчим дурсгал. Дурсгалын хэлбэр тєрхєєс ђзэхэд хђрэл зэвсгийн ђеэс єнєєг хђртлэх тђђхийн олон ђед холбогдоно./О.С/ Бурятия эрдэм ХХК. СБД 2-р хороо Эрдэм дэлгђђрийн байранд, 320450, 310365, Факс:310365 Бусо ХХК. СБД Чойдогийн гудамж-4, 91111111, 91164111, Факс:318110, Buso@busotravel.mn Вебсайт: www.busoteavel.mn Бууз. Монгол ђндэсний битђђ хоолны тєрєл. Бууз ѐслол хђндэтгэлийн хоолонд орох бєгєєд суурин газрын хђмђђс ихэвчлэн хэрэглэдэг. Махаа гараар татна. Сонгиныг жижиг хярж хэрчинэ. Татсан мах сонгино, повоор, давс, усыг нийлђђлж найруулан сайтар хольж шанз бэлтгэнэ. Бэлэн гурилан зуурмагаас таслан авч цувуулж бєєрєнхийлєєд 30 граммаар тасалж бєєрєнхийлєн дугуй хэлбэр гарган захыг нь нимгэн элдээд дунд нь шанзаа тавьж захыг нь хумиад янз янзын хэлбэр гарган чимхэж тосолсон жигнђђрт тавиад 20-25мин жигнэж болгоно. /ТБ/ Буур. 5-аас дээш насны агтлаагђй тэмээ. Буурыг шилж тавихдаа биеэр том, ђс ноос арвин, хар мах сайтай, бєх ширээ, хоорондын зай уужим, дєрвєн хєл, ђе мєч тэгш, сагаг босоо бахим, таваг нимгэвтэр, хоншоор монхор, шђд жижиг цагаан, аман хђзђђ бђдђђн, нђд том дугариг, бђлтгэрдђђ, харц зєєлєн, зан авир дєлгєєн, номхон, улаан хђрэн зђстэй байх зэрэг олон шинжийг харгалздаг. Нэг буурт дунджаар 25-30 ингэ ноогддог. Аялагчид жуулчдад орсон бууранд хамаагђй ойртож болохгђй, болгоомжтой байхыг сайтар ойлгуулах шаардлагатай. /О.С/ Буур гол. Тужийн нарсны хойд захаар баруун тийшээ 30 км урсаж Орхон голд нийлэх жижиг гол. Монголын нууц товчоонд ―Буур хээр‖ гэж гардаг тђђхт нутаг мєн гэж ђздэг. Хойт чиглэлд аялахад энэ хавьд єдрийн хоол зооглон ђдлэхэд тохиромжтой. /X.Л/ Буур нуур. Говь-Алтай аймгийн Цээл, Цогт сумдын заагт 1149м єндєрт оршдог, тектоник гаралтай, гадагш урсгалгђй шорвог нуур. 10.6км кв талбайтай. 5.7км урт, 2,2 км єргєн нь эргийн шугамын урт 16,2 км боловч эдгээр ђзђђлэлт байнга єєрчлєгддєг. Хур тунадас гђний усаар тэжээгддэг. Хоолны давсыг гар аргаар авч ашиглана. /О.С/

68

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Буур хээр. Сэлэнгэ аймгийн Алтанбулаг сумын нутаг Буурын голын хєндийн 1180 оны ђеийн нэр. Тэмђжин, Тоорил, Жамуха нар Гурван мэргидийг дийлж Бєртэ хатнаа эргђђлэн авсан тулаан энд болсон. 1990 онд дурсгалын боржин хєшєє босгосон. /О.С/ Буурал Богд. Ховд аймгийн Дарви сумын нутагт оршдог /3921м/ /Замлин Богд оргил/ єндєр. Алтайн салбар нуруу. Урт нь 30км гаруй. Хяр оройгоос хэд хэдэн бага жижиг горхи, гол эх авч урсдаг. Янгир, ирвэс, ђнэг, чоно гэх мэт ан амьтан, ойт хээрийн болон єндєр уулын ургамалтай. /О.С/ Буурал нуруу. Тєв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт Туул голын эхэнд оршдог. 2000м єндєр. Шилмђђст мод зонхилсон битђђ ойтой. Ан гєрєєс жимс, самраар элбэг. /О.С/ Буурал уул. Завхан аймгийн Алдархаан сумын тєвєєс урагш 10км зайд Богдын голын урд талд оршдог. 2368м єндєр. Оторын єгєєжтэй нутаг гэж алдаршжээ. Тахидаг байв. Жижиг агуйнууд бий. /О.С/ Буурал уул. Сэлэнгэ аймгийн Алтанбулаг сумын нутагт оршдог. Чулуутын нурууны 1370м єндєр ноѐн оргил. Нарс, хус зонхилсон холимог ойтой. Бор гєрєєс, ђнэг, чоно, гахай зэрэг ан амьтантай. /О.С/ Буурал хайрхан уул. Ховд аймгийн Мєнххайрхан сумын нутагт оршдог. 3709м єндєр. Аргаль, янгир, ирвэс, ђнэг, чоно, тарвага зэрэг ан амьтантай, єндєр уулын євслєг ургамалтай. /О.С/ Бууралын даваа. Тєв аймгийн Эрдэнэ сумын Тайж нар уулын зђђн хойд ђзђђрт, Налайхын зђђн ємнє хээрийн замд давдаг, 1787м єндєр. Том овоотойгоор нэрд гарсан байв. Жингийн ба єртєєний гол зам дайрч єнгєрдєг байв. /О.С/ Буурын эхэн нуур. Сэлэнгэ аймгийн Алтанбулаг хотоос урагш тогтсон цуваа нуурын нэг. 0.4км кв талбайтай, 0.8км урт, 0.6км єргєн, эргийн шугамын урт 2км орчим. Хђмђђсийн амрах дуртай газар байв. /О.С/ Бух гол. Булган аймгийн нутгийн Бухын даваанаас эх авч Сэлэнгэ мєрєнд цутгадаг. Урт нь 37км, ай савын талбай 312км кв. Загастай. /О.С/ Бух ноололдоон. Монгол ђндэсний талцан нааддаг нэгэн тєрєл наадам. Талаа тєлєєлсєн хђнийг ―бух‖ гэдэг. Тал бђрээс шалбуур ємссєн нђцгэн хђн буюу ―бух‖ гарч, сарлагийн хєдєлгєєнєєр барилдах газарт очоод хоѐр талаас халз тулан барилдаж ноцолдон гэдрэг харуулан далыг ―шороодож‖ дийлдэг. Бух ноцолдооныг Монгол барилдааны єнє эртний хэлбэр, орчин ђеийн чєлєєт бєхийн євєг гэж ђздэг. /О.С/ Буцалгасан аарц. Аарц, цєцгийн тос, дээд эсвэл 1-р гурил, давс,уснаас орц нь бђрдэнэ. Давстай хђйтэн усанд гурил хийж бєєнгђй болтол нь найруулаад 70-80 градус хђртэл халааж аарц элсэн чихэр нэмэн найруулаад сайн хутгаад /самарч/ буцалгана. Олгохдоо цєцгийн тос дусааж єгнє. /Т.Б / Буян овооны говь. Сђхбаатар аймгийн Сђхбаатар сумын нутагт оршдог тал. 30км урт, 20км єргєн. Цєлєрхєг хээрийн ургамалтай. Зээр, чоно, туулай элбэг. /О.С/ Буянт гол. Баян-ѓлгий аймгийн нутаг Монгол Алтайн араас эх авч Ховд голд цутгадаг. Урт нь 218км, Ай савын талбай 8350км кв, усны дундаж зарцуулалт 7.8м куб/сек, ерєнхий эрдэсжилт 90мг/л, 11-р сараас 4-р сар хђртэл хєлддєг. Хамгийн тунгалаг устай гэдэг. Эхэндээ сђрлэг хавцлаар урсаж, адагтаа олон салаалдаг. Ногооны газрын усалгаанд хамгийн их ашигладаг уламжлалтай. /О.С/ Буянт гол. Завхан аймгийн Отгонтэнгэр, Дашдагва, Хойд Тэрхийн эхний уулсаас эх авч Завхан голд цутгадаг. Урт нь 30км, ай савын талбай 380км кв. Нарийн хавцал олонтой. /О.С/ Буянтын даваа. Архангай аймгийн Хангай сумын Завхан аймагтай хил залгах заагт Хойд Тэрхийн нурууны хойд тєгсгєлд оршдог. 2887м єндєр. Хойд Тэрхийн нурууны баруунаас Буянтын голын цутгал голууд эх авдаг. ёзэсгэлэнт байгальтай. Буга, бор гєрєєс, чоно дайралдана. /О.С/ Буянт овоо уул. Дундговь аймгийн ѓлзийт сумын зђђн хэсэгт оршдог. 1250м єндєр. Говийн хєрс, ургамалтай. Аргаль, янгир бий. /О.С/

69

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Буянт ухаа ХХК. Хан-Уул дђђрэг Улаанбаатар, 976-11-379929, Факс: 976-11-379873 Бђгийн цав. ѓмнєговь аймгийн Гурвантэс сумаас баруун хойш 150км-т байдаг палеонтологийн олдворт газар. Дээд цэрдийн налтай алаг эрээн хурдсаас эртний аврага ђлэг гђрвэл тарбозавр, завролоф, завропод, завронитойдес, галлимимус, мононихус, болон яст мэлхий трионикс, монголэмис, загас, нуур усны дун, хясаа бугинелл, эртний модлог ургамлын ђр, трохидендройдос гэдэг чулуужсан ургамал олддог. Сонин тогтоцтой, єнгє єнгийн цав, эрэг, ганга, олонтой ђзэсгэлэнт газар. /О.С/ Бђгсэй гол. Хєвсгєл аймгийн Булнайн нурууны салбар уулсаас эх авч Дэлгэрмєрєнд цутгадаг.

110км урт, ай савын талбай 3710км кв, усны жилийн дундаж зарцуулалт 2.38м куб/сек, ерєнхий эрдэсжилт 322мг/л. 10-р сараас 5-р сард хєлддєг. Голдоо тулсан сђрлэг хадан хошуу, цохио олонтой. /О.С/ Бђгсэйн голын хэрэглэгдхђђнђђд. Хєвсгєл аймгийн Тємєрбулаг сумын Бђгсэйн гол савд олон буган хєшєє, дугуй далантай булш, дєрвєлжин булш, хђрэл ба тємєр зэвсгийн тђрђђ ђеийн дурсгалууд бий. /О.С/ Бђгсэйн голын дурсгал. Завхан аймгийн Баянтэс сумын Бђгсэйн голын бэлчээрийн ђзђђр орчимд буй 200 орчим дугуй чулуун далантай том, жижиг булш, хиргисђђр бий. Хђрэл ба тємєр зэвсгийн тђрђђ ђеийн дурсгал. /О.С/ Бђдђђн Гичгэний эхэн нуур. Архангай аймгийн Хангай сумын нутагт Ноѐн Хангайн нуруунд 2395м єндєр оршдог. Цэнгэг 0.4км кв талбайтай. 1км урт, 0.5км єргєн, эргийн шугамын урт 2.4км. Хамгийн ђзэсгэлэнт нуурын нэг. /О.С/ Бђдђђн Гичгэнэ гол. Архангай аймгийн Хангайн гол нуруунаас эх авч Суман голд цутгадаг.

105км урт, 5-15км єргєн, 0.5-1.5м гђн, урсгалын хурд 0.5-1м/сек. Галт уулын хђрмэн чулуун хавцлаар урсана. /О.С/ Бђдђђн уул. Булган аймгийн Дашинчилэн сумын нутагт Лахбаян уулын ємнє оршдог. 1595м єндєр. Хээрийн ургамалтай. Чингис хаан, Найманы Таян хантай тулалдахдаа дайрч єнгєрсєн байна. /О.С/ Бђдђђн харгайт гол. Ховд аймгийн Байтаг Богд уулын араас эх авдаг 15км урт, усны зарцуулалт 9-р сард 0.1м/сек. Эх оронч баатруудын дурсгалт хєшєєтэй. /О.С/ Бђлгийн аялал жуулчлал. ѓєрийн болон аялал жуулчлалын байгууллагын хєтєлбєрийн дагуу бђлэг аялагчдын хийх аялал жуулчлалын хэлбэр. /Х.А/ Бђлгийн шинж чанарын хязгаарлалт. Жуулчдын тодорхой чиглэсэн ђйл хєдлєлд хориг тавина гэсэн ђг юм. /Х.А/ Бђрги эрэг. Тєв аймгийн Мєнгєнморьт сумын нутагт Хэрлэн голд Баруун Байдлаг голын нийлэх адгаас доош ойрхон орших нурсан эгц эрэг. 4-дєгч галав ба гаравдагч галавын хурдасыг Хэрлэн голын ус идэж элээснээс ђђссэн энэ газар нь МНТ-д бичигдсэн Бђрги эрэг болохыг профессор О.Сђхбаатар тогтоож ЧХДС гэрэлт хєшєє бђтээсэн. Баруун ба дунд Байдлаг голуудын хєндийд хоорондоо ойрхон байрласан нђђрсхђчлийн хийтэй, исгэлэн амттай, газрын гђнээс гардаг гурван рашаан бий. Эдгээр рашааныг ходоод гэдэс, дотрын євчинг анагаахад уудаг. Байдлагийн рашаан, Бђрги эрэг 2-ын дунд эртний Хђннђ улсын балгасны туурь бий. Мєн Байдлагт Хђннђгийн ђеийн Дєрвєлжин гэдэг газарт тђђхийн дурсгал бий. Хэрлэн голыг жуулчдын хамт гарвал зђђн эрэгт нь євєрмєц дђрслэл бђхий буган хєшєє гурав байдаг. Дээрх дурсгалт газруудаар зорчихдоо та ―Хан Хэрлэн‖ жуулчны баазад тухлан аялаж болно. /X.Л/ Бђргэд уул. Баян-ѓлгий, Ховд аймгийн нутгийн заагт Хєх Сэрхийн нурууны ємнє тєгсгєлд оршдог. 3775м єндєр. 10-аад км урт, янгир, аргаль, ирвэс, ятуу гэх мэт ан амьтан, єндєр уулын хээрийн євслєг ургамалтай. /О.С/ Бђрд /Баянбђрд/. Цєл, говьд горхи шанд болон хєрсний ус нэвчин гарсан баялаг ургамал бђхий хэсэгхэн газар. Жуулчдын сонирхлын их татдаг. /О.С/ Бђрд гол. Баянхонгор аймгийн Баян-Овоо сумын Хєх бђрд нуураас эх авч говийн сэвсгэр хурдсанд шурган шингэдэг. 70км урт, голдрилын єргєн 3-7м. 0.3-1м гђн. Нђђдлийн шувууд цуглардаг. /О.С/

70

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Бђрдийн гол. Дорнод аймгийн Матад сумын нутгаар урсдаг 20км урт, ђржил шимт хєрстєй айл мал ихтэй нутаг байсан боловч 1939 онд Япончууд довтлох аюулаас нутгийн хђн амыг зайлуулах зорилгоор нђђлгэснээс хойш зэлђђд нутаг болсон ба цагаан зээр, чоно, ђнэг элбэг. /О.С/ Бђрд жуулчны бааз /МТS ХХК/. Сђхбаатар дђђрэг 1-хороо Сараро зочид буудал, Байршил: Архангай аймгийн Хашаат сумын Номгон багиин нутагт Номгоны энгэр гэдэг газарт, /УБ300км, УБ-Хархорины тєв замаас хойш 4км, Аймгиин тєвєєс 190км Хашаат сумын тєвєєс зђђн урагш 28км/, Утас, факс:315324,327217,313654,327239, sarora@magicnet.mn, Гэр: 18, Ор: 60, Бђрд нуур. ѓвєрхангай аймгийн баруун Баян улаан сумын нутагт 1669м єндєрт оршдог шовгор 0.6км2 талбайтай 1.9км урт 0.7км єргєн эргийн шугамын урт 402км зээр их ирдэг байжээ усны шувууд чуулдаг Бђрдний даваст нуур. Сђхбаатар аймгийн Сђхбаатар сумын тєвєєс зђђн тийш талын хотост оршдог ђе ђе ширгэдэг 2км кв талбайтай 2.7км урт, 1.2км єргєн эргийн шугамын урт 7.8км ѐроолдоо хєх лаг шавартай, зээр, чоно элбэг. /О.С/ Бђрдний нуур. Хэнтий аймгийн Дэлгэрхаан сумын тєвєєс баруун хойш Тосон нуурын зђђн талд оршдог 0.9км кв талбайтай 1.0км урт, 0.7 км єргєн, 4.7 м гђн хур бороо гђний усаар сэлбэдэг Аваргын голоор Хэрлэн голтой холбогддог. Загас, усны шувуу элбэгтэй, ѐроолдоо хђхэрт устєрєгчийн ђнэртэй лаг шавар элсэрхэг хурдастай Аварга тосонгийн сувилалд шаврыг нь эмчэлгээнд ашигладаг. /О.С/ Бђрдний элс. Дорноговь аймгийн Эрдэнэ, Улаанбадрах сумдын хилийн дагуу баруун хойноос зђђн урагш сунаж зђђн урд хэсэгтээ ацлан салсан. 1100 гаруй км кв талбайтай бђрхэвч болж нам бєєрєг, манхан хэлбэрийн элс элсэн тархацын баруун хэсэг нь тэмээнд тохиромжтой. Бэлчээр зђђн хэсэгтээ бђрдэнэ. Булгийн баруун хойд болон урд талаас зђђн тийш баруун Сухайн худаг хђртэл нђцгэн манхан юм. Жуулчны бааз бий. /О.С/ Бђрдэнэ элс жуулчны бааз /ТЗАЖ Товчоо/. УБТЗ-ын хэрэг эрхлэх газаг 321 тоот, Байршил:Дорноговь аймгийн Эрдэнэ сумын Бђрдэнэ багын Сухайт гэдэг газарт/УБ-580км, Аймгийн тєвєєс130км, Сумын тєвєєс баруун тийш 26км/, 945821 944453, И-Мэйл: mrt@rail.com, Гэр:5, Ор:20 Бђрхээр. Исгэсэн айргийг тогоонд буцалгаж архи гаргаж /нэрж/ авахад зориулсан ѐроол таглаагђй торх мэт хэрэгсэл. /О.С/ Бђрхээт. Булган аймгийн Хутаг-ѓндєр сумын нутагт Эг, Сэлэнгэ мєрний бэлчирт оршдог.

1758м єндєр. Бђрхээт нурууны ноѐн оргил уулын ар єврєєс Эг, Сэлэнгийн цутгал голууд эх авч урсдаг. Баавгай, буга, бор гєрєєс, гахай гэх мэт ан амьтан, ногоон хєвд, алирс, бадаант шинэс, хус, хушин ойтой. Ангийн шувуудаар баян. /О.С/ Бђрэг даваа. Ховд аймгийн Мєст сумын нутагт оршдог. 3100метр єндєр бэрхшээлтэй ч ђзэсгэлэнтэй даваа. /О.С/ Бђрэлгэн гол. Хєвсгєл аймгийн нутаг Ян тайгын араас эх авч Дэлгэр мєрєнд цутгадаг 40км урт гол. ёзэсгэлэнтэй баялаг уулсын хоорондуур урсана.Загас ихтэй. /О.С/ Бђрэн оролцоотой ђйлчилгээ. ёйлчилгээг маш єндєр соѐлтой явуулах ђђднээс хоол ундаа авах, зєєж авч ирэх, хоол ундааг олгох, сав суулгыг хураах зэрэг бђх ђйл ажиллагааг ђйлчлэгч гардан хийнэ. /Т.Б/ Бђрэнгийн сарьдаг нуруу. Тєв аймгийн Эрдэнэ сумын хойд хэсэгт оршдог 2400-2500метр єндєр. Оройдоо ойгђй хад асга бђхий сарьдагтай, нурууны тал бђрээс олон гол горхи эх авдаг. Ан амьтан, самар жимсээр баялаг. /О.С/ Бђрэнхан овоо уул. Дорнод аймгийн нутагт оршдог 1344метр єндєр. Уулын эргэн тойронд 10 гаруй булаг шанд, Гэрт, ѓвдєгийн, Цагаан, Холбоо, Бумбат гэх мэт 10 гаруй бэсрэг нуруутай. ёнэг, хярс, мануул, туулай гэх мэт ан амьтантай, хээрийн ургамалтай. /О.С/ Бђрэнхан уул. Хэнтий аймгийн Онон, Улз голын усан хагалбар болох Эрээн давааны нурууны ноѐн оргил. 1564метр єндєр. Буга, гєрєєс, гахай, ђнэг, чоно гэх мэт ан амьтантай. Хус, шинэс, нарсан ойтой. /О.С/

71

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Бђрэнхайрхан уул. Ховдын Булган сумын тєвийн зђђнтээ орших 1412 м єндєр, уул тайгын ђлдмэл, ширэгт голын хагасаас уулын бор хђрэн элсэрхэг хєрс зонхилдог, євєрмєц тогтоцтой уул. /Х.А/ Бђс гол. Хєвсгєл аймгийн Улаан тайгын баруун сугаас эх авч Шишгэд голд цутгадаг 145км урт гол. Голдрилын єргєн эхэндээ 5-8метр, адагтаа 15-20метр, урсгалын хурд 1.2-1.9метр секунд.

0.5-1.3метр гђн. Бус гол гэж бас нэрэлнэ. Ой мод ан гєрєєс, загас, усны ба ангийн шувуудаар Монголд хамгийн баян. Зэлђђд нутаг бол Бусын хєндий юм. Хамгийн єндєр /30/ жодоо ургана. Хавар эрт болдог. /О.С/ Бђс нуур. Дорнод аймгийн Чулуунхороот сумын нутаг, Улз голоос хойш 628метр єндєрт байдаг давсархаг. 2.9км кв талбайтай, 2.2км урт, эргийн шугамын урт 6.4км. Голдоо 2 аралтай. 2.0метр гђн усны нєєц 3.0 сая метр/куб. Ёроолдоо лаг шавартай, шувуу их цуглардаг. /О.С/ Бђс нутгийн аялал жуулчлал. Тодорхой бђс нутгийн шинжтэй аялал жуулчлалын ђйл ажиллагаа: аялал жуулчлалыг хєгжђђлэх ижил нєхцєл бђхий улс орон, газар нутгийн цогц. Аялал жуулчлалын идэвхитэй бђс нутагт Хархорин, Хєвсгєл нуур, Ёлын ам, Тэрэлжийн сав газар зэрэг жуулчны урсгал тєвлєрсєн, ђйлчилгээний байгууллагууд тєвлєрсєн бђс нутгийг хамруулж болно. Орон нутгийн бђс нутгийн аялал жуулчлалын жигд бус хєгжил нь тухайн улс орнын нийгэм – эдийн засаг, улс тєрийн ялгаатай байдалтай холбоотой. Бђс нутгийн аялал жуулчлалын хєгжлийг тодорхойлоход доорхи хђчин зђйлийг авч ђздэг. ђђнд: дэд бђтцийн хєгжил, тээврийн болон байр сууцны ђйлчилгээ, байгаль, цаг уурын онцлог тђђх, соѐлын нєєц, зах зээл гэх мэт. /Х.А/ Бђс нутгийн мэдээлэл. Тухайн газар нутагт аялж байгаа болон аялахаар тєлєвлєж байгаа жуулчдад зориулсан тєрєл бђрийн мэдээллийн сан ђђсгэх гэсэн ђг юм. /Х.А/ Бђсгђй дарс. Амт тансаг, байгаль ээжийн хишиг, аньс, нэрс, ђхрийн нђдний охь зэрэг найрлагатай ба амьсгалийн замын эмгэг анагаах шидтэй амин дэмээр баялаг эрхэм сайхан идээ юм. Бђсђй дарс нь 16градустай ба онгон байгалийн жимсийг ашиглан тусгай технолиогоор Эталон-ХХК д MNS 179-2001 стандартийн дагуу ђйлдвэрлэсэн бђтээгдэхђђн юм. /Т.Б/ Бђсийн тайгуул. Хєвсгєл аймгийн Цагааннуур сумын баруун хэсэгт хилийн ойролцоо оршдог 2666м єндєр. Шовх оргилуудтай, Шувуу, жимс, самрын баялгаар Монголдоо тэргђђлнэ. Ам бђрээс нь тунгалаг устай голууд эх авч урсдаг. /О.С/ Бђст нуур. Завхан аймгийн Тэлмэн сумын нутаг Булнайн нурууны баруун ђзђђрт 2041м єндєрт оршдог. Тектоник гаралтай. 21.9км кв талбайтай, 7км урт, 4.2км єргєн, эргийн шугамын урт нь 26.8км, 10м гђн, эзэлхђђн нь 126.9 сая м/куб. Уулсаас эх авсан хэд хэдэн булаг, горхи нуурт цутгадаг. Эргэн тойрон уул нуруу ой модтой, дундаа битђђ ойтой арал бий. Тэнд буга, согоо, ђнэг, тарвага элбэг. Нуурт нђђдлийн шувууд цуглардаг. 11-р сараас 5-р сар хђртэл хєлддєг. Нуурын ѐроолд лаг, шавартай. Амралт сувилалд хамгийн тохиромжтой нуурын нэг. /О.С/ Бђтээгдэхђђн эсвэл ђйлчилгээний сертификаци. Тогтоосон шаардлагад бђтээгдэхђђн эсвэл ђйлчилгээ нийцэж буйг баталгаажуулах ђйл ажиллагаа. /Д.Г/ Бђтээлийн нуруу. Булган, Сэлэнгэ аймгийн нутагт оршдог. 1815м єндєр уул. Уулын тайгын ђлдмэл Ширэгт голын хагасаас хурдаст нугын, уулын хар хђрэн хєрс зонхилдог. Протерозойн ђеэс занар, шохойн чулуулаг, хувирмал эффузив чулуулагтай. Шинэсэн ой зонхилох боловч холимог ойтой. Бор гєрєєс, буга, гахай, чоно, ђнэг, хярс, хэрэм гэх мэт ан амьтантай. Тоншуул, эргэнцэг, долонзой, алаг ятуу, хур, сойр, хєтђђ гэх мэт шувуудтай. /О.С/ Бђђвэйн дуу. Хђђхэд нойрсуулахад аялдаг эхчђђдийн дуу. Бђђ ай гэсэн ђгнээс гаралтай гэсэн домог бий. Монгол ардын дууны санд бђђвэйн дуу олон бий. Орчин ђеэс Б.Дамдинсђрэнгийн ―Учиртай гурван толгой С.Гончигсумлаагийн ―ёнэг‖ зэрэг дуурьт бђђвэйн дууг чадамгай ашигласан. Ардын урлагийн нэн сонирхолтой тєрєл. /О.С/ Бђђвэйт жуулчны бааз /Цолмон трэвел ХХК/. Сђхбаатар дђђрэг, Чингисийн єргєн чєлєє, Байршил: Нийслэлийн Налайх дђђрэг ѓвєр горхийн зђђн салаа, Бђђвэйтийн аманд, /УБТэрэлжийн замаар 63км, тєв замаас баруун тийш салж шороон замаар 1,5км, 310323, tsolmont@mongol.net, Гэр:31, Ор:72

72

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Бэлтрэг. Чонын 6 сар хђртэл настай гєлєг. Бэлтрэг эхээс тєрєхдєє 300-400 г жинтэй, тачир цайвар бор ноолуур ђстэй, нђд аниастай, чих таглаатай, арав шахам ихэр нялзрай байдаг. Нялх бэлтрэг 10 гаруй хоноод нђдээ нээнэ. 30 хоноод махан хоолонд орж, 40-єєд хоног эхээ хєхєж бойжин 2 сарын дараа эхээ дууриан ангуучилж сурдаг. Бэлтрэг суулих ан, аяллыг зохион байгуулбал аялал жуулчлалын сонирхолтой хэлбэр болно. /О.С/ Бэлэг дурсгалын дэлгђђр. Тухайн газар орны онцлогийг харуулсан аяллын дурсамж болон ђлдэх бэлэг дурсгалын зђйл /ардын гар урлалын эдлэл, ил захидал г.м/ худалддаг. Тєрєлжсєн худалдааны байгууллага. Зочид буудал, жуулчны бааз, галт тэрэгний буудал, хэд хэдэн аяллын маршрутын уулзвар газар зэрэг жуулчдын хєдєлгєєн ихтэй газар байрладаг. /Х.А/ Бэлтэс гол. Хєвсгєл аймгийн нутаг Хорьдол Сарьдгийн баруун ємнєд хажуунаас эх авч Дэлгэр мєрєнд цутгана. 92км урт, ай савын талбай 50 мянга орчим км кв, усны жилийн дундаж зарцуулалт 7,55м/куб сек, 10-5 сар хђртэл хєлддєг. Эхэн хэсэгтээ эгц уулстай нарийн хєндийгєєр урсах тул борооны дараа гэнэт огцом хђчтэй ђерлэж удалгђй татардаг онцлогтой. /О.С/ Бэлэн булаг. ѓмнєговь аймгийн Гурвантэс сумын урд хэсэгт оршдог багавтар баян бђрд. Заг, сухайтай, аргаль, янгир, хар сђђлт, хулан, хавтгай цуглардаг, ирвэс ирдэг. /О.С/ Бэрх. Хэнтий аймгийн Батноров сумын нутагт Улаанбаатараас 391км ѓндєрхаан хотоос 58км зайтай оршдог ажилчны суурин. Хђн ам нь 4,4 мянга /1990/ Жонш олборлох баяжуулах ђйлдвэртэй, ахуйн ђйлчилгэний тєв, хђнсний тасаг, сургууль эмнэлэг, соѐл худалдааны газруудтай. /О.С/ Бэрх. Дєрвєн шагайгаар нааддаг наадмын нэг. Шагай орхиж /тэдгээрийн 4 тал/ хонь, ямаа, морь, тэмээ буувал дєрвєн бэрх, мєн дараалан гурван удаа бууваас арван хоѐр бэрх гэдэг. /О.С/ Бэрх уул. Завхан аймгийн Тэлмэн сумын тєвєєс зђђн хойш 15км хол Идэр голын зђђн талд оршдог 2097м єндєр уул. Буга бор гєрєєс, ангийн шувуудтай. /О.С/ Бэрх уул. Сэлэнгэ аймгийн Хђдэр сумын тєвєєс зђђн хойш 15км хол Хђдэр голын зђђн талд оршдог. Шинэс, хушин ойтой. Ан амьтдаас бор гєрєєс, гахай, ђнэг, чоно бий. Самар жимс элбэг. /О.С/ Бэрх уул. Тєв аймгийн Гацуурт сумын тєвєєс хойш 10 орчим км хол оршдог. 2005м єндєр. Буга, бор гєрєєс, гахай, тарвага гэх мэт амьтан, ойт хээрийн бђсийн ургамалтай. /О.С/ Бэрхийн талын буган хєшєє. Архангай аймгийн Батцэнгэл сумын Хойд Тамирын голын Бэрхийн талд байсан буган хєшєєг сумын тєвд зєєн авчирч байрлуулжээ. Хђрэл ба тємєр зэвсгийн тђрђђ ђеийн дурсгал. /О.С/ Бяслаг. Цагаан идээний тєрєл. Сђђг халааж таргаа ээдђђлэн хялбархан шђђрэх даавуунд боож хоѐр хавтгай зђйлийн завсар тавьж шахаж хийдэг. Бяслаг нь уураг /15-27 хувь/, єєх тос /2032хувь/, хуурай бодис /55 хђртэл хувь/, эрдэс бодис, А витамин агуулдаг. Бяслагийг тђђхий сђђний бяслаг, болсон сђђний бяслаг гэж ангилдаг. Монгол бяслаг хоол боловсруулах эрхтэнд хямрал учруулдаггђй онцлогтой. /О.С/ Бяслаган ааруул буюу хурууд ааруул. Аарцыг бєс даавуунд боож бяслаг мэт шахаж нягтруулан утас хялгасаар зђсэж жижиглэдэг. /Т.Б/

73

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

В Вайлд Монголия ХХК. СБД Чингисийн єргєн чєлєє УТНСан 115 тоот, 321763, Факс:321763 Вандерласт турс монголия ХХК. СБД, УБ даатгал компанийн байр 7 тоот, 321678, 99116763 Факс:320138, 321678, wtmongolia@mobimail.mn, Вебсайт: www.toursmongolia.com Ван толгой Хєвсгєл аймгийн Ханх сумын нутгаар урсдаг Ханх голын савд байрлах модтой толгой. Монголын ард тђмний ђндэсний эрх чєлєєний удирдагч Чингђђнжав нар 1758 онд Манжийн цэрэгтэй сђђлчийн удаа тулалдсан тђђхт газар. /О.С/ Вангийн нуур Дорнод аймгийн Чулуун хороот сумын нутаг Дєчийн голын савд 680м єндєрт оршдог хаягдал нуур. 1,6км кв талбайтай 1.6км урт. Нђђдлийн цэн тогоруу, хун зэрэг олон зђйл шувууд цуглана. /О.С/ Вангийн цагаан Дорнод аймгийн Матад, Халх гол сумдын хилийн заагт Сангийн далай нуураас урагш 30км зайд оршдог 1104м єндєр уул. Тахилгатай євєрмєц тогтоцтой уул. Цагаан зээр, чоно, тал хээрийн шувууд элбэг. Домогт олонтой дурьдагддаг. /О.С/ Ваучер /Voucher/. Аяллын хєтєлбєрт орсон ђйлчилгээг авах эрхийг баталсан баримт бичиг. Мєн туроператороос жуулчдад олгодог, хђлээн авагч тал жуулчдыг хђлээн авах, байрлуулах ба бусад ђйлчилгээний ђндэслэл болдог баримт бичиг гэж ойлгож болно. Ваучер нь жуулчны ђйлчилгээний тєлбєрийн баталгаа. /Х.А/ Вестланд ХХК. СБД Тѓ-ийн 5-р байр/хуучнаар/, 99190108 Виз. Тухайн хђний єєр улс оронд орох, гарах, дамжин єнгєрєх эрхийг олгосон паспортанд хийх албан ѐсны тэмдэглэл. Орох виз авахын тулд хђлээн авагч талын байгууллага, пђђс, хувь хђний зєвшєєрлийг авах ѐстой. Виз бђрдђђлэхэд хэдэн хоногоос хэдэн сарын хугацаа шаарддаг. Виз нь нэг удаагийн болон олон удаагийн байж болно. Нэг удаагийн виз нь улс оронд тодорхой хугацаанд нэг удаа орох, олон удаагийн виз нь тодорхой хугацаанд хэд хэдэн удаа нэвтрэх эрхийг олгодог. Визийг зориулалтаар нь албаны, ажил хэргийн, хувийн, айлчлалын, ажиллах эрхийн, цагаачлалын, аялал жуулчлалын гэж ангилдаг. /Х.А/ Визард гоби ХХК. СХД Эрдэс боловсруулалт технологи шинжилгээний тєвийн байр 216 тоот, Утас:633551, 99181570 Визийн анкет. Тухайн улс орны нутагт нэвтрэн орохоор виз, зєвшєєрєл авахаар гадаадын дипломат тєлєєлєгчийн газарт хандсан хђний бєглєдєг асуулгын хуудас. /Д.Г/ Визийн хугацаа. Визийн хђчинтэй байх хугацаа улс болгонд харилцан адилгђй бєгєєд хоѐр улсын гадаад харилцааны хамтын гэрээнд тусгасны дагуу хугацаа баталгааждаг. Мєн гадаад улсад зорчигч этгээдийн зорилгоос шалтгаалан хугацаа янз бђр байдаг. Ихэвчилэн гадаад улс руу зорчих виз нь 30, 60, 90 хоног байдаг. Зарим тохиолдолд 6 сар, 1 жил, 5 жил, 10 жилийн визийн хугацаа ч байдаг. Манай улсын хуулинд гадаадын иргэнд орох-гарах визийг 30 хоног, тђр оршин суугч гадаадын иргэнд 90 хоног, олон удаагийн визийг 6, 12 сар, гарах визийг 10 хђртэл хоног, дамжин єнгєрєх визийг 5 хоног, байнга оршин суугч, цагаач иргэн, харъяалалгђй хђнд гарах-орох визийг 120 хоногоор тус тус олгоно. Монгол улсад зорчигч, тђр оршин суух визтэй хђний визийг нэг удаа 30 хоногоор сунгана. /Х.А/ Виржин ланд ХХК. СБД 8-р хороо Канион ёйлчилгээний тєв 1 давхарт, 99193913, 99195985, Факс:323978 Витсамо ундаа. Цэвэршђђлсэн, хийжђђлсэн ус, элсэн чихэр амтлагч, витамин С, хђчлийн будаг, кофейны найрлагатай ундаа бєгєєд MNS 687-98 стандартийн дагуу 1.5л-р савлаж Витсамо-ХХК д ђйлдвэрлэсэн хђнсний бђтээгдэхђђн юм. /Т.Б/ Воолдтур ХХК. ―Тђгээмэл‖ олон улсын сургалтын тєв Вояж плус зочид буудал. Улаанбаатар 28, 330600, 330601, Факс: 976-11-330602

74

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Г Гааль. Ачаа тээш, шуудангийн илгээмж гэх мэт улсын хилээр оруулж байгаа ачааг хянадаг тєрийн байгууллага. Оруулж гаргаж байгаа ачаанаас гаалийн татвар, хураамж авдаг. Гааль нь гол мєрєн, тэнгис далайн боомт, олон улсын нисэх онгоцны буудал, тємєр замын хилийн єртєє, улс орны томоохон тєвђђдэд байрладаг. /Х.А/ Гаалийн мэдђђлэг. Гааль дээр хил нэвтрэгч зорчигч бђр єєрт байгаа болон тусад нь авч яваа ђнэт зђйл, валют, бусад барааны талаархи мэдээллийг ђнэн зєвєєр тодорхойлж бєглєдєг албан хуудас. /Х.А/ Гадаадын жуулчин. ѓєрийн байнга оршин суудаг улсаас єєр улсад аялах зорилгоор 24 цагаас багагђй, 6 сараас ихгђй /жилд/ хугацаагаар хєлсний ажил хийхгђйгээр тђр ирэгч. /Х.А/ Гадаадын иргэний эрх зђйн байдлын тухай хууль. Гадаадын иргэний эрх зђйн байдлын тухай хууль нь 1993 оны 12-р сарын 24-ний єдєр батлагдан гарсан бєгєєд уг хуульд Монгол улсад зорчигч, тус улсын нутаг дэвсгэрээр дамжин єнгєрєгч, тђр буюу удаан хугацаагаар оршин суугч, байнга оршин суугч, цагаач гадаадын иргэн, харъяалалгђй хђн тус тус хамаарна. /Х.А/ Гадаадын хєрєнгє оруулалт. ―Гадаадын хєрєнгє оруулалт‖ гэж Монгол улсын нутаг дэвсгэр дээр аж ахуйн нэгж байгуулах, эсхђл Монгол Улсын аж ахуйн нэгжтэй хамтран ажиллах зорилгоор гадаадын хєрєнгє оруулагчаас Монгол Улсад оруулж буй эд хєрєнгийн болон оюуны ђнэт зђйлийг хэлнэ. /Гадаадын хєрєнгє оруулалтын тухай хуулийн 3.1/ /Х.А/ Гадаадын хєрєнгє оруулалтын тухай хууль. Гадаадын хєрєнгє оруулалтын тухай хууль нь 1993 оны 05-р сарын 10-ны єдєр батлагдан гарсан бєгєєд 4 бђлэг 26 зђйлтэй. Гадаадын хєрєнгє оруулалттай туроператор байгуулах, мєн бааз барих, эсхђл шинэ бђтээгдэхђђн ђйлчилгээнд хєрєнгє оруулалт авах зэргээр уг хуультай холбогдоно. /Х.А/ Газар усны нэр. 1. Аливаа нутаг дэвсгэрийн газар зђйн нэр томъѐоны цогц, 2. Газар зђйн обьектын нэр судалдаг шинжлэх ухаан. Газар усны нэрийг таниулах, нэрийн утгыг зєв таниулах нь жуулчдад мэдлэг олгож их сэтгэгдэл тєрђђлдэг. /О.С/ Газарзђй. Дэлхий газар зђйн бђрхэвч байгаль ђйлдвэрлэл нутаг дэвсгэрийн хийгээд нийгэмнутаг дэвсгэрийн цогцолбор тэдгээрийн бђрэлдхђђн олон хэсгийг судалдаг байгалийн/ физик газар зђйн/ ба нийгмийн /эдийн засгийн, нийгэм эдийн засгийн газар зђйн/ шинжлэх ухааны тогтолцоо юм. Судалж байгаа юмсын хоорондох нягт холбоо, байгаль, хђн ам, аж ахуйг цогцолбороор судалж хђн нийгэм, газрын орчин хоѐрын харилцан ђйлчлэлийн шинж чанарыг тогтоох эцсийн нэгдмэл зорилго нь газар зђйн шинжлэх ухааны тогтолцоог нэгтгэдэг. Газар зђйн шинжлэх ухаан нь судалгааны шийдвэрлэх болон бђс нутгийн олон асуудлыг хослуулан судална. Физик газар зђй шинжлэх ухаанд жинхэнэ физик газар зђй /газар судлал, ландшафт судлалыг хамрана/ бусад шинжлэх ухаануудын заагийн геоморфологи, уур, амьсгал судлал, ус зђй, далай судлал, мєстєл судлал, хєрсний газар зђй, эртний газар зђй хамаарна. Нийгэм эдийн засгийн газар зђйд, эдийн засгийн газар зђй, улс тєрийн газар зђй, хђн амын газар зђй, рекреацийн газар зђй багтана. Газар зђйн шинжлэх ухаануудын тогтолцоонд газар зђй онцгой байр эзлэнэ.Газар зђйд орон судлал, хавсрах шинжтэй эмнэлэгийн газар зђй, цэргийн газар зђй гэх мэт хэд хэдэн салбар ухаан багтдаг. Газар зђйн мэдлэг аялал жуулчлалд нэн чухал ач холбогдолтой. /О.С/ Газар зђйн атлас. Ерєнхий хєтєлбєр газарзђйн дагуу бие даасан бђтээл болгож нэгтгэсэн газрын зургийн цомог. Газар зђйн атласын онцлог нь газрын зургийн дотоод нэгдэл харилцан бие биенээ тодотгосон нарийн уялдаатай байхад оршино. Газарзђйн атласыг агуулгаар нь: ерєнхий газарзђйн, сэдэвчилсэн нийгэм эдийн засгийн, угсаатны зђйн гэх мэт. Нутаг дэвсгэрийнх нь хамаарлаар: дэлхийн, тивийн, далайн, улс гђрний, Муж нутгийн зориулалтаар нь: Эрдэм шинжилгээ, лавлагааны,сургалтын, аялал жуулчлалын гэх мэт ангилдаг. МЭѓ 2-р зуунд Грекийн эрдэмтэн Клавдигтололин зохиосон газарзђйн зургийн цуглуулгыг анхны газарзђйн атласт тооцдог. 1595онд Фламандын зураг зђйч Мернатор газарзђйнхээ зургийн цомгийг Ливийн домгийн хаан атлас нэрээр нэрлэжээ. Аялал жуулчлалын атлас эрэлт хэрэгцээ ихтэй байдаг. /О.С/

75

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Газарзђйн зураг. Байгаль нийгэм эдийн засгийн ђзэгдэл юмсын байршлын зђй тогтол тэдгээрийн уялдаа холбоо орон зай цаг хугацааны єєрчлєлт хєгжлийг зурагзђйн тусгалд тодорхой тэмдгийн тогтолцоогоор багасган харуулах арга. Хамруулсан нутгаар нь дэлхийн, тивђђдийн, улсын; агуулгаар нь ерєнхий, газарзђйн зориулалтаар нь лавлагааны, сургалтын, аялал жуулчлалын гэж ангилдаг. /О.С/ Газарзђйн нэр томьѐоны Англи-Монгол толь. Уг толь нь 6000 гаруй ђгтэй. Аялал жуулчлал физик газарзђй, геоморфологи, болон нийгэм эдийн засгийн газарзђй, зураг зђйн холбогдолтой нэр томьѐо, тогтсон ђг хэллэг зэргийн монгол хэлнээ єргєн хэрэглэгддэг хэлбэрђђдийг тђлхђђ хамруулсан байна. Мєн нэг утгатай боловч монгол хэлнээ єєр єєр хэлбэрээр хэрэглэж болох ђгс, мєн єєр утгаар хэрэглэгдэх ђгийн хувьд утга тус бђрийг ялгах байдлаар бичиж дугаарласан байна. Уг номыг бичихэд аялал жуулчлал газарзђй, геологийн зарим толь бичгийг ашигласан ба ђгсийг сонгон тђђвэрлэхдээ англи хэл дээрх газарзђйн ном сурах бичигт байдаг бичлэгийн хэлбэрийг ашигласан байна./X.Л/ Газарзђйн байрлал /Монгол улсын/. Монгол улс дэлхийн хойд хагас, зђђн уртрагт баруунаас зђђн тийш сунамал, ерєнхийдєє зуйвандуу хэлбэртэй оршдог уудам нутаг дэвсгэртэй улс билээ. Математик газарзђй. Монгол улс дэлхийн цагийн 6, 7, 8-р бђсэд оршдог. Хойд цэг - Хѓ 5200019111, ЗУ 9800511111-т орших Монгол шарын даваа ѓмнєд цэг- Хѓ 4100315111, ЗУ 10400519111-т орших Орвог гашууны бор толгой Баруун цэг- ЗУ 8700417111, Хѓ 4900019111-т орших Хђйтний оргил /Алтай таван богд/ Зђђн цэг- ЗУ 1190571 Хѓ460611-т орших Модот хамар /Соѐлз уул/ Монгол орны хойд цэгээс ємнєд цэг хђртэл 1000311111-ийн зай байх ба энэ нь 1259 км байна. Монгол орны баруун цэгээс зђђн цэг хђртэл 3200110111-ийн зай байх ба энэ нь 2392 км байна. Монголын газар нутгийн дундаж єндєр ДТД1580м байна. /Азийн дундаж єндєр ДТД 960м/ Монгол орны хамгийн єндєр цэг Алтай таван богд уулын ноѐн оргил Хђйтний оргил /Найрамдал/ ДТД4374м байна. Монгол орны хамгийн нам цэг Дорнодын талд орших Хєх нуурын хєндий ДТД552м байна. Дэлхийд хамгийн чухалд тооцогдох дараах хоѐр шугам манай орны нутаг дэвсгэрийг дайран єнгєрдєг байна. Хѓ-ийн 450, ЗУ-ын 900 юм. Нутаг дэвсгэрийн нийт талбай нь 1`565`500км кв ба Франц шиг 3 улс, Англи шиг 6 улс, Итали, Грек, Испани, Ирак, Бельги, Австри улсуудын нутаг дэвсгэрийн нийлбэрээс том байх ба Израйль Дани улсын нутаг дэвсгэр гэхэд л манай орны жижиг аймгийн нэг болох Баян-ѓлгий аймгийн нутаг дэвсгэрээс бага юм. Улс тєрийн газарзђй Монгол улс НёБ-д Япон, Хятад, Солонгос зэрэг улсуудын хамт Зђђн Азийн бђс нутгийн орнуудад багтдаг. Нутаг дэвсгэрийн хэмжээгээр дэлхийд 17-т, Азид Хятад, Энэтхэг, Саудын Араб, Индонез, Иран, Казакстан улсудын дараагаар 7-рт ордог. Хойд талаараа ОХУ-тай, баруун, зђђн, ємнєд талаараа БНХАУ-тай хиллэдэг. Нийт хилийн урт 8219.895 км. Гурван улсын хилийн зааг нь манай талд баруундаа Таван богд уул, зђђн талдаа Тарваган тахын овоогоор зааглан оршдог. Хэдий хоѐрхон улстай хиллэх боловч манай улсад хамгийн ойр орших улс бол Казакстан юм. Манай хилээс баруун тийш 45 км-ын цаана Казакстаны хил байна. Физик газарзђй Хятад, Сибирийн платформын нєлєєнд єргєгдєж тогтсон харьцангуй єндєрлєгт оршдог. Газар нутгийн ихэнхи буюу хойгуурх нутаг нь геосенклиналийн горимд тогтсон бол ємнєд хэсэг нь платформоо хаяалж оршдог. Ази тивийн тєвд єндєрлєг газарт байрладаг нь уур амьсгал бђрэлдэн тогтнох нэг ђндэс нь болж байна. Далайгаас алслагдсан, байгалийн тєрєл бђрийн бђсђђд байдаг. Дэлхийн хамгийн хойшоо тђрж орсон элс /говь/ Увс аймагт байдаг Бєєрєг дэлийн элс юм. Мєн хамгийн ємнєд тийш тђрж орсон мєнх цэвдэгт газар Хангайн нурууны ємнєдєд Баянхонгор аймгийн Эрдэнэцогт суманд байдаг. Бђх нутгийн 81.2% нь 1000м-ээс дээш єндєр, 18.8% нь 1000-ээс доош байдаг. Ийм єндєрт байдаг учир нэлэнхђйдээ сэрђђн хђйтэн

76

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

байдаг. Мєн єндєр уулс нь чийгийг єєртєє татаж дотогш нэвтрђђлдэггђй нь уур амьсгал хуурай болох нєхцлийг бий болгодог. Энэ уур амьсгалын хуурай сэрђђн байдал нь ургамал, амьтны аймгийн бђтэц, тархалт болон хђн зоны амьдралын хэв маягт нєлєєлдєг. Монголчууд эртний нђђдэлчин амьдралаар амьдарч ирсэн нь тодорхой хэмжээгээр цаг агаарын байдлаас нєлєєлж байсан нь илэрхий. /Х.А/ Газарчин. Аяллын ђед газарчилдаг тухайн газар орон, зам харгуйг сайн мэддэг хђн. Ихэвчлэн тусгай сонирхлын болон ижил сонирхлын аяллын ђед газарчилдаг. /Х.А/ Газрын зураг. Дэлхийн тэнгэрийн эрхэс сансрын уудмын биетђђдийн гадаргыг багасгаж ерєнхийлєн зурсан хавтгай дээрх дђрс. Газрын нэр зђй. Нэр судлалын салбар ухаан, хэл шинжлэл, газарзђйн, тђђх угсаатны зђйн шинжлэх ухааны зааг дээр оршдог ухаан тул эдгээр ухаанд судалгаа шинжилгээний чухал хэрэглэгдэхђђн болно. Тухайн нэг газар оронд оноон єгсєн Алтай, Хэнтий, Богд уул, Жаргалант, Булган, Туул зэрэг нэрийг оноосон нэр, тухайлан тэгж оноогоогђй гол, уул, хяр, даваа, гђвээ, хамар, эрэг, нуруу, жалга, нуур, горхи зэрэг нэрийг ерийн буюу дэвсгэр нэр гэнэ. Газар орны нэрийг газар нутгийн хэлбэр байдал, ан амьтан, ургамал, байгалийн баялаг, тэнд сууж ирсэн овог аймаг, хђний нэрээр ихэвчлэн єгсєн байдаг. Жишээ нь: Улаан даваа, Гурвалжинт, Эрдэнэт, Сонгинот, Туулайт, Ёлт, Гиваанжавын нђђр гэх мэт. /О.С/ Газарзђйн хаалт. Газар нутгийн тодорхой хэсэгт хђний ђйл ажиллагаанаас ђзђђлэх аливаа нєлєєллийг бђр мєсєн зогсоох зорилгоор жуулчдыг нэвтрэхийг хориглоно гэсэн ђг. /Х.А/ Газрын тєрх байдал. Харилцан ђйлчлэл, салшгђй нэгдмэл тогтолцоог ђђсгэн орших хам бђрдлээс /газрын гадарга, уур амьсгал, ус, хєрс, амьтан, ургамлын ертєнц/ бђрдсэн байгаль газар зђйн цогцолбор. Байгалийн, хђний хђчин зђйлийн, соѐлын тєрх байдал гэж ялгадаг. /Х.А/ Гайд хаус.

353887, Вебсайт:www.guidehouse.mn

353587,

Факс:

976-11-354408,guidehouse@mobinet.mn,

Гайхарь ХХК. БГД Хасбаатарын гудамж 114–р цэцэрлэг. 01229, 99185342, Факс:369369, Iusanenkh@mn.net Гал тђлэх арга. Хоол унд бэлтгэхэд их гал тохиромжгђй. Бага тђлэхдээ модыг /овоохой ба худаг/ маягаар єрєх нь ашигтай тђлээ бага байх буюу нойтон тђлээтэй ђед чулуу модоор хашлага хаалт, хана болговол галын илчийг сайн ашиглах болно. Тулгын чулуу олдохгђй нєхцєлд нойтон гадас хатгах боломж бий. Ийм гадас нэг удаагийн цай буюу хоол буцалгахад шатаж унахгђй. Нойтон хувцас хатаах, шєнийн турш галлаж хонох зэрэгт их гал тђлнэ. Хар модны гишђђгээр их гал тђлэхэд гишђђг овоолох буюу уртын дагуу хураах маягаар тавьж асаана. Гишђђ хурдан сайн асдаг боловч оч ихтэй. /X.Л/ Галба. ѓмнєговь аймгийн Манлай сумын тєвєєс зђђн хойш оршдог 1261м єндєр уул юм. /О.С/ Галбын говийн улаан тэмээ. Монгол тэмээний омог ѓмнєговь аймгийн Ханбогд суманд ђржђђлдэг. Зонхилох зђс нь улаан хђрэн. ѓргєн тавиу цээжтэй урт уужим ташаа хондлойтой богиновтор хєл мєчтэй борви бђдђђн бие лагс зузаан чийрэг. Буурын биеийн єндєр 173.5см урт нь 149.6см цээжний биелђђр 238.5см шилбэний бђслђђр 23.6см амьдын жин 658.9кг ноосны гарц 10.4кг. Ингэний сђђний гарц саалийн 15-16сард 328-340литр. Дундаас дээш тарган хђчтэй атны нядалгааны гарц 56.1%. Ашиг шимээр бусад тэмээнээс илђђ болохоор угсаа сайжруулахад ашиглаж байна. /О.С/ Галбын говь. ѓмнєговь аймгийн Ханбогд сумын нутгийн ємнєд хэсэгт оршдог 200 гаруй км урт 60км орчим єргєн Далайн тђвшинээс дээш 800-900м єргєгдсєн. Таван худгийн Хоолойн г.м заган ойтой. Хулан, хар сђђлт элбэг. Эрт галвын амьтны чулуужсан яс, мод багагђй тохиолддог. Задгай хєєвєр хєв ус булаг шанд худаг олонтой. Галбын улаан тэмээний нутаг. /О.С/ Галт уул. Дэлхийн царцдаст ђђссэн ангал сувгийг дагаж гадаргад оргилж гарсан лав ђнс хий усны уур хэмхдэст чулуулгаас бђрэлдсэн геологийн тогтоц. Галт уулыг оршиж буй байдлаар нь тђр зогссон, унтарсан гэж ялгадаг. Монгол дахь шинэ тєрмєлийн эртний хђрмэн лав тархсан, тєрх хэлбэрээ хадгалж ђлдсэн Уран бђрхээр, Хорго, Дарь овоо /Алтан овоо/ зэрэг олон галт уул бий. Галт уулын чулуулаг залуу атираат муж болон томоохон хагарал дагаж хэдэн мянган км ђргэлжилсэн бђс ђђсгэдэг. /Умард Монгол, ѓрнєд євєр байгаль, Дорнод Монгол гэх мэт/. /О.С/

77

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Галттай. Хэнтий аймгийн умард хил орчимын Онон-Балжийн нурууны єврєєс эх авч урсан Балж голд цутгадаг. Урт нь 50км. /О.С/ Галттай. Тєв аймгийн нутаг дахь Баруун Барх уулаас эх авч урсан Эх уул голд цутгадаг гол .Урт нь 15км. /О.С/ Галуу. Галуу хэлбэртний багийн Галууны дээд овгийн тєрєл. Усны шувуу. Монголд бор галуу, буурал галуу, хээрийн галуу, хошуу галуу гэдэг 4-н зђйл байдгаас буурал галуунаас бусад нь єндєглєн зусдаг. Хээрийн галууг ОХУ, Монголын Улаан номонд бђртгэжээ. Ургамал хєрс гђехэн усны элдэв амьтнаар хооллодог. Галууг тэжээн єсгєж хђнсэнд ашигладаг. /О.С/ Галуут. Завхан аймгийн Нємрєг сумын нутаг дахь Булнайн нурууны хаяа уулсаас эх авч Цэцэрлэг голд цутгадаг гол. Урт нь 40км. /О.С/ Галуут. Завхан аймгийн Тђдэвтэй уулын араас эх авч холбоо нуураар дамжин Баян нуурт цутгадаг. Урт нь 80 орчим км ай савын талбай 1475км. Галуутайн гол гэж нэрлэх нь элбэг. Усны шувуу их ирдэг. /О.С/ Галуут. Дорнод аймгийн Чулуунхороот сумын нутаг Улз голын умард эрэг дээр 620м єндєрт оршдог нуур 6.5км кв талбайтай 5.8км урт 29км єргєн эргийн шугамын урт 19км. Хур бороо гђний усаар сэлбэгддэг. Усны хамгийн гђн нь 2.0м эзлэхђђн 6.9сая м/куб. /О.С/ Галуут. Дорнод аймгийн Цагаановоо сумын тєвєєс баруун урагш оршдог цуваа нуурын нэг.

1.0км кв талбайтай 1.3км урт 1км єргєн Эргийн шугамын урт 4км. /О.С/ Галуутай. Завхан аймгийн Нємрєг сумын нутаг дахь Тђмэн овоо уулын араас эх авч Тэсийн голд цутгадаг гол. Урт нь 40км. Элсэрхэг хєрстэй газраар урсдаг боловч нилээд хол урсдаг онцлогтой. /О.С/ Галыг аяллаар явахдаа хэрхэн ашиглах вэ. Тухайн єдрийн цаг агаарын байдалд хамааруулж бэлтгэх тђлшний хэмжээг тогтоох боловч ямарч байсан 1-4 цаг тасралтгђй галлах мод, тђлээ нєєцєлвєл зохино. Бороотой хђйтэн орой гал тогооноос тусдаа нийтийн их гал тђлж хувцасаа хатааж дулаацна. Галыг цєєн шђдэнзээр хурдан асаахын тулд сайн бэлтгэх хэрэгтэй. Хэрэв газар нойтон байвал дээр нь хуурай мод, унанги, гишђђ дэвсэх нь зєв. Хусны ђйс хуурай унангины цуулбар зах том дэвсгэр шилмђђст модны ногоон мєчир дор нуугдаж байдаг єсєр, салаа мєчир, давирхай, цуудас зэрэг зђйлс амархан асдаг. Ширђђн бороотой ђед галаа асаахдаа болон хоол унд хийхдээ сђђдрэвч халхавч татах нь зђйтэй. Том бђдђђн хуурай модоор тђлсэн их гал бага зэргийн бороонд унтрахгђй асаад байдаг./Х.Л/ Галын нуур. Сђхбаатар аймгийн Онгон сумын нутагт Онгон элснээс зђђн урагш 1050 м єндєрт оршдог нуур.0.7 км кв талбайтай,1.2 км урт, 0.9 км єргєн, эргийн шугамын урт нь 2.8 км. Хур бороо гђний усаар сэлбэгддэг. Элсэн манхны захад орших тул усанд шумбаж, наранд шарахад тохиромжтой. /О.С/ Галт тэргээр аялах. Жуулчид тємєр замын дагуух газар нутаг ђзэж, галт тэргэндээ хоноглож вагон – ресторанд хооллодог. Галт тэргийг зогсож байх хугацаанд очсон газрынхаа тђђх соѐлын дурсгалт зђйлс, музей зэрэг хєтєлбєрт орсон зђйлстэй танилцаж, тойрон аялал зохион байгуулдаг. Галт тэрэгний цуваанд унтлагын вагоноос гадна 3-4 вагон-ресторан, вагон-клуб, вагон-душ залгадаг. АНУ, Канад, ѓмнєд Африкт ђндэсний паркаар /цэцэрлэгт хђрээлэн/ хуучны галт тэргээр аялах нь тђгээмэл байдаг. Оросын Холбооны Улсад тємєр замын дагуух томоохон хотуудаар галт тэргээр аялдаг. Энэхђђ аялал нь Монгол оронд хараахан хєгжиж амжаагђй бєгєєд шинэ оны эхний єдєр нар харах аяллыг зохион байгуулдаг. Тємєр замын дэргэдэх аялал жуулчлалын товчоо нь аялагч жуулчдыг тємєр замын дагуу аялуулдаг. /Х.А/ Галуутын хавцал. Галуут сумын тєвєєс 20 орчим км-т оршино .Олгой нуураас Галуут гол хойшоо урсан гарахдаа 2 км орчим урт энэ хавцлыг ђђсгэжээ. Хавцал нь100-150 орчим метр гђнзгий эгц хавцал бєгєєд єргєн нь дунджаар 10 метр хамгийн нарийн газартаа 1 метр орчим болно. Энэ хавцлын эгц хажуугийн хад чулуунд ђђссэн ялимгђй тавцангууд дээр хаврын цагт галуу зэрэг шувуу єндгєлдєг. Тэдгээр єндгийг хавцлын дээрээс єнгийн харахад ширээн дээр цагаан будаа цацсан мэт цайран харагдах нь ђнэхээр сонин. /X.Л/ Галын хэрэглээг хориглох. Гал ашигласнааас ђђдэн гарч болох хор хєнєєлийг багасгах зорилгоор ил задгай гал тђлэх явдлыг хориглох гэсэн ђг. /Х.А/

78

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Ган тємєр худаг. Говь-Алтай аймгийн Цогт сумын ємнєд хэсэгт Алтайн євєр говийн заагт хоолойд оршдог баянбђрд. Ямар ч гантай ђед ганддаггђй Гантємєр гэдэг жижиг цагаан дэлбээтэй євєрмєц цэцэг ургах тул худгийн нэр ђђсчээ. Хулан, хавтгай, хар сђђлт зээртэй. /О.С/ Ган тур ХХК. СБД, СБын талбай Кодак гэрэл зургийн газарт. 99193000, Факс:323420, gantour@yahoo.com Ганга нуур. Сђхбаатар аймгийн Дарьганга сумын нутагт сумын тєвєєс зђђн урагш 11 км-т Молцог элсний зђђн хойд захад тђрж орж орших 4 ам.дєр.км талбайтай цэнгэг нуур. Энэ нуурт намартаа шувуудын чуулга болох нь ђнэхээр гайхамшигтай /X.Л/ Ганга нуур ДГ. Сђхбаатар аймгийн Дарьганга сумын тєвєєс 12км-т орших салхины нђђдлээр ђђссэн, хурмал элсэнд хаагдаж тогтсон энэ нуурын орчмыг 32860 га талбайгаар 1993 онд УИХын 83-р тогтоолоор дурсгалт газрын ангиллаар тусгай хамгаалалтад авчээ. Уулын хээр, говийн бђсийн завсар орших цэнгэг уст ђзэсгэлэнт нуур. Орон нутгийн євєрмєц уур амьсгалыг бђрдђђлдэг. /Х.А/ Гангар ББН ХХК. Орхон аймаг Баян єндєр, 21635 Гангат. Говь-Алтай аймгийн Алтай сумын нутаг дахь Аж Богдын нурууны ємнє байдаг олон жалгаар хэрчигдсэн тэгш тал. Цєлєрхєг хээрийн ургамалтай. Хулан, хавтгай, хар сђђлт зээр гэх мэт ховор амьтадтай. /О.С/ Гангын цагаан овоо. Сђхбаатар аймгийн Дарьганга сумын тєвєєс зђђн тийш 10 гаруй км зайд оршдог, 1580 м єндєр унтарсан галт уул. Тахидаг байв. /О.С/ Гандан. Хєвсгєл аймгийн Цагаан-Уул сумын нутаг Булнайн нурууны ар хормойд 1988 м єндєрт оршдог, тектоник гаралтай цэнгэг нуур. 9.6 км кв талбайтай, 4 км урт, єргєн, эргийн шугамын урт нь 494 км. Усны гђн 9.5м эзлэхђђн 44.8 сая м/куб. Амралтын газартай. /О.С/ Гандантэгчилэн хийд. Тєгс баясгалант их хђлгэн хийд хэмээх Гандан буюу Гандантэгчилэн хийдийн анхны сђмийн 1809 онд Далхын дэнж дээр Шар сђм нэртэйгээр байршуулсан. Дараа нь энэ сђмийг Чойрын дацан болгож, 1824 онд Ламрим дуган, 1838 онд 5-р Богдод зориулж Их хот мандлын сђм, Дашчойнхор, Ягдачойлин зэргийг байгуулан єргєжђђлсээр иржээ. 1938 онд хийдийг хааж, зарим сђмђђдийг устгасан байна. Гэсэн хэдий ч 1944 онд зуны эхэн сарын билэгт сайн єдєр ―Мєргєлийн дуган‖ нэртэйгээр Гандантэгчилэн ахин хурлаа хурж эхэлсэн. Одоо тус хийдээс ђлдсэн 6 сђм байдаг бєгєєд 1994 онд улсын хамгаалалтанд авчээ. Тус хийдийн уран барилгууд нь Монгол, Монгол-Хятад, Хятад-Тєвд хэлбэр маягтай бєгєєд барилгын ђндсэн мод, чулуу, тоосго, хєх болон паалантай тєрєл бђрийн вааран эдлэлээс бђрдэнэ. Хийдийн сђм, дуган, асар хаалгыг буддын шашны ѐс дэглэм, зан ђйлтний холбоотой зураг баримал, чимэглэлийн єнгє хослуулан ђндэсний хээ угалзаар баяжуулан уран сайхны аргаар бђтээжээ. Тухайн хийдийн ђндсэн гоѐл чимэглэл нь алтадсан ганжир, жанцан, чойнхорол, бодь гєрєєс, дээврийн амьтад, хонх зэрэг болно. /X.Л/ Ганц модны булгийн дурсгал. Баян-ѓлгий аймгийн Улаан хус сумын нутагт буй Тђрэгийн ђеийн дурсгал, 2 хђн чулуутай, хэдэн дєрвєлжин хашлага бђхий дурсгал. Нэг хђн чулуу нь жирэвгэр сахалтай эр хђнийг нэлээд тоймолсон байдалтай дђрсэлжээ. /О.С/ Ганц модны гол. Баян-ѓлгий аймгийн нутаг дахь Монгол Алтайн гол нурууны араас эх авч Буянт голд цутгадаг. Урт нь 62 км, ай савын талбай 1261 км кв. Нђцгэн, ёерт, Хђйтэн гэх мэт олон гол горхи цутгадаг. Эхэндээ нарийхан сђрлэг хавцлуудтай. /О.С/ Ганц уулын хар нуур. Хєвсгєл аймгийн Цагаан нуур сумын нутагт 1820 м єндєрт оршдог, мєстлийн гаралтай, цэнгэг, 1.9 км кв талбайтай, 1.9 км урт, эргийн шугамын урт нь 4.8 км, зђђхэн талд нь исгэлэн амттай рашаантай. /О.С/ Ганц худгийн даваа. Завхан аймгийн Яруу сумаас Улиастай хот орох тєв замд Хангайн нурууны баруун хойд суганд байдаг 2368 м єндєр, давахад бэрхшээлтэй давааны нэг. /О.С/ Ганцаарчилсан аялал. Нэг ба цєєн хђнтэй бђлэг ђйлчлђђлэгчийн захиалгаар зохион байгуулдаг аялал. ђйлчилгээний багц нь тђђнийг худалдах ђед ђйлчлђђлэгчийн сонголт, хђсэлтээр бђрддэг учраас бђлгийн аяллаас ямагт илђђ ђнэтэй байдаг. /Х.А/

79

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Ганцаарчилсан аялал жуулчлал. ѓєрийн хєтєлбєрєєр нэг хђний хийх аялал.Аялал жуулчлалын пђђс ганцаарчилсан жуулчны захиалгыг /очих газрыг тодорхойлох, хугацаа, хоноглох нєхцєл г.м/ биелђђлдэг. Ганцаарчилсан аялал жуулчлал нь гэр бђл хамаатан садан, уран бђтээлийн солилцоо урилгаар айлчлах зэрэг шугамаар хєгжих боломжтой. Ганцаарчилсан аялал жуулчлал нь нийгмийн болон залуучуудын аялал жуулчлалын хєтєлбєрєєр хэрэгждэг. Ганцаарчилсан аялал жуулчлалын ђйлчилгээг тусгай, ердийн, тєрєлжсєн аялал жуулчлалын пђђсђђд зохион байгуулдаг. /Х.А/ Ганцаарчилсан жуулчин. ѓєрийн хєтєлбєрєєр аялал хийж буй жуулчин. Ганцаарчилсан жуулчин нь аялал жуулчлалын фирмийн ђйлчилгээг ашиглаж болохоос гадна хєтєч – тайлбарлагч, автомашин хєлслєх болон аялал жуулчлалын ђйлчилгээний бусад хэлбэрийг ашигладаг. /Х.А/ Ганцын даваа. Завхан аймгийн Алдархаан, Цагаан хайрхан сумдын заагт байдаг. Улиастай, Улаанбаатарын авто зам дайрч єнгєрдєг, огцом єндєр. /О.С/ Гарах аялал жуулчлал. ѓєрийн байнга оршин суудаг улсаас єєр улсад ямар нэг хєлсний ажил эрхлэхгђйгээр хийх аялал жуулчлал буюу гадаад улс руу хийгдэх аялал жуулчлал. /Х.А/ Гарьд тур ХХК. ЧД Ой мод ХК-ийн байранд. Утас: 99118407,99175326, 300318, Факс:316114 Гахай. Туурайтны баг, хивдэггђй хєхтний дэд баг. Хушуу урт, хурц том матигар соѐотой, сийрэг шигђђ ђстэй. Дэлхий дээр єргєн тархсан таван тєрєл байлаг. Зэрлэг буюу бодон, бабируес, ђђт гэх мэт. Монголд ойн, зэгэсний гэж хоѐр зђйл зэрлэг гахай бий. Гахайг эрт цааас гаршуулан гэрийн тэжээвэр болгож олон ђђлдэр ђђсгэжээ. /О.С/ Гахай. Говь-Алтай аймгийн Алаг хайрхан уулын єврєєс эх авч урсан Алаг нуурт цутгадаг гол. Урт нь 50 км орчим, усны зарцуулалт 8-р сард 0.1 м куб/сек. Гаханч гол гэж бас нэрлэнэ. Хулан, хавтгай, хар сђђлт зээр усанд нь ирдэг. /О.С/ Гачуурт. Тєв аймгийн нутаг дахь Бага Хэнтийн нурууны салбар уулсаас эх авч Туул голд цутгадаг гол. Урт нь 50 орчим км баруун талд нь Улаанбаатар хот байрладаг. Ой мод, жимс самар, ангийн шувуу, ан гєрєєс ихтэй уулын хоорондуур урсдаг. Монголын нууц товчоонд дурдагдсан нэр нь хэвээрээ ђлдсэн. Улаанбаатараас зђђн тийш 20км-т Гачууртын амны хаданд байгаа МЭѓ нэг дэхь мянган жилийн ємнє хђрэл зэвсгийн ђед хамаарах улаан зосон будгаар зурсан зураг бий. /О.С/ Гачуурт тур жуулчны бааз /Ханброй ХХК/. Байршил: Нийслэлийн Баянзђрх дђђрэг, /УБ-18км Гачуурт тосгон орох замд/. 99118914, Гэр:9, Ор:27 Гачуурт ХХК. СХД Гурван гол ХК-ний байр 4 давхар. 631907;633357,99115497, Факс:631711, gatsuurt@Mongol.net Гашуун. Говь-Алтайн нурууны Зараа хайрхан уулын єврєєс эх авч урсан Захуй, Зарамын говийн сэвсгэр хурдсан ширгэдэг гол. Урт нь 60км, єргєн нь 3-8м, гђн 0.2-0.4м , урсгалын хурд нь 0.7м/сек. /О.С/ Гашуун нуур. Завхан аймгийн Сантмаргац сумаас ємнє Галуут голын хєндийд 1539м єндєрт оршдог. Шорвог 0.6км кв талбайтай 1.2км урт, 1км єргєн, эргийн шугамын урт нь 3.8км. Усны шувууд нэлээд цугалдаг. /О.С/ Гашуун нуур. Ховд аймгийн Цэцэг сумын нутагт Цэцэг нуурын хотгорт 1680м єндєрт оршдог. Шорвог, 0.5км кв талбайтай, 1.5км урт, 0.8км єргєн, эргийн шугамын урт нь 3.4км, нђђдлийн шувууд ихтэй. /О.С/ Гашуун нуур. Хєвсгєл аймгийн Цагаан-Уул сумын нутагт 2100м єндєрт оршдог. Шорвог, 0.5км кв талбайтай, 1.2км урт, 0.7км єргєн, эргийн шугамын урт нь 3.2км. Шаврыг эмчилгээнд ашигладаг байжээ. /О.С/ ГБЛ ХХК. СХД,Шинэчлэл компанийн 2-р байр, Утас: 312475 Геологийн дурсгалт газрууд, євєрмєц тогтоцтой газрууд. Орчин ђед экотуризмыг жуулчид их сонирхох болсон, Экотуризм нь євєрмєц онцлогтой. Байгаль бол аяллын гол нєєц, дэвсгэр бђтээгдэхђђн болж байдаг. Тэр дундаа гол бђтээгдэхђђн нь геологийн дурсгалт газрууд,

80

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

байгалийн євєрмєц тогтоц бђхий газрууд болно. Ийм газруудыг улсын болон орон нутгийн тусгай хамгаалалтанд авч ђзмэрђђдийг тодорхой хэмжээгээр нэмэгдђђлэх нь чухал. Манай орон нь Тєв Азийн эко системийн иж бђрдэл болсон Увс нуурын хотгор, ёлэг гђрвэлийн єлгий нутаг болсон ѓмнєговь, эртний хђмђђсийн амьдарч байсан Хойд цэнхэрийн агуй, Монгол дагуур гэх мэт энэ тєрлийн нєєцєєр арвин орон юм. /Х.А/ Герман жуулчинтай харилцахдаа. Цаг барь, Ажил хэрэгтээ ѐсорхуу ханд, Урьдчилан уулзалт хийх нь танд ашигтай. Гђйцэтгэгчид голдуу цол гуншин болон албан тушаалыг нь дуудаж харьцдаг. /Т.Б/ Герком ХХК. ЧД Бага тойруу 52-23. 99120631, Факс:350359, ctsr@usa.com Гичгэний их нуур. Архангай аймгийн Тариат сумын Бђдђђн Гичгэний голын хєндийд оршдог. Галт уулын лаавт хаагдаж тогтсон Бђлэг нуурын хамгийн том нь 0.9км кв талбайтай, 1.2км урт 1.1км єргєн эргийн шугамын урт нь 3.6км цэнгэг устай загас элбэг. /О.С/ Гичгэнийн нуруу. Говь-Алтай аймгийн нутагт оршдог. 3375 м єндєр нуруу, урт нь 70км єргєн нь 15км. Девоны галвын шохойн чулуу дололит, гантиг андезит, порфир, дазит, элсэн чулуу, мєлгєр хєрзєн, алевролит, гэх мэт чулуулгаас тогтжээ . Арав гаруй жижиг гол горхи эх авдаг. Уулст хээрийн ургамалтай. Аргаль, янгир хээрийн ирвэс, чоно, ђнэг, хярс гэх мэт ан амьтантай. /О.С/ Гичгэнэ нуур. Архангай аймгийн Хангай сумын нутагт Нарийн Гичгэний голын хєндийд овоот нуурын ойролцоо 2095 м єндєрт оршдог 0.4 км кв талбайтай 1.2 км урт 1.1 єргєн нь эргийн шугамын урт нь 3.6 км. Эхэндээ нђцгэн сђрлэг хавцлаар урсана. /О.С/ Гишђђт. Говь-Алтай аймгийн Цогт сумын нутагт Индэр уулын єврєєс эх авч Захуйн хотгорын хєрсєнд шингэдэг. Урт нь 30км гаруй эхэндээ нђцгэн сђрлэг хавцлаар урсана. /О.С/ Глобал инженеринг консалтинг ХХК. СБД,15-р хороо 12-63 тоот. 99160636, 318785, Факс: 324931 Глоб центр зочид буудал. Улаанбаатар, Сонгино-Хайрхан дђђрэг 12 хороо. 684050, Факс: 97611-684240 Гуулин хотын туурь. Молцог элсний урд хормойд Дарьганга сумаас урагш 12 км зайтай орших эртний хотын туурийг нутгийнхан ―Гуулин улсын хот― хэмээн домоглон хэлэлцдэг. 1992 оноос Монгол Солонгосын эрдэм шинжилгээний экспедиц ажиллаж, уг туурийг эртний Монгол нутагт Солонгосчууд нђђдэллэн худалдаа наймаа, ђйлдвэрлэл эрхлэж байсан дурсгалтай холбож ђздэг байна. /X.Л/ Говь Алтайн уулс. Говь Алтайн уулс Гичгэний нуруунаас эхлэн зђн урагш ђргэлжилэн Хурхын нуруугаар тєгсєнє. Энэ зайд тђђний бђрэлдэхђђн дэх олон нурууд 1000 гаруй км зурвас газар эзэлнэ. Энд орших нурууд зэрэгцээ ђндсэн 3-н эгнээг ђђсгэн тэдгээр нь хоорондоо зайтай байралсан учир таруу оршдог. Тђђнээс гадна нэг эгнээний нурууд єргєн, маш намхан хєтєл буюу тэгш талархаг газраар тусгаарлагдан хэсэг хэсэг нуруудын байдалтай оршино. /Х.А/ Говь. Манай орны нутаг дэвсгэрийн 1/3 шахамтай тэнцэх талбайг эзэлдэг. Монголын говь нь дотроо ургамал, газарзђйн тєрхєєрєє харилцан ялгагдах Дорноговь, Алтайн євєр говь, Зђђн гарын говь, Хойд говь гэж хуваагдана. Монголын говьд нарлаг ба салхитай єдрийн тоо олон. Хур тунадас хомс, тогтворгђй учраас чийг дутмаг байдаг ба жил, сар, хоногийн температурын хэлбэлзэл ђлэмж ихтэй баянбђрд, мод шугуй, нуга намаг ч тааралдана. Хангайн ємнєд хажуугаас эх авсан Онги, Байдраг, Тђй, Таац, Завхан зэрэг хэд хэдэн гол говийн зђг урсах боловч гадагш урсгалгђй нууруудад цутгана. Монгол оронд 33 том говь байдаг гэсэн ам дамжсан яриа байдаг хэдий ч энэ тоо харилцан хэлбэлзэлтэй байдаг. ёндсэн 33 говь бий. Монгол нутагт хамгийн том говь бол Говь-Алтай аймгийн Шарга суманд орших Шаргын говь юм. /Х.А/ Говь санрайс ХХК. Дорноговь аймаг, Сайншанд сум музейн байранд. 01522, 2241, Дорноговь Сайншанд, ш/х-34 Говь гурван сайхан БЦГ. Анх 1965 онд Ёлын амыг дархалсан бєгєєд 1993 онд УИХ-ын тогтоолоор єргєтгєж, ѓмнєговь аймгийн Сэврэй, Баяндалай, Булган, Ханхонгор, Хђрмэн,

81

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Гурвантэс сумдын нутаг дэвсгэрт орших 2171737 га газар нутгийг хамруулж байгалийн ђндэсний цогцолборт газраар баталжээ. Харин 1995 онд ђндэсний гэсэн ђгийг нь хасжээ. 2000 онд УИХ-ын 29-р тогтоолоор Баянхонгор аймгийн Баянлиг, Шинэжинст, Баянговь сумдын нутаг дэвсгэрт орших 523000 га талбай бђхий газар нутгийг нэмж єргєтгєв. Говийн Алтайн нурууны байгалийн ђндсэн тєрхийг тєлєєлж чадна. ѓндєр уул, уулын нуга, хуурай хээр, заримдаг цєл, цєлийн ландшафттай. Одоо уг газрыг тђшиглэн аялал жуулчлалын ђйлчилгээ эрхэлж буй тур-оператор, жуулчны баазууд олон бий. /Х.А/ Говь трэйвэл ХХК. БГД, qobitravel@magicnet.mn

57-р

байр

43

тоот.

369685,

99167325,

Факс:

369685,

Говь тур ХХК. ѓмнєговь, Даланзадгад, МСёТєвийн байранд. 451336, Факс: 451336 Говь экспедишн ХХК. ЧД,4-р хороо Тѓ-ийн 1-р байр 409 тоот. 322733, Факс: 322733, gobixp@monqol net Говийн бага ДЦГ. ѓмнєговь аймгийн Номгон, Баян-Овоо, Ханбогд, Дорноговь аймгийн Хатанбулаг сумын ємнєд хэсгийн хилийн заагийн Борзон, Зээмгэнэ, Хармагтайн говь зэрэг 1839176 га газар нутгийг хамарсан А, Б хоѐр хэсгээс тогтоно. 1993 онд УИХ-ын 83-р тогтоолоор ДЦГ болгожээ. Монголын зђђн ємнєд говийн ђндсэн хэв шинжийг тєлєєлсєн байгалийн унаган тєрхєє харьцангуй сайн хадгалсан, дэлхийд ховордсон амьтад болох хулан, хар сђђлт, аргаль, янгирийн гол байршил нутаг мєн. /Х.А/ Говийн бђс дэх тђђхэн аялал жуулчлал. Уг бђс нутагт ѓмнєговь, Дорноговь, Дундговь, Говьсђмбэр зэрэг аймгууд багтах бєгєєд Цонжийн чулуу, Хамрын хийд, Цогт тайжийн бичигт хад, Бага газрын чулуу, Сђм хєх бђрд, Сангийн далай хийд, Далибулгийн хийд зэрэг тђђхэн аялал жуулчлалын холбогдол бђхий дурсгалт газрууд олон байдаг. Жишээлбэл: А. Баянбулагийн туурь: ѓмнєговь аймгийн Номгон сумын нутаг дахь Номгон уулнаа орших уг туурь нь шороон далантай, дагтаршуулсан шаварлаг далан, барилгын ор тєдий дурсгал юм. Уг дурсгал нь хђмђђсийн ђед холбогдох бєгєєд тэдний тємрийн хђдэр хайлуулж байсан зуух, олон тєрлийн зэр зэвсэг, ваар, сав олдсоноос гадна тухайн ђеийн худалдааны харилцааг илэрхийлэх зоос олноор олдсон. Б. Сангийн далай хийд: ѓмнєговь аймгийн Номгон сумын тєвд орших уг хийдийн суурь XVIII зууны эхээр буюу 1700-аад оны ђед тавигдсан бєгєєд 1930-аад оны эхээр тус хийд 200 орчим лам хуврага шавилан суудаг 11 сђм дуган, 13 жастай байжээ. Уг хийдийн ђлдэгдэл болох шавар хэрмэн хашаан дотор 3 жижиг, 2 том барилга, дугана байгаа бєгєєд гол дуган болон бусад дугануудын зєвхєн туурь нь л ђлдсэн байна. Уг хийдийн дугануудын хананы чимэглэл нь ялангуяа соѐмбыг хээнд єргєн хэрэглэснээрээ Монгол нутаг дахь бусад сђм хийдийнхээс ялгардаг. В. Цогт хун тайжийн бичигт хад: Уг бичигт хад нь ―Дундговь‖ жуулчны баазаас зђђн тийш 45 км зайд орших бєгєєд уг хадыг цохиход чулуу нь жингэнэн дуугардаг учир Дуутын цохио буюу Дуутын хад гэж нэрлэдэг. Уг хаданд ан гєрєє хийж байгаа болон зан заншлын холбогдолтой олон сђг зураг байдаг. Эдгээрээс хамгийн алдартай нь олноо Цогт хун тайжийн бичигт хад гэж нэрлэгдсэн хад юм. Уг хадан дээр бичсэн шђлэг нь єнєєдєр бичсэн мэт тов тодхон харагддагаараа онцлогтой. Уг шђлэг нь 7 бадаг 28 шад байдлаар бичигдсэн бєгєєд 1624 оны хулгана жилийн 1-р сарын10-нд Дайчинхиа, Гђенбаатар хоѐр хаднаа бичсэн байна. Уг шђлгийн гол агуулга нь Цогт тайж Онон мєрний ойролцоо амьдарч буй Халуут авга эгчээ санан дурсаж тђђнд зориулан цээжээрээ уншсан гэдэг. Г. Сђм хєх бђрд: Их говийн ђзэсгэлэнт Баянбђрд болсон єтгєн ногоон зэгс найгасан хєх нуурын голд орших жижиг толгой дээр 16-17-р зууны ђед байгуулсан чулуун цайзыг Сђм хєх бђрд хэмээн нэрлэдэг. Уг цайзын их барилгынх нь єндєр 8-9 м, ханын зузаан1.5 м бєгєєд уг цайзыг барьсан чулууг 300 км газраас ердийн хєсєг болон тэмээгээр зєєж бэлдсэн байна. Нуурын хєрсний шавар нь байгалийн барьцалдуулагч болдог учир тэндээс авч хэрэглэсэн байна. Энд зуны улиралд тєрєл бђрийн усны шувууд чуулдаг байгалийн ђзэсгэлэн бђрдсэн газар юм. Д. Хамрын хийд: 1821 онд Говийн V ноѐн хутагт Данзанравжаа уг хийдийг байгуулж ―Саран хєхєє‖ алдарт дуулалт жђжгээ тоглуулж байжээ. Сургууль номын сан ђзмэрийн сђм мєн анхны театр болох намтар дуулах дацан байсан уг хийдийн ул мєр хадгалагдан ђлдсэн. Уг хийдийг

82

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

сэргээж музей байгуулсан нь хол ойрын аянчид жуулчдын сонирхлыг ихээхэн татах болсон байна./Х.Л/ Говийн гурван тэмээ жуулчны бааз /Говийн гурван тэмээ ХХК/. УБ, Энхтайвны єргєн чєлєє,76р байшин, Байршил: ѓмнєговь аймгийн Булган сумын Булагтай уулын энгэрт, /УБ-аас 50км, Аймгийн тєвєєс баруун хойш 70км, Булган сумын тєвєєс зђђн урагш 28 км, 313396 325786, Гэр:30, Ор:60 Говийн их ДЦГ. 1975 онд АИХ-ын Тэргђђлэгчдийн 84-р зарлигаар дархан цаазат газар болгосон бєгєєд 1995 онд УИХ-ын 26-р тогтоолоор ТХГН-ийн тухай хуульд нийцђђлэн дархан цаазат газрын ангиллаар баталгаажуулжээ. Говь-Алтай аймгийн Цогт, Эрдэнэ, Баянхонгор аймгийн Баян-ѓндєр, Шинэжинст сумын нутаг дэвсгэрийг хамарсан А хэсэг, Ховд аймгийн ёенч, Алтай, Говь-Алтай аймгийн Тонхил, Бугат сумын нутаг дэвсгэрт орших Б хэсэг гэсэн хоѐр хэсгээс тогтож нийт 5311730 га газар нутгийг эзэлнэ. Тєв Азийн говь, цєлийн унаган тєрхийг хадгалсан дэлхийд ховордсон зэрлэг ан амьтдын єлгий нутаг бєгєєд 1991 онд дэлхийн Хђн ба шим мандлын нєєц газрын сђлжээнд хамрагдсан байна. /Х.А/ Говийн єглєє ХХК. БЗД Амарын гудамж ёнэн сонины байранд. 459003, 315552, Факс: 323394, gobinogloo@magicnet.mn, Вебсайт:www.mol.mn/gobinogloo Говийн тєхєм. ѓмнєговь аймгийн Манлай сумын нутагт оршдог. Зэсийн хђдэр хайлуулж байсан эртний бууц, зэс хайлуулдаг зуухны ђлдэгдэл. Монгол оронд тємєрлєгийн ђйлдвэрлэл хєгжђђлж байсан ђеийн сонирхолтой дурсгал. /О.С/ Говийн худаг. Сђхбаатар аймгийн Тђвшинширээ, Баяндэлгэр сумдын нутгийн заагаар Улаан худгаас Хуримын нуур хђртэл 60-аад км ђргэлжилдэг. Нуур тойром, хужир мараа бђхий хотгор. ёнэмлэхђй єндєр нь 900 км. Цагаан зээртэй. /О.С/ Говийн цагаан нуур. Сђхбаатар аймгийн Тђвшинширээ сумын тєвєєс зђђн хойш 25 км зайд талын хотост байдаг. Бђлэг нуурын хамгийн том 13.3км.кв талбайтай 6 км урт 5.9 км єргєн, эргийн шугамын урт нь 20км. Хур бороо гђний усаар нєхєн сэлбэгддэг. Эргэн тойрон их намагтай, дэрс шигђђ ургасан. Усны шувууд цуглана. /О.С/ Годил Балгас. ѓмнєговь аймгийн Аргалант сумын нутагт байдаг. XVI зууны ђед Монголчуудын байгуулсан хотын ђлдэгдэл. Дєрвєлжин хэрмэн дотор хэдэн барилгын ортой бєгєєд ђйлдвэрлэл явуулж байсан баримт нилээд олддог. /О.С/ Годох уул. Дорнод аймгийн Булган сумын нутагт Чойбалсан хотоос 80 гаруй км-т байдаг 892 м єндєр уул. Харууц сайтай онцлог байрлалтай. /О.С/ Гоѐо /Супотопит/. Гоѐотон овгийн тєрєл, шимэгч, шђђслэг 2 зђйлтэй хђнс, эмийн зэрлэг ургамал. Азийн цєл, заримдаг цєлд элбэг. Нутгийн хђмђђс хђнсэнд хэрэглэдэг. /О.С / Гозоорой /Citellus alaschanicus/. Зурмын тєрлийн зђйл. Биеийн урт 19.5см, 6.4см сђђлтэй. Монголын Говь Гурвансайхан, Гурван Богдын нуруу, Азийн зарим оронд байдаг. Амьтны нђхэнд орогнон євєл ичээлдэг, таана, хємєл зэрэг шимт ургамлаар хооллодог ђслэг амьтан. Ажиглахад сонирхолтой. /О.С/ Гол горхи. Монгол орны гадаргын усны ђндсэн тєрєл нь гол мєрєн бєгєєд тэдгээр нь нутгийн хойд хэсэгт гол тєлєв байршина. Энэ нь уул нурууд єєртєє ђлэмж их чийг хуримтлуулж газар доорхи усыг тэтгэдэг явдал, нєгєє талаас уул ђђсэх хєдєлгєєний ђр дђнд газар доорхи усны ђе давхрага дээшилснээс шалтгаалдаг. Манай орны нутаг дэвсгэр дээгђђр дайрч єнгєрєх дэлхийн усны хагалбарын шугам нь тус улсын ус зђйн сђлжээг умард мєсєн далайн, номхон далайн, тєв Азийн гадагш урсгалгђй гэсэн гурван ай савд хуваадаг байна. Монгол орны гол мєрний нийт урт 67000 шахам км нийлбэр урт ба 2003 оны байдлаар 4882 гол горхи байх бєгєєд ихэвчлэн Хангай, Хэнтий, Хєвсгєл, Алтайн уулсаас эх авна. 1. Хойд мєсєн далайн ай савд тус улсын нутаг дэвсгэрийн талбайн 20.6% гол мєрний бђх урсацын 52.4% нь оногдох ба тђђнд Сэлэнгэ мєрєн бђх цутгалын хамт, Хєвсгєлийн Шишхид, Алтайн Хуримт голууд багтана. 2. Номхон далайн ай савд Хэрлэн, Онон, Улз, Халх зэрэг голууд багтах ба энэ сав тус орны нийт талбайн 13.8%, гадаргын урсацын 15.9%-ийг бђрдђђлнэ. Тєв Азийн гадагш урсгалгђй савд манай улсын нутгийн 65.6%, гол мєрний урсацын нийлбэрийн 92% оногдох ба тђђнд Алтайн нуруунаас эх

83

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

авсан Ховд, Буянт, Цэнхэр, Булган, ёенч, Бодонч, Барлаг, Хангайн нуруунаас эх авсан Завхан, Тэс, Хђнгђй, Онги, Байдраг, Тђй, Таац голууд болон бусад жижиг голууд хамрагдана. /Х.А/ Голдентур ХХК. ХУ, АШёН-ийн хашаанд, Утас: 99110405 Гол модны Хђннђ булш. Архангай аймгийн Хайрхан сумын Хђнђй голын урд хєндийд буй хђннђгийн ђеийн булш, ђђдэвчтэй болон жирийн иргэдийн том жижиг булшнууд. /О.С / Гомдлын дэвтэр. Хэрэглэгчийн эрэлт, хђсэлт, санал, гомдлыг олон аргаар судалж шинжилдэг бєгєєд ђђний нэг хэлбэр нь гомдлын дэвтэр юм. Уг дэвтэрт бичигдсэн гомдлыг цаг тухайд нь барагдуулахаас гадна нарийвчлан судлан шинжилж ђйл ажиллагаандаа ђнэлэлт дђгнэлт єгнє. Ийм дэвтрийг аялагч, жуулчдын хђрээнд аялуулбал цаашдын ажилд их хэрэгтэй /Т.Б/ Гоогийн нуруу. Ховд аймгийн Мєнххайрхан, Манхан сумдын заагт оршдог 3677м хамгийн єндєр оргил нь юм. Урт нь 20км. Аргаль, янгир, ђнэг, ирвэс, чоно, туулай гэх мэт ан амьтантай. Гђн хавцал олонтой. /О.С/ Горхи. Тєв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт, Туул, Тэрэлж голын бэлчрээс доош байдаг ђзэсгэлэнт уулс. Усан болон утаат болорын ордтой. Сонин хэлбэрийн хад цохиотой. Холимог ой, олон горхи булагтай. Аялал жуулчлалын 20 гаруй баазтай. /О.С/ Горхи-Тэрэлж БЦГ. Тєв аймгийн Эрдэнэ сумын нутгаас 293168 га талбай хамрагдана. 1995 онд УИХ-ын 83-р тогтоолоор байгуулагдсан. Бага Хэнтийн нурууны євєр хэсгийн иж бђрдлийг тєлєєлж чадахаас гадна аялал жуулчлалыг зохион байгуулахад тохиромжтой. 2005 оны байдлаар 72 аж ахуйн нэгж тус газар аялал жуулчлалын ђйл ажиллагаа явуулахаар зєвшєєрєл авсан байна. /Х.А/ Гєлєм. Монгол эмээлийн олом жирэмний халхавч. Гоѐлын зориулалттайгаас гадна, олом, жирэмний уяа гогцоог далдлах, морины бие холгох, морины хєлснєєс хувцас хамгаалдаг. Ширэн гєлєм, хивсэн гєлєм гэх мэт ялгаатай. Гєлєм дугуй, дєрвєлжин єнцєгтэй, угалзтай, угалзгђй байдаг. Угалзтай гєлємийг голдуу битђђ, тђмэн жиргээс хээтэй хийдэг. /О.С / Грейтчингис экспедишнсХХК. БГД Факс:310455, greatgenhis@magicnet.mn

СанктПетербург

холдинг.Утас:

310455,

99194746,

Грийт монгол Адвентурс ХХК /Great Mongol Adventure's LLC/. ЧД, Аризона тєв, 31 тоот. Улаанбаатар-210644, ш/х-768. Утас: 331191, 99113310, Факс: 331192, travel@greatmongoltour.com, Вебсайт: www.greatmongoltour.com Грийт номадс ХХК. ЧД Ханамаса ХХК-ийн байранд. Утас: 99193452, 364817, 95153919, Факс: 313098, info@greatnomads.com, Вебсайт: www.greatnomads.com Группын тийз. Нэг групп болсон жуулчдын бђгдээрээ нэгдсэн нэг чиглэлээр аялах хамтаар зорчих тийз. Группын тийзийг зорчих бичиг баримтуудыг хялбарчлах ба хямдруулах зорилготойгоор ашигладаг. Тухайн тийзийг группын тарифаар тодорхой хєнгєлєлттэйгээр ђнэлэн группын ахлагчийн нэр дээр тђђний гишђђдийн тоог зааж єгєн бичиж єгдєг. Энэхђђ тийз нь группээс салах ба аялалыг бие даан ђргэлжлђђлэх эрхийг оролцогчид олгодоггђй /Д.Г/ Гуа дов. Тєв аймгийн зђђн ємнєд нутагт Хэрлэн голын Цагаан арал дахь хђннђгийн ђеийн тахилгын газар, ордны ђлдэгдэл. Эргэн тойрон шороон хэрэмтэй, тєвдєє барилгатай байсныг гэрчилсэн барилгын янз бђрийн хэрэглэгдэхђђн, тахилгын ширээ зэрэг олдсон. /О.С / Гуа єндєр. Тєв аймгийн Дэлгэрхаан, Дундговь аймгийн Эрдэнэдалай сумдын заагт байдаг 1779м єндєр, нђцгэн уул. Цонхийн дунд толгой гэж бас нэрлэнэ. Онцлог байршилтай. /О.С/ Гуанз. Байршилаар нь нийтийн ђйлчилгээний, ђйлдвэрийн газрын ажилчидын, албан байгууллагын, бђх шатны сургуулийн, сувилал, эмчилгээний, дотуур байрны, явуулын гуанз зэрэг тєрєл ангилалд хуваагддаг. ёйлдвэрийн газар албан байгууллага сургуулийг тђшиглэн ажилдаг тогтмол байнгын ђйлчлђђлэгчтэй гуанз нь тухайн газрын ажил хичээлийн цагийн хуваарьт зохицуулан ихэнх тохиолдолд ђдийн хоолоор ђйлчлэх бєгєєд олон ээлжээр ажилдаг газруудад шєнийн ээлжийн ажилчдын тодорхой цагт ђйлчилгээний танхимд буюу ажлын байранд хооллох ажлыг зохион байгуулдаг. Гуанз нь зах зээлийн эрэлт, хэрэглэгчийн онцлог, худалдан авах чадварт тохируулан нарийн ажиллагаа бага шаардагдах, харьцангуй хямд ђнэтэй, нэр тєрєл єдєр єдєрт аль болох давтагдахгђй байх хоол, халуун, хђйтэн ундаа, ширхэгийн

84

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

зђйлийг захиалгаар биш, урьдчилан хийж хэрэглэгчдэд богино хугацаанд шуурхай ђйлчилдэг хоолны газар юм. /Т.Б/ Гуна. Тєв аймгийн Батсђмбэр сумын нутагт Сєгнєгєрийн гол хойд талд байдаг 1900м єндєр нуруу. Шилмђђст мод зонхилсон битђђ ойтой, буга, чоно, гахай гэх мэт ан амьтантай. Самар жимсээр элбэг. /О.С/ Гунай. Хєвсгєл аймгийн Улаан Тайгын єврийн цуваа нуураас эх авч Шишихид голд цутгадаг уулын гол. Урт нь 95км, урсгалын хурд 1.5-2м/сек, гђн нь харгианд 0.5-1м, цђнхээлд 3м, ђе ђе их ђерлэж эргээс халина. ѓндєр уулсын хооронд ђзэсгэлэнт хавцал, хєндийгєєр урсана. /О.С / Гунайн эхний нуур. Хєвсгєл аймгийн Улаан-Уул сумын нутагт Гунийн голын эхэнд 2500м єндєрт байдаг мєстлєгийн хунхад тогтжээ. 1.8км кв талбайтай, 2.2км урт, эргийн шугамын урт 6.4км. ёзэсгэлэнт хотгорт ђђсжээ. /О.С / Гурмасан /Хурмасан/. Увс аймгийн Зђђнговь сумын нутгийн олон булгаас эх авч Увс нуурт цутгадаг гол. Урт нь 123км, ай савын талбай 8178км кв. Тђђнд Зђђнтуруун, Баруунтуруун, Хангилцаг гол хур бороо их ђед цутгадаг. Элсэн манхнуудын дундуур шингэлгђй урсаж гардаг онцлогтой. /О.С / Гурвалжин уулын бичээс. Булган аймгийн Гурванбулаг сумын Гурвалжин ууланд байдаг бичээс. Арван таван ђсэг зурлага, 2 тамгаас бђтдэг. ―Гекри кулы амысдеит‖ гэж ђгчлэн буулгаад ―Тэнгэрийн боол одоо ирж сурал хий‖ гэж монголчилжээ. Академич Б. Ренчин ―Монголын нутаг дахь хадны бичээс‖ бђтээлдээ тайлбарын хамт хэвлђђлсэн. /О.С/ Гурван булган жуулчны бааз /Ой Ан жуулчин нэгтгэл ХХК/. Баянгол дђђрэг, Энигма тєв, 210 тоот Байршил: Архангай аймгийн тєвийн хойно орших Булган уулын зђђн суганд, /УБ-с 465км, Аймгийн тєвєєс хойш 1,5км/, Утас:300301,300799. И-Мэйл:enigma@magicnet.mn, Гэр: 8, Ор: 24 Гурван Бђгтэйн элс. ѓмнєговь аймгийн Баяндалай сумын Зурамтай уулын євєр байдаг делювипролювийн гаралтай элс, загаар бэхлэгдсэн бђрхэвч, далан, урд захаараа нђцгэн манхантай. Бэлчээрийн ургамалтай учир хулан, хар сђђлт элбэг. /О.С/ Гурван Мандалын бичээс. Баянхонгор аймгийн Бууцагаан сумын Мандалын голын сав дахь Гурванмандал уулнаас олдсон 2 зђйл хадны бичээс. ёђнд: а) дунд мандалын баруун урд урагшаа харсан хаданд 2 хэсэг газар гурван мєрєєр сийлжээ. б) адаг мандалын зђђн урд талын хаданд мєн гурван мєрєєр ђзђђртэй зђйлээр зурж бичжээ. /О.С/ Гурван нуур. Баян-ѓлгий аймгийн Алтай сумын нутагт 590м єндєрт байдаг. Мєстлєгийн гаралтай. Цэнгэг, 0.4км кв талбайтай, 1км урт, 0.8км єргєн, эргийн шугамын урт 2.4км. ёзэсгэлэнт байгальтай. /О.С/ Гурван нуур. Хэнтий аймгийн Дадал сумын нутагт 980м єндєрт байдаг. 0.2км кв талбайтай, 0.9км урт, 0.2км єргєн, эргийн шугамын урт 0.8км орчим. Чингис хааны тєрсєн газар гэсэн домог бий. Монгол тєр улсаас Чингис хааны 800 жилийн ойд зориулан анхны сђрлэг хєшєєг энд босгожээ. 1939 онд байгуулсан амралтын газартай. Жуулчдын очих дуртай газар /О.С/ Гурван нуурын рашаан. Хэнтий аймгийн Дадал сумын нутагт оршдог. Ус шаврыг нь зђрх, судас, мэдрэл, умайн євчин, арьсны намрас, хайрст ђлд, ђе мєч, бодисын солилцооны зарим євчинд, ходоод гэдэсний ђрэвсэл анагаахад хэрэглэдэг. /О.С/ Гурван сайхан уул. ѓмнєговь аймгийн нутгаар 100 гаруй км ђргэлжилсэн Баруун, Дунд, Зђђн сайхан гэсэн 3 саланги том нуруу юм. Говь-Алтайн нурууны нэг хэсэг. Хамгийн єндєр оргил нь Даланзадгадад ойр орших 2800м єндєр Зђђн сайхан уул юм. Гурван сайхан уул нь говийн амьтан ургамалтай бєгєєд энд аргаль, янгир элбэг бий. Гурван сайхан уулын 4100 ам.дєр.км талбайтай тєв хэсгийг нь 1994 оноос улсын хамгаалалтад аваад байна. /X.Л/ Гурван тургын хадны бичээс. Увс аймгийн Сагил сумын Баруун тургын Шовгор хад, Хамуут, Дунд Тургын хєндий, Гурвантолгой, Нарийн дэл, Хад ђзђђр, Зђђн Тургын Цагаан єтєг, Тэрэм хад, Хар нарт, Хоо ђзђђр зэрэг газрын хаданд сийлсэн зураг. Чулуун болон хђрэл, тємєр зэвсгийн ђеийн дурсгал. /О.С/

85

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Гурван Тэс. ѓмнєговь аймгийн Гурвантэс сумын тєвийн ойролцоо 1345м єндєрт байдаг. Ширгэдэг нуур. Хуртай ђед 1.8км кв талбайтай, 2.4км урт, 1км єргєн, усны эрдэсжилтэд хлорт натри, сульфат магни зонхилно. Нуурын давсыг эрт ђеэс ашиглаж иржээ. /О.С/ Гурван тэсийн элс. ѓмнєговь аймгийн Гурвантэс, Ноѐн сумдын нутагт Сэрвэй /2631м/, Хђрэн Ханангийн /2897м/ нуурны хоорондох их хоолойд єргєрєгийн дагуу 100 гаруй км ђргэлжилдэг элс. Делюви-пролювийн гаралтай. Бэлчээрийн ач холбогдолтой. Баруун хэсгийг Баруун голын, дунд хэсгийг Дунд голын, зђђн хэсгийг Зђђн голын элс гэнэ. Заг, хармагаар сайн бэхлэгдсэн далан, довцог, молцог хэлбэрийн элс зонхилох боловч загийг тђлшинд их хэрэглэж байснаас нђцгэн манхны тоо, элсний нђђлт ихэсжээ. /О.С / Гурван Хєвсгєл. Дорноговь аймгийн Хєвсгєл сумын нутагт байдаг 1033-1093 м єндєр гурван намхан нуруу. Говийн хєрс ургамалтай. Уулын нэрээр сумаа нэрлэжээ. Хулан, хар сђђлт, зээртэй. /О.С / Гурван чулууны сарьдаг. Тєв аймгийн Эрдэнэ, Батсђмбэр сумдын заагт оршдог 2356м єндєр уул. Туул, Хараа голын усны хагалбар. Бараг оройдоо хђртэл битђђ ойгоор хучигдсан боловч оройдоо ойгђй, нђцгэн сарьдагтай. Ан амьтан, самар, жимсээр баян. /О.С / Гурван шорон. Говь-Алтай аймгийн Бугат сумын нутгийн ємнєд захад, Тахийн шар нуруунд байдаг 2202м єндєр уул. Шовх хад цохио олонтой учир Шорон гэж нэрлэжээ. Аргаль, янгир, ирвэстэй. /О.С / Гурван нуур амралт сувилал. Хэнтий аймгийн Дадал сумын тєвд далайн тђвшнєєс дээш 800м єндєрт нарсан ойн дунд Гурван нуурын хєвєєнд байдаг. Улаанбаатар хотоос 600гаруй, ѓндєрхаан хотоос хойш 270км зайтай. 1949 оны улсын амралт, 1955 оноос сувилал болгосон. Мэдрэл, ђе мєчний архаг євчнийг анагаадаг. Одоо ―Баян-Эрдэс‖ компани єргєтгєн тохижуулж амрагчид, жуулчид олноор очдог болов. /О.С/ Гурвуулбилэг ХХК. БГД, 4-р хороо, БЗД 12-р хороолол Токиогийн гудамж Даймонд зочид буудал 461841, 99191111, 99722633, Факс:461841, И-Мэйл:Gurvuulbileg@yahoo.com Гурилан бђтээгдэхђђн. Манай орны тэргђђлэх ђйлдвэрђђдийн нэг болох ѓгєєж, Талх чихэр-ХК нуудад жимст мєєхий, цагаан мєєхий, нахиа, мичид, еэвэн, хэвийн боов, баялаг, цэцэгт, цайны боов, савхан, зђсмэл, нийслэл, зочин, шанзгђй, танзуур, мини баялаг зэрэг гурилан бђтээгдэхђђнђђдийг Монгол улсын стандартийн дагуу ариун цэвэр, эрђђл ахуйн єндєр тђвшинд ђйлдвэрлэн худалдаалж байгаа. Эдгээр бђтээгдэхђђнђђдийг жуулчид ихэд тааламжтай сонирхон хэрэглэдэг. /Т.Б/ Гурилын хоолой. ѓмнєговь аймгийн Гурвантэс, Баянхонгор аймгийн Баянговь сумдын заагт байдаг хєндий. Элсэн манхан, загтай. Салхины элэгдэлд их автсан тул янз бђрийн єнгє хэлбэртэй, шовгор толгой эрэг, ђлдэгдэл толгодтой. Хулан, хавтгай, хар сђђлт, шар чичђђл, говийн зараа элбэг. /О.С/ Гурилтай шєл. Мах, хэрчсэн гурил, бєєрєнхий сонгино, холимог єєхєн тос, аарц буюу ааруул,шєл буюу уснаас орц нь бђрдэнэ. - Буцлаж байгаа шєлєнд нарийхан хэрчсэн мах хийж 8-10минут зєєлєн галаар чанаж жижиг хэрчээд тосонд хуурсан сонгиныг нэмж хутгаад буцалмагц хэрчсэн гурилаа хийж 10-12минут чанаад бэлэн болгоно. Олгохдоо аарц буюу ааруул нэмж хярж хєшиглєсєн ногоон сонгино цацна. Аарц ааруулгђй олгож болно. /Т.Б/ Гурт /Гуртын Булуу/. Хєвсгєл аймгийн Галт сумын нутагт оршдог 2907м єндєр уул. Хавтгай бємбєгєрдђђ оройтой. Оройн хилээс дээш гадаргадаа хад чулуутай. Шинэс, хушин ойтой. Буга, бор гєрєєс, баавгай, гахай, чоно зэрэг ан амьтан элбэгтэй. /О.С / Гутай. Тєв аймгийн нутаг дахь Хэнтийн нурууны салбар уулсаас эх авч урсан Туул голд цутгадаг жижиг гол. Урт нь 15км. Рашаанаараа алдартай. ёзэсгэлэнт хєндийгєєр урсана. /О.С / Гутайн давааны нуруу. Хэнтий аймгийн Батширээт, Биндэр сумдын хилийн дагуу Амгалант, Хувьтай голын усан хагалбар болсон 1738м єндєр уул. Урт 20км. Ой тайгын ан амьтан, хус, шинэсэн ойтой. /О.С/

86

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Гутлыг аялалд хэрэглэх талаар. 1.Хєлєє холгохгђй байх аргад суралцах: ёђний тулд хєлєє ямагт арчилж байх шаардлагтай. Хєл холгох шинж илэрвэл холгосон шалтгааныг нь дор нь олж даруй арга хэмжээ авна. Гутал томдож холхих, ороолт буюу оймс ђрчийн атирах, гутлын хатуу хэсэг хєл дарах, гутал тулах, нойтон болон хиртэй оймстой явах, хєлєє угаахгђй байх зэрэг олон шалтгаанаар хєл холгодгыг санах хэрэгтэй. Арьс нь улайссан буюу цэврђђтсэн байвал цэвэр хєвєн болон марль туузаар тогтоон оймсоор дарж ємсєєрэй. Цэврђђг хагалах хэрэггђй. Цэврђђ нь хагарсан байвал иод тђрхэж нягт бооно. Хєлєє єдєр бђр угааж хумсаа байнга авч хиргђй оймс ємсєж, гутлаа холхихгђйгээр ороох буюу ђдэж явбал хєл холгохгђй гэдгийг анхаарах хэрэгтэй. 2. Гутал бол аялагч хђний хувийн хэрэглээний хамгийн чухал эд юм: Иймээс замын байдал хєлєндєє тохируулж гутлаа зєв сонгох хэрэгтэй. Хатуу хєрстэй буюу хад чулуутай замд хатуу ултай ширэн гутал тохиромжтой. Гутал нь уужимхан 1-2 давхар ноосон оймс эсвэл дан оймс давхар ороолттой багтаж байхуйц хэмжээтэй байх хэрэгтэй. Усны гуталд эсгий улавч заавал дэвсэж ноосон оймстой ємсєж байх хэрэгтэй. Усны гутал амархан чийг татдаг тул оймс буюу ороолтыг єдєрт хэд хэдэн удаа солих шаардлагатай. Норсон оймс ороолтыг ђђргэвчний гадна талд хавчуулж явахад замд амархан хатна. Отог дээр норсон гутлаа хатаавал зохино. 3. Норсон гутлыг халуун галд огцом шарж болохгђй: Харин хаймар шаахайг улнаас нь галд ээж хатаана. Ширэн гутлыг хоншоор, тђрий талаас нь галд ээж хатаавал арьс нь татаж, язарч тасардаг. Иймд аялалд явахдаа ажил ба гоѐлд хэрэглэхээ больсон хуучин гутал ємсєхєд гэмгђй. Усны гутлын тђрийг нь гђйцэт эргђђлээд улнаас нь ээвэл хурдан хуурай болно. ѓдрийн наранд их амархан хатдаг. Усны гутал болон нийлэг ултай бусад гутлын ул галд амархан хайлдагийг мартаж болохгђй. 4. Засварын хэрэгсэл нь хол ойрын ямарч аялалд заавал хэрэгтэй болдог зђйл юм: Аялагчид шєвгєн зђђг хамгийн ойрын туслагчаа гэж ђздэг. Гутлын машины зђђг бариулд бат бєх бэхэлж энэ багажийг хийнэ. Бариул дотор нь бђдђђн утас хийж утсаа бариулыг цоолж гаргаад зђђнд сђвлэнэ. Шєвгєн зђђгээр гутал, ђђргэвч, майхан, зэрэг хатуу юм оѐход онц хэрэгтэй. /X.Л/ Гуулин. Говь-Алтай аймгийн Дэлгэр сумын нутаг Завхан голын урд эрэгт байдаг хороо.

1.7мянган хђн амтай. Гуулингийн талын услах системийг тђшиглэсэн тэжээлийн аж ахуй, амралтын газартай. /О.С / Гуулингийн тал. Говь-Алтай аймгийн Дэлгэр сумын нутгийн хойд хагас Завхан гол хђртэл ђргэлжилдэг. 600км кв орчим талбайтай, баруун бђсийн томоохон тал. /О.С / Гђег хаан жуулчны бааз /Монгол хаад тур ХХК/. Баянгол дђђрэг, Варъете чуулганы баруун талд Байршил: ѓмнєговь аймгийн Ханхонгор сум, Баруунсайхан уулын Хавцгайтын аманд, /УБ580км, Аймгийн тєвєєс баруун урагш 35 км/, 325296, Факс:326243, khansofm@mongol.net, Гэр: 10, Ор: 26 Гђзээ. Хивдэг малын гэдэс, ходоодны хамгийн багтаамжтай хэсэг. Хэвлийн хєндийн зђђн хэсгийг дђђргэн эзэлдэг хђђдий хэлбэртэй малын эрхтэн бєгєєд хоол хђнсэнд чанах, шарах ба хатаасан байдлаар хэрэглэдэг. /ТБ/ Гђзээн ђдмэг. Цэвэрлэсэн гђзээний нимгэн хэсэгт хєшиглєсєн мах, єєх хийж, давс сонгино зэргээр амт оруулан ам амсарыг ђдэх буюу боож жигнэж болгосон хоол. /Т.Б/ Гђмбийн дэнжийн дурсгал. ѓвєрхангай аймгийн нутаг Орхон голын Гђмбийн дэнжид буй хђрэл зэвсгийн ђеийн буган хєшєє, дєрвєлжин булш, дугуй чулуун далантай булш, дугуй чулуун далантай дєрвєлжин хђрээтэй булш. /О.С/ Гђн нуур. Архангай аймгийн Хайрхан сумын нутаг Хєшєєтийн хєндийд 1431м єндєрт байдаг нуур. 2.4км урт, 1.1км єргєн, эргийн шугамын урт 5.8км. Баруун талаас нь Уртын гол цутгадаг. Гђн нь 7.7м. Эзлэхђђн 5.6сая м/куб. Усны температур 7-р сард 19-200С, 1-р сард 50С. Тунгалагшилт бага /1.2-1.7м/, ерєнхий эрдэсжилт 517.1-579.2 мг/л, гидрокарбонат ангийн натри, магнийн бђлэгт багтана. Усны шувууд, Умард мєсєн далайн ай савын зарим загас амьдардаг. /О.С / Гђн нуур. Говь-Алтай аймгийн Хєх морьт сумын нутагт Монгол элсний хаяанд 1311 м єндєрт оршдог.1.2 км урт,0.8 км єргєн. Эргийн шугамын урт нь 3 м, элсэн манхны захад оршдог. Цэнгэг устай учраас аялал амралтанд тохиромжтой./О.С/

87

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Гђн нуур. Завхан аймгийн Ургамал сумын нутагт Хђнгђйн голын хєндийд 1311 м єндєрт оршдог. 1.2 км урт, 0.8 км єргєн. Эргийн шугамын урт нь 3 км. Элсэн манхан зђлэг зонхилсон аялал, жуулчлалд нэн тохиромжтой. Усны шувууд цуглардаг. Гђн нуурын орчмоос чулуун зэвсэг нэлээд олддог./О.С/ Гђн нуур. ѓвєрхангай аймгийн Хайрхандулаан сумын тєвєєс урагш Тээлийн голын зђђн эрэгт 1753 м єндєрт байдаг. Шорвог, эргэн тойрон намгархаг, ундарга сайтай булаг цутгадаг. 1.4 км урт, 0.9 км єргєн. Эргийн шугамын урт 3.6 км. Сульфат, бикарбонат, натри зонхилсон карбонатын усанд хамаарна. Эмчилгээ сувилгаанд ашиглах боломжтой./О.С/ Гђн нуур. Тєв аймгийн Баяндэлгэр сумын нутагт 1323 м єндєрт байдаг.1.2 км урт, 1 км єргєн.Эргийн шугамын урт 3.4 км./О.С/ Гђн нуур жуулчны бааз /Улаанбаатар Бат Оюу ХХК/. Байршил: Сэлэнгэ аймгийн Алтанбулаг сумын нутагт Гђн нуурын зђђн талд нарсан ой дунд, /УБ-350км, Аймгийн тєвєєс зђђн тийш 37км, Алтанбулаг сумын тєвєєс зђђн урагш13км/, 01362-23057, bayar772001@yahoo.com, Гэр: 5, Ор: 30 Гђн Сухайт. Дорноговь аймгийн Мандах, Хатанбулаг сумдын нутгийн заагийн 846 м єндєрт байгаа нуур. 4.3 км урт, 1 км єргєн. Эргийн шугамын урт 10.6 км. Хур тунадас, гђний ба сайрын усаар сэлбэгддэг боловч заримдаа хатаж тойром болдог. Сухай, заган тєгєлтэй. Хармаг ургана. Усны шувуудтай./О.С/ Гђн тамга. Говь-Алтай аймгийн Бугат сумын нутаг дахь Алтайн євєр говь, Хонь усны говиос зђђн тийш 30 гаруй км зайд байдаг тогтмол задгай устай баянбђрд. Цєлєрхєг талын дунд зђлэг ногоо жигдэрсэн, хђйтэн тунгалаг устай сэтгэл татам газар./О.С/ Гђнж жуулчны бааз /Монгол хаан трэвел ХХК/. Энхтайвны єргєн чєлєє 29-3. Байршил:Тєв аймгийн Эрдэнэ сумын Гялалзахын эх гэдэг газарт/УБ-Тэрэлжийн замаар 95км, Тэрэлж голыг гаталж 30км, 99178390 329465, Гэр: 2, Ор: 6 Гђнжийн сђм. Дархан ван ноѐны дээд нэг ђе Богд дархан ван Дондовдорж 1697 онд Манжийн Энх-Амгалан хааны гђнжийг хатнаа болгон авч, олон он жил ханилан суужээ. Хожим тэр хатныг нас барахад Баруун баянд /одоогийн Тєв аймгийн Эрдэнэ сумын нутаг бєгєєд Улаанбаатар хотоос 100 гаруй км-т оршино/ сђм барьж тэр сђмийн хєлємжинд шарилыг нь оршуулж, Гђнжийн сђм гэж нэрлэх болсон бєгєєд хошуунаасаа нэг отог таслаж уг сђмийг сахиулжээ. Гђнжийн сђмийн ђлдэж хоцорсон байгууламж нь: 1. Богдын хаалганаас 2 тийш ђргэлжилсэн 2.5 м єндєр, 4900 ам дєрвєлжин метр талбайтай хэрмэн доорхи гол сђм. 2. Хэрмийн гадна талд орших харгалзагчийн байшин. 3. Цамхаг. 4. 1740 онд бариулсан ―Хичээнгђй амарлингуй гђн ―-ийн шарилын хєшєє зэрэг болно. 1949 онд шинжлэх ухааны хђрээлэн гђнжийн булш, хєшєєний орчимд хэд хэдэн газар малтлага хийж газар дор байсан шарилын байшин олжээ. Урьд ємнє нь тоногдсон булшаас цагаан зандан євс, чулуун хайрцаг сэлт гарсан байна. Гђнжийн сђм нь 18-р зууны ђеийн Монголын уран барилгын хийгээд эд оюуны соѐлын чухал дурсгал юм. Энэ дурсгалыг 1971 онд БНМАУ – ын СН 3 – ийн 420-р тогтоолоор улсын хамгаалалтанд авчээ. /X.Л/ Гђний халуун ус. 20°С-с халуун, зарим тодорхойлолтоор тухайн нутгийн агаарын жилийн дундаж температурын халуун гђний ус. 37°С-с их халуун усыг ђнэмлэхђй халуун гэх ба гђний халуун усыг эрчим хђчний болон эмнэлэгийн хэрэгцээнд ашигладаг. Амралт сувилал, аялал жуулчлалын газрууд гђний халуун усыг эмчилгээ, дулаалга халаалтанд ашиглах нь эрђђл ахуй, тохь тухад их сайн нєлєєтэй гэж ђздэг./О.С/ Гђмэн ХХК. СБД Тѓ-ийн 1-р байр 308 тоот, 310037, Факс: 310029, gumen@magicnet.mn Гђрвэл. Мєлхєгчдийн ангийн хайрстаны салбар баг. Бие гонзгой шувтан, сђђл урт, мєчид таван бђтэн хуруутай. Хааяа могой шиг хєлгђй болсон нь бий. Биеийн урт 3.5 см-с 4 м хђрнэ. 4000 зђйл багтаасан 20 овог бий. Антрактидаас бусад бђх тивд тархжээ. Монголд 3 овогт багтах 13 зђйл байна. Голдуу ургамал идэшт шавьжаар хооллодог ашигтай амьтад. Зарим оронд гђрвэлийн махыг хђнсэнд хэрэглэж арьсаар нь эдлэл хийдэг. Олон улсын ―Улаан ном‖-д 36 зђйл,салбар зђйл, Монгол улсын ―Улаан ном‖-д 2 зђйл орсон. ёлэг гђрвэлийн бяцхан ―угсаатан‖ гђрвэлђђдийн хєдєлгєєн, ђйлдлийг ажиглахад сонирхолтой байдаг. /О.С/

88

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Гђрний/Гђрмийн/нуур. Хэнтий аймгийн Баян-Овоо сумын тєвєєс зђђн тийш 7-8 км зайд тектоник хотост 918 м єндєрт байдаг. 3.1 км урт, 2.6 км єргєн. Эргийн шугамын урт 8 км. Карбонатын тєрлийн усанд хамаарна. Хђн, малын эмчилгээнд ашиглах боломжтой./О.С/ Гђрђ ХХК. СБД 5-р хороо 5-р хороолол 22-06, 99116560. Гђчђгђр трейд ХХК. ЧД guchugurtour@yahoo.com

Их

тойруу

1-р

байр,

318377,

99178085,

Факс:

318377,

Гђђний сђђ. ёнээнийхээс тослог, уураг, эрдсийн давсаар бага боловч альбумин, глобулин бараг 2 дахин их, сђђний чихэр 1.6 дахин, С амин дэм 5-7 дахин их, ђл орлох амин хђчил, ханаагђй тосны хђчлээр баялаг. Цусан дахь холестриний хэмжээг тохируулах, цацраг идэвхийн хордлого, судасны хана хатуурахаас сэргийлэх онцгой чадалтай, сувилал-эмчилгээний чанартай. Гђђний сђђгээр айраг исгэж, аарцаар нь ааруул тавьдаг. Манай орны нєхцєлд гђђг 4, 5 сард унагалуулж, 6-10,11 сар хђртэл саадаг. ѓдєрт 1.5-2 цагийн зайтайгаар 6-8 удаа, нийт 2-5 л, саалийн хугацаанд 500 л хђртэл сђђ саадаг. /О.С/ Гэдэргийн Боомын дурсгал. Увс аймгийн Малчин сумын Гэдэргийн боомонд буй хђрэл ба тємєр зэвсгийн ђеийг хамаарах булш, дугуй, дєрвєлжин далантай хиргэсђђрээс бђрдсэн 50 орчим дурсгал./О.С/ Гэлэн нуур. Сэлэнгэ аймгийн Алтанбулаг хотоос урагш 640 м єндєрт байдаг бђлэг нуурын нэг.0.5 км кв талбайтай, 1.2 км урт, 0.5 км єргєн, эргийн шугамын урт нь 2.2 км орчим. Хур бороо гђний усаар сэлбэгдэх ба Буурын голоор Орхон голтой холбогддог. Гялаан нуур гэж бас нэрлэдэг./О.С/ Гэлбэн. Увс аймгийн Завхан сумын нутагт байдаг 1551 м єндєр уул. Харууц сайтай, мэрэгч, мєлхєгч голдуу амьтантай, говийн тачир сийрэг ургамалтай. Хааяа янгир ђзэгддэг./О.С/ Гэр бђлийн аялал жуулчлал. Ураг тєрлийн холбоотой хђмђђсийн аяллыг зохион байгуулах хэлбэр, эцэг эхчђђдийн 12 хђртэлх насны хђђхэдтэй хамт хийх аялал. ёйлчилгээний хєтєлбєрт янз бђрийн насны хђмђђсийн сонирхлыг тусгадаг. Гэр бђлийн аялал жуулчлал нь суурин, хєдєлгєєнт, спортын, эрђђл мэндийн гэх мэт байж болно. Гэр бђлийн жуулчдад авто аялал, морин аялал, завиар аялах эрэлт ихтэй байдаг. /Х.А/ Гэр бђлээр аялагчид. Гэр бђлээрээ аялна. Тэд ђр хђђхэд, найз нєхєд, хамаатан садантайгаа аялдаг. Тайван, тохилог байдалд амрахыг хђсдэг. Боломжит ђнэнд дуртай, харин єєрсдєд нь садаа болоход дургђй. Тэд голчлон єєрєє єєртєє ђйлчилдэг. /Х.А/ Гэрэлт нуур. Баян-ѓлгий аймгийн Цэнгэл сумын нутагт, Их Хатуугийн голын эхэнд, Рашааны Их уулын зђђн хажууд 2990 м єндєрт мєстлийн хунхад байдаг цэнгэг нуур. 0.3 км кв талбайтай, 0.9 км урт, 0.3 км єргєн, эргийн шугамын урт нь 2.2 км. Хур, цас мєсєн голын усаар сэлбэгддэг./О.С/ Гэрэлт хєшєє. Эрт, дундад ђеийн бичигтэй хєшєє. Монгол оронд Орхон, Согд, Уйгур, Манж, Тђвд, Хятад, Монгол зэрэг бичгээр бичсэн МЭ VI зуунаас XX зууны ђед холбогдох єдий тєдий хєшєє байдаг./О.С/ Гэрээ /contract/. Хоѐр ба тђђнээс дээш хуулийн этгээдђђдийн хооронд хийгдэх хэлцэл. Гэрээг бичгээр байгуулдаг. /X.Л/

89

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Д Да хђрээ-ресторан. Монголын ђндэсний хоолны газар. Жуулчны гудамж, Улаанбаатар, 317672, Факс: 976-11-324485, www.ubhotel.mn Даага. 2 настай адуу. Хавар 150 кг, намар 210 кг жин татна. 12-14 сартайд нь дунд хоѐр, 14-15 сартайд захын хоѐр ђђдэн шђд нь элэгддэг. ‖Дааганд нь давт‖ гэсэн малчдын уламжлалт сургаалын дагуу Даагыг зєв сургаж эдэлбэл хурд хђч нь тогтож уналга эдэлгээ сайн даадаг. Дааганы уралдаан жуулчидад их сэтгэгдэл тєрђђлдэг. /О.С/ Дааган дэл. Завхан аймгийн Отгон, Цагаанхайрхан сумдын заагт байдаг 2000 гаруй м єндєр даваа. Улиастай-Улаанбаатарын авто зам дайрч єнгєрдєг. /О.С/ Дааган дэлийн дурсгал. Завхан аймгийн Шилђђстэй сумын ―Дааган дэл‖ гэдэг газарт байдаг чулуу овоолж хийсэн томоохон тахилгын газар. 2 эгнээгээр босгосон буган чулуун олон хєшєєтэй./О.С/ Даатгал. Жуулчинд тохиолдож болох олон хђчин зђйлсийг хэлнэ. Тэд ямар ч даатгалд хамрагдах боломжтой. Даатгалтай бол золгђй явдал тохиолдвол тусламж ђзђђлж, зардлыг хэсэгчлэн эсвэл бђтнээр нь олгодог. Гадаад оронд явж байгаа хђн эрђђл мэндийн даатгалыг хамгийн ихээр хийдэг. Энэ нь євчлєлт болон гэнэтийн осол эндэгдлээс болгоомжилсон амь насны даатгал хэлбэртэй байдаг. Одоогоор жуулчдад зориулсан 14-16 тєрлийн даатгал дэлхийн улс оронд байгаа бєгєєд аяллын онцлогоос хамаарч хэсэгчлэн даатгуулдаг байна. /Х.А/ Даатгалын полис. Даатгалын тохиолдол буй болсон ђед тохирсон мєнгєн тєлбєрийг тєлєхєєр даатгагчийн ђђргийг тусгаж єгсєн даатгалын компанийн /даатгагч/ аялагчтай /даатгуулагчтай/ хийсэн гэрээ. /Х.Л/ Давааны нуур. Архангай аймгийн Тариат сумын нутаг дахь Тарвагатайн нурууны євєрт 2465 м єндєрт байдаг 0.9 км кв талбайтай, 2 км урт, 1 км єргєн, жижиг горхиор Хойд Тэрхийн голтой холбогддог, цэнгэг, эргийн шугамын урт нь 5 км нуур. /О.С/ Даваат. Сэлэнгэ, Тєв аймгийн нутгийн зааг орчимд, Гацуурт голын хойд биед оршдог. 1848 м єндєр уул. Шинэс, хуш, хус бђхий битђђ ойтой. Буга, хандгай, гахай, баавгай, бор гєрєєс, чоно зэрэг ан амьтантай./О.С/ Давай /Даваана/. Тєв аймгийн Баян, Дорноговь аймгийн Сђмбэр сумдын заагт байдаг тал. 20 км єргєн, 30 км урт. Хуурай хээрийн ургамалтай. Зээр нђђдэллэж ирдэг./О.С/ Давсан Айраг нуур. Баянхонгор аймгийн Хђрээмарал, Жаргалант сумын заагт 2222 м єндєрт байдаг. Давстай, 0.7 км кв талбайтай, 1.9 км урт, 0.7 км єргєн, эргийн шугамын урт нь 4.4 км. Усны шувууд цугладаг. /О.С/ Давсан нуур. Дорнод аймгийн Дашбалбар, Эрээнцав сумдын нутгийн заагт 660 м єндєрт байдаг. 1.1 км кв талбайтай, 1.3 км урт, эргийн шугамын урт нь 3.6 км, Хлорт натри зонхилж, найрлагаараа сульфат натрийн доод тєрєлд хамаарна. /О.С/ Давсан уул. Дорнод аймгийн Матад сумын нутагт Лаг нуураас хойш 15 км зайд байдаг. 756 м єндєр. Цагаан зээр хэдэн мянгаар дайрч єнгєрдєг. Чонотой, харууц сайтай. /О.С/ Давст даваа. Завхан аймгийн Отгон сумын нутагт Хангайн нурууны баруун талын салбар уулсын дунд Бор Бургасны голын баруун талд байдаг. 3100 м єндєр даваа. Хангайн нурууны хамгийн єндєр сђрлэг давааны нэг. /О. С/ Давст Их нуур. Дорнод аймгийн Чойбалсан, Чулуунхороот сумдын заагт 602 м єндєрт байдаг, эрдэстэй, 0.4 км кв талбайтай. 1.1 км урт, 0.4 км єргєн, эргийн шугамын урт нь 2.4 км. Усны шувууд цугладаг. /О.С/ Давст нуур. Их эрдэсжилтэй, амсахад мэдэгдэхђйц давс бђхий устай, гадагш урсгалгђй нуур. Нэг литр усанд ууссан давсны хэмжээ 24.7г-аас их байвал Давст нуур, бага байвал Давсархаг нуур гэдэг. Давст нуурыг 1.Карбонатлаг 2.Сульфатлаг 3.Хлорлог гэж ангилдаг. Давст нууруудыг эмчилгээ сувилгаанд єргєн ашигладаг. /О.С/

90

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Давст нуур. Дорнод аймгийн Матад сумаас зђђн тийш байдаг. 3,6 км кв тайлбайтай, 6 км урт, 2.1 км єргєн, эргийн шугамын урт нь 16 км. Цагаан зээр олноор ирдэг. /О.С/ Давст /Долоон Давст/. Тєв аймгийн Дэлгэрхаан сумын тєвєєс баруун хойш Хужиртын талын ємнєх хотост 1448 м єндєрт байдаг. Давстай, 1.8 км кв талбайтай. 2км урт, 1.4 км єргєн, эргийн шугамын урт нь 5.2 км. Нуур луу баруунаас нь жижиг горхи цутгадаг. Ёроол нь хєх саарал элсэнцэр, жижиг ђйрмэг чулуу бђхий шавартай. Нуурын эрдэсжилт 54. 05 г/л, ихэнхийг хлорт натри-магни, сульфат магни эзэлж найрлагаараа сульфат, сульфат-магнийн доод тєрєлд багтана. Давсыг хђнсний хэрэгцээнд орон нутгийн чанартай ашигладаг. /О.С/ Давст /Хєх дов/ нуур. ѓвєрхангай аймгийн Баян-ѓндєр сумын тєвєєс баруун урагш 1530 м єндєрт байдаг. Шорвог. 0. 6 км кв талбайтай, 1.1 км урт, 0.7 км єргєн, эргийн шугамын урт нь 7.

8 км. Хур бороо гђний усаар сэлбэгддэг. /О.С/ Давст нуур. Ховд аймгийн Мєст сумын нутагт 2566 м єндєрт байдаг. Тектоник гаралтай, 0.5 км кв талбайтай, 1.1 км урт, 0.7 км єргєн, эргийн шугамын урт нь 2.8 км. Хур бороо, гђний усаар сэлбэгдэх бєгєєд жижиг булаг цутгадаг. Нуурын давсыг ардын уламжлалт аргаар ашигладаг. /О. С/ Давст хонхор. Тєв аймгийн Баянцагаан сумын нутаг дахь Шорвог хонхор нуурын хойно оршдог. Эрдэст нуур, 0.3 км кв талбайтай, 0.7 км урт, 0.6 км єргєн, эргийн шугамын урт нь 1.8 км. Усны эрдэсжилт 173. 49 г/л, хлорт натри-магни зонхилно. Найрлагаараа сульфат магнийн тєрлийн усанд хамаарна. Хур тунадас элбэг, жилд ерєнхий эрдэсжилт нь 87.67 г/л болж буурдаг. Нуурын давс, шђђг орон нутгийн чанартай ашигладаг. /О. С/ Давхрын хянагч жижђђр. Давхрын хянагч жижђђр нь зочны єрєєний бэлэн байдлыг шалгах ђйлчлэгч нарын ажлыг зохион байгуулж хяналт тавина. Зочин хђлээн авагч, хаалгач нартай холбоотой ажиллана. ѓрєєний мэдээг маш сайн мэдэж байх шаардлагатай. ѓглєє бђр ажилчдын ирцийг бђртгэж дђрэмт хувцасыг шалгана. Ариун цэвэр, цэвэрлэгээний байдлыг хђн, єрєє бђрээр шалгаж ђзнэ. Ажилчдын ажилыг дђгнэж байна. Рапорт хєтєлнє. Зочин хђсвэл сэрээх ажлыг хийнэ. Зочны хђсэлтийг хэрэгжђђлэх ажлыг зохион байгуулна. Явж буй зочны єрєєг шалгаж хђлээж авах бєгєєд зочин юмаа мартсан бол ерєнхий жижђђрт мэдэгдэж єгнє. /Т.Б/ Дагина ликѐр. Энэ ликѐр нь тєрєл бђрийн витамин, органик хђчлђђд биологийн идэвхит бодис агуулсан байна. Байгалийн жимсийг улаан буудайн онцгой спирт ашиглан тусгай технологиор Эталон- ХХК д MNS 179-2001 стандартийн дагуу ђйлдвэрлэсэн 16градустай 0.5литрээр савласан бђтээгдэхђђн юм. Энэ бђтээгдэхђђнд С, В, В2, К амин дэмђђд органик хђчлђђд магни, тємєр, фосфор, кальци, азот бусад органик бодисууд агуулагдана. Тємєрт нэгдэл элбэгтэй тул цус багадах, тулай, бєєр, цєс чулуужих, чийг бам, ходоод гэдэсний євчин, чихрийн шижин анагаахад хэрэглэнэ. Нас уртасгаж, тамир тэнхээ сайжруулж, бие организмийг сэргээнэ. /Т.Б/ Даглантай. Говь-Алтай аймгийн Дэлгэр сумын нутагт 1778 м єндєрт байдаг эрдэст нуур. 0.6 км кв талбайтай, 1.5 км урт, 0.3 км єргєн, эргийн шугамын урт нь 4 км. Нђђдлийн шувууд ихээр дайрч єнгєрдєг. /О.С/ Даглантай. Тєв аймгийн нутаг дахь Бага Хэнтийн нурууны Чисаалай уулын єврєєс эх авч урсан Хэрлэнгийн Тэрэлж голд цутгадаг гол. Ур нь 30 орчим км. ёзэсгэлэнтэй хєндийгєєр урсдаг. /О.С/ Дайллага. Цайллагатай адил боловч нэг хоѐр гэр бђлийг бус тухайн нутаг усныхан хамт олныг хамарсан єргєн хђрээтэй хђндэтгэлийн шђђс ууц тавьж идээ будааг олон тєрєл зђйлээр єргєн бэлтгэж дайлахыг хэлнэ. /Т.Б/ Дайллагыг ангилах зарчим. Ширээнд хооллох хэлбэрээр: суугаа, зогсоо /Т.Б/ Дайллагын ђйлчилгээ. Зочид буудлуудад тавигддаг ажил хэргийн нэгэн шаардлага бол дайллагын ђйлчилгээ явуулах бололцоо бђрдђђлсэн байх явдал юм. Иймд буудлын ресторанаас гадна тусгай арга хэмжээ, дайллага зохион байгуулах танхимтай, мэргэжлийн ур чадвар, мэдлэгтэй ажилчинтай байх хэрэгтэй байдаг. Дайллагыг хђндэтгэлийн, єглєєний хоол, єдрийн хоол, оройн зоог гэж ангилна. Дайллага хийх шалтгаан нь тэмдэглэлт баяр, нєхєрсєг уулзалт, гэр бђлийн баяр байдаг. Мєн олон нийт, нам, шинжлэх ухаан, ажил хэргийн байгууллагуудын

91

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

тєрєл бђрийн уулзалт, гэрээ, хэлцэл,хурал зєвєлгєєн зэрэг арга хэмжээний ђеэр дайллагыг зохион байгуулдаг.\Т.Б\ Даймон ХХК. СБД МЗХ-ны Тєв байр 102, 109, 310 тоот, 318079, 95152525, 99190094, Факс: 326302, wsl@mongol.com Даймонд Интернэшнл ХХК. ЧД 5-р хороо СБ гудамж –12 МЗЭТ байр 204, 318050, Факс: 318050, diamond@pla.or.jp Даймонд тур ХХК. БГД 6-р бичил хороолол 6б - 108 тоот, 99113134, Факс:302593, Daisougenmongoru@magicnet.mn Дайнуур ХХК. БГД, 9-рхороо СОТ-3-ын 2-1тоот. 99168064, 99883431, Факс: ssuvd@yahoo.vom

320616,

Дайсоген жуулчны бааз /Дайсоген ХХК/. Байршил: Нийслэлийн Баянзђрх дђђргийн 20-р хороо Дархитын аманд /УБ-37км Гачуурт тосгоноос хойш 16км уулын аманд/, 99192137, Факс:458373, namchin@magicnet.mn, Гэр: 5, Ор: 20 Далай тур жуулчны бааз /Далай тур ХХК/. Байршил: Хєвсгєл аймгийн Хатгал тосгон,Хєвсгєл нуурын баруун эрэгт Жанхайн ардаг гэдэг газарт/Байгаль ђђд жуулчны баазын баруун талд 1км зайтай/, 365688 99293826 01382-21097, oyunchimeg_n2001@yahoo.com, Гэр: 16, Ор: 34 Далайн модон хђй. Хєвсгєл нуурын хамгийн том арал. 3 км урт, 2 км єргєн, 1818 м єндєр, уулархаг гадаргатай, тєгєл ойтой, байгалийн ђзэсгэлэнт газар. /О. С/ Далан давхар бин. Зуурсан гурилыг маш нимгэн элдэж, тос нэлэнхђйд нь сайн нялаад єрєєсєн захаас нь хуйлан ороож, тђђнийхээ хоѐр ђзђђрээс мушгин шахсаар хавтгай болгож дахин зузаавтар элдээд тосонд хайрч болгосон гурилан хоол. /Т.Б/ Далан тђрђђний рашаан. Дорноговь аймгийн Даланжаргалан сумын тєвєєс зђђн хойш 30 км орчим зайтай оршдог. Ялимгђй нђђрсхђчлийн хий, бага зэрэг цацраг идэвхит чанартай. Энд аймгийн сум дундын амралт сувилал бий. /О. С/ Далантай. Ховд аймгийн Дєргєн сумын нутагт Хар ус нуурын хойд эрэгт оршдог. 1351 м єндєр ђлдэц уул. Эндээс Хар ус нуур хавийн нутаг хамгийн єргєнєєр харагддаг. /О. С/ Далантђрђђ. Увс аймгийн Зђђнхангай сумын нутагт 1460 м єндєрт оршдог тектоник гаралтай нуур. 0.8 км кв талбайтай. 2.4 км урт, 0.8 км єргєн, эргийн шугамын урт нь 5.8 км, айл малын нягтшил /ялангуяа дулааны улиралд/ хамгийн ихтэй нутгийн нэг. /О. С/ Далан нэмђргэ. Нохой жил /1202/ намар нь Чингис хаан Цагаан татаар, Алчи татаар, Тутаут татаар, Алухай татаар, Тэтэ татааруудтай Далан нэмђргэст байлдаж тулалдахын урьд цааз /хууль/ болгон єгђђлрђђн: ―Дайсныг даралцахад олзонд бђђ хоргод. Даран дуусгаваас тэр олз биднийх болно. Бид хуваалдана /авна/. Дайсан хђмђђнд няцаагдваас тђрђђчийн довтлон /орсон/ газартаа эргђђлье. Тђрђђчийн довтолсон /газартаа/ эс эргэсэн хђнийг алтугай‖ хэмээн засаглалдав. Далан нэмђргээс тулалдаж татаарыг дутаалгав. Далан нэмђргэст байлдах ђед єдєр шєнє, бороо ђргэлжлэн орж зђсэрч байлдаан хђнд болсон бєгєєд Боорчи шєнє Чингис хааныг нойрсуулъя гэж нємрєгєєрєє халхлан зогсож хонохдоо єрєєсєн хєлєє ганц удаа сольж гишгэн тэвчээрээ гайхуулсан юм. Татаарыг хєєсєєр 100-аад км хол орших Улхуй Шилгђлжђдэд гђйцэж сєнєєсєн юм. Даридай Отчигин, Алтан, Хучар нар олзонд саатаж байлдааныг удаашруулаагђй бол Татаарыг Далан нэмђргэст шууд дарж болох ажээ. Хойтон жил нь 1203 оны хавар Ван хан, Чингис хааныг ураг барилдъя хэмээн урьж гэнэдђђлэн дийлсэн бєгєєд Чингис хаан Хэрэйдийг мєшгєн нэхэхээс болгоомжлон, тулалдаан болсон Хар халзан Элээт хэмээх газраас 1000 гаруй км аялан явж Далан нємєргєст иржээ. Тэнд /тэдний/ хойноос Хадаан Далдурхан эмс хђђхдээсээ хагацан иржээ. Тђђний эмс хђђхдийг Ван хан дэргэдээ хураан авсан байв. Хадаан Далдурхан бол Чингис хаан Жамухаас салж нђђхэд дєрвєн дђђгээ дагуулан Жалайрын ах дђђ гурван Тохураны дараа хамгийн эхэнд дагаж ирсэн Торгууд овгийн хђн юм. Тэндээс Чингис хаан Далан нємрєгєєс Халх /гол/ уруу хєдлєхдєє /цэргийн/ тооллого тоолов. Тоолбоос хоѐр мянга зургаан зуу болов. Далан нэмђргэ, Далан нэмђргэс, Далан нємєргєс гэж бичигдэж буй энэ газар бол одоогийн Дорнод аймгийн Сђмбэр сумын нутагт Хянганы уулнаас эх авч 220 км урсаад, Халх голд цутгадаг Нємрєг гол юм. Тђђнд Хянганы нурууны баруун хажуугаас эх авсан олон гол, горхи нийлдэг тул Далан нємєргєс гэдэг байжээ. Монголд одоо ч Даланзадгад, Далан

92

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

булаг, Далан даваа, Далан гђвээ зэрэг газрын нэрс нь олон гэдэг утгыг илэрхийлсээр байна. /О.С/ Далбай. Хєвсгєл аймгийн Хєвсгєл нууураас зђђн тийш 20-иод км зайд 2007 м єндєрт оршдог тектоник гаралтай нуур. 0.4 км кв талбайтай. 1 км урт, эргийн шугамын урт нь 2.2 км. Голын хєндийг ой мод, ан гєрєєс, жимс самраар баялаг ђзэсгэлэнтэй уулс хђрээлнэ. /О.С/ Далд булаг ХХК. ХУД 3-р хороо 38-р байр, 321715 Далд Монгол-2 жуулчны бааз /Чингис хаан трэвел ХХК/. Чингэлтэй дђђрэг Лаки центр, Байршил:Хєвсгєл аймгийн Хатгал тосгон, Хєвсгєл нуурын зђђн эрэгт Мэргэн гэдэг газарт байрлана. Гэр:5 Далин Цагаан асга. Завхан аймгийн Отгон сумын нутаг дахь Буянт голын урд эхэнд байдаг 3437 м єндєр уулс. Нђцгэн царам олонтой, асга хад ихтэй. Аргаль, янгиртай. /О.С/ Дамжигийн ус. Ховд аймгийн Булган сумын нутаг дахь Баруун хуурайн Хотгорын ємнє хэсэгт оршдог баянбђрд. Булаг нь тогтмол устай, ундарга сайтай, орчин нь заг сухай зэрэг модлог ургамалтай. Хулан элбэгтэй. /О.С/ Дамжин єнгєрєх виз. Очих улсдаа гуравдагч орноор дамжин єнгєрєхєд олгох эрх. Энэ визийг гуравдагч орны элчин сайдын яамнаас тодорхой хугацаагаар олгоно. /Х.А/ Данидимед ХХК. СБД 1-р хороо Монголын ахмадын холбооны байр 1 тоот, 326169, info@bonplanmongolie.com Данхын худаг. Говь-Алтай аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт улсын ємнєд хилээс 30 орчим км зайд Булган хошууны нурууны зђђн талд оршдог булаг. Хулан, хавтгай, хар сђђлт, зээр, чоно ус уухаар их ирдэг. /О.С/ Дарийн цав. ѓмнєговь аймгийн Мандал-Овоо, ѓвєрхангай аймгийн Тєгрєг сумдын нутгийн заагт, Хђрэн цав, Цагаан товгийн цав, Цонжийн чулуунаас баруун тийш оршдог 1353 м єндєр уул. Урт нь 20 км гаруй. Аргаль, янгиртай. /О. С/ Дарвийн бичээс. Ховд аймгийн Дарви сумын Шар булгийн ємнє бэлд ―Байшин ђзђђрийн Бђргэдийн цагаан толгой‖-д буй хадны бичээс. Боржин чулуунаа гурван хэсэг болгон бичиж, олон янзын тамга сийлжээ. /О. С/ Дархад. XIII зууны олон Монгол аймгийн нэг, тулгар тєр тогтооход оролцсон эртний овог аймаг. XIX-XX зууны заагт одоогийн Булган аймгийн Могод, Тєв аймгийн ѓндєрширээт, ѓвєрхангай аймгийн Бђрд, Хєвсгєл аймгийн Улаан-Уул, Ренчинлхђмбэ, Баянзђрх /хар дархад, ухаа дархад/ Дорнод аймгийн Чойбалсан, Булган, Халх гол /Хар дархад, ухаа дархад, жал дархад /Говь-Алтай аймгийн Чандмань, Эрдэнэ / Дархчуул / сумдуудад халх, дархад, мянгад, Алтайн урианхай ястны дунд нутаглаж байснаас ђзэхэд нилээд нийтлэг тархсан овог ажээ. /О.С/ Дархадын Хотгор. Улаан тайга, Хорьдол сарьдаг, Соѐны уулын хооронд оршдог. Шишхид, тђђний цутгал Хєг, Жар, Тэнгис зэрэг олон гол, мєстлєгийн гаралтай, 300 гаруй нууртай. Ойт хээрийн єтгєн ургамал, хар, хар хђрэн чандруулаг хєрстэй. Монгол орны хамгийн ђзэсгэлэнтэй бђс нутаг учраас гадаад, дотоод аялагч жуулчид олноор ирдэг. Аялал жуулчлалын хамгийн ирээдђйтэй нутгийн нэг. /О.С/ Дархадын Цагаан загас /Coregonus lava retus pidschian/. Дархадын хотгор дахь нуурын уугуул загас. Биеийн урт 15-40см, жин 150-600 грамм. Амьдралын нєхцлєєр нь тђђнийг нуурын, голын гэж ялгадаг. Нуурынх нь 8-9 сард, голынх нь 10-н сард тђрсээ шахаж ђрждэг. Агнуурын ашиг ихтэй. /О.С/ Дархан. Хэнтий аймгийн Дархан суманд оршдог 1715м єндєр уул. Урт нь 14-15км, єргєн нь 68км. Аргаль, янгир, хээрийн ургамалтай. /О.С/ Дархан жуулчин ХХК. Дархан – Уул аймаг Дархан сум 5-р баг СООН-ын байр, Утас:33679 Дархан трейвэл систем ХХК. Хаяг: Дархан-Уул Дархан хот 10-р баг 2а-21, Утас:23193, 99379330 Дархан хаан. Сђхбаатар аймгийн Сђхбаатар сумын нутагт байдаг 1056м єндєр уул. Дорнод талын алдартай уулын нэг. Цагаан зээрийн нђђдэл дайрч єнгєрдєг. /О.С/

93

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Дархан цаазат газар. Байгалийн бђс, бђслђђрийн онцлог, хэв шинжийг тєлєєлж чадах унаган тєрхєє хадгалсан байдал, шинжлэх ухааны онцгой ач холбогдлыг харгалзан байгаль орчны тэнцвэрт байдлыг хангах зорилгоор улсын тусгай хамгаалалтад авсан газар нутгийг дархан цаазат газар гэнэ. Дархан цаазат газрыг байгалийн хэв шинж, тєлєв байдал, хєрс, ургамал, амьтны аймгийн онцлог, хђний ђйл ажиллагаанд єртєх байдал зэргийг харгалзан онгон бђс, хамгаалалтын бђс, хязгаарлалтын бђс гэсэн 3-н ангилалд хуваадаг. /МУТХГН-ийн тухай хуулиас. Х.А/ Дархинт. Хєвсгєл аймгийн нутаг Асгатын нуруунаас эх авч Ариг голд цутгадаг гол. Урт нь 55км. Тђђнд Нарийн Дархинт гол цутгадаг. Ой мод, ан амьтан, самар жимсээр баян ђзэсгэлэнт уулсын хоорондуур урсдаг. /О.С/ Дарь овооны хђн чулуу. Сђхбаатар аймгийн Дарь овоо гэдэг газар байгаа тђшлэгтэй сандалд суулган дђрсэлсэн хђн чулуу. Нэг гартаа хундага барьж, нєгєє гараа євдєг дээрээ тавьсан, ээтэн хоншоортой монгол гутал, мухар захтай дээл ємсєж хавтан зђђснээр дђрсэлсэн XIII-XIV зууны Монголчуудын ђлдээсэн дурсгал. /О.С/ Дарьганга. XVII зууны эцэст халх, цахар, єєлд зэрэг олон ястны тєлєєлєгчдєєс манжийн хааны сђрэг хариулгахаар Монгол нутгийн зђђн ємнєд хэсэгт суулгасан ард олны нэр. Дарь уул, Ганга нуурын нэр нийлж Дарьганга болгожээ. Одоо Сђхбаатар аймгийн Асгат, Баяндэлгэр, Дарьганга, Наран, Онгон, Халзан сумдад нутагладаг, нийт 24,6 мян хђн амтай. Улаанбаатар, Хэнтий, Дорноговьд 0,6 мян Дарьганга суудаг. /О.С/ Дашбандангийн хадны зураг. Булган аймгийн Могод сумын Дашбандангийн хаданд сийлсэн хадны зураг. Хђрэл зэвсгийн ђеийн дурсгал. /О.С/ Дашваанжил ХХК. БГД 5-р хороо 10-р хороолол Техник импорт компанийн зђђн талын барилга, 99191376, 99180323, 457762, Факс: 687908, norj99@magicnet.mn Дашлђн /Дашлђнгийн булуу/. Архангай аймгийн ѓндєр-Улаан сумын нутаг Хангайн нурууны хойд жигђђрийн салбар. Чулуут, Хануй голын усын хагалбар уул. ѓндєр нь 2775м, урт нь 60км. Буга, гєрєєс, гахай, гэх мэт ан амьтантай. Уулын шинэсэн хус-шинэсэн ойтой. Чулуут, Хануй голын цутгалууд эх авч урсдаг. /О.С/ Дашмаг. Тђђхий ширээр оѐж, тєєнєж хєємєллєн хээлсэн ваар маягийн хэлбэртэй модон бєглєєтэй ширэн сав. Ширэн дашмагийн зарим нутагт бортого хєхђђр ч гэдэг. /О.С/ Даян. Баян-ѓлгий аймгийн Сагсай сумын нутагт 2232 м єндєрт оршдог мєстлийн гаралтай нуур. 18км урт, 9км єргєн. Эргийн шугамын урт 64км. Усны гђн 4м. Эзэлхђђн 157сая м3. 10-аад гол, горхи цутгаж Хотон гол урсан гарч, Ховд голд цутгадаг. Нђђдлийн шувууд, Тєв Азийн гадагш урсгалгђй ай савын загас жараахай элбэгтэй. /О.С/ Даян дээрхийн агуй. Хєвсгєл аймгийн Цагаан ђђр сумын тєвєєс зђђн урагш 30 км-т ёђрийн голын зђђн гарын цутгал дээрхи голын хавцалд оршино. Дундад тєрмєлийн шохойн чулуу, занараас тогтсон ууланд орших энэ агуй нь хэд хэдэн тасалгаатай бас 2 давхар бєгєєд нийт урт нь 20 гаруй м 2 давхрын тасалгаа нь 24 м урт юм. Нийтдээ 224 м урт хонгилтой агуйг ђђсгэсэн шохойн чулуу нь єргєшиж олон сђв хонхорхой ан цав, сэнж ђђсгэсэн бєгєєд шохойн чулууны дурсгал нь таазнаасаа унжсан багана шалан дээрээ бђдђђн нарийн багана ђђсгэж гялалзан харагдах нь нэн сонин. Агуйгаас зђђн тийш 10 аад км-т Даяндээрхийн хийдийн туурь бий. Даяндээрхид Хєвсгєлийн бєє нар цуглардаг газар байжээ. Даяндээрхи гэдэг нь бєєгийн нэр. /X.Л/ Даян Пангийн даваа. Ховд аймгийн Алтай, Мєст, Цэцэг сумын заагт оршдог 2805 м єндєр, Алтайн нурууны алдартай давааны нэг. /О.С/ Демос ХХК. БЗД,18-р хороо 13-р хороолол 13-рбайр 47 тоот, 57447, 99183694, Факс: 458653, Demosmql@yahoo.com Дидо ХХК. УТЕГ, СБД 5-р хороо, 324066, Факс: 320335 Дижи ХХК. СБД, Соѐл амралтын хђрээлэнгийн захиргааны байр 5тоот, 323166,99297426 Динозавр жуулчны бааз /Тээвэр хєгжлийн банк/. БГДђђргийн 3-р хороо, Тээвэр хєгжлийн банкны 902-р салбарын 202 тоот/, Байршил: Нийслэлийн Налайх дђђрэг, 6-р хороо, Горхийн

94

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

зђђн салаа Антын аманд, /УБ-аас Тэрэлжийн замаар 60км/, 313031 99150876 99840660, dinosaur@mol.mn, Гэр: 20, Ор: 60 Дипломат зочид буудал. Чингэлтэй дђђрэг 6-рхороолол 4-рхороо Улаанбаатар, 976-11-312206, Факс: 976-11-311834 Дисмакс ХХК. БГД,12-рхороо,6-р Mdm@monqolnet.mn

бичил

хороолол

19-7.

99195419,

99297555,

Доѐлз /Moneces/. Дальтан овгийн тєрєл. Урд єргєрєгийн ургамал, олон наст євс. Манай оронд нэг зђйл ургадаг. Тансаг ђнэрт ургамалд тооцогддог. /О.С/ Домбо. Гал тогооны сав суулгын тєрєл юм. Домбыг мод, зэс, гууль, мєнгєєр хийдэг. Домбо нь олон янзын хэлбэртэй байдаг. /Т.Б/ Долгион Од ХХК. БГД,Монгол цонх компани байранд, 99115099 ,314182 Долгион тур ХХК. ЧД,Урт цагаан Б корпус 201 тоот, 99151955 Долоод. Хэнтий аймгийн Дэлгэрхаан сумын нутаг, Хэрлэнгийн тохойд байдаг их тал. Дунд нь Долоодын толгод бий. 50км урт 15-25км єргєн. Хээрийн ургамалтай. Чингис хааны амьдралтай холбоотой тђђхт нутаг. МНТ-ны Долоон болдог гэдэг газар юм. /О.С/ Долоодойн бичээс. Увс аймгийн Тђргэн сумын Хар Ус хэмээх газраас олдсон чулууны бичээс. Дєрвєн мєр бђхий эртний руни бичгээр бичсэн уг дурсгалыг аймгийн орон нутгийн судлах музейд шилжђђлэн авчирчээ. Хоѐр хєшєєний нэг нь уйгар, нєгєє нь Орхон Енисейн бичээстэй. Одоо Улаанбаатар хотод бий. /О.С/ Долоон бурхан фильм тур ХХК. ЧД,Бага тойруу 15-307, 323758,99190740, aliхih@maqicnet.mn Долоон даваа. Тєв аймгийн Лђн сумаас баруун тийш 37км зайд байдаг даваа. Улаанбаатараас баруун зђгийн аймгууд руу явдаг авто машины гол зам давааг дайрч єнгєрдєг. Богино эгцэвтэр хажуутай бэрхшээлтэй даваануууд байсныг ―Мянганы зам‖ тавих ђед сайн зассан тул бэрхшээл арилжээ. /О.С/ Долоон нуур. Дорноговь аймгийн Хєвсгєл сумын нутагт элсэн дунд тогтсон хатаж ширгэдэг нуур. 2.1км урт, 1.2км єргєн. Эргийн шугамын урт 6.4км єргєн. Нуураас урагш 0.2км-т зургаан нуур байвч тђвшин талбай нь тогтворгђй. Усны шувууд их цуглардаг. /О.С/ Долоон нуур. Завхан аймгийн Алдархаан сумын нутаг гурван Хадагтын нурууны зђђн хотост тогтсон цуваа ђзэсгэлэнт долоон нуур. Хамгийн том нуурын урт 1.0км, єргєн нь 0.5км. Эргийн шугамын урт 2.4км. Амралт аялал жуулчлалын газар байгуулахад их тохиромжтой. /О.С/ Долоон нуур. Завхан аймгийн Идэр сумын нутаг Идэрийн голын эхний 2442км єндєрт оршдог. Цэнгэг, 1.0км урт, 0.5км єргєн. Эргийн шугамын урт нь 2, 4км. Эргэн тойрон ойрхон ой модтой. /О.С/ Долоон уул. Хєвсгєл нуурын баруун хойноос нуур руу тђрж урагшаа 10 орчим км сунаж тогтсон 2174м єндєр уул. Хар мод голлосон ойгоор битђђ хучигдсан. Буга, бор гєрєєс, гахай, чоно зэрэг ан амьтадтай. /О.С/ Долоон худаг. Говь-Алтай аймгийн Эрдэнэ сумын хутаг дахь Суман хайрхан, Эдрэнгийн нурууны хоорондох хужир, марз, загтай хоолойд оршдог ус. Хулан, хар сђђлт зээр, хавтгайтай. /О.С/ Долоот /Дэтийн/ даваа. Ховд аймгийн Дарви, Цэцэг сумдын заагт оршдог 2055м єндєр даваа. Бэрхшээлтэй, ђзэсгэлэнт давааны нэг. /О.С/ Доод Тайгас. Хєвсгєл аймгийн Улаан-Уул сумын нутагт байдаг. 3351м єндєр нуруу. Хойноос урагш 20км урт. Нђцгэн сарьдгийн байдалтай. Шовх цавчим оргилуудтай. /О.С/ Доод цагаан нуур. Хєвсгєл аймгийн Цагааннуур сумын нутаг. Дархадын хотгорт 1538м єндєрт оршдог. Урсгалтай. Хармай, Тарган нуурын хамт 64км2 талбайтай. 18км урт, 7км єргєн. Эргийн шугамын урт 106км. Усны гђн Тарган нуурт 5м, Дунд нуурт 10м, Хармай нуурт 17м орчим. Нийт эзэлхђђн 384сая м3. Нуурт Шарга, Шишхид, Арсай гол цутгаж Шишхид гол урсаж гардаг. Усны хэм 7, 8-р сард 19, 5-230с, 9-р сард 14, 50с орчим. Ерєнхий эрдэсжилт 129, 5мг/л

95

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

гидрокарбонат кальц, сульфат зонхилно. Умард мєсєн далайн ай савын загас элбэг. Загас агнуурыг улирлын чанартай эрхэлдэг. /О.С/ Доод Цэцђђх. Хангайн нурууны салбар Тарвагатайн нурууны араас эх авч урсан Идэрийн голд цутгадаг гол. Урт нь 35км. Ай савын талбай 575км кв. Нэрд гарсан рашааныг тђшиглэсэн амралтын газартай. /О.С/ Доомбор. Товшвор хєгжмийн зэмсэг.

1.Торгууд, Халимагт товшуурыг нэрлэж байсан баримт Жангарын туульд бий.

2.Казах, башкир халимагийн домбра, узбекийн думбарай, думбрак, татарын думбра гэх зэргээр нэрлэдэг, хоѐр буюу гурван чавхдаст зууван бєєрєнхий цартай товшвор хєгжмийн зэмсгийн Монгол нэр. Догногор. Баянхонгор аймгийн Шинэжинст сумын нутагт улсын хил дээр 1217м єндєр уул. Баруун зђђн хажуугаараа тооройн тєгєлтэй. ѓвєрмєц байрлал тогтоцоороо онцлог. /О.С/ Дорнод Монгол дахь тђђхэн аялал жуулчлал. Дорнод аймгийн нутаг дахь тђђхэн аялал жуулчлалтай холбогдох дурсгалыг газар зђйн байрлалын хувьд 3 хэсэгт хуваан авч ђзэж болно.

1.Хэнтийн нурууны зђђн хэсэгт орших дурсгалууд. Уг бђс нутагт хамрагдах гол газар нь Хєдєє арал юм. Хєдєє аралд очоод хамгийн тђрђђнд Долоон болдогийг ђзђђлнэ. Долоон болдог нь тус тусдаа єєр єєрийн гэсэн нэртэй. Хєдєє аралд Их Монгол улсын анхны нийслэл болох Аураг ордны туурь байх бєгєєд уг орд нь 2.5 км урт, 800 м єргєн хэмжээ бђхий талбайг хамран оршдог. Уг ордонд Их Монгол улсын дєрвєн их хаан єргємжлєгдсєн. Уг хот нь 1235 он хђртэл Их Монгол улсын нийслэл байсан. Хєдєє арал нь баруун талаасаа зђђн ђзђђр хђртэл 39.5 км, хойноосоо урагшаа 68 км бєгєєд Хэрлэн баян улаан Байц, Идрэн, Хэрлэн тооно гэсэн уулсыг єєртєє багтаасан.Энд Сайрын голын урд талд хђн хєшєє, Далтын аманд эртний Монгол аймгуудын 10 гаруй булш оршуулга байдаг. Хэрлэн тооно уулын євєрт Галдан бошигттой холбоотой бичээст хєшєє байдаг. Хєдєє арал нь Улаанбаатараас зђђн урд зђгт 232 км, ѓндєр хаанаас 120км-ын зайтай орших бєгєєд д.т.д 1400-1600м. Хєдєє арлаас умард зђгт Жаргалтхаан сумтай хиллэх заагт ―Цэнхэрийн голын хэрэм хэмээх Хђннгийн архитектуртай холбогдох дурсгал бий. Уг дурсгал нь 200 м талбай бђхий хэрмэн ханатай цэргийн зориулалтай дурсгал юм. 2.Дорнод Монгол тђђхэн аялал жуулчлалтай холбоотой єєр нэг дурсгал бол Чингисийн хэрэм хэмээн нэрлэгдэх эртний байгууламж юм. Энэ нь Монгол, Хятад, Орос зэрэг орны нутаг дэвсгэрийг хамран оршиж байдгаараа онцлогтой. Тђђний нийт урт нь 650 км бєгєєд Хэнтий аймгийн Баян-Адрага сумын хуучин тєвєєс эхэлж хуурай давааг чиглэж Норовлин сумаар дайрч Дорнодын Гурван загал, Баяндун сумаар дамжин Манжуурын савруу хђрдэг. Уг байгууламж нь цэргийн зориулалттай байсан гэж ђздэг. 3.Гуравдах дурсгал бол Биндэр овоо орчмын Улаанбаатараас 370 км-т байгаа дурсгалууд юм. Энд: Рашаан хад, ѓглєгчийн хэрэм, Биндэр овоо буюу Бидэр хошуу зэрэг дурсгалууд оршдог./Х.Л/ Дорнод Монгол ДЦГ. Дорнод аймгийн Матад, Халх гол Сђхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан сумдын нутагт орших аж ахуйн ђйл ажиллагаанд єртєгдєєгђй тал хээр нутгийн цорын ганц тєлєєлєгч. Хялганат талын экосистем,цагаан зээрийн байршил нутгийг хамгаалах зорилгоор 1962 онд УБХ-ын 11 дђгээр тогтоолоор улсын тусгай хамгаалалтанд авч УИХ-ын 1995 оны 26 дугаар тогтоолоор дархан цаазат газрын ангилалд оруулжээ.Мэнэнгийн тал,Лагийн хоолой орчмын 570374 га талбайг хамарна.Энд Монгол орны цагаан зээрийн 70 гаруй хувь нь идээшилж амьдардаг. Монголын Дорнот талын тєдийгђй Ази тивийн хуурай хээрийн унаган тєрхийг хадгалаж буй тал хээрийн иж бђрдлийг тєлєєлєх газар. /Х.А/ Дорнод Монголын тал. Дорнод Монголын тал нь элэгдэл, єргєгдлийн тал юм. Пенепленчлэгдсэн тал – уулын орой нь элэгдээд тал болсон. Дорнод Монголын хђрээнд Дорнодын єндєр тал, цав толгодлог гадаргатай орографын хувьд нэгдэж элэгдэл рельефийн намссан мужийг бий болгодог. /Орограф - уул зђйн хувьд нэгдмэл/ Дорнод Монголын тал их хэмжээний талбайг эзлэн орших бєгєєд харьцангуй жигд нам гадаргатай. Хуурай уур амьсгал зонхилох бєгєєд ђђнтэй нь уялдан ан амьтан ургамлын бђтэц, хэлбэр тєрєл овог ондоо байна. /Х.А/ Дорнод Монголын хђн чулуу. Дорнод, Дорноговь, Дундговь, Хэнтий аймгийн нутагт XIII-XIV зууны Mонголчуудын ђлдээсэн хєшєє дурсгал нэлээд бий. Баруун гарт нь хундага хэлбэрийн

96

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

сав бариулан тђшлэгтэй сандалд суулгаж дђрсэлсэн євєрмєц хђн чулууд. Хєшєєг малгай, дээл, гутал, бђс, гэзэг, ђс, гоѐл чимэглэлтэй дђрсэлсэн байдаг. Дарьгангын хђн чулуу ч гэдэг. /О. С/ Дорнын говь-2 жуулчны бааз /ТЗАЖ Товчоо/. Улаанбаатар Тємєр замын хэрэг эрхлэх газар 321 тоот, Байршил: Дорноговь аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт Цагаан хад гэдэг газарт УБЗамынђђдийн тємєр замын 49-р зєрлєгийн дэргэд тємєр замаас 1 км зайтай элсэн уулын бэлд байрлана. 945821, 944453, mrt@rail.com, Гэр: 10, Ор: 40 Дотоодын аялал жуулчлал. Тухайн улс орны оршин суугчдын єєрийн улс дотроо явуулдаг аялал жуулчлалын ђйл ажиллагаа. Дотоодын аялал жуулчлал нь тухайн бђс нутгийн зам тээвэр, харилцаа холбоо, зочид буудал бусад худалдаа ђйлчилгээний салбарын хєгжил, орон нутгийн ажил эрхлэлтэд эерэг нєлєє ђзђђлдэг. /Х.А/ Дотоодын гийчин. ѓєрийн улс дотроо байнга оршин суудаг амьдралын энгийн хђрээллээсээ єєр газарт мєнгє олохоос бусад зорилгоор 12 сараас ихгђй хугацаагаар аялаж буй хђн. /Х.А/ Дотоод холбоо. Зочдын єрєєтэй шууд холбогдох боломжгђй ђед дотуур холбооны залгагчаар дамжуулж холбоо барьдаг. Дотуур холбоо нь 24 цагийн ђйл ажиллагаатай бєгєєд жижиг зочид буудлын хувьд шєнийн ээлжинд нь энэ ђђргийг шєнийн хянагч гђйцэтгэнэ. /Т.Б/ Дотор Шандын хэц. Дорноговь аймгийн Хатанбулаг сумын баруун урд хэсэгт 20км ђргэлжилсэн д.т.д 1130м єндєр уул юм. Говийн ландшафттай, Сухайн тєгєлтэй. Янгир, хар сђђлт, зээр ђзэгдэнэ. /О.С/ Дєгийн нуур. Дорнод аймгийн Булган сумын нутагт д. т. д 915м єндєрт оршдог эрдэст нуур.

1.4км кв талбайтай, 1.6км урт, эргийн шугамын урт 3.8км. Шаврыг эмчилгээнд ашиглах боломжтой. /О.С/ Дєлгєєн нуур зочид буудал. Сђхбаатар дђђраг Их тойруу 9-р хороо Улаанбаатар, 326796, 324241, Факс:/976-11/-326674, infodnr@dulguunnuur.com, www.dulguun.com Дєрвєд. Ойрад дєрвєн тђмний нэгэн гол аймаг Чингис хааны 11 дэх авга элэнц євєг Дуба сохрын 4 хђђгээс угшил бђхий нэгэн тђмэн элэг. Дєрвєд нь Ойрад тђмний тђђхэнд ямагт голлох байр суурь эзлэн тђђхэнд Далай Тайжийн Дєрвєд хэмээн тэмдэглэгдэн Алтайн чанд Эрчис /мєрєн/ хавьд нутагласаар иржээ. Мєн Зђђн гарын хаант улсаас 1754-1757 оны ђед Заг, Байдрагаар дамжин одоогийн Увс аймгийн Давст, ѓмнєговь, Ховд, Наранбулаг, Завхан, Ховд аймгийн Дєргєн суманд суудаг болжээ. Монгол улсад 50 мянган Дєрвєд бий. Улаанбаатар, Дархан, Эрдэнэт хотуудад нийт 5 мянга орчим Дєрвєд хђн аж тєрдєг. /О.С/ Дєрвєд даваа. Баян-ѓлгий аймгийн нутаг дахь Сийлхэмийн нуруугаар давдаг д. т. д 2482м єндєр. Цагаан нуурын дамжлага баазад нэвтэрдэг энэ даваа автомашины замтай. /О.С/ Дєрвєлжин. Архангай аймгийн Чулуут сумын нутагт байдаг Хангайн нурууны хойд салбар нуруу. ѓндєр нь д. т. д 2595м, урт нь 70км. Шинэс, хуш шинэсэн тайга, алаг євс-ботуульт, дэгнђђлт ђетэн ботуульт хээрийн ургамалтай. /О.С/ Дєрвєлжин. Дундговь аймгийн Цагаандэлгэр сумын нутагт байдаг д. т. д 1289м єндєрт оршдог шорвог нуур. 0.5км кв талбайтай, 1.4км урт, эргийн шугамын урт 2, 8км. /О.С/ Дєрвєлжин амны дурсгал. Хєвсгєл аймгийн Шинэ Идэр сумын Дєрвєлжийн аманд буй хђрэл ба тємєр зэвсгийн тђрђђ ђеийн дурсгал том хиргисђђр, чулуун єрлєг, 4 буган хєшєє. /О.С/ Дєрвєлжин булш. Монгол, ѓвєр байгальд МЭѓVII-IIIзууны ђед аж тєрж байсан нђђдэлчдийн булш. Булшны хананд хавтгай чулуу босгон ирмэгээр нь зоож хийгээд хавтгай чулуугаар дарж тагладаг байжээ. Булшинд хђний толгой дорно зђг рђђ хандуулан гэдрэг харуулж тэнэгэр байдалтай оршуулж тємєр хђрэл эдлэл, зэр зэвсэг, гоѐл чимэглэл, малын яс дагалдуулан тавьдаг байв. Дєрвєлжин булш нь дєрвєн буландаа босоо чулуутай, дотогшоо хђнхэр ханатай хавтгай далантай байдаг. /О.С/ Дєрвєлжин уулны хадны зураг. Тєв аймгийн ѓндєрширээт сумын Дєрвєлжин уулын хаданд сийлсэн хђрэл зэвсгийн ђеийн дурсгал. Янгир, буга болон ан гєрєє хийж буй байдлыг сийлж дђрсэлсэн байдаг. /О.С/

97

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Дєрвєлжин ђсэг. Авианы бичгийн цагаан толгой. Монголын Хубилай 1215-1294 /хааны зарилгаар 1269 онд Пагма лам, Лодой жалцан /1234-1279/ зохиосон. Улмаар тєрийн бичиг болсон тул Юан улсын бђх хэргийг эл бичгээр явуулж, 1368 он хђртэл албан ѐсоор хэрэглэж байсан. ёсгийн хэлбэр нь тєвд ђсэгт, бичих байдал нь Монгол бичигт суурилжээ. Хятад тђђхэн зохиолд ―Монголын шинэ бичиг― буюу ‖Монгол бичиг‖ Европын ном зохиолд зохиосон хђний нэрээр ―Пагвагийн ђсэг‖ гэж их тєлєв нэрлэдэг. Хэлбэрээр нь Дєрвєлжин ђсэг гэдэг. Энэ бичгээр Монгол, Хятад, санскрит, тєвд, тђрэг хэлний ђгийг тэмдэглэх бололцоотой тул академич Б.Я. Владимирцов судлаад ―ХIII зууны ђеийн Монголын олон улсын цагаан толгой‖ /1931/ гэж дђгнэсэн байдаг. Дєрвєлжин ђсгээр бичсэн, барласан ном, зарлиг, мєнгє, зоос, цаасан тєгрєг, тамга, мутрын тэмдэг, хад чулууны бичиг олон бий. /О.С/ Дєрвєлжийн хадны зураг. Архангай аймгийн Тариат /хуучин Мєрєн/ сумын нутагт байдаг хђрэл зэвсгийн ђеийн дурсгал. Хаданд сийлсэн зураг. /О.С/ Дєрвєн бэрх. Монгол ардын уламжлалт оньсон наадгай. Монголчууд эрт дээр ђеэс морь, тэмээ, хонь, ямааг дєрвєн шагайгаар тєлєєлђђлэн ―Дєрвєн бэрх‖ гэж нэрлээд дєрвєн шагайг орхин мэргэлж нааддаг байсныг ђндэслэн, сийлбэр шагай бђхий 6 модоор зохиомжилсон наадгай. /О.С/ Дєргєн. Ховд, Завхан, Говь-Алтай аймгийн нутгийн заагт 1132м єндєрт оршдог гадагш урсгалгђй нуур. 305км кв талбайтай, 24км урт, 17км єргєн, эргийн шугамын урт 79. 4км хђрнэ. Усны хамгийн гђн нь 27 м, эзэлхђђн 4367 сая м куб буюу дундаж гђн 14 м. Нуурын ємнє, баруун эрэг дагуу эртний нуурын далан дэнж, умард эргийн дагуу Бага нуурын урд элс гэдэг элсэн тарамцаг ђргэлжилдэг. Усны хэм 7, 8-р сард 200-220С, гђндээ 160-170С орчим байх ба 11-р сарын сђђлчээс 4-р сард хєлддєг. Ёроолд нь лаг, наанги шавар, элс тархсан байдаг. Нђђдлийн шувууд их цугларах бєгєєд Монгол хадран, Алтайн сугасын тєрлийн шар, нохой загас амьдардаг. Жилд 200тн орчим загас агнах боломжтой. Ерєнхий эрдэсжилт 3. 5-4. 43г/л, сульфат натри, хлорт натри, карбонат натри зонхилдог. /О.С/ Дєргєний хђрэн. Ховд аймгийн Чандмань сумын нутаг дахь Дєргєн нуурын баруун талд оршдог тал. ѓндєр нь 1200-1400м, урт 30 гаруй, єргєн 15-20 гаруй км, нийтдээ 500 км кв талбайтай. Тал хээрийн болон усны шувууд элбэгтэй. /О.С/ Дєрєє. Морь малд мордоход зориулж эмээл, тохшинд тємєрлєгєєр хийсэн хэрэглэл. Гоѐлын, хурдан морины хђђхдийн зэрэг олон янзын зориулалттай хийдэг. Нђђдэлчин ард тђмэн хђн тєрєлхтєний эдийн соѐлын тђђхэнд оруулсан нэг хувь нэмэр бол дєрєє юм. Жуулчдад дєрєєний сурны урт богиныг сайн тохируулж єгєєд, аюулгђй зєв дєрєєлєхийг зааж єгєх хэрэгтэй. /О.С/ Дєрєє нуур. Баян-ѓлгий аймгийн Толбо сумын нутагт 2395м ђнэмлэхђй єндєрт оршдог. Гурван цаст буюу Сайрын уул, Дэлђђний эх, Мараа зэрэг хур цаст уулс хђрээлнэ. Нуурын талбай 14.6км кв, 6.1км урт, 3.1км єргєн, эргийн шугамын урт 26.2км, усны гђн 14.5м, 7-р сард усны дулаан 13.50-15.50С, 10-р сард хєлдєж, 6-р сард гэсдэг. Уулын хур цас мєснєєс эх авдаг, Бураат гол цутгадаг. Гадагш урсгалгђй, эрдэсжилт ихтэй /2.27г/л/, хлорын ангийн натрийн тєрєлд багтах зєєлєн устай. /О. С/ Дєрєє нуур. Говь-Алтай аймгийн Жаргалант сумын нутаг Завхан голын тохойд 1420м єндєрт оршдог. Шорвог. 1.7км кв талбайтай, 1.6км урт, 1.4 км єргєн, эргийн шугамын урт 5.0 км. Хоолны давс, шђђ ихтэй, шђђний зузаан 1.0м орон нутгийн чанартай ашигладаг. /О.С/ Дєрєє нуур. Дорнод аймгийн Чулуун хороот суманд голын голдрилд оршдог. Урсгал цэнгэг.

6.5км кв талбайтай, 4.5км урт, 1.7км єргєн, эргийн шугамын урт 11.6км боловч сђђлийн жилд Улзын голын ђерт автаж хэлбэр дђрс нь єєрчлєгджээ. Усны гђн 3м, эзлэхђђн 10 сая м куб. Эрэг нь их хэрчигдсэн, зууван хэлбэртэй. Улз гол цутгаад гарах хэсэгт намагжиж зэгс шигђђ ургажээ. Нђђдлийн шувуу, заарт харх, загас элбэгтэй. /О.С/ Дєрєє нуур. Увс аймгийн Баруунтуруун сумын нутаг дахь Алтан элсний хойно улсын хилд, 1143м ђнэмлэхђй єндєрт оршдог. Эрдэстэй, 73.0км кв талбайтай, 21.0 км урт, 5.0км єргєн, эргийн шугамын урт 56 км, ђђнээс манай нутагт ноогдох нуурын талбай 15 км кв, урт нь 12км, єргєн нь 3.5км, эргийн шугамын урт 25км. /О.С/

98

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Дєрєє нуур. Хэнтий аймгийн Биндэр, Баян-Адарга сумын заагт Онон голын савд 1022м єндєрт оршдог. Гадагш урсгалтай. 1. 1км кв талбайтай, 1. 2км урт, 0. 9км єргєн, эргийн шугамын урт 2.

8 км. /О. С/ Дєрєє нуурын хадны зураг. Баян-ѓлгий аймгийн Толбо сумын Дєрєє нуурын орчимд буй хђрэл зэвсгийн ђеийн дурсгал. Янгир, тэмээ, нохой нум сумтай анчныг хаданд сийлж дђрсэлсэн байдаг. /О. С/ Дєрєє цагаан нуур. Хєвсгєл аймгийн Рашаант, Архангай аймгийн Цэцэрлэг сумын заагт 1712м ђнэмлэхђй єндєрт оршдог. 7.1км кв талбайтай . 7.2км урт, 3.2км єргєн, эргийн шугамын урт 18.2км. Нуурын хамгийн гђн 7.8м, эзлэхђђн 28. 9 сая м куб. 7-р сард усны дулаан 19.60-20.50С, тунгалагшилт 2.5-3.2м хђрч, ѐроолд нь хар бараавтар лаг, наанги хурдас тархсан байдаг. Усны эрдэсжилт 10.086-11. 447г/л, гидрокарбонатын ангийн натрийн бђлэгт багтана. Намар, євлийн улиралд нутгийн хђмђђс нуурын хужир шђђг малын тэжээлд ашигладаг. /О. С/ Дєч. ОХУ-ын ѓвєр Байгалийн Эрман нуруунаас эх авч урсан манай нутагт орж ирэн Улз голд цутгадаг гол. Урт нь 150км гаруй, єргєн нь 10-18м, гђн нь 0. 5-1. 0м. Усны тєвшин тогтмол байдаг онцлогтой. /О. С/ Дєтийн даваа. Говь-Алтай аймгийн Бигэр, Цогт сумдын тєвийг холбосон замд Монгол Алтайн нуруунд оршдог сђрлэг даваа. /О. С/ Дєш. Баянхонгор аймгийн Шинэжинст сумын нутагт Ингэн хєєврийн хотгороос баруун хойш 38 км зайд оршдог 1159м єндєр сєнєсєн галт уул. Элсэн манхны дунд євєрмєц байршил, тогтоцтойгоороо онцлог. /О. С/ Дєш. Баян-ѓлгий аймгийн Булган сумын нутагт улсын хил орчимд оршдог 3889м єндєр уул. Янгир, ирвэс гэх мэт ан амьтантай, єндєр уулын хээрийн євслєг ургамалтай. /О. С/ Дєш толгойн дурсгал. Увс аймгийн Завхан сумын Дєш толгойд буй хђрэл ба тємєр зэвсгийн тђрђђ ђед холбогдох 10 гаруй булш. /О. С/ Дєштийн олон нуур. Хєвсгєл аймгийн Ренчинлхђмбэ сумын нутгаар урсдаг Арсайн голын савын 1500м єндєрт оршдог бђлэг нуур. 0.09км урт , 0.05км єргєн. Эргийн шугамын урт 2.2км. Орчны байгаль нь нэн ђзэсгэлэнтэй. /О. С/ Дресдн жуулчны бааз. СБД. 1-р хороо. Автохаус ДД байр, 99114899, 99184000, Факс:328347 Дуган /герег. kyriake-бурханы орон/. Шашны ѐсны зан ђйл ђйлдэн хурал хурдаг барилга байшин хђрээ хийдийн том багаас шалтгаалан ђйл ажиллагаагаа тогтмол, тогтмол бус явуулдаг. /О.С/ Дуган. Говь-Алтай аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт оршдог Монгол Алтайн нуурын 2465м єндєр уул. Аргаль, янгир, ирвэс, хойлогтой. /О.С/ Дугуй /Тєгрєг/. Баян-ѓлгий аймгийн Цэнгэл сумын нутаг дахь Цагаан голын савд 2760м-ийн єндєрт оршдог. Мєстлийн гаралтай ђзэсгэлэнт нуур. 1. 4км урт, 0. 9км єргєн, Эргийн шугамын урт 3. 06км. Хур бороо, гђний урсацаар сэлбэдэг. /О.С/ Дугана хад цогцолбор жуулчны бааз/ Агаар трейд ХХК /. Тєрийн ємчийн 8-р байр, Эргэн дурсахуй тєв, Байршил: Тєв аймгийн Борнуур сумын нутагт Дугана хад амралт, /УлаанбаатарДарханы замаар 109км/, 311829, tengis@yahoo.com, Гэр: 5, Ор: 130 Дугуй цагаан. Хуурч болгосон нарийн цагаан гурилыг цасан чихэр, шар тостой багсран нийцђђлж тэр багсармалаасаа тусгай хэвэнд нягтартал дарж хэвлэн авдаг нарийн идээний зђйл. /Т.Б/ Дугуйн аялал. Дугуйн аяллыг замын онцлогоор нь хєнгєн, дунд, хђнд хэлбэрийн болон уулын, ђргэлжлэх хугацаагаар нь нэг єдрийн ба олон єдрийн гэж ангилна. /Х.А/ Дугшингийн хар. ѓмнєговь аймгийн Цогт овоо сумын тєвєєс баруун урагш 16км зайд баруун хойноос зђђн урагш 20км сунаж тогтсон 1375м єндєр нуруу. Хормойд нь эртний хотын суурь бий. /О. С/ Дулаан. ѓвєрхангай аймгийн Хужирт сумын тєвєєс зђђн тийш 30 гаруй км-т оршдог 2240м єндєр уул тахидаг байв. /О. С/

99

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Дулаан. Хєвсгєл аймгийн Рашаант сумын тєвєєс баруун тийш 25км зайд Сэлэнгэ мєрний урд, Ар Тээлийн голын эхэнд оршдог 2313м єндєр уул. Шинэс зонхилсон ойтой. Буга, гєрєєс, гахай, чоно зэрэг ан амьтантай. /О. С/ Дулаан. Хєвсгєл нуурын баруун хойд Долоон уул хойг дээр байдаг битђђ ойгоор хучигдсан ђзэсгэлэнт 2174м єндєр уул. /О. С/ Дулаан. Хэнтий аймгийн Хэрлэн сумын нутагт ѓндєрхаан хотоос доош Хэрлэн голын хойд эрэгт оршдог тал. ѓндєрхаан, Чойбалсангийн авто зам дайрч єнгєрдєг. Нђђдлийн зээр ирдэг. /О. С/ Дулаан Богд. Баянхонгор аймгийн Богд сумын нутагт Их Богдын нурууны зђђн тєгсгєлийн уул. ѓндєр нь 2585м. Аргаль, янгир, ирвэстэй. /О.С/ Дулаан Даваа. Завхан аймгийн Цагаан Чулуут, Говь-Алтай аймгийн Тайшир сумын нутгийн заагт Улиастай хотоос Говь-Алтай аймгийн Тайшир сум орох замд оршдог 2247м єндєр даваа. Тахилгатай байжээ. /О. С/ Дулаан Хайрхан. Завхан аймгийн Тэлмэн сумын тєвєєс урагш 10 гаруй км зайд Идэр голын зђђн талд оршдог 2202м єндєр уул. Буга, бор гєрєєстэй. /О. С/ Дулаан Хан. Хєвсгєл аймгийн Тариалан, Булган аймгийн Тэшиг сумын хилийн дагуу оршдог Дулаан хаан нурууны ноѐн оргил 2050м єндєр уул. Буга, бор гєрєєс, гахай гэх мэт ан амьтадтай, ногоон хєвдєт, алирс-ногоон хєвдєт, сургар ногоон хєвдєт шинэсэн ойтой. /О. С/ Дулаан хар. Булган аймгийн Могод сумын нутагт байдаг 2247м єндєр даваа. Ой мод, ан гєрєєс баялаг байв. Ялангуяа буга ихтэйгээрээ алдартай тул Жагайтад бугын аж ахуй байгуулж байлаа. /О. С/ Дулаан хар уулын хадны зураг. Баян-ѓлгий аймгийн Ногоон нуур сумын нутагт буй хђрэл зэвсгийн ђеийн дурсгал. Янгир зэрэг амьтны зурагтай хадны зураг. /О. С/ Дулаан харын буган хєшєє. Хєвсгєл аймгийн Цагаан уул сумын нутагт Дулаан харын хєндийд буй хђрэл ба тємєр зэвсгийн тђрђђ ђеийн дурсгалт 2 буган хєшєє байдаг. /О. С/ Дулаахан. Сэлэнгэ аймгийн Орхон, Ерєє голын бэлчирт оршдог 1478м єндєр уул. Дээд триас, доод юрийн галвын боржин, адамелит, аляскит гэх мэт чулуулгаас тогтсон. Буга, бор гєрєєс, гахай, чоно, ђнэг, хярс, хэрэм, цагаан ђен гэх мэт ан амьтантай. Шинэс болон холимог ойтой, нугын ургамал. Орхон голын хєндийгєєр бургасан шугуйтай. /О. С/ Дулаахан. Хєвсгєл, Булган аймгийн хилийн зааг, Эгийн голын баруун талд, баруунаас зђђн тийш 40 гаруй км-т сунаж тогтсон уул. Шинэс, хус, нарс зонхилсон холимог ойтой. Буга, бор гєрєєс, гахай, чоно зэрэг ан амьтантай. Ногоон хєвдєт, алирс, ногоон хєвдєт, сургар ногоон хєвдєт, хус шинэсэн ойтой. /О. С/ Дун. Дорнод аймгийн Дашбалбар сумын тєвєєс урагш 720м єндєрт оршдог эрдэст нуур. 1.5км кв талбайтай, 1.7км урт. 1.1км єргєн. Эргийн шугамын урт 4.6км. Усны шувууд их цугларна. /О.С/ Дунар ХХК. СБД,6-р хороо Улсын гэрэл зургийн газар 2тоот єрєє, 361731, 99196343, Факс: 361731 Дунгай. Дорнод аймгийн Сэргэлэн, Гурванзагал сумдын заагт оршдог цуваа хоѐр нуурыг зђђн баруун Дунгай гэдэг. Зђђн нь 0.9км кв, баруун нь 0.8км кв талбайтай. 1.7км урт, 1.1м єргєн, эргийн шугамын урт 4.0км. Усны шувууд цугларна. Зээр орж ирнэ. /О.С/ Дунгарын давааны хђн чулуу. Сђхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан сумын Дунгарын даваанд буй XIII-XIV зуунд Монголчуудын бђтээсэн дурсгал. 3 хђн чулуу. Хђн чулууг тђшлэгтэй сандалд суулгаж бђснээс нь хавтага зђђн, гарт нь сав бариулж урлажээ. /О.С/ Дунд Аргалант. Баянхонгор аймгийн Баянцагаан сумын нутагт Баацагаан нуураас урагш оршдог 2438м єндєр уул. Аргаль, янгир, ирвэс хойлогтой. /О. С/ Дунд Боом. Хєвсгєл аймгийн Баянзђрх сумын нутаг Лам Тайгын нурууны єврєєс эх авч урсан Бэлтэс голд цутгадаг гол. Урт нь 35км. Маш ђзэсгэлэнт хєндийгєєр урсдаг. /О. С/

100

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Дунд Давст нуур. Дорнод аймгийн Матад сумын нутагт Зђђн шорвог нуураас урагш талын хотост тогтсон зууван нуур. 1. 2км кв талбайтай. 1. 3 км урт, хуртай ђед эргийн шугамын урт 2.

6км хђрдэг, лаг шавар хурдастай. /О. С/ Дунд Жаргалантын дурсгал. Хэнтий аймгийн ѓмнєдэлгэр сумын Дунд Жаргалантын голын хєндийд буй хђрэл ба тємєр зэвсгийн тђрђђ ђеийн дурсгалууд. Дєрвєлжин булш, хиргисђђр, 7 буган чулуун хєшєє. Гурван Жаргалантыг 19-р зуун хђртэл Айл Харгана гэдэг байжээ. Айл Харганад Чингис хаан буудаллаж байсан тухай МНТ-д дурдсан байдаг. /О. С/ Дунд тайгас. Хєвсгєл аймгийн Улаан-Уул сумын нутагт оршдог. 3058 м єндєр нуруу. 20км урт нђцгэн сарьдаг. Шовх, цавчим уулсаараа нэрд гарчээ. /О. С/ Дунд тэрмис. Увс аймгийн Давст сумын тєвєєс баруун урагш 25км-т оршдог 1736м єндєр уул. Урт нь 10-аад км. Эгц цавчим хад, цохиотой. /О. С/ Дунд хєл. Хєвсгєл аймгийн Ренчинлхђмбэ, Алаг-Эрдэнэ сумдын заагт байдаг. 2805м єндєр нуруу. Шохойн чулуунаас тогтсон, салхи усны ђйлчлэлд их идэгдсэн нђцгэн барзгар хадтай. /О. С/ Дунд цэнхэр гол. Архангай аймгийн Цэнхэр сумын нутаг дахь Хангайн нурууны Суварга Хайрхан уулын зђђн хажуугаас эх авч урсан Урд Тамирын голд цутгадаг уулын гол. Урт нь 60 орчим км. Эхэн хэсэгтээ ђзэсгэлэнт хєндийгєєр урсана. /О. С/ Дунд Шарай гол. Говь-Алтай аймгийн Хасагтхайрханы хойд Богд уулын єврєєс эх авч бэлийн хурдсанд шургадаг. Урт нь 20км орчим. Тђђнд Цагаанчулуут гол цутгана. /О.С/ Дундсайхан. Дундговь аймгийн Гурвансайхан сумын нутагт байдаг. 1189м єндєр уул. Сонин хэлбэртэй хад, цохио элбэгтэй. Янгир ђзэгддэг. /О. С/ Дундсайхан. ѓмнєговь аймгийн Баяндалай сумын нутагт оршдог, 2825м єндєр нуруу. Урт нь 40 гаруй км. Аргаль, янгир, ирвэстэй. Сарлагтай айлууд тохиолдоно. /О. С/ Дураалын єндєр. Ховд аймгийн Булган, ёенч сумдын заагт оршдог. 3287м єндєр уул. Урт нь 6км гаруй. Аргаль, янгир, ирвэс, ђнэг, чоно, туулай г.м ан амьтантай. ѓндєр уулын хээрийн євслєг ургамалтай ойн тєгєлтэй. /О. С/ Дурсгалт газар. Байгалийн євєрмєц тогтоц, тђђх, соѐлын ул мєрийг уламжлагдан хадгалагдсан байгалийн байдлаар нь євлєн ђлдээх зорилгоор улсын тусгай хамгаалалтад авсан газар нутгийг дурсгалт газар гэнэ. Дурсгалт газрыг байгалийн, тђђхийн гэсэн хоѐр хэсэгт хуваана. /МУТХГНийн тухай хуулиас.Х.А/ Дуурлигийн дурсгал. Хэнтий аймгийн Баян-Адарга сумын Баян дуурлиг уулын арын нарсыг Дуурлиг нарс гэх ба энд Хђннђгийн язгууртны дєрвєлжин хэлбэртэй ђђдэвч бђхий том жижиг бђгд 191 булш байдаг. /О.С/ Дуут. Говь-Алтай аймгийн Бугат сумын нутагт, Монгол-Алтайн нурууны єврєєс эх авсан Бижийн голын ай савд оршдог 2468м єндєр уул. Аргаль, янгир, ирвэстэй. /О. С/ Дуут нуур. Архангай аймгийн Хайрхан сумын тєвєєс баруун урагш 10км зайтай газарт 1411м ђнэмлэхђй єндєрт оршдог. Цэнгэг. 2. 5км кв талбайтай, урт 2. 6км, 1. 4км єргєн, эргийн шугамын урт 7. 2км, эзлэхђђн 4. 2сая м куб, гђн нь 2.7м. Нуурын баруун хойноос Их булаг, ємнєєс Байшингийн булаг цутгаж, хоолойн голоор Хђнђйн голтой нийлдэг. Усны температур 7р сард 19.50-21.50С, 10-р сард хєлдєж 4-р сард гэсдэг. ѓвлийн цагт хар, цагаан хил ђђсэж их дуугардаг учир Дуут нуур гэж нэрлэжээ. /О. С/ Дуут нуур. Дорноговь аймгийн Хєвсгєл сумын нутагт 1100м єндєрт оршдог. 0.7км кв талбайтай, 1.7км урт, эргийн шугамын урт 4.2км. Хулан, хар сђђлт усанд ирдэг. /О. С/ Дуут нуур. Сђхбаатар аймгийн Дарьганга нутагт Молцог элсний ар хормойд 1228м єндєрт оршдог. Тђйрэн хотгорт тогтсон цэнгэг нуур. 0.5км кв талбайтай, 1.1км урт, 0. 6км єргєн, эргийн шугамын урт 2.8км. ѓргєн голын усаар сэлбэгддэг. /О.С/ Дуут нуур. Завхан аймгийн Отгон сумын нутагт Буянт голын савд 2484м єндєрт оршдог. Мєстлийн гаралтай ђзэсгэлэнт нуур 0.8км кв талбайтай, 1.4км урт, Эргийн шугамын урт 4.2км. /О.С/

101

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Дуут нуур. Хєвсгєл аймгийн Цагааннуур сумын нутагт Тэнгис голын эхэнд улсын хилийн ойролцоо 2180м єндєрт оршдог. Мєстлийн гаралтай цэнгэг нуур. 0.6км кв талбайтай, 1.5км урт, 0.5км єргєн, эргийн шугамын урт 3.4км . Хандгай орж ирдэг. /О. С/ Дуутын бичигт хад. Тєв аймгийн Дэлгэрхаан сумын Дуутын хар чулуу гэдэг газар оршдог хадан цохио. Сумын тєвєєс урагш 20 км зайтай. ёсэг бичиж, зураг сийлэхэд тохиромжтой, цохиход ган ширэм хангинах шиг сайхан дуу гардаг. Эргэн тойрон 78м, єндєр нь 3м эл хадан цохионд буга, аргаль, янгир, хђн, мал, тэрэг зэрэг сђг зураг хэдэн зуугаар зуржээ. Энд ―Цогтын хадны шђлэг‖ байдаг. Дуутын хад гэж нэрлэгддэг Цогттайжийн хадны бичиг нь Монголын эх оронч, яруу найрагч Цогттайжийн /1581-1639/ 1626 онд сийлђђлсэн шђлэгтэй хад юм. Шђлэг сийлсэн хад нь газрын гђнийн маш бєх чулуу бєгєєд юмаар цохиход ширмэн тогоо мэт жингэнэн дуугардаг тул Дуутын хад гэсэн юм. 1971 онд улсын хамгаалалтанд авчээ. /X.Л/ Дђнгэнэдэгийн зураг. Хэнтий аймгийн Идэрмэг сумын Тємстэй уулын зђђн хойт хєтлийн хаданд сийлсэн эртний 100 орчим тамга дђрс байдгийг доктор Ж.Саруулбуян судалгааны гђйлгээнд оруулсан. /Х.Л/ Дђнгэнээ жуулчны бааз /Виржин Ланд ХХК/. Хаяг:Сђхбаатар дђђрэг 6-р хороо,1-2тоот Байршил: ѓмнєговь аймгийн Ханхонгор сумын Мандах багаас урагш 13км зайтай Тэсгэнэ худаг хэмээх газарт, /Улаанбаатар – 580 км, Аймгийн тєвєєс баруун урагш 32 км/ Утас:323978, Гэр: 6, Ор: 20 Дђнгэнээн уулын дурсгал. Завхан аймгийн Баянхайрхан сумын Дђнгэнээн уулын орчимд буй тђђхийн єєр єєр ђеийн дурсгал. Том жижиг дугуй далантай булш, хиргисђђр, хаданд сийлсэн тамга. /О.С/ Дђрслэх урлагийн музей. Занабазарын нэрэмжит дђрслэх урлагийн музейг Монголын дђрслэх урлагийн єв санг олон тђмэнд сурталчилах зорилгоор 1966 оны 7-р сарын 23-ны єдєр анх нээн ажиллуулжээ. XX зууны эхэн ђе хуртэлх хугацааг хамарсан 5000 гаруй ђзмэр ђзђђлэнтэй Монголын урлагийн тђђхийн музей юм. Эртний урлагийн, XIII-XVI зууны уеийн урлагийн, Богд Занабазарын, Танка зургийн, модон ба торгон зургийн, уран барилга, ардын урлагийн, гадаад урлагийн гэсэн танхимуудтай. Энд МЭѓ 2000 жилийн тэртээх янгирын толгойн бариултай хђрэл илд, XVII зууны Монголын шашны нэрт зђтгэлтэн, уран барималч Занабазарын бђтээсэн 4 цутгамал бурхад, алт мєнгєєр чимж, шђр сувдаар хэлхээс хийсэн ―Хотол мандал‖ зээгт наамал, зураач Шаравын ―Монголын нэг єдєр‖цуврал зургийн ―Зун‖, ―Намар‖ зэрэг ард тђмний аж байдлыг харуулсан ховор нандин бђтээлђђд байдаг. /X.Л/ Дђђрэн Жаргалант. Хєвсгєл аймгийн нутаг дахь Дархадын хотгорт Хєєгийн голын адагт 1543м єндєрт оршдог цэнгэг нуур. 3.8км кв талбайтай. 3.5км урт, эрэг нь их хэрчигдсэн, эргийн шугамын урт 12.2км. Загас, нђђдлийн шувуу элбэг. /О.С/ Дэв хонгор. Дундговь аймгийн Хулд сумын нутгийн ємнє хэсэгт оршдог 1237 м єндєр толгод. Хар сђђлт, хулантай. /О.С/ Дэвжих Ирээдђй ХХК. СБД,Энхтайваны єргєн чєлєє,15абайр С корпус, 318788, 99118441, Факс: 318788, nyam1960@yahoo .com Дэврэх. Баянхонгор аймгийн Баян-єндєр сумын урд хэсэгт байдаг булаг. Баянбђрд ђђсдэг. Хулан, хавтгай, хар сђђлт, зээр, чоно усанд ирдэг. /О.С/ Дэвтээр давст. Завхан аймгийн Сантмаргац сумын тєвєєс хойш 10км зайд 1548м єндєрт оршдог эрдэст нуур. Устай ђед 2.2км кв талбайтай. 2.7км урт, эргийн шугамын урт 6.6км орчим. Найрлагаараа сульфат магни тєрєлд багтана. Олон зууны турш нуурын давсыг ардын уламжлалт аргаар ашиглаж байна. /О.С/ Дэвэлийн арал БНГ. Баян-ѓлгий, Увс аймгийн заагт орших Ачит нуураас гарсан Усан хоолойн гол. Ховд голын Дэвэлийн арал орчмын 10300 га газар нутгийг УИХ-ын 2000 оны 29 дђгээр тогтоолоор улсын тусгай хамгаалалтанд авсан. Монголд ховордож байгаа гургууль, зэгсний гахай,минжний байршил нутаг тєдийгђй мєн чацарганын гол тархац нутаг юм.Байгалын байдал нэн ђзэсгэлэнтэй. Зэгсний гахай, минжийг єсгєн ђржђђлэх,хамгаалах зорилготой. /Х.А/

102

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Дэгээ. Монголын дорнод хэсэгт Хянганы салбар уулсаас эх авч Халх голд цутгадаг гол. Урт нь 65км, ой савын талбай 550км кв , усны зарцуулалт 9-р сард 3м кв сек, 10-р сараас 4-р сар хђртэл хєлддєг. Хадлан бэлчээрийн талбай ихтэй. /О.С/ Дэл. Дундговь аймгийн ѓлзийт сумын нутаг дахь Баянхонгорын зоо, Ханын Хэц, Ханын Хярын хооронд байдаг гђвээрхэг тал. Хар сђђлт зээртэй. /О.С/ Дэл хайрхан. Баянхонгор аймгийн Бємбєгєр сумын нутаг дахь ѓлзийт голын дунд хавьд зђђн урдаас баруун хойш 10 гаруй км сунаж тогтсон 2652 м єндєр уул. ѓлзийт голын зђђн урд хэсгий, урд Дэл хайрхан гэдэг. Тахидаг байв. /О.С/ Дэл цахар. Говь-Алтай аймгийн Тонхил сумын нутгийн зђђн захад оршдог. Монгол Алтайн нурууны тогтолцооны 2749м єндєр уул. Аргаль, янгир, ирвэстэй. /О.С/ Дэлгэр. Архангай аймгийн Хангай сумын тєвєєс баруун тийш Урд Тэрх, Хойд Тэрхийн голын бэлчээр орчимд Хужиртын голын хойд талд оршдог 2948м єндєр уул. Урд Тэрхийн хэд хэдэн цутгал эх авч урсдаг. Буга, бор гєрєєс, чоно элбэгтэй. /О. С/ Дэлгэр жуулчны бааз /Мон экспедишнс ХХК/. Сђхбаатар дђђрэг, 4-р хороо,М-100-ийн 228, Утас: 95150946, 310825, 328737, Гэр: 8, Ор: 16 Дэлгэр интернэшнл ХХК. Хаяг: СБД, Сєђлийн гудамж 2/16, ХЗТК Хђрээлэн, Утас: 312152, Факс: 311117 Дэлгэр нуур. Хєвсгєл аймгийн Баянзђрх сумын нутаг Хєгийн голын эхэнд 2132м єндєрт оршдог. Мєстлийн гаралтай. Цэнгэг. 0.7км кв талбайтай. 2.1км урт, 0.5км єргєн, эргийн шугамын урт 4. 6км. Усны шувууд цуглардаг. /О. С/ Дэлгэр нуур. Хєвсгєл аймгийн Улаан-Уул сумын нутаг дахь Улаан Тайгын нурууны 2132м єндєрт оршдог мєстлийн гаралтай. ёзэсгэлэнт, цэнгэг. 0. 7км кв талбайтай. 2.1км урт 0.5км єргєн, эргийн шугамын урт 4. 6км. Усны шувуу ихтэй. /О.С/ Дэлгэрмєрєн. Хєвсгєл аймгийн Улаан–Уул сумын нутаг Улаан Тайгын єврєєс эх авч урсан Сэлэнгэ мєрєнд цутгадаг гол. Урт нь 445км, ай савын талбай 26640км кв. Усны эрдэсжилт 143.3336. 2мг/л. Дэлгэрмєрєний эрэгт Мєрєн хот байдаг. Загастай. Эхэн хэсэгтээ олон ђзэсгэлэнт хавцал, булантай. /О.С/ Дэлгэр мєрний хєндий. Мєрєн голын ойролцоо Дэлгэр мєрний хєндийд Уушгийн євєрт хђрлийн ђеийн булшны єнцєгт 15 ширхэг буган чулуун хєшєє бий. Энэ буган чулуун хєшєєг 1998 онд улсын хамгаалалтанд авчээ. Ер нь Хєвсгєл аймгийн нутагт хадны сђг зураг, бичигт хад, буган хєшєє, дурсгалын зђйл 30 гаруй бий. /X.Л/ Дэлгэрхаан. Хорьдол Сарьдаг нурууны гол оргилын нэг. Хєвсгєл нуурын ємнєд шувтаргаас баруун тийш 45км-т оршдог. ёнэмлэхђй єндєр нь 3087м. Шовх оргилтой. /О.С/ Дэлгэрхан. Хэнтий аймгийн Батноров сумын нутаг дахь ѓлзий сайхан нурууны тєв хэсгийн нэг єндєрлєг. ѓндєр нь 1517м. Тахилгатай байв. /О.С/ Дэлийн нуруу. Хєвсгєл аймгийн Шинэ-Идэр сумын нутгаар урсдаг. Бђгсэйн голын урд талд, баруунаас зђђн тийш 30 орчим км сунаж тогтсон 2554м єндєр уул. Уулын ар, євєр хажуудаа хар мод, хушин ойтой. буга, бор гєрєєс, гахай, баавгай зэрэг ан амьтадтай. /О.С/ Дэлийн ђзђђрийн дурсгал. Говь-Алтай аймгийн Жаргалант сумын Дэлийн ђзђђрт буй Тђрэгийн ђеийн дурсгал. 10 дєрвєлжин хашлага 3 хђн чулуу байдаг. /О.С/ Дэлђђн. Баян-ѓлгий аймгийн Дэлђђн сумын нутагт оршдог. 3787м єндєр, хур цастай Монгол Алтайн салбар уулсын нэг. Урт нь 10км. Дэлђђний гол, эхэн хэсгийн хэд хэдэн цутгалын хамт эх авч урсдаг. Янгир, аргаль, ирвэс, хялгана гэх мэт єндєр уулын тагийн болон хээрийн ургамалтай. /О.С/ Дэлђђн болдог. Эзэн богд хааны тєрсєн газар. Уг газрыг эрдэмтэд олон жилийн турш сурвалжилсаар хэд хэдэн газрыг олж тодруулжээ. МНТ. 59.97.211 О.Жамъян, Х.Пэрлээ нар дэвшђђлсэн Онон, Балж хоѐр голын бэлчээрт буюу хойт єргєргийн 49, зђђн уртрагийн 111-д орших Дэлђђн болдог нэртэй газар болно. Х.Пэрлээ 1959 онд хэвлђђлсэн єгђђлэлдээ ―Дэлђђн

103

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

болдогийн тухай олон домог, таамаглал бий‖. ―Ёстой Дэлђђн болдог нь Онон, Балж хоѐр голын боом буюу бэлчээрт хуучин нэрээ хадгалсаар байна. Энэ нуур нь гурван нуурын рашаан амралтын дэргэд бий‖ гэжээ. /Х.Л/ Дэлђђн гол. Баян-ѓлгий аймгийн нутаг дахь Монгол Алтайн Дэлђђний нурууны єврєєс эх авч Буянт голд цутгадаг гол, Буянт голын эх. Урт нь 55км. Тђђнд олон гол, горхи цутгадаг. Тунгалагаараа нэрд гарчээ. /О.С/ Дэлхийн аялал жуулчлалын байгууллага. 1975 онд байгуулагдсан. Дэлхийн 146 /2005.05.01/ орныг эгнээндээ багтаасан. НђБ-ийн Ерєнхий Ассамблей, Эдийн Засаг Нийгмийн Зєвлєлийн саналаар ДАЖБ-ыг засгийн газар хоорондын байгууллагын статустай болохыг хђлээн зєвшєєрсєн. Тєв байр нь Мадридад байрладаг. 4-н жил тутамд чуулган хуралддаг бєгєєд чуулганы хооронд Ерєнхий Ассамблей Гђйцэтгэх Хороо ажилладаг. Албан ѐсны хэл нь англи, франц, испани. Дэлхийн аялал жуулчлалын ―Дђрэм‖-д зааснаар тђђний ђйл ажиллагааны зорилго нь хђний эрхийг хђндэтгэх, сайн сайхан байдал, энх тайвныг хангах, хєгжиж буй орнуудын аялал жуулчлалын салбарын ашиг сонирхлыг хђндэтгэх, аялал жуулчлалыг ард тђмнђђдийн харилцан ойлголцол ба эдийн засгийн хєгжлийн хэрэгсэл болгон хєхђђлэн дэмжих явдал юм. ДАЖБ олон улсын жуулчлалын салбарт хэд хэдэн тунхаг батлан гаргасан. Тухайлбал: Дэлхийн аялал жуулчлалын ―Манилын тунхаг‖, /Филиппин1980/, ―Акапулькийн баримт бичиг‖ /1982 он/, ―Аялал жуулчлалын Харти‖ ба ―Жуулчны ѐс зђй‖, /ерєнхий ассамблейн VI чуулганаар батлан гаргасан. Софи.1985/, ―Гаагын тунхаг‖ /1989/. ДАЖБ-ын бђтцэд 6 бђс нутгийн комисс ажилладаг. ђђнд: Европ, Африк, Америк, ѓмнєд Ази, Ойрхи Дорнод ба Номхон далайн бђс нутаг. /Х.А/ Дэлхийн аялал жуулчлалын агентлагуудын холбоо. 1966 оны 11-р сарын 22-нд байгуулагдсан. Дэлхийн 70 гаруй орны аялал жуулчлалын ђндэсний холбоо ба байгууллагыг эгнээндээ багтаасан. Аялал жуулчлалын ђндэсний нийгэмлэгђђдэд мэргэжлийн болон техникийн туслалцаа ђзђђлэх, аялал жуулчлалын ђйл ажиллагааны нэр хђндийг єргєх замаар тэдгээрийг нэгтгэх, бэхжђђлэх зорилготой. Удирдах дээд байгууллага болох ерєнхий чуулган нь захирлуудын зєвлєлийг 2 жилийн хугацаатайгаар, гђйцэтгэх хороог 1 жилийн хугацаатай сонгодог. /Х.А/ Дэлхийн аялал жуулчлалын єдєр. Жил бђрийн 9 сарын 27-нд тэмдэглэдэг аялал жуулчлалын салбарын ажиллагсад, жуулчдын баярын єдєр. 1970 оны энэ єдєр ДАЖБ-ыг байгуулах тєслийг батлан гаргажээ. ДАЖБ-ын нарийн бичгийн дарга нарын газраас, тухайн улс орон бђрд энэхђђ баярыг тэмдэглэн єнгєрђђлэхэд зориулан жил бђр тодорхой. ―уриа‖ дэвшђђлдэг. Тухайлбал: Анхны дэлхийн аялал жуулчлалын єдєрт зориулан ―Энхтайвныг бэхжђђлэх. Харилцан ойлголцох, соѐлын євийг хамгаалахад аялал жуулчлалын хувь нэмэр‖ гэсэн уриа гаргаж байжээ. /Х.А/ Дэлхийн єв. Хђн тєрєлхтний хђртээл болсон байгаль, соѐлын гайхамшигт ђнэт зђйлс. 1972 онд ЮНЕСКО –ийн Ерєнхий бага хурлаас дэлхийн байгалийн ба соѐлын євийг хамгаалах тухай конвенцийг гаргасан. 1988 онд уг конвенцийг 123 орон баталжээ. Эдгээр нь улс орнууд нь 2 жилд нэг удаа Ерєнхий Ассамблейд ―Дэлхийн єв‖ – ийн Хороог сонгодог. Энэ хороо нь оролцогч улс орнуудын саналаар тэдгээр улс орны нутаг дэвсгэрт байгаа дэлхийн євд орж болох объектыг жагсаалтад оруулдаг. Энэ жагсаалтанд /1992 оны байдлаар/ дэлхийн 80-аад орны 160 гаруй объектыг оруулсан байдаг. Энэ конвенцийн дэлхийн євийг хамгаалах сан ажилладаг. Энэ сан нь хязгаарлагдмал нєєцтэй улс орнуудад санхђђгийн болон техникийн дэмжлэг тусламж ђзђђлэх зорилготой. /Х.А/ Дэлхийн Чингис ХХК. Тђђхэн болон соѐл, урлагийн чиглэлийн аялал жуулчлалыг тђлхђђ эрхлэдгээрээ онцлог. 364478, 99190481, 99199713 Факс: 365876, duje99@yahoo.com, baigalaa69@yahoo.com Дэн буудал /Guest house/. Зочид буудлын эртний нэг тєрєл. Арилжаа худалдаа эрхлэгчдэд удаан хугацаагаар хэсэн явах шаардлага гардаг байсан тул зєвхєн хоол ундаагаар ђйлчлээд зогсохгђй худалдаачдыг хоноглуулах ђйлчилгээг зохион байгуулах хэрэгтэй болсон бєгєєд энэхђђ хэрэгцээ нь дэн буудлууд бий болох нєхцєл болжээ. Ромын эзэнт гђрний ђед дэн буудлын сђлжээ бий болж хот суурин, тосгодын харилцааны гол зам дагуу байрладаг байсан ба худалдаачид

104

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

наймаачид, тєрийн элч, тђшмэл, мєргєлчдєд ђйлчилдэг байв. Дэн буудал нь байрлуулах, хооллох ђйлчилгээ ђзђђлдэг байжээ. /Х.А/ Дэн эрэг. Завхан аймгийн Ургамал сумын тєвєєс баруун хойш 5км газар Хђнђй голын хєвєєг хашиж 7 км орчим ђргэлжилж Бор хирын элстэй нийлэх 60-80м єндєр эрэг тогтоцтой уул. Сонин тогтоцтой, ђзэсгэлэнтэй газар. /О.С/ Дэрсний хоолой. Баянхонгор аймгийн Баян-ѓндєр сумын тєвєєс баруун урагш 30 орчим зайд оршдог. Говь Алтайн нурууг Дунд уулаас заагласан хоолой, єндєр нь 1500м. Хулан, хар сђђлт зээртэй. /О.С/ Дэрст. Баян-ѓлгий аймгийн Улаан хус сумын нутаг дахь Согоогийн голын хєндийд 1784м єндєрт оршдог ђзэсгэлэнт нуур. 0.5км кв талбайтай. 1.3км урт , 0.4км єргєн, эргийн шугамын урт 2.8км, гђний усаар сэлбэгддэг. /О.С/ Дэстинэйшнь Монголия ХХК. БЗД,6-р хороо Тээвэрчдийн гудамж, єєрийн байр, 459696, Факс: 311441, УБ-38, ш/х-251, mtour@maqicnet.mn Дээд боз. Баян-ѓлгий аймгийн Алтай сумын нутагт Сагсайн голын эхэнд 2599м єндєрт оршдог. Мєстлийн гаралтай ђзэсгэлэнт цэнгэг нуур. 0.5км кв талбайтай, 1.1км урт, 0.6км єргєн, эргийн шугамын урт 2.6км. /О. С/ Дээд зэрэглэлийн зочид буудал. Дээд зэрэглэлийн зочид буудал гэж зочид буудлын цогц ђйлчилгээний жишиг, шаардлагын 3 ба тђђнээс дээш од бђхий зэрэглэлийг хангасан ђйлчилгээний байгууллагыг /Аялал жуулчлалын тухай хууль 3.1.8 Х.А/ Дээд зэрэглэлийн зочид буудал, жуулчны баазад зэрэглэл тогтоох журам. 2002 оны 05 дугаар сарын 15-ний єдєр Дэд Бђтцийн Яамны сайд Б.Жигжид Дээд зэрэглэлийн зочид буудал, жуулчны баазад ангилал зэрэглэл тогтоох журмыг батлах 150-р тогтоолыг гаргасан бєгєєд тус журамд зочид буудал, жуулчны баазыг хэрхэн зэрэглэлд оруулж ангилах, ямар шаардлага хагасан байх ѐстой зэрэг зђйлсийг нарийн тусгасан . /Х.А/ Дээд нуур. Ховд аймгийн Дуут сумын нутаг дахь хойд Цэнхэрийн голын эхэнд 2630м єндєрт оршдог. Мєстлийн гаралтай. Цэнгэг. 1.2км кв талбайтай, 3.1км урт, 0.4 км єргєн, эргийн шугамын урт 6.0км. ёзэсгэлэнт хотгорт тогтжээ. /О.С/ Дээд нуур. Хєвсгєл аймгийн Бђрэнтогтох, Бђрэнхаан сумдын нутгийн заагт 1908м єндєрт оршдог. Урсгалтай. 0.5км кв талбайтай. 1.0км урт, 0.8км єргєн, эргийн шугамын урт 3.4км. Усны шувууд цуглардаг. /О.С/ Дээд Цагаан нуур. Хєвсгєл аймгийн Дархадын хотгорт Шишихэд голын эрэг дээр 1550м єндєрт оршдог. Урсгалтай. 2.7км кв талбайтай. 2.9км урт, 1.9км єргєн, эргийн шугамын урт 9.4км, хамгийн их гђн 1.5м. Ёроолдоо лаг шавартай, усны ургамал их ургадаг. Дэргэд нь хэд хэдэн рашаан булагтай. Жуулчны баазтай. /О.С/ Дюн ХХК. ЧД,1-рхороо Бага тойрог 16, 99114277 Дюньс трейвэл ХХК. СБД,8-рхороо Улаанбаатар зочид буудалд, 99115576, Факс: 319636

105

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Е Ева ХХК. СБД, Утас: 311556, Факс: 326852, evatour@chinqqis.com ЕЕСС ХХК. ЧД,Барилгачдын талбай Их агар ХХК-ийн байр, 318664, Факс:681385, support@viitmonqolia.com , Вебсайт: www.visitmonqol.com Ембђђ. Ховд аймгийн Цэцэг сумын нутагт оршдог 3437м єндєр уул. Урт нь 10км гаруй, Аргаль, янгир, чоно гэх мэт ан амьтантай єндєр уулын хэрийн євслєг ургамалтай. /О.С/ Епсилон ХХК. ЧД,Бага тойруу,4-р хороо 13-1, 327768, Epsilon-jvc@hotmail.com Ерим-Индастриал ХХК. ЧД,4-р Хороо ЗГ-ийн 11-р байр 1002, 310530, Факс: 310530 Ерєнхийлєгч. Монгол улсын ерєнхийлєгч бол тєрийн тэргђђн, Монголын ард тђмний эв нэгдлийг илэрхийлдэг. Ерєнхийлєгчийг 4 жилийн хугацаагаар сонгодог. Ерєнхийлєгчийг зєвхєн нэг удаа улируулан сонгож болно. Манай улсын анхны ерєнхийлєгч Пунсалмаагийн Очирбат /1993-1996/, хоѐр дахь ерєнхийлєгч Нацагийн Багабанди /1996-2004/, гуравдахь ерєнхийлєгчєєр Намбарын Энхбаяр /2004-..../ нар сонгогдсон. /Х.Л/ Ерєє. Сэлэнгэ аймгийн Ерєє сумын нутагт Ерєє голын хєвєєнд оршдог ажилчны суурин. Хђн ам нь 43мянга /1988/ Сђхбаатар хотоос 134км, Улаанбаатраас 355км зайтай. Мод бэлтгэх ђйлдвэрийн тєв. Сууринаас холгђй Толгойтын алтны ђйлдвэр бий. Сургууль, эмнэлэг, соѐл худалдаа, ђйлчилгээний салбартай. /О.С/ Ерєє. Хэнтий аймгийн нутаг дахь Бага Хэнтийн нурууны араас эх авч урсан Орхон голд цутгадаг уулын гол. Урт нь 323км ай савийн талбай 11860км кв, усны олон жилийн дундаж зарцуулалт 5504м куб/сек. Тђђнд Естий, Бичигт, Шарлан гэх мэт олон арван гол цутгадаг. Загас элбэгтэй, ой мод ан гєрєєс, самар, жимс ихтэй уулсын хєндийгєєр урсана. /О.С/ Ерєєгийн халуун рашаан. Сэлэнгэ аймгийн нутагт, Ерєє голын захад Ар Ижлэх, Шарлан голуудын бэлчирээс дээш 18-20км зайтай оршдог. Рашаанаас зђђн тийш мєн шулуунаар 110км газарт Ононгийн хоѐр халуун рашаан бий. Нђђрс хђчлийн натри, сульфат, цахиурын хђчлийн зэрэг найрлагатай. 40-42С халуун энэ рашаан нь ђе мєч, хэрх євчин, мэдрэл, эмэгтэйчђђдийн євчин анагаахад тустай. /О.С/ Ерєєл. Монгол ардын аман зохиолын тєрєл зђйл. Ард олны амьдрал, аж тєрєх ѐсны ирээдђйн сайн сайхныг бэлэгдсэн. Зан ђйлийн, яруу найргийн, эсгий хийх, ноос савах, ан гєрєє хийх, аян жин тээх, найр хурим наадам цэнгэлийн зан ђйл бђрт євєрмєцєєр зохицсон ерєєл бэлгийн ђгс бий. Зарим томоохон ѐслолд хэдэн арван ерєєл байдаг. Ерєєлийн бэлгэдэл нь тєгсгєлдєє бэлэг дэмбэрэлийн ђгстэй нийцжээ. Ноос савж байхад ирсэн хђн ―Саваа чинь шандас бол, Савсан ноос чинь мяндас бол‖ гэж хэлдэг. /О.С/ Ертєнц аялал ЗБН. БГД,ТЗ-ын УБ єртєєний байр 5 тоот, janka37@hotmail.com Ерэн баатарын хєшєє. Халх голын байлдаанд интернационалч ђђргээ нэр тєртэй биелђђлж, амь ђрэгдсэн зєвлєлтийн дайчдын дурсгалд зориулан 1954 онд барьж байгуулсан дурсгалын хєшєє. Дорнод аймгийн Сђмбэр сумын нутагт Хамар даваанаас хойш 10 орчим км газарт, Халх голын баруун эрэгт байдаг. /О.С/ Есєн туг ХХК. СБД,8-р хороо, Хэвлэх ђйлдвэрийн байр ―Есєн туг тур‖ ХХК, 99130863,95150924 Факс: 631385, 9tuq-tour@asia.com Есєн цагаан туг. Монгол бєєгийн шашны єрлєг есєн тэнгэрийг бђлэг бђлгээр нь есєн тугт оруулбал оройдоо есєн цагаан азарганы хєхєлтэй ч ганц хєлтэй /иштэй/ есєн цагаан туг болдог. Энэ нь Чингис хааны есєн єрлєг сайдыг бэлгэдэж, тђђнийг есєн шарга морин дээр залж тєрийн их баяр наадмын талбайн хойморт байрлуулдаг нь Чингис хааны тђмэн сђргийн тђрђђ есєн шарга морийг бэлгэдэж байгаагийн дээр туг бђхний орой дээр єнгєрсєн, одоо, ирээдђйг дђрслэн бэлэгдсэн галын дєл бадарч байдаг. /X.Л/ Естийн рашаан. Сэлэнгэ, Тєв аймгийн заагт Хэнтийн нурууны ар, Ерєє голын савд Естийн голын хєндийд, нийслэлээс зђђн хойш 100 км зайтай оршдог. Гидрокарбонат натрийн

106

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

найрлагтай, эрдэсжил багатай. 34С халуун, ђнэр єнгєгђй тунгалаг, хђхэрлэг амттай. Мэдрэл, зђрх, ђе мєч, гэдэс дотрын євчин, сђрьеэ арьсны євчин анагаахад тустай. /О.С/

107

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Ё Ёл \Gypaetus garbatus\. Шонхор хэлбэртний багийн харцтай овгийн \accipi tridae\ зђйл. Биеийн урт 1м орчим 4.5-6.5кг жинтэй. Ази, Африк, ѓмнєд Европын єндєр уул Монгол орны Монгол Алтай, Говь Алтай, Тост, Ноѐн, Сэгс цагаан богд, Тахийн шар нуруу, Хавтага, Байтаг богд, Хангай, Хєвсгєлийн ууланд тархсан. Элдэв ђхдэл сэгээр хооллож, байгаль орчныг цэвэрлэдэг. Ёл Монгол орны дархан цаазтай шувуу. /О.С/ Ёлт. Баян-ѓлгий аймгийн Булган сумын нутагт дахь Буурал хайрхан уулын баруун хажуугаас эх авч Улаан голд цутгадаг гол, урт нь 45 км. Нарийн хавцал, сђрлэг хадан хошуу, цохио олонтой. /О.С/ Ёлт. Баян-ѓлгий аймгийн Алтай сумын нутагт оршдог. Алтайн нурууны нэг оргил, 3300м єндєр. Аргаль, янгир, ѐл шувуутай. /О.С/ Ёлын ам. Гурван сайхан уулын нэг гайхамшиг нь 1965 оноос дархлан хамгаалж байгаа Ёлын ам юм. Энэ нь Даланзадгад хотоос баруун урагш 62 км зайтай орших 2815м єндєр оргил бђхий Зђђнсайхан уулыг зђђн хойшоо сэтлэн урссан голын тектоник гаралтай бачуу, хавцалд ђђсчээ. Ёлын ам нь ђђгээр урсах голын хавцал бєгєєд зђђн хойшоо нарийссаар хэдэн км ђргэлжлэн уулаа огтолж, талд гарна. Ам тєв хэсэгтээ 200 м єндєр цавчим элгэн хадан ханатай. Уулын тагт орсон борооны ус хавцлын тэр эгц ханан хадан хавцал дээрээс цацран буух 4 хђрхрээ ђђсгэсэн нь бас нэг гайхамшиг. Хђрхрээнђђд нь хоорондоо хэдэн 100 м зайтай Бороо хуртай жил хђрхрээ олон ђђснэ. ѓвєл энэ хђрхрээ хєлдєєд цан хђђрэг савсуулан байх нь ђзэсгэлэнтэй. Хавцлын хамгийн нарийн хэсэгт 2 хђн л зэрэгцэн гарч болно. ѓдєр хэдийгээр нартай сайхан байсан ч яг энэ хэсэгт бђдэг харуй бђрэн болно. Ёлын амны хавьд аргаль, янгир зэрэг ховор амьтад бий. /X.Л/ Ёрвон овоо. Архангай аймгийн ѓндєр-Улаан, Чулуут сумуудын зааг орчимд Чулуут голын баруун талд байдаг 2612м єндєр уул. Шовх хадан цохионуудтай. /О.С/ Ёслолын хоол. Тєр шашны томоохон баяр ѐслолын ђеийн хоолонд мах, цагаан идээ голлоно. Их бђхэл зоог нь Монголчуудын хђндэтгэлийн зоог, шђђсэн зоог гэж нэрлэдэг. Шђђсэн зоог нь дотроо их ѐсны зум буюу их бђхэл их ѐсны ууц, бага бђхэл буюу ердийн ууц, таваг тэргђђн зоог, мєчилсєн ђђцнээс бђрдэнэ. Их ѐсны ууц нь их бђхлийн дараа ордог. Тђђний бђрэлдэхђђнд ууц толгой ордог боловч єєр мах орлуулж тавьж ч болдог байна. /Т.Б/

108

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Ж Жаажаагийн хєтлийн хђн чулуу. Увс аймгийн Малчин сумын нутаг Жаажаагийн хєтєлд буй.

VI-VIII зууны дурсгал. /О.С/ Жавцагийн гол ХХК. СБД, 4-р хороо МАХН-ын Тєв байр 306 тоот, 322182, Факс: 322182, УБ44, ш/х-463, JAYSAG@modinet.mn Жавхлант гол. Говь-Алтайн нурууны Жавхлант уулын єврєєс эх авч дотоодын битђђ хотгорт шургадаг гол, урт нь 30км. /О.С/ Жавхлант овоо. Сђхбаатар аймгийн Уулбаян сумын тєвєєс хойш оршдог 1133м єндєр уул. Тахилгатай байв. Сђхбаатар аймгийг анх энэ овооны нэрээр Жавхлант Шарга аймаг гэж нэрлэж байв. /О.С/ Жагалхан. Завхан аймгийн Яруу сумын тєвєєс зђђн хойш 20 гаруй км зайд оршдог. Хангай нурууны баруун хойд салбарын 2884 м єндєр уул. Буга, бор гєрєєс, чонотой. /О.С/ Жагар тур ХХК. ХСХД,Геологийн тєв лабораторийн байр, 99193408 Жаза ХХК. БГД,Панорама ЗБ-ын байранд, 99188324 Жалман жуулчны бааз /Номадик жєнис ХХК/. Сђхбаатар дђђрэг, бага тойруу 1-р байр 7 тоот. Байршил: УБ-Эрдэнэ сумын замаар замтын давааг давж зђђн хойш салсан замаар 30км нийт 115км. Тэрэлжийн замаар Босгын гђђрээс цааш 18 км. 328737 321489, nomadic@magicnet.mn, Гэр:10, Ор:20 Жангарын тууль. Жангарын тууль нь ижил мєрний Халимагийн, Уйгарын Шинжан хязгаарт єргєн дэлгэрчээ. Монгол, Орос, Дундад улсын эрдэмтэн судлаачдын сурвалжилсан олон хувилбар эхээс ђзвэл Жангарын тууль нь 100 гаруй хђнийг дђрсэлсэн асар том хєлгєн туульс аж. Монгол оронд Жангарын туулийн судалгааны ажилд ШУА-ын хэл зохиолын хђрээлэн, Ховд аймгийн багшийн их сургуулийн эрдэмтэн багш нар голлох ђђргийг гђйцэтгэж байна. Их монгол гђрний ђед болсон элдэв явдлуудыг багтаасан тђђхийн хосгђй баримт ард тђмний оюуны их єв юм. /X.Л/ Жанхай. Хєвсгєл аймгийн Алаг-Эрдэнэ сумын хойд захад оршдог даваа. Хатгал хот, Хєвсгєл нуурын эрэг дэх Ардагийн амралтын газрыг холбосон авто зам ђђгээр дайрч єнгєрдєг. Хєвсгєл нуурын баруун эрэгт 10 гаруй жуулчны бааз байгуулагдсан нь Жанхай давааг зааж зам тавьсны шууд ђр дђн болох нь тод харагддаг. Жанхай жуулчны бааз нь Хєвсгєл нуурын анхны амралт байв. /О.С/ Жанхайн шар Царам жуулчны бааз /Далайн Тђрлэг ХХК/. 21-р хороолол 6-145 тоот. Байршил: Хєвсгєл аймгийн Хатгал тосгон,Хєвсгєл нуурын баруун эрэгт Жанхайн шар Царам гэдэг газарт/ Аймгийн тєвєєс123км,Хатгалаас хойш Жанхайгаар 22км/, Гэр:2 , Ор:22 Жанхай тур жуулчны бааз /Монтэх єрнєл ХХК/. УБ дахь хаяг: Сђхбаатар дђђрэг Спортын ордон, 209 тоот. Орон нутаг дахь байршил:Хєвсгєл аймгийн Хатгал тосгон, Хєвсгєл нуурын баруун эрэгт Жанхайн ардаг гэдэг газарт,/УБ-830км,Аймгийн тєвєєс130км, Хатгалаас Жанхайн даваагаар 30км/, Гэр:4, Ор:150 Жанчивлан. Рашаан сувилал. Тєв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт далайн тђвшнээс 1600м єндєрт, Улаанбаатар хотоос зђђн ургш 78км-т байдаг. Рашааныг нутгийнхан эрт дээр ђеэс ууж хэргэлдэг байсан. Гидрокарбонат натри, кальци, магнийн найрлагатай, бага зэрэг цацраг идэвхит чанартай, нђђрс хђчлийн хий их, ђнэр, єнгєгђй, тунгалаг, исгэлэн, хђйтэн рашаан. /О.С/ Жанчивлан рашаан. Байгалийн цэвэр бђтээгдэхђђн ба радоны нђђрсхђчлийн магнийн хђйтэн тємєрлєг рашаан бєгєєд 230метрийн гђнээс MNS 3651-2004 стандартаар савласан байна. Сэрђђн газар 4 сар хадгална. Ходоодны шђђс ялгаралт ихэдсэн, багадсан архаг ђрэвсэл, 12 нугалаа гэдэсний шархлаа, элэг, цєс болон нойр булчирхайн архаг ђрэвсэл, цус багадалт, хорт хавдрын ђђсэлтээс хамгаалах, хордлого тайлахад гойд сайн ђйлчилгээтэй. /Т.Б/

109

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Жапанез Монголиан групп ХХК. Хаяг: ЧД,МёЭХолбооны байр, Утас: 323660,321380, Факс: 323638 Жар гол. Хєвсгєл аймгийн Ренчинлхђмбэ сумын нутагт дахь Жарын нурууны зђђн хажуугаас эх авч Шаргын голд цутгадаг. Урт нь 100км. Голын хєндийд Монгол орны бусад нутагт байдгаас илђђтэй єндєр хар мод ургадаг. Эндээс 40м хђртэл урт гуалин бэлтгэж болдог. Загас элбэг, ой мод, ан амьтан, жимс, самар элбэгтэй нэн ђзэсгэлэнт хавцал хєндийгєєр урсана. /О.С/ Жарай. Хєвсгєл аймгийн Ренчинлхђмбэ сумын нутгаар урсдаг Жарын голын эхэнд байдаг 2846м єндєр нуруу. Оройдоо ой модгђй тагийн байдалтай. Уулын ойтой дунд доод биед ой ангаар баялаг. /О.С/ Жаран овоо. Хэнтий аймгийн Дадал сумын нутагт Сэрђђн-Галттай голын баруун талд оршдог 1260м єндєр уул. Ар талдаа шинэсэн ойтой. /О.С/ Жаран тогоон. Дорнод аймгийн Матад сумын хойд хэсэгт байдаг тал. 25км урт, 15-20км єргєн. Олон тойром, булагтай. Хуурай хээрийн ургамалтай. Цагаан зээртэй. /О.С/ Жарантай. Архангай аймгийн нутагт Хангай нурууны Цагаан уулын зђђн сугаас эх авч Орхон голд цутгадаг гол. Урт нь 115км голдрилын єргєн 5-10м, гђн нь 0.2-0.8м, урсгалын хурд 0.50.6м/сек. Цагаан сђм Ар хужирт голууд цутгадаг, загастай. /О.С/ Жаргалан. Говь-Алтай аймгийн Тєгрєг сумын зђђн тал. 30км урт 20км єргєн. Урдаасаа хойшоо хэвгий, олон урт жалга сайраар хэрчигдсэн. Бєхєн их нутагладаг байв. /О.С/ Жаргалант. Булган хотоос баруун хойш оршдог амралтын суурин. 0.2мян хђн амтай. /О.С/ Жаргалант гол. Завхан аймгийн Идэр сумын нутаг дахь Гурван хадант уулын араас эх авч Идэр голд цутгадаг. Урт нь 35км. Ой мод ан гєрєєсєєр баялаг хєдийтэй. /О.С/ Жаргалант гол. Тєв аймгийн Хэнтий нурууны Жаргалант уулаас эх авч Хараа голд цутгадаг. Урт нь 95км, ай савын талбай 1970км кв, усны жилийн дундаж зарцуулалт адагтаа 1.09м/сек. Ой мод ан гєрєєс ихтэй, баялаг уулын хєндийгєєр урсана. Айл мал ихтэй нутаг байв. 1930-аад онд газар тариалан хєгжсєн. /О.С/ Жаргалант гол. Хэнтий аймгийн ѓмнєдэлгэр сумын нутгаар урсан Хурх голд цутгадаг. Урт нь 70км, Ой мод, жимс ихтэй уулын хєндийгєєр урсдаг. Чингис хаан нутаглаж байжээ. /О.С/ Жаргалант нуур. Завхан аймгийн Идэр сумын нутагт Ямаат голын эхэнд д.т.д 2104 м єндєрт оршдог ђзэсгэлэнт цэнгэг нуур. 0.5км кв талбайтай 1.0км урт 0.5км єргєн, эргийн шугамын урт 3.0км. /О.С/ Жаргалант овоо. Архангай аймгийн Хашаат сумаас баруун хойш Гђнгийн хоолойн хойно оршдог 1566м єндєр уул. Тахидаг байжээ. /О.С/ Жаргалант уул. Завхан аймгийн Идэр сумын нутаг дахь Тарвагтайн нурууны баруун талд Ямаат, Тунайн голын усан хагалбарт оршдог 2780м єндєр, ой мод ан гєрєєс, жимс ихтэй. /О.С/ Жаргалантын дурсгал. Архангай аймгийн Батцэнгэл сумын нутагт Жаргалант уулын зђђн хойд хажууд буй, Хђрэл ба тємєр зэвсгийн тђрђђ ђеийн дурсгал, Хиргисђђр, дєрвєлжин булш, буган хєшєє. /О.С/ Жаргалантын нуруу. Баянхонгор аймгийн Галуут, Баян-овоо сумуудын нутагт Баянхонгорын гђний их хагарлын дагуу 50 гаруй км урт сунаж тогтсон 2726 м єндєр нуруу. Алтны баялагтай. /О.С/ Жаргалантын ширээний хђн чулуу. Сђхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан сумын Жаргалантын ширээд буй XIII-XIV зууны ђеийн Монголчуудын бђтээсэн дурсгал. Сандал дээр суусан хђн чулуу. /О.С/ Жаргалын толгод. Хэнтий аймгийн Жаргалтхаан сумын зђђн хойд хэсэгт байдаг нам уулс, толгод. Малын бэлчээр маш сайтай. Хоѐр багавтар рашаан, хэд хэдэн ойн зураа, тєгєл бђхий малын жаргалын орон гэж алдаршсан єнтэй нутаг. Бор гєрєєс, ђнэг, чоно, тарвага зэрэг ан амьтадтай, тоодог зэрэг хээрийн шувууд элбэгтэй. Сумын тєвєєс хойхно орших Хаан уул, Жаргалын толгодын нэрийг нийлђђлж Жаргалтхаан сумыг нэрлэжээ. /О.С/

110

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Жаргалтхан. Сђхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан сумын нутгийн Хєхєєдэйн нурууны ноѐн оргил. ѓндєр нь 1620м харууц сайтай. Зээрийн нђђдлийн нутаг. /О.С/ Живхэстэйн дурсгал. Хэнтий аймгийн Батширээт сумын Живхэстэйн аманд байдаг дєрвєлжин, дђргэн булш, хђн чулуу хєшєє бђхий дурсгал. /О.С/ ЖД Сервис ХХК. СБД 8-р хороо Нийслэлийн Хђђхэд Залуучуудын хєгжлийн газрын байрны 106 тоот, 318917, star@gdservice.mn Женерал ХХК. БГД 5-р хороо 12-р байр, 633285, Факс:633285, monital@mn.net Женко тур бюро ХХК. СБД,Баянгол зочид буудлын Бкорпус 201 єрєє, 328960,312255, 99195415, Факс: 321705, qenco@maqicnet , Вебсайт: www.mol.mn/qtb Женьюскинг ХХК. СБД МАХН байр 308 тоот, 91110009, 367954, Факс:367954 Жетко ХХК. СБД Нэгдсэн ёндэсний гудамж 8, 313787, 311325, Факс: 311325 Жи Ай Ти ХХК. СБД 8-р хороо Монгол хэвлэл компанийн байр 102 тоот, 323815, Факс:323815 Жи Пи Эс багаж. Garmin GPS багаж нь єргєрєг уртраг, єндєрлєгийн байршилыг сансрын хиймэл дагуулын тусламжтайгаар хэмждэг багаж бєгєєд аялагчдын гол багаж болоод байна. Тус багажинд газрын зургийг компьютерийн тусламжтайгаар оруулж тухайн аяллын маршрут, бартаа саадыг тэмдэглэдэг. Орчин ђеийн техникийн хєгжлийг дагаад уг багаж шинэчлэгдэж улам боловсронгуй болоод байна. /Х.А/ Жиглэг. Хєвсгєл аймгийн Уран Дєш уулын араас эх авч Хєвсгєл нуурт цутгадаг гол. Урт нь 20км орчим, ай савын талбай 41км кв, євєл 1-2-р сард Хєвсгєл нуур хєлдєхєд Хєвсгєл нуурын мєсєн дээгђђр авто машинаар яваад Жиглэгийн даваагаар давж, Дархадын хотгорт богино, бартаа багатай замаар хђрдэг. /О.С/ Жигђђр гранд. Сђхбаатар дђђрэг Улаанбаатар ХХААЯ-нд, 976-1-322939, 329834, Факс: 976-1322805, bridge@maqicnet.mn Жинст. Баянхонгор аймгийн Шинэжинст сумын нутагт оршдог. 2559м єндєр /Залаа жинст/ уул. Тогоон хар, Хаалган цахиур гэх мэт олон салбар нуруутай. Аргаль, чоно, ђнэг, хярс, мануул гэх мэт ан амьтантай. Хээрийн бђсийн бутлаг ба євслєг ургамалтай. /О.С/ Жинчдын дэн буудал. Жинчдэд зориулсан худалдааны зам дагуу болон хотод байдаг дэн буудал. Ойрх дорнод, Ази, Кавказийг холбосон худалдааны замаар жингийн цуваа явдаг байсан бєгєєд жинчдэд зориулсан амрах байр, морь, тэмээний хашаа хороотой дэн буудал байгуулагдаж байв. Энэ байгууламж нь гадуураа чулуун хэрмэн ханаар хђрээлэгдсэн бєгєєд тэр нь салхи шуурга зэрэг байгалийн ђзэгдэл, дээрэмчин тонуулчдаас хамгаалах зориулалттай байв. /Х.А/ Жип Сафари. Байгалийн ђлэмж ђзэсгэлэнтэй нутгаар зам харгуйгђй газраар жип машинаар аялах аялал. Аяллын авто цувааг хђнс, майхан, тђлш, шатахуун ачсан машин дагалддаг. Аяллын хєтєлбєрт дурсгалт газруудыг ђзэхээс гадна уулаар машин барьж сурах, саад бэрхшээлийг давах, хээрийн амьдрал ђзэх зэрэг зђйлсийг оруулдаг. Ийм аяллыг хурц мэдрэмж, зугааг хђсэгчдэд санал болгодог. /Х.А/ Жирмийн цагаан нуур. Дорнод аймгийн Чулуун хороот сумын тєвєєс зђђн урагш талын хонхорт д.т.д 575м єндєрт оршдог гадагш урсгалгђй. Шорвог, 9.1км кв талбайтай, 7.4км урт, 2.4км єргєн, эргийн шугамын урт 17.6км. Зарим жил ширгэдэг, усны шувуу ихтэй. /О.С/ Жирэм. Дорноговь аймгийн Хатанбулаг сумын баруун урд хэсэгт байдаг. 1208м єндєр уул. Жалга судгаараа хайлаас ургадаг. /О.С/ Жороо морь. Морины євєрмєц явдал. ѓєрєєр хэлбэл морь зєв талын хоѐр хєлийг зэрэг урагш тавиад, дараа нь баруун талын хоѐр хєлийг зэрэг урагш тавьж явна. Жороо морины алхаа богино, гишгэлт олон байдаг учир хурдан явна. Гишгэлтийн хол ойроор нь хонин, тэлмэн жороо гэж ялгана. Жороо морь нь гол тєлєв тєрєлхийн байдаг. Сулдаа жороо юм уу сайвардуу морийг сурган жороо морь болгож болно. Дотоодын аялал жуулчлалд жороо мориор ойр аялах хэлбэр сонирхолтой юм. /О.С/

111

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Жошим нуур. Хєвсгєл аймгийн Цагааннуур сумын нутаг Тэнгис голын савд 1835м єндєрт оршдог мєстлийн гаралтай, гадагш урсгалтай ђзэсгэлэнтэй нуур, 1.8 км кв талбайтай, 3 км урт, эргийн шугамын урт 4.2 км. Загас ялангуяа тул загасаараа нэрт гарчээ. /О.С/ Жугнай. Хєвсгєл аймгийн Цэцэрлэг сумын нутагт 1997м єндєрт оршдог уулын нуур. Эргийн байдал уулархаг, умард талаас нь ой мод бђхий толгод тђрж нуурыг бараг хоѐр хэсэгт хуваадаг.

27 км кв талбайтай, 11.5 км урт, 6.5 км єргєн, эргийн шугамын урт 35 км, усны хамгийн гђн 9.5 м дундаж гђн 5.4 м эзэлхђђн 142.6 сая м/куб. Усны шувуу их цуглардаг орчны бђсэд нь идлэг шонхор элбэг. /О.С/ Жуулчдыг бђлгээр хязгаарлах. Хамтдаа аялж байгаа, нэг группт багтах жуулчдын тооны дээд хязгаарыг тогтоож, хђрээлэн буй орчны тэнцвэрт байдлыг хадгалж ђлдэхэд чиглэгдсэн арга юм. /Х.А/ Жуулчдын тоо, салбарын орлого, зарлага тооцох журам. Монгол улсын Дэд бђтцийн яамны сайдын 2002 оны 2 дугаар сарын 25-ны єдєр батлан гаргасан Жуулчдын тоо, салбарын орлого, зарлага тооцох журамд Монгол улсад ирсэн болон Монгол улсаас гадаад орон руу гарсан жуулчдын тоог хэрхэн ямар мэдээлэлд ђндэслэн бђртгэх, салбарын орлого зарлагыг яаж тооцох зэргийг тусгасан байна. /Х.А/ Жуулчдын урсгал. Тодорхой хугацаанд аялал жуулчлалын аль нэг бђс нутагт аялал хийсэн жуулчдын тоо. Жуулчдын урсгал нь аялал жуулчлалын шилжилтийн чиглэл ба хэмжээг тодорхойлогч юм. Жуулчдын урсгалын судалгаа нь аялал жуулчлалын шилжилтийн улирлын хэлбэлзэл ба хэмжээг ђнэлэх, жуулчны сонирхол татсан бђс нутгийг тодруулах, аялал жуулчлалын хєгжлийг урьдчилан дђгнэх бололцоог олгоно. Манай орны хувьд жуулчдын дийлэнх урсгал Горхи-Тэрэлж, Хархорин-Эрдэнэзуу, Архангай, ѓмнєговь, Хєвсгєл тийш чиглэсэн байдаг. 2006 оныг Их Монгол улс байгуулагдсаны 800 жилийн ой болгосонтой холбоотойгоор Зђђн тийшэх урсгал нэмэгдэнэ гэсэн таамаглал бий. /Х.А/ Жуулчдын хђйс. Жуулчдын хђйсийн бђртгэл нь нэн тэргђђнд жуулчдыг байршуулахад хэрэгтэй. Бђх нийтийн хэм хэмжээгээр эхнэр нєхєр, гэр бђл, тэрчлэн хувь хђмђђсийн хђсэлтээс бусад тохиолдолд жуулчдыг хђйсээр ялгаварлан байрлуулдаг. Мєн шашны ђзэл, номлолоос шалтгаалан хђйсийн ялгааг тодруулан гарган ирдэг. Иймээс жуулчдын хђйсний бђтэц дан ганц статистик тоог бђрдђђлэхээс гадна аялал жуулчлал эрхлэгчдийн ђйлчилгээний онцлогтой байдлыг бий болгохыг шаарддаг. /Х.А/ Жуулчдын хэв маяг. АЖ-ын ђйлчилгээний бодлогын хамгийн чухал нь хэн жуулчлалын ямар нєхцлийг хэрэглэх /таашаах/ вэ гэсэн асуудал юм. Бђх аялагч нэг нєхцлийг сонгож, тэгээд тав тухтай амарч, аялж чадахгђй юм. ѓєрєєр хэлбэл хђн бђрийн, жуулчин бђрийн хђнсний хийгээд бусад хэрэглээ тохирдоггђй. ёђнтэй холбогдуулан бђх жуулчдыг дараах шинжээр ангилж болдог:

1. Тэдний идэвхээс хамаарч 2. Тэдний амьдралын хэвшлээс /стиль/ хамаарч Жуулчдыг аяллын хугацаан дахь идэвхээс нь хамаарч 6 хэсэгт ангилдаг: 1. Тайван амрахыг хђсэгчид

4. Спорт аялагчид

2. Таашаал эрэгчид

5. Танин мэдэхђйн аялагчид

3. Идэвхитэй аялагчид

6. Адал явдал сонирхогчид

Жуулчдыг тэдний амьдралынх нь хэв маягаас хамаарч ангилах нь хэв маягийг онцлоход илђђ гђнзгий хандахыг шаарддаг. Учир нь хђн болон тђђний зан тєрхийг тусд нь биш, амьдралын байр суурь, янз бђрийн зђйлд хандах хандлага, тђђний хђсэл сонирхолтой холбоотойгоор авч ђздэг. Амьдралынх нь хэв маягаас шалтгаалан жуулчдыг ангилахдаа ямар нэгэн тусгай бодит шалгуурыг биш харин хђний амьдралдаа хандах нийгмийн хандлагыг ђндэс болгодог. Ингэхээр энэ нь маш нарийн тєвєгтэй, учир нь нийгэм, эдийн засгийн байдал цаг хугацааны хувьд

112

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

ихээхэн хувьсамтгай шинж чанартай байдаг. Амьдралынх нь хэв маягаар жуулчдыг дараах байдлаар 4 ангилдаг: 1.Тєлєвлєгєєт аялагчид 2.Таашаал эрэгчид 3.Гэр бђлээр аялагчид 4.Туйлын амрагчид /Х.А/ Жуулчин. Жуулчин гэж аялал жуулчлал хийж байгаа Монгол Улсын иргэн, гадаадын иргэн харъяалалгђй хђнийг хэлнэ. /Монгол улсын АЖ-ын тухай хууль 3.1.5/. Мєн нэгээс 183 хђртэлх хоногийн хугацаагаар амралт, баяр ѐслол, ажил мэргэжлийн болон бусад жуулчлалын зорилгоор аяласан гийчин. 1963 онд Ром хотод болсон НёБ-ын Олон улсын аялал жуулчлалын хуралдаанаар ―Жуулчин‖-г ―очсон улс орныхоо аливаа байрлуулах хэрэгсэлд нэг хоногоос багагђй хугацаагаар хоноглодог гийчин‖ гэж тодорхойлжээ. /Х.А/ Жуулчин-Алтай жуулчны бааз /Жуулчин-Алтай ХХК/. Байршил: Говь-Алтай аймгийн Есєн булаг сумын тєвєєс баруун хойш 7 км, Замтын ам хэмээх газарт, /Улаанбаатараас-1005 км, Алтай хотоос баруун хойш 7 км/, Утас: 976-11-458658, Гэр: 10 Ор: 25 Жуулчин говь-1 жуулчны бааз/ Жуулчин говь ХХК/. Чингисийн єргєн чєлєє-36, Ажнай building. Байршил: ѓмнєговь аймгийн Ханхонгор сумын Мандах багийн нутагт, /Улаанбаатараас-565км, аймгийн тєвєєс баруун хойш 35 км/, 99117399 345959 345353, Факс:345757, jgobi@magicnet.mn, Гэр: 50, Ор: 200 Жуулчин говь-2 жуулчны бааз/ Жуулчин говь ХХК/. Байршил:ѓмнєговь аймгийн Сэврэй сумын Хонгорын голд, /Улаанбаатараас-750км, аймгийн тєвєєс баруун тийш 215 км, Жуулчин говь – 1 жуулчны баазаас 195 км, Сэврэй сумын тєвєєс хойш 45 км, Хонгорын голоос 1,5 км/ Гэр: 30, Ор: 86 Жуулчин говь-3 жуулчны бааз /Жуулчин говь ХХК/. Байршил: ѓмнєговь аймгийн Гурван тэс сумын нутагт Нарандаац хэмээх газарт байрлана. /Улаанбаатараас-945 км, аймгийн тєвєєс 250 км, Жуулчин говь-1 баазаас 410км/, Гэр: 2, Ор: 6 Жуулчин ресторан. Улаанбаатар хот, Чингисийн єргєн чєлєє-25А ПАЛАС зочид буудал, /97611/343565, Факс:/976-11/343001, palace@mongol.net Жуулчин трейвэл инфоцентр ХХК. МёЭТЗ-ийн байр 204, 99114917, Факс: 313344, jtic@mn.net Жуулчин Ханбогд жуулчны бааз /Жуулчин ХК/. Чингисийн єргєн чєлєє 5а байр, Жуулчин ХКийн 9 тоот, Байршил: ѓмнєговь аймгийн Ханхонгор сум, Баруунсайхан уулын Хавцгайтын аманд, /Улаанбаатар-540 км, аймгийн тєвєєс баруун урагш 40 км, Ёлын амнаас 18 км/, 313095 99130917 053-2-26527, juulchin@mongol.net, Гэр:31, Ор:100 Жуулчин ХК. СБД Чингисийн мэйл:juulchin@mongol.net

єргєн

чєлєє

5в,

312095,

320246,

312091,

И-

Вебсайт: www.mongoljuulchin.mn. Монголын ууган аялал жуулчлалын компани бєгєєд байгуулагдсан цагаасаа хойш одоо хђртэл авч буй жуулчны тоо, ђйлчилгээний чанар, чадварлаг боловсон хђчин зэргээрээ бусдаасаа тэргђђлсэн хэвээр байна. Жуулчлалын газрын зураг. Ерєнхий газар зђйн зарим агуулга /хот, суурин, зам харилцаа, гол/ дээр жуулчлалын обьектуудыг /уран барилгын ба тђђхийн дурсгалт газар, дархан газар, зочид буудлын гэх мэт/ харуулсан зураг. Иймд газрын зурагт тайлбар, гэрэл зураг, зааварчилга, лавалгааны бусад хэрэглэгдхђђн хавсаргасан байдаг. /О.С/ Жуулчлалын тээврийн ђйлчилгээний тухай. "Жуулчны автотээврийн ђйлчилгээ" ерєнхий шаардлага MNS 5231:2003 улсын стандартын дагуу жуулчны тээврийн ђйлчилгээнд 2006 оноос эхлэн зєв талдаа жолооны хђрдтэй тээврийн хэрэгслийг хєдєлгєєнд оролцуулах болсныг мэдэгдье. Жуулчин тээврийн ђйлчилгээ эрхлэх аж ахуйн нэгж, иргэдийн автотээврийн хэрэгсэл нь замын хєдєлгєєний аюулгђй байдал, дээрх стандартын жолооч, тээврийн хэрэгсэлд тавих шаардлагуудыг хангасан байх бєгєєд тээврийн хэрэгсэл нь "Touris /Жуулчин/" гэсэн бичээс бђхий таних тэмдэгтэй байна. Уг таних тэмдгийг ЗТАЖЯ-ны харъяа Тээврийн ђйлчилгээний

113

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

тєвєєс оношлогоонд хамрагдсан, техникийн аюулгђй байдлыг хангасан тээврийн хэрэгсэлд олгох болно. /Х.Л/ Жуулчны аялах тєрєл, хэв маяг. Жуулчны нийгэм, эдийн засаг, сэтгэл зђйн байдлын тодорхойлолт. Зах зээлийн судалгаанд жуулчны аялах 4 хэв маягийг ялган тодорхойлдог. ёђнд: 1. ―Суурин" хэв маяг– бага эсвэл дунд зэргийн орлоготой жуулчид. Цєєн тооны тойрон аялалтай хамгийн хямдхан аяллыг сонгодог. Залуучууд, ахимаг насны хђмђђс явдал багатай, далайн эрэг дээр амрах нь дээр гэж ђздэг. 2. ―Суурин-хєдєлгєєнт‖ хэв маяг-амралт, танин мэдэхђйг хослуулахыг эрхэмлэдэг жуулчид, ихэвчлэн дээд боловсролтой дунд насны хђмђђс байдаг. Спортоор хичээллэх тойрон аялалд явах сонирхолтой байдаг бєгєєд аяллын олон тєрлийг илђђд ђздэг. 3. ―Хєдєлгєєнт‖ хэв маяг-аялал жуулчлалын объект, хот, ђндэсний парк зэрэг олон газраар явах єргєн хєтєлбєртэй аяллыг эрхэмлэдэг жуулчид. 4. ―Нђђдлийн‖ хэв маягБие даасан жуулчид, анчин жуулчин, сафари аяллыг сонирхогч зэрэг бие даан аялал хийх бэлтгэл чадвартай жуулчид хамрагдана. /Х.А/ Жуулчны аюулгђй байдлыг хангах удирдамж. Монголд зочлох жилийн бэлтгэл ажлын хђрээнд хийх ажлын тєлєвлєгєєнд тусгагдсаны дагуу ―Жуулчны аюулгђй байдлыг хангах удирдамж‖, ―Жуулчдын аюулгђй байдлын зєвлємж‖-ийг Дэд бђтцийн сайдын 2002 оны 09 дђгээр сарын 05ны єдрийн 258 дугаар тушаалаар баталсан байна. Уг удирдамж, зєвлємж нь жуулчны даатгалгђй манай орны хувьд чухал, цаг ђеэ олсон. /Х.А/ Жуулчны бааз /camp/ Орон нутагт байрласан, жуулчдын аялах тав тухтай нєхцлийг хангасан байр, хоолны болон бусад тєлбєрт ђйлчилгээ ђзђђлдэг ђйлчилгээний цогцолбор. Монголд єнєєгийн байдлаар /2005.09.01/ 180 гаруй жуулчны бааз ђйл ажиллагаагаа явуулж байна. /Х.А/ Жуулчны баазын аюулгђй байдал. ѕ Жуулчны бааз нь ђер, газар хєдлєлт, аянга, ой хээрийн тђймэр болон байгалийн гэнэтийн аюулын хамгаалалтыг зохих заавар, журмын дагуу хийсэн байх нь чухал юм. ѕ Галын аюулгђй байдлын ерєнхий шаардлагыг тусгасан MNS 4244594 стандартын дагуу жуулчны болон ажиллагсдын аюулгђй байдал, эрђђл мэнд, ємч хєрєнгийн хамгаалалтыг бђрэн хангасан байх ба барилга байгууламж нь галын аюулгђйн гарц, шат, аянганы хамгаалалттай байна. ѕ Жуулчны бааз нь ђйлдвэр аж ахуйн байгууллагад зайлшгђй шаардлагатай гал унтраах анхан шатны багаж хэрэгслийн нормын дагуу барилга байгууламжуудад тоноглож байрлуулна. ѕ Жуулчны гэрђђдийн хоородын зай 5 метрээс багагђй байхаар дђрмийн дагуу барьсан байна. ѕ Цахилгаан ђђсгђђрийн дуу чимээ, доргио нь жуулчны обьектод ђл сонсогдож мэдрэгдэх газар байрлуулсан байна. /Х.А – Жуулчны баазын стандартаас/ Жуулчны баазын стандарт. Баазын ђйлчилгээ, технологийн горим, тоног тєхєєрємж, материаллаг нєєцийн стандарт хэмжээг бий болгож бааз байх шаардлагыг биелђђлсэн баазад цаашид ђйл ажиллагаа явуулах эрхийг нь олгодог. Жуулчны баазын стандартыг манай улсад 2001 онд гарган баталж анхны стандартын шалгалтыг явуулсан. Уг стандартчилалын ђр дђнд 21 жуулчны баазад 1-р зэрэг, 29 жуулчны баазад 2-р зэрэглэлийн гэрчилгээг олгосон. /Х.А/ Жуулчны баазын эдэлбэр газар. Жуулчны баазын эдэлбэр газар нь байгаль орчныг хамгаалах ђнэлгээ дђгнэлт гаргуулж, хђрээлэн буй орчин, амьтан ургамлын аймгийг хамгаалах, ус агаарыг бохирдуулахгђй байх ђђрэгтэй газар юм. Эдэлбэр газар нь аялал жуулчлалын зєвшєєрєгдсєн бђс нутагт ажил ђйлчилгээ явуулах боломжтой газарт байх ба орчны тохижилтыг жуулчны ая тухтай байдалд нийцђђлэн хийсэн байхыг шаардана. ёђнд: ѕ Мод, бут сєєг, зђлэг, цэцгийн мандал, усан оргилуур ѕ Явган хђний зам ѕ Наран шарлагын болон амралтын, тоглоомын талбай ѕ Мэдээллийн самбар зэрэг багтана. /Х.А/ Жуулчны баазын эрђђл ахуй

114

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

ѕ Эдэлбэр газар, талбай, гэр, барилга байгууламжийн ариутгал цэвэрлэгээ, тоног тєхєєрємжийн аюулгђй ажиллагааны ђзлэг, хог хаягдал зайлуулах, хортон шавьжны устгалыг эрђђл ахуй, хєдєлмєр хамгааллын норм, дђрмийн дагуу хийдэг байх шаардлагатай. ѕ Унд, ахуйн усны эх булгийг ―Хђн амын унд, ахуйн усны эх ђђсвэрийн хамгаалалтын болон эрђђл ахуйн бђсийн дэглэм‖-ийн дагуу тогтооно. Ундны ус нь ―Ундны усны эрђђл ахуйн шаардлага MNS 900:92‖ стандартын шаардлагыг хангасан байх ѐстой. ѕ Зєєврийн усан хангамжтай ђед хђнсний зориулалтын саванд усыг хадгалах шаардлагатай. ѕ Хоолны газрын ђйл ажиллагаанд нийтийн хоолны газрын эрђђл ахуй, ариун цэврийн нийтлэг дђрмийг мєрдєнє. ѕ Эрх бђхий байгууллагаас баталгаажуулсан эрђђл ахуйн шаардлага хангасан тђђхий эд, хђнсний бђтэгдэхђђнээр хангана. ѕ Хог хаягдлыг барилга байгууламжаас 50 метрээс ойргђй зайд байрласан хогийн тєвлєрсєн цэгт зайлуулдаг байх хэрэгтэй. ѕ Жуулчны гэр нь 180С-200С-ээс доошгђй дулаантай, эрђђл ахуйн шаардлагад нийцсэн гэрэлтђђлэгтэй байна. ѕ Бие засах газар, бохир усны цооногийг ―Ахуйн бохир усны цооногийг доторлох ашиглах журам‖-ийн дагуу баазын захын обьектоос 20 метр, гол нуурын эргээс 30 метрээс ойргђй зайд байгуулах ба бусад тєрлийн цэвэрлэх байгууламжтай байна. /Х.А – Жуулчны баазын стандартаас/ Жуулчны бђлэг. Аялал жуулчлалын ђйл ажиллагааны субъект, аялал жуулчлалын урсгалын зохион байгуулалттай ђндсэн нэгж. Аялал жуулчлалд жуулчны бђлгийг байгууллага хамт олны, ижил сонирхлын адал явдлын тусгай сонирхлоор нэгдсэн бђлэг гэж хуваадаг. /Х.А/ Жуулчны бэлэг дурсгалын зђйлс. 1. Аялал жуулчлалын бэлэгдлийн шинжтэй эд зђйл; 2. Тухайн газар орны онцлогийг харуулсан аяллын дурсамж болон ђлдэх зђйл. ёђнд: Байгаль, тђђх соѐл, угсаатны онцлогийг тусгасан урлагийн, ђндэсний уламжлалт гар урлалын бђтээл, ил захидал, альбом ... гэх мэт. /Х.А/ Жуулчны виз. Тодорхой хугацаанд аялал жуулчлалын зорилгоор тухайн оронд зорчих зєвшєєрлийг баталгаажуулсан паспортанд хийх тэмдэглэгээ. Энэ визээр тухайн оронд ирсэн жуулчин ажил хийх эрхгђй ба заасан хугацаанд буцах ѐстой. 1. Аяллын хєтєлбєрт орсон ђйлчилгээг авах эрхийг батласан баримт бичиг, 2. Гадаадын аялал жуулчлалын пђђсээс жуулчдад олгодог, хђлээн авагч тал жуулчдыг хђлээн авах, байрлуулах ба бусад ђйлчилгээний ђндэс болдог баримт бичиг. Жуулчны эрхийн бичиг ђйлчилгээний ђнийн тєлбєрийн баталгаа болдог. /Х.А/ Жуулчны маршрут. ёйлчилгээний хєтєлбєрт тусгагдсан жуулчны ђйлчилгээ авах зорилготой тодорхой цаг хугацаанд жуулчны урьдчилан тєлєвлєсєн хєдєлгєєний трасс /аялал жуучлалын чиглэл/. Урьдчилан тогтоож тэмдэглэсэн аяллын зам, чиглэл замнал буюу газарзђйн цэгђђдийн дараалал. Аяллын маршрутыг шууд, шулуун, цацраг, тойрог, хосолсон гэж ангилдаг. /Д.Г/ Жуулчны нђд, чих, хамарт юм орсон тохиолдолд хэрхэх тухай. Нђдэнд єчђђхэн зђйл орсноос торж харахад ч хэцђђ болдог. Нђдэнд юм ороход нухалж хэрхэвч болохгђй харин нєгєє нєхєр нь туслаж хэрэв доод зовхин доор орсон бол доод зовхины доохно дарж байгаад дээш харуулж дээд зовхин дор орсон бол дээд зовхийг болгоомжтой татаж гадагш эргђђлэн хєвєнгєєр арчиж эсвэл хэлээрээ долоож гаргаж болно. Хэрэв ђзђђртэй зђйл орсон бол оролдох хэрэггђй. Нђдийг аль болох хєдєлгєєнгђй болгож эмчид очих хэрэгтэй. Нђдэнд орсон юмыг гаргасан бол ђрэвслээс сэргийлж альбуцидийн 30% уусмал тусаана. Хээр явж байхад чихэнд ялаа цох зэрэг янз бђрийн жижиг шавьжууд орохоос гадна ялангуяа хђђхэд томоогђйгээс товч, самрын яс, шђдэнзний мод оруулах явдал гардаг. Энэ ђед чихээ элдэв мод євс болон хатуу зђйл хуруугаар ухаж оролдох хэрэггђй. Хэнгэргэн хальсаа гэмтээж болдог. Юуны ємнє чихэндээ шар тос, масло, шингэлсэн спирт, ус дусааж эрђђл талаар хэсэг хэвтээд дараа нь юм орсон талаар эргэн хэвтэх хэрэгтэй. Тэгэхэд орсон зђйл бараг гарна. Гарахгђй бол эмчид очих хэрэгтэй. Хамарт юм орох нь ховор байдаг. Хэрэв хамрын нэг нђхэнд юм оруулбал нєгєєн нђхийг нь таглаж байгаад нийх хэрэгтэй. Малтаж гаргах гэж оролдох хэрэггђй. Эмчид очвол зохино. /X.Л/

115

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Жуулчны отог тєвхнђђлж, газар сонгох тухай. 1. Ус ђерлэж халих газар, уулын ур буух жалга, сайр, намаг устай нойтон газар чулуу болон цасны нуралт болох эсвэл салхи ихтэй салхины нєлєєтэй газар чулуу аянга бууж болох єндєрлєг зэрэг газар орны нєхцєлд байдлыг сайтар бодолцох 2. Ус тђлээндээ ойр, тђлшний нєєц сайтай байх 3. Ялаа шумуул бага цугларах /задгай сэвлэг салхитай газар/ байдал, гал тогооны ба ил гал тђлэх газраас майхан хђрэх зайг бодолцох 4. Майханд нар шарах болон халуун єдєр майхны сђђдэрт байх, шєнийн галын гэрэл майхан дотор гэрэлтэх байдлыг бодолцож отгоо байрлуулвал зохино. /X.Л/ Жуулчны євчлєл. Жуулчны эрђђл мэнд муудах, бие организмын хэвийн ђйл ажиллагаа алдагдах. Жуулчны євчлєлийг хэд хэдэн тєрєлд хуваадаг. Хамгийн их тархсан євчлєл нь уур амьсгалын болон амьдралын анхдагч ахуйн єєрчлєлттэй холбоотой. Дараагийн бђлэгт байгаль, биологийн хђчин зђйлтэй холбоотой євчлєл хамрагдана. Тухайлбал: ханиад, тєрєл бђрийн гэмтэл бэртэл, халдварт євчин, шавьж хорхойд хатгуулах г.м. Онцгой бђлэгт чанаргђй ђйлчилгээ, тааламжгђй орчин нєхцєлтэй холбоотой євчлєл орно. Ямар ч аялал жуулчлал нь жуулчин болон зохион байгуулагчаас, євчлєлєєс урдьчилан сэргийлэх тодорхой арга хэмжээ авах, аюулгђйн дђрэм зааврыг сахих, эмнэлгийн анхны тусламж ђзђђлж чаддаг байх зэргийг шаарддаг. Жуулчны євчлєлд хђлээх хариуцлагын ђндсэн хэсэг нь аяллыг зохион байгуулагчид ноогдоно. /Х.А/ Жуулчны санамж. Очих орны нийгэм – улс тєр, соѐл, зан заншил, шашин, уур амьсгал болон бусад онцлог байдлыг тусгасан мэдээллийн хуудас. Мєн элчин сайд болон консулын газрын байршил утасны дугаар гэх мэт нэмэлт мэдээллийг багтаасан байдаг. Жуулчны санамжийг аялал жуулчлалын пђђсийн албан ѐсны катологт эсвэл тусд нь хэвлэж гаргадаг. /Х.А/ Жуулчны сонирхол. Хђний эерэг мэдрэмж авах танин мэдэхђйн хэрэгцээ илрэх хэлбэр ба тєлєвлєсєн аяллын тодорхой ђйлчилгээ, бђтээгдэхђђнээс сэтгэл ханамж авах боломж. /Х.А/ Жуулчны сэтгэгдэл. Жуулчны аялал жуулчлалын бђтээгдэхђђнийг хэрэглэж, тђђнээс жуулчинд бий болсон эерэг таатай сэтгэл санаа, сэтгэл хєдлєлийн цогц. /Х.А/ Жуулчны товчоо. Аялал жуулчлалын бђтээгдэхђђн, ђйлчилгээг худалдан борлуулдаг, мэдээлэл єгч, сурталчилгаа хийдэг байгууллагын нэр. /Х.А/ Жуулчлал, тойрон аяллын товчоо. Жуулчны агентлаг ба тойрон аяллын товчооны ажил ђђргийг хосолж гђйцэтгэдэг аялал жуулчлалын байгууллага. /Х.А/ Жуулчны тєв. 1.Рекреацийн нєєц газарзђйн тохиромжтой байрлал, тохилог тээвэр, холбоо харилцаа бђхий жуулчдын амрах газар. 2. ―Оргил‖ улирлаар жуулчдын олноороо ирэх сонирхолыг татдаг объект. /Х.А/ Жуулчин трейвэл инфоцентр ХХК. МёЭТЗ-ийн байр 204, 99114917, Факс: 313344, jtic@mn.net Жуулчны ђзмэр /attraction/. Жуулчны сонирхлыг татсан байгаль, тђђх соѐлын ђзмэрђђдийг хамруулан ойлгож болно. Гэхдээ энэхђђ ђзмэрийг хђний гараар бђтээгдсэн /сђм хийд, музей, булш, буган хєшєє гэх мэт/, байгалийн хђчин зђйлээр бий болсон ђзмэр /сонин хэлбэр тогтоц бђхий хад, уул, хђрхрээ, амьтан, ургамал, голын гольдрол гэх мэт/ гэж ангилдаг. /Х.А/ Жуулчны ђйлдвэрлэл. Зочид буудал ба бусад байрлуулах хэрэгсэл, тээврийн хэрэгсэл, нийтийн хоолны газар, зугаа цэнгээний газар, танин мэдэхђй, ажил хэргийн, эрђђл мэндийн, спортын болон бусад зориулалттай газрууд, туроператор, турагентын ђйл ажиллагаа эрхэлдэг байгууллага, тђђнчлэн тойрон аялал ба хєтєч – тайлбарлагчийн ђйлчилгээ ђзђђлдэг байгууллагуудын нийлмэл цогц. 2. Аялал жуулчлалын бђтээгдэхђђн, ђйлчилгээг ђйлдвэрлэж, хэрэглэгчдэд хђргэх зорилготой ђйлчилгээний байгууллага, ђйлдвэрлэлийн салбарын цогц. Аялал жуулчлалын ђйлдвэрлэлд зочин хђлээн авах, амралт цэнгээний газар, тээвэр, аялал жуулчлалын ђйл ажиллагааны удирдлага, зохицуулалтыг хангаж, зохих хууль, эрх зђйн актыг батлан гаргадаг тєвийн болон олон нийтийн байгууллага, тђђнчлэн аялал жуулчлалын бђтээгдэхђђний зар сурталчилгаа багтана. Аялал жуулчлалын ђйлдвэрлэлийн гол бђрэлдэхђђн хэсэг нь аялал жуулчлалын бђтээгдэхђђн боловсруулдаг туроператор, турагентууд юм. Манай аялал жуулчлалын ђйлдвэрлэлд рекреацийн нєєц, бараа, ђйлчилгээ ђйлдвэрлэгч, аялал жуулчлалын материал техникийн бааз, жуулчдад ђйлчлэх ажилууд, дэд бђтэц багтдаг. Дэлхийн аялал жуулчлалын ђйлдвэрлэлийн эрчимтэй хєгжил нь XX зууны 50-иад оноос буюу ―масс‖ /нийтийн/ аялал жуулчлалын ђеэс эхэлжээ. /Х.А/

116

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Жуулчны ђйлчилгээ. Аяллын ђед жуулчны хэрэгцээг бђрэн хангасан тодорхой ђйлчилгээ, ђйл ажиллагааны тогтолцоо. Жуулчны ђйлчилгээний иж бђрэн ба євєрмєц байдал нь ђйлчилгээний чанарын гол ђзђђлэлт болдог. /Х.А/ Жуулчны ђйлчилгээний ђйл ажиллагаа. Хэрэглэгчдийн аялал жуулчлалын ђйлчилгээний эрэлтийг хангахад чиглэгдсэн аялал жуулчлалын салбарын ажилтнуудын мэргэжлийн идэвхит чанар. Аялал жуулчлалын ђйлчилгээний ђйл ажиллагаа нь аялал жуулчлалын зорилготой шууд холбоотой /амрах газар хђрэх, зочид буудалд амьдрах, хооллох, тойрон аяллын ђйлчилгээ, зугаа цэнгээн ба бусад/ болон хувийн эрэлт шаардлагатай /холбоо, харилцаа, эмнэлэгийн тусламж г.м/ холбоотой тодорхой ђйлчилгээг ђзђђлэхэд чиглэгдсэн идэвхи юм. Аялал жуулчлалын ђйлчилгээний ђйл ажиллагаа нь иж бђрэн ба євєрмєц чанартай. Иж бђрэн шинж чанар нь жуулчны хэрэгцээг, амрах буюу аяллын ђед нь хангаснаар илэрдэг бол євєрмєц чанар нь байнга оршин амьдарч байгаа хђмђђст ђзђђлдэг ђйлчилгээнээс зарчмын ялгаатай ђйлчилгээний зохион байгуулалт бђтэцтэй байдаг. Аяллын ђед ахуйн шаардлага харилцаанд ирж байгаа жуулчин тэдэнд ђзђђлж буй ђйлчилгээний чанар тђвшнээс ихээхэн хамааралтай болдог. Энэ бђгд нь аялал жуулчлалын ђйлчилгээний ђйл ажиллагааны чанарт єндєр шаардлага тавих нєхцєл болдог. /Х.А/ Жуулчны ђйлчилгээний байгууллага. Жуулчны ђйлчилгээний байгууллага гэж зочид буудал, жуулчны бааз, зоогийн газар, амралт сувилал, тээвэр, холбоо, ђзвэрийн зэрэг ђйлчилгээг жуулчинд ђзђђлж байгаа байгууллагыг хэлнэ. /Монгол улсын АЖ-ын тухай хууль 3.1.6/ /Х.А/ Жуулчин хоолны хордлогоор євдсєн бол яах вэ. Буруу хадгалсан буюу гэмтээж муудсан консервлосон бђтээгдэхђђн мах, єндєг, хиам хэрэглэснээс хоолны хордлого болдог. Ийнхђђ гэмтэж муудсан хоол хэрэглэснээс 2-4 цагийн дараа, зарим ђед хоногийн дараа гэдэс базалж бєєлжис цутгах буюу бєєлжиж суулгаж эхэлнэ. Зарим ђед ялгадсаар салс цус гарч болно. Судасны цохилт суларч, цусны даралт буурч,царай цонхийн нђд нь гархилж халуурч болдог. Хоолны хордлого маш тђргэн хугацаанд биеийн байдлыг доройтуулж, яаралтай тусламж ђзђђлэхгђй бол амь насанд аюул учирч болно. Ийм ђед бђлээн ус ихээр уулгаж хэлний угт хуруугаа хийж зориуд бєєлжђђлэх хэрэгтэй. Давстай ус уулгаж болно. Харин 1-2 хоног хоол идэж болохгђй хэрэв ходоодыг угаасан бол бђлээн цай кофе уухыг зєвшєєрнє. Гэдэс хєлєнд нь халуун жин тавьж сульгин, фталазолыг 0.5 гр єдєрт 4-6 удаа, ливомицетин 0.5 гр єдєрт 4-6 удаа, 2-3 хоног уулгах хэрэгтэй. Мєєгєнд хордсон ђед шђлс гоожин, бєєлжис цутган, толгой эргэх буюу євдєж, гэдэс унжиж євдєхєєс гадна бєєлжиж болдог. Мєєгєнд хордсон ђед марганцын сулхан уусмалаар ходоодыг угааж зориудаар бєєлжђђлэх хэрэгтэй. Дараа нь дулаан хучиж бђлээн жин тавих ба халуун цай, кофе єгч улмаар эмнэлэгт тђргэн хђргэх хэрэгтэй. Хоолны хордлого болохоос аль болох болгоомжлон удаж гэмтсэн махны зђйлийг идэхгђй байх, баттай танихгђй мєєг, жимс хэрэглэхгђй байх хэрэтэй. Консервыг задлах буюу худалдан авахын ємнє сайн шалгаж ђзэх нь зђйтэй. Консервны лаазны таганд тђђнийг ђйлдвэрлэсэн он, сар, єдєр болон олон ђзђђлэлтийг бичсэн байдаг. ёђнийг тайлж ойлгодог байх хэрэгтэй. /X.Л/ Жуулчны хоолонд мєєг хэрэглэх тухай. Мєєгийг хђнсэнд хэрэглэдэг ч гэсэн тухайн мєєгийг идэж заншаагђй хђн тђђнээс хорддогийг сайтар санах хэрэгтэй. Тђђнээс гадна мєєгийг их идвэл бас хордож болно. Цоохор сархиаг, хар чєгрђђ мэтийн хортой мєєг хђнийг ђхђђлж болно. Ийм учраас зєвхєн єєрєє идэж сурсан сайн мэдэж таньдаг мєєгийг л тђђж хоолондоо бђрэн боловсруулж хэрэглэвэл зохино. Мєєгийг чанах буюу шарж давсалж иднэ. Ойд ургадаг ба идэж болдог мєєг. А. Ойн цагаан мєєг

Б. Хумбан шар

В. Амтат сархиаг

Г. Салбан хусандай

Д. Барзгар хусандай

Е. Хєвдмєг

Ё. Чидмэг Ж.Шар хусандай гэх мэт. Мєєгийг хурдан давслах гэвэл мєєгєє цэвэрлэсний дараа бага усанд 2 цаг чанаж гялгар уутанд хийж давсалж дарна. Ингэж давсалсан мєєг муудахгђй бєгєєд амт чанар сайтай байна. Уулын модгђй хажуу бэл, хээр талыг дагаж ургадаг хурдан цагаан мєєгийг онцгой сайхан ђнэрээр нь амархан таньж болно. /X.Л/

117

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Жуулчны хэрэгцээ. Жуулчдын байрлах, хооллох, тээвэрлэлттэй холбоотой цогц хэрэгцээ. Байрлуулах хэрэгсэл /зочид буудал, хувийн байр г.м/ нийтийн хоолны газар /ресторан, кафе г.м/ нь жуулчдын амьдралын хэвийн ђйл ажиллагааг хангадаг тээврийн хэрэгсэл нь жуулчдын амрах газарт нь хђргэх болон аяллын дотоод маршрутад ђйлчилдэг. ёндсэн ђйлчилгээний хэрэглээ нь сэтгэл ханамж авах, зугаа цэнгээн, ажил хэргийн уулзалт, сувилуулах зэрэг аяллын гол зорилго болж байдаг євєрмєц хэрэгцээг хангах урьдчилсан нєхцєл болдог. Аяллын ђед жуулчны нэмэлт хэрэгцээ гарч байдаг. /Х.А/ Жуурай Гэлдэнэ. /Жуурай-гоо бђсгђй, гэлдэнэ-ярилцлага/ баяд, дєрвєд, хотон, торгууд, захчин ардын дотор их дэлгэрсэн бий биелгээ бђжиг, заримдаа дуулж бђжиглэнэ. /О.С/ Жюль Верн мон ХХК. ЧД Энхтайвны єргєн чєлєє 23 Могул тєв. 3106598, 99171893, Факс:681160, julesvernesmgl@Mongol.net, Вебсайт: www.tripmongol.com ЖЭММ ХХК. БГД 4-р хороо 2-р хороолол 18-18 тоот. 369056, 99121260, erdeneesan@yahoo.com

118

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

З Заан гол. Тєв аймгийн нутаг, Бага Хэнтий нурууны Асралт хайрхан уулын єврєєс эх авч Тэрэлж голд цутгадаг. Урт нь 30км орчим. Ой мод, ан гєрєєс, жимс, самар элбэгтэй уулсын хоорондуур урсана./О.С/ Заан ширээ. Хэнтий аймгийн Баянхутаг, Сђхбаатар аймгийн Мєнххаан сумуудын хилийн заагт байдаг 1436м єндєр уул. Ойр орчимдоо содон харагдана. Агуйтай. /О.С/ Зайран, удган. Монголын бєє мєргєлтний хамгийн эрх сђртэй тайлбарлан сурталчилгаа хийгээд онгод, тэнгэрийн тєлєєнєє сђсэг бишрэлийг итгэж, аврал соѐрхол ирэх ђед тђђнд холбогдсон тахил буюу мєргєл даатгалын зан ђйлийг эрхлэн гђйцэтгэгч. Эрэгтэйчђђдийг Зайран, эмэгтэйчђђдийг Удган хэмээн нэрлэдэг. Бєє мєргєлийн хђрээнээ хамгийн тђрђђнд буй болсон нь Удган бєгєєд Монголын бєє нарын олонх нь эмэгтэйчђђд байжээ. /О.С/ Зайсангийн ам. Нийслэл Улаанбаатар хотын урд захад, Богд хаан уулын ард орших уулын ам. Амны адагт ДТД 1400м, Туул голын тєвшингєєс 100-аад м єргєгдсєн Зайсан толгой бий. Богд хаан ууланд ѓвєр Зайсан, Ар Зайсан гэдэг хоѐр ам байх ба хоѐулаа ширђђн урсгалт тунгалаг уст багахан голуудтай байсан нь 1990-ээд оноос ширгэж байна. Богдод мєргєх, єргєл єргєх шавийн зайсангууд /тэргђђнђђд/ дагалт нарынхаа хамт Богд уулын Тђргэний амны хойт салааны аманд бууж хиаг хєсгєє амраадаг, буцах бэлтгэлээ хийдэг байсан тул энэ амыг ѓвєр Зайсангийн ам гэж нэрэдэг болжээ. Богдод єргєл барих, мєргєхдєє Богдын ордонд ойртож, одоогийн Зайсангийн аманд 1-2 хонодог тул Ар Зайсангийн ам гэх болжээ. Нийслэлийн яг эгц урд талд, Зайсангийн богиновтор єргєн амны адагт Туул голд шахуу орших Зайсан толгойн баруун зђђн талд 1-2км єргєн амнуудтай. Зайсан толгой дээрээс Улаанбаатарын тєрх ил тод харагдах тул толгойн урд, хойд талаас єгсєх зам, шат байгуулж, орой дээр нь Халх голд Японы милитаристуудыг ялсны дурсгалд зориулсан сђрлэг хєшєє босгожээ. Толгойн ар бэлд Берлин хђртэл явж Германы фашистуудыг ялахад хувь нэмрээ оруулсан танкыг тусгайлан байрлуулж, баруун бэлд нь цэцэрлэгт хђрээлэн байгуулсан юм. 2005 онд Бурхан Буддагийн єндєр хєшєєг Зайсан толгойн баруун хойхно сђндэрлђђлжээ. Зайсан толгой бол нийслэлчђђдийн хамгийн их очдог газар тєдийгђй, гадаад дотоодын зочин тєлєєлєгчид, жуулчид олноор очиж ђздэг газар юм. /О.С/ Завсар уулын зураг. ѓмнєговь аймгийн Ноѐн сумын нутаг Завсар уулын хаданд морь, тэмээ унаад нум сумаар янгир намнаж буй Хђрэл зэвсгийн ђеийн хадны зураг хђмђђс, олон адуу зэргийг дђрсэлжээ. /О.С/ Завхан гол. Хангайн гол нурууны ноѐн оргил Отгонтэнгэрийн 2 хажуугаас эх авах гол горхиудаар усжина. Урагш урсах боловч адаг нь хойш Их нууруудын хотгор уруу чиглэн Айраг нуураар дамжин Хяргас нуурт илђђдэл усаа єгдєг. Энэ явцдаа Монгол элсийг дамжих нь тђђний усаа алдах, ууршуулах нэг процесс нь болдог. ёндсэн тэжээл нь хур бороо учир 7, 8-р сард усны хэмжээ ђлэмж нэмэгдэнэ. 10-р сараас мєстєж 11-р сарын эхний хагаст бђрэн хєлдєнє. 4-р сард гэсэж цэлмэнэ. /Х.А/ Завь. Усанд явахад зориулсан сэлђђрт жижиг онгоц. Каяак, катмиран зэрэг аялалд зориулсан завины тєрлђђд байдаг. Аялал жуулчлалд єргєн ашиглана /О.С/ Завьяа ХХК. БЗД 13-р хороолол 39-р байр Рокмон Холдинг тєв. 460640, 99182482, Факс: 460640 Zavia@magicnet.mn Заг. Луутан овгийн тєрєл, 10 зђйлтэй мод, сєєг Азийн цєл заримдаг цєлд ургадгаас манайд Монгол заг гэдэг 1 зђйл нь бий. Говийн бђсийн ой нь ђндсэндээ загаас бђрдэнэ. Хатуу модны тєрєлд багтана. /О.С/ Заг гол. Баянхонгор аймгийн нутаг дахь Хангайн гол нурууны Унтаа-Ямаат уулын єврєєс эх авч Байдраг голд цутгадаг. Урт нь 95км, голдирлын єргєн 5-10м, гђн нь 0.2-0.6м, урсгалын хурд 1.5-2.0м/сек. Эхэндээ хавцал, нарийн хєндийгєєр урсдаг, тунгалаг устай. /О.С/

119

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Заг сђжийн говь. ѓмнєговь аймгийн Баян-Овоо сумын нутагт байдаг, бага зэрэг довцог элс бђхий хужир марзат тал газар, єндєр нь 840-850м. Хулан хар сђђлт зээртэй. Хармагийн бут элбэг. /О.С/ Загалын овоо. Аж богдын нуруунд 3463м єндєр уул. Тахидаг байсан. /О.С/ Загас. Усны загалмайтны дээд анги. Яст загас мєгєєрст загас гэж хоѐр ангид хуваагддаг. Дэлхийд 20 мянга гаруй зђйл бий. Монголд 11 овгийн 36 тєрєл 75 гаруй зђйл байдаг. Биеийн дулаан тогтмол, загалмайгаар амьсгалдаг, хос, сондгой хоѐр янз сэлђђр нь мєчний ђђрэг гђйцэтгэдэг, мєгєєрс яснаас бђтсэн араг ястай. Силурийн галавт цэнгэг усанд анх ђђссэн. Загасчлах аялал нь аялал жуулчлалын нэг чухал хэлбэр. /О.С/ Загас агнуур. Загасны нєєцийг улс ард аж ахуйд зохистой ашиглах хэлбэр. Монголд байдаг 11 овгийн 36 тєрлийн 75 зђйл загасны 32 зђйл нь агнуурын ач холбогдолтой. Судлаачдын илрђђлсэн агнуурын багаж хэрэгсэл, хєшєє дурсгал, хђн ардын хэрэглэж байсан эд агуурс дахь хээ угалз тэргђђтэн нь Монголчуудын ахуй амьдралд загас агнуур эртнээс холбоотой явж ирснийг гэрчилдэг. /О.С/ Загас нуур. Говь-Алтай аймгийн Хєх-Морьт сумын нутаг дахь Сангийн далай нуурын зђђн талд 1360м єндєрт оршдог. 0.4км кв талбайтай.1.2км урт, 0.5км єргєн, эргийн шугамын урт 2.4км. /О.С/ Загас судлал. Гавалтан буюу нугалмайтанд хамаардаг загас, дугариг амьтан, усны амьтны ђђсэл хєгжил, ђржил, удамших г.м биологийн бђх талыг шинжилж загасны аж ахуйг хєгжђђлэн судалдаг амьтан судлалын салбар. /О.С/ Загас уул. Дорнод аймгийн Гурванзагал сумын тєвєєс хойш. 42 км зайд оршдог 840м єндєр уул. Тахидаг байв. Харууц сайтай. /О.С/ Загасны нђђдэл. Жил бђрийн тодорхой нэг улиралд олонхи загасны овог, тєрєл зђйл тогтмол нђђдэллэх явц. /О.С/ Загастай. Баян-ѓлгий аймгийн нутаг дахь Монгол Алтайн гол нуруунаас эх авч олон жижиг нуур дамжин Хурган нуурт цутгадаг гол. Урт нь 30км. /О.С/ Загастай нуур. Дундговь, Дорноговь аймгийн заагт 1150м єндєрт оршдог. 0.4км кв талбайтай.

1.1км урт, эргийн шугамын урт 2.8км. /О.С/ Загастайн гялгар уул. Тарвагатайн нурууны гол оргилын нэг. Завхан, Архангай аймгуудын заагт оршдог. ёнэмлэхђй єндєр нь 3128м, бємбєгєр оройтой, євєр тал нь эгц цавчим, ар тал нь налуу. /О.С/ Загастайн даваа. Хангайн гол нурууны усан хагалбарт Улиастай, Тэлмэний хоорондох тєв замд оршдог. ёнэмлэхђй єндєр нь 2525м. /О.С/ Загастайн хатавчийн амны хђн чулуу. Завхан аймгийн Идэр сумын нутаг Загастайн Хавчгийн аманд байдаг VI-VII зууны ђеийн дурсгал. /О.С/ Загасчлах аялал. Дэлхийн жуулчдын сонирхдог, ихээр аялдаг аяллын 10 тєрєлд загасчлах аялал орж байгаа нь уг аяллын эрэлтийг харуулж єгч байгаа юм. Загасчлах аялал нь гадаргын ил ус болох далай, нуур, цєєрєм, хиймэл карьер, голд явагддаг. /Х.А/ Загдал. Тєв аймгийн нутгаар урсдаг Жаргалант голын адаг. Загастай. /О.С/ Загийн усны хоолой. ѓмнєговь аймгийн Цогтцэций сумын зђђн хойд хэсэгт 30 гаруй км ђрэгжилсэн хоолой. Загтай. Хулан, хар сђђлт, зээртэй. /О.С/ Загийн усны хєндий. Дундговь аймгийн ѓлзийт сумын нутгийн зђђн ємнє захад МодонОвоогийн говиос зђђн хойш Орвог, Хар толгойн говь хђртэл 60гаруй км ђргэлжилдэг хоолой. Загтай. Хулан, хар сђђлт, зээртэй./О.С/ Загийн худаг. Говь-Алтай аймгийн Эрдэнэ сумын нутаг дахь Зармангийн говийн урд захад оршдог шанд. Заган тєгєлтэй. /О.С/ Загийн худаг. Баянхонгор аймгийн Баян-ѓндєр сумын урд хэсэгт байдаг булаг баянбђрд ђђсгэдэг. Хулан, хар сђђлт, зээр, хавтгай усанд ирдэг./О.С/

120

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Загийн шал. Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын нутагт 1032м єндєр оршдог ширгэдэг нуур. Устай ђед 33.1км кв талбайтай. 21км урт, 4.7км єргєн, эргийн шугамын урт 49.4км, сђђлийн ђед хатаж тойром болжээ. Эргийн дагуу загтай, хулан, хар сђђлт, зээр усанд ирнэ. /О.С/ Загт их сайр. Говь-Алтай аймгийн Цогт, Алтай сумын нутагт оршдог. Элст, Бага, Сайрын шандын хяр, Улаан годгор, Сайрын єндєр уулнаас буусан олон сайр нийлж баруун, баруун урагш чиглэсэн хуурай голдрил ђђссэнийг ингэж нэрлэдэг. Дагуудаа загтай. /О.С/ Зад. Булган аймгийн Задын нуруунаас эх авч Сэлэнгэ мєрєнд цутгадаг гол. Урт нь 20км, ай савын талбай нь 150км кв. Загастай. /О.С/ Зайдас. Бог малын нарийн гэдсэнд ус давс сонгино, сармис, гурил зэргийг тохирох хэмжээгээр хольж найруулсан малын цусны шингэнээс олгойд хийж цутгалангаар нь гђйлгэн цутгаж ђзђђрийг сайн зангидан усанд чанаж болгосон хоол. /Т.Б/ Зайр. Усан дээгђђр єрємтєн тогтсон нимгэн мєс. Зайр нь намар хаврын цагт ихэнхдээ урсгал даган шилжих боловч заримдаа мєсєн доорх урсгалыг хааж хуримталдаг. /О.С/ Зайрмагтайн элс. ѓмнєговь аймгийн Баян-Овоо сумын нутагт Шанхайн /1780/ нуруунаас буусан их хуурай сайрын дагуу 100 гаруй км ђрэгжилсэн, прохювийн гаралтай довцог хэв шинжийн элс. Загтай. /О.С/ Зайсан уул. ѓмнєговь аймгийн Баян-Овоо сумын нутагт оршдог.1466м єндєр бєгєєд євєрмєц тогтоцтой. /О.С/ Зайсангийн ам. Нийслэл Улаанбаатар хотын урд захад, Богд хаан уулын ард орших уулын ам. Амны адагт д.т.д 1400м, Туул голын тєвшингєєс 100-аад м єргєгдсєн Зайсан толгой бий. Богд хаан ууланд ѓвєр Зайсан, Ар Зайсан гэдэг хоѐр ам байх ба хоѐулаа ширђђн урсгалт тунгалаг уст багахан голуудтай байсан нь 1990-ээд оноос ширгэж байна. Богдод мєргєх, єргєл єргєх шавийн зайсангууд /тэргђђнђђд/ дагалт нарынхаа хамт Богд уулын Тђргэний амны хойт салааны аманд бууж хиаг хєсгєє амраадаг, буцах бэлтгэлээ хийдэг байсан тул энэ амыг ѓвєр Зайсангийн ам гэж нэрэдэг болжээ. Богдод єргєл барих, мєргєхдєє Богдын ордонд ойртож, одоогийн Зайсангийн аманд 1-2 хонодог тул Ар Зайсангийн ам гэх болжээ. Нийслэлийн яг эгц урд талд, Зайсангийн богиновтор єргєн амны адагт Туул голд шахуу орших Зайсан толгойн баруун зђђн талд 1-2км єргєн амнуудтай. Зайсан толгой дээрээс Улаанбаатарын тєрх ил тод харагдах тул толгойн урд, хойд талаас єгсєх зам, шат байгуулж, орой дээр нь Халх голд Японы милитаристуудыг ялсны дурсгалд зориулсан сђрлэг хєшєє босгожээ. Толгойн ар бэлд Берлин хђртэл явж Германы фашистуудыг ялахад хувь нэмрээ оруулсан танкыг тусгайлан байрлуулж, баруун бэлд нь цэцэрлэгт хђрээлэн байгуулсан юм. 2005 онд Бурхан Буддагийн босоо дђртэй єндєр хєшєєг Зайсан толгойн баруун хойхно сђндэрлђђлжээ. Зайсан толгой бол нийслэлчђђдийн хамгийн их очдог газар тєдийгђй, гадаад дотоодын зочин тєлєєлєгчид, жуулчид олноор очиж ђздэг газар юм. /О.С/ Зайсангийн ам. Говь-Алтай аймгийн Алтай, Цогт сумын заагт улсын хилд ойр байдаг 30-35км ђрэгжилсэн их сайр. Заг, тоорой, хайлаастай. Хулан, хар сђђлт, зээртэй. /О.С/ Залаа орой. Говь-Алтай аймгийн Цээл, Алтай сумдын заагт оршдог. Монгол Алтайн уулсын 2488 м єндєр уул. Аргаль, янгир, ирвэстэй. /О.С/ Залаат жуулчны бааз /Хђннђ ХХК/. Баянзђрх дђђргийн 4-р хороо ―Их засаг‖ их сургуулийн байр, Байршил: Нийслэлийн Баянзђрх дђђрэг, Богд хаан уулын Залаатын аманд байрлана. /Улаанбаатараас хотын тєвєєс Зайсан толгойн замаар 23 км/, Утас:457826 99268994 99113837, ikh_zasag@mongol.net, Гэр: 8, Ор:50 Залуу хивэнгийн нуруу. Хєвсгєл аймгийн Цагаан-ёђр сумын хойд захад улсын хилийн дагуу ђргэжилсэн 2300-3000м єндєр нуруу. Хад асга бђхий нђцгэн сарьдаг. /О.С/ Залуучууд зочид буудал. Бага тойруу-43, Сђхбаатар дђђрэг,Улаан баатар, Утас: 976-11-328950, 328450,325544, 324544, Факс: 976-11-324231, И-мэйл: zaluuchuud@magicnet.mn Залуучуудын аялал жуулчлал. Аялал жуулчлалын нэг тєрєл. Залуучуудын аялал нь тэдний амьдралын хэв шинж болж байдаг. Энэ нь тэдэнд аж тєрєх арга барилд суралцах, амьдралын зєв зам сонгоход нэмэр болдог. Залуучууд, оюутнууд тээвэр, зочид буудал, музей, сэдэвт парк

121

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

зэрэг ђйлчилгээний газруудаар ђйлчлђђлэхэд тодорхой хєнгєлєлт эдэлж, хямдралтай ђнээр ђйлчлђђлдэг. Оюутнууд бђлгийн удирдагч, эсвэл багшийн хараа хяналт доор аялдаг. Хєнгєлттэй ђнээр аялахыг Олон Улсын Залуучуудын байгууллага зохион байгуулдаг. ЮНЕСКО-н ивээл доор ђйл ажиллагаа явуулдаг 1951 онд байгуулагдсан Залуучуудын аяллыг зохион байгуулах олон улсын холбоо /Federatian of international Youth Travel Organization/ ажилладаг. /Х.А/ Замаат жуулчны бааз /Ноѐн гол ХХК/. Байршил: Хєвсгєл аймгийн Ренчинлхђмбэ сумын 1-р багийн зђђн урд талд Замаат гармын зђђн талд, /Улаанбаатараас-920 км, аймгийн тєвєєс 260км, Цагаан нуур сумаас урагш 35км, Рэнчинлхђмбэ сумаас баруун урагш 45км/, эр: 7, Ор: 14 Зам инвест ХХК. СБД Ерєнхий сайд Амарын гудамж –2 Туушин-512. 310200, Факс: 312463, Имэйл:zaminvest@magicnet.mn. Вебсайт: http://www.zaminvest Зам тоуч тур ХХК. БЗД 1- р хороо Тѓ-ийн 4-р байр, Утас:450755 Зам тээвэр, аялал жуулчлалын яам. 2004 онд байгуулагдсан Ц.Элбэгдоржийн засгийн газар Р.Батхђђ сайдаар ахлуулсан Зам, Тээвэр, Аялал жуулчлалын яамыг 2004 оны 8-р сард ђђсгэн байгуулсан бол 2006 оны 1 сард Монгол Улсын Засгийн Газрын бђтэц бђрэлдэхђђн єєрчлєгдєж н.Цэнгэл сайдаар томилогдсон. /Х.А/ Замба толгойн дурсгал. Увс аймгийн Зђђнхангай сумын Замба толгойд буй хђрэл зэвсгийн ђеийн дурсгалууд. 4-н буландаа чулуун хєшєєтэй дєрвєлжин булш, дугуй далантай булш нийт 10 байгууламж. /О.С/. Замт ухаа. Дорнод аймгийн Халхгол сумын баруун хэсэгт байдаг Мэнэнгийн талын урд залгаа ухаа гђвээ тал. 40км урт 30км єргєн. Хээрийн ургамалтай, цагаан зээр, чонотой. /О.С/ Замын билгэх. Говь-Алтай аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт Чингис Богд уулын зђђн ємнєд бэлд жижиг толгод дунд оршдог баянбђрд. Хулан, хавтгай, хар сђђлт, цагаан зээр, чоно усанд ирдэг. /О.С/ Замын довны хђн чулуу. Завхан аймгийн Баянхайрхан сумын Замын довон гэдэг газар буй VIVII зууны ђеийн хђн чулуу, дєрвєлжин хашлага, зэл чулуу. /О.С/ Замын шанд. Говь-Алтай аймгийн Алтай сумын нутагт Аж Богд уулын зђђн ємнєд бэлд оршдог булаг. Баянбђрд ђђсгэдэг. Хулан, хавтгай, хар сђђлт, зээр усанд ирнэ. /О.С/ Замын ђђд. Дорноговь аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт, улсын ємнєд хилийн дэргэд оршдог суурин, засаг захиргааны бие даасан хороо, тємєр замын єртєє, хилийн том боомт. 4.3мян хђн амтай, Улаанбаатараас 676 км, Сайншанд хотоос 224 км зайтай. /О.С/ Зана. Бор шувууны багийн тєрєл. Биеийн урт 18см орчим. Бор шувуунаас арай том, жин 32-34г. Ази Европын шилмђђст ой тайгаар суурин байдаг. Монголын ой тайгад тайгын зана, бор зана гэдэг 2 зђйл бий. Дуут шувуунд хамаардаг./О.С/ Занадђђ ХХК. БЗД Xanadoo@magicnet.mn

Гачуурт

тосгон

Баянтєхємийн

7-1,

710180,

Факс:

323086,

Занга /Хоѐр зааны овоо/. Дорноговь аймгийн Эрдэнэ, Улаанбадрах сумдын нутгийн заагт оршдог. 1046м єндєр уул. Онцлог толгодтой, харууц сайтай. /О.С/ Занштын сарьдаг. Тєв аймгийн Мєнгєнморьт сумын хойд хэсэгт оршдог. 2238м єндєр уул. Ой мод, ан амьтан, агнуурын шувуу, жимс, самар элбэг. /О.С/ Зараа. Дорнод аймгийн Сђмбэр сумын нутаг дахь Их Хянганы салбар євєрмєц тогтоцтой уул. /О.С/ Зараа толгойн дурсгал. Булган аймгийн Бђрэгхангай сумын Зараа толгойд байгаа хђрэл зэвсгийн тђрђђн ђеийн дєрвєлжин булш. Хђннђ, Монголчуудын булш, хєшєє, хиргэсђђр бусад зђйлээс бђрдсэн дурсгал. /О.С/ Зарагийн ногоон нуур. Баян-ѓлгий аймгийн Цагаан нуур сумын нутагт 2310м єндєрт оршдог.

0.4км кв талбайтай. 1.1км урт, 0.8км єргєн, эргийн шугамын урт 2.4км. /О.С/

122

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Зарвагийн гашуун нуур. Дорнод аймгийн Чойбалсан сумын нутагт 690м єндєрт оршдог, эрдэстэй. 0.6км кв талбайтай, 1.2 км урт 0.7 км єргєн, эргийн шугамын урт 3.0км. Цагаан зээр усанд ирдэг. /О.С/ Зармангийн говь. Говь-Алтай аймгийн Цогт сумын нутагт байдаг талархаг хєндий. 50 км урт, 20-30м єргєн. Бороо ихтэй жил баянбђрд болно. Хулан, хар сђђлт, зээртэй. /О.С/ Зарт. Хангайн уулсын Тарвагатайн нурууны араас эх авч Идэр голд цутгадаг гол. Урт нь 50км. Ой мод ихтэй уулсын хоорондуур урсана. Нэрд гарсан рашаантай амралтын газартай. /О.С/ Зарь. Агталсан цаа буга. Бие гђйцсэн зарийг уналгад хэрэглэж, чарганд хєллєдєг. /О.С/ Захар. Тєв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт байдаг 2200м єндєр даваа.Заан Тэрэлж голын усны хагалбар. Ан гєрєєс, самар жимсээр элбэг. /О.С/ Захар гол. Тєв аймгийн нутаг дахь Хэнтийн нурууны Хийдийн сарьдагаас эх авч Минж голд цутгадаг. Урт нь 90км, голдирлын єргєн 10-15м, гђн нь 0.2-1.5м. Урсгалын хурд 1.5-1.9м/сек. Шороот голд цутгадаг. Хамгийн ђзэсгэлэнт хєндийгєр урсдаг. /О.С/ Захиалга авах. Зочдын зооглох хђссэн хоол ундааг хђлээн авах тэдэнтэй харилцан мэдээлэл солилцох ђйл. /Т.Б/ Захиалга хђлээн авах ажилтан. Захиалга хђлээн авах ажилтны гђйцэтгэдэг ажлуудад: - Ирээдђйн зочидтой соѐлтой,боловсон харьцах - Утсаар захиалгын бђх дуудлагад хариу єгєх, захиалга хђлээн авах ђйл ажиллагааг зохих журмын дагуу хийж гђйцэтгэнэ.

- Групп жуулчдын захиалга, тђђний хђчингђй бололт, єєрчлєлт, єрєєний жагсаалт хийх - Захиалга хђлээн авах албаны тоног тєхєєрємж хэвийн ажиллаж байгаа эсэх, шаардлагатай хангамжийн зђйлс бэлэн байгаа эсэхийг шалгаж хэвийн найдвартай ђйл ажиллагааг хангах - Арилжаа зах зээл эрхэлсэн захирлын шийдвэрийн дагуу утсаар сурталчилгаа хийх - Захиалга хђлээн авахтай холбогдсон цахим тооцоолуурт тоног тєхєєрємжђђдийг зєв горимоор ажиллуулах хђчин чадлыг бђрэн ашиглах ажлууд орно. /Т.Б/ Захиалга хђлээн авах албаны менежер. Захиалга хђлээн авах албаны менежерийн гол ажил ђђрэг нь энэ албаны бђх ђйл ажиллагааг удирдан зохион байгуулах хяналт тавих явдал юм. Менежер нь групп хувийн захиалга бђрэн зохиох журмын дагуу найдвартай бђртгэх ђйл ажиллагааг хангана. ёђнээс гадна дараах ажил ђђргийг гђйцэтгэнэ.

- Утсаар зєв боловсон ярих ђнэн зєв мэдээлэл єгєх ђйл ажилгааг найдвартай болгох.

- Захиалга хђлэн авах зєв арга ажиллагааг баталгаажуулах, туршилт, хяналтын хугацааны дуусгаварыг тогтоосон хугацааг дагаж мєрдєх групп жуулчдын тооцооны бђртгэлд хяналт тавих.

- VIP зочдын захиалгыг хянах зочин хђлээн авах болон зочны ђйлчилгээний нэгдсэн албаны менежерђђдтэй хамтран ажилах.

- Захиалгын 10, 30 хоногийн урьдчилсан мэдээ гаргаж бусад алба нэгжид тараах.

- Зочид буудлын єрєєний ђнэтэй холбогдсон тооцооны маргааныг шийдвэрлэх.

- Захиалгатай холбогдох мэдээлэл єрєєний ђнийн талаар эрэлт хђсэлтийг барагдуулах - Жуулчны байгуулагатай ажлын ойр дотно харьцаа тогтоох тђђнийг хєгжђђлэх явдал юм. /Т.Б/ Захиалга хђлээн авах арга. Зочид єрєєний захиалгыг янз бђрийн аргаар хийдэг. Хамгийн тђгээмэл хэрэглэгддэг нь утас, факс, интернет болон зочид буудлуудтай шууд ирж хийх аргууд байдаг. Утас: Зочид буудлын захиалга хђлээн авагч нь єрєєний захиалга хийхээр утсаар ярьж буй хђний хэлж байгаа зђйлд бђрэн анхаарлаа хандуулах ѐстой. Интернет: Захиалга хђлээн авах бусад аргуудыг бодвол нилээд хялбар нь интернетээр хийгддэг захиалга юм. Интернетээр захиалга хийх ђед тохиолддог гол бэрхшээл нь захиалах гэж буй єрєє нь тухайн єдєр бэлэн биш байх явдал юм. Факс: Бизнесийн ђйл ажиллагаанд факсын машин нэвтэрснээр єрєєний

123

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

захиалгын хђсэлтийг факсаар дамжуулах арга юм. Факсын арга нь олон улсын зочид буудлуудад захиалга хийх гол суваг болж єгдєг. Хувь хђн: Захиалга нь хувь хђнээр эсвэл тђђний итгэмжлэгдсэн тєлєєлєгчєєр хийгдэж байгаа тохиолдолд урьд байгаагђй боломжууд нээгдэнэ. /Т.Б/ Захиалга хђргэх. Зочдыг зооглох хоол ундааг ђйлдвэрлэлд дамжуулан мэдээлэх процесс. /Т.Б/ Захиалга хђчингђй болгох журам. Зочин янз бђрийн шалтгааны улмаас захиалгаа хђчингђй болгодог. Тухайлбал, бизнесийн хурал, зєвлєгєєн явагдахаа болих амралтын тєлєвлєгєє єєрчлєгдєх хувь хђмђђст гэнэт бий болсон шалтгаан зэргийг нэрлэж болох юм. Зочин зочид буудлын ђйл ажиллагааны ђр ашгийг тогтвортой байлгах ђђднээс захиалгыг хђчингђй болгох бодлогыг мєрдєж ажиллах нь чухал байдаг. Энэхђђ бодлого нь захиалга хийж байх ђед ч захиалгыг баталгаажуулах ђед ч баримтлагдах ѐстой. Захиалга хђчингђй болгох бодлогыг илэрхийлсэн зочдод зориулсан санамжийг дараах байдлаар илэрхийлж болно. ёђнд: Хэрэв та манайд буудаллаж чадахгђйд хђрвэл єгсєн захиалгаа манай зочид буудлын зочин хђлээн авах албаруу манай …тоот утсаар хэлнэ ђђ Таныг ярих ђед ч хђчингђй болголтын дугаарыг хэлж єгнє. Баталгаат захиалга нь таныг ирэхээр товлосон єдрєєс 24 цагийн ємнє хђчингђй болсон байх ѐстой. Зочид буудлууд захиалга хђчингђй болголтыг зочныг ирэхээс наад зах нь 24 цагийн ємнє хийж байхыг зочинд урьдчилан анхааруулдаг. Учир нь баяр ѐслолын єдрђђд тусгай ђйл явдалуудтай давхцаж болох юм. Захиалга хђчингђй болгох тухай зочин утасдах ђед дараах журмыг баримтална. ёђнд: - Зочны нэр, ирэх сар, єдрийг авах - Хђчингђй болголтын захиалга хђлээн авагч хийх ба хђчингђй болгосон єдрђђдийг нийтэд нь ‖Хђчингђй болгов‖ гэсэн тэмдэг дарж хђчингђй болголтын дугаарыг бичиж гарын ђсэг зурна.

- Зочноос энэ хугацаанд єєр хэн нэгний захиалга хийх боломжтой гэдгийг хэлж захиалга хийх эсэхийг асууна.

- Захиалга болон хђчингђй болголтын шинэ файл нээж дараа нь энэ тухай лавлахаар хадгална. Зочин утасдаж захиалгыг хђчингђй болгож байна гэдэг нь зочид буудалд хђндэтгэлтэй хандаж буй хэрэг юм. Иймд зочинд мєн хђндэтгэл ђзђђлж тђђнтэй эедэг найрсаг харилцах хэрэгтэй Ингэснээр тухайн зочид буудалд дахиад хандах тааламжтай сэтгэгдэл зочинд тєрђђлдэг. /Т.Б/

Захиалгын бђртгэл. Энд агуулагдаж буй мэдээллђђд нь зочны бодит эрэлт хђсэлтийг хангах, цаашид маркетингийн хђрээнд зар сурталчилгаа болох ба ирээгђй зочны тєлбєр тооцоо хийхэд хэрэглэгддэг. Захиалга хђлээн авагч нь зочны хђссэн єрєєний тєрєл, шаардсан хугацаанд нь бэлэн байгаа эсэхийг магадалсаны дараа захиалгын бђртгэлийг хєтєлнє. /Т.Б/ Захирал. Захирал, гђйцэтгэх захирал /Managing Director /Exacutive director /ISCO-ын ангиллын дугаар 1210/ Аялал жуулчлалын байгууллага, аж ахуйн нэгжийн захирал, гђйцэтгэх захирал нар нь нэгээс доошгђй менежерийн тусламжтайгаар аж ахуйн нэгж, байгууллагын ерєнхий ђйл ажиллагааны тєлєвлєгєє, бодлогыг тодорхойлон боловсруулах, чиглђђлэх, зохицуулах ђђрэгтэй. Ингэхдээ захирлуудын зєвлєлєєс батлагдсан ерєнхий чиглэлийг баримтлан явуулж буй ђйл ажиллагаа, тђђний ђр дђнгийн талаар тайлагнана. Тэдний гђйцэтгэх ђђрэг нь дараах хэсгээс бђрдэнэ: а/ аж ахуйн нэгж, байгууллагын бодлогыг тодорхойлон боловсруулах; б/ аж ахуйн нэгж, байгууллагын ерєнхий ђйл ажиллагааг тєлєвлєх, чиглђђлэх, зохицуулах; в/ бусад менежерђђдтэй зєвлєлдсєний ђндсэн дээр бодлогыг тодорхойлон чиглђђлэх; г/ аж ахуйн нэгж, байгууллагын ђйл ажиллагаа, тђђний ђр дђнг хянан авч ђзээд удирдлагад тайлан тавих; д/ аж ахуйн нэгж, байгууллагыг тєлєєлєн ємчийн аль ч хэвшлийн болон болон бђх шатны байгууллагуудтай харилцах; е/ бусад ажилчдыг удирдах, хянах /Х.Л/ Захуй Баянбђрд. Говь-Алтай аймгийн Цогт сумын нутагт оршдог. 1400км кв орчим талбайтай. Д.т.д 1000 гаруй м єндєр. Услалт бђхий тариа тариалж, хонь ђржђђлэхэд тохиромжтой. Монголын хамгийн том баянбђрд. Жимс, жимсгэнэ, хђнсний ногоо тариалдаг. /О.С/

124

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Захуй-зармангийн чулуун зэвсэг. Палеолит пеолитын ђеийн дурсгал. Говь-Алтай аймгийн Цогт сумын нутаг. Захуй зармангийн говиос олддог. /О.С/ Захчин. Зђђн гарын улсын ђед зах хилийг хамгаалах хайч харуулын ђђрэг гђйцэтгэж явснаар нь захчин нэртэй болсон, ойрд, халх нутгаас дайчлагдан нутагласан цэргийн ардууд. /О.С/ Зах зээлийн сегмент. Ижил ђзђђлэлтђђдтэй єнєєгийн ба ирээдђйн боломжийн ђйлчлђђлэгчдийн бђлгђђд. /Д.Г/ Заяага ХХК. Тєв аймаг Зуунмод 1-р баг Аймгийн МАХН-ын байранд, 2530, 0471229, Факс: 458218 Заяадай нуур. Хєвсгєл аймгийн Улаан-Уул сумын нутгаар урсдаг. Шишихид голын хєндийд 1600м єндєрт оршдог. Цэнгэг 0.3км кв талбайтай, 0.7км урт, 0.6км єргєн, эргийн шугамын урт 1.8км. ёзэсгэлэнт байгальтай учир Заяатай хђний нутаг Заяадай хэмээн алдаршжээ. /О.С/ Зогги ХХК. БЗД 3-р хороо 12-р хороолол ― Тулуй ―ХХК-ний байр, 458218 Зогдор. Тэмээний хђзђђ, хоолойн урт ноос. Нас гђйцсэн тэмээ 1.5-2.0кг зогдортой. Зогдорыг євдєг, шил, бєх, єрєвлєгийн хялгас, ноосны хамт эр ноос гэнэ. /О.С/ Зогсонги улирал. Тухайн нутаг дэвсгэрийн, аялал жуулчлалд тохиромжгђй ђе. ―Зогсонги‖ улиралд аялал жуулчлалын тєвђђдийн ажил багасч, ажил ђйлчилгээ, буудлын ђнэ буурдаг. Зогсонги улирал нь цаг агаарын нєхцєлтэй холбоотой байж болно. Жишээ нь: Манай орны євлийн урт хђйтэн улирал нь зогсонги улирал болж хувирна. /Х.А/ Зодог шуудаг. Монгол бєхийн ємсгєл. Торго, даавуу, илэг зэргийг бєхийн бие галбирт тохируулан эсгэж, доторлож хээ угалз гарган ширж, бєх бат хийдэг. /О.С/ Зодохын тал. Архангай аймгийн ѓлзийт, Булган аймгийн Могод сумын заагт оршдог. 19-20км урт, 15-16км орчим єргєн. Хавар, євєл их шуурдаг тул зодох хэмээн нэрлэжээ. /О.С/ Зоо замын хђрт. Увс аймгийн Завхан сумын баруун хойд хэсэгт оршдог 35км урт, 30км єргєн. Баруун бђсийн хамгийн тэгш тал. /О.С/ Зоогийн газрын хэв маяг. Зоогийн газрын олон хэв маяг байдаг. ёђнд: 1. Зочид буудлын, 2. Тємєр замын буудлын, Нисэх буудлын, Авто замын буудлын, Усан онгоцны, 3. Вагон ресторан, ёндэсний хоолны, Шарсан махны хоолны, Хђђхдийн хоолны, Задгай ресторан, Театрын, Шєнийн клубын, Бђжгийн, Дарсны, Хот орчмын, Гэр бђлийн, хоолоо єєрєє сонгох, єєртєє ђйлчлэх, тђргэн хоолны г.м. /Т.Б/ Зоог зуухын дурсгал. Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын неолитын ђеийн томоохон суурин. Зоог зуухаас шинэ чулуун зэвсгийн ђеийн 30 гаруй голомт, тэдгээр голомтыг тойроод хэдэн мянган чулуун зэвсэг олджээ. Мєн зоог зуухын сууринд жижиг чулуугаар єрсєн зууханд зэсийн хђдэр хайлуулж байсан ул мєр олдсон нь Монгол орны хђрэл зэвсгийн ђйлдвэрлэл ђђсч хєгжих ђеийн ховор дурсгал юм. /О.С/ Зоогийн даваа. Архангай аймгийн ѓндєр-Улаан сумын нутагт Хатавчийн нурууны баруун ђзђђрийн 2247м єндєрт оршдог ђзэсгэлэнтэй, бартаатай даваа. /О.С/ Зоогийн нуур. Архангай аймгийн Хангай сумын нутаг урд Тэрхийн голын хєндийд 2107м єндєрт оршдог. 0.4км кв талбайтай 1.0км урт, 0.7км єргєн, эргийн шугамын урт 2.6км, 2.0м гђн. Усны шувуу ихтэй. /О.С/ Зоргол гол. Их Хэнтийн салбар Бархын давааны баруун хажуунаас эх авч Хэрлэн голд цутгадаг. Урт нь 35км, ай савын талбай 335км кв. Ой мод, ан амьтан, жимсээр баян уулсын хоорондуур урсана. /О.С/ Зоргол нуруу. Тєв аймгийн Мєнгєнморьт сумын нутагт Хэрлэн голын зђђн талд байдаг. 2000м єндєр. Шилмђђст мод зонхилсон ойтой. Ан амьтан, самар жимсээр элбэг. /О.С/ Зоргол хайрхан. Тєв аймгийн Баян-ѓнжђђл сумын Зоргол хайрхан уул нь Чингис хаан 1202 оны намар Ван хантай хамт нђђдэллэж, анд болох, эцэг хђђ болох, хамтран ажиллах тухай тангараглаж байсан нутаг. Чингис хаан дээд сургууль, Дэлгэрзуут компани хамтарч хєшєє босгожээ. ―Чингисийн намаржаа‖ жуулчны бааз бий. ѓвєрмєц тогтоцтой, агуйнуудтай. /О.С/

125

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Зоргол хайрханы зосон зураг бичээс. Тєв аймгийн Баян-єнжђђл сумын Зоргол хайрхан уулын хаданд зурсан неолитын ђеийн улаан зосон зураг, хар бэхээр бичсэн уйгар бичиг.зураг, бичээс. /О.С/ Зорилго. Байгууллагын эрхэм зорилгыг тодорхой хэлбэрт оруулан тђђнийг хэрэгжђђлэхэд удирдлагын процессийг ойртуулсан. Зорилгод дараах онцлог ба шинжђђд байна: тодорхой цаг хугацааны мєчлєгт нарийн чиглэсэн; тодорхой ба хэмжигдэхђйц байх; бусад зорилго ба нєєцђђдтэй зєрчилдєєгђй зохицсон байх; хариуцах эзэнтэй ба хянагдахуйц байх. /Д.Г/ Зорчигч. Монгол улсад 30 хоног хђртэл хугацаагаар албан болон хувийн хэргээр ирсэн гадаадын иргэнийг хэлнэ. /Х.А/ Зост нуур. Увс аймгийн Завхан сумын нутагт Айраг нуураас 0.3км зайд 1030м єндєрт оршдог. Цэнгэг 1.6км кв талбайтай 205м урт, 1.0км єргєн, эргийн шугамын урт 8.6 км. Усны шувууд чуулна. /О.С/ Зост єндрийн хяр. Говь-Алтай аймгийн Тайшир, Жаргалан, Шарга сумдын нутгийн заагт оршдог Хасагт хайрхан уулын тогтолцооны 3311м єндєр уул. Элдэв хэлбэрт хад цохио олонтой, зосын илэрцтэй. Буга, аргаль, янгиртай байв. /О.С/ Зостын хадны зураг. Ховд аймгийн Эрдэнэбђрэн сумын Цамбагарав уулын баруун ємнє нуга Салхитын шуудуун Зост гэдэг газар буй тђђхийн олон ђеийн дурсгалууд, янз бђрийн сэдэвтэй олон арван зураг бий. /О.С/ Зостын шан. Завхан аймгийн Идэр сумын нутагт Тарвагатайн нурууны баруун талд оршдог 3026м єндєр ой мод, ан амьтан элбэгтэй уул. /О.С/ Зосын уул /Зосын тээг/. Дундговь аймгийн Хулд сумаас Дэлгэрхангай сумын тєв орох замаас урагш 7км зайд оршдог 1470м єндєр уул. Харууц ихтэй, зосын орд газартай. /О.С/ Зотол хаан уул. Сђхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан сумын нутагт оршдог сєнєсєн галт уул. Агуйтай. Цагаан зээр, хярс, чоно, илбэнх зэрэг ан амьтадтай. Тахидаг байв. /О.С/ Зохион байгуулалттай аялал жуулчлал. Аялал жуулчлалын пђђсээс тогтоосон тодорхой маршрут, журмын дагуу ганцаарчилсан ба бђлэг аялагчдын хийх аялал. Жуулчин ба аялал жуулчлалын пђђс нь харилцан ђђрэг шаардлагыг хђлээдэг. Ийм аяллын эрхийн бичгийг урьдчилан тєлсєн нєхцєлєєр борлуулдаг. /Х.А/ Зочид буудал. Зочдыг хђлээн авч байр, хоол бусад ђйлчилгээ ђзђђлдэг ђйлчилгээний цогцолбор юм. Зочид буудал нь гэр орноосоо хол газар ажил хэргийн болон амралт аялал жуулчлалаар яваа хђмђђсийг тђр хугацаагаар байрлуулж эрэлт хэрэгцээний дагуу хангамж ђйлчилгээ ђзђђлэх зочлон хђндэтгэх ђђрэгтэй бизнесийн байгууллага юм. /Т.Б/ Зочид буудалд тавигдах шаардлага. Зочид буудал нь нэр, хаягтай орчны тохижилт, гадаад болон дотоод гэрэлтђђлэг, чимэглэл, ђзэмж сайтай, хоолны газар, хђнсний барааны тєрєлжсєн агуулах, тусгай шђђгээ тавиуртай угаалгын газар, албан буюу ажилчдын байр, єлгђђр, баар, амралт, хђлээлгийн танхим, олон улс болон дотоодтой харилцах харилцаа холбооны хэрэгсэлтэй, хатуу хучилтан талбай бђхий тээврийн хэрэгслийн зогсоолтой байна. Зочид буудлын нэр, эмблем, ђйлчилгээний тєрєл, хаяг бђхий самбарыг буудлын ойролцоо байрлуулсан байна. Зочид буудал нь ђер, газар хєдлєлт, галын аюулгђй байдлыг хангасан хамгаалалттай байна. /Т.Б/ Зочид буудлын багтаамж. Зочдыг байрлуулах зориулалттай байнгын орны тоо. Зочид буудлын єрєє нь янз бђрийн зэрэглэлттэй байдаг. /Х.А/ Зочид буудлын ангилал. ёзђђлж байгаа ђйлчилгээний чанараар нь зочид буудлын байгууллагуудыг ђнэлдэг систем. Ангилал нь ђйлчилгээний чанарт нєлєєлдєг бђхий л хђчин зђйлђђдийг тооцдог. Жишээлбэл зочид буудлын барилга, тђђний орчин; єрєєний фонд, техникийн хангамж; тавилга; єрєєний ариун цэвэр – эрђђл ахуйн нєхцєл, нийтлэг зориулалтын байр, талбай; хоол, зоогийн ђйлчилгээ ђзђђлэх газар; зочинд ђзђђлэх ђйлчилгээний нэр тєрєл, чанар; ажиллах хђч, тэдгээрийг бэлтгэх г.м. Зочид буудлын ангиллын єєр єєр системђђд байдаг. Нилээд єргєн тархсан нь таван одны ангиллын систем юм. Зочид буудлыг ђйлчилгээний тђвшингийн ђзђђлэлтээр ангилахдаа зэрэглэлийн системийг ашигладаг. /Д.Г/

126

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Зочид буудлын ачаалал. Жуулчдыг байрлуулах зочид буудлын ажлын ђр дђнг тодорхойлоход хэрэглэдэг ойлголт. 60-70% ачааллыг хэвийн гэж ђздэг.100% ачаалалтай байхыг тохиромжгђй гэж ђздэг. Учир нь цаг хугацаанд нь цэвэрлэгээ хийх, агааржуулах, засвар хийх зэрэг боломжийн алдагдуулж байдаг. /Х.А/ Зочид буудлын ачааллын итгэлцђђр. Нийт єрєєний тоо ба ђйлчлђђлэгчдэд борлуулсан єрєєний тоотой харьцуулсан харьцаа. Зочид буудлын ачааллын итгэлцђђр нь зочид буудлын єрєєний фондын ашиглалтын ђзђђлэлт болдог бєгєєд тђђний арилжааны ажлын ђр єгєєжийн тђвшинг харуулдаг. /Д.Г/ Зочид буудлын бизнес. Зочин хђлээн авах ђйлдвэрлэлийн салбар дахь ђйлдвэрлэл эрхлэх нэг тєрєл. Жуулчид зочдыг, байр, хоолоор хангах, ахуйн ђйлчилгээ ђзђђлэх, тэдний амралт чєлєєт цагийг зохион байгуулахад ђйл ажиллагаа нь чиглэгддэг. /Х.А/ Зочид буудлын захирал / гђйцэтгэх захирал – Managing Director/ Executiђe Director / ISCO- ын ангиллын дугаар 1210/. Зочид буудлын захирал болон гђйцэтгэх захирал нь 2-с доошгђй менежерийн тусламжтайгаар буудлын бодлого, тєлєвлєгєєг Захирлуудын зєвлєл /Ерєнхий захирал/ -єєр батлагдсан чиглэлийн хђрээнд боловсруулсан аж ахуйн нэгж, байгууллагын ерєнхий ђйл ажиллагааг чиглђђлэн зохицуулж явуулсан ђйл ажиллагаа, ђђний ђр дђнгийн талаар Захирлуудын зєвлєл /Ерєнхий захирал/-д тайлагнадаг. Тэдний гђйцэтгэх ђђрэг нь дараах хэсгээс бђрдэнэ. А.Аж ахуй нэгж байгууллагын бодлогыг томъѐолох, Б.Тєлєвлєгєє боловсруулах, аж ахуйн нэгж байгууллагын ерєнхий ђйл ажиллагааг чиглђђлэн зохицуулах. В.Харъяаныхаа менежерђђдтэй зєвлєлдєн тухайн ђеийн тодорхой бодлогыг боловсруулан чиглђђлэх. Г.Аж ахуйн нэгж байгууллагын ђйл ажиллагаа, ђр дђнг хянах, Захирлуудын зєвлєлд тайлагнах. Д.Аж ахуйн нэгж байгууллагыг тєлєєлєн ємчийн аль ч хэвшлийн бђх шатны байгууллагатай харилцах. Е. Бусад ажилчдыг удирдах, хяналт тавих. /X.Л/ Зочид буудлын ђйлчилгээ. Зочин хђлээн авах байгууллагын ђйлчлђђлэгчид ђзђђлэх иж бђрэн ђйлчилгээ. Зочид буудлын ђйлчилгээг ђндсэн ба нэмэлт ђйлчилгээ гэж хуваадаг. ђндсэн ђйлчилгээ нь хооллох, байрлуулах ђйлчилгээ, нэмэлт ђйлчилгээнд усан сан спортын танхим, хурлын танхим, уулзалтын єрєє, автомашины тђрээс, хими цэвэрлэгээ, угаалга, ђсчин гэх мэт ђйлчилгээнђђд орно. Зочид буудлын ђндсэн ба нэмэлт ђйлчилгээнђђд нь нэг нэгнээ улам баяжуулж, холбоо уялдаатай хоорондоо зохицолдож байдаг. Тухайн зочид буудлыг ђйлчилгээний онцлогоор нь бусад буудлаас ялгадаг зђйл бол нэмэлт ђйлчилгээ юм. /Х.А/ Зочид буудлын ђђсэл хєгжил, тђђх. Хђн тєрєлхтєн соѐлт ертєнц рђђ тэмђђлэн хєгжиж арилжаа худалдаа эрхлэгчид удаан хугацаагаар хэсэн явах шаардлага гарсан тул тэднийг хонуулах хоол ундаагаар ђйлчлэх зохион байгуулах хэрэгтэй болсон. Манай орны хувьд нђђдэлчний соѐл иргэншилд тулгуурласан гэр оромжийг бий болгон ирсэн зочин гийчинд ђйлчилдэг байсан. /Т.Б/ Зочилж хђндлэх ђйлчилгээний салбар. Зочилж хђндлэх ђйлчилгээний салбар гэдэг нь зочдыг єгєємєр сайхан сэтгэлээр угтан авч тэднийг элбэг хангалуун зочломтгой ђйлчлэх ђйлдвэрлэл ђйлчилгээний хђрээ мєн. /Т.Б/ Зочин хђлээн авах. 1.Аяллаар яваа болон амралтаараа орон гэрээсээ хол явж буй хђмђђст ђйлчлэх ђйлчилгээний системийн хам нэр. Зочин хђлээн авах нь байрлуулах, хооллох, тойрон аялал, хурал зєвлєгєєн зохион байгуулах, нийгэм, соѐлын ялангуяа зугаа цэнгээний ђйлчилгээний зэрэг олон чухал ђйл ажиллагааг багтаадаг. 2. ђйлчлђђлэгчид баяр баясал, єєрийгєє хђндлэх, итгэл ђнэмшлийг олгодог аялал жуулчлалын бђтээгдэхђђн, ђйлчилгээний хэрэгцээт чанар. Энэ тохиолдолд ђйлчилгээ нь ―Бђхнийг ђйлчлђђлэгчдийн тєлєє‖ ―ђргэлж ђйлчлђђлэгчийн зєв‖ гэсэн зарчмаар явагддаг. 3. Хђний, элэгсэг дотно, хђндлэмтгий, зочломтгой чанар. /Х.А/ Зочин хђлээн авах алба. Зочин хђлээн авах албаны бђрэлдэхђђнд захиалга хђлээн авалт, дотуур холбоо, ђйлчлэгчдийн нэгдсэн алба зэрэг ажил ђђрэг бђхий хэсгђђд ордог. Энд ажиллагсад нь зочинд, зочид буудлын талаар тааламжтай сэтгэгдэл тєрђђлэхэд нэн чухал ђђрэг гђйцэтгэдэг. Эдгээр ђйл ажиллагааны хђрээ нь тус тусдаа байдаг боловч багийн хамтарсан хђчин чармайлтаар зочдын ђйлчилгээг єндєр тђвшинд гђйцэтгэх орчныг бий болгож чаддаг. /Т.Б/

127

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Зочлох ѐс. Манай ард тђмэн хэзээ ямагт эв эеийг эрхэмлэн энх жаргалтайгаар нєхєрсєг байх зарчмыг ђе улиран баримталан ирсэн учраас айл хєрш нутаг усныхаасаа эхлээд сум,аймаг, улсын хэмжээний зочлон хђндэтгэх ѐс дэгийг нарийн баримталж иржээ. /Т.Б/ Зочныг угтах. Хамгийн хђндтэй эрхэм зочныг холоос унаатай угтдаг, ахмад хђмђђс, ховор ирдэг зочдыг гэрээс гарч угтан очиж хђлээн авдаг, хэрвээ гэрээс гарч амжихааргђй буюу санаандгђй байхад зочин ороод ирвэл яаран босч хђндэтгэн угтдаг заншилтай. /Т.Б/ Зочныг ђдэх. Зочныг мєн л гэрээс гарч ђднэ. Зочныг морь унаанд морьдуулж суулгаж байж гэртээ ордог. Мєн бэлэг дэмбэрлийг ерєєж хадаг барин дараа уулзах ерєєл тавин ђдэн явуулдаг заншилтай. Мєн тђђнчлэн зочлогын ѐсонд цайллага, будаалга, дайллага, гэсэн 3 зђйл ѐс байдаг байна. /Т.Б/ Зочны тээш зєєгч. Зочин хђлээн авах албанд бђртгђђлэх ђйл ажилгаа дуусмагц зочин тээш зєєгчид ханддаг. Зочныг байрлуулах гэдэг нь тээш зєєгч зочныг єрєєнд нь оруулах, зочид буудлын ђйлчилгээ, єрєєнд тавигдсан тавилга тєхєєрємжийг танилцуулах ђйл ажилгаа юм. Зочныг байрлуулах ђйл явц нь тээш зєєгчид зочид буудлаа сурталчилах, зочны сайн хєтєч гэдгээ харуулах боломж олгодог. /Т.Б/ Зочны ђйлчилгээ. Бђх ангилал зэрэглэлийн зочид буудал нь 24 цагаар ажиллах зочин хђлээн авах албатай. Зочныг явмагц цагаан хэрэглэлийг нь шинээр сольсон, нђђр гарын болон усанд орох зориулалтын алчуурыг зочин тус бђрийн тоогоор шинээр тавьсан байх ба эмнэлэгийн яаралтай тусламж ђзђђлэх, ђнэт зђйлсийг хадгалах, угаалга шуудангийн ђйлчилгээтэй байна. Нэг одтой зочид буудалд: Зочдын хђсэлтээр гар тээшийг зєєж єгєх цагаан хэрэглэлийг нь 7 хоногт 2 удаа солих, хооллох заал танхимгђй нєхцєлд сєглєєний хоолоор єрєєнд нь ђйлчлэх ђйлчилгээ. Хоѐр одтой зочид буудалд: Тээшийг зєєж єгєх цагаан хэрэглэлийг 7 хоногт 2 удаа солих єглєєний хоолыг єрєєнд нь авчирч ђйлчлэх угаалга хими цэвэрлэгээ. Гурван одтой зочид буудалд: Тээшииг зєєх цагаан хэрэглэлийг єдєр бђр солих, єглєєний хоолыг єрєєнд авчирч ђйлчлэх хооллох зааланд єглєєний хоолыг7-10цагийн хооронд єгєх. 7-24 цагийн хооронд єрєєнд нь хоолны захиалгыг авч ђйлчилэх. 24цаг ажилах кафе, баар,ажилуулах, хими цэвэрлэгээ тєлбєрийн картаар тооцоо хийх шуудангийн ђйлчилгээ ђзђђлэх зочид буудалд байрлагсдын талаар мэдээлэл єгєх зочин хђлээн авах алба нь жуулчлалын холбоотой мэдээлэлээр зочдыг хангах зочид буудалд зохиогдох урлаг соѐл зугаа цэнгээний тизийн захиалга авч ђйлчилэх, гадаад валют солих, такси дуудах ,ном сонин ил захидал, тамхи фото барааны худалдаа гаргах зэрэг ђйлчилгээ. Дєрвєн одтой зочид буудал: Тээшииг зєєх цагаан хэрэглэлийг єдєр бђр солих, єглєєний хоолыг єрєєнд авчирч ђйлчлэх хооллох зааланд єглєєний хоолыг7-10цагийн хооронд єгєх. 7-24 цагийн хооронд єрєєнд нь хоолны захиалгыг авч ђйлчилэх. 24цаг ажилах кафе, баар,ажилуулах, хими цэвэрлэгээ тєлбєрийн картаар тооцоо хийх шуудангийн ђйлчилгээ, хувцас индђђдэх яаралтай захиалга авч ђйлчлэх. Таван одтой зочид буудалд: Тээшииг зєєх цагаан хэрэглэлийг єдєр бђр солих, єглєєний хоолыг єрєєнд авчирч ђйлчлэх хооллох зааланд єглєєний хоолыг 7-11 цагийн хооронд єгєх. Зочдыг хђссэн ђед хоолны захиалгыг авч ђйлчилэх. 24цаг ажилах кафе, баар, ажилуулах, хими цэвэрлэгээ тєлбєрийн картаар тооцоо хийх шуудангийн ђйлчилгээ, хувцас индђђдэх яаралтай захиалга авч ђйлчилдэг, бђх тєрлийн тээврийн хэрэгсэлийн тийзний ђйлчилгээг зохион багуулах, зочид буудал зугаа цэнгээ, урлаг, соѐлын арга хэмжээ жуулчдад зориулсан иж бђрэн ђйлчилгээ,такси дуудах, авто машин хєлсєєр хэрэглђђлэх, тухайн зочид буудал нь нийтийн тээврийн шугамаас зайдуу байрладаг бол автобус, мини-автобусыг тодорхой хуваарь, маршрутын дагуу ђнэ тєлбєргђй явуулж ђйлчлэх, ном, сонин, ил захидал, фото бараа, тамхи, бэлэг дурсгал гоо сайхны бараа, амьд цэцгийн худалдаа гаргах зэрэг олон тєрлийн нэмэлт ђйлчилгээ ђзђђлдэг. /Т.Б/ Зочны ђйлчилгээний нэгдсэн алба. Зочны ђйлчилгээний нэгдсэн алба нь хамгаалалт, зо чин хђлээн авах алба, єрєєний ђйлчилгээ, цэвэрлэгээний алба гэсэн 3 гол дотоод нэгжээс бђрдэнэ. Эдгээр алба нэгжийг зочны ђйлчилгээний нэгдсэн албаны менежер удирдан зохион байгуулдаг. /Т.Б/ Зєєврийн зочид буудал /Rotel/. Авсаархан зєєгєєд явж болдог унаа тэргээр зєєхєд зориулсан дугуйтай эсвэл буулгаад барьж болдог зочид буудлын тєрєл. Гэр бђлээрээ аялагчдад зориулж бий болсон тђђхтэй. /Т.Б/

128

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Зєєгч. Зєєгч гэдэг нь ђйлчлђђлэгчдэд хоол ундаа болон бусад хђнсний бђтээгдэхђђнээр ђйлчилж буй мэргэжлийн хђнийг хэлнэ. /Т.Б/ Зєєгчийн ђндсэн ђђрэг. Мэргэжлийн зєєгчийн гол ђђрэг бол ђйлчилгээний туршид ђйлчлђђлэгч сэтгэл хангалуун байна гэдгийг хангаж батлах ѐстой ба энэ ђђргийг мэргэжлийн бус хђн ђйлчлэхээс асар их ялгаатай байна. Энэ ђђргийг бђрэн гђйцэт биелђђлэхийн тулд зєєгч нь дараах шаардлагыг хангасан байна. Эелдэг байдал, ђнэнч шудрага, чанартай ђйлчилгээ, хєнгєн шуурхай, нягт нямбай, ур чадвар. Мєн зєєгч нь єєрийн гадаад байдал хувийн соѐл гоо зђй ариун цэвэр зэрэгт их анхаарал тавьдаг байх ѐстой. Тђђнчлэн мэргэжлийн зєєгч нь ђйлчилж буй хоолны талаар єндєр мэдлэгтэй ялангуяа хоолны орц тэдгээрийг яаж бэлтгэдэг, яаж чимэглэж олгодог талаар мэддэг байна .Сайн зєєгч нь тухайн хоолны газрын зохион байгуулалтыг нарийн мэддэг ђйлчилгээний туршид бусад зєєгч нар ђйлчлђђлэгчдэд яаж ђйлчилж байгаад хяналт тавих тэдэнд туслах ђђрэгтэй. /Т.Б/ Зєєлєн богд уул. ѓмнєговь аймгийн Сэрвэй сумын нутагт оршдог. 2423м єндєр. Баруун хойноосоо зђђн урагш сунаж тогтсон. 68км урт, 20км єргєн. Аргаль, янгир, ирвэстэй. /О.С/ Зєєлєн уул. Хєвсгєл аймгийн Ренчинлхђмбэ сумын нутагт битђђ ойтой 2087м єндєр уул. Тахидаг байв. /О.С/ Зєєхий. Сђђн бђтээгдэхђђний тєрлєєс хоолонд нэлээд єргєн хэргэлдэг зђйлийн нэг нь зєєхий юм. Зєєхий сђђмсийг мах, шувуу, ногоогоор бэлтгэсэн хоолонд даруулж єгдєг. /Т.Б/ Зєєхий. Дулааны боловсруулалт хийсэн цєцгийг сђђн хђчлийн бактерийн цэвэр єсгєврєєр хєрєнгєлєн исгэж зєєхий ђйлдвэрлэдэг. Зєєхий нь ихэвчлэн 20-30 хувийн тослогтой байдаг. /Т.Б/ Зулганай. ѓмнєговь аймгийн Гурвантэс сумын Цонжийн нуруунаас эх авч урсан элсэнд шургадаг жижиг гол. Урт нь 15км.Томхон баянбђрд. Хулан, хар сђђлт, зээр усанд ирдэг. /О.С/ Зулай хєєвєр. Булган аймгийн Баян-Агт сумын баруун захад байдаг хєндий. Ойт хээр, хээрийн ургамалтай. ёржил шимт хєрстэй, цэцэгт, балт ургамлаар баян. /О.С/ Зураагийн улаан хадны зураг. Увс аймгийн Зђђнхангай сумын тєвєєс хойш 14 км газар хаданд зурсан хђрлийн ђеийн зосон будгийн зураг. Тђђнд салаа оройтой малгай, цацагласан хормой бђхий хувцастай хђмђђс, тамга тэмдгийг дђрсэлжээ. /О.С/ Зурамтай. ѓмнєговь аймгийн нутагт оршдог 1824м єндєр уул. Девон галавын боржинцор чулуулгаас тогтжээ. Аргаль янгир, хар сђђлт, зээр гэх мэт ан амьтантай цєлєрхєг хээрийн ургамалтай. /О.С/ Зурхайч. Тєв аймгийн Баянцагаан сумын нутагт оршдог Улаан толгой /1437м єндєр/, Хайрхан /1749м єндєр/ уулын хооронд 30-аад км ђргэлжилсэн хєндий. Жижиг нууруудтай. Айл мал ихтэй нутаг. /О.С/ Зуслан. Малчдын зун цагийг єнгєрђђлж намар хђртэл нутаглах газар. Хаврын адаг сарын хуучаар буюу зуны эхэн сарын 8-наас ємнє зусланд бууж хонио тогтоож сааж эхэлнэ. Зуслан нь голдуу голын устай, хєндий єндєрлєг, сэрђђн, цэцэг яргуй элбэгтэй, нарийн ургамалтай, говьд брл цэлгэр тэлгэр, алсын бараа харагдах газар нутаг байх ѐстой гэж ђздэг. ѓлєн хєвд борогтой нутагт дургђй. /О.С/ Зуслан. Архангай аймгийн Жаргалан сумын нутаг дахь Дулаанхан уулын араас эх авч Хануй голд цутгадаг гол. Урт нь 50 км, тђђнд Их хужирт, Мухар хужирт гол цутгадаг. Ой модтой, уулсын хоорондох хєндийгєєр урсана. /О.С/ Зуслан. Говь-Алтай аймгийн Алтай сумын нутаг дахь Аж Богдын нурууны араас эх авч Тооройн хоолойд хєрсєнд шургадаг гол. Урт нь 50 км. Эхэндээ хавцал, цавчим хажуу, цохио олонтой. /О.С/ Зуслангийн байр. Зун хотоос гарч зусланд амрахад зориулагдсан байр. Улаанбаатар хотын хувьд ихэвчилэн хотын хойд зђгт тєвлєрсєн байдаг./Х.А/ Зуслангийн зочид буудал /Coffage/. Энэ нь байгалийн ђзэсгэлэнгийн газар байрлана. Энэ зочид буудал нь хђмђђсийн зуны амралтанд зориулж ђйлчилгээ ђзђђлдэг зочид буудал юм. /Т.Б/

129

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Зуун мод. Баянхонгор аймгийн Шинэжинст сумын нутагт, Шинэжинст сумаас Эхийн гол орох тєв зайд оршдог. баянбђрд. Булгийн ундарга тєдий л сайнгђй боловч 50 км зайд урсана. Булгийн зђђн, баруун талаар торой мод ургадаг. Хулан, хавтгай гэх мэт ан амьтантай. Алтайн євєр говийн томхон нэрд гарсан баянбђрд. /О.С/ Зуун мод. Хєвсгєл аймгийн Ханх сумын Хивин, Залуу-ёђрийн сарьдгийн баруун хажууд 2050м єндєр оршдог ђзэсгэлэнт цэнгэг нуур. 0.5км кв талбайтай 1.1 км урт 1.0м єргєн эргийн шугамын урт 3.2км. /О.С/ Зуун модны зураг. Тєв аймгийн Богд хаан уулын Зуун модны амны хаданд сийлсэн хђрэл зэвсгийн ђеийн улаан зосон зургийн дурсгал. /О.С/ Зуун модны элс. Тєв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт Налайх хотоос зђђн хойш оршдог бђрхэвч хэлбэрийн хэсэгхэн элс. Голын гаралтай. Барилгын хэрэглэгдэхђђн болгох ба баяжуулж шилний ђйлдвэрт тђђхий эд болгон ашигладаг. /О.С/ Зуунмодны тєгєл. Налайхаас зђђн тийш 20км-т Элстийн голын баруун гарт Тэрэлж голын адгийн харалдаа Туул голын урд талд орших нарсны тєгєл урд их тєгєл байсан гэдэг. 1696 онд Манжийн Энх-Амгалан хааны нэг бум гаруй цэрэгтэй Ойрад Монголын хаан Галдан бошигтын цэрэг байлдсан Тэрэлжийн Зуунмод гэж тђђхэнд тэмдэглэгдсэн байдаг. /X.Л/ Зууннайман суврага ХХК. БЗД 15-р хороолол МёЭХ байр 312, 314, 317 тоот, Утас:320550, 319397, 99112249, Факс: 314183. И-мэйл: 108suvraga@magicnet.mn, Вебсайт: www.108suvraga.mn Зуун тоодогт тойром. Дундговь аймгийн ѓндєршил сумын ємнєх хєндийд 1030м єндєрт оршдог. 0.5км кв талбайтай, орчинд нь олон нууртай, хур бороо, гђний усаар сэлбэдэг. Хулан хар сђђлт зээртэй. /О.С/ Зууш. Хђйтэн зуушинд шинэ болон нєєшилсєн ногоо,мах махан бђтээгдэхђђн загас загасан бђтээгдэхђђн цагаан идээгээр бэлтгэсэн хђйтэн хоолнууд багтана. Хђйтэн зуушийг талхан, ногооны, махан, загасан гэж ангилах ба зєєхий, ургамлын болон цєцгийн тос, майонез, бусад сђмс амт оруулагчаар найруулж яншуй, сонгино, халиар жууцай болон бусад нарийн ногоо хэлбэр дђрс гарган хэрчсэн шинэ ногоогоор чимэглэж олгодог.Халуун зууш нь 2-р хоолны нэг тєрєл бєгєєд ихэвчлэн хачиргђй олоход тохиромжтой. Халуун зууш нь євєрмєц амт ђнэр, єнгє ђзэмжтэй байхаас гадна мєєг, улаан лооль, єргєст хэмх, сонгино зэрэг ногоонуудыг бђгдийг буюу аль нэгийг нь оролцуулан бэлтгэж болно. Шарах чанах, жигнэх зэрэг халуун аргаар бэлтгэсэн зуушийг зориултын тавганд хийж халуунаар нь олгодог. /Т.Б/ Зуушны газар. Зуушны газрыг гол тєлєв хђн ам олонтой газар хотын тєв гудамж талбай амралт зугаалгын бђсэд байгуулах бєгєєд ђйлдвэрлэн борлуулах хоол бђтээгдхђђний нэр тєрлєєр нь нийтлэг зориулалтын болон тєрєлжсєн зуушны газар гэж ангилна. Ихэнх зуушны газар тђргэн ђйлчилгээтэй хоолны газрын хэлбэрээр ажилладаг тул энд хђмђђс хоолоо урьдчилан сонгож єєртєє ђйлчлэх аргаар ђйлчилгээ явуулдаг. Хоолоо чєлєєтэй сонгоход нь зориулж хоол олгох ажлын байрыг тусгай тєхєєрємжєєр тоноглон зориулалтын сав хэрэгслийг шугамын эхэнд болон тєгсгєлд хђрэлцээтэй тавьж хоолны зураг ђнийг ил тод харуулсан гэрлэн самбар байрлуулдаг. Ихэвчлэн ђйлчилгээний Ихэвчлэн босоо ширээ тавьж дотоод чимэглэл интерьерийг тухайн газрын онцлогт тохируулан хийсэн байх ба ханын буюу босоо єлгђђр байрлуулсан байна. /Т.Б/ Зђйл. Говь-Алтай аймгийн нутаг дахь Сутай уулнаас эх авч Тонхил нуурт цутгадаг гол. Урт нь 70 км. ѓндєр уулын хээрийн бђсийн ђзэсгэлэнт хєндийгєєр урсана. /О.С/ Зђйлийн гол. Завхан аймгийн Яруу сумын нутагт ѓндєрмандал уулын єврєєс эх авч баруун урагш урсаад ѓвдгийн овоо хђрэлгђй хєрсєнд шургадаг. Урт нь 15 км Эхэндээ ђзэсгэлэнтэй байгальтай. /О.С/ Зђлэгтийн голын буган хєшєє. Хєвсгєл аймгийн Тариалан сумын Зђлэгтийн голд буй хђрэл ба тємєр зэвсгийн тђрђђ ђеийн дурсгал, буган хєшєє. /О.С/ Зђлэгтэй. Хєвсгєл аймгийн Тариалан сумын нутгаар урсдаг Асгат голын адаг, Сэлэнгэ мєрєнд цутгадаг. Урт нь 35 км. Их ђерлэдэг онцлогтой тул тємєр бетон гђђр тавьжээ. Гђђрний дэргэд буудлын газар байгуулжээ. /О.С/

130

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Зђрийн овооны бичээс /Тэсийн бичээс/. Завхан аймгийн Тэс сумын нутагт оршдог хадны бичээс.

25 ђсэг зурлага, цэг, 5 тамгаас бђрддэг. /О.С/ Зђрт. Дорнод аймгийн Матад сумын тєвєєс урагш 20 км зайд оршдог. 926м єндєр уул. Эрт цагт гђйдлийн зђр ирж байсан домогтой. /О.С/ Зђрх уулын хадны зураг бичээс. Баян-ѓлгий аймгийн Ногоон нуур сумын Зђрх уулын хаданд ђхэр, янгир адуу зэрэг амьтад болон тэрэгний дђрсийг сийлсэн, хђрэл зэвсгийн ђеийн дурсгал. Мєн нэг мєр Орхон бичээсийг хожим нэмж сийлсэн байдаг. /О.С/ Зђрхэн уул. Дорнод аймгийн Чойбалсан Чулуун хороот сумдын зааг орчимд Хєх нуураас зђђн тийш 60км зайд байдаг 753м єндєр уул. Харууц сайтай. Зээрийн нђђдэл ирдэг. /О.С/ Зђрхэн Хонгор. Архангай аймгийн Хангай сумын нутагт оршдог, асга хад ихтэй задгай хђнх бђхий 3183 м єндєр уул. Уулын нуруудаас Бургаст гол гэх мэт хэд хэдэн горхи эх авч урсдаг. ёзэсгэлэнт байгальтай. /О.С/ Зђђн Баян улааны буган хєшєє. ѓвєрхангай аймгийн Зђђн Баян-Улаан сумын тєвийн ойролцоо зђђн талын хоолойгоор хэсэг хэсгээр байрласан хђрэл ба тємєр зэвсгийн тђрђђ ђеийн дурсгал 150 гаруй булш бђхий дурсгал. /О.С/ Зђђн Богд. ѓвєрхангай аймгийн Богд сумын нутагт оршдог 3590м єндєр уул. Перлийн галавийн боржин адамсит гэх мэт чулуулгаас тогтжээ. Аргаль, янгир, цагаан зээр, хулан, хар сђђлт, ђен, ємхий хђрэн, ирвэс, шилђђс гэх мэт ан амьтантай. Уулт хээр цєлєрхєг хээрийн ургамалтай. /О.С/ Зђђн Бђслђђр. Сђхбаатар аймгийн Дарьганга, Онгон сумдын нутгийн заагт оршдог. Унтарсан галт уул. ѓвєрмєц тогтоц хэлбэртэй. /О.С/ Зђђн бэлчир. Хэнтий аймгийн Батширээт сумын нутгаар урсдаг Барх, Хурх голын усны хагалбар болох 1529м єндєр уул. Усны хагалбар эсвэл уул нуруудын уулзварыг уулын бэлчир гэж нэрлэдэг байсны жишээ нэртэй. Буга, бор гєрєєс, чонотой. /О.С/ Зђђн голын дурсгал. Хєвсгєл аймгийн Бђрэнтогтох сумын Зђђн голын хєндийд буй хђрэл ба тємєр зэвсгийн тђрђђ ђеийн дурсгал, хиргисђђр, жижиг далантай булш 9 буган хєшєє. /О.С/ Зђђн Дђнгээ. Завхан аймгийн Баянхайрхан сумын тєвєєс хойш 10 км зайд оршдог 2328м єндєр уул. Буга, бор гєрєєс, чонотой. /О.С/ Зђђн Мянган. Завхан аймгийн Отгон сумын нутагт оршдог 3369м єндєр уул. Аргаль, янгир, ирвэс, шилђђс, бор гєрєєс, чоно, ђнэг, хярс, туулай, тарвага гэх мэт ан амьтантай. Шинэс зонхилсон ойтой, уулын хээрийн ургамалтай. /О.С/ Зђђн нуур. Завхан аймгийн Тђдэвтэй сумын Ойгон нуурын ємнє 1680м єндєрт оршдог дулааны хєндийлжийн гаралтай нуур. 2 км кв талбайтай, 1.9 км урт 1.7 км єргєн, эргийн шугамын урт нь 4.0 км хамгийн гђн 3.5м орчим. Усны шувууд ихтэй. /О.С/ Зђђн нуур. Сэлэнгэ аймгийн нутаг дахь Хђдэрийн голын савд 980м єндєрт оршдог нуур. 0.5 км кв талбайтай, 1.1 км урт 0.5км єргєн, эргийн шугамын урт нь 2.4км орчим. /О.С/ Зђђн нуур. Хєвсгєл аймгийн Шинэ–Идэр сумын нутагт 2006м єндєрт оршдог тектоник гаралтай нуур. 17.6км кв талбайтай, 7км урт, 3.8км єргєн, эргийн шугамын урт 26.5км, усны хамгийн гђн 17.6м. ѓндєрт байрлах учир хђйтэвтэр устай. Нуурт Зђђн гол, Тээлийн гол цутгаж 190км кв талбайгаас усжина. Нуурын орчны байгаль нэн ђзэсгэлэнтэй. /О.С/ Зђђн Сайхан. ѓмнєговь аймгийн нутаг дахь Гурвансайхан уулын зђђн захын 2846 м єндєр уул. Ууланд Ёлын ам хэмээх ђзэсгэлэнт дархан цаазтай газар бий. Аргаль, янгир, чоно, ђнэг гэх мэт амьтантай. /О.С/ Зђђн салаа. Баянхонгор аймгийн Гурванбулаг сумын нутаг Хар-ус голын эхэнд 2967м єндєрт мєстлийн гаралтай хунхад тогтсон ђзэсгэлэнт нуур. 0.5км кв талбайтай, 1.1 км урт эргийн шугамын урт 2.8км. /О.С/

131

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Зђђн Тураг. Увс аймгийн Сагил сумын нутагт улсын хил орчимд байдаг 1960м єндєр уул. Хадны бичээс зураг олонтойгоороо алдартай. Энд Монголд цаа буга 3000-4000 жилийн ємнє гаршуулан унаж анд явдаг байсныг дђрсэлсэн онц ховор зураг бий. /О.С/ Зђђн Тэрмис. Увс аймгийн Давст сумын тєвєєс баруун тийш 15км зайд оршдог. 1586м єндєр уул. Сонин хэлбэртэй хад цохионуудтай. /О.С/ Зђђн хєл нуур. Баян-ѓлгий аймгийн Ногооннуур сумын нутагт 1460м ђнэмлэхђй єндєрт оршдог. Давстай 4.5км кв талбайтай, 4.1км урт 2.4км єргєн, эргийн шугамын урт 10.6км боловч зарим жилд бараг хатаж ширгэдэг. Шаврыг нь эмчилгээнд ашигладаг байв. /О.С/ Зђђн Хєхий. Увс аймгийн ѓндєрхангай сумын нутагт оршдог 2726м єндєр /Тэрэгт оргил/ Ханхєхийн нурууны салбар уул. Урт нь 30-аад км. Бор гєрєєс, гахай зэрэг ан амьтантай. Ойн хээрийн євслєг ургамлаас гадна араараа шилмђђст ойтой. /О.С/ Зђђн хэрэм. Хэнтий аймгийн ѓндєрхаан хотоос баруун тийш 25км-т Мєрєн сумын нутагт Хэрлэн голд цутгах Мєрєн голын хєндийд буй, Хятаны ђеийн хотын ђлдэгдэл 510х420м шороон хэрэмтэй гадуураа давхар усан татлага хэрэмтэй. Дєрвєн єнцєгтєє цонжтой. Том хэрмийн дотор давхар жижиг хэрэмтэй болон хэрэмгђй олон барилгатай. Зђђн хэрмэнд ваар сав, тємєр эдлэл, барилгын хэрэглэгдхђђн хийдэг хэдэн тєрлийн гар ђйлдвэртэй байсан ул мєр бий. /О.С/ Зђђн Шарга. Говь-Алтай аймгийн Эрдэнэ сумын нутгийн ємнєд хэсэгт, Атас Богд, Чингис Богд уулын ар хоолой дагуух Шаргын говьд байдаг баян бђрд. Хавтгай, хар сђђлт, хулан элбэг ђзэгддэг. /О.С/ Зђђн Эрээлж. ѓвєрхангай аймгийн Гучин-ус сумын тєвєєс зђђн урагш 50 орчим км зайд оршдог 1429м єндєр уул. Аргал, янгир, ирвэстэй. /О.С/ Зђђн Хараагийн хєшєє. Сэлэнгэ аймгийн Зђђн Хараагаас олдсон Хятад бичигтэй хєшєє. Хєшєєний оройд цєєвєр чоно, хђний нђђрний дђрсийг сийлжээ. /О.С/ Зэв Концерн ХХК. БЗД Дандар баатрын гудамж БХЯ-ны байр, 455844, 458929, 99117308, Факс: 458929 Зэгст нуур. Ховд аймгийн Хар-с нуурын баруун эрэгт Ховд голын садрааны адагт 1160 м єндєрт оршдог. Цэнгэг 0.7 км кв талбайтай. 1.5км урт, 1.0км єргєн, эргийн шугамын урт 6.6км орчим. Эргэн тойронд нь зэгстэй. Усны шувууд их цугладаг, зэгсний гахайтай. /О.С/ Зэгстийн хошууны хђн чулуу. Сђхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан сумын Зэстийн хошуунд буй 2 хђн чулуу, XIII-XIY зууны ђеийн Монголчуудын дурсгал хђн чулуу нь малгайтай, тђшлэгтэй сандалд суусан, бђснээс нь хавтага зђђлгэн баруун гарт нь сав бариулж дђрсэлсэн. /О.С/ Зэл жуулчны бааз /ЭШБ трейд ХХК/. Сђхбаатар дђђрэг, Залуучуудын єргєн чєлєє, ―Билиг‖ дээд сургууль, Байршил: Нийслэлийн Баянзђрх дђђрэг 11-р хороо Богд хаан уулын Залаатын баруун богино аманд, /УБ-7км/, Утас:321942 Зэргийн цагаан нуур. Ховд аймгийн Зэрэг сумын нутагт 1100м єндєрт оршдог. Тектоник гаралтай. 5.8км кв талбайтай 4.0км урт, 3.3м єргєн, эргийн шугамын урт 2.3км, усны гђн 1.5 метрээс ђл хэтэрнэ. Эргийн байдал тэгш, намагжсан, зэгс шигђђ ургасан, орчинд нь олон нууртай. Хур бороотой жилд эдгээр нуур томорч зарим нь хоорондоо холбогддог. Нуурын ѐроолд хђхэрт устєрєгчийн ђнэртэй лаг шавар тунаж тогтсон байдаг бєгєєд зэгсэнд нь зэрлэг гахай байрлаж, хусан тєгєлд гургуул нутагшжээ. /О.С/ Зэрлэг аялагчид. Аялал жуулчлалын байгууллагын ђйлчилгээ, оролцоогђйгээр єєрийн амралт, аялал жуулчлалыг зохион байгуулдаг бие даасан аяллын хэлбэр. Орчин ђед ‖Бадарчин‖ хэлбэрийн аялал гэж нэрлэдэг. Мєн манайхан заримдаа ―Золбин жуулчин‖ хэмээн нэрлэх явдал ч байдаг. /Х.А/ Зэрлэг уул. Хєвсгєл аймгийн Ренчинлхђмбэ сумын нутгаар урсдаг, Шаргын голын баруун талд байдаг 2345м єндєр уул. Оройдоо модгђй, талын байдалтай. Баавгай, хђдэр, буга, бор гєрєєс, зэрлэг гахай, булга, чонотой. /О.С/ Зэрэглээт ХХК. ЧД 3-р Altangerel@hotmail.com

хороо

Бага

тойруу

132

24/3-18

тоот,

363081,

Факс:

326880,

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Зэс гуулин урлал. Зэс гуулин урлал нь уутгах давтах сунгах аргаар хийгддэг. Голдуу бурхан тахилын зђйл, гал тогооны хэрэгсэл халбага, шанага, тогоо, данх, домбо тэргђђтнийг хийнэ. Зэс гууулин эдлэл нийтийн аль ч давхаргад, ард тђмний єдєр тутмын хэрэгцээт гол эдлэл болж байжээ. /X.Л/ Зэстийн нуруу. Увс аймгийн Тђргэн сумын нутагт оршдог. 2950м єндєр битђђ ойтой уул. Урт нь 15км орчим. Буга, бор гєрєєс, ђнэг, чоно гэх мэт ан амьтантай. /О.С/ Зээгт наамал урлал. Монголчуудын соѐлын євєрмєц онцлогтой нягт уялдан эртнээс нааш уламжлагдан хєгжиж ирсэн урлал юм. Нийслэл хђрээний урчууд зээгт наамлаараа нилээд нэрд гарч байв. Зээгт наамал эрхлэгчид голдуу эмэгтэйчђђд байдаг. Богд хааны эдлэл хэрэглэлийг оѐдог, бурхан бђтээдэг 100 шахам хђн ђйлчилж байв. Зээгт наамлаар Улаан сахиус бурхны хєргийг чадамгай урласан нь Богд хааны музейд хадгалагдаж буй. Мєн эрт эдђгээгийн хатгамалчин урчуудын бђтээсэн бурхадын дђр хєрєг, эх орон байгалын сэдэвт томоохон зээгт наамал бђтээлђђдийг сонирхож болно. Монгол ардын урлалд сийлбэр, хатгамал, наамал, шуумал, будаг, цоолбор арьс шир гэх мэтээр материалаасаа болж тус бђрдээ мэргэжсэн тєрлђђд салбарлан хєгжсєєр байна. /X.Л/ Зээлээр хийх аялал. Худалдагч ба худалдан авагч хоорондын хэлцэлээр тохиролцон аялал дууссаны дараагаар тђђний тєлбєрийг жуулчин хийдэг жуулчны аяллын худалдааны нєхцєл. Зээлээрх худалдааны нєхцєл нь ђйлчлђђлэгчдийг татах зорилготой аялал жуулчлалын байгууллагуудын худалдааны ђйл ажиллагааны нилээд єргєн тархсан хэлбэр юм. /Д.Г/ Зээр /Рго сарга/. Тугалмайт овгийн туурт хєхтний дэд овог, 7 тєрлийн 19 зђйлтэй. Биеийн урт 95-148см, сэрвээний єндєр 100-120см, жин 85кг. Ооно /эр/, хааяа шаргачин/эм/ нь бараан єнгийн хос эвэртэй. Африк, ѓмнєд, Дундад,Тєв Азийн говь цєл, тал хээр, халуун орны ойт хээрт байдаг. Монголд 2 тєрєлд хамаарах хар сђђлт зээр, цагаан зээр, тєвд зээр гэх мэт 3 зђйл бий. Хэдэн арваас хэдэн зуу хђртэл сђрэглэдэг. Жилд 1-2 янзага гаргах бєгєєд євслєг ургамлаар хооллодог. Зээрийн арьс, махыг ашигладаг. Хэдэн зуун мянгаар сђрэглэсэн зээрийн сђрэг жуулчдын гайхлыг тєрђђлдэг. Зээрийн сђрэг машины ємнђђр зам хєндлєн гарах гэж хурдлах нь нэн сонирхолтой. /О.С/ Зээргэнэ. Дорноговь аймгийн Хатанбулаг сумын нутгийн ємнєд захад оршдог тал нутаг. 500 орчим км кв талбайтай. Хавар ургамал зээргэнэ элбэгтэй. Хулан, хар сђђлт зээртэй. /О.С/ Зээрэн нуур. Ховд аймгийн Мянгад сумын нутагт 799м єндєрт оршдог, шорвог 0.5км кв талбайтай. 1.3км урт 0.6км єргєн, эргийн шугамын урт 3.0км. Усны шувуу ихтэй. /О.С/

133

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

И Ивэд. Хєвсгєл аймгийн Ренчинлхђмбэ сумын нутагт, Доод нуураас баруун урагш 20 орчим км зайд оршдог 2746м єндєр уул. Ойн хилээс дээш тагийн бђслђђрийн ургамалтай, доод хэсгээрээ хуш, шинэс ойтой. Цаа буг, буга, баавгай, гахай гэх мэт ан амьтадтай. Эндээс эх авсан Ивэд гол нэн ђзэсгэлэнт хєндийгєєр урсдаг. Зундаа мєс нь хайлдаггђй хавцлуудтай. 7, 8-р сард хђчтэй ђерлэдэг тул ―Цаа буга‖ сангийн барьсан гђђрээр цаатны зусланд машинаар ойртох боломжтой. /О.С/ Ивэн. Сэлэнгэ аймгийн Бђрэнгийн нурууны єврєєс эх авч Орхон голд цутгадаг гол. Урт нь 55км, ай савын талбай 1010км кв, усны жилийн дундаж зарцуулалт 1.03м куб/сек 10-р сараас 4-р сар хђртэл хєлддєг. Ивэнгийн хєндийд Амарбаясгалант хийд бий. /О.С/ Идлэг шонхор. Шонхор хэлбэртний багийн шонхтон овгийн зђйл. Биеийн урт 60 орчим см, зђђн ємнєд Европ, Азийн уул, ойт хээр, тал нутгаар байдаг. Монголд элбэг суурин байдаг шувуу. Хортон мэрэгчдийг хороодог ашигтай. Дундад, Бага Азийнхан тђђнийг анд буйлуулж, хахилаг, ятуу, гургуул, галуу, нугас зэрэг шувуу, туулай, ђнэг, хярс бариулдаг. Арабын орнууд Монголын идлэг шонхрыг их сонирхдог /О.С/ Идрэст гэст хаус ХХК. СБД 5-р хороолол 23-41 тоот, 316749, 99166049, 99112575, Факс: 316749 edres9@hotmail.com, idrehouse@yahoo.com Идэвхигђй аялал жуулчлал. Амралтын нэг тєрєл. Энэ тєрєл нь амрах дуртай, танин мэдэхђйн ач холбогдлыг голлодог, биеийн хђчний ачаалал ђйл хєдлєл багаар шаарддаг хђмђђст зориулагддаг. Тухайлбал, сонирхдог зђйлээ /дэрсээр сагс, малгай хийх, цэцэрлэг эрхлэх/ хийж сурах г.м байж болно. /Х.А/ Идэвхитэй аялал жуулчлал. 1.Идэвхитэй хєдєлгєєн, биеийн хђчний ачаалал шаардсан спорт, амралтын зорилгоор хийх аяллын хэлбэр 2. Тухайн оронд ирж байгаа гадаадын жуулчдын тоо, дотоодоос явж байгаа жуулчдын тооноос давж байвал идэвхитэй аялал болно. /Х.А/ Идэвхитэй аялагчид. Тэд байгалийг хайрлаж, байгалийн сайхныг мэдэрдэг, аяллын ђеэр биедээ тодорхой хэмжээгээр ачаалал єгдєг. Жигд хєдєлгєєн хийж, цэвэр агаарт байх дуртай. Энэ аялалыг эмчилгээтэй хосолж болдог. /Х.А/ Идэр. Завхан аймгийн нутаг дахь Бага Отгонтэнгэр уулаас эх авч Сэлэнгэ мєрєнд цутгадаг гол. Урт нь 452 км, ай савын талбай 24555км кв, усны олон жилийн дундаж зарцуулалт дунд хэсэгтээ 36.4 м куб/сек, адагтаа 54.4м куб/сек. Тђђнд Чулуут, Хожуул, Зарт, Дээд, Доод Цэцђђх, Хєнжил гэх мэт олон горхи цутгадаг. 10-р сараас 4-р сар хђртэл хєлддєг. Загастай. /О.С/ Ижил сонирхлын аялал жуулчлал. Ижил сонирхлын аялал нь дараах онцлогтой байна. ёђнд: 1. Аялал зохион байгуулагчид болон оролцогчдын сонирхол ижил байх, 2. Чиглэл ђл хамаарна, 3. ёйлчилгээ анхаарал татах гол асуудал биш, 4. Ихэвчлэн шашны байгууллагуудын, гэр бђлийн, сайн санааны буюу тусламжийн аяллын тєрлђђд ордог. /Х.А/ Ийгл жуулчны бааз /Ийгл тур ХХК/. Байршил: Улаанбаатараас-1661км зайтай, Баян-ѓлгий аймгийн тєвєєс урагш 25км-т орших Шар нуурын эрэгт байрлана. 976-11-325673 99235344 99124667, Eagle_tour@mongol.net, Гэр: 8, Ор: 30 Ийст инвест ХХК. НТГ, БГД 9-р хороо 10-р хороолол ѓєрийн ђйлчилгээний тєв , Утас:325756, 99116059, Факс: 685272 Ийст лайн ХХК. ЧД Тѓ-ийн 1-р байр 905 тоот. Утас:95151083, 362413, Факс: 362283. И-мэйл:eastline@magicnet.mn "Икэл". Морин хуурын эртний євєг хєгжмийн зэмсэг. Эх хэл гэсэн ђгнээс гаралтай баруун монголд эртнээс ихэд хэрэглэж байсан. Хялгасан 2 чавхдастай хилт хєгжмийн энэ зэмсэгийг бђх хєгжмийн эх нь гэж ђздэг. /Х.Л/

134

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Илгэн хар. Говь-Алтайн аймгийн Алтай сумын нутагт байдаг дэллэсэн толгод, 20км ђргэлжилдэг. Толгодын хооронд заг тоорой ургадаг. Хулангийн сђрэг олонтоо харагддаг нутаг. /О.С/ Илгэний булаг. Говь-Алтай аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт байдаг Суманхайрхан уулын євєр бэлд оршдог шанд. Баянбђрд ђђсгэнэ Хулан, хар сђђлт, зээр, хавтгай, чонотой. /О.С/ Илгээгч тал. Жуулчинтай ба хђлээн авч байгаа талтай байгуулсан гэрээний ђндсэн дээр жуулчдыг тђр хугацаагаар байрлах улс /газар/ руу илгээж байгаа байгууллага эсвэл хувиараа ажил эрхлэгч./Д.Г/ Илмэн сэрвэн. Говь-Алтай аймгийн Тонхил сумын урд хэсэгт байдаг 2049м єндєр уул. Аргаль, янгир, ирвэстэй. /О.С/ Илђђр гол. Хэнтий аймгийн нутаг дахь Их Хэнтий нурууны єврєєс эх авч Хэрлэн голд цутгадаг. Урт нь 20км. ёзэсгэлэнтэй хєндийгєєр урсана. Илђђр гэдэг нь эртний урианхайгаар хандгай гэсэн ђг. /О.С/ Инахис ХХК. СБД 6-р хороо 26-5 тоот, 99195097, 687857, Факс: 323908, inahis@mongol.net Ингол Золоот ХХК. Хєвсгєл аймгийн Ренчинлхђмбэ сум. СБД 5-р хороолол 2а байр 8-р орц 110 тоот, 2398, 37321071, 99163555, ingol@mongolnet.mn Ингэн хєєвєр. Баянхонгор аймгийн Шинэжинст, ѓмнєговь аймгийн Гурвантэс сумдын заагт Ингэн хєєвєрийн хотгорт байдаг баянбђрд. Заг, тооройн тєгєл, Ингэн хєєврийн давст нуур, элсэн манхантай. Хулан, хар сђђлт, хавтгай гэх мэт ховор ан амьтантай. Баянбђрдийн сонгодог тєлєєлєл болно. /О.С/ Ингэт. Булган аймгийн Бєхєнгийн нуруунаас эх авч Сэлэнгэ мєрєнд цутгадаг гол. Урт нь 35км, ай савын талбай 255км кв. Загастай. Хђн чулуун хєшєєтэй. /О.С/ Ингэт тулга ХХК. Хаяг: СБД МЗХ-ний байр 309-тоот, Индэр. Завхан аймгийн Отгон, Баянхонгор аймгийн Баянбулаг сумдын заагт Хангайн нурууны баруун ђзђђрт оршдог. 2824м єндєрт орших нуур. ёзэсгэлэнтэй хотгорт тогтжээ. /О.С/ Индэрт. Дундговь аймгийн ѓлзийт сумын нутгийн зђђн хэсэгт Загийн усны хєндий, Бор халзаны талын хооронд оршдог 1219м єндєр уул. Урт нь 20км. Харууц ихтэй. Хар сђђлт зээр, цагаан зээр ђзэгдэнэ. /О.С/ Индэрт. Ховд аймгийн Булган сумын нутагт оршино. Хуучин тєрмєлийн эриний дунд ђеийн хувирмал занар, мєлгєр хєрзєн, хасархуу маягийн суурин чулуулгаас тогтсон. Хус, нарс, бургас, шинэс, хар мод зонхилсон байгалийн ихэд ђзэсгэлэнт газар. Энд буй халуун рашаан, байгалийн сайханд тђшиглэсэн жуулчны хђрээ байгуулвал их ирээдђйтэй ч дэд бђтэц одоогоор хангалтгђй. /Х.Л/ Индэртийн даваа. Баян-ѓлгий аймгийн Улаанхус сумын нутгийг Сийлхэмийн нуруугаар давдаг 2591м єндєр даваа. Хамгийн бэрхшээлтэй давааны нэг. /О.С/ Инела Хайрхан ХХК. Дундговь, Дэлгэрхангай сумын тєв, 99154957 Инот ХХК. Нийслэлийн татварын алба Монгол ном ХХК-ний байр 10 тоот, 320932, 300481, inot@aport.ru Интер эдвентур турс ХХК. ЧД Тєрийн ємчийн 5-р байр 102 тоот, 318304, 99191973, 99151894, Факс: 452280, Interadђenture tours@yahoo.com Интернэшнл эйр экспресс сервис ХХК. ХЧД Тѓ-ийн 1-р байр 109, 110 тоот, 324487, Факс: 324487 Интуртрейд ХХК. ЧД. Бага тойруу, 5-р сургуулийн зђђн ар талын Сан компанийн 64-р байр, 308тоот.

311637, Факс: 321376, 99114780, И-мэйл:info@magicnet.mn, Вебсайт: http://www.intourtrade.mn. Тђђхэн болон шинжлэх ухааны жуулчлалыг чадварлаг зохион байгуулдаг Хархорин, Ховдод єєрийн жуулчны баазтай, ђйлчилгээний єндєр соѐлтой, жуулчдын анхаарлыг их татдаг шилдэг компани.

135

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Инфляци /inflation/. Бараа бђтээгдэхђђний нийт ђнийн тђвшний єсєлт.Хэрэглээний сагсан дахь бараа бђтээгдэхђђнђђдийн жигнэсэн дундаж єртгєєр илэрхийлэгддэг, хэрэглээний ђнийн индексээр хэмжигддэг. /X.Л/ Ирвэс. Муурын овгийн хєхтєн, биеийн урт 103-130см, сђђл нь 92-105см, жин 23-41кг намхан урт биетэй. Богино хєлтэй. Хар толбо бђхий хєх саарал єнгєтэй. Дунд Ази, ѓмнєд Сибирь, Монгол Алтай, Хангай Хєвсгєлийн асга хадтай ууланд байдаг. ѓвєл, хавар эрт ороо хєєцєлдєєнд орж, 90 хоног хээлээ тээж 3-5 зулзага гаргадаг. Дэлхий дахинд ихээхэн цєєрч, олон улсын ба Монгол улсын Улаан номонд орсон амьтан. /О.С/ Иргэний тухай хууль. Монгол Улсын Иргэний тухай хууль 2002 оны 1 дђгээр сарын 10-ны єдєр батлагдсан ба 34, 41 дђгээр бђлэг нь аялал жуулчлалтай шууд хамааралтай байх бєгєєд аялал жуулчлалын гэрээ болон эд зђйлсээ байрлах хэрэгсэлд хадгалуулах тухай тусгасан байдаг. /Х.А/ Ирмонго ХХК. Хаяг: Тєрийн ємчийн 1-р байр 1207 тоот, Утас:328761, 99112644 Ирмђђнтурс ХХК. ЧД 5-р хороо Нарны титэм ђйлчилгээний тєв 304 тоот, 329125, 99122392, 99287454, 99290534, Факс: 329125, service@tourmongolia.mn, Вебсайт:http://www.tourmongolia.mn Итали жуулчны онцлог. Хђмђђстэй соѐрхуу харьц, уулзах буюу салахдаа гар барих нь чухал, ажлын цаг нь єглєє 9 цагаас єдрийн 13 цаг, ђдээс хойш 16 цагаас 20 цаг хђртэл ђргэлжилдгийг анхаарууштай. /Т.Б/ Итэмийн даваа. Сэлэнгэ, Тєв аймгийн нутгийн заагт Хэнтий нурууны баруун хэсгийн салбар уулыг Харахын гол,Итэмийн голын усан хагалбараар гаталдаг гол даваа. ѓндєр нь 1700 орчим метр. Ой мод, ан амьтан, ангийн шувуу, самар жимс элбэг. /О.С/ Их Адаацаг. Дундговь аймгийн Адаацаг сумын нутгийн хойд захад Борын хєндий, Жарангийн хєндийгаас урагш оршдог 1804м \Улаан хунхай оргил\ боржин чулуун уул. Эртнээс хаад, ноѐдын адууны отрын нутаг байжээ. /О.С/ Их Адаацаг ХХК. ЧД 12-р хороо 1-р хороолол 1-46, 325021 Их Азарга. Хєвсгєл аймгийн Баянзђрх сумын баруун урд хэсэгт байдаг 2405м єндєр нуруу. Оройдоо ойгђй, хад цохио ихтэй, буга, бор гєрєєс, чандага, чонотой. /О.С/ Их Алагийн хадны зураг. Тєв аймгийн Алтанбулаг сумын Их алагийн хаданд сийлсэн зураг. Нийслэлд ойр. /О.С/ Их Аргалант ХХК. Хаяг: ѓмнєговь аймаг, Даланзадгад хот, Утас:01532-22606, 01532-22519, 95155536 Их Асгатийн хєшєє. Булган аймгийн Могод сумын нутаг Тђлээт уулын ард байгаа VI-VIII зууны Тђргийн ђеийн хєшєєт булш. Хєшєєнд суугаа 3 хђн, тамга, тагтаа, орхон бичээс сийлжээ. Орхоны бичээстэй єєр нэгэн дурсгалыг 1984 онд олжээ. /О.С/ Их бага Улаан толгойн дурсгал. Архангай аймгийн Их тамир сумын Их бага Улаан толгойн орчимд буй хђрэл зэвсгийн ђеийн дєрвєлжин булш, дугуй булш, хиригсђђр, хадны зураг бђхий 100 орчим дурсгал. Эдгээр дурсгал хоорондоо ойрхон зайтай 3 цогцолбороор байрладаг. /О.С/ Их, бага Цагаан хєшєєтийн буган хєшєє. Архангай аймгийн Цэнхэр сумын нутагт Хангайн нурууны Их бага Хєшєєтєд байдаг хђрэл ба тємєр зэвсгийн тђрђђ ђеийн дурсгал. /О.С/ Их баян. ѓвєрхангай аймгийн Богд сумын нутаг дахь Арц Богдын хамгийн єндєрлєг хэсэгт оршдог 2477м єндєр уул. Аргаль, угалз, ирвэс зэрэг ан амьтантай. Уулын хээр, цєлєрхєг хээрийн ургамалтай. /О.С/ Их баян айраг. Завхан аймгийн нутагт оршдог 2026м єндєр уул. Урт нь 13км, дунд ба хажуу пермийн боржинцор, боржин, диорит чулуулгаас тогтжээ. Аргаль, ђнэг гэх мэт ан амьтадтай. Ятуу, ногтруу гэх мэт шувуудтай. Хээрийн ургамалтай. /О.С/ Их Богд. Хєвсгєл аймгийн Цэцэрлэг, Цагаан-Уул сумдын нутгийн заагт Агарын голын зђђн талд оршдог 2522м єндєр уул. Хад чулуурхаг гадаргатай, уулын хээрийн ургамалтай уулын ар хажуу нь шинэсэн ойтой. /О.С/

136

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Их Богд уул. Говь-Алтайн нурууны оргил 3957м єндєр. 1957 онд энэ уулсад газар 11 баллын хђчтэй хєдєлж, араар нь их хагархай ђђсч, олон ам жалга дарагдаж, бас булаг горхи их гарсан. /X.Л/ Их борт хайрхан ХХК. ЧД Худалдааны гудамж Урт цагаан байр, 312662, gnags@magicnet.mn Их Британиас ирсэн жуулчдын онцлог. Хђмђђстэй ѐсорхог харьц. Биенд нь хђрэхээс аль болох зайлс хий. Хувийн хэрэгт нь холбогдох асуулт тавих хэрэггђй. Ажил хэрэгчээр хувцаслана. /Т.Б/ Их Буга. ѓвєрхангай аймгийн Богд сумын нутаг дахь Арц богдын зђђн ђзђђрт оршдог 2081м єндєр уул. Аргаль, угалз гэх мэт ан амьтадтай. Уулын хээр, цєлєрхєг хээрийн ургамалтай. /О.С/ Их булаг дахь боржин. Улаанбаатараас баруун хойш 40-45 км орчим зайтай орших Хайрт Хан уулын зђђн урагшаа уруудсан Их булангийн амнаас дунд зэрэг ширхэгтэй ухаа шар боржинг газар дээр нь хагалан засаж нийслэл хотын барилга байгууламжид эртнээс нааш єргєн ашиглаж иржээ. Их булагт хагалан засаж байсан шатны гишгђђр, хєшєє, дурсгал гэх мэт зђйлс бий. /Х.Л/ Их бурхант. Аялал жуулчлалын хђрээнд тєдий л ороогђй байгаа Монголд хосгђйд тооцогдох чулуун цогцолбор – Их бурхант чулуун дурсгал нь єндрєєрєє 400 тохой, єргєнєєрєє 200 тохой. Гол бурхны биеийн хэмжээ єндрєєрєє 160 тохой, єргєнєєрєє 80 тохой болно. Энэхђђ бурхныг бђтээлгэхээр 1850 онын сђђлчээр Цэцэн хан аймгийн Хорьдог хошууны захирагч Тогтохтєр буюу То ванд аймгийн чуулганаас даалгасан байна. Ургууд олонтой То ванийн хошууныхан хєрєнгє мєнгєний гачаалыг ђл харгалзан, зэсээр 12 тохой єндєр Жанрайсаг бђтээлгэсэн аймгийн чуулганы шийдвэрийг дагалгђй чулуугаар 80 тохой єндєр бурхныг ил задгай газар бђтээх ажилдаа оржээ. Халхын голын зђђн хєвєєн дахь газрыг сонгон 1859 оны 2-р сарын 10-нд бурхнаа бђтээж эхлэхдээ хошууны 180 хђнийг тус бђрд єдєрт 1 цэнгээр бодож – жилийн хєлсєнд 5400 лан мєнгє єгчээ. 1864 онд Жанрайсаг бурхныг бђтээн дуусч, аравнайлах ѐслол ђйлджээ. Монгол урчуудын бђтээсэн гайхамшигтай, сђрлэг чулуун урлал цагийн хєлд сђйдэн ор тєдий ђлдсэн бєгєєд 1990 оноос дахин сэргээх ђйлс єрнєж 1997 онд бђтээн цогцлоож аравнайлах ѐслол ђйлджээ. /X.Л/ Их Бухын овоо. Баянхонгор аймгийн Гурванбулаг сумын нутагт ѓнгєт нурууны ард Хар Ус голын зђђн талд оршдог уул. Тахидаг байв. ѓвєрмєц тогтоцтой. /О.С/ Их бђхэл зоог. Монголчуудын хђндэтгэлийн зоог. Шђђсэн зоог гэж нэрлэдэг. Шђђсэн зоог дотроо их ѐсны ууц буюу ердийн ууц, таван тэргђђн зоог, мєчилсєн шђђснээс бђрдэнэ. Их ѐсны ууц нь их бђхлийн дараа ордог. Ердийн ууц гэдэг нь хэсэг мах оролцуулж тавьсан ууц бєгєєд ђђнийг бас дайллага, ѐслолын ђед хэрэглэдэг. Таван тэргђђн гэдэг нь их бђхлийг тєлєєлдєг таван мєч шђђс юм. /Т.Б/ Их Газрын чулуу. Дундговь аймгийн нутагт оршдог 1706 м єндєр уул. Урт нь 30 км, єргєн нь 15км, боржин, асмалжин, толболжин гэх мэт гђний чулуулаг перм, цэрд гуравдагч галвын элсэн чулуу, нђђрслэг занар, алаг мєлгєр хєрзєн, шохойн чулуулгаас тогтжээ. Шилђђс, мануул гэх мэт ан амьтантай. Хээрийн ургамалтай. Жижиг агуйнууд, сонин хэлбэртэй хад цохио элбэгтэй. /О.С/ Их газрын чулуу жуулчны бааз /Давших зам ХХК/. Байршил: Гурван Сайхан сумын Их газрын чулуунд Хѓ 45 45 20,ЗУ 107 15 00 Аймгаас зђђн урагш 80км, Гэр: 5, Ор: 20 Их говь жуулчны бааз /Онги тур ХХК/. Чингэлтэй дђђрэг, Жуулчны гудамж, Делтасангийн байр, Байршил: Дундговь аймгийн Сайхан–Овоо сумын Онгийн хийдийн дэргэд, /Улаанбаатараас-400км, Цагаан овоо Жуулчны баазын зђђн ємнє талд 200м зайтай/, 319598, 91916184, 99116184, 99178603, ongi-tour@magicnet.mn, Гэр: 20, Ор: 68 Их голын рашаан. Увс аймгийн Зђђнхангай сумын нутагт 1960 м єндєрт оршдог. Хар ус голын рашаан ч гэдэг. Гидрокарбонат, сульфат, хлорид, натри, кальци, магни найрлагатай. Нђђрс хђчлийн хийтэй, бага зэрэг цацраг идэвхит чанартай, ђнэр амт єнгєгђй тунгалаг. /О.С/ Их гђн ХХК. СХД 20-р хороо Тээвэрчдийн єргєн чєлєє -11, 631894, 99115311, Факс:633417 Mongol-Uaz@magicnet.mn Их даваа. Тєв аймгийн Мєнгєнморьт сумын зђђн хойд хэсэгт Хан Хэнтий уулын баруун ђзђђрт оршдог даваа.Хэнтийн нурууг давдаг гол давааны нэг. /О.С/

137

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Их далай /Их давсан/. Дорнод аймгийн Чулуун хороот сумын нутагт 601 м єндєрт оршдог нуур.

2.2 км кв талбайтай, 1.9 км урт, 1.6 км єргєн, эргийн шугамын урт нь 5.4 км. Усны эрдэсжилт 148.83г/л, найрлагаараа карбонатын тєрєлд багтдаг. Давсыг малын тэжээлд ашигладаг. /О.С/ Их Долоод. Дорноговь аймгийн Хар-Айраг сумын тєвєєс баруун урагш 45 км зайд оршдог.

1176 м єндєр уул юм. ѓвєрмєц байрлалтай. /О.С/ Их Домт. Дундговь аймгийн Баянжаргалант сумын зђђн хойд захад Их Нартын хаднаас баруун хойш 15 км зайд оршдог. 1306 м єндєр уул юм. /О.С/ Их Дэлгэр. Дундговь аймгийн Дэлгэрцогт сумын тєвєєс баруун хойш 25 км зайд оршдог Бага газрын чулууны салбар 1702 м єндєр боржин чулуун уул. Сонин хэлбэртэй, хад цохио олонтой. /О.С/ Их Дэрэн ХХК. БГД 18-р хороо ― Мєнх зул ‖ компанийн байр, 362929, 323010, 99185159 Их Жаргалантын буган хєшєє. Хєвсгєл аймгийн Цэцэрлэг сумын Их Жаргалантын аманд буй хђрэл ба тємєр зэвсгийн тђрђђ ђеийн дурсгал. Гурван буган хєшєє бий. /О.С/ Их Жаргалантын даваа. Увс аймгийн Цагаанхайрхан сумын нутагт ѓндєрхангай орох урд замд оршдог 2200м гаруй єндєр даваа. Бэрхшээлтэй ђзэсгэлэнтэй даваа. /О.С/ Их Жамс гол. Хєвсгєл аймгийн Тайгын араас эх авч Шишихид голд цутгадаг гол. Урт нь 65 км, ой мод ан гєрєєс ангийн шувуу, жимс самар элбэгтэй, хавцал, нарийн хєндийгєєр урсана. /О.С/ Их Луус ѓмнєговь аймгийн Баян-Овоо сумын тєвєєс хойш оршдог 1593 м єндєр уул. Харууц ихтэй,тахидаг байв. /О.С/ Их Маргац уул. Завхан аймгийн Сантмаргац сумын тєвєєс хойш 20 км орчим зайд оршдог.

2065м єндєр, 16км єргєн уул. Урт нь 24 км. Эрт тєрмєлийн эрний ђеийн талст занар, ногоон чулуулаг, хувирмал занар, шохойн чулуу гантиг гэх мэт хурдас чулуулагтай. Чоно, ђнэг, туулай, зараа гэх мэт амьтадтай, бор хђрэн хєрстэй, буйлс, харгана гэх мэт бут сєєгтэй. /О.С/ Их Монгол жуулчин ХХК. БГД МАХН-ын байр 3120 тоот, 313932, Факс:313932 Их Монгол улс. 1206 онд Хэрлэнгийн хєдєє аралд Их Монгол улсыг Чингис хаан байгуулсан. Чингис хаан Их Монгол улсын газар нутгийг баруун, зђђн, тєв гэж 3-н жигђђрт хувааж баруун жигђђрийг Боорчиор, зђђн жигђђрийг Наяа ноѐноор гол жигђђрийг Мухлайгаар тус тус захируулсан. Их Монгол улс нь 10, 100, 1000, тђмт гэсэн цэрэг засаг захиргааны зохион байгуулалтыг хийж 95 мянгатыг байгуулсан байна. Мєн их Монгол улс даяар мєрдєх хуулийг ― Их засаг‖ хэмээн нэрийдэж улсын их заргачаар Шихихутагийг томилсон байна. XIII зууны эхнээс дорно єрнийн олон улс оронтой соѐл эдийн засаг, гадаад харилцааны талаар єргєн харилцах болсон байна. Их Монгол улс байгуулагдсны дараа Монголчуудын олсон нэг гол амжилт бол нийт улс орон даяар бђх монгол угсаатан нэгдсэн нэг тєрийн бичигтэй болж ђндэсний бичгийн эх тавигдсан явдал юм. Их Монгол улсын ђед Монголчуудын эрхлэх гол аж ахуйн мал аж ахуй, газар тариалан байсан ба ђђний зэрэгцээгээр ан гєрєє, гар урлал дайвар салбар хэлбэрээр хєгжиж байжээ. Их монгол улсын ђеэс сэцдийн зєвлєл Их хуралдай гэсэн тєрийн том институцууд хааны зэрэгцээ ђйл ажиллагаа явуулж байжээ.Сэцдийн зєвлєл нь байнгын ажиллагаатай байсан бол Их хуралдай нь байнгын бус ђйл ажиллагаатай байжээ. Чингис хааны дараа Их Монголын 2 дахь их хаанаар Чингисийн 3-р хђђ ѓгєдэй /1229-1242 тєр барьсан /сонгогдсон бєгєєд тэрбээр эцгийнхээ бодлого ђйл ажиллагааг цааш нь ђргэлжлђђлсэн. Тэрбээр эзэнт гђрний бђх нутгийг хамарсан морин єртєєг байгуулж, тєрийн хэрэгт эрдэм мэдлэгтэй хђмђђсийг тђлхђђ ажиллуулах болсон. ѓгєдэйн дараа Гђюг Их Монгол улсын хаанаар єргємжлєгдсєн. Тэрбээр 1246 онд хаан єргємжлєгдсєн бєгєєд эзэн хааны суурь эзгђй байсан 4 жилийн хугацаанд ѓгєдэйн хатан Дєргэнэ тєрийг тђр хамаарч байжээ, Гђюг хаан болсныхоо дараагаар эхийнхээ тєр хамаарч байх ђедээ гаргасан зарлиг шийдвэрийг хђчингђй болгосон юм. Гђюг 1248 онд нас барсан бєгєєд тђђний дараа Их Монгол улсын хаанаар Тулуйн ууган хђђ Мєнх 1251 онд єргємжлєгджээ, Их Монгол улсын хаан ширээ эзгђй байх 3 жилийн хугацаанд Гђюгийн хатан Огул каймыш тђр хамаарч байжээ, Мєнх тєр барьж байх хугацаандаа 2 шинэ дайныг эхлђђлсэн, ёђнд: Бђх Хятадыг дайлах, Дундад Азиар тєвлєрсєн Персийг эзлэх дайн байсан. 1256 онд Мєнх Их хуралдайг хуралдуулж ємнєд Сђн улсыг байлдан эзлэх асуудлыг хэлэлцсэн бєгєєд тус хуралдайн шийдвэрээр Мєнх єєрийн биеэр дайлах болсон. Улмаар 1257

138

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

оны 2 сараас эхлэн Сђн улсыг дайлж эхэлсэн бєгєєд 1259 онд Монгол цэргђђдийн дунд хижиг євчин гарч уг євчнєєр Мєнх євдєн удалгђй нас баржээ. Дээрх 4 хааны тєр баиж байсан ђеийг их монгол улсын ђе гэдэг. /X.Л/ Их нарт БНГ. Дорноговь аймгийн Даланжаргалан, Айраг сумын нутгийн хилийн заагийн 43740 га талбайг хамарсан Их нартын байгалийн нєєц газрыг 1996 онд УИХ-ын 43 дугаар тогтоолоор байгуулсан байна. Аргалийн байршил нутгийн хамгийн зђђн хойт хязгаар учраас аргалийн тархац хђрээг єргєтгєх, орчны євєрмєц тогтоцыг хамгаалах зорилготой. /Х.А/ Их нуруу. Ховд аймгийн ёенч, Алтай сумдын заагт оршдог Алтайн гол нурууны салбар уул.

3500м єндєр, 30 км урт. Оройдоо хад цохио, асга ихтэй. Аргаль, янгир, ирвэс, хойлог зэрэг ан амьтан шувуудтай. /О.С/ Их нуур. Архангай аймгийн Эрдэнэмандал сумын тєвєєс баруун урагш 2 км зайд оршдог нуур. Усны мандал 1504 м ђнэмлэхђй єндєр, нуурын талбай 7.9 км.кв, 24 км єргєн, 7.5 км урт, эргийн шугамын урт нь 24.6 км. Олон зэгс бђхий олон аралтай. /О.С/ Их нуур. Хєвсгєл аймгийн Улаан-Уул сумын Улаан Тайгын нурууны тагт 2400 м єндєрт оршдог мєстлийн гаралтай, цэнгэг 2.7 км.кв талбайтай, 4 км урт, 2 км єргєн, эргийн шугамын урт нь 9.2км. /О.С/ Их нууруудын хотгор. Бђтцийн хувьд жигд бус, хэсэг хэсэг хотгор уул хоорондын хотгоруудаар ээлжлэн байрласан байдалтай байдаг. Хотгорууд нь ихэвчлэн нууртай юм уу, эсвэл хужир марзтай хуурай хотгор. Их нууруудын хотгорт байгаа нуурууд нь бие биетэйгээ ойр боловч ус зђйн хувьд бие даасан сђлжээний тєвђђдийг бђрдђђлдэг. Хамгийн том нуур Увс нуур 3350км2, Хяргас 1360км2, Хар ус, Хар нуур, Дєрєє нуур гэх мэт томоохон нууруудтай. Хамгийн нам цэг нь Увс нуурын хотгор бєгєєд нуруудын эргийн шугамын дагуу элсэн хуримтлал ихээр бий болж байгаа нь экологийн тэнцвэрт байдалд ихэд сєргєєр нєлєєлж байна. Томоохон элсэн талбайд нь єргєрєгийн дагуу сунаж тогтсон байдалтай байна. Голын болон нуурын хаялагаар ђђссэн элс нь говь биш юм. Их нууруудыг хотгорыг дотор нь 2 том тектоникт хуваан ђздэг. Увс нуурын, Хяргас нуурын гэсэн. Гэвч эдгээр хоѐр их талбайг Хан Хєхийн уулс зааглан оршдог нь байгаль цаг уурын хувьд ашигтай байгаа бєгєєд цєлжилт, элсний нђђдлийг зогсоож байгаа чухал обьект мєн. /Х.А/ Их нууруудын хєндий. Нууруудын хєндий нь Их нууруудын хотгортой харьцуулахад гадаргын бђтцийн хувьд жигд нэг том ємрєл /хотойж суусан/. Нууруудын хєндийг хаяалаад бэлийн цав толгод бђхий байна. Нууруудын хєндий ѐроолоор хужир марз ихтэй давсархаг гадарга бђхий байна. Жижиг нуурууд байна. Бєєн цагаан /Байдраг гол/, Адгийн цагаан /Цагаан гол/, Орог нуур /Тђйн гол/ гэх мэт олон нууртай бєгєєд нуурууд нь ихэвчлэн элсэн хаялагатай байх ба шорвог давстай байна. /Х.А/ Их ѓлзийт. ѓмнєговь аймгийн Манлай сумаас зђђн хойш 30 гаруй км зайд оршдог 1387 м єндєр уул. Их, бага ѓлзийт бас хоѐр ѓлзийт гэнэ. /О.С/ Их Сарын хадны зураг. Увс аймгийн Сагил сумын нутагт буй 13 зууны ђеийн Монголчуудын дурсгал. Нум сумаар харваж буй жанжин малгайтай хђний зураг. /О.С/ Их Таян. Говь-Алтай аймгийн Цээл сумын нутагт оршдог Монгол Алтайн тогтолцоонд багтдаг 3234м єндєр уул. Хадан цохио, хавцал олонтой. Аргаль, янгир, ирвэс, хойлог, хар тарвагатай. Таян гэдэг ховор модлог буттай. /О.С/ Их тойруулга. Ховд аймгийн Цэцэг нуурын хотгорт 1680 м єндєрт оршдог шорвог нуур. 0.7 км.кв талбайтай, 2.5 км урт, 0.6 км єргєн, эргийн шугамын урт нь 6.8 км орчим. Нђђдлийн шувууд цуглардаг. /О.С/ Их толь булаг. Баянхонгор аймгийн Баян-ѓндєр сумын нутагт Захуй, Зармангийн говиос зђђн тийш уудам хоолойд оршдог шанд. Булгийн дагуу бага талбайд зђлэг ширэгтэй, тђђний орчимд дэрс, зэгс бђхий мараалаг элсэнцэр хєрс тархжээ. Булгийн хойд талаар заг бђхий далан элс элбэг, гадаргын ус ойрхон тул энэ орчимд ургамал харьцангуй сайн ургадаг. /О.С/ Их тђлбэр. Булган аймгийн Дулаанхан уулын ар нугаас эх авч Сэлэнгэ мєрєнд цутгадаг гол. Урт нь 50 км орчим, ай савын талбай 884 км.кв. Загастай, ђржил шимт хєрстэй хєндийгєєр урсана. /О.С/

139

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Их тђнэл. Хєвсгєл аймгийн Тђнэл сумын тєвєєс зђђн тийш 10 гаруй км зайд оршдог 2242 м єндєр уул. Уулын энгэр хажууд уулын хээрийн ургамал зонхилох ба ар хажууд бага зэрэг шинэсэн ойтой. Ан амьтан элбэгтэй. /О.С/ Их тђргэний даваа. Баян-ѓлгий аймгийн Цэнгэл сумын нутагт оршдог 3400м гаруй єндєр даваа. Хамгийн єндєр давааны нэг./О.С/ Их тђргэний эхний нуур. Баян-ѓлгий аймгийн Булган сумын нутаг Мєнххайрхан ууланд 2850 м єндєрт оршдог мєстлийн гаралтай, 0.5 км.кв талбайтай, 1.6 км урт, 0.8 км єргєн. Эргийн шугамын урт нь 3.8 км. ёзэсгэлэнтэй хотгорт тогтжээ. /О.С/ Их тэвш. ѓвєрхангай аймгийн Богд сумын тєвєєс зђђн хойш 6 км зайд Арц Богдын ар талд оршдог 1757 м єндєр уул. ёнэг, хярс, чоно гэх зэрэг амьтадтай, хуурай хээр, цєлєрхєг хээрийн ургамалтай, аргаль, янгир ђзэгддэг. /О.С/ Их тэвш. ѓвєрхангай аймгийн Хайрхандулаан сумын нутагт ѓшгєгийн нурууны зђђн ђзђђрт оршдог 1859 м єндєр уул. Чоно, гахай, туулай гэх мэт амьтадтай, ойт хээрийн болон хээрийн ургамалтай. /О.С/ Их тэнгэрийн амны хадны зураг. Улаанбаатар хотын Богдхан уулын Их тэнгэрийн амны зђђн ђзђђрийн хойшоо харсан хадан хясаанд улаан зосон болон хар бэхээр зурсан Монгол, Хятад, Тєвд бичээс зурагджээ. Энд дотроо олон толботой дєрвєлжин хашлага 7, ганцаараа юмуу хоѐр гурав тав арваараа хєтлєлцєж зогссон хђний тойм зураг 29, халин нисч буй бђргэдийн зураг 3, замаар явж буй адууны зураг 2 байгаагийн гадна зэрэгцээ 2 зургаас толбо дєрвєлжин хашлаганы єнцєг дээр баларч арилсан зургуудын хэсэг ђлджээ. /X.Л/ Их тэнгэр цогцолбор /Тєрийн тусгай ђйлчилгээний/. ёйлчилгээний алба: 261205, 265305, 261342, 99155541, 99170817, Факс: 265295, 261717, И-мэйл: Ikh_tenger@mongolnet.mn Их Угтаал овоо. Дундговь аймгийн Говь-Угтаал сумын тєвєєс баруун тийш 11км зайд оршдог 1678м єндєр уул. Их газрын чулууны голлох оргилын нэг. /О.С/ Их Улаан даваа. Ховд аймгийн Мєст, ёенч сумдын заагт Булган, ёенч сумаас аймгийн тєв орох замд оршдог 290-гаад м єндєр даваа. Дардан зам зассанаар Алтайн гол нурууг давдаг хамгийн хэцђђ энэ даваагаар автомашинаар явахад бэрхшээл багасчээ. /О.С/ Их Уул. Завхан аймгийн Тэлмэн сумын нутаг дахь Булнайн нурууны зђђн талд Тэлмэн нуураас зђђн хойш оршдог 2288 м єндєр уул. Буга, бор гєрєєс, чонотой. /О.С/ Их Уул. Хєвсгєл аймгийн Алаг-Эрдэнэ сумын нутагт Хєвсгєл нуураас баруун тийш 20км оршдог 2961м єндєр уул. Тагийн болон уулын хээрийн ургамал зонхилдог. Ар хажуудаа хуш шинэст ойтой. /О.С/ Их Уул. Хєвсгєл аймгийн Бђрэнтогтох сумын нутагт сумын тєвєєс баруун хойш 20 орчим км зайд Дэлгэрмєрєний урд талд оршдог 2539 м єндєр уул. Уулын орой, ар хажуугаар шинэсэн ойтой. Буга, бор гєрєєс, чонотой. /О.С/ Их ђхэр. Завхан аймгийн Нємрєг сумын тєвєєс баруун тийш 10 км зайд оршдог 2420м єндєр уул. Буга, бор гєрєєс, чонотой. /О.С/ Их хаадын замаар /П.Батзориг.1995 УБ/. Уг ном нь аялагч П.Батзоригийн Монголоос Энэтхэг хђртэл явган аялсан ―Бадарчин-95‖ аян замын тэмдэглэл юм. П.Батзориг аян замд тохиолдсон бартаа, бэрхшээл, адал явдал, юмс ђзэгдэл, уур амьсгалын онцлог, байгаль газарзђйн гайхамшигт тогтоц, байгалийн ђзэсгэлэн зэргийг уг номондоо товч бєгєєд тодорхой єгђђлсэн байна. П.Батзориг уг аялалаа 1995 оны 5-р сарын 20-нд эхэлж Дорнын Алтай, Казакстан, Киргизстан, Пакистан, Энэтхэгийн нутгаар нийт 6-н сарын хугацаанд аялсан байна. /X.Л/ Их хаг Баян-ѓлгий аймгийн Цэнгэл сумын нутаг Цагаан гол савд 2322м єндєрт оршдог, тектоник, мєстлийн гаралтай нуур. 5.4км.кв талбайтай, 3.7км урт, 2.6 км єргєн, эргийн шугамын урт нь 11.6 км. Хур бороо гадаргын усаар сэлбэгддэг. Усны шувууд цугладаг. /О.С/ Их Хангуй нуурын бичээс Архангай аймгийн Эрдэнэмандал сумын тєвийн баруун урдаас олдсон чулууны бичээс 28 ђсэг зурлагатай. /О.С/

140

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Их Хар нуур Баян-ѓлгий аймгийн Алтай, Толбо сумдын заагт 2580м єндєрт оршдог. Мєстлийн гаралтай. 0.6 км.кв талбайтай, 1.9 км урт, 0.5 км єргєн, эргийн шугамын урт нь 4.4км. ёзэсгэлэнт хотгорт тогтжээ. /О.С/ Их хороо. Хєвсгєл аймгийн Зђђн Соѐны нуруунаас эх авч Хєвсгєл нуурт цутгадаг гол. Урт нь 50км ай савын талбай 566км кв усны жилийн дундаж зарцуулалт 5,5м куб/сек 11-р сараас 4-р сар хђртэл хєлддєг.Загас элбэгтэй. /О.С/ Их Хєвсгєл. Дорноговь аймгийн Хєвсгєл сумын тєвєєс баруун хойш 6км зайд Гєлєєн манхны элсний зђђн урд оршдог 1093м єндєр уул. Тахидаг байв. /О.С/ Их хєндий. Булган аймгийн Тэшиг сумын нутгийн Хяргас нуур, Эгийн голын хооронд байдаг хєндий, олон горхи булагтай, ойт хээрийн ургамалтай. /О.С/ Их хуст. Хєвсгєл аймгийн Галт сумын Зђрх бригадын тєвєєс зђђн тийш 17км зайд оршдог 2051м єндєр уул. Буга, бор гєрєєс, чонотой. /О.С/ Их Цагаан нуур. Баян-ѓлгий аймгийн Цагааннуур сумын тєвийн дэргэд 2097м єндєрт оршдог цэнгэг устай 6,9км кв талбайтай 5,7км урт 1,8 км єргєн эргийн шугамын урт 14,4км. Цагаан гол цутгадаг. Усны гђн 2м. /О.С/ Их Цагаан нуур. Булган аймгийн Дашинчилэн сумын нутаг, Туул, Хар бух голын хооронд 960м єндєрт оршдог. 2,2км кв талбайтай, 2,9 км урт, 1,5км єргєн, эргийн шугамын урт 6,8 км, нутгийнхан Боргочингийн цагаан нуур гэдэг. Усны эрдэсжилт 13,51г/л карбонат натрийн тєрєлд багтана. /О.С/ Их Цагаан нуур. Хэнтий аймгийн Дадал сумын нутаг дахь Балж голын сав Хђрхрээ нуруунаас баруун урагш 1030м єндєрт оршдог цэнгэг нуур. 1,4 км кв талбайтай, 1,4 км урт, 1,2 км єргєн, эргийн шугамын урт 4,2км. /О.С/ Их цагаан сђлд туг. Монголын нэгдсэн тулгар тєрийн уламжлал. Их цагаан туг нь Монгол улсын тєрийн хђндэтгэлийн бэлгэдэл юм. /X.Л/ Их Цайдам. Тєв аймгийн Баян сумын тєвєєс урагш 1379м єндєрт оршдог эрдэст нуур. 1,5км квадрат талбайтай, 1,7 км урт, 1,4 км єргєн, эргийн шугамын урт 4,6 км. Усны эрдэсжилт харилцан адилгђй 22,93 – 104,28 г/л хэлбэлзэлтэй. /О.С/ Их Цоорондойн агуйн зураг. Эрт ђеийн улаан зосон зураг. ѓвєрхангай аймгийн Тарагт сумын нутаг Баян-Улаан уулын Их Цоорондойн агуйн хананд байдаг. /О.С/ Их Шанх. ѓмнєговь аймгийн Цогтцэций сумын нутагт баруунаас зђђн тийш 50км орчим сунаж тогтсон 1780 м єндєр уул юм. Элдэв хэлбэрт хад цохио, єндєр байц олонтой. ёнэт чулуу ашигладаг байв. /О.С/ Их Шивэрт нуур. Архангай аймгийн Их Тамир, Чулуут сумын заагт оршдог Хангайн гол нурууны хойд салбар нуруу. Урт нь 30 км Хануй, Хойд Тамир голуудын хооронд байх ба эдгээрийн цутгал олон гол эх авч урсдаг. /О.С/ Их Эрчиг. Хєвсгєл аймгийн Алаг-Эрдэнэ сумын тєвєєс баруун хойш 30 орчим км зайд Бэлтгийн баруун талын цутгал голуудын эхэнд оршдог 2513 м єндєр уул. Буга, бор гєрєєс, чонотой. /О.С/ Их Эрээн. ѓмнєговь аймгийн Хђрмэн сумын нутагт оршдог 1697 м єндєр уул. Ирвэс, аргаль, янгиртай. /О.С/ Их хошууны зураг. ѓмнєговь аймгийн Ноѐн сумын Ихэр хошууны хаданд сийлсэн зураг. /О.С/ Ихэс. Говь-Алтай аймгийн Дарви суманд 1604 м єндєрт оршдог тектоник хотост тогтсон нуур. Их устай ђедээ 19,3 км кв талбайтай, 6,4км урт, 3,9км єргєн, эргийн шугамын урт 18км хђрдэг. Усны шувууд элбэг. Орчинд нь эртний балгасууд бий. /О.С/ Ихэс. Баян-ѓлгий аймгийн Цагааннуур сумын тєвийн дэргэд 2113 м єндєрт оршдог нуур. 1,0км кв, 1,4 км урт, 1,0 км єргєн, эргийн шугамын урт 18км орчим. Нђђдлийн шувууд цуглана. /О.С/ Ичээт. Баянхонгор аймгийн нутаг дахь Их Богдын араас эх авч Баянговь Хужиртын хоолойн хєрсєнд шургадаг жижиг гол. Урт нь 20 км. Газар хєдлєлєєр ђђссэн жижиг нууруудтай. /О.С/

141

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Ишгэн толгойн хадны зураг. Монгол Алтайн нурууны ард биеэс эх авсан Урд цэнхэр, Дунд цэнхэр, Хойд цэнхэрийн гурван гол Ховд аймгийн Манхан сумын тєвийн орчимд нийлэн урсах ба тђђний хєндийд сумын тєвєєс хойш 2 км орчимд хадтай 2 жижиг толгой орших бєгєєд тђђний хойд талынхыг Ишгэн толгой гэнэ. Энд ђхэр, адуу, буга, янгир, тэмээ зэрэг амьтдын дђрсийг хадны толгой дээр энд тэнд гол тєлєв ганц нэгээр толгойг дуртай зђгрђђгээ харуулан сийлжээ. /X.Л/ Ишгэнтийн рашаан. Дорнод аймгийн Дашбалбар сумын нутагт оршдог. Эрдэстэй, цацраг идэвхит чанар ихтэй. ёнэр, єнгєгђй, исгэлэн амттай. Гидро карбонат, хлорид, сульфат натри, кальци, магнийн найрлагатай. Их нєєц ундрагатай. /О.С/

142

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

К Караван. 1.Жингийн цуваа. 2.ѓєрєє явагч эсвэл авто машины араас чирч явдаг чиргђђл чингэлэг сууц. /Х.А/ Караван ХХК. Хаяг:БЗД Мэйл:caraђan_56@hotmail.com

Уран

зургийн

галерей,

Утас:452486,

99119330,

И-

Кафе. Нарийн ажиллагаа шаарддаг тодорхой нэр тєрлийн хоол ундаагаар ђйлчилдэг хэрэглэгчдийн амарч хооллох нєхцлийг бђрдђђлсэн хоолны газрыг кафе гэнэ. Кафе нь хэрэглэгчдийн амралт чєлєєт цагаа тав тухтай єнгєрђђлэхэд зориулагдсан хоолны газрын тєрєл. Ресторанаас ялгаатай нь энд ђйлдвэрлэж борлуулах хоол зуушны нэр тєрєл харьцангуй хязгаарлагдмал, гол тєлєв нэршсэн болон захиалгат хоол, гурилан бђтээгдэхђђн нарийн боовны зђйл, ундаа, хђнсний бусад бараагаар ђйлчлэх бєгєєд согтууруулах ундааны зђйлээр ђйлчилдэггђй. /Т.Б/ Кидан гђрэн. Киданчуудын талаар анхны тђђхэн баримт нь МЭ IY зууны ђеийн ― Вэй Шу ‖ / Вэй улсын тђђх /–д тэмдэглэгдэн ђлдсэн байдаг. Тэд энэ ђед их Хянганы уул, Лао голын эх, шар мєрний саваар нутаглаж байсан байна. Тэд МЭ IX зууны ђеэс аймгийн холбоодыг бий болгож дундаасаа аймгийн ахлагч нарыг сонгодог болжээ. Ахлагч нар нь Х зууны ђеэс тэргђђн хэмээх цолтныг сонгож тђђний харьяалалд багтах болсон байна. Энэ ђед сонгогдсон Ёлюй овгийн Амбагень тэргђђнээр 3-н жилийн хугацаатайгаар сонгогдсон боловч дээрх журмыг зєрчиж 9жил оршин суухдаа тђрђђ феодалын шинж бђхий улсыг байгуулсан байна. Тэрээр Хиргис / Хиргиз / - ђђдийг Монгол нутгаас хєєснєєс гадна Уйгар, Бохай зэрэг аймаг угсаатныг нэгтгэсний зэрэгцээ Хятадын умард болон Дорнод хэсгийн газар нутгийг эзлэн авсан байна.Кидан нь нийслэл хот 5, бэхлэлт хот 150 тай байсан тухай сурвалжид тэмдэглэгдсэн байдаг. Кидан нь энэ ђед Пусанаас – Алтайн євєр говь, Хэрлэн голоос хєх мєрний хоорондох нутаг дэвсгэрийг хамран оршиж байжээ. 1118 онд Сђн улс, Алтан улс хоѐр Киданы эсрэг хамтран тэмцэхээр гэрээ байгуулсан. Энэхђђ улсууд 1125 он хђртэл Киданы эсрэг цэрэглэн хєдєлж улмаар 1125 онд Кидан гђрнийг мєхєєсєн байна. /X.Л/ Квот. Зочид буудал эсвэл зорчигч тээврийн хэрэгслђђдэд тэдгээрийн эзэмшигч захиалагчдаа гэрээний дагуу гаргаж єгч буй байрны тодорхой хэсэг, жишээлбэл, эзэмшигчтэй тохиролцсон нєхцлєєр аялал жуулчлалын компанид єєрсдийнхєє ђйлчлђђлэгчдэд борлуулахаар бђхий л улирлаар эсвэл тђђний хэсгђђдээр олгосон. Суудлын квот авсан захиалагч тэдгээрийг ашиглах материалын хариуцлагыг хђлээдэг. /Д.Г/ Кокороглобал бридж ХХК. БГД 1-р хороо МХОрдон, 319923, 99746019, Факс: 319923, kokoro@magicnet.mn Комиссын урамшуулсан шагнал. Тохиролцсон хэмжээнээсээ дээгђђр илђђ єндєр нормоор аялал жуулчлалын ђйлчилгээг борлуулсны тєлєє турагентад тєлдєг комиссын шагнал. Комиссын урамшууллын шагнал нь турагентуудыг аялал жуулчлалын ђйлчилгээний борлуулалтыг илђђ идэвхтэй болгох хэрэгсэл болдог. /Д.Г/ Комиссын шагнал. Аялал жуулчлал эсвэл тээврийн ђйлчилгээ ђзђђлэгчдэд эдгээр ђйлчилгээг борлуулсаны зуучлалд турагентад тєлдєг мєнгєн шагнал. Комиссын шагналыг борлуулсан ђйлчилгээний ђнээс хувиар харьцуулан тодорхойлсон нормоор тєлбєр хийдэг ба турагентуудын орлогын ђндсэн эх ђђсвэр болдог. /Д.Г/ Конгресс аялал. Хурал, зєвлєгєєн, семинар зохион байгуулахад чиглэгдсэн тєрєлжсєн аялал. Ажил хэргийн аялал жуулчлалд хамрагддаг. Аялалд оролцогчын зардлыг хурал зєвлєгєєнд илгээж байгаа байгууллага, компани хариуцан дааж томилолтын зардал єгдєг. Конгресс аялал их орлоготой бєгєєд жуулчдыг хђлээн авч байгаа оронд их ашигтай байдаг. Томоохон зочид буудлуудад том, жижиг хурлын танхим, бизнес тєв, хђлээн авалтын єрєє байдаг. ѓндєр зэрэглэлийн конгресс тєвђђд єдєрт 2-3 том хурал зохион байгуулж ихээхэн орлого олдог. Хурал зєвлєгєєний дараа дадлага хийх, концерт ђзэсгэлэн, музей ђзэх зэрэг олон арга хэмжээ ђйлчилгээ зохин байгуулдаг. /Т.Б/

143

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Конгресс зочид буудал. Ажил хэргийн жуулчид, хурлын тєлєєлєгчид, ђзэсгэлэн семинарт оролцогчдыг хђлээн авч ђйлчлэхээр тєрєлжсєн зочид буудлын тєрєл. /Т.Б/ Кулчурийн хєшєє. Тєв аймгийн Дэлгэрхаан сумын тєвєєс хойш Эрдэнэсант явах замд 30 орчим км Их Хєшєєт гэдэг газарт Кулчурийн гэж нэрлэгдсэн ‗‘Цэцэн Кулчур Тардуш тђмнийг захиран сууваа‘‘ гэхчлэн олон мєр бичээстэй Тђрэг хєшєє, хђн чулуу, зэл чулуу зэрэг дурсгалууд бий. ёђнийг 1998 онд улсын хамгаалалтанд авчээ. /X.Л/ Культегиний цогцолбор дурсгал. Архангай аймгийн Хашаат сумын нутагт Хархориноос хойш 60 шахам км зайтай Хєгшин Орхон голын баруун биед Цайдам нуурын орчны хєндийд байдаг. Уг цогцолборыг янз бђрийн эрдэмтэд 100 гаруй жилийн хугацаанд судлан шинжилсээр ирсэний дийлэнх нь гэрэлт хєшєєны бичиг ђсгийн дурсгал байв. Харин 1958 онд Монгол Чехословакийн эртний судлалын хамтарсан шинжилгээний анги уг цогцолборыг бараг бђхэлд нь малтан шинжилсэн юм. Культегин нь 16 настайгаасаа тєрийн хэрэгт зђтгэж эхэлсэн ба тєрийн нарийн бодлоготой цэргийн авьяаслаг жанжин байсан. Тэрбээр 731 онд 47 настай таалал тєгсєхєд дурсгалд нь зориулсан тахилын цогцолбор, шђтээний сђмийг 732 онд босгожээ. Энэхђђ дурсгал нь єргєргийн дагуу чиглэлтэй 67,25 х 29,25см хэмжээтэй 1м зузаан тоосгон хэрэм, тђђний гадуур шуудуугаар хђрээлэгдсэн бєгєєд хэрмийн доторх сул зайг бђхэлд нь 32 х 32 х 6 см –ийн хэмжээтэй тоосгоор бђржээ. Уг цогцолбороос шавар сав, тємєрлєгєєр хийсэн аж ахуйн хэрэгцээний болон гоѐл чимэглэлийн зђйлс, дээврийн ваар, тосгуур, нємрєг ваар зэрэг олдворууд олдсон. Эндхийн хєшєєд нь тэр ђеийн хђмђђсийн бодит дђр тєрх, хувцас хэрэглэл, гоѐл чимгийг туйлын ђнэнээр дђрсэлсэн биет хэрэглэгдэхђђний тоонд ордог./Х.Л/ Коудекс ХХК. СБД, МУЭ-ийн нэгдсэн урлан 3-р давхар 304 тоот, 99240302, Факс:314486, codextour@yahoo.com Коре-Алмаз ХХК. БЗД 6-р хороо Хэба трейд ХХК байр 3 тоот, Утас:462097, Факс:462097, И-Мэйл:koreamaz@magicnet.mn Кореа эйс интернэшнл ХХК. БЗД 1-р хороо, 330334, 91998808, Факс:320889, kg0418@yahoo.co.kr Куашизи ХХК. ХБЗД 6-р хороо, 456935, 99787706

144

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Л Лавлах товчоо. Жуулчдын хђсэлтээр аялал жуулчлалын байгууллага, тђђний ђйл ажиллагаа болон тээврийн ђйлчилгээний талаархи мэдээллийг хђргэдэг алба. Зочид буудал, вокзал, далайн боомт, аялал жуулчлалын товчоо, тээврийн болон аялал жуулчлалын бусад байгууллагын дэргэд байрладаг. /Х.А/ Лаг нуур. Дорнод аймгийн Матад сумын нутагт 675 м єндєрт оршдог, эртний голын хєндийд тогтсон ширгэдэг нуур. 4,7 км кв талбайтай, 4км урт, 1,7 км єргєн, эргийн шугамын урт 11,5 км. Хар тунадас, гђний усаар сэлбэгддэг. Зарим жил хатаж ширгэдэг. /О.С/ Лагийн хоолой. Дорнод аймгийн Матад сумын зђђн урд хэсэгт байдаг. 30 – 35 км урт, 20-оод км єргєн хєндий. Олон нуур, тойром, хээрийн ургамалтай, цагаан зээр элбэгтэй. /О.С/ Лаки тур ХХК. БЗД Luckytour@magicnet.mn

3-р

хороо

12-р

хороолол

2-36

тоот,

452597,99186706,

Лам нуур. Хєвсгєл аймгийн Улаан-Уул сумын Улаан Тайгын нуруунд 2160 м єндєрт оршдог мєстлийн гаралтай 1,2 км кв талбайтай, 1,9 км урт, 0,9 км єргєн, эргийн шугамын урт 4,8 км нуур. ёзэсгэлэнт хотгорт тогтжээ. /О.С/ Лам Малгай уул. Дорнод аймгийн Эрээн хорооноос баруун хойш, ѓвєр Эрээн голын баруун талд байдаг 1250м єндєр, шинэс, хусан битђђ ойтой. /О.С/ Ламбэштэг. Хєвсгєл аймгийн Ренчинлхђмбэ сумын нутагт байдаг 3130 м єндєр, ян сарьдаг нђцгэн уул. Шишихэд гол, Хєвсгєл нуурын усан хагалбар. Шовх, эгц цавчим уул./О.С/ Ламт. Сђхбаатар аймгийн Дарьганга сумын тєвєєс зђђн тийш 50 км зайд Монгол улс, БНХАУын хил орчимд байдаг 1573 м єндєр євєрмєц тогтоцтой уул. /О.С/ Ламтын хђн чулуу. Сђхбаатар аймгийн Дарьганга сумын Ламт гэдэг газар байдаг 13 –14-р зууны Монголчуудын хђн чулуу хєшєє. /О.С/ Ламын рашаан худаг. Хэнтий аймгийн Галшар сумын нутаг Бударын чулууны баруун хажууд оршдог. /О.С/ Ламын Тайга. Хєвсгєл аймгийн Улаан-Уул сумын тєвєєс баруун урагш 30 орчим км зайд Гунын голын урд талд оршдог 2618 м єндєр уул. Хавтгай оройтой, оройдоо мєстлийн гаралтай жижиг нууртай, уулын хажуугаар шинэст ойтой, ан амьтнаар элбэг. /О.С/ Ламын Тоорой. Баянхонгор аймгийн Баян-ѓндєр сумын ємнєд хэсэгт Сэгс цагаан Богд уулнаас Шар хулсын Баянбђрд орох тєв замд байдаг булаг, баянбђрд ђђсгэнэ. Тђђний зђђн талын жижиг толгойн євєрт хийдийн туурь байдаг. /О.С/ Ламын уул. Дорнод аймгийн Сђмбэр сумын нутагт Азарга, Дэгээ голын усны хагалбар болсон 1006 м єндєр уул. Цагаан зээрийн нђђдэл дайрч єнгєрнє. /О.С/ Латин Америкаас ирсэн жуулчны онцлог. Ажил шєнє орой болтол ђргэлжилдэг, албархуу хувцасла, цагийг нэг их зђйлд тооцох хэрэггђй, Оройн хоол оройтож барьдаг ба хоол идэж байхдаа тамхи татаж болохгђй. Гар барьж ђнсэлцэх нь тогтмол. Аялал жуулчлалын мэргэжилтэнд эзэмшвэл зохих Италичуудын яв цав байдал, Даничуудын сайхан сэтгэл, Германуудын цаг барьдаг чанар, Францчуудын дуулгавартай зан, Испаничуудын сэтгэл булаам эелдэг ааш, Америкчуудын хэлны чадвар, Англичуудын интернациональч, Австраличуудын соѐлч, Швейцариудын хєгжилтэй, Бельгичђђдийн єєрийгєє барих чадвар зэрэг чанарыг хэвшил болгосон байх хэрэгтэй гэж ђздэг. /Т.Б/ Легенда тур ХХК. tatiana@magicnet.mn

СБД

Сант-Асар

худалдааны

тєв

202,

99193843,

Факс:315158,

Лизинг /leasing/. Тђрээслэгч, тђрээслђђлэгч талуудын хооронд аливаа нэг хэлцлийг тодорхой хугацаатай тохиролцсон гэрээ. ѓєрт хэрэгцээтэй хєрєнгєє тодорхой хугацааны дараа худалдан авах нєхцєлтэйгээр тђрээслэн авах хєрєнгє оруулалтын санхђђжилтийн нэг хэлбэр. Лизингийг нь ђйл ажиллагааны ба санхђђгийн гэж ангилдаг. /X.Л/

145

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Линкинг монголиа ХХК. ЧД 4-Р хороо Сђхбаатарын гудамж -2, 324099, Факс:324099, info@linkingmongolia.net Лиценз /license/.1.Заавал тусгай зєвшєєрєл авах шаардлагатай гэж заасан ђйл ажиллагаа эрхлэхийг хђссэн аж ахуй, хувь хђнд Засгийн газрын эрх бђхий байгууллагаас олгох зєвшєєрєл 2.Тодорхой ђйл ажиллагааг заасан хугацаанд эрхлэхийг зєвшєєрсєн албан ѐсны баримт бичиг 3.Патентаар хамгаалагдсан нээлт, технологи, худалдааны тэмдэг, мэдээллийг хэн нэгэнд ашиглуулахыг зєвшєєрсєн итгэмжлэл 4.Аливаа объект эзэмших эрхийн болон тусгай зєвшєєрлийн бичиг. /X.Л/ Лишцэцэг ХХК. БЗД 12-р хороо хєх тэнгэрийн гудамж 28-1-11 тоот, 99193169, Факс:4507948 lish_tsetseg@yahoo.com Лос Бандидо`с /Mexican and lndian Restaurant/. Бага тойруу, Улаанбаатар, 314167, Факс: 97695156322, 99194618, pawanmudgil@yahoo.com Луувангийн шђђс. Энэ шђђсийг ђндэсний ђйлдвэрлэгч Мон-Фрэш шђђс-ХХК д ђйлдвэрлэсэн бєгєєд 0-18градуст 12 сар хадгалах ба хэрэглэхийн ємнє сайн сэгсэрч, задалснаас хойш хєргєгчинд 3-аас дээшгђй хоног хадгална. Найрлагандаа луувангийн концентрат, нимбэгийн хђчил, сахарын сироп, ђнэр амт оруулагч, А, С, Е витамин, зєєлрђђлсэн усыг агуулна. Ногооны дээд луувангийн шим шђђсийг дээжлэн авч, дэлхийн тэргђђний ТетраПак-ийн технологиор ариутган савласан бђтээгдэхђђн юм. Жуулчид хэрэглэвэл савлагаа сайтай мєн амт чанартай бђтээгдэхђђн юм. Хђђхдийн єсєлтийг хурдасган, хђний биеийн дархлаа нђдний харааг сайжруулан бодисыг солилцоог эрчимжђђлж, насыг уртасгах ђр нєлєєтэй. /Т.Б/ Луужингђй ђед. Нар ба одны байрлалаар зђг чигээ амархан олж тогтоож болно. ѓдрийн 12 цагт нар чанх ємнє зђгт оршиж байдаг. Нар нэг цагт 150С орчим шилжиж явдгаар баримжаалан ямарч цаг агаарын нєхцєлд зђг чигийг хэзээ ч тогтоож болох юм:. Шєнийн цагт бол алтан гадас од хойд зђгийг заадаг. Бага долоон бурхны шанаганы бариулын сђђлийн одны харахдаа тод од бол алтан гадас юм. /Х.Л/ Луут. Завхан аймгийн Цагаанхайрхан сумын нутагт байдаг. 2904 м єндєр уул. Оройдоо ойгђй. Аргаль, янгир, ирвэс ђзэгдэнэ. /О.С/ Лђнгийн рашаан. Дорнод аймгийн Баяндун сумын нутагт оршдог. Ходоодны хђчил ихсэх, цээж хорсох, гулгих зэрэг дотрын євчинд уухаас гадна, уушигны євчинд хэрэглэнэ. Нилээд их цацраг идэвхит чанартай, тємрийн бал амттай, ђнэр єнгєгђй, тунгалаг цэнгэг, нєєц ундрага ихтэй. Хлорит, сульфат, гидрокарбонат, натри, кальци, магни, тємрийн найрлагатай, нђђрс хђчлийн хийтэй, эрдэсжилт багатай. /О.С/ Лха ХХК. СБД, СТѓ Г корпус, 311988, Факс:311988, Monasahitour@yahoo.com Вебсайт:www.monasahitour.mn Лхаа хайрхан. Говь-Алтай аймгийн Алтай сумын нутаг дахь Аж богдын нурууны зђђн талд байдаг 2200м єндєр, салаа оргилтой шовх уул. Аргаль, янгир, ирвэстэй. /О.С/ Лхачинвандад. Сђхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан сумын нутагт улсын хил дагуу оршдог 1462 м єндєр – дархан цаазат уул. Урт нь 50км, єргєн нь 20км. Аргайт хар, гялтгануур, шђлтлэг боржин, хєдєн цагаант, хувирмал занар, боржин, хєрзєн гэх мэт чулуулагаас тогтжээ. 1960-аад оноос дархан цаазтай байв. 100 орчим бугатай. /О.С/ Лигийн хоолой. Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын тєвєєс зђђн урагш 70 гаруй км ђргэлжилдэг. 100-1300м єндєрт элс хужир марзат хоолой. Хулан ђзэгддэг./О.С/ Лундааганзага ХХК. БГД 3-р хороо Тээвэрчдийн гудамж, Утас:328572, 321715, Факс:321715, И-Мэйл:LG@mbox.mn Луноба ХХК. СБД, СТѓ Мэйл:lunobatour@mobinet.mn

708

Лэжиндэри Монголиа ХХК. ЧД Мэйл:info@legendarymongolia.com

тоот, 2-р

Утас: хороо

146

318186, 27-р

99118840,

байр

6

тоот,

Факс:

325838,

И-

Утас:99291936,

И-

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Лэман ХХК. СБД 11-р хороолол 7-р хороо Сэлбэ Плаза Тєв 4-р давхар, Утас:354171, 91911331, Факс:354171, И-Мэйл:tsogzol@hotmail.com

147

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

М Май ХХК. СБД. СТѓ 518 тоот, Утас: 313414, 99192607 МАКО ХХК. СБД 6-р хороо Бага тойруу 28-р байр, 26 тоот, утас: 310110, ИМэйл:mako@magicnet.mn МАНА ХХК. СХД МЗН-ны байр 319 тоот, Утас:316721, 632399, Факс:316721 Манан. Усан болон мєсєн дуслаар агаар хэт ханах ђзэгдлийг манан гэнэ. Манан ђђсэж бий болох нєхцлєєрєє олон янз байдаг. Цацрагийн манан, нђђдлийн манан, ууршилтын манан, гэрлийн манан, уулын манан г.м манангууд байна. Цацрагийн манан – шєнийн цагт, нђђдлийн манан – агаарын дулаан шилжэн хєдлєх ђед, ууршилтын манан – хуурай газраас хђйтэн агаар усан сан дээгђђр нђђж єнгєрєхєд, гэрлийн манан – нарны гэрлийн нєлєєгєєр, уулын манан – уулын єндєршлийн зєрђђгээс тус туий ђђсдэг. Монголд ихэвчлэн цацрагийн манан ђђсдэг. 1-р сард хамгийн их манантай байх газар Их нууруудын хотгор, Улаангом хот. /Х.А/ Мантуун бууз. Мантууны бэлэн зуурмагаас таслан авч дугуйлж элдээд голд нь шанзаа тавьж захыг нь хумхиж чимхээд тосолсон буузны жигнђђрт тавьж 25-30мин жигнэж болгоно. /Т.Б/ Мєндєр Агаарт буй усны дуслууд огцом хђйтрэлтээс болж хатуужиж мєндєр болдог. /Х.А/ Мандаалай тур ХХК. ЧД 4-р хороо 14-р байр 22 тоот, Утас: 95153837, 324588, ИМэйл:Edita_uran@yahoo.com Мандаат хайрхан ХХК. ЧД Тєрийн ємчийн 4-р байр, Утас: 99114853, 450198 Мандухай єргєє ХХК. БГД 1-р хороо УБТЗ-ын бизнес тєв, Утас:306358, 95155825, Факс:366654 Мандухай хатан. Мандухай хатан бол Энгђд отгийн Чоросбайн Тємєр Чинсаны охин. Мандуул хааны бага хатан. Мандуул хаан ширээнд суугаад асар удалгђй 42 насандаа таалал тєгсчээ. Мандуул хааныг таалал тєгсєхєд тђђний их хђђ болон Баянмєнх хаан суух ѐстой байсан боловч тэрээр их ђймээнд алагдаж, нэг хэсэг хааны орыг эзлэх хђнгђй болоход хаан ширээний тєлєє феодалуудын тэмцэл нилээд ширђђн єрнєж эхэлсэн. Мандуул хааны бага хатан Мандухай хатан хорин хэдэн настай бэлэвсэн ђлдсэн хэдий ч хаан тєрийн ђе залгах удам угсааг таслахгђй улс орныг нэг жолоонд нэгтгэн захирахын тулд Жоно Баянмєнхийн хђђ долоон настай Батмєнхийг Даян хаан гэж єргємжлєєд єєрийгєє хатан хэмээн зарлаж улс тєрийн амьдралд илэрхийлэн оролцож эхэлсэн ажээ. Мандухай феодалуудын тусгаар байдлыг устгахын тулд юуны урьд Дєрвєн ойрадыг дагуулан нэгтгэхийг чухалчилж єєрийн биеэр цэрэглэн мордож, ойрадуудыг Тас-Бђрт гэдэг газар байлдан дарж хааны захиргаанд оруулжээ. Ийнхђђ Мандухай цэцэн хатан Батмєнх Даян хааны нэрийн доор нэг хэсэг тєрийн жолоог атгаж, феодалуудын тусгаар байдлыг эцэс болгож тєвлєрсєн улс байгуулахад ихэд хђчин зђтгэжээ. Мандухай хатан тєрийн тусгаар тогтнолыг бэхжђђлэхэд ђнэхээр гавъяат ђйлс бђтээсэн бєгєєд Монголын тђђхнээ ―цэцэн‖ хэмээн алдаршжээ. /X.Л/ Манзушир жуулчны бааз /Тєв аймгийн ЗДТГ-ын Нийтийн ђйлчилгээний газар/. Байршил: Тєв аймгийн Зуунмод сумын нутагт Богд хаан уулын Манзуширын аманд, /УБ-52км, аймгийн тєвєєс хойш 7км/, Утас:22535, Гэр:7, Ор:38 Манзуширийн хийд. Энэ хийд нь 1758 онд байгуулагдсан ба хэлмэгдђђлэлтийн ђед нураагдсан энд 1726 онд цутгаж хийсэн Хђрэл тогоо байдаг энэ тогооны амсар нь 215 см диаметртэй ,гђн нь 140 см, багтаамж нь 1800 литр, хђнд нь 2 тн ажээ. Энэ тогоонд 2 ђхрийн буюу 10 хонины махыг чанахад 4 тэрэг тђлээ тђлдэг байжээ. Нэг удаад 1000 хђний хоол бэлтгэж байсан гэнэ. Манзуширийн хийдийн туурьд боржин чулуун хадан дээр ухан сийлж уран гоѐ бђтээсэн 2 м орчим єндєр єргєнтэй бурханы зураг бий. /X.Л/

148

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Мануул ХХК. СБД 2-р хороо Сант-Асар ђйлчилгээний тєвийн 312 тоот, Утас: 95152828, 99116870, 99192979, И-Мэйл:jpuji@hotmail.com Марал трейвэл ХХК. ХУД 8-р хороо, Утас: 99195830, И-Мэйл:Naturetb@yahoo.com Маршрут. Урьдчилан тогтоож тэмдэглэсэн аяллын зам, чиглэл замнал буюу газарзђйн цэгђђдийн дараалал. Аяллын маршрутыг шууд, шулуун, цацраг, тойрог, хосолсон гэж ангилдаг. /Х.А/ МАТ D&G ХХК. СБД 8-р хороо Тѓ-ийн 9-р байр 35 тоот, Утас: 327837, Факс:327837, ИМэйл:mat@magicnet.mn Материалын цэс. Тєлєвлєгєєт цэсэнд тусгагдсан хоол, бђтээгдэхђђнийг ђйлдвэрлэхэд шаардагдах хђнсний тђђхий эд материалын нэр тєрлийн жагсаалт, тоо хэмжээг материалын цэс гэнэ. Материалын цэсэнд тусгагдсан хђнсний барааг захиалан татан авах, нєєцлєх замаар материал хангамжийг зохион байгуулж ђйлдвэрлэлийг жигд тасралтгђй явуулах урьдчилсан нєхцлийг хангана. /Т.Б/ Махан хоол. Малчин ард олон урин дулаан цагт цагаан идээ, айраг цагаа, харин хђйтэн сэрђђний улиралд махан хоолыг нилээд хэрэглэдэг.Махан хоолонд бог болон бод малын махнаас гадна ангийн мах багагђй байрыг эзэлнэ. Махан хоолыг бђхэл махан,дотор махан, таван цулын, холимог хэмээн ангилдаг. /Т.Б/ Машинт зочид буудал /Motor inns and motor ladges/. Буудлаас тээврийн хэрэгслийн буудал хђртэл зочныг хђргэж єгдєг онцлогтой зочид буудал юм. /Т.Б/ МГЛ голден ийгл кашимер продукт ХХК. Дархан-Уул аймаг, Дархан нэхий ХК-ны байр 3-р давхар, Утас: 452938, 01372-27723, 99152603 МГЛ транс ХХК. БГД , ОУЗТТєв, Утас:942133, 944021,942132,99112860, И-Мэйл:mgltrans@magicnet.mn Мелоди тур ХХК. Хаяг: БЗД 1-р хороо, Цэцэг зочид буудал 203 тоот, Утас: 99116042, 460668, Факс:460678, И-Мэйл:Melody-tour@magicnet.mn Менежмент. Менежментийн талаар олон янзын тодорхойлолт єгч болно. Эрт дээр ђед ―хђмђђсээр яг юуг хийлгэхийг хђсэж байгаагаа мэдсэний ђндсэн дээр хамгийн зардал багатай, шилдэг аргаар тухайн ажлыг гђйцэтгђђлэх‖ хэмээн тодорхойлж байжээ. ѓнєє ђед менежмент иж бђрэн ђйл явц болсонтой холбоотойгоор тђђнд тодорхойлолт єгєхийн ємнє байгууллагын талаар ойлголттой болсон байх шаардлагатай. Байгууллага гэдэг нь зорилгодоо хђрэхийн тулд зохион байгуулагдсан хамтран ажиллаж буй хоѐр буюу тђђнээс дээш хђмђђсийн нэгдэл юм. Системийн онолын ђђднээс аливаа байгууллага хђний /менежерийн авъяас, ажиллах хђч/, санхђђгийн /урт богино хугацааны капитал/, биет /тђђхий эд, барилга, тоног тєхєєрємж/, мэдээллийн /шаардлага хангахуйц мэдээ, єгєгдєл/ хэмээх дєрвєн тєрлийн орц буюу нєєцийг гадаад орчноосоо авдаг. ёђнд ђндэслэн менежментийг тодорхойлвол байгууллагын зорилгод хђрэхийн тулд нєєцђђдийг ђр ашигтай, ђр дђнтэй арга замаар тєлєвлєж шийдвэр гаргах, зохион байгуулах, манлайлах, хянах ђйл ажиллагаануудын нэгдэл мєн./Х.А/ МЖСиндинг индастрал ХХК. Хаяг: СанктПетербург ђйлчилгээний тєвийн байр 2 давхарт, Утас:310530 И-Мэйл:Sindong n@mbox.mn Миллион доллар ХХК. ЧД Энх тайван найрамдлын ордон, Утас: 320460, 99193241, Факс: 328433 И-Мэйл: million@magicnet.mn Минор тур ХХК. БГД 3-р хороолол 21-10 тоот, Утас: 95153210, И-Мэйл: minor_tour@mol.mn Минжийн рашаан. Сэлэнгэ, Тєв аймгийн заагт Мєнгєнморьт сумын хойд захын ой хєвчид оршдог. Мэдрэл, ђе мєч, гэдэс дотрын элдэв євчин зэрэгт сайн. /О.С/ Мишээл зочид буудал. Залуучууд гудамж 13-2, Утас: 325525, 327289, Факс: 325674,

149

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

И-мэйл: michelle@mongol.net Мишээл экспо. Монголын аялал жуулчлалын ђзэсгэлэн сђђлийн 3 жилд Таван Эрдэнэ компанийн Мишээл экспо ђзэсгэлэнгийн зориулалтын байранд болсон бєгєєд 2006 оны 03-р сарын 25, 26-д 4 дэх жилдээ зохиогдох гэж байна. Их Монгол-800 жилийн ойг угтан 2005 оны 12р сарын 03, 04-нд зохион байгуулсан ђзэсгэлэнд Монголоос 100 орчим жуулчны бааз, тур оператор 10 гаруй зочид буудал, гар урлалын 20 гаруй байгууллага оролцож, 6000 гаруй хђн ђзэж сонирхжээ. Хаяг: Улаанбаатар хот Хан-Уул дђђрэг, Эрэл банкны замын урд, Таван Эрдэнэ ХХК-ны байранд. Харилцах хаяг 344493, 342631, Факс: 345054. /Х.А/ МКБан ХХК. МёЭ-ийн холбоочдын байр 213 тоот, Утас:323208 МНН бар ХХК. СХД, Мон инж бар ХК-ний Барилгачин ЗБ-ын байранд, Утас:684876, 689584, 96161583 Монбєєд ХХК. НТГ, Тѓ-ийн 4-р байр 3 тоот, Утас: 685597, Факс: 684180 Могод Алтайд трейвэл ХХК. ХУД 3-р хороо Тулга ХХК-ийн байр, Утас: 344068, 99168591, И-Мэйл:deleg@mobinet.mn Могод уул. Булган аймгийн Могод, Хишиг-ѓндєр сумдын заагт байдаг 2139м єндєр уул. Эгцэвтэр хажуутай, бага зэрэг модтой, бор гєрєєс, тарвагатай, ойт хээр, хээрийн ургамалтай. /О.С/ Могойд хатгуулбал яах вэ. Хортой могойд хазуулахыг могойд хатгуулах гэж ярьдаг. Хортой могойд хазуулбал хђн хазуулсан хэсэгт чинэрэн євдєж улайхаас гадна тэр эрхтэн дагуудаа зурвас улайна. Тэр дорхноо ам хатаж цангах, хэл ороолдох, нойр хђрч бєєлжих, суулгах зэрэг шинжђђд илэрнэ. Их хордсон ђед ђхэж болно. Могойд хазуулбал хазсан талын дээд талаар чанга боож хазсан шархан дээд банк тавьж хортой цусыг соруулах хэрэгтэй. Банк тавихдаа модон хєвєн хийж спиртээр чийглэн асаагаад банканд хийж 1-2 секунд байлгаад банкаа шархан дээр хємрєн тавина. Банкийг сорж эхэлмэгц боолтоо сулруулсаар бђр авах хэрэгтэй. Банк сорж дуусаад аяндаа сулрахад нь авч шарханд иод, марганц тђрхэнэ. Хэрэв банк тавьж хортой цусыг соруулах боломжгђй бол боолтыг сулруулахгђй байж эмчид яаралтай хђргэнэ. Ер нь могойд хазуулсан хђнд халуун цай, кофе, сђђ єгєх хэрэгтэй. /X.Л/ Могой. Мєлхєгчдийн анги хайрстны салбар баг. Урт нарийнхан биетэй 8см-ээс 10м. 12 овгийн 2500гаруй зђйл бий. Эрхтэн нь цуварч байрласан, ихэнхдээ нэг уушигтай, хєлгђй. Монголын могойн 500 орчим зђйл нь хортой. Антарктидаас бусад бђх тивд тархсан, далайд амьдрагчид ч бий. Могойн хорыг эмнэлэгт хэрэглэдэг. Олон улсын ―улаан номд‖ 26, Монголын ―улаан номд‖ 2 зђйл тэмдэглэгдсэн./О.С/ Могойн гол. Архангай аймгийн нутаг Ар булгийн даваанаас эх авч Хђнђй голд цутгадаг. Урт 60км орчим./ О.С/ Могойн гол. Булган аймгийн Бђрэгийн нуруунаас эх авч Орхон голд цутгадаг. Урт нь 35км ай савын талбай 270км кв. Загастай. /О.С/ Могойн гол. Говь-Алтай аймгийн нутаг Монгол Алтайн нурууны єврєєс эх авч Биж голд цутгадаг. Урт нь 30км. Эхэндээ хавцлаар урсана. /О.С/ Могойн гол. Хєвсгєл аймгийн Цагаан-Уул сумын нутаг Буш-ѓндєрийн нуруунаас эх авч Тэс голд цутгадаг. Урт нь 50км. Хєндийд нь идлэг шонхор элбэг. /О.С/ Могойн гол. Хєвсгєл аймгийн Цэцэрлэг сумын нутагт Тэсийн голын урд оршдог уурхайчны суурин. 0.4мян хђн амтай. Нђђрс ил олборлож, Хєвсгєл, Завхан, Увс аймгуудын хэрэгцээнд нийлђђлдэг./О.С/ Могойн нуруу. Хєвсгєл аймгийн Цагаан-ёђр сумын нутгаар урсдаг Уйлганы голын савд байдаг битђђ ойгоор хучигдсан 1735 м єндєр нуруу. Ой мод, ан амьтан, ангийн шувуу, самар, жимс элбэгтэй. /О.С/ Могойн тээг. Баянхонгор аймгийн Баацагаан сумын зђђн хойд захад оршдог 1615м єндєр тээг. ѓвєрмєц байрлал тогтоцтой. /О.С/

150

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Могойн улаан уул. Ховд аймгийн Булган сумын нутаг оршдог 2626м єндєр уул. Аргаль, янгир, ирвэс, чонотой. /Х.Л/ Могойн ђзђђрийн дурсгал. Говь-Алтай аймгийн Бигэр сумын нутаг Могойн ђзђђр орчимд буй хђрэл ба тємєр зэвсгийн тђрђђ ђеийн дурсгал дугуй чулуун далантай том жижиг нийлсэн 60 гаруй булш бђхий дурсгал. /О.С/ Могойн Шинэ усны хєшєє. Булган аймгийн Сайхан сум, Архангай аймгийн Хайрхан сумын заагт Могойн Шинэ ус гэдэг газарт байдаг VIII зууны ђеийн Уйгурын хаанд зориулан босгосон орхон бичээс бђхий хєшєє./О.С/ Могойтын амны дурсгал. Баян-ѓлгий аймгийн Цэнгэл сумын Могойтын аманд буй VI-VIII зууны ђеийн дурсгал 3-н дєрвєлжин чулуун хашлага, 3-н хђн чулуу, зэл чулуу байдаг. /О.С/ Могойтын даваа. Архангай аймгийн Цэнхэр сумын нутаг Суварга Хайрхан уулын зђђн ємнє Орхон голын эхний 2900м єндєр даваа. ёзэсгэлэнт, бартаатай. /О.С/ Могойтын халуун рашаан. ѓвєрхангай аймгийн Бат-ѓлзий сумын тєвєєс урагш 10км Могойтын амны эхэнд оршдог. Мэдрэл ђе мєч, умай, бєєр, нуруу, ходоод, гэдэс, олгой, элэг, цєс, уушги зђрхний євчин анагаахад хэрэглэнэ. /О.С/ Модернмон ХХК. БГД 2-р хороо Панорама зочид буудал, Утас:322140, 99173271, 99254435 И-Мэйл:modernmon@magicnet.mn Модон хєл. Булган аймгийн Тэшиг сумын нутагт улсын хил дагуу сунаж тогтсон Зэдийн нурууны салбарт 1938м єндєр уул. Баавгай, буга, бор гєрєєс, чоно, ангийн шувуу элбэг. /О.С/ Модонгийн худаг. Сђхбаатар аймгийн Тђвшинширээ сумын тєвєєс баруун тийш 15км-т оршдог цэнгэг устай. Ходоодны хђчил ихсэх, элэг цєсний євчин зэргийг анагаахад хэрэглэдэг. /О.С/ Модтой хамар. Дорнод аймгийн Сђмбэр сумын нутгаар урсдаг Нємрєгийн голын эхэнд улсын хил дээр байдаг,1290м єндєр манай улсын хамгийн зђђн захын цэг. /О.С/ Можоогийн хадны зураг. Увс аймгийн Сагил сумын нутаг ёђрэг нуурын баруун этгээдээс цутгах Цагаан голын аманд орших хадтай хошууг Можоо гэнэ. Энэ хошууны ногоон саарал туяатай хадан дээр аргаль, хђн, янгир, тэмээ, нохой, ђхэр зэргийг зуран сийлсэн том жижиг 100аад томоохон зураг бий. Шинэ чулуун зэвсгийн ђед холбогдоно гэж ђздэг 1998 онд улсын хамгаалалтанд авчээ. /X.Л/ Мойлтын ам. Хархориноос баруун хойно нь 2км-т, Орхоны баруун эрэгт Хархориноос Архангай руу аялах замын баруун талд оршдог. Хуучин чулуун зэвсгийн ђеийн чулууны дархны газрын буурь, элэгний рашаан бий. ёнэр, єнгє, амтгђй тунгалаг устай. Ходоодны хђчил ихсэх зэрэг євчин анагаахад хэрэглэнэ. /X.Л/ Молор жуулчны бааз /Молор жуулчин ХХК/. Байршил: Нийслэлийн Налайх дђђрэг ѓвєр горхийн баруун салаа Номтын євєрт хэмээх газарт УБ-55км, Тэрэлж рђђ явсан тєв замаас зђђн гар тийш эргээд 5км/ Утас:350921, 99195355, 310045, И-Мэйл: molor_juulchin@yahoo.com, Гэр:12, Ор:30 Молцог элс. Сђхбаатар аймгийн Онгон, Дарьганга сумын нутагт 248 ам дєрвєлжин км талбай эзлэн орших євс ургамлаар бэхлэгдсэн манхтай элс. Энэ элсний захаар олон нуур бий. Элсний захад Дарьганга сумын тєвийн дэргэд орших Дагшин нуурын эрэг дээр амралтын газар бий. /X.Л/ Молцог элс. Тєв аймгийн Аргалант сумын нутагт Хєшєєт уулаас хойш 15км зайд оршдог элс. Салхи усны гаралтай, євслєг, сєєглєг ургамлаар бэхлэгдсэн бэлчээрийн ач холбогдолтой. Нийслэлд хамгийн ойр элсэн манхан, жуулчны бааз бий. /О.С/ Молцог элс жуулчны бааз /Луноба ХХК/. Сђхбаатар дђђрэг,2-р хороо,28-4 тоот, Байршил: Тєв аймгийн Аргалант сум, Хустайн нуруунд, /УБ-аас 95км,УБ-Хархорины тєв замаас урагш шороон замаар 5км/, Утас:318186, 99118840, Факс: 325838, И-Мэйл: lunobatour@mobinet.mn, Гэр:11, Ор:40

151

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Мон-Агро ХХК. БЗД 6-р хороо Энхтайваны-16, Нэгдэлчин ЗБ, Утас :453230, 451609, Факс: 458103 Монаналитик ХХК. СБД. Амарын гудамж, ёнэн сонины байр 204 тоот, Утас: 323402, Факс: 312674 И-Мэйл: Smgroup@mobinet.mn Монанд ХХК. СБД Тѓ-ийн Мэйл:monand@magicnet.mn

4-р

байр

11

тоот,

Утас:

452238,

Факс:

452238,

И-

Мон Алтай Жуулчин ХХК. Ховд аймаг, Жаргалант сум, Утас: 043-24-46, 365813 Монбєєд ХХК. НТГ, Тѓ-ийн 4-р байр 3 тоот, Утас:685597, Факс: 684180 Монгайд ХХК. БГД 1-р хороо 12-р байрны 1 тоот, Утас: 99190996, И-мэйл:Guide@magicnet.mn Монгол адуу. Чийрэг биетэй, бэлчээрээр тарга хђч сайн авдаг. Ажил эдэлгээнд сайн зохицсон адуу. Азарга 345-380кг, гђђ 300-340кг жинтэй. Адууны мах илчлэг чанар, азотлог бодисоор ђхрийн махнаас илђђ. Тєрєл бђрийн витаминаар баялаг, єєх нь ханаагђй єєхєн хђчил ихтэй байдаг. Гђђнээс хоногт 4-6л , саалийн хугацаанд 300-500л сђђ саадаг. Бие багатай ч тэсвэр сайтай Монгол адуу жуулчдад єндєр сэтгэгдэл тєрђђлдэг. /О.С/ Монгол Алтай жуулчны бааз /Монгол алтай тур ХХК/. Хаяг: СБД, Соѐлын тєв єргєє-515 тоот, Байршил: Булган аймгийн Рашаант сумын Хар бууц гэдэг газарт, /УБ-аас 270км, Рашаант сумын тєвєєс баруун тийш 16км, Элсэн тасархайн зђђн талаас хойш салсан шороон замаар 1км/, Утас:313152, 313153, 91195935, И-Мэйл: monaltai@mongol.net, Гэр:23, Ор: 75 Монгол Алтайн уулс. Энэ уулс нь Монгол орны баруун захын Монгол Алтай, Сийлхэм, Хархираа, Тђргэний уулсыг хамран, баруун хойноос зђђн урагшаа сунаж тогтсон. Нийт урт нь 800-аад км ђргэлжилдэг. ѓргєн нь баруун хойд хэсэгтээ 370-аад км, зђђн урд зђг рђђ нарийссаар 150-160 км болно. Монгол Алтайн улс нь Алтайн уулархаг мужид багтах бєгєєд Гичгэний нуруугаар Монгол Алтай, Говь Алтай гэж хоѐр хуваагдана. Монгол Алтайн мужид манай орны Баян-ѓлгий аймаг бђхлээрээ багтахаас гадна Увс аймгийн баруун хэсэг, Ховд, Говь-Алтай аймгудын дунд хэсэг тус тус хамаарна. Хамгийн єндєр цэг нь Монгол орны хамгийн єндєр оргил болох дтд 4374м-ийн єндєрт орших Алтай Таван Богд уулын Найрамдал оргил юм. /Х.А/ Монгол Алтай трейвэл ХХК. БЗД Чингис зочид буудал, Утас:323930,325188, 312788, Факс: 325188 И-Мэйл:surmaa@magicnet.mn Монгол аутбак ХХК. СБД mongoliaoutback@magicnet.mn

Тѓ-ийн

1-р

байр

704

тоот,

Утас:

99112577,

Монгол ардын бђжиг. Монгол ардын бђжгийн нэн эртний хэлбэр, олноороо тойрон, дуулан бђждэг бђжиг юм. Эртний Монголын ―дэвсэх мод― бђжиг болон буга согооны бђжиг, хурын бђжиг, хђрээны бђжиг зэрэг амьтны зан байдал хєдєлгєєнийг дууриан харуулсан олон зђйл бђжиг байв. Монголын нууц товчоонд саглагар модны доор євдгєє єгцєртєл хавиргаа хагцартал бђжин байгааг ђзђђлдэг. Монгол ардын бђжиг ийнхђђ эртний уламжлалтай тєдийгђй, бђжгэндээ ямар нэгэн ђйл явдлыг дђрсэлдэг. Монгол олон овог, аймаг бђр єєрийн євєрмєц онцлог бђжигтэй. Буриадууд ѐохор, хатир Ойрад Монголчуудын бий биелгээ г.м шалгарсан хэлбэрђђд одоог хђртэл уламжлагджээ. Монгол бђжгийн нэг сонирхолтой тєрєл нь шашны зан ђйлсийн тєрєлд багтах ―цамын бђжиг‖ бєгєєд бурхны шашны домгийн ђйл явдлыг олон бђжигчид нарийн чанд дэг ѐсыг баримтлан, бурхад хийгээд тэдний дагуул янз бђрийн ан амьтдын баг хувцас ємсєн бђждэг байна. Монгол цам нь Тєвдийн ламын цамын дэг, Дашлхђмбийн цамын дэг гэх мэтээс гадна томоохон сђм хийдђђд єєрийн онцлог цамын дэгтэй байжээ. /X.Л/ Монгол ардын оньсон наадам. Монгол ардын уламжлалт наадмын нэгэн анги. Монголчууд эрт дээр ђеэс эдђгээ хђртэл оньслох тђгжих арга дээр ђндэслэн хоѐрдогч 673ш модноос бђрдэх олон наадмыг бђтээжээ. Оньслох арга ахуйн амьдрал болон хєдєє аж ахуйн тоног хэрэгсэл, барилгийг хадаасгђй хийхэд сургах сургууль болдог. /О.С/ Монгол ардын тоглоом. Бие бялдар оюун ухааныг хєгжђђлэхэд тус тєхєм ђзђђлдэг Монгол ђндэсний тоглоом. Ардын уламжлалт модонд асах, модонд дђђжигнэх, модон дээгђђр явж юм

152

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

хђргэх, хєєцєлдєх, харайх, нуугдах, бай онох, туулай намнах, чємєг таших, ширдэг татах, тэнгэ шђђрэх, 32 цагаан лонх тоолох гэх мэт олон тоглоом Монгол орны єнцєг булан бђрд их тархсан байдаг. /О.С/ Монгол ардын уртын дуу. Монгол ардын уртын дуу нь шђлгийн урттай холбоотой бус хєг аялгууны урт цээлхэнээрээ ―уртын дуу‖ гэж нэрлэгджээ. Монгол хђн олон зуун жилийн туршид эрхлэн ирсэн аж ахуй, оршин буй байгаль дэлхийтэйгээ холбон уртын дууг бий болгожээ. Уртын дуу цагийн шалгарлыг давах урт настай аж. ―Хоѐр загалын‖ тухай дуу 800 жил, ―Тђмэн эх‖ дуу 300 орчим жил дуулагдаж байх жишээтэй. Уртын дуунд газар дэлхий тэнгэр хурмаст уул, ус, ард тђмний сайн сайхан амьдрал, тэмцэл, хайр сэтгэлийн уянга хђний амьдралын баяр гунигийг илэрхийлэн дђрсэлдэг ажээ. Ихэвчлэн гђн ухааны сэтгэлгээгээр зохиосон байна. Уртын дуу нь тєв халхын нутагт голлон дэлгэрсэн бєгєєд дуулах намба, нугалаа, шуранхайн аялгуугаар нь боржгон, баруун аймгийн, тєв халхын, зђђн аймгийн, Баянбараатын гэх мэтээр нэрэлдэг. Монгол улсад мэргэжлийн урлаг хєгжиж буй болсон ђеэс эхлэн уртын дууны энэхђђ олон хийц маяг, ая аялгуу тєв болон зђђн аймгийн аялгуунд голлон нэгдэж, тайзны урлагийн нэгэн эрхэмсэг тєрєл болон тєгєлдєржин хєгжжээ. /X.Л/ Монгол байгаль ХХК. ѓмнєговь, Даланзадгад. Утас:2475, 3116, Монгол бєхийн барилдаан. Эрийн гурван наадмын нэг. Монгол бєхийн барилдаан зан ђйл, биеийн тамир, соѐл, урлаг, хосолсон биеийн тамирын євєрмєц тєрєл юм. Монгол бєхийн барилдаанд жин, насны ялгаагђй, барилдахыг хђссэн хђн бђхэн нийтлэгээр орж барилддаг онцлогтой бєгєєд єрсєлдєгчийнхєє бие євдгийг газарт хђргэвэл ялсанд тооцдог. Улсын их баяр наадамд 256, 512, 1024 бєх орон нутгийн наадамд 32, 64, 128, 256 бєх барилддаг. /О.С/ Монгол буга ХХК. БЗД Спортын тєв ордон, Утас: 99119897, Факс: 327668 Монголгеотест ХХК. ЧД 6-р хороо 30-9 тоот, Утас: 313342, 90901384, 99119574, Факс:313342 И-Мэйл:mongolgeotest@magicnet.mn Монгол гутал. Монгол хувцасны нэгэн зђйл. Монгол гутлыг хийц зориулалтаар нь ажлынх, гоѐлынх гэж ангилна. Ажлын гутал нь ширмэл эсгий ул, зузаан тђрий, зулаг, хавчаар, зэргээс бђтэх ба хђний хєлд эвтэй, унаа уналгаар явах, дєрєє дєрєєлєхєд тохирсон байдаг. Гоѐлын гутал тђрийгээрээ хєєлєг эмжээр зулаг шанаа эсгий зэрэгтэй шаглаж оѐсон угалзтай байдаг. Монгол гутлын оймсыг нимгэн эсгийгээр хийж хараалдаг. /О.С/ Монгол гэр. Малчин ардын нутаг сэлгэн нђђдэллэхэд тохирсон ачиж тээхэд хєнгєн, барьж буулгахад авсаархан сууц. Монгол гэр нь тооно, унь, хаалга, хана, багана тэргђђтэн яс модтой. Доторх зайг хоймор, баруун зђђн гал голомт, ђђдэн тал гэж хуваадаг. Монгол гэр бол жуулчдын сонирхлыг хамгийн их тєрђђлдэг ђзмэр болно. /О.С/ Монгол дагуур ДЦГ. Дорнод аймгийн Чулуунхороот сумын нутаг дахь ―А‖ хэсэг, Чулуунхороот, Гурванзагал, Дашбалбар сумын заагт орших ―Б‖ хэсэг гэсэн хоѐр хэсгээс тогтоно.1992 онд УБХ-ын 11 дђгээр тогтоолоор анх дархалсан. 1995 онд УИХ-ын 26 дугаар тогтоолоор дархан цаазат газрын ангиллаар баталгаажуулжээ. 103016 га талбайтай. Амьтан,ургамал, газар зђйн євєрмєц шинжийг агуулсан. Дагуурын хээр тал,ус намаг, тэдгээрийн амьтан, ургамлын ертєнцийг хамгаалах зорилгоор байгуулагдсан. Улз голын дагуух зурвас газар болон улсын хилийн дагуух Хєх уулсаас Тарь нуур хђртэлх зурвас газрыг хамарна. Манай оронд тохиолдох 2 зђйлийн шинэсний хиллэх зааг бєгєєд биологи, эдийн засгийн ђлэмж ач холбогдолтой. Сибирийн болон Дагуурын шинэсний эрлийз шинэс энд ургана. Нђђдлийн шувуудыг хамгаалах зорилгоор 1997 онд Орос, Хятад, Монголын хамтарсан дархан газрыг байгуулсан. 1994 онд Рамсарын конвенцийн жагсаалтанд бђртгэгдсэн байна. /Х.А/ Монгол далай жуулчны бааз /Тосгол ХХК/. СБД, Эрхђђгийн гудамж, Монголын Ардчилсан Холбооны байр, Байршил: Хєвсгєл аймгийн Хатгал тосгон, Хєвсгєл нуурын зђђн эрэгт Хар толгой гэдэг газарт, /УБ-аас 800км, аймгийн тєвєєс 110км, Хатгалаас баруун тийш Эгийн голын гђђрээр гарч 12км/, Утас:353406, 360119, И-Мэйл: mongoldalai@magicnet.mn, Гэр:9, Ор:36 Монгол дуурь. Монголын орчин ђеийн хєгжлийн урлагийн оргилын нэг нь ―Учиртай гурван толгой― хэмээх ђндэсний дуурь болно. Д. Нацагдорж энэхђђ Цомнолыг анх ―Даа вангийн Юндэн гєєгєє― ардын дуунаас сэдэвлэн бичиж, Д.Намдаг анх удаа сайжруулан тавьснаас хойш

153

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

ђе ђеийн театр урлагийн зђтгэлтнђђд авьяас билгээ сорин улам тєгєлдєржђђлж боловсруулсан. Монголын урлагийн ажилтны холбооны хорооноос эрхлэн ―Учиртай гурван толгой― дуурийн шилдэг дђрийн улсын уралдааныг зохион байгуулдаг уламжлалтай болсон. /X.Л/ Монгол дээл. Монголчуудын нэг зђйл гадуур хувцас. Монгол дээл энгэр, зах, ханцуй, хормой, тасам, ташаа, товч, шилбэ, єнгє, дотор, оноо, ташир, тэргђђтнээс бђрддэг. Монгол дээлийг дан, давхар, даавуун, илгэн, хєвєнтэй, хурган, сэгсђђргэн, сармай, азарган, нэхий, ишгэн, ямаан, ђнэгэн, хярсан гэж хийсэн эд болон аль улиралд зориулснаар нь ялгадаг. Мориор сэрђђн цагт аялахад Монгол дээл их тохиромжтой. /О.С/ Монгол зураг. Монгол зураг хэмээн нэрлэгддэг бурхан зураг нь уран сайхны тогтсон хэллэг, євєрмєц арга барилтай, чєлєєт сэтгэлгээгээр урлан бђтээдэг. Энэхђђ євєрмєц арга нь Хђннђгийн ђеэс ђђсэлтэй. Монголын ђндэсний уран зураг нь ард тђмний аж амьдрал, зан ђйл, угсаатны зђйн онцлогийг нэг хавтгай дээр олон ђйл явдлыг нарийн тоочин нэн тодорхой дђрслэн ђзђђлэхдээ єнгийн болон хээ угалзын дђрсийн, бэлэгдлийг эрхэмлэсэн, чимэглэлийн єнгє аястай бђтээдгээрээ Японы нихоню, Хятадын гохуа, Солонгосын чосонхва зургуудаас ялгардаг байна. Монголын зураачид эрт ђеэс ђндсэн єнгђђдийг эцэг, эх, хђђ єнгє гэж ангилаад, эцэг єнгєнд улаан, хєх, шар эх єнгєнд цагаан хђђ єнгєнд саармаг єнгийг оруулдаг байна. Монгол зурагт нагтан, гартан зэрэг дђрслэлийн хэд хэдэн арга бий. Энэ нь хар, улаан, цагаан дэвсгэр дээр амтлаг голдуу єнгєєр зурах арга юм. Хар дэвсгэр дээр зурсныг нагтан гэнэ. Улаан дээр зурсаныг мартан, цагаан дээр зурсаныг гартан гэх бєгєєд ийм аргаар ихэвчлэн бурхан зураг ном хэвлэлийн зургийг зурдаг байжээ. Дугар зайсан, Эвт дєрвєн амьтан, Жаргалын найман морь, Хђрээ цам, Урт наст зургаа 6 зэрэг ард тђмний дунд ихэд дэлгэрсэн ђлгэр домгийн сэдэвтэй сайн сайхныг зєгнєн билэгдсэн утга агуулга бђхий бђтээлђђдэд Монгол зураачдын єєр єєрийн гэсэн ур ухаан євєрмєц арга барилууд шингэн ђлджээ. Монгол зургийн ардын урлалаас єнєє ђеийн мэргэжлийн урлагт хђрэхэд Цагаан жомбо, Хирдэр бурхач, Б.Шарав, ё.Ядамсђрэн, Д.Манибидар нарын олон зураач, бђтээлч онцгой ђђрэг гђйцэтгэжээ. Манай улсын ђндэсний тђђхийн музей, дђрслэх урлагийн музей, Богд хааны музей, уран зургийн галерейн сан хємрєг зэрэгт шилдэг урчуудын бђтээлђђд хадгалагдаж байна. /X.Л/ Монгол казе трейвэл ХХК. Хаяг: Баянгол ЗБ-ын баруун хойд талын 28-р байр Монгол орноор жуулчлах зуун зам. Монгол Улсын Ардын багш, Доктор, профессор нэрт газарзђйч Ш.Шагдар нь энэхђђ 3 бђлэг номоо 1995 онд анх ―Монгол орноор жуулчлах тавин зам‖ нэртэйгээр хэвлђђлж байсан бол єдгєєг хђртэл 2000, 2001, 2003, 2005 онуудад шинэчлэгдэж Англи, Монгол хэл дээр гараад байна. Тус ном нь манай оронд жуулчлах жуулчид хийгээд оюутан залуусын гол лавлах, сурах бичиг болоод байна. /Х.А/ Монгол орны онцлог газрууд. 1. Манай орны тєв хђйс нь ѓвєрхангай аймгийн Бђрд сумын тєвєєс баруун урагш 13.5 км, газарт Х.ѓ 46.52, З.У 103.50 солбилцолд орших ѓвєр хєшєєтийн булгийн эхэнд оршино. Энэ газраас хойшоо 40 км зайтай орших Ширээт цагаан нуурт 1639 онд нийслэл Улаанбаатар хотын суурьт тавигдсан газар. Энд 1979 онд тодорхойлж, 1989 онд овоо босгож, 1993 онд хђндэтгэлийн суварга босгосон. 2. Хамгийн єндєр уул Алтай Таван Богдын Хђйтэн уул 4374м єндєр.Хамгийн нам цэг Дорнод аймгийн Эрээнцав сумын нутаг дахь Хєх нуур 560м 3. Хамгийн єндєрт оршдог аймгийн тєв нь д.т.д 2181м єндєрт орших Говь-Алтай аймгийн Алтай хот. Богд уулын бараг орой гэсэн ђг. Хамгийн нам дор оршдог сум нь д.т.д 626м дэх Сэлэнгэ аймгийн Сђхбаатар хот 4. Хамгийн єндєрт оршдог сум д.т.д 2400м Ховд аймгийн Дуут сум. Хамгийн нам сум нь д.т.д.600м дэх Дорнод аймгийн Эрээнцав сум юм. /Х.Л/ Монгол сафари ХХК. БГД, МАНТЗ-ийн байранд, Утас:360267, 360067, Факс: 360067, ИМэйл:monsafari@magicnet.mn Монгол тарвага. Биеийн урт 37-63см жин 3-5кг гулууз мах нь 2.5кг. Бор шаргал зђстэй. Монгол орны уул тал хээрт их тархсан. 10-р сарын сђђлчээс 3-р сарыг дунд ђе хђртэл ичдэг. ѓвсний иш навч ђндсээр хооллодог. 4, 5-р сард 5-12 мєндєл гаргадаг. /О.С/ Монгол тур ХХК. ХУД ёйлдвэрийн район-2 ‖Мон-Итали Кашмир‖ ХХК-ийн байр, Утас:631588, 99115217, 99196804, Факс: 633285, И-Мэйл:Montour@magicnet.mn Монгол тууль. Ойрадын туульчид баатарлаг туулийн жирийн байдлаар аялгуулан дуулдаггђй хайлдаг юм. Жинхэнэ мэргэжлийн туульчин мэргэжлийн бђс нутгаас туульчин гэрийн

154

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

сургуулиас тєрж гардаг байна. Алдартай туульчдаас М.Норгин /1855 – 1926/ З. Жилькер /1856 – 1935/ Б.Авирмэд нарыг дурьдаж болно. Баруун Монголын туульчийн товчуурыг нь залаад авч явна. Ер нь Монголын туульчдын хийлсаа олон. Б.Авирмэдийн хийсэн Алтайн магтаал олон улсын радиогийн алтан санд орсноор тууль сонирхогчдын гадаад хђрээ ихэд тэлжээ. ѓнєєдєр улсын дуу, бђжгийн эрдмийн чуулгад хайлж мэргэжлийн хђрээнд оруулан олон тђмэнд толилуулж байна. Монгол туургатны оюуны гурван бђтээлийн нэг оргил нь Гэсэрийн тууж болно. Судлаачид Гэсэрийн туужийг XI зууны ђед хойд тєвд буюу Амдо хєх нуурын орчимд анхлан зохиогдсон гэж ђзэх нь бий. Жангарын тууль нь Монгол, Тєвд, Буриад, Халимагийн ард тђмний дунд амаар болон бичмэлээр тђгэн дамжих уламжлагдан иржээ. 1716 онд модон бараар хэвлэгджээ. Тђђнээс хойш Монгол, Орос, Хятад болон бусад орнуудад Монгол улс ч анхааралдаа авч ―Гэсэр Жангар судлалын тєв‖ Халимаг, Буриадад ―Жангар, Гэсэр судлалын тєв― байгуулагдан ажиллаж байна. /X.Л/ Монгол тэмээ. Хос бєхт тэмээ. Монголчууд эрт дээр ђеэс єсгєн ђржђђлж ашиг шимийг ашиглан уналга, эдэлгээнд хэрэглэж иржээ. Манай улс 300 мян гаруй тэмээтэйгээс 80 гаруй % нь говийн болон Их нуурын хотгорын бђсээр байршдаг. Монгол тэмээг шилэн сонгож цэврээр ђржђђлж ингийг 3 наснаас, буурыг 4 наснаас эхлэн нийлђђлэгт оруулдаг. Монгол тэмээ дунджаар 370650кг жинтэй, жилдээ 2.6-17кг ноос єгдєг. Монгол тэмээгээр, тэмээн тэргээр аялах, тэмээн поло хєгжђђлэх нь гадаадын жуулчдыг татах євєрмєц аялал юм. /О.С/ Монгол угсаатан. XI-XII зууны ђед Монгол орны нутаг дэвсгэрт нутаглаж байсан язгуурын Монгол олон аймаг, овгууд Хиад Боржигон аймгийн тэргђђлэгч Чингисийн удирдлагын дор нэгдэж Монголын тулгар тєрийг байгуулсан, тэр цагаас дундат эртний Монгол угсаатан бђрэлдэн тогтсон гэж эрдэмтэд ђздэг. /О.С/ Монгол улсын виз. Монгол улсад зорчих гадаадын иргэн Монгол улсад нэвтрэх визийг дипломат, албан, энгийн гэсэн 3 тєрлийн паспортон дээрээ даруулсан байх ѐстой. Виз нь орох, гарах, орох-гарах, гарах-орох, дамжин єнгєрєх зориулалттай нэг, хоѐр, олон удаагийн гэсэн ялгаатай байна. Монгол улсад зорчих визийг Гадаад хэргийн асуудал эрхэлсэн тєрийн захиргааны тєв байгууллага, Гадаадын иргэн, харъяатын асуудал эрхлэх алба, Гадаад улсад суугаа Монгол Улсын дипломат тєлєєлєгчийн болон консулын газар олгоно. Монгол улсын єргємжит консул Гадаад хэргийн асуудал эрхэлсэн тєрийн захиргааны тєв байгууллагын эрх олгосны дагуу виз олгоно. Орох-гарах виз – 30 хоног, тђр оршин суугчийн виз – 90 хоног, олон удаагийн виз – 6, 12 сар, гарах виз – 10 хоног, дамжин єнгєрєх виз – 5 хђртэл хоногоор тус тус олгодог байна. Мєн Монгол улсад байнга оршин суугч, цагаач гадаадын иргэн, харъяалалгђй хђнд гарах-орох визийг 120 хђртэл хоногийн визийг олгоно. Монгол улсын нутаг дэвсгэр дээгђђр 24 цагийн дотор олон улсын нислэгээр дамжин єнгєрєх бол визгђй зорчиж болно. /Х.А/ Монгол улсын бђсчилсэн хєгжлийн ђзэл баримтлал. 2001 оны 6 дугаар сарын 14-ны єдрийн УИХ-ын 57-р тогтоолоор Монгол улсыг бђсчлэн хєгжђђлэх ђзэл баримтлалыг баталсан. Тус ђзэл баримтлалд Монгол орны нутаг дэвсгэрийг Баруун бђс /Баян-ѓлгий, Говь-Алтай, Завхан, Ховд, Увс/, Хангайн бђс /Архангай, Баянхонгор, Булган, Орхон, ѓвєрхангай, Хєвсгєл/, Тєвийн бђс /Говь-Сђмбэр, Дархан-Уул, Дорноговь, Дундговь, ѓмнєговь, Сэлэнгэ, Тєв/, Зђђн бђс /Хэнтий, Дорнод, Сђхбаатар/, Улаанбаатар хот орчмын бђс хэмээн таван хэсэгт хуваан хєгжђђлэхээр тусгасан байна. Мєн дээрх газруудад мал аж ахуй, хєнгєн, хђнсний ђйлдвэр, уул уурхайн олборлох, боловсруулах ђйлдвэр, барилга, барилгын материалын ђйлдвэр, оюуны багтаамж ихтэй ђйлдвэрлэл, ђйлчилгээ, аялал жуулчлал, амралт, рашаан сувилал, ђйлдвэрлэл, нийгмийн ђйлчилгээний дэд бђтцийн салбарууд, зах зээлийн дэд бђтцийн бђрдэл хэсгђђдийг нийтлэг байдлаар хєгжђђлнэ гэж тусгажээ. /Х.А/ Монгол улсын тєрийн дуулал. ёг: Ц.Дамдинсђрэн, Ая: Б.Дамдинсђрэн, Л.Мєрдорж. Монгол улсын тєрийн дуулал Дархан манай хувьсгалт улс

Зоригт Монголын золтой ардууд

Даяар Монголын ариун голомт

Зовлонг тонилгож жаргалыг эдлэв

Дайсны хєлд хэзээ ч орохгђй

Жаргалын тђлхђђр хєгжлийн тулгуур

Дандаа энхжин ђђрд мєнхжинє.

Жавхлант манай орон мандтугай

155

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Дх. Хамаг дэлхийн шударга улстай

Дх.

Хамтран нэгдэх эгнээг бэхжђђлж Хатан зориг бђхий л чадлаараа Хайрт Монгол орноо мандуулъя /X.Л/ Монгол ђндэсний хоол тђђний онцлог. Монголчууд, Монголын ард тђмний хоолонд хэрэглэдэг ђндсэн бђтээгдэхђђн бол яах аргагђй мах билээ. Тиймээс махны тєрлийн хоол нь монголын ђндэсний хоол мєнєєс мєн.Эрт дээр ђеэс 5 хошуу малыг тэжээн ирсэн бєгєєд тэдгээрийн мах нь хђнд тослог хоолны бђрэлдэхђђнд орно. Эрс тэс уур амьсгал, хђйтний эрч зэрэгт монгол хђнд хамгийн тохирох хоол бол бђхэл мах тђђний тєрєл орно.Монгол хоолны гол онцлог нь царцдаг ба царцдаггђй гэсэн 2 ђндсэн хэсэгт хуваагдах ба дийлэнх нь царцдаг буюу тослог ихтэй хоол /мах/ байна. ёхэр, хонь, ямаа, тэмээний мах нь амархан царцдаг учир дараа нь заавал халуун ундаа хэрэглэхийг шаарддаг. /Т.Б/ Монгол ђхэр. Ардын селекцийн аргаар буй болсон удамшлын тодорхой онцлог бђхий ђхэр. Монгол ђхэр махны амт чанар, бэлчээрээр таргалах чадвар, нядалгааны гарцаар махны тєрєлжсєн ђхэртэй ойролцоо байдаг. Монгол ђхэр чийрэг, бие цогцостой, эрс тэс уур амьсгалд зохицсон, тэсвэр хатуужилтай, бэлчээрээр тђргэн таргалдаг, мах нь амт чанартай байдаг онцлогтой. Монгол бух 280-300кг жинтэй, нэг ђнээнээс жилд 4.5% - ийн тослогтой , 600-800 л сђђ саадаг. ёхэр тэргээр аялах нь аялал жуулчлалын сонирхолтой тєрєл юм. /О.С/ Монгол хаан трейвэл ХХК. ЧД. Энхтайвны єргєн чєлєє 3-р хороо 2-р 40 мянгат 29-3 тоот, Утас:312426, 99178390, Факс: 361890, И-Мэйл:mmaprg@magicnet.mn, Вебсайт:www.mol.mn/mongolkhaan/ Монгол хангай трейвэл ХХК. БГД 4-р хороолол, 18-р хороо єєрийн байр, Утас: 99157755 Монгол хантинг энд турс ХХК. БГД 20-р хороо Монитал Кашимер ХХК-ын байр, Утас: 633179, 99116217, 633285, Факс: 322782 Монгол хонь. Ардын селекцийн аргаар бий болсон, мах, ноосны хэвшлийн богино єєхєн сђђлт ђђлдэрийн хонь. Монгол хониноос мах, єєх, арьс нэхий, сђђ зэргийг ашигладаг. ѓвєл хаврын улиралд намрын жингийнхээ 20-25% -ийг алдаж, зун намарт тарга хђчээ 30-40% нєхєж чаддаг євєрмєц онцлогтой. Хуц 60-65 кг жинтэй, 1.3-1.5кг ноостой. /О.С/ Монгол шарын даваа. Монгол улсын хамгийн хойд захад оршдог Тэнгис голын эхээр Их Соѐны нурууг давдаг даваа. /О.С/ Монгол шинэ тив ХХК. ХУД. Мандал Алтай ХХК-ийн байранд, Утас: 343775, 99161763, ИМэйл: Newcont@mobinet.mn Монгол хувцас. Монголчуудын эдийн соѐлын нэг. Монгол хувцсанд Монголчуудын эдлэл хэрэглэл, хэм хэмжээ, горим, дђрэм, угсаатан ястны соѐлын євєрмєц онцлог шингэсэн байдаг. Монгол хувцас нь нийтлэг нэгэн шинжтэй боловч эрхлэх аж ахуй, байгаль цаг уурын байдалтай зохицон урин сэрђђн цагийнх ђндсэндээ хоѐр янз. Монгол хувцас /дээл, малгай, гутал/ нь гадаадын жуулчдад Монголчууд ихээхэн євєрмєц ђндэстэн гэдгийг хамгийн тод харуулдаг. /О.С/ Монгол хэл. Монгол улс хийгээд ѓвєр Монголын ѓєртєє засах орон, Шинжаан Уйгарын єєртєє засах орон, Буриад монгол, Халимаг монголчуудын хэлэлцдэг хэл. Алтайн хэлний бђлд багтдаг. Залгамал байгуулалтай. ёндэсний уламжлалт бичиг нь Монгол бичиг. /О.С/ Монгол хэмжђђр. Монгол хэмжђђр нь манай ард тђмний мэдлэг ухааны єв сангийн нэг хэсэг мєн. Монголчуудын уламжлалт хђнд хєнгєн, эзлэхђђн талбай, уртын хэмжђђрээс зєвхєн нэгийг нь цохон авч ђзвэл: Цаг хугацааны хамгийн их нэгж нь жаран, дараах нь 12 жил тэгээд улирал сар 7 хоног цаг мєч хувь. Хамгийн бага нэгж нь амьсгал /4сек/ бєгєєд эртний цаг тооны бичигт тэмдэглэснээр бол 8.4-10ын –5зэрэг секундтэй тэнцђђ хэмжигдэхђђнийг цаг хугацааны хамгийн бага хэмжђђр болгон авч байжээ. /Х.Л/ Монгол эксклусив турс ХХК. ЧД, МёЭХ байр 205 тоот, Утас:456041, 456039, Факс: 456039 И-Мэйл:Admin@Mongol-tours.com

156

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Монгол экспедишн ХХК. ЧД 1-р 40 мянгат 3-25, Утас: 323795, 99114824, 99194824, Факс:361271 И-Мэйл:gugas@magicnet.mn Монгол эхлэл ХХК. ЧД 6-р хороо 25-38 тоот, Утас:317434, 99183752, Факс: 312282 И-Мэйл: Mongo_ehlelco@yahoo.com Монгол элс. Булган аймгийн Гурванбулаг, Рашаант, ѓвєрхангай аймгийн Бђрд сумын нутагт Хєгнє хан уулын баруун бэлчээр Жаргалант, Тарна голын зђђн эргийн дагуу 60 гаруй км урт сунаж тогтсон манхажсан молцог хэв шинжийн элс. Чоно элбэг. /О.С/ Монгол элс. Завхан Говь-Алтай аймгийн нутагт Их нууруудын хотгорт 300км орчим ђргэлжилж 2724км кв талбай эзлэн оршдог элсэн тарамцаг. Монголын хамгийн том талбайтай элс./О.С/ Монгол эмээл. Морь унах ђндсэн хэрэгсэл. Монголчууд эмээлийг эр, эм хђђхдийн, гоѐлын, ажлын, хурдан морь, ачаа тэрэгний, хийц маягаар нь ойрад, дархад, боржигон, самбуу, буриад гэж ялгадаг. Монгол эмээл нь хос бђђрэг, хавтас, гєлєм, дэвс, загас, холх, хяраа, ганзага, олом, жирэм, угсуурга, олонцог, даруулга, баавар, дєрєє, тђђхий сур, арал, хил, салхан, хєлсєн, тохом тэргђђтнээс бђрдэнэ. Монгол эмээл нь дєрєєн дээрээн босч давхихад зориулсан, хатуу дэвсэгтэй тул гадаадын жуулчдад тєвєгтэй байдаг учраас тэдэнд орос, европ эмээл бэлдвэл сайн. /О.С/ Монгол ямаа. Ардын селекцийн аргаар бий болж Монгол орны байгал цаг уурын нєхцєл дан бэлчээрийн аргаар єсгєн ђржђђлсээр ирсэн нутгийн ђђлдэрийн ямаа. Монгол ямаа чийрэг, жижгэвтэр биетэй, шалмаг хєдєлгєєнтэй, цовоо цоглог, уул хаданд явахад зохицсон, єндєр уулын бэлчээр сайн ашигладаг биологийн євєрмєц онцлогтой. ёржлийн ухна 53кг, эм ямаа 3335кг, эр ямаа 43-48кг жинтэй. Саалийн хугацаанд дунджаар 50-70л сђђг, эм ямаанаас 220-254гр, эр ямаанаас 250-350гр ноолуур, эм ямаанаас 190-270гр, ухна эр ямаанаас 240-250гр хялгас авдаг. /О,С/ Монголия аутдоор консалтинг ХХК. СБД. Монголын Залуучуудын Холбооны байр 401 тоот, Утас:322188, 456001, 326909, Факс:326909, И-Мэйл:moc@mongol.com Монголиан вэй ХХК. ЧД 6-р хороо Монголын Бђгд Найрамдах Намын байранд, Утас: 99182934 И-Мэйл:Mongolway@hanmail.net Монголиан вэйз ХХК. ЧД Сєђлийн гудамж-15 Аэрофлотын байр, Утас:311073, 318430, 91112129 И-Мэйл: Info@mongolian-ways.com Монголиан трейвэл бюро ХХК. БГД Энхтайвны єргєн чєлєє - 5, Утас: 635250, 631238, Факс:631238 И-Мэйл:zorigtb@yahoo.com8 mhk@mongol.net Монголиан эза ХХК. ЧД. Номин Тэнгис ХК-ийн байр, Утас:99192237 Монголий вояж ХХК. ЧД 2-р хороо Хотын урчуудын эвлэлийн байрны 209 тоот, Утас:311562, 99198811 Факс: 311562, И-Мэйл:abtatour@magicnet.mn Монголын аялал жуулчлалын тђђхэн хєгжил. Монголын аялал жуулчлалын хєгжлийн тухай, ялангуяа хєгжлийн эхэн ђеийн тухай асуудал нь нэлээн маргаантай байдаг. Зарим судлаачид Монгол нутаг бол хђн тєрєлхтний анх ђђссэн єлгий нутгийн нэг мєн, тийм ч учраас энэ нутаг дахь аялал жуулчлалын хєгжлийн эхэн ђеийн тухай асуудал нь мєн л тэр ђеэс эхлэн яригдах хэрэгтэй гэж ђздэг. /Н.Жамсансђрэн, 2002/ Энэхђђ ђзэл баримтлалын ђндэс нь эрт ђеийн хђмђђс амьдралын эрхээр /тђђврийн аж ахуйн/ амьдралын тав тухтай орчныг хайж байнгын шилжилт хєдєлгєєн хийдэг байсан гэх ђзэл болно. Тђђнээс гадна Монгол нутагт анхны тєр улсууд ђђссэн ђеэс эхлэн ярих ѐстой гэж ђзэл хандлага байдаг. /Н.Болд, Х.Лхагвасђрэн 2000/ Энэ нь Монгол нутагт тєрт улсууд ђђссэнээр бусад улсуудтай харилцаа тогтоож, ямар нэг хэлбэрээр аялан жуулчлах явдал ђђссэн гэх ђзэл юм. Энэхђђ ђзлийн гол тєлєєлєгчид нь Монгол нутагт ђђссэн анхны тєрт улсууд, ялангуяа Хђннђ гђрний ђеийн тухай илђђтэй баримт гаргадаг. Тухайлбал: Хђннђ гђрэн мєхєхєд баруун, зђђн тђмэд салж, зђђн тђмэд нь байлдан дагуулсан улсад дагаар орж, харин баруун тђмэд нь дайжин явсаар Европ тивд очиж, тђђхнээ ―тэнгэрийн ташуур‖

157

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

хэмээн алдаршсан Аттила жанжны ђед тєвхнєн суурьшиж, єєрийн эзэн улсыг байгуулсныг хђмђђс амьдралын хэв маяг, соѐл, ахуй орчноо солих зорилгоор хийгдсэн хамгийн анхны томоохон аялал жуулчлалын хэлбэр байсан гэдэг. Гэвч Монголын аялал жуулчлалын хєгжлийн эхэн ђеийн тухай ярихын ємнє аялал жуулчлалын ђндсэн ухагдахуун, ойлголт, категориудыг эргэн харах шаардлагатай юм. Аливаа аялал жуулчлал нь юун тђрђђнд хђмђђсийн єєрийн хђсэл сонирхлын ђндсэн дээр, тодорхой зорилготойгоор хийгддэг. Гэхдээ тэрхђђ зорилго нь танин мэдэхђйн ђндсэн дээр бий болсон байх шаардлагатай ажээ. /Д.Гантємєр, ―Аялал жуулчлалын ђндэс‖ 2003/ Тэгвэл эртний хђмђђсийн аливаа шилжилт хєдєлгєєн нь гарцаагђй амьдралын шаардлагаар хийгдсэн байдаг тул аялал жуулчлал гэж ђзэх боломжгђй юм. Дэлхий дахинаа Монгол орны тухай XII зууныг хђртэл бараг мэдэгдээгђй байсан байна. Гадаадын хђмђђс манай Монголтой танилцаж судлаж эхэлсэн ђе бол яах аргагђй XIII зуун билээ. Тэр цагаас єнєєг хђртэл олон орны эрдэмтэн судлаачид, жуулчид Монгол орны газар зђйн мэдээ сэлтийг цуглуулан хэмжээлшгђй ђр бђтээлтэй ажиллаж иржээ. Оросын эрдэмтэн судлаач Э.М.Мурзаев монгол орныг судалсан тђђхийг хуваан ђзэхдээ: 1. Дундад зууны ђеийн аялалууд, 2. XVII зуунаас 1870 он хђртэлх ђе, 3. 1870-1979 он хђртэлх ђе, 4.Орчин ђе гэж ђзсэн нь манай орны газар зђйн шинжлэх ухааныг тђђхэн хєгжлєєр нь маш оновчтой хуваасан гэж манай орны болон бусад орны судлаач, эрдэмтэд санал нэгтэйгээр хђлээн зєвшєєрч байна. ёнэхээр ч Монголын аялал жуулчлалын хєгжлийн эртний ђе нь Чингисийн эзэнт гђрэн байгуулагдсан ђетэй салшгђй холбоотой юм. Учир нь дэлхий дахинаа урьд ємнє тєдийлєн нэр нь гараагђй байсан нђђдэлчин ард тђмэн ертєнц дахиныг цочроон, морин туурайгаар дэлхийг бємбєрдєж хђн тєрєлхтний тђђхэнд байгаагђй аугаа эзэнт гђрнийг байгуулсан нь бусад улс тђмнђђдийг анхаарлыг єєрийн эрхгђй татах болсон ажгуу. Тийм ч учраас Монголын аялал жуулчлалын хєгжлийн энэхђђ ђеийн гол онцлог нь тус улсын газар нутаг, байгаль цаг уурын онцлог, хђн ардын амьдрал, зан заншил зэргийг тандан судлах зорилготой inbound жуулчлалын ђе байсан юм. Товчхондоо Монголчуудын ђнэнхђђ дайнч, эрэлхэг байж, улс тђмнђђдийг нэгтгэн захирах болсон гол нууцыг эрэлхийлж ирэх гадаадын элч тєлєєлєгчид, судлаач аялагчдын аялал энэ ђед зонхилж байсан гэж хэлж болно. Энэ нь тэдгээр аялагчдын ђлдээсэн сурвалж тэмдэглэл, зохиол бђтээлђђдээс тодорхой харагддаг. Монгол оронд гадаадын жуулчид анх орж ирэх тэр ђед тэд нар явж єнгєрсєн газар нутгийн гол мєрд, ан амьтдын тухай хэсэг хэсэг баримт цуглуулан харин монголчуудын ахуй амьдрал, зан заншлын талаар дэлгэрэнгђй бичсэн байдаг. Тэр ђед монголын хаад бусад улс орныг байлдан дагуулах аян дайн хийж байсан тул монголчуудын ууган нутаг, тэдний байр байдлыг мэдэж авах явдал уг жуулчдын гол зорилго байжээ. Тийм ч учраас тэдний бичсэн зохиолд угсаатны зђй, аж ахуй, цэргийн байгуулалтын холбогдолтой материал дийлэнх хувийг эзэлдэг ажээ. Анхны жуулчдаас гэвэл Европын лам Плано Карпини, Вильгельм Рубрук, Венецийн худалдаачин Марко Поло, Хятадын лам Чань Чунь нар он удаан хугацааны том аялалууд хийж тђђнийгээ дэлгэрэнгђй тодорхойлон бичжээ. Эд нар Монгол орны байгалийн нєхцєл байдлын онцлогийг бичихдээ газар нутгийн уудам их хэмжээ, агаарын халуун хђйтний эрс тэс ялгаа, хур бороо орох євєрмєц шинж, уул нуруу, хээр талаар аргаль, угалз, хулан, зээр элбэг, говь нутагт уул, хєндий маш олон боловч ургамал тачир, харин Хэнтийн уулст ойтой бєгєєд мод нь уулын арыг дагаж ургадаг зэргийг тэмдэглэсэн байна. Энэ мэтийн мэдээ баримт нь Монгол орны газар зђйтэй дэлхийн олон улс ђндэстэнг танилцуулсан анхны зђйл учир тухайн ђедээ маш єндєрєєр ђнэлэгдсэн тєдийгђй одоо ђед ч сонирхолтой зђйл гэж ђнэлэгдсээр байна. XIII зуунд хэдхэн жуулчид тэр ђеийн Монголын нийслэл Хархорин хотыг чиглэж тус орны тєв хэсгээр явж єнгєрсєн бол XVIIр зуунаас эхлэн XIX-р зууны дунд ђе хђртэл олон зуун хђмђђс Монголын янз бђрийн нутгаар явсан тул тэдний ђлдээсэн бичиг номонд Монголын баруун хязгаараас зђђн хязгаар хђртэлх уудам их газрын тухай мэдээ баримт ямар нэг хэмжээгээр орсон байна. XIX зууны сђђлч, XX зууны эхээр Монгол оронд ирж судалгаа хийсэн жуулчид, эрдэмтдийн тоо тђрђђ тђрђђнийхээс хавьгђй олон болсон бєгєєд тэдний дотор Оросын эрдэмтэд дийлэнхийг нь эзлэнэ. 1845 онд Оросын газар зђйн нийгэмлэг байгуулагдаж газар зђйн иж бђрэн судалгааг амжилттай зохион явуулж Орос орны зђђн захын нутаг Дундад Азийг ихээхэн далайцтай судалсан байна. Энэ

158

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

ђеийн олон жуулчид, судлаачдын дотроос хийсэн ажлын цар хђрээ, ђр дђнгийн хувьд Н.М.Пржевальский, З.А.Матусовский, Г.Н.Потанин, М.В.Певцов, В.А.Обручев, П.К.Козлов, В.Л.Камаров, М.А.Усов нарыг дурдаж болно. Тус оронд аялал жуулчлал єнєєгийн дђр тєрх олж хєгжих болсон ђе нь яах аргагђй манай улсад анхны ―Жуулчдад ђйлчлэх товчоо‖ байгуулагдсантай холбоотой. 1954.10.02-ны єдрийн СнЗ-ийн хуралдаанаар манай улсад анхны аялал жуулчлалын байгууллага байгуулагдсан нь энэ салбарын шинэ хєгжлийн эхлэл гэлтэй. ёнэхээр ч энэ ђеэс гадаадын жуулчид гийчдийг тєлбєртэйгээр авч ђйлчилж эхэлсэн нь шинэ дэвшил, ирээдђйн Монгол орны аялал жуулчлалын маршрут, ђзмэрийн чиг хандлагыг гарган ирж чадсан гэж ойлгож болох юм. ёђнээс ч удалгђй 1956 онд тэр ђеийн ЗСБНХУ-ын 15 гийчнийг хђлээн авч ђйлчилсэн нь манай орны анхны албан ѐсны жуулчид байлаа. Мєн 1956 онд анхны жуулчны бааз ѓмнєговь аймаг, Тэрэлжид байгуулагдсан. 1964 онд анхны анчин жуулчныг авч аргаль агнуулсан нь мєн л анхдагч байв. Одоогийн Хотын гђйцэтгэх захиргааны байранд Монголын анхны зочид буудал болох ―Алтай зочид‖ буудал байсан нь сонирхолтой. Улаанбаатар, Баянгол зэрэг томоохон бђтэц зохион байгуулалттай зочид буудлууд ар араасаа ђђсэн бий болж жуулчид, тєлєєлєгчдєд ђйлчилсэн бол ―Жуулчин‖ нэгтгэлийн дэргэд Жуулчин авто бааз байгуулагдав. 1990-ээд оноос бђх зђйл чєлєєтэй болж хђмђђс хђссэн салбартаа хђч сорих болсон. Чєлєєт цаг нэмэгдэж, ажлын таван єдєрт шилжсэн зэрэг нь мєн л хђчтэй нєлєєлж дан ганц гадаадынхан гэлгђй Монголчууд єєрсдєє аялан зугаалах, амрах зэргээр тодорхой хэмжээгээр аялал жуулчлалд хамрагдах болсон. 1992 онд анхны аялал жуулчлалын мэргэжлийн боловсон хђчнийг гаргахаар МУИС-ийн ГГФ-д мэргэжилийн анги нээсэн. БИС, ХёДС, ХААИС, ХУИС зэрэг сургуулиуд ар араасаа аялал жуулчлалын мэргэжлийн ангиудыг нээсэн бол анхны Аялал жуулчлалын хувийн сургууль нь Газарчин коллеж юм. ѓдгєє жилээс жилд тус мэргэжлээр боловсон хђчин бэлтгэдэг сургуулиудын тоо нэмэгдэж /2004 оны байдлаар нийт 42 дээд сургууль байна/ мєн суралцагч оюутнуудын тоо єсєж байгаа нь уг салбарын зах зээлд эзлэх ђђрэг ролийг харуулж байна гэж ойлгож болно. Монгол улсын засгийн газраас 1995 онд Аялал жуулчлалыг хєхђђлэн дэмжих, цаашид улс орны хєгжлийн нэгэн тулгуур салбар болгон хєгжђђлэхэд анхааран 167 тоот тогтоолыг гаргасан нь Аялал жуулчлалтай холбогдуулан гаргасан анхны хуулийн баримт бичиг болсон. УИХ-аас 2000.05.05-ний єдєр Аялал жуулчлалын тухай хуулийг батлан гаргасан нь энэ салбар хуулийн хђрээнд ђйл ажиллагаагаа явуулах, хуулиар хамгаалагдах бђрэн боломжтой болсон дэвшил гарсан. 2001.11.30-ний єдрийн УИХ-н шийдвэрээр уг хуульд нэмэлт засвар єєрчлєлт оруулж шинэчлэсэн нь салбарын хєгжлийн илэрхийлэл болон харагдаж байна. Хамгийн сђђлд л гэхэд Улаанбаатар, Баянгол, Чингис, Палас зочид буудлуудыг ―Дєрвєн од‖-той болгосон нь чухал онцлох явдал болон ђлдсэн ба жуулчдын тав тухтай амрах, хоноглох байранд хэрхэн хандаж байгаагийн илэрхийлэл билээ. Аялал жуулчлал эрхлэгчдийн тоо жилээс жилд єсч байгаа нь ЗТАЖЯ-наас авсан байгууллагуудын жагсаалтаас харагдаж байна /Сђђлийн 4 жилийн хугацаанд жилээс жилд 25-70 байгууллага нэмэгдсэн байна/. /ЗТАЖЯ-наас 2005.09-р сард гаргасан аялал жуулчлалын байгууллагуудын жагсаалтаас ђзвэл манайд 600 гаруй аж ахуйн нэгж ямар нэг хэмжээгээр аялал жуулчлалын ђйл ажиллагаа эрхэлж байна гэсэн байна/ Дээрх бђгдээс дђгнэн ђзвэл Монголын аялал жуулчлалын тђђхийн хуудас арвин их байгаа нь харагдаж байна. Хэдий тийм боловч манай орныг сонирхон судлахаар ирсэн хђмђђсийн тђђхэн замнал зэргийг аялал жуулчлал хєгжин тогтох нєхцєл бђрэлдэж эхэлсэн ђе хэмээн ђзвэл илђђ ойлгомжтой байх болов уу. Учир нь тэр ђеийг аялал жуулчлалын эхлэл, эсвэл 1954 оноос эхэлсэн гэж аль нэг хугацааг баримтлан ђзэх нь явцуу ба зєрчилдєєнтэй асуудал болон ђлдэх буйзаа. Плано Карпини, Вильгельм Рубрук, Марко Поло, Н.М.Пржевальский, Г.Н.Потанин, М.В.Певцов, В.А.Обручев, П.К.Козлов, Атилла, Чингис хаан, ѓгєєдэй хаан, Хувилай хаан, Сђбээдэй баатар, Зэв жанжин, Ш.Цэгмид, О.Намнандорж, Х.Пэрлээ, Ш.Шагдар, Б.Дэлгэрсђрэн, Н.Жамъянсђрэн, О.Сђхбаатар, эд бђгд Монголын тђђхийн хуудаснаа тодоос тод ђл мєрєє ђлдээсэн алдартай судлаачид аялагчид яах аргагђй мєн. Тэдний явж судалсан газар, маршрут нь єнєєдєр энэ салбарын хєгжилд ђнэтэй хувь нэмэр оруулж байгаа нь маршрут тєлєвлєлт, ђзэх зђйлсийн тайлбар зэрэгт онцгой чухал байр эзлэн тогтсоноос илхэн харагдана. Аялал жуулчлалын салбар нь єєрєє танин мэдэх гэсэн ђндсэн хэрэгцээнд тулгуурлан бђтээгдэхђђн ђйлчилгээ ђзђђлдэг тул бусад шинжлэх ухааны салбаруудтай нягт уялдаатай байдаг. Тухайлбал байгаль, нийгэм, эдийн засаг, цаг уур, ан амьтан, ургамал, газар зђй, хђнтэй холбоотой бђхий л судлагдахуун зэрэг олон чиг хандлагуудыг судлан мэдэхээс єєр аргагђй байдаг. Тиймээс дээрхи судлаачдын судлагдахуун нь аялал жуулчлалтай холбогдолтой болох учир тэдгээрийн судлан ирсэн тђђхийг аялал жуулчлалын тђђхийн нэг хэсэг гэж ойлгож болох юм. /Х.А/

159

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Монголын аялал жуулчлалын холбоо. Монголын Аялал Жуулчлалын Холбоо нь аялал жуулчлалын салбарт ђндсэн ђйл ажиллагаа явуулдаг болон салбарт оролцоотой єєр бусад ђйлчилгээ эрхэлдэг аж ахуйн нэгж, компани, байгууллагаас бђрдсэн гишђђнчлэлийн тогтолцоо бђхий гишђђддээ ђйлчилдэг тєрийн бус байгууллага юм. МАЖХ-ны эрхэм зорилго нь Монголын аялал жуулчлалын салбар дахь бђх оролцогчдыг тєлєєлсєн дээвэр байгууллага байж, тэдгээрийн хууль ѐсны бєгєєд нийтлэг эрх ашиг, сонирхлыг хамгаалж, салбарын хэмжээнд мэргэжлийн ур чадварыг сайжруулах замаар бђтээгдэхђђн, ђйлчилгээний єрсєлдєх чадварыг дээшлђђлж улмаар Монголын аялал жуулчлалын салбараас улс орны нийгэм, эдийн засгийн хєгжилд оруулах ђр ашгийг тогтвортойгоор нэмэгдђђлэхийн тєлєє чармайн ажиллахад оршино. /Х.А/ Монголын байгалийн тђђхийн музей. Байгалийн тђђхийн музей 1924 онд 200 орчим ђзвэртэй байгуулагдаж улс орныхоо байгалын олдвор дээжийг тавьж ђзмэрђђдийн ђндсэн хэсгийг бђрдђђлсэнээр суурь нь тавигджээ. Удаан хугацааны турш ђндэсний тђђхийн музейн салбар байснаа 1992 онд Байгалийн тђђхийн музей, ёндэсний тђђхийн музей гэж 2 ангилсан байна. Одоо Монголын Байгалийн тђђхийн музей нь 2700 м кв талбай бђхий ђзмэрийн 10 танхимтай улсын томоохон музейнђђдийн нэг болсон. 15000 орчим ђзмэртэй бєгєєд ђзмэрийн маршрут нь 1,5-2 цаг орчим ђргэлжилдэг. Тус музейн танхимуудыг дурдвал: - газар зђйн

- галт уулын

- сансар судлалын

- ашигт малтмалын

- шувуудын

- шавьжны

- загас болон 2 нутагтны

- хєхтєн амьтны

- палеонтологийн /X.Л/

- хђний ђђсэл хєгжлийн гэсэн танхимуудаас бђрдэнэ.

Монголын зђг клуб. Чингис хаан дээд сургуулийн Аялал жуулчлалын менежментийн тэнхимийн тэргђђн Х.Ариунболд болон хэсэг оюутнуудын ђђсгэн санаачлагаар 2005 онд байгуулагдсан тус клуб нь оюутан залуусын чєлєєт цагийг ђр дђнтэй єнгєрђђлэх ђђднээс аялал жуулчлалын сургалт, семинар хийгээд оюутан залуусыг тусгай сонирхлын аялалд оролцуулахад ихээхэн анхаарч ирсэн. Анги бђрээс тєлєєлєлтэй, удирдах зєвлєлийн 9 гишђђнтэй бєгєєд тэргђђн Г.Нарантулгын удирдлага дор ђйл ажиллагаагаа явуулж байна. /Х.А/ Монголын зђг ХХК. БЗД 3-р хороо Алтай трейдингийн байр, Утас:99155234, И-Мэйл: oyunitgel@yahoo.com Монголын нууц товчоо /МНТ/. Монгол угсаатны анхны тђђхэн дурсгалын гайхамшигт бђтээл МНТ нь 282 зђйлийг агуулсан 12 дэвтэр бєгєєд бидний євєг дээдсийн гарлаас угшуулан Чингис хаан хђртэл эхний 10 дэвтэр зориулагдсан бол 11, 12-р дэвтэр нь ѓгєєдэй хааны ђеийн явдлыг бичсэн байдаг. Их Монгол гђрний ђед болсон элдэв явдлуудыг багтаасан тђђхийн хосгђй баримт, ард тђмний оюуны чадварыг илтгэсэн гайхамшигт уран зохиол болох МНТ-г тєрєлх Монгол нутагтаа Монгол хђн зохиожээ. Энэ тухай уг зохиолын 282-р зђйлд ―Их хуралдай хурж, хулгана жилийн хуран сард Хэрлэнгийн Хєдєє арлын Долоон Болдог, Шилхэнцэг хоѐрын завсар ордон бууж байх ђед бичиж дуусав‖ хэмээсэн нь 1240 он агаад эл газар одоогийн Хэнтий аймгийн Дэлгэрхаан сумын нутаг болно. Уг бђтээл нь дундад зууны ђеийн олон жижиг тархай аймгуудын тђђх, зан ђйл, эрхлэх аж ахуй, нийгмийн байгуулал, євєр хоорондын тэмцэл, хямралдаан зэргийг ихэд урнаар илэрхийлсний зэрэгцээ тэр цагийн Монгол орны сайн саармаг хоѐр талыг хэтэрхий сайшаан магтахгђй, далдлан нуухгђй чухамхђђ ђнэнээр нь уран сайхан хэлээр бичсэн эрхэм єв зохиол юм. МНТ-той холбогдсон нилээд ном сэлт монгол хэлээр бичигджээ. Тухайлбал: Чингисийн цадиг, хоѐр янзын Алтан товч, Эрдэнийн эрхи, Язгуурын тђђх, Судрын чуулган, Алтан ђрстний товч зэрэг болно. ѓдгєє дэлхийн шинжлэх ухаанд "МНТ Судлал" хэмээх нэгэн бие даасан салбар судлагдахуун ђђсэн бђрэлдэж, уг бђтээлийг олон талаас нь нягтлан судлах ажил нэн эрчимжиж байна. /Х.Л/ Монголын нууц товчоо жуулчин бааз. Алдарт Ноѐн уул, Бороогийн чиглэлд аялал жуулчлалыг хєтлєхєд нэн тохиромжтой газар зђйн байрлалтай. Жуулчинд ђйлчлэх соѐл, ђзђђлэх маршрут, нєєцийг сайтар бђрдђђлсэн, тђђхэн талаасаа дэглэлт ихтэй, аялагчдын хђђхэд багачуудыг тусгай аятай тухтай орчинд амьдарч хђмђђжђђлхэд нэн анхаарсан тохилог бааз юм. /Х.Л/

160

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Монголын театрын музей. Монголын театрын музей нь 1973 оны /БНМАУ-ын Сн3-ын/ 259-р тогтоолоор батлагдан шийдвэр нь гарсан. Гэвч зориулалтын барилга байгууламжаас болон хойшлогдсоор 1991 оны 3-р сарын 27-нд буюу Олон улсын театрын єдєр Соѐлын тєв єргєєнєє нээгдэн ђйл ажиллагаагаа явуулах болсон. Уг музей нь Монгол улсын шинэ ђеийн театрын урлагын ђђсэл хєгжлийг харуулсан уран сайхны мэргэжлийн музей юм.Тус музей нь 4 танхимаас бђрдэх бєгєєд А танхимд нэрт уран бђтээлчдийн хєрєг баримал, Б танхимд шинэ цагийн ардын театрын ђђслийг харуулсан гэрэл зураг, хувцас макет, шђђмж, В танхимд Монголын театрын уламжлал, соѐл, цамын ѐслол, ший янгуу, Г танхимд Монголын кино урлагийн тђђхэн хєгжлийн тухай, баримтат болон уран сайхны кино, аппарат хэрэгсэл, хувцас, хєгжмийн зэмсэг зэргийг харуулсан байна. Театрын музейн гол зорилго нь ђзэгчдэд урлагийн мэдлэг чадварыг олгох, соѐл, урлагийн євийг хамгаалахад оршдог. /X.Л/ Монголын хаад. БНХАУ-ын ѓвєрмонголд 1981 онд хэвлэгдсэн ―Арван буянт номын цагаан тђђх‖ хэмээх номонд єгђђлсэн нь: 1.Чингис хаан 1206-1227 онд хаан тєр барив 2.ѓгєєдэй хаан 1228-1241 он 3.Гђюг хаан 1246-1248 он 4.Мєнх хаан 1251-1259 он 5.Хубилай хаан 1260-1294 он 6.ѓлзийт Тємєр хаан 1294-1307 он 7.Хайсан хђлэг хаан 1307-1311 он 8.Аюур Балбад Буянт хаан 1311-1320 он 9.Шадбал гэгээн хаан 1320-1323 он 10. Есєн тємєр хаан 1323-1328 он 11.Асчивуу Заяат хаан 1328-1329 он 12.Хутагт хаан 1329 онд дєрвєн сар хаан суув 13.Тєв Тємєр Заяат хаан 1329-1332 онд хаан тєр барив 14.Ринчинбал Ирчмал хаан 1332 онд гучин хоѐр єдєр хаан суув 15.Тогоон Тємєр ухаант хаан 1332-1370 онд хаан тєр барив 16.Билигт хаан 1370-1378 он 17.Усхал хаан 1378-1383 он 18.Энх Зоригт хаан 1388-1391 он 19.Элбэг нийгђђлсэгч хаан 1394-1399 он 20.Гђн тємєр хаан 1399-1402 он 21.ѓлзий тємєр хаан 1402-1410 он 22.Дэлбэг хаан 1411-1415 он 23.Уяртай хаан 1415-1425 он 24.Адай хаан 1426-1438 онд хаан тєр барив 25.Тайзун хаан 1439-1451 он 26.Махигђђргис хаан 1452 онд нэгэн жил хаан суув 27.Молон хаан 1453-1462 онд хаан тєр барив 28.Мандуул хаан 1463-1467 он 29.Баянмєнх болох Жонон хаан 1467-1470 онд хаан тєр барив

161

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

30.Батмєнх Даян хаан 1470-1543 он 31.Бодь Алаг хаан 1544-1547 он 32.Дарайсун Гђдэн хаан 1548-1557 он 33.Тђмэн Засагт хаан 1558-1592 он 34.Буян Сэцэн хаан 1593-1602 он 35.Лигдэн Хутагт хаан 1604-1634 он. /Д.Г/ Мон трейвэл ХХК. Хєвсгєл, Мєрєн сум, 6-р баг, Утас: 23916, 99293896, И-Мэйл: Erdeneuul2001@yahoo.com Монгол треккинг ХХК. БЗД 6-р хороо ХЭБА компани 203 тоот, Утас: 323340, 95159432, Факс:460660, 320210, И-Мэйл:info@mongoliatrekking.com, Вебсайт:www.mongoliatrekking.com Монголын ђндэсний тђђхийн музей. Тус музей нь 1991 онд байгуулагдсан. Улсын тєв музейн угсаатны зђй, археологийн хэсгийг Хувьсгалын музейтэй нэгтгэсний дараа 1993–1998 онд шинэчлэгдэн дэглэгдсэн. Одоо тус музей нь Монголын тэргђђлэх музейн нэг болсон бєгєєд 750.000 жилийн ємнєх хуучин чулуун зэвсгийн дурсгал бђхий Монголын тђђх соѐлын ђнэт эд єлгийн 48.000 гаруй цуглуулгатай. Тус музей нь ђзэгчдийн орлого болон тєрєєс санхђђждэг ба татах ба соѐл, уламжлалтай холбогдолтой ђзэсгэлэн зохион байгуулахын зэрэгцээ музейн ажигллагсад судалгаа сургалтын ажил жил бђр явуулдаг. Тђђхийн музейн нь 1-р давхарт Монголын эртний тђђх, Эртний улсуудын ђе, 2-р давхарт Уламжлалт хувцас, гоѐл чимэглэл, 3-р давхарт Монгол аймгийн холбоо, нэгдсэн Монгол улс X-XIX зуун, Монголын эзэнт гђрэн, Манжын ђе, Монголын уламжлалт ахуй, 4-р давхарт XX зууны Монгол гэсэн хэсгђђдээс бђрддэг. /X.Л/ Монголын хєх тэнгэр ХХК. МЗХ-ны байр 302 тоот, Утас:312067, Факс: 305455, ИМэйл:bluesky@mn.net Мондисковери турс ХХК. ЧД Бишрэлт Зочид буудлын 2 давхарт, Утас:313786, 99118521, Факс: 313792 И-Мэйл:bishrelt@magicnet.mn Мондэ ХХК. ЧД 6-р хороо 6-р хороолол 30-21, Утас:317426 Мондын даваа. Монгол, Оросын хилээр Хєвсгєл аймгийн Ханх сумын Соѐны нурууг давдаг 1800м орчим єндєр даваа. Дардан замтай. /О.С/ Монинжбар ХХК. ЧД 6-р хороо Бага тойруу, Барилгачин ЗБ, Утас: 681158, 682907, Факс: 328969 И-Мэйл:Barilgachin@mongol.net Мон-интра ХХК. БГД МАХН-ын байр 318 тоот, Утас:322729 Монкем трейд ХХК. Барилгачдын талбай 5, Утас: 310974, Факс: 310238, И-Мэйл: sara.baz@excite.com Монмазда ХХК. СБД. Спортын тєв ордон 12 тоот, Утас: 323920, 323704, Факс: 323920 Монмежисти ХХК. СБД 3-р хороо, Улсын циркийн Б корпус, Утас: 99168484, 99166937 Монмэптрейвэл ХХК. СБД Сєђлийн гудамж-12 Сарора ЗБ 502 тоот, Утас:314941, Факс: 327827 И-Мэйл:monmap@magicnet.mn Монничи ХХК. БЗД Цэцэг ЗБ, Утас: 458369, 99112932, И-Мэйл: monnichi@magicnet.mn Монос тур ХХК. ЧД Тєрийн ємчийн 1-р байр 701 тоот, Утас: 311336, 633117, 99197278, И-Мэйл: monos_tour@yahoo.com Моностой жуулчны бааз /Бђрэн-Эрдэнэ Моностой ХХК/. Байршил: Сэлэнгэ аймгийн Баруунбђрэн сумын тєвєєс зђђн хойш 20км, /Амарбаясгалант хийдээс 25км зайтай/ УБ-аас

162

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Дархан, Эрдэнэтийн замаар 350км/ 330км засмал, 20км сайжруулсан/ Бђрэнхаан уулын євєрт байрлана. Утас:976-11-320094, 99113735, 91911177 И-Мэйл:g@monostoi.mn, Гэр:6, Ор:50 Монрайс ХХК. ЧД Чоймболын гудамж, Нийслэлийн ёйлдвэрчний холбооны 312 тоот, Утас: 322445, Факс:311426, И-Мэйл:monrise@mn.net Монрэв турс ХХК. Гадаад дотоодын тєрєл бђрийн аялал зохион байгуулдаг. ЧД, Бага тойрог 17-37, Утас: 99103010, И-Мэйл: info@monrevetours.com, Веб: www.monrevetours.com Монсервис ХХК. БЗД. Энхтайвны єргєн чєлєє 18А байр 307 тоот, Утас: 460971, 95152957, 99113926, Факс: 460971, И-Мэйл: Monserђice@magicnet.mn Мон Си жуулчны бааз /Монси ХХК/. Байршил: Тєв аймгийн Сэргэлэн сумын Тахилт гэдэг газарт /УБ-аас 58км, аймгийн тєвєєс баруун тийш 13км/, Утас: 22054, Гэр: 5, Ор: 10 Мон со баян ХХК. БЗД.1-р хороо 47-4 тоот, Утас: 450823, 450231, 99191283, Факс: 450231 Монхан ХХК. БЗД 6-р хороо ХААХёХ 216 тоот, Утас:452489, 459769, Факс: 458575, ИМэйл:Yeosoo1231@Hanamail.net Мон хан трейд ХХК. БГД 3-р хороолол Норд дэлгђђрийн байранд, Утас:95153065, Мон эко тур ХХК. БЗД Тєрийн ємчийн 4-р байр 36 тоот, Утас:451270, Факс: 320210, ИМэйл:Moneco@magicnet.mn Морин аялал. Идэвхитэй амралтанд багтах спортын аялал жуулчлалын нэг тєрєл. Аялалд оролцогчид тээврийн механик хэрэгсэл явах боломжгђй газраар явж байгалийн євєрмєц сайхан тогтоцыг ђзэх боломжтой. /Х.А/ Морин овоо. Баянхонгор аймгийн Баян-цагаан, Баян-ѓндєр сумын заагт оршдог 2459м єндєр уул. /О.С/ Морин поло. Гадаад орнуудад нилээд хєгжсєн, Монголд хєгжиж буй спорт тоглоом. Монгол морьд бие бага, эргэх маневр сайтай тул Монголын морин поло хурд ихтэйгээрээ онцлог. Тусгай цохиураар бємбєгийг єрсєлдєгчийн хаалганд оруулж, олон оноо авсан нь хожино. Зориулалтын хувцас, ємсгєлтэй байна. Монголын эртний бємбєг намнах тоглоомтой тєстэй зђйлђђд бий. Марко Поло XIII зуунд Тєв Азийн нутгаар аялахдаа арьсан бємбєгєєр морин дээрээс цохин тоглож байсныг ажиглан тэмдэглэлдээ хєтєлсєн нь бий. /О.С/ Морин тал. Дундговь аймгийн ѓлзийт сумын нутагт байдаг 400км кв талбай бђхий тал нутаг. Хар сђђлт, зээртэй. Хармаг жимстэй./О.С/ Морин толгойн дурсгал. Тєв аймгийн Алтанбулаг сумын Морин толгой нь булш, буган хєшєє, хђрэл ба тємєр зэвсгийн ђеийн болон Хђннђгийн булшнууд бђхий олон ђеийн дурсгалтай. /О.С/ Морин ус. Дундговь аймгийн Луус сумын тєвєєс зђђн тийш 25-26км зайд ДТД1360м-т оршдог шорвог нуур. 0.5км талбайтай, 1.7км урт 0.9км єргєн, эргийн шугамын урт 4км орчим. Усны шувууд цуглана. /О.С/ Морин хєтєлийн хђн чулуу. Архангай аймгийн Тариат сумын нутаг Морин хєтєлийн зђђнтээ буй Тђрэгийн ђеийн дурсгал. Чулуун хашлага, зэл чулуу, хоѐр хђн чулуу, ѐслолын байгууламж. /О.С/ Морин хуур. Хялгасан хоѐр чавхдастай хилт хєгжмийн зэмсэг. Морин толгойтой хуур гэсэн утгатай. Бас хил буюу татуураар нь хилт хуур гэдэг. Морин хуурыг гоцлолоос гадна, уртын дууны хамсрал, Монгол ардын уламжлал бичил чуулга, мєн найрал хєгжим чухал ђђрэгтэй хэрэглэдэг. Морин хуур ардын болон модон цартай байдаг . Модон цартай хуурыг ђйлдвэр хуур гэж нэрлэх болсон. Морин хуур анх Хђннђ гђрний ђед ђђссэн гэх ба шанасан цартай байжээ. Уг уянгат сайхан хєгжим, хєгжмийнхєє явцад гарьд, луу, хун, зээ бад /матар/ зэрэг дђрсээр солигдож байв. Монголчуудын одоо хэрэглэж байгаа морин хуур бол Монгол эр хђн бђрийн хийморь сђлд болдог тєдийгђй саяхан болтол морин хуургђй айл, морин хуураар морины явдал дардаггђй эр хђн байсангђй. Айлд орсон эр хђн хуурыг нь хєглєєд нэгэн сайхан аялгуу хуурдаад, тэвхийг нь буулган эргђђлж тавьдаг ѐстой байжээ. Шинэ Монголын урлаг хєгжин цэцэглэсэн 1920-иод оноос морин хуур гэрийн хєгжмєєс мэргэжлийн тайзнаа гарч, найрын хуурчид мэргэшсэн хуурч болж, ардын урт болон богино дууг тоглох тєдийгђй дэлхийн

163

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

сонгодог хєгжмийн зохиолуудыг тоглож олон улсын тайзнаа гаргаж ирсэн тђђхтэй. Монгол Тђдэв, Тђвдэн, Жамъян, Цэдэн, Буян, Батчулуун, Идэрбат, Батсайхан, Пђрэвхђђ зэрэг авьяас билэгт хуурчидтай болсон тєдийгђй морин хуурын чуулга байгуулагдсан. Мєн Хєгжим бђжгийн коллеж, СУИС–д мэргэжлийн морин хуурчдыг бэлтгэн тєгсгєж байна. Эдђгээ Монголын морин хуур олон оронд эгшиглэн уян яруу эгшигээрээ дэлхийг байлдан дагуулж байна. /X.Л/ Морь. Агталж уналга эдэлгээнд сургасан адуу. Ажил эдэлгээний зориулалтаар тэрэгний, уналгын, хонины, уургач, явдлаар нь алхаатай, жороо , сайвар хатирч, хурдан гэх мэтээр ялгадаг. /О.С/ Морь уралдах. Морины хурд сорих Монгол ардын уламжлалт эрийн гурван наадмын нэг. Наадамд тђрђђлсэн болон аман хђзђђдсэн айргийн таван морьдод улам сайн хурдлахыг бэлэгшээсэн ђгээр чимэг нэр зђђж харин хамгийн сђђлд ирсэн дааганд гэдсээ даагаагђй гээд ‖баян ходоод― гэж нэрийдэн магтаалын ђг хэлдэг. Монгол морины уралдаан жуулчдад ихэд таалагддаг. /О.С/ Морь цоллох. Уралдаанд тђрђђлсэн моринд олгосон цол. Магтаалыг харъяат нутаг орон, эзнийг оролцуулан дурдаж олны ємнє шђлэглэж аялгуулан сонсгох ийнхђђ цоллоход тэргђђн морийг унасан хђђхдэд айраг боорцог хђртээж морины толгой хондлойд айраг дусааж мялаадаг. /О.С/ МОСОПА жуулчны бааз /МСР ХХК/. СБД, 50-н мянгатын 50-30-37 УБ ш/х-447, Байршил: УБаас баруун тийш Хархорины замаар 42км, Хархориноос 290км, зайтай Тєв аймгийн Аргалант сумын нутагт ‖ѓвєр дулааны адаг‖ хэмээх газарт асфалтан замын хойд талд 2 км зайтай/, Факс:327749 Утас:99176150, И-Мэйл: mosopa@yahoo.com, Гэр:20, Ор:80 Мотел. Хотын гадна, зам дагуу, суурин газруудад байрладаг 1-2 давхар барилгатай, энгийн зочид буудал. Гарааж, автомашины зогсоол, шатахуун тђгээгђђр, засвар ђйлчилгээ зэрэг техникийн иж бђрэн ђйлчилгээтэй байдаг. /Х.А/ Моюнчурт зориулсан гэрэлт хєшєєний бичээс. Булган аймгийн Сайхан сумын нутаг Хиргисийн хєндий гэдэг газар уг дурсгал бий. Уйгар улсын тђђх, хэл соѐлын хосгђй дурсгалын нэг болох ―Руни― бичгээр бичигдсэн энэ хєшєєний урт 3.8м бєгєєд мэлхий чулуун дээр суурилуулан босгожээ. Хєшєєний нђђрэн талд 1-12, баруун талд 13-23, хойд талд 25-29, зђђн талд нь 40-44, мєрийг тус тус алталжээ. Нэг мєрєнд дунджаар 150 орчим ђсэг зурлагатай юм. Судлаачид уг хєшєєнд ойролцоогоор 6750 орчим ђсэг зурлага байсан бєгєєд 1750 орчим нь баларсан гэж ђздэг. Уг хєшєєг Уйгар улсын 2 дахь хаан Моюнчурт зориулсан бєгєєд Уйгар улсыг байгуулж улмаар хаанд єргємжлєгдсєн Пэйлогийн хђђ юм. VIII зууны дундуур хаан ширээнд суухдаа тэнгэрээс заяат, тєр засагч, мэдэлтэй хаан гэж алдаршжээ. /X.Л/ Мєнгєн мод жуулчны бааз /Интуртрейд ХХК/. ЧД. Бага тойруу. 5-р сургуулийн зђђн ар талын Сан компанийн 64-р байр. 308 тоот. Утас. 311637, Факс: 321376, Байршил: ѓвєрхангай аймгийн Хархорин сумын Шанх багийн Сђђжийн ам гэдэг газарт, УБ 340км, Хархориноос зђђнтээ 13км/ Чанартай ђйлчилгээ, чадварлаг хамт олноос бђрдсэн Хархорины хамгийн сайн тохижилт, менежменттэй жуулчны тохилог бааз болно. И-Мэйл: info@intourtrade.mn, Гэр: 30, Ор:60 Мєнгєнморьт жуулчны бааз /Завъя ХХК/. Баянзђрх дђђрэг,13-р хороолол, 39-р байр ―Рокмон Холдинг‖ тєв, Байршил: Тєв аймгийн Мєнгєнморьт сумын Уу булан гэдэг газарт, /УБ-аас зђђн хойш 178км, Багануураас хойш 48км /Мєнгєн морьт сумын тєв орох замд/, Утас:458869, 99116001, 99182482 Факс:352282, И-Мэйл: zaђia@maginet.mn, Вебсайт: www.zaђiatour.com, Гэр: 7, Ор: 30 Мєнгєн уул жуулчны бааз /Интуртрейд ХХК/. ЧД. Бага тойруу. 5-р сургуулийн зђђн ар талын Сан компанийн 64-р байр. 308 тоот. Утас. 311637, Факс: 321376, Байршил: Ховд аймгийн Ховд хотын онгоцны буудлын ойролцоо, Ховд хотоос 5км. И-Мэйл: info@intourtrade.mn Мєнгєн хєрєнгє /cash/. Бэлэн мєнгє, тђђнтэй адилтгах хєрвєх чадвар бђхий дансан дахь мєнгє болон богино хугацаат ђнэт цаас. /X.Л/ Мєнгєн хђрхрээ жуулчны бааз /Баянговь жуулчин ХХК/. СБД, Соѐлын Тєв єргєє, 707 тоот єрєє, Байршил: ѓвєрхангай аймгийн Бат-ѓлзийт сумын нутагт Орхон голын

164

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Улаанцутгалангийн хђрхрээний дэргэд /УБ-аас 476км, Хархорингоос баруун урагш 136 км, Батѓлзийт сумаас 28км/, Утас: 328477, 91114444, Факс: 310591, И-Мэйл: shileg@magicnet.mn, Гэр:20, Ор:70 Мєнгєрєг. Хєвсгєл аймгийн Улаангом сумын нутагт Улаан тайгын нуруунд д.т.д 2260м єндєрт оршдог Мєстлийн гаралтай гадагш урсгалтай, ђзэсгэлэнтэй цэнгэг нуур. 0.9км кв талбайтай, 8км урт, 0.7км єргєн, эргийн шугамын урт 5.8км. /О.С/ Мєнгєт. Баянхонгор аймгийн Жаргалант сумын тєвєєс урагш 20 гаруй км зайд оршдог. 2787м єндєр уул. Аргаль, янгир, ирвэс бий. ѓвєр хажуу нь тарвага элбэгтэй. /О.С/ Мєнгєт. Дундговь аймгийн Адаацаг сумын заат байдаг Тэвшийн уулаас баруунтаа д.т.д 1602м єндєрт оршдог уул. Аргаль ђзэгддэг. /О.С/ Мєнгєт хайрхан ХХК. ЧД 3-р хороо Монгол Даатгал компанийн байр 118 тоот, Утас:314536, 323146, 99115209, И-Мэйл:Munguttour@yahoo.com Мєндєл. 0-2 сар хђртэл насны тарвага. Эх нагай 5 сард мєндєлснєєс хойш 15 хоноход мєндєл нђхнээс гардаг. Тђђнийг бас эргђђ цагаан гэдэг. 20 хоноод євсєнд орно. Мєндєл агнахыг хуулиар хориглоно. Ажиглалт хийхэд их хєгжилтэй, сонирхолтой амьтан. /О.С/ Мєндєл ХХК. ЧД Тєрийн ємчийн 5-р байр 125 тоот, Мєнх алтай трейвэл ХХК. СБД Буянт Ухаа 10-р хороо 62-16 тоот, Утас:99157929, 99112349 Мєнхжим ХХК. Хаяг:БГД Тєрийн ємчийн 8-р байр 206 тоот, Утас:363225, 302665, 99115351, Факс:361440 И-Мэйл:serђice@traђelmongolia.mn Мєнхжин жуулчны бааз /Мєнх хайлан ХХК/. Байршил: Нийслэлийн Налайх дђђрэг, 6-р хороо, Горхийн баруун салаа, ѓндєр уулын ард, /УБ-Тэрэлжийн замаар 60км, Баялаг Орд баазын ойролцоо/, Утас:99192535, Гэр:8, Ор:21 Мєнх тур ХХК. БЗД Туушин компанийн байр 520 тоот, Утас:455930 Мєнхийн монгол тур ХХК. Хаяг:БЗД Чингисийн єргєн чєлєє-9 Скайтел Плаза, Утас:317028, 91192411, Факс:317028, И-Мэйл:info@foreђermongolia.mn Мєнх хаан. Чингис хааны отгон хђђ Тулуйн ахмад хђђ Мєнх нь 1208 оны шар луу жил тєржээ.

1251 оны цагаагчин гахай жил хаанд єргємжлєгджээ. Хаан болмогцоо тђрђђчийн хаадын адил Монгол гђрнийг бэхжђђлэхэд гол анхаарлаа тавьж, гадаадад шинэ газар орон эзлэн авч нутгаа тэлж єргєтгєх бодлого явуулсан байна. Тэрбээр Хархорумд ерєнхий захирагчаа суулган, Бишбалык, Аму гол хэмээх 3 газар тєрийн 3 салбар бий болгож дэг журмыг чангатгах зэрэг зохион байгуулалтын нилээд шинэтгэлийг хийжээ. ёђний зэрэгцээ дђђ Хубилайг 1251 онд дорно зђг дэх их захирагчаар, дђђ Хђлэгийг Ираныг захирах их захирагчаар томилсон байна. Мєнх хаан ємнєд Сђн улсыг дайлаар мордох бодлогыг хэрэгжђђлж 1256 онд их хуралдайг хуралдуулж єєрийн биеэр дайлаар мордох болсноо мэдэгджээ. 1258 оны 2-р сард Мєнх хаан цэргээ авч хєдєлжээ. 1259 оны эхээр Монгол цэрэг дайсныг дийлж байх ђед цэргийн дотор халуун хижиг євчин гарч улмаар Мєнх єєрєє энэ євчинд нэрвэгдэн нас баржээ. /X.Л/ Мєнх хаан жуулчны бааз. Байршил: Дундговь аймгийн Сайхан-Овоо сумын Онгийн хийдийн дэргэд, /УБ-аас 400км, аймгийн тєвєєс 210км, Сайхан-Овоо сумаас урагш 19км, Цагаан-Овоо жуулчны баазаас зђђн тийш 2 км/, Утас:325296 Факс: 326243, И-мэйл: khansofm@mongol.net, Гэр:10, Ор:20 Мєнх хааны Эрчђђ хотын туурь. Хєвсгєл аймгийн Арбулаг сумын нутаг Алтангадас уулын ард XIII зууны Монголын хаан Мєнх хааны хєшєє, орд харшийн ђлдэгдэл эвдэрхий балгас бий. Мєнх хаанд зориулан 1257 онд босгосон гэрэлт хєшєєнд ―. . . Мєнх хаан тђмэн тђмэн насалтугай . . . ― хэмээн бичсэн байдаг. Мєн Мєнх хааны хєшєєны баруун ємнє 8-10 км зайд хэрэм цайз бђхий том хот балгадын ђлдэгдэл байдаг бєгєєд тђђнийг Загзуугийн буюу Эрчмийн балгас /Юан улсын ђеийн Эрчђђ хот/ гэдэг. Энэхђђ Монгол, Нангиад бичээст гэрэлт хєшєє, эдђгээ Байгалийн тђђхийн музейд бий. /Х.Л/ Мєнх хайрхан. Баян-ѓлгий, Ховд аймгийн заагт оршдог 4362м єндєр мєнх цаст уул. Монгол Алтайн нурууны 2-р оргил. Урт нь 30 гаруй км. Арын мєнх цаст мєсєн гол 8км, єврийнх нь 3-

165

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

4км, нуруугаа дагасан мєнх цас, мєсєн гол 10км ђргэлжилнэ. Уулнаас Долоон нуурын Цђнхэл, Хужирт цђнхэл, Шурхай, Тђргэн, Хяр, Гурт, Байр, Хэцђђ, Самарын гэх мэт олон гол эх авч урсдаг. /О.С/ Мєнх цаст уул. Баян-ѓлгий аймгийн Булган сумын нутаг дахь Мєнх хайрхан нурууны 3585м єндєр салбар уул. Янгир, ирвэс гэх мэт ан амьтантай. Уулын, хээрийн євслєг ургамалтай. /О.С/ Мєрєн уул. Дундговь аймгийн ѓлзийт сумын Тагт бригадын тєвєєс зђђн хойш 6 км зайд оршдог. 1282м єндєр боржин чулуун євєрмєц тогтоцтой. /О.С/ Мєсний шагай. Мєсєн дээр нааддаг Монгол ардын наадам. Наадагч олон дєрєв, дєрвєєрєє нэг гал болон, хђн бђр ээлжиндээ 4 сумаар 81-104 алхам холоос 9 удаа ээлжлэн харваж онооны нийлбэрээр дђгнэдэг. /О.С/ Мєсєн нуур. Баян-ѓлгий аймгийн Дэлђђн сумын нутаг дахь Хєх Сэрхийн нурууны євєр оройд 2945м ђнэмлэхђй єндєрт оршдог. Мєстлийн гаралтай. 0.6км кв талбайтай, 1.7км урт 0.4км єргєн, эргийн шугамын урт 4.2км. Нуруунаас Буянт голын эх, Дэлђђн голын салаа урсаж гардаг. /О.С/ Мєсєн тђрђђний рашаан. Завхан аймгийн Баянхайрхан сумын нутагт оршдог. Гидрокарбонат натри болон сульфат, хлорид, кальци, магни зэрэг найрлагатай. ёнэр, амт, єнгєгђй тунгалаг. Ходоодны хђчил ихдэж цээж хорсох зэрэг дотрын євчинд уудаг. /О.С/ Мєстийн рашаан. ѓвєрхангай аймгийн Тарагт сумын нутагт оршдог. ёнэр, єнгє, амтгђй тунгалаг. Шђвтэр нђђрс хђчлийн хий багатай. Элэг, цєс, дотрын євчинд уудаг. /О.С/ МСДТ ББН ХХК. Чингэлтэй дђђрэг, Утас:365689, И-Мэйл:gangs ger@magicnet.mn МСР ХХК. СБД 50 мянгат 30-37 тоот, Утас:327749, 99176150, 327177, Факс:327749, ИМэайл:mosora2001@yahoo.com Музей. Байгаль, тђђх, соѐлын ђзмэр, цуглуулгыг хадгалах, сэлбэн засварлах, ђзђђлэх эрдэм шинжилгээ судалгаа, танин мэдэхђйн байгууллага. ёзмэрийн бђрэлдэхђђнээс хамаарч музейг байгалийн, тђђхийн, археологийн, угсаатны, урлаг соѐлын, шинжлэх ухааны, технологийн, ђйлдвэрийн, шашны, цэргийн, спортын г.м ангилдаг. Бђх тєрлийн музей нь жуулчдын нэгэн ђндсэн ђзмэр болдог. Манай улсын Байгалийн тђђхийн тєв музей, Богд хааны ногоон ордон музей, ёндэсний тђђхийн музей зэрэг нь жуулчдын хамгийн ихээр сонирхдог музей яахын аргагђй мєн. /Х.А/ Музейн аялал жуулчлал. Соѐлын аялал жуулчлалын бие даасан нэг тєрєл. Жуулчид олон янзын сонирхолтой зђйлсийг нэг дор тєлєєлєн ђзэж багц мэдээлэл авах боломжийг музей олгодог. Музейн аяллыг зохион байгуулагчдын ємнє дараах зорилт тавигддаг. ёђнд: музейг тєрєлжђђлэн тодорхойлох, жуулчны байнгын урсгал бий болгох, аялал жуулчлалын байнгын хєтєлбєр маршрут зохиох, зар сурталчилгааны бђтээгдэхђђний багцыг бђрдђђлэх, санхђђгийн шинэ эх ђђсвэрийг эрж хайх г.м. /Х.А/ Музейн танилцуулга. Музейн зарим ховор, ђнэт ђзмэрийн зураг бђхий бусад лавлагааг багтаасан хэвлэмэл танилцуулга. /Х.А/ Муу худгийн хоолой. Дорнод аймгийн Матад сумын хойд захад улсын хил дагуу ђргэлжилсэн хєндий. Баруун зђђн тийш 35км, хээрийн ургамалтай. Зээр элбэг, чонотой./О.С/ Мухар гол. Дорнод аймгийн Халх гол сумын нутгаар урсан Тамсагийн хотгор дахь Баянбђрд нуурт цутгадаг жижиг гол. Урт нь 20км. Нђђдлийн шувуу, зээр их ирдэг. /О.С/ Мухар Гутайн дурсгал. Тєв аймгийн Мєнгєнморьт сумын Хэрлэн голын хойд дэнж Мухар Гутай гэдэг толгодын оройд буй хђрэл ба тємєр зэвсгийн тђрђђ ђеийн дурсгалууд. Дєрвєлжин булш, 5 нь буган хєшєє. /О.С/ Мухар модны рашаан. Завхан аймгийн Их-Уул сумын тєвєєс хойш 1км-т Зартын голын зђђн хєвєєнд оршдог. Дотрын євчинд уудаг. /О.С/ Мухар Хђнгђй. Завхан аймгийн Сантмаргац сумын нутагт Борхирийн элсний араас эх авч Гашуун, Хунт гэх мэт жижиг нуур дамжин урсаж Баян нуурт цутгадаг гол. Урт нь 40км. Элсэн

166

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

манхныг захлан урсдаг, хойт эрэг нь торгон зђлэгтэй тул аялал жуулчлалд их тохиромжтой. /О.С/ Мухдагийн амны дурсгал. ѓвєрхангай аймгийн Хархорин сумын нутаг Орхон голын Мухдагийн аманд буй хђрэл зэвсгээс эхлэн дундад зуун хђртэлх тђђхийн олон ђеийн дурсгалууд. Дугуй чулуун далантай булш. Дєрвєлжин хашлага хиргисђђр бђхий цогцолбор. /О.С/ Мэлхий ааруул. Нэг гарын дєрвєн хуруугаар хомбойлгон тђђний хонхорт аарцыг шахан нягтруулж нэг талыг нь хэвэлж нєгєє талыг дарж хавтгайлан тавьдаг. /Т.Б/ Мэлхий хад ХХК. Энхтайвны єргєн чєлєє Баянзђрх дђђрэг-5, Утас:450737, Факс: 450743, 450734 Мэнд бернд ХХК. ХУД ёслэг эдлэлийн Сор ХК-ний байр 311 тоот, Утас:99191338 Мэнэнгийн тал. Дорнод аймгийн нутагт Буйр нуураас баруун тийш оршдог хээр тал. Урт нь 90км, єргєн нь 60км, дундаж єндєр 1000м. Монголын хамгийн том, хамгийн тэгш тал. Зээр, зээрийн цагаан чоно элбэг. /О.С/ Мэнэнгийн цагаан. Дорнод аймгийн Матад сумын нутаг Мэнэнгийн талын хойд хэсгийн нам хотгор 35-40км ђргэлжилнэ. Хээрийн ургамалтай. Нђђдлийн зээр орж ирдэг. /О.С/ Мэргэван ХХК. СБД ,СТѓ , Хард рок тєвийн байр Мэргэжлийн тарифийн хэлэлцээр. Засгийн газрын хэрэгжђђлэгч агентлаг аялал жуулчлалын газар, Монголын аялал жуулчлалын холбоо, Монголын Зочид буудлуудын холбоо, Монголын Тогооч нарын холбоо, Монголын Худалдаа ђйлчилгээний бие даасан ђйлдвэрчний эвлэлђђдийн холбооны хооронд 2002 онд аялал жуулчлал, зочид буудал, хоол ђйлдвэрлэлийн салбарын мэргэжлийн тарифийн хэлэлцээрийг баталсан. Уг хэлэлцээрийн ђр дђнд Аялал жуулчлалын салбарын мэргэжлийн боловсон хђчнийн ажил ђђргийн хуваарийг тодорхой тодорхойлж гаргасан. /Х.А/ Мэргэлгийн нуруу. Баян-ѓлгий аймгийн Дэлђђн сумын нутагт оршдог 3296м єндєр уул, урт нь 10км орчим тарвага, ђнэг, чоно зэрэг ан амьтантай, єндєр уулын хээрийн євслєг ургамалтай . /О.С/ Мэргэн уул. Ховд аймгийн Булган сумын нутагт оршдог 1883м єндєр уул. Урт нь 25км, єргєн нь 15км. Онцлог байрлалтай. /О.С/ Мэтэгийн овоо. Баянхонгор аймгийн Гурванбулаг сумын нутагт Шар усны гол, Загийн гол хоѐрын хооронд оршдог 3085м єндєр уул. Аргаль, янгир, чонотой. ѓврєєр нь тарвага элбэг. /О.С/ Мянган цэргийн булш. Хэнтий аймгийн Биндэр сумын Онон голын зђђн биед буй тђђхийн єєр єєр ђеийн дурсгалууд. Том хиргисђђр, дугуй, дєрвєлжин булш, зэл чулуу зэрэг цогцолбор. /О.С/

167

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Н Наадмын Цагаан нуур. Хэнтий аймгийн Дадал сумын Балж голын савд Их цагаан нуураас баруун урагш 1030 м єндєрт оршдог цэнгэг нуур.1.3 км кв талбайтай, эргийн шугамын урт 3.2 км. Чингис хаан 1203 оны зуны эхээр энд нутаглаж байжээ. /О.С/ Нагалхан уул. Тєв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт оршдог 1970 м єндєр уул. 1957 онд анх дархан цаазтай болгосон. ТХГН-ийн шинэ хуулийн дагуу 1995 оны 26 дугаар тогтоолоор байгалийн нєєц газрын ангилалд оруулжээ. 3076 га талбай эзлэн оршино. Хэнтийн нурууны хамгийн ємнєт зах, нарсан ойн ємнєд хязгаар. Урт єргєн нь 6 км, эрт ба дунд тєрмєлийн герциний ђеийн хар гялтгануур, эвэр, хуурмагт боржин, асмалжин, толболжин, гђний чулуулаг зонхилж, занар, элсэн чулуу, мєлгєр хєрзєн гантиг шохойн чулуу гэх мэт хурдас чулуулгаас тогтжээ. Усан, утаат болор, молор, цагаан тугалга, анзан аргай гэх мэт баялагтай. Буга, бор гєрєєс, тарвага, туулай зэрэг ан амьтантай. Уулын, хээрийн болон ойт хээрийн ургамалтай. /О.С, Х.А/ Надас ХХК. Мон-ард ХХК 8-405 тоот, Утас:318307 Наймаатын хєндий. ѓмнєговь аймгийн Цогтцэций сумын тєвєєс баруун хойш, баруунаас зђђн тийш 33км ђргэлжилсэн хєндий. Хулан, хар сђђлт, зээртэй./ О.С/ Найрамдал. Улаанбаатар хотын ойролцоох олон улсын пионерийн зуслан. Нарлаг, Оч, Туяа, Сансар, Солонго, Од хэмээх 6 хотхоноос бђрддэг. Олон улсын хђђхдийн амралтын тєв гэж 1991 оноос нэрлэдэг болсон. Олон улсын хэмжээний хђђхэд, залуучуудын ђйл ажиллагаа зохион байгуулдаг уламжлалт тєвийн ђђрэг гђйцэтгэдэг./ О.С/ Налайх. Улаанбаатар хотоос 35 км зайтай оршдог нийслэлийн дђђрэг хот. 25000 хђн амтай, Монголын уурхайчдын анхны хот. Нђђрс малтах гђний уурхай байв. Хєнгєн, хђнсний ђйлдвэр, сургууль, соѐл боловсрол, худалдаа ахуйн ђйлчилгээний газартай. Улаанбаатартай тємєр зам болон засмал замаар холбогджээ. /О.С/ Налгар. Тєв аймгийн Баянцогт сумын нутагт оршдог. 1831 м єндєр уул. Урт нь 10 км, єргєн нь 8-9 км эрт тєрмєлийн эриний хар гялтгануурт боржин, толболжин, асмалжин, боржин асмалжин, хуучин тєрмєлийн эриний чулуулгаас тогтжээ. Болор гэх мэт ашигт малтмалын илэрцтэй. Бор гєрєєс, шилђђс, мануул, тарвага, туулай гэх мэт ан амьтантай. Хус, улиас, улиангар модтой. Хустай нуруутай ижил тєстэй байгальтай. /О.С/ Нам даваа. Говь-Алтай аймгийн Баян-Уул, Жаргалант сумдын хооронд Хасагт хайрхан уулын баруун суганд оршдог ђзэсгэлэнт даваа. ѓндєр нь 2704 м. Буга, бор гєрєєс дайралдана. / О.С/ Намаг. Ус чийгэнд дуртай ургамлын шингэн бђхий ус ихтэй газрын гадаргын хэсэг. Намаг, хєвд зэрэг ургамалын эс задарсан ђлдэгдэл хуримталсаар хђлэр ђђсгэдэг. Намгийг ургамалаар нь хєвдєт, євст гэж ялгадаг. Дэлхийн бємбєрцгийн хойд хагаст 350 сая га орчим талбайд намаг байдаг. Монгол орны Ховд голын адаг, Бєх мєрєн, Тэс, Орхон, Туул, Сэлэнгэ гэх мэт гол мєрний сав булан тохойд намаг элбэг бий. Хєдєє аж ахуйн чиглэлээр ашиглах талбайд намгийг хатаахдаа илђђдэл усыг талбайгаас зайлуулах тєдийгђй, тухайн таримал ургамалд шаардагдах ус, агаарын харьцаа хєрсєнд бђрдђђлэхэд анхаардаг. Намагтай газрууд аялал жуулчлалд ач холбогдол багатай./ О.С/ Намаржаа. Нђђдлийн мал аж ахуй эрхэлдэг малчдын намрын улиралд нутагладаг нутаг бэлчээр бууц євєл цас их унадаг уул толгодын ар бэл голын хєндийн сєл орой татардаг. Хужир марзтай усанд ойр нутгийг намаржаанд ашигладаг. Намаржаанд тєрєл бђрийн малын тарга хђчээ гђйцээж єєхєн тарга авхуулах, авсан тарга хђчийг тогтоон чамбайруулж бог малыг нийлђђлэгт оруулах ажлыг хооронд нь нягт уялдаатай хийдэг. Цас орж, задгай ус захлан хєлдєх ђед малчид намаржаанаас євєлжєєнд буудаг./ О.С/ Намгийн ургамал. Ус ихтэй хєрс юмуу усанд ил ургадаг євсєн хулс, шагшуурга, зэгс гэх мэт ургамал. Намгийн ургамалтай газар ус чийг ихтэй, ялаа шумуул ихтэй тул аялал жуулчлалд сєрєг нєлєєтэй./ О.С/

168

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Намир. Увс аймгийн ѓмнєговь сумын нутаг дахь Хархираа уулын зђђн ємнєєс эх авч Намирын Хар ус нуурт цутгадаг гол. Тђђнд олон горхи цутган адагтаа салаалдаг. Урт нь 75 км. Голын хєндийн эхэн хэсэг ђзэсгэлэнтэй байгальтай бол адаг нь єргєн цэлгэр хєндий болдог. /О.С/ Намнан. Булган аймгийн Хутаг-ѓндєр, Хєвсгєл аймгийн Тариалан сумын нутагт оршдог 2013 м єндєр уул. Урт нь 36км, єргєн нь 25км. Хуучин тєрмєлийн эриний дунд ђе, пермийн галавын хувирмал элсэн чулуулаг, зана, мєлгєр, хєрзєн, болронцор, хурдсан занар, гэх мэт чулуулгаас тогтсон. Буга, хђдэр, бор гєрєєс, жирх, хэрэм, туулай, тарвага гэх мэт ан амьтад, шинэс зонхилсон ойтой. Уулын ойд жимс жимсгэнэ элбэг. Намнан уулын єврєєр Сэлэнгэ мєрєн олон тохой арал ђђсгэн урсах ба загас элбэгтэй. /О.С/ Намнандорж Очирын. О.Намнандорж нь 15–р жарны цагаан хулгана жилийн зул сарын 25 нд халхын Тђшээт хан аймгийн Мишиг Даа гђний хошууны Тђмэнтэй аймгийн албат ард Очирын хоѐрдугаар хђђ болон мэндэлсэн байна. Тэрбээр бага насаа эцэг эхийн дэргэд єнгєрђђлж улмаар 1918 онд Да хђрээнд Ганжуур заянд шавь орсон байна. Тэрбээр 1922 оноос хэвлэлийн хороонд ђсэг єрєгч, цэргийн гаражид бичээч, 1924 – 1928 онд Санкт – Петербург хотноо Янукедзегийн нэрэмжит Дорно дахиныг судлах дээд сургуульд суралцаж 1928 оноос жолоочийн сургууль, Сђхбаатарын сургуулиудад багшилж байжээ. Тэрбээр 1948 оноос эхлэн насан єєд болтлоо Шинжлэх ухааны хђрээлэнд ажиллажээ. Тэрбээр 1949 – 1952 УБДС , 1952 – 1954 онд МУИС – ийн газарзђйн ангид эчнээгээр суралцаж тєгссєн байна. Тэрээр 40 шахам жил эрдэм шинжилгээны ажил тасралтгђй хийж Монголын аялал жуулчлал, байгаль газарзђйн баялаг, рашаан, газарзђйн гойд сонин зђйлс, од гариг зэрэг олон зђйлээр 100 гаруй ном бђтээл туурвин эрдэм шинжилгээ судалгааны 1000 гаруй єгђђлэл 50 гаруй лекц ярианы сэдэв бичсэн байна. Тђђний гавьяаг тєр засгаас ђнэлж Хєдєлмєрийн гавьяаны улаан тугийн одон, Алтан гадас одонгоор гурван удаа, ойн медалиуд, Хєдєлмєрийн хђндэт медаль зэрэг олон шагналаар шагнасан байна./Х.Л/ Намнандорж .О УБ 2003,2005 / I – IV боть/. Уг ботиудыг О.Намнандоржийн охин Н. Дэнсмаа санаачлан хэвлэлийн Бэмби санд хэвлђђлсэн байна. Тус ном нь нийт 4 ботиос бђрдэх бєгєєд орон нутаг, газарзђй, од зђй, солир, рашаан, дархан газар, дархан цаазат амьтан, тђђх дурсгалын зђйлс, байгалийн баялаг хамгаалах, ашиглах зэрэг ерєнхий сэдвийг багтаасан нийт 350 гаруй эрдэм шинжилгээ, судалгааны єгђђлэлээс бђрдэнэ. Энэхђђ 4 боть нь тус бђр 550 гаруй хуудасаас бђрдэх бєгєєд О.Намнандоржийн ажил, амьдралтай холбогдолтой зураг сэлт хавсрагдсан томоохон хэмжээний бђтээл болно. Дурдан буй цогц бђтээл нь Монголын аялал жуулчлалын цагаан толгой мєн. /X.Л/ Намын рашаан. Завхан аймгийн Их-Уул сумын нутагт оршдог. Гидрокарбонат, натри, кальци, сульфат, хлорид, магни зэрэг найрлагатай, ђнэр, амт, єнгєгђй тунгалаг, дотрын элдэв євчинд уудаг. /О.С/ Нанто ХХК. БГД 20-р хороо Баганат єргєє компаний байр, Утас: 688692, 99182553, 99118656, Факс: 688692, И-Мэйл:Aguy654@yahoo.com Нар Мон тур жуулчны бааз /Нар Мон тур ХХК/. Байршил: Нийслэлийн Хан-Уул дђђргийн нутагт Богд хаан уулын баруун урд євєрт, Тђргэний голын эхэнд, /УБ-Тєв аймгийн Заамар 36км,тєв замаас зђђн хойш салж шороон замаар 6 км/, Утас:324426 379553 324426 99115267, ИМэйл: narmon@mongolnet.mn, Гэр:9, Ор:43 Наран. Дорноговь аймгийн Хатанбулаг сумын зђђн хэсэгт оршдог /Баруун, Зђђн Наран/ хоѐр уул. Баруун Наран 1930 м. Зђђн Наран 1431 м єндєр. Хулан, хар сђђлт, цагаан зээртэй. /О.С/ Наран булаг. ѓмнєговь аймгийн Гурвантэс сумын нутаг дахь Нэмэгт, Алтан уулын євєр хоолойд оршдог. Арван гурван даац булгийн хамгийн том нь. Эдгээр арван гурван булаг гантай ямар ч жил ширгэдэггђйгээрээ онцлог. Наран даац гэж бас нэрлэнэ. Хулан, хавтгай, хар сђђлт зээртэй. /О.С/ Наран Даац. ѓмнєговь аймгийн Гурвантэс сумын баруун хойно оршдог булаг. Багавтар баянбђрд ђђсгэдэг. Хулан, хар сђђлт зээр, хавтгайтай. Дууч шувууд их цугладаг./ О.С/ Наран Сэвстэйн хоолой. Говь-Алтай аймгийн ємнєд хил орчимд єргєргийн дагуу сунаж тогтсон бєгєєд энд Наран сэвстэйн булаг бий./О.С/

169

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Наран Сэвстэйн єндєр. Говь-Алтай аймгийн Эрдэнэ сумын ємнєд хэсэгт улсын хилийн ойролцоо оршдог шанд. Баянбђрд ђђсгэдэг. Монголын хамгийн сонирхолтой баянбђрдийн нэг. Хулан, хавтгай, хар сђђлт зээр, чоно, заримдаа ирвэс ч усанд ордог. Наран сэвстэйн хоолойн хойд талд Наран сэвстэйн єндєр хэмээх євєрмєц тогтоцтой уул бий./ О.С/ Наран цђнхэл. Ховд аймгийн Мєнххайрхан сумын нутагт байдаг 3542 м єндєр уул. Мєсєн голын хунх элбэгтэй, ђзэсгэлэнтэй байгальтай. /О.С/ Наран шарлагын газар. Элс ба хайрганаас тогтсон нуур цєєрєм, голын эргийн зурвас хуурай газар. Энэ нь байгалийн гаралтай байхаас гадна амралт сувиллын бђсђђдэд тусгай технологиор барьж байгуулдаг. Манай улсад єнєєдрийн байдлаар хараахан наран шарлагын газар байгуулагдаагђй байна. /Х.А/ Нарангийн дурсгал. Увс аймгийн Бєхмєрєн сумын Наранд буй маш том хиргисђђр. Далан нь 60 м голчтой, 5 м єндєр, тђђнийг тойрон 6 жижиг хиргисђђр, урд талд нь буган хєшєє бђхий дурсгал буй. Энэ нь хђрэл зэвсгийн ђед хамаарагдана. /О.С/ Нарангийн дурсгал. Тєв аймгийн Мєнгєнморьт сумын нутаг, Нђхэнбђрд нуурын орчим Наран гэдэг газар байдаг хоѐр буган хєшєє, хђн чулуу бђхий дурсгал. /О.С/ Нарангийн рашаан. Дорнод аймгийн Матад сумын нутагт оршдог ђнэр, єнгєгђй тунгалаг рашаан. Дотрын євчинд ууж, ђе мєч, арьсны євчтэй хђн хэрэглэдэг. /О.С/ Нарангийн хяр. Дундговь аймгийн Сайнцагаан сумын тєвєєс баруун хойш Ар говийн ємнє талаар Бор, Цагаан хавцгайгаас эхлэн Даравгай хђртэл ђргэлжилдэг бутархаг гђвээ. Хамгийн єндєр цэг нь Нарангийн хар овоо 1594 м єндєр, урт нь 3 орчим км. Хулан, хар сђђлт зээр, цагаан зээр, тоодог тохиолдоно. /О.С/ Нарийн боов. Тєрєл бђрийн нарийн боовыг тос, єндєг, чихэр, бурам, шоколад, сђђ, зєєхий болон бусад олон тєрлийн амтатнуудыг оролцуулан бэлтгэдэг. Нарийн боов бэлтгэх тєрєл бђрийн зуурмагийн жор найрлага нь харилцан адилгђй байдаг. Эдгээр зуурмагуудад олон тєрлийн амт оруулах зђйлђђдийг нэмж эсвэл уул зуурмагуудад орох хђнсний зђйлийн харьцааг єєрчлєх зэргээр зуурмагны бђтэц найрлагыг єєрчилж олон нэр тєрлийн бђтээгдэхђђн ђйлдвэрлэнэ. /Т.Б/ Нарийн булаг. Говь-Алтай аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт Захуй баянбђрдээс зђђн тийш Зармангийн говьд оршдог. Чихэр євс, бударгана, дэрс, зэгс голлон ургадаг. Цєлд оршдог ђзэсгэлэнт баянбђрдийн нэг тєлєєлєл болно. /О.С/ Нарийн Гичгэнэ. Архангай аймгийн Тариат сумын нутгаар урсдаг Гичгэний голын савд 2095 м єндєрт байдаг цэнгэг, ђзэсгэлэнтэй нуур. 0.4 км кв талбайтай, 4.0 км урт, 0.7 км єргєн, эргийн шугамын урт 2.6 км. /О.С/ Нарийн гол. Баянхонгор аймгийн Баян-Овоо сумын нутаг дахь Хєх Бђрд нуураас эх авч Хангайн ємнєд хђрмэн бэгцэгийг нэвтрэн урсаж Адгийн Цагаан нуурын хотгорт хєрсєнд шургадаг. Урт нь 60 орчим км. Хавцлуудтай. /О.С/ Нарийн гол. Увс аймгийн нутаг дахь Бєєрєг дэх элсэн /Боригдэл/ дунд оршдог. Баяннуураас эх авч Увс нуурт цутгадаг. Урт нь 140км, ай савын талбай 3.9 мянган км кв. Элсэн манхан дундуур урсдаг, зђлэг сайтай аялал жуулчлалын ач холбогдол ихтэй. /О.С/ Нарийн нуруу. Хєвсгєл аймгийн Баянзђрх сумын баруун хэсэгт оршдог 2522м єндєр, оройн хэсэг нь ойгђй, сарьдаг байдалтай нуруу. Олон сђрлэг хадан цохио, хавцлуудтай. /О.С/ Нарийн салааны хадны зураг. Увс аймгийн Сагил сумын Нарийн салааны амны Инхэлцэг, Тэрэм хад, Нарийн салаа зэрэг газрын хаданд сийлсэн янгир, буга, нар, тэмээ, адуу, морьтой, явган хђн ан хийж буйг дђрсэлсэн, Хђрэл тємєр зэвсгийн тђрђђ ђеийн дурсгал. /О.С/ Нарийн тоорой. Говь-Алтай аймгийн Цогт сумын нутагт Ээж хайрхан уулаас баруун хойш 30 гаруй км-ийн зайд оршдог, элс ус хосолсон баянбђрд. Баянбђрд орчмын молцог элсэнд сухай, заг, далан ба элсний завсар чєлєєнд тоорой элбэг ургадаг. Хулан, хавтгай, хар сђђлт, зээр ирвэс усанд ордог. /О.С/

170

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Нарийн Тђлбэр. Булган аймгийн Дулаанхан уулын араас эх авч урсан Сэлэнгэ мєрєнд цутгадаг гол. Урт нь 50км орчим. Ай савын талбай 366 км кв. Ой, ан элбэгтэй хєндийгєєр урсана. /О.С/ Нарийн тээлийн дурсгал. ѓвєрхангай аймгийн Нарийн тээл сумын нутаг Нарийн тээлийн орчимд буй тђђхийн олон ђеийн дурсгалууд нэг дор оршдог газар. Дугуй далантай булш, дєрвєлжин булш, хиргисђђр, Хђннђгийн болон єєр ђеийн хэдэн зуун булшнууд. Хђрэл зэвсгийн ђеэс эхлэн Хђннђ, Тђрэг, Монгол гђрний ђед холбогдоно. /О.С/ Нарийн Хар нуруу. Ховд аймгийн Булган сумын нутагт оршдог. 1513м єндєр. Урт нь 15км орчим. Аргаль, янгир, хар сђђлт зэрэг ан амьтан, говийн олон зђйл євслєг ургамалтай. /О.С/ Нарийн Хар уул. Баянхонгор аймгийн Жинст сумын нутаг дахь Нарийн Хар нурууны зђђн урд хэсэгт сумын тєвєєс баруун урагш 30 шахам км зайд оршдог 1724м єндєр уул. Аргаль, янгир, ирвэстэй. /О.С/ Нарийн Хєх говь /Цэнхэрийн хоолой/. Говь-Алтай аймгийн Эрдэнэ сумын ємнєд хэсэгт, Шар Хулсын нуруу, Гурван Хар уулын хооронд оршдог, єргєргийн дагуу хоолой дахь говь. Хавтгай, хулан, хар сђђлт зээртэй. /О.С/ Нарийн Хєх уул. Баянхонгор аймгийн Баян-ѓндєр сумын нутаг дахь Идрэнгийн нурууны євєрт Цэнхэр хоолойн дунд оршдог 892м єндєр уул. Аргаль, янгир, ирвэстэй. О.С/ Нарийн цагаан элс. Баянхонгор аймгийн Баян-ѓндєр сумын нутагт Орог нуураас зђђн урагш байдаг хэсэг манхан. Нуурын гаралтай, нђђлт хєдєлгєєн ихтэй тул элсний нђђлт, тђђний ор мєрийг тод ђзэх болно. /О.С/ Нарны хордлогын ђед жуулчинд ђзђђлэх тусламж. Хэтэрхий бђгчим халуун газар удаан байснаас тєв мэдрэлийн системд нєлєєлж, дулааны цохилт ђђсэж хурц нартай ђед хордлого болдог юм. Энэ ђед илрэх шинж тэмдэг нь толгой євдєж эргэх, чих, нуруу євдєх, хааяа бєєлжих зэрэг байдал ђзэгдэнэ. Улмаар хђндэрвэл ихээр халуурч ухаан алдаж золгђй явдлаар тєгсєж болдог. Нарны хордлого дулааны цохилт болсон хђнийг даруй сђђдэр сэрђђн газарт оруулж хувцасыг нь тайлан толгойг єндєрлєн хэвтђђлэн тайван байлгаж толгой зђрхны хавьд хђйтэн жин тавина. Унд их уулгаж наташырийн спирт ђнэртђђлэн зеленийн дусааж уулгах хэрэгтэй. Амьсгалын хэм алдагдсан ђед хиймэл амьсгал хийж болно. Их хђнд бол эмнэлгийн тусламжийг жуулчинд хђргэх шаардлагатай. /X.Л/ Нарс. Нарстан овгийн тєрєл мєнх ногоон шилмђђс бђхий мод юмуу мєлхєє сєєг. 100 орчим зђйлтэйгээс манай оронд жинхэнэ буюу ойн нарс, хуш буюу Сибирийн нарс зэрэг 3 зђйл ургадаг. Умард єргєргийн сэрђђн бђсэд их тархсан. Барилга, химийн ђйлдвэрийн /жилий, давирхай, С витамин/ материал болох ба хушийн самрыг хђнсэнд хэрэглэдэг. Нарстай газар аялал жуулчлалд эрхэмд тооцогддог. /О.С/ Нарст єндєр. Дорнод аймгийн Сђмбэр сумын нутгаар урсдаг Азаргын голын зђђн талд байдаг 1006м єндєр харууц ихтэй уул. Цагаан зээр, чоно элбэгтэй. /О.С/ Нарт. Хєвсгєл аймгийн Ренчинлхђмбэ сумын тєвєєс зђђн урагш 40 гаруй км зайд оршдог Хорьдол Сарьдагийн нурууны салбар уулсын нэг. ѓндєр нь 3074м. Доод хэсгээрээ хуш, шинэс, жодоо ургадаг. Цаа буга, буга, хандгай, баавгай, гахай, шилђђс зэрэг ан амьтантай. /О.С/ Нарт овоо. Дундговь аймгийн Сайхан-Овоо сум, ѓвєрхангай аймгийн Баянгол сумын заагт Онгийн голын зђђн талд 8км зайд Дашаа, Домбонгийн говь Ханангийн зоо, Онгийн голын хооронд оршдог 1509м єндєр, харууц ихтэй уул. /О.С/ Нарт єртєє ХХК. СХД, СТѓ - Г- 418, Утас:311999, Факс: 311999, И-Мэйл:Nu2004@nu.mn, Вебсайт: www.nu.mn Насан тур ХХК. ЧД 1-р 40 мян, 4-р Мэйл:Nasan2037@nu.mn, Вебсайт: www.nu.mn

байр,

Утас:321078,

327899,

99197466,

Настны ур ХХК. СХД 18-р хороо ОУ-ын Геологийн тєв 205 тоот, Утас:96153860 Натур тур ХХК. СБД Бага тойруу –10 МЗХ байр 212 тоот, Утас:312392, 310869, Факс: 311979, И-Мэйл:NATTOUR@magicnet.mn

171

И-

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Нетто ђнэ. Жуулчны ђйлчилгээний ђнэ бєгєєд зуучлагч нь тэдгээрийг борлуулснаар єєртєє комиссын шагнал авч ђлдэх эрхгђй байна. /Д.Г/ Нийгмийн аялал жуулчлал. Хђђхэд залуус, тэтгэвэрийн насны хђмђђс, тахир дутуу иргэд, дайнд оролцогсдод зориулан тєрийн болон тєрийн бус сан, буян, хандивийн байгууллагаас гаргасан нийгмийн зориулалттай болон ивээн тэтгэсэн хєрєнгєєр зохион байгуулагддаг аялал жуулчлалын нэг тєрєл. /Х.А/ Нийгмийн хязгаарлалт. Энэ нь тухайн бђс нутагт аялал жуулчлалын ђйлдвэрлэл хєгжихєд нутгийн иргэдээс авдаг татвар єссєний ђр дђнд бий болдог. /Д.Г/ Нийслэл хђрээний нэрийн тухай. Улаанбаатар хот ђђссэн цагаас эхлэн /анх/ нэг тоймон нэртэй байсангђй. Анх Хутагтын ―єргєє‖ гэж ђђсч цаашдаа ―Их хђрээ‖, ―Нийслэл хђрээ‖, ―Улаанбаатар хот гэж нэрлэгдэх болжээ. Монгол нутагт шарын шашин єргєн дэлгэрч сђм хийд олноор бий болж, тђђнийг даган лам нар, харчууд, худалдаачид суурьшин нутаглах газрыг Монголчууд хђрээ гэж нэрлэдэг боловч тэрнийг хашаа, хороо барьсан, сђм хийд бий болсноос тэгж нэрлэдэг болсон хэрэг биш юм. Харин хђрээ гэдэг ђг эрт дээр ђеэс гаралтай. Монголчууд хэдэн зуун єрхєєр тойрон буудалладаг байсныг хђрээ гэдэг байжээ. Тийм учраас хђрээ гэдэг ђг томхон хийдийн нэр болжээ. Хђрээ ингэж бий болсоны дотор XVIII зууны эхнээс Богдын єргєє Халхын доторх шашины тєв болж тђђнийг бусдаас онцгойлон Их хђрээ гэж нэрлэх болжээ. Тђвдэд алдаршсан нэр нь єргєєнд байгуулсан гол дуган ― Рибоэжиганданшадублин‖ гэж нэрлэснээр гарсан ба тэр нэр олонд ихэд алдаршсангђй. ― Чонмо‖ гэсэн нь хђрээ гэдэг ђгийн мєн Хятадууд хазгай дуудсанаас гарчээ. Монголд автономит засаг тогтсоны дараа Их хђрээг Монгол улсын нийслэл болгон зарлаж ―Нийслэл хђрээ‖ гэж нэрлэжээ. Ардын хувьсгал ялсны дараа, улсын анхдугаар их хурлаас Нийслэл хђрээг БНМАУ-ын нийслэл хот болгон зарлаж ― Улаанбаатар хот― гэж нэрлэжээ. Тэр ђеэс тус хот нь БНМАУ- ын улс тєр, эдийн засаг, соѐлын тєв болж нийт даяар Улаанбаатар гэж алдаршжээ. /X.Л/ Нийт зардал /total costs/. Тогтмол ба хувьсах зардлын нийлбэр. /X.Л/ Нийт орлого/gross profit/. Бђтээгдэхђђн болон ажил, ђйлчилгээ, бусад ђйл ажиллагааны борлуулалтын санхђђгийн ђр дђн. /X.Л/ Нийтийн зах зээлийн туроператорууд. Энэ нь хамгийн єргєн тархсан хэлбэр юм. Тэдгээр нь олон нийтэд танил болсон амралтын газруудын багцуудыг борлуулдаг. Жуулчдын тээвэрлэлтийг чартерийн ба байнгын тээвэрлэлтээр гђйцэтгэдэг. /Д.Г/ Нийтийн тээврийн хэрэгслээр хийх аялал жуулчлал. Аялал жуулчлалын фирмийн тђрээсийн ба єєрийнх нь тээврийн хэрэгслээр хийх аялал жуулчлал. /Х.А/ Нимонс тур ХХК. БГД 19- хороо 47-р сургуулийн ард талд Авто ђйлчилгээний тєв, Утас:99119495, 99112449, Факс: 689977, И-Мэйл:Nimonstour@magicnet.mn Нирун /Жужан/ улс. Жужан нар нь МЭ II –наас анх сурвалж бичигт тэмдэглэгдсэн байдаг. Тэд МЭ IY ны сђђлээр Алтай, Хангайн нуруу, Орхон, Сэлэнгийн саваар нђђдэллэж улмаар хђчирхэгжсэн байна. Энэ ђед Жужан нар нь ѓрнєд, Дорнод гэж хуваагдан оршиж байсан. Дорнод хэсгийг Пэхуби, єрнєдийг Вэньгэди ноѐн нар захирч байжээ. МЭ 394 онд Вэньгэдийн хђђ Чулуун /Шилђгђн/ дорно зђгийн Жужанчуудыг довтлон нэгтгэж Жужан улсыг байгуулах эхлэлийг тавьжээ. Улмаар говиос хойш орших Уйгар аймгуудыг ээлжлэн эзэлж гадаад байдлаа бэхжђђлсэн байна. МЭ 420 онд Чулуун єєрийгєє хаган хэмээх /хаан/ цолоор єргємжилсєн байна. Жужануудын хђчирхэгжиж байсан ђед тэдний нутаг нь Байгаль нуураас Элсэн говь, Ил тарвагтайгаас Солонгосын хойг хђрч байжээ. 480 онд Нирун улсын бђрэлдэхђђнд байсан Гаюгюй аймгийн удирдагч Афужило 100.0 мянган ардаа дагуулж Сэлэнгэ мєрнєєс Эрчисийн эх рђђ шилжин очиж биеэ ―эзэн― хэмээн єргємжилжээ. ёђнийг Нируны хаан нэхэн довтолж бут зохисон байна. Вэй улс, Гаюгюй аймгийн хєдєлгєєн 2 нь Нируны хђчийг доройтуулсан байна. МЭ 550 онд 10 гаруй аймаг угсаатныг хамарсан бослого гарахад Нируны Дэлђђн хаан цус урсган дарсан байна. МЭ 555 он гэхэд Нирун улс нь тђђхийн тавцнаа оршин тогтнохоо больжээ. /X.Л/ НисораХХК. СБД Жамьян Мэйл:nisora@mobinet.mn

гђний

гудамж,

172

Утас:318754,

Факс:

318754,

И-

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Нисдэг тэрэг. Босоо чиглэлээр нисч, буудаг, агаараас хђнд нисэх аппарат. Хєєрєх хђч, хэвтээ чиглэлд нисгэх хђч зэргийг ачаалал ђђрэх нэг юмуу хэд хэдэн сэнсээр гђйцэтгэдэг. Нисдэг тэргийг жолоо /сђђлэндээ/- ны нэг сэнст, хоѐр болон олон сэнст гэж тус тус ангилдаг. Нисдэг тэрэг нь 350км/цаг хђртэл нислэгийн хурдтай, 40т хђртэл даацтай. Нисдэг тэргийг зорчигч, ачаа тээвэрлэх, тусгай зориулалт /Эмнэлгийн ђйлчилгээ, хєдєє аж ахуйн ургамалын хортонтой хийх тэмцэл, тђймэр унтраах гэх мэт/ тэрчлэн агаарын десант буулгах, цэрэг болон ачаа зєєвєрлєх зэрэг байлдааны бусад зорилтыг гђйцэтгэхийн тул батлан хамгаалах хђчинд ашигладаг. Аялал жуулчлалд нисдэг тэрэг хэрэглэх явдал жил бђр нэмэгдсээр байна. /О.С/ Нисэх буудал. Нисэх хђчний хэрэгслээр зорчигч, ачаа шуудан тээвэрлэлтийг байнга хангадаг, нисэх буудлын байр, нисэх буудлын талбар болон бусад хэсгээс тогтсон тээврийн байгууллага. Томоохон нисэх буудлууд хэд хэдэн нисэх буудлын байртай байдаг. Манай улсад хамгийн том нь Буянт-Ухаа дахь Чингис хаан нисэх буудал бєгєєд єргєтгєж шинэчлэн 1986 онд ашиглалтанд оруулсан. Орчин ђеийн ђйлчилгээний байр, нисэх, хєдєлгєєнийг удирдах техник хэрэгслээр тоноглогдсон. Нисэх буудлуудын байршил, хђчин чадал, ђйлчилгээ нь аялал жуулчлалд их ач холбогдолтой. /О.С/ Нисэх онгоц. Далавч, таталт ђђсгэх тєхєєрємж /мотор/-ийн тусламжаар агаарт хєєрєх хђч ђђсгэдэг аэродинамикийн зарчмыг ашигласан агаараас хђнд нисэх аппарат. Нисэх онгоцыг зориулалтаар-иргэний, байлдааны; хэв шинжээр-сэнст, тийрэлттэй; хєдєлгђђрийн хэв шинжээрсэнст, бђслђђрт, турбин сэнст, турбин тийрэлтэт, пуужинт; нислэгийн хурдаар-дууны хурд хђртэлх, дууны хурдаас хурдан; байрлах нєхцлєєр-хуурай замын, хєлєг єнгоцны, усны, газаруснаа явагч, буух хєєрєх зурвас замын гэж ангилдаг. Нисэх онгоц бол гадаад аялал жуулчлалын гол тээвэр болно. /О.С/ Ноогдол ашиг /diђidends/. Компани хувьцаа эзэмшигчдэд тэдний эзэмшиж буй /X.Л/ Ногоон байгууламжийн хязгаарлал. Ургамлын нємрєгийг хамгаалах зорилгоор тусгай авто машины болон явган хђний зам байгуулах гэсэн ђг болно. /Х.А/ Ногоон нуур. Баян-ѓлгий аймгийн Дэлђђн сумын нутагт 2719м єндєрт оршдог. Урсгалтай. Урт нь 2,3км, 0,7км єргєн, эргийн шугамын урт 4,6км. ёзэсгэлэнт байгальтай. /О.С/ Ногоон нуур. Баян-ѓлгий аймгийн Сагсай сумын нутагт 2850м єндєрт оршдог. Мєстлийн гаралтай. Эргийн шугамын урт 2,2км. Цэнгэл Хайрханы хур цас, мєсний усаар сэлбэгддэг. Сђрлэг уулсын дунд оршино. /О.С/ Ногоон нуур. Баян-ѓлгий аймгийн нутаг дахь Тал нуурт цутгадаг Чєллєгний голын эхэнд 2758м єндєрт оршдог. Мєстлийн гаралтай, цэнгэг. 0,8км урт, 0.4км єргєн. Эргийн шугамын урт 2км. Хур цас, мєсний усаар сэлбэгдэнэ. Усны шувууд нэлээд ирдэг. /О.С/ Ногоон нуур. Баянхонгор аймгийн Баян-ѓндєр сумын нутаг 1772м єндєрт оршдог шорвог, 1.4км урт, 1.1км єргєн, эргийн шугамын урт 3.6км нуур. Говь цєлийн бђсэд ойр тул усны шувууд элбэгтэй. /О.С/ Ногоон нуур. Говь-Алтай аймгийн Тонхил сумын нутаг дахь Зђйлийн дулааны Хєндийлжийн голын адагт 2085м єндєрт оршдог. Цэнгэг, 1.3км урт, 0.3км єргєн, 1.2 гђн. Усны нєєц 2 сая куб/м. Эргийн шугамын урт 2.8км. ёзэсгэлэнтэй байгальтай. /О.С/ Ногоон нуур. Завхан аймгийн Тђдэвтэй сумын тєвєєс хойш Ойгон нуурын хєндийд 1697м єндєрт оршдог. Дулааны хєндийлжийн гаралтай. Цэнгэг, 0.9км урт, 0.4км єргєн. Эргийн шугамын урт 2.4км. Жуулчны бааз байгуулахад сонирхол татахуйц газар. /О.С/ Ногоон нуур. Ховд аймгийн Мєст сумын Бєєргийн голын эхэнд 2831м єндєрт оршдог. Цэнгэг.

2.4км урт, 0.4км єргєн, эргийн шугамын урт 5км орчим. ѓндєр уулын ђзэсгэлэнтэй нуурын тєлєєлєл болно. /О.С/ Ногоон нуур. Ховд аймгийн Хар, Дєргєн нуур хоорондын холбоос нуур. Хэдэн нуурт хуваагддаг. 12.9км урт, 6км єргєн, эргийн шугамын урт 48км. Гђн нь 2м-ээс хэтрэхгђй. Зэгсэн арал, шугуйтай. Ерєнхий эрдэсжилт 358-1044 мл/л. Монгол хадран, алтайн сугасны тєрлийн шар ба нохой загастай. /О.С/

173

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Ногоон нуур. Хєвсгєл аймгийн Дархадын хотгорт Бургаст нуураас ємнєхєн 1540м єндєрт оршдог ђзэсгэлэнтэй нуур. Цэнгэг. 1.8км урт, 1.2км єргєн, эргийн шугамын урт 4.8км. /О.С/ Ногоон нуур. Хєвсгєл аймгийн Цэцэрлэг сумын нутаг дахь Жарантайн голын хєндийд 1808м єндєрт оршдог. Цэвдгийн гаралтай. 2.2км урт, 0.7км єргєн, эргийн шугамын урт 5.2км. Усны шувууд элбэг. /О.С/ Ногоон нуурын бичээс. Баян-ѓлгий аймгийн Ачит нуурын хєвєєнєєс олдсон чулууны бичээс.

1м урт, 60см єргєн ургаа боржин чулуун дээр бичсэнийг ―бид Какем хђрээд буулаа‖ гэж тайлан уншжээ. /О.С/ Ногооны рашаан. Увс аймгийн ѓмнєговь сумын нутагт оршдог. Хлори гидрокарбонат, сульфат кальци, магнийн найрлагатай, бага зэрэг цацраг идэвхит чанартай, ђнэр амт, єнгєгђй, тунгалаг. Гэдэс дотор, бєєр нуруу, ђе мєчний євчинд уудаг. /О.С/ Ногоон цав. Баянхонгор аймгийн Шинэжинст сумын нутагт Онгон-Улаан уулын ард, Ингэн хєєврийн хотгорын баруун залгаа 800м єндєрт оршдог хоолой. ѓвєрмєц тогтоцуудаараа алдартай. Ногоон цавын хоолой гэдэг эртний тєрмєлийн эриний нуурын олон єнгєт хурдсын хуудсыг эхний нђднээс ємнє дэлгэн барьсан байгалийн их дурсгалт газар бий. Эндээс цэрдийн галавын ђлэг гђрвэл, аварга яст мэлхийн чулуужсан яс олдсон. /X.Л/ Ногт. Малыг унаж эдлэх, уяж хєтлєхєд ашиглах хэрэгсэл. Ногтыг зориулалтаар нь унаганы, ботгоны, морины, тэмээний, гэж ангилдаг. Сур дээсээр ногтыг хийх бєгєєд хамар, шил, сагалдрага, цулбуураас бђрддэг. Зориулалтыг харгалзан ногтыг янз бђрийн хэмжээтэй зангиддаг. Дунджаар ногтны шилийн урт давхраараа 39см, хамар давхраараа 18 см, сагалдарга 45 см, цулбуурын урт 2м 28см байна. /О.С/ Ноѐн Богд. ѓмнєговь аймгийн Ноѐн сумын нутагт оршдог 2256м єндєр уул. Эрт тєрмєлийн эринд пермийн галавын хожуу ђеийн хурдас чулуулаг, занар, элсэн чулуу, мєлгєр хєрзєн, гєлтгєнє, боржин, толболжин, болронцороос тогтжээ. Далай, тэнгисийн хурдас чулуулгаас тогтсон Хђрэн, Шар хана гэх мэт ханарсан хадан уулс их хотын гудамж мэт ђзэсгэлэнтэй харагддаг. Хайлаас, сухай, бутлаг ургамалтай. Аргаль, янгир, суусар гэх мэт ан амьтантай. /О.С/ Ноѐн гол. Хєвсгєл аймгийн Хивэн, Залуу ёђрийн сарьдгаас эх авч Хєвсгєл нуурт цутгадаг гол. Урт нь 21км, ай савын талбай 118км кв. Ой, ан, жимс жимсгэнэ, самар элбэгтэй, хєндийгєєр урсдаг. /О.С/ Ноѐн уул. Баянхонгор аймгийн Жинст сумын нутаг дахь Их Богд уулын баруун хойд талд оршдог 2602м єндєр. Аргаль, янгир, ирвэстэй. /О.С/ Ноѐн уул. Тєв, Сэлэнгэ аймгийн зааг нутагт оршдог. 1772м єндєр. Девон галавын эрт ба дунд ђеийн нарийн ширэгт цайвар боржин, хадан цагаант боржин, асмалжин, шђлтлэг боржин гэх мэт гђний чулуулгаас тогтсон алтны ордтой. Балж, Хачуу, Мэхээрт, Сђжигт, Зурамт,Баянзуу мод гэх мэт гол Ноѐн уулаас эх авч урсдаг. Буга, бор гєрєєс, зэрлэг гахай гэх мэт ан амьтантай. Шинэс, хус, нарсан ойтой. Ноѐн уулаас МЭѓ 1-р зуунаас МЭ 1-р зууны ђеийн булш, хђннђ нарын соѐл, аж амьдралтай холбогдсон эд єлєг, урлагын баялаг олдвор олдсон. Тэнд язгууртан нараа хоѐр давхар хана бђхий дђнзэн барилга дотор модон авсанд оршуулж алт мєнгєн эдлэл, зэр зэвсэг, хивс ширдэг, сав суулга, торго, гоѐл чимэглэлийн баялаг хэрэглэгдэхђђн дагалдуулан хийдэг байсныг булшнаас гарсан эд єлєг нотолсон. /Х.Л/ Ноѐн хангай БЦГ. Архангай аймгийн Хангай сумын нутагт 59088 га талбай бђхий БЦГ-ыг УИХ-ын 1998 оны 28 дугаар тогтоолоор байгуулжээ. Байгалийн євєрмєц, ђзэсгэлэнт тогтоц бђхий олон зђйлийн ховор, ховордсон амьтан, ургамлын байршил нутаг юм. Рашаан булаг олонтой, эрт дээр ђеэс шђтэн биширч ирсэн тђђхэн уламжлалтай. /Х.А/ Ноѐн хангайн рашаан. Архангай аймгийн Хангай сумын нутагт оршдог. Гидрокарбонат натри болон сульфат хлорид, калци, магнийн найрлагатай. Цахиур борын хђчил, хђхэр, устєрєгчтэй 37-38 градус халуун, цацраг идэвхит чанартай, хђхэрлэг ђнэр амттай, єнгєгђй тунгалаг. ёе мєч, арьс, ходоод, гэдэс дотрын євчин анагаахад хэрэглэнэ. /О.С/ Номгон уул. ѓмнєговь аймагт оршдог 2205м єндєр, 40км урттай, єргєн нь 5-6 км. Чулуун нђђрсний галавын эхэн ђеийн найрлагын бялхмал ба бєсєл чулуулгаас тогтжээ. Их номгон, Бага

174

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

номгон гэдэг хоѐр хэсэгт хуваагддаг. Аргаль, янгир, хар сђђлт, зээр, ирвэс, ђнэг, гэх мэт амьтадтай. Говь хээрийн євслєг бутлаг ургамалтай. /О.С/ Номадик экспедишн ХХК. УТЕГ Чингисийн єргєн чєлєє-3, Монголын ахмадын холбооны байр, 9 тоот, Утас:311220, 321923, Факс:311220, И-Мэйл:anu@magicnet.mn Номадик экспедишн монголия ХХК. ЧД Улсын их дэлгђђрийн баруун талын байр, Утас:320311, Факс: 320311, И-Мэйл:Mongolia@nomadicexpeditions.com Номадик жєнис ХХК. СБД 1-р хороо Бага тойруу 1-7 тоот, Утас:328737, 321489, Факс:321489, И-Мэйл: nomadic@magicnet.mn Номадикгэйтвэй ХХК. СБД 1-р хороо Чингисийн єргєн чєлєє Бизнес тєвийн байр, Утас:311319, И-Мэйл: info@nomadicgateway.mn Номадс турс энд экспедишнс ХХК. ЧД ЭТН –ын ордны байр, Утас:328146, И-Мэйл: nomads@magicnet.mn Номин /Цэнхэр Номин/. Аж Богд уулын ойролцоо оршдог 700-1500м єндєр гадаргатай говь цєл нутаг, Говийн их дархан газрын хэсэг. Мянган тоорой, Талын Мэлтэс, Хавтгайн шанд, Замын билгэх гэх мэт олон баян бђрдтэй. Хавтгай, мазаалай, хулан, тахь гэх мэт амьтадтай. Заган ойтой, цєл хээрийн ургамалтай. /О.С/ Номин жуулчны бааз /Мон-Анд ХХК/. БЗД. 4-р хороо 47-1 тоот, Байршил: ѓвєрхангай аймгийн Хархорин сумын тєвийн баруун талд 2км-т Орхон голын зђђн эрэгт УБ-аас 380 км, Утас: 452238, И-Мэйл: monand@magicnet.mn Номин скай ХХК. СБД 14-р хороо Алтайн 14-419, Утас:354151, Факс:354121, И-Мэйл:nominsky@mongoltour.mn Вэбсайт:www.mongoltour.mn Номин скай жуулчны бааз /Номин скай ХХК/. Сђхбаатар дђђрэг 9-р хороо, Алтайн 14-419, Байршил: Хєвсгєл аймгийн Хатгал сумын нутагт УБ-аас 126км, Хатгалаас 26км, Хатгалаас зђђн хойш Хєвсгєл нуурын зђђн эрэгт Аларцарын ам хэмээх газарт байрлана. Утас:354121, 99112282, 99195457, И-Мэйл: Nominsky@mongoltour.mn, Гэр:20, Ор:40 Номин эх ХХК. СБД Шилмэл Мэйл:Oyunaafasion@yahoo.com Номин трейд Факс:326497,

Загвар

компаний

байранд,

Утас:457394,

И-

ХХК. БГД 14-р хороо 3-р хороолол Номин плаза, Утас:313232, 314242,

И-Мэйл:nomin@nomin.net, Вебсайт:www.mongoltour.mn Номин тур ХХК. ЧД Улсын их дэлгђђрийн 4-р давхар, Утас:313232, Факс:314242, ИМэайл:toyr@nomin.net Номын булгийн рашаан. Булган аймгийн Хишиг-ѓндєр сумын нутагт оршдог. Гидрокабонат, сульфат, калци, натри найрлагатай, хлорид магни нђђрс хђчлийн хийтэй, ходоодны хђчил ихдэх, элэг цєсний євчинд уудаг. /О.С/ Ноодойн улаан. Дорноговь аймгийн Сайхандулаан, Айраг сумын нутгийн зааг дахь, Дэрслэг отсын 1040м єндєрт оршдог нуур. 3,9км урт, 2,4км єргєн, эргийн шугамын урт 10,6км хђрдэг. Нђђдлийн шувууд цуглана. /О.С/ Ноот нуур. Архангай аймгийн Тариат сумын нутагт 2064м єндєрт оршдог ђзэсгэлэнт цэнгэг нуур юм. 2.1км кв талбайтай, 2.2км урт, 1.7км єргєн, 3.5м гђн эргийн шугамын урт 5.6км, эзэлхђђн 2.9 сая м/куб. /О.С/ Норовдадал. Тєв аймгийн Мєнгєнморьт, Хэнтий аймгийн ѓмнєдэлгэр, Цэнхэрмандал сумын заагт байдаг 2300м єндєр нуруу. Шилђђст мод зонхилон ойтой, буга, бор гєрєєс, жимс, самар элбэгтэй. /О.С/

175

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Ноу-хау /know-how/. Бђртгэгдэж,хамгаалагддаггђй шинэ санаа, томъѐолол, арга зарчим,бизнесийн нууц мэдээллђђд. Ноу-хау нь барилга угсралтын болон технологийн баримт бичгђђд, шинэ техник технологийн туршилтын болон лабораторын загварууд, туршилт шинжилгээний аргачлал, бусад єрсєлдєх чадварыг бий болохуйц мэдээлэл хэлбэрээр хадгалагддаг. /X.Л/ Нохой чарганы аялал. Эртний Эксимосчууд болон Камчаткийн ардууд нохойгоор эд зђйлсээ хамгаалуулахаас гадна чарганд хєллєн сургаж улмаар ердийн хєсєг хэлбэрээр ашиглаж байжээ. Нохой чаргатай аялал нь тусгайлан хийсэн чарганд нохдыг хєллєж улмаар цасан дээгђђр гулгаж аялдаг аялал. Манай улс Дэлхийн нохой чаргатай аяллын жинхэнэ гишђђнээр 2004 онд элсэн орсон бєгєєд Хагийн хар нуур чиглэлд уртын аялал хийгээд байна. Мєн хотын ойр орчимд амралтын єдрђђдийг зєв зохистой, сонирхолтой єнгєрђђлэх нэг аяллын тєрєл болоод байгаа ба Аялал жуулчлалын жилийн хђрээнд 2005 оноос эхлэн Аялал жуулчлалын eђent болоод байна. /Х.А/ Нохойн хошуутай цай. Орц: Хуурай цай,давс, хатаасан нохойн хошуу, сђђ, ус. Хатаасан нохойн хошууг нђдэж нунтаглана. Хђйтэн усанд нунтагласан цай нохойн хошууг 5-6минут буцалгаад тђђхий сђђгээр сђлж давс хийж сайн самарна. Бэлэн цайны шаарыг шђђж нохойн хошууг 30-гр хэрэглэж болно. /Т.Б/ Нємрєг. Дорнод аймгийн Их Хянганы бэлийн уулнаас эх авч урсан Халх голд цутгадаг гол. Урт нь 2,8км. Ай савын талбай 5900км кв. Нємрєг голын сав газар нь Халх голын ай савд ой мод, ховор ан амьтан, жимсээр хамгийн баян тул дархан газар болгожээ. /О.С/ Нємрєг ДЦГ. Дорнод аймгийн Халх гол сумын нутагт улсын хилийн дагуу, Хянганы нурууны баруун хэсгийн нам ба дундаж єндєр уулсын ойт хээр, хээрийн мужид 311205 га талбай эзэлнэ,1992 онд УБХ-ын 11 дђгээр тогтоолоор тусгай хамгаалалтад авч УИХ-ын 1995 оны 26 дугаар тогтоолоор баталгаажуулсан. Хянганы уулархаг мужийн євєрмєц бђтэц, тогтоцыг агуулсан. Хянганы уулын эталон, тђђний ойт хээрээс Тєв Азийн хуурай хээрт шилжих шилжилтийн онцлогийг онгон тєрхєєр нь ђзэж танилцах боломжтой цорын ганц нутаг. Хянганы экосистем, Манжуурын амьтан, ургамлын аймгийг иж бђрдлээр хамгаалах зорилготой. Ургамлын хувьд манай оронд хаана ч байхгђй Манжуурын элементийг агуулна. /Х.А/ Нєєц /reserve/. Ирээдђйд ашиглахаар хуримтлуулсан зђйлс. /X.Л/ Нєєцийн хязгаарт даац /Нєхєн сэргээлтийн/. Жуулчны урсгал, рекреацийн нєєцийн хамгийн зохистой харьцаа буюу таарч тохирсон ачаалал. Тухайлбал : Нарсан ойн хамгийн зохистой даац нь нэг га газарт 7 хђн/єдєр, гацуурт ойд нэг га газарт 15 хђн/єдєр, хусан ойд 30 хђн/єдєр г.м. Зєвшєєрєгдєх бодит даацыг хэтрђђлбэл аялал жуулчлалын объект, байгалийн нєєцийн ђнэ цэнийг бууруулж сђйрэлд хђргэдэг. /О.С/ Нуга. Ус чийгийн дундаж нєхцлийн ургамал зонхилсон ургамалжилтын хэв шинж ђндэслэг найлзууртай ђетэн, буурцагтан, алаг євс улалж голдуу ургаад ургалт нь хђйтний улиралд зогсдог ургамал. Гол мєрний тутамд ургадгыг хаялгын буюу татмын нуга, хаялганд автдаггђй хажуу ар, хєндий уулын тагт ургадгийг хєдєє нуга гэж ялгадаг. Ихэнх нуга сэрђђн бђсийн ой, ойт хээрийн бђсэд байдаг. Хээр цєлийн ус чийгээр хамгийн сайн, хотгор тєхєм газарт нуга тааралддаг. Байгалийн нугаас гадна таримал нуга бий. Нугыг хадлан бэлчээрт ашигладаг. Нуга аялал жуулчлалын таатай нєхцєл болдог. /О.С/ НѓТ-ийн тухай хууль. 1998 оны 1 дђгээр сарын 8-ны єдєр батлагдсан Нэмэгдсэн єртгийн албан татварын тухай хуулийн 9.1.13-т ―Аялал жуулчлалын ђйл ажиллагаа эрхлэгч байгууллага /туроператор/-ын гадаадын жуулчдад ђзђђлэх ђйлчилгээ‖-нд НѓТ-ийн татвараас чєлєєлнє хэмээн оруулжээ. /2001.06.29-ны нэмэлт єєрчлєлтєєр/ /Х.А/ Нугас. Монголын ан агнуурын ач холбогдол илђђтэй нђђдлийн шувуудийн нэг. Биеийн жин 1,32кг. Дэлхийд газрын нугас, голын нугас, шумбуур нугас, хумхын нугас, ямаан сђђлт нугас, шипун нугас, гагь нугас гэсэн 7 тєрєл байдаг ба 121 зђйлд хуваагддаг. Монгол оронд 6 бђлэгт хамрагддаг 26 зђйл бий. Нугас их тєлєв усны амьтан ургамлаар хооллодог. Нугас ан агнуурын чухал холбогдолтой нђђдлийн шувуу. О.С

176

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Нум сум. 1/ Эртний морин цэргийн гар харвалын зэвсэг нум сум саадаг нь нэг иж бђрдэл болдог. Нум сумыг Монгол, Туркийн цэргийн зэвсэглэлд єргєн хэрэглэж байсан. 2/ Ан агнуурын болон биеийн тамирын хэрэгсэл. Нум сум XX зуунаас спортын нэг тєрлийн уралдаан тэмцээний хэрэгсэл болсон. Нум сумаар агнахдаа дуут, исгэрэх зэв, хоѐр болон гурван дэлбээт зэвийн дотроос булцуут зэв болон ойр, холын хђнд хєнгєн зэв хэрэглэж байсан. /О.С/ Нутгийн ђнэр клуб. Чингис хаан дээд сургуулийн Аялал жуулчлалын менежер хєтєчийн 2-р ангийн хэсэг оюутнуудын ђђсгэл санаачлагаар байгуулагдсан тус клуб нь оюутан залуусын чєлєєт цагийг ђр дђнтэй єнгєрђђлэх ђђднээс хєтєчийн бие даалтыг єєрсдийн санаачлагаар бий болгох, хєтєчийн чиглэл дагнасан сургалт, аст, тэмцээнийг зохиож ирсэн. Цаашид Монгол орны талаар ђнэн зєв мэдээлэл єгч чаддаг чадварлаг ёндэсний хєтєч нарыг эгнээнээсээ тєрђђлэх зорилготойгоор ажиллаж байна. Анги бђрээс тєлєєлєлтэй удирдах зєвлєлийн 9 гишђђн тэргђђн Д.Ганбаатарын удирдлага дор ђйл ажиллагаагаа явуулж байна. /Х.А/ Нуруу ачааны тээвэр. Морь, луус, ђхэр, тэмээ, илжигээр ачаа зєєх тээвэр. Энэ тєрлийн тээвэр уул хад, тайга, говийн бђсэд их тохиромжтой. Нуруу ачааны тээвэр жуулчдын анхаарлыг их татдаг. /О.С/ Нуур. Янз бђрийн гарал ђђсэлтэй хотгорт тогтсон эх газрын усан сан. Нуурын усны балансын хувьд урсгал, урсгал биш, усны химийн найрлагын хувьд цэнгэг ба эрдэст /шорвог/ гэж ялгадаг. Дэлхийн бђх нуурын талбай нь 2,1сая км кв орчим буюу эх газрын талбайд 1,4 хувь юм. Монголын томоохон нуур Хєвсгєл /2612км кв/, Увс /3350км кв/, Хяргас /1407км кв/. Нуур бол аялал жуулчлалын хамгийн их ач холбогдолтой нєєцийн нэг юм. Монгол олон нууртай. Газрын Дундад тэнгисээс Байгаль нуур хђртэлх томоохон нуурын зђђн хэсэгт оршино. Газар зђйн тодорхой нєхцлєєс шалтгаалан жигд биш байрласан. 1950-аад оноос ємнє Монгол оронд 1000 гаруй нуур бий гэж ђздэг байсан бол 1950-аад оноос хойших эрдэмтдийн судалгаанд тулгуурлан манай оронд 0.1км кв-аас дээш талбайтай нуур 3500 орчим байгаа ба тэдгээрийн нийт талбай 15640км кв болж байна. Нуурын усны гадрага манай орны нийт гадрагын 1%-ийг эзлэнэ. Нуурыг талбайгаар нь хэд хэд ангилна. 2003 оны тооллогоор 3433 нуур байна. Маш жижиг нуур- 0.1-1км кв талбайтай нуурууд. Уг нууруудын нийт талбай-1021км кв талбайн хувь нийт талбайн 6.5%, тооны 85%-г эзэлдэг. Бага хэмжээний нуур - 1.1-10 км кв талбайтай нуурууд. Нийт талбай-1182км кв, нийт талбайн 7.5%, тооны 13.1% Багавтар нуур - 10.1-50 км кв талбайтай нуурууд. Нийт талбай-583км кв, нийт талбайн 3.5%, тооны 1% Дунд зэргийн нуур - 50.1-100 км кв талбайтай нуурууд. Нийт талбай-723км кв, нийт талбайн 4.5%, тооны 0.3% Томоохон нуур - 100.1-1000 км кв талбайтай нуурууд. Нийт талбай- 3041км кв, нийт талбайн 19.4%, тооны 0.4% Том нуурууд - 1000км кв ба тђђнээс дээш км кв талбайтай нуурууд. Нийт талбай-9090км кв, нийт талбайн 58.6%, тооны 0.2%. ѓндєршилєєрєє харилцан адилгђй, зарим нуур 3000-3500м-ийн єндєрт оршиж байхад, зарим нь 552-600м-ийн єндєрт оршдог. Нийт нуурын 60-70% нь Монгол орны дундаж єндрєєс нам тђвшинд оршино. ѓндрєєр нь нуурыг: 1. Уулархаг талын, 2. Говь талын гэж 2 ђндсэн хэсэгт хуваана. Монголын нуурууд нь Тєв Азийн нууруудийн газар зђйн онолын судалгаанд чухал ач холбогдолтой. Нуурын ѐроолын хурдас, нуурт байгаа амьд организм г.м судалгааг явуулснаар 3.4 дахь галавын хувьд Ази тивийн физик газар зђйн нєхцєл, уур амьсгалын нєхцєл ямар байсныг тодорхой судлах юм. Их нууруудын хотгорт орших томоохон нуурууд нь 3.4 дахь галавын ђед цєлєрхєг хээрийн нєхцєлд томоохон усан сан байсныг тодорхойлж єгдєг. Гарлаар нь ђзэхэд Монгол орны томоохон нуурууд эртний нуурын ђлдэгдэл ба гарлаар нь хэд хэдэн хэсэгт хуваан ђздэг.1. Тектоникийн гаралтай нуур-Тектоникийн хєдєлгєєний улмаас ђђсч бий болсон хотгор газарт ђђсдэг. Ихэнхдээ гђнзгий бєгєєд гонзгой зууван хэлбэртэй, эргийн шугам харилцан адилгђй, тооны хувьд харьцангуй цєєн боловч томоохон нуурууд орно.2. Галт уулын гаралтай нуур-Галт уулын гаралтай хотгор хонхорт тогтсон нуурууд унтарсан галт уулын тогоонд тогтоно. 3. Мєсєн голын гаралтай нуурууд- Монгол Алтай, Хангай, Хэнтий, Хєвсгєлийн уулсаар - Голын

177

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

хєндийг хааснаас ђђссэн. Даян, Тал, Толбо - Мєсєн голын ђйл ажиллагаагаар бий болсон. 4. Цємрєлєєс ђђссэн нуур- Олон бий. Хэмжээгээр жижиг, тектоникийн хєдєлгєєн цэвдэг. Онцлог нь гадаад урсгалгђй, нам дор хонхор газар бий болдог учир гђний уснаас тэжээлтэй давстай нуурууд. 5. Салхины ђйл ажиллагаанаас ђђссэн нуур - Хонхорт тогтсон нуур, хуурай уур амьсгалтай, салхи ихтэй нутгуудад бий болно.6. Хад чулуун нурангинаас ђђссэн нуур -Уулын ам хєндийг боосноос ђђсэх нуурууд, Алтай, Хангай, Хєвсгєлийн уулархаг нутгаар элбэг ба жижиг нуурууд байна. Цэнгэг устай хожуу ђђссэн нуурууд. 50-70м-ийн єндєртэй нуранги, Улиастай, Битђђгийн голын хєндийг хааснаас Оюут, Биндэръя гэдэг 2 нуур ђђсчээ. /Х.А/ Нуурт. Баян-ѓлгий аймгийн Булган сумын нутагт 2797м єндєрт оршдог тектоник гаралтай цэнгэг нуур. 5.6км кв талбайтай, 3.9км урт, 2.4км єргєн, эргийн шугамын урт 12км. 37км кв талбайгаас усждаг жижиг горхи цутгадаг. /О.С/ Нуурт /Сук-Куль/. Баян-ѓлгий аймгийн Дэлђђн сумын нутаг дахь Хар хатуу голын эхэнд 2674м єндєрт оршдог. Цэнгэг нуур. 0.5км кв талбайтай, 1.1км урт, 0.7км єргєн, эргийн шугамын урт 2.8. Казахууд Сук-Куль гэж сђђлд нэрлэх болов. /О.С/ Нууртын даваа. Баян-ѓлгий аймгийн Дэлђђн сумын нутагт улсын хил орчимд оршдог. Д.т.д 2788м єндєр, давахад бэрхшээлтэй, ђзэсгэлэнтэй даваа./О.С/ Нуурын хойд тал. Баянхонгор аймгийн Баацагаан сумын нутагт Бєєнцагаан нуурын хойгуур ђргэлжилсэн тэгш тал єндєр нь д.т.д 1320-1400м. Хар сђђлт зээртэй. Тал хээрийн /тоопог зэрэг/ шувуу элбэг. /О.С/ Нууц товчоо ХХК. Баянгол дђђрэг 5-р хороо Аюулгђйн тойргийн зђђн урд талд ―АКУМА ― тєвийн байранд, Утас: 685648, 99096841 Нђдэн баримжааны зураглал. Газар нутгийн тодорхой хэсгийг юмуу замын дагуух газар орны тойм зураг гарган авахын тулд чиглђђлэгч шугам, луужин, зургийн хєнгєн самбар ашиглан энгийн хялбар аргаар хийдэг. Байрзђйн зургийг аялал жуулчлалд єргєн хэрэглэдэг. /О.С/ Нђнтэг. Говь-Алтай аймгийн Дарви сумын тєвєєс зђђн хойш 30км зайд оршдог. Монгол Алтайн тогтолцоонд багтдаг. /Баян/ Дарвийн нурууны 2684м єндєр ноѐн оргил юм. /О.С/ Нђђдэл. 1/ Монголчуудын мал маллагаатай уялдаа бђхий аж тєрєх хэвшил. Нутаг сонгон нэг газраас нєгєєд шилжин явах. 2/ Байр солин сэлгэх хєдєлгєєн. Монголын малчдын нђђдэл гадаадын жуулчдын сонирхолыг их татдаг бєгєєд малчин айлын нђђдлийг дагаж, кино, фото зураг авах сонирхолтой жуулчид олон байдаг. /О.С/ Нђђдлийн соѐл иргэншил. Доктор А.Цанжид ―Соѐл иргэншлийн онолын зарим асуудал‖ єгђђлэлдээ: ―Соѐл иргэншил бол тодорхой нэг соѐлд суурилсан нийгмийн євєрмєц хэв маяг мєн‖ гэж тодорхойлоод орчин ђеийн судлаачид ч соѐл иргэншлђђдийг ялгахдаа соѐлын шинжийг гол болгож байна гээд эрдэмтэн С.Хантингтоноор баталгаажуулсан байна. Монголчуудын амьдралын эртний уламжлагдан ирсэн соѐл гэж ойлгож болно. Энэхђђ соѐл нь жуулчдын ђзмэр, судлагдахуун болж єгч байгаа тул аялал жуулчлалын нэгэн attraction болж єгнє. /Х.А/ Нђђдлийн соѐл иргэншил, Угсаатны зђй. Судалгаанаас ђзэхэд Монголд ирж байгаа жуулчдыг татаж буй гол зђйл нь нђђдлийн соѐл иргэншил юм. Угсаатны зђйн чиглэлээр сонирхогч болон эрдэм шинжилгээний жуулчин авах бђрэн боломжтой. Ялангуяа Цаатан, Ойрад судалгааны чиглэлээр жуулчин авах боломжтой. /О.С/ Нђђрст хотгорын уурхай. Увс аймгийн Бєхмєрєн сумын нутагт Улаангом хотоос баруун урагш 134км-т оршдог. 1963 онд ѓлгий хот, зарим сумдыг нђђрсээр хангах зорилгоор байгуулагдсан. Нђђрсний элч єгєх чадлын доод хэмжээ. 4290ккал/кг. Жилд 150 мянган тонн нђђрс олборлох тєслийн хђчин чадалтай. /О.С/ Нђђрстийн рашаан. Тєв аймгийн Баяндэлгэр сумын тєвєєс зђђн тийш 15-18км. Хэрлэн голоос баруун тийш 14-15км зайд оршино. Цацраг идэвхит чанартай, тємрийн бал амттай, ђнэр, єнгєгђй, тунгалаг, нђђрс хђчлийн хийтэй, гидрокарбонат кальци магни найрлагатай, дотрын євчинд /сайн/ уудаг. /О.С/

178

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Нђђрст. Тєв аймгийн Баяндэлгэр сумын нутагт оршдог тал газар. Энд нђђрсний том орд газрыг тђшиглэн Багануурын ил уурхай байгуулжээ. Хэрлэнгийн дээд хэсэгт байдаг хэсгийн том, алдартай талын нэг байв. Олон жижиг нууртай. /О.С/ Нђхт гол. Хєвсгєл аймгийн Цагаан-ёђр сумын нутагт байдаг Саравсал Сарьдагийн єврєєс эх авч ёђрийн голд цутгадаг гол. Урт нь 40 орчим км. Ой мод, ан гєрєєс, жимс, самар ихтэй нутгаар урсана. /О.С/ Нђхт гол. Тээлийн нуруунаас эх авч Хєвсгєл нуурт цутгадаг гол. Урт нь 23км, ай савын талбай 14км кв. Хєндийн хоѐр талаар ђзэсгэлэнтэй уулстай. /О.С/ Нђхт тур ХХК. СБД 8-р хороо ЗСТєвийн баруун талд, Утас:315673, 325640, 99114291, 99114292 И-Мэйл:Nukhttour@magicnet.mn, Вебсайт:www.mol.mn/Nukhttour/ Нђхтийн амны дурсгал. Хєвсгєл аймгийн Галт сумын тєвєєс хойш 10км газар Идэр голын хойд талын Нђхтийн аманд байдаг Хђннђ нарын булш, буган чулуун хєшєє, дєрвєлжин булш бђхий дурсгал. Олон жижиг агуйнуудтай. /О.С/ Нђцгэний нуур. Баян-ѓлгий аймгийн Алтай сумын нутгаар урсдаг Сагсайн голын эхэнд 2489м єндєрт оршдог. Мєстлийн хунхад тогтсон гадагш урсгалтай ђзэсгэлэнт цэнгэг нуур 0,9км кв талбайтай, 2,3км урт, 0,6км єргєн, эргийн шугамын урт 4,8км./О.С/ Ньюанс ХХК. СБД Барилгачдын талбай Тѓ-ийн 2 байр 102 тоот, Утас:329540, 326302, И-Мэйл:mjargal@mongol.net Ньюдайманд ХХК. СБД Тамгын газрын байр, Утас: 943521, 99191973, Факс:452290 И-Мэйл:Newdaimond_tour@magicnet.mn, Вебсайт: www.newdaimondtour.mn Нью линк интернэшнл ХХК. СБД Тайм центр 4-р давхар, Утас:314999, Факс:314988 И-Мэйл:info@nligroup.com, Вебсайт:www.nligroup.com Ньюком ХХК. СБД Энхтайвны єргєн чєлєє Мобиком компанийн байр 504 тоот, Утас:311967, 99193030 Факс:311969, И-Мэйл:oyunbat@newcom.mn Нью жуулчин ХХК. СБД 1-р хороо Марко Поло байр. Утас:319401, 319400, Факс:319402, И-Мэйл:info@juulchinworld.mn Ньютур ХХК. СБД, СТѓ Мэйл:Smgroup@magicnet.mn

Хард

рок

тєв,

Утас:313335,

Факс:312674,

И-

Нью шилэн интернэшнл ХХК. СБД, БНСУ-ын ЭСЯ-ны хойно Соѐл-Эрдэм сургуулийн байранд, Утас:326947, 328588, Факс:326947, И-Мэйл:soyolto@aol.com Нью шилэн интернэшнл жуулчны бааз /Нью Шилэн Интэрнэшнл ХХК /. Хаяг: СБД, БНСУ-ы ЭСЯ-ны хойно Соѐл-Эрдэм дээд сургуулийн байранд. Байршил: Тєв аймгийн Алтанбулаг сум,ѓгєємєр уулын зђђн энгэрт, /УБ 65км/, Утас: 326947, И-Мэйл: Soyolto61@aol.com, Гэр:8, Ор:32 Нэвсэнгийн нуруу. Баянхонгор аймгийн Эрдэнцогт сумын тєвийн зђђн ємнє оршдог 2995м єндєр сђрлэг, тахилгатай уул. /О.С/ Нэвтийн рашаан. Ховд аймгийн Дуут сумын Цагаан бургастай голын эхэнд Дуут сумын тєвєєс зђђн хойш 15км-т оршдог. Гидрокарбонат, кальци, магнийн найрлагатай, бага зэрэг цацраг идэвхит чанартай, ђнэр амт єнгєгђй тунгалаг. Ходоодны хђчил ихдэх, дотрын, шарлаг зэрэг элэг цєсний євчин анагаахад тустай. /О.С/ Нэг аялагчийн зуны єдрийн хоолны орц. Талх- 500 г, эсвэл 250 г хатаасан талх, гурил, Будаа/арвай, овьѐос, хђђхдийн будаа, цагаан будаа / 200-250г, Гоймон- /тасалж хатаасан гурил/ 50г, Гахайн єєх – 30г, ѓєхєн тос- /ургамлын тос/ 20г, Цєцгийн тос- /шар тос/ 20г, Шуузалсан мах – /борц, лаазалсан мах/ 100г, Хиам- /утмал/ 50г, Хуурай єндєг- 50г, Сђђ- /хуурай/ 200г, Сахар – 150г, Давс, халуун ногоо, лаврын навч, цай – 30г /X.Л/ Н Эй Би ХХК. ХУД 2-р хороо 8-8 тоот, Утас:341469, 99113982, 319102, Факс:323117,

179

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

И-Мэйл:nabtraђel@magicnet.mn Нэмэгт. ѓмнєговь аймгийн Гурвантэс сумын нутагт оршдог д.т.д 2769м єндєр уул. Урт нь 64км, єргєн нь 30км. Хуучин тєрмєлийн эриний периль, цэрдийн галавын элсэн чулуу алаг шаварлаг цулс, алаг мєлгєр хєзєн, шохойн чулуу-герциний ђеийн боржин, боржиндуу чулуулаг, хар гялтгануурт, эвэр хурмаст чулуулгаас тогтсон. Эртний амьтдаас махан болон євсєн идэшт ђлэг гђрвэл, яст мэлхий, дун хясаа, хавтаст хавч хэлбэртэн олддог. Аргаль, янгир, бор гєрєєс, шилђђс, суусар, мануул гэх мэт ан амьтан, тас ѐл, бђргэд, харцага, эрээн хавирга гэх мэт шувуудтай. Цєл хээрийн ургамалтай. /О.С/ Нэмэгдсэн єртєг /ђalue added/. Борлуулсан бараа бђтээгдэхђђний ђнээс тђђнд зарцуулсан материал, нєєцийн дђнг хассан єртєг. Нэмэгдсэн єртєгт компани єєрийн дотооддоо бий болгож буй баялаг болох хєдєлмєрийн хєлс, тђрээсийн зардал, хђђ, ашиг зэрэг орно. /X.Л/ Нэмэгтийн рашаан. ѓмнєговь аймгийн Гурвантэс сумын нутагт Нэмэгт уулын зђђн хойно оршдог. ёнэр, амт, єнгєгђй, тунгалаг, хлорид нитрат сульфат, гидрокарбонат, кальци, магнийн найрлагатай. Ходоод гэдэс дотрын євчин анагаах чанартай. /О.С/ Нэмэлт ђйлчилгээ. Хувийн, хувь хђний шинжтэй хэрэгцээг илђђ хангаж байгаа ба урьдчилан хийсэн иж бђрэн ђйлчилгээний тєлбєрєєс илђђ давуулан жуулчны авч байгаа жуулчны ђйлчилгээ. /Д.Г/ Нэмэх тур ХХК. СБД Мэйл:Nemekh@Mongol.net

Их

тойруу

20,

Утас:352885,

91118083,

Факс:353288,

И-

Нэргђй нуур. Завхан аймгийн Идэр сумын нутаг дахь Хангайн нуруунаас эх авдаг. Жаргалант голын эхэнд д.т.д 2550м єндєрт оршдог. Мєстєлийн хунхад тогтсон. Гадагш урсгалтай. Цэнгэг.

2,1км кв талбайтай. 2,2 км урт, 1,6км єргєн, эргийн шугамын урт 6км. Сђрлэг уулсын хооронд сэрђђн хотгорт оршино. /О.С/ Нэртийн дээд нуур. ѓвєрхангай аймгийн Хайрхандулаан сумын нутагт оршдог. Шорвог 0,4км кв талбайтай, 0,9км урт, 0,6км єргєн, эргийн шугамын урт 2,4км. Баруун талаас жижиг булаг цутгадаг бєгєєд эрдэсжилт 33,33г/л, хлорт натри, магни зонхилж найрлагаараа мульфат магнийн тєрєлд багтана. /О.С/ Нээлттэй огноотой тийз. Худалдах ђедээ зорчих он, сар, єдєр, нислэгийн аяллын дугаар эсвэл галт тэрэгний дугаарыг тогтоохгђйгээр єгдєг тийз. Нээлттэй огноотой тийзийг аялагчийн, зорчигчийн хђсэлтээр бичиж єгдєг ба тэрбээр аяллын хугацаандаа тђр саатахааар тєлєвлєсєн тохиолдолд зориулагддаг. Тасалдсан аялалаа ђргэлжлђђлэхийн тулд зорчигч нь єєртєє байгаа нээлттэй огноотой тийзээ урьдчилан тухайн орон нутгийн зорчигч тээврийн агентлагийн салбарт хэрэгтэй он, сар, єдєр, хугацаа ба нислэгийн аяллын дугаар эсвэл галт тэрэгний дугаарыг бђртгђђлсэн байх шаардлагатай. /Д.Г/ Нягтлан бодох бђртгэл /bookkeeping/. Санхђђгийн бђх л харилцааг нягтлан бодох бђртгэлд тусгах ђйл явц. ёнэн зєв нягтлан бодох бђртгэл нь компанийн ђйл ажиллагааны болон хєрєнгє оруулалтын тєслийн амжилтын ђндэс болдог. /X.Л/

180

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

О Овоо тахилгын тухай. Уул овоогоо тахих тєр ѐсны болон соѐл шашны гђн их хђндэтгэл юм. Овоо тахих єдрийг урьдаас товлон нутаг усныхандаа зар тђгээнэ. Ингэхээр зон олон тахилга тайллагад бэлтгэж очих хђн овоондоо єргєх идээ цагаа, мах шђђс, айраг тарагаа, аль болох бохир оруулалгђй цэвэр ариунаар бэлтгэнэ. Тахилгад очихдоо хоосон очдоггђй. Гэхдээ баярхахгђй, оромдохгђй оролцох ѐстой. Тђрђђчийн овоо тахилгын тєгсгєлд буюу одоогийн овооны шђђсийг бэлтгэхээр томилогдож ходоодыг авсан хђн овооны шђђсийг /хонины махыг/ бэлтгэнэ. Шђђсийг маш сайн болгодог шђђрхий байж болдоггђй боохой догширдог гэдэг. Тахилгат овоонд уулын эзний хатад, хаалгач зэрэг эрдэнэсийн санг арвижуулан сахигч зэрэг уулс толгод, ухаа гђвээ байдаг. Иймд тахилгын овоонд хђрэхийнхээ ємнє эдгээр хђндлэгдэж заагдсан уул овоонд хђндэтгэл ђзђђлэн арц хђж уугуулж, цацал єргєн барьж тахилгат овоондоо очдог. Уулын орой буюу овооны орчимд лам нар, тухайн орон нутгийн эрхтэн дархтанууд хар хђмђђс гарч ирнэ. Овоон дээр очоод суудлын зиндааг нилээд барьдаг. Эхлээд овоо тахих уншлага ном унших лам нар суудлаа сонгон суух бєгєєд ноѐд тђшмэд дараалан бусад хђмђђс сєхєрч юмуу нэг хєлєє нугалах эсвэл нам зохистой суудал засан сууж болно. Явган болон чулуун дээр сандайлж суудаггђй. Мєн хєлєє ачиж шанаа болон ташаа тулах нуруу ђђрэх зэрэг биеийн зохисгђй хєдєлгєєнийг цээрлэдэг. Лам нарыг ном уншиж байхад тамхи татахгђй чанга ярилцахгђй. Ингэж суухдаа /Алтан их тэнгэр, овоо булаг минь єршєє. Хаа явсан хаа суусан газарт минь гай гарзгђй, ган зудгђй, худал хуурмаг хулгай дээрэмгђй, араатан хђчтэн, жигђђртэн шувууд, гал тђймэр, хяруу мєндєр, ђер ус, салхи шуургагђй, євчин тахал, элдэв харшлах гамшиг хєнєєлєєс авран зохио нутаг усны тђмэн маань, эр бие, эхнэр хђђхэд,євчин зовлонгђй, тариа тємс, мал аж ахуйгаа арвин єргєн хєгжђђлэхийн єлзийтэй сайн бэлгийг єршєєн соѐрхоно/ гэж олон дахин амандаа шившин залбирч даатгадаг ѐстой. Эхлээд бусдын сайн сайхныг бодоод сђђлд нь єєрийн сайн сайхныг бодон даатгах нь илђђ буяныг хураана хэмээн судар номноо сургажээ. Газар газрын уул овоог тахих зан ђйл, дараалал нь янз бђр байхаас гадна сан тахилгын судрын олон хувилбар байх тул єєр єєрийн нутаг орны уул овооны тахилгын судар номыг олж, хуучин уламжлалынх нь дагуу тахилга ђйлдэх нь эрхэмлђђштэй юм. Овоо тахилгаа юунд зориулж тахиж байгаагаас шалтгаалан унших ном нь єєр єєр эсвэл хђсэж буй чиглэлийнхээ ном судруудыг тђлхђђ уншдаг. Ер нь уул овоог тахих нь уул овооноос юм гуйх, даатгахтаа гол нь биш уул усны эзэд лусыг баярлуулан цэнгђђлэхийг гол болгох нь зђйтэй юм. Овоо тахилга дуусах ђед овооны нярав тахилгад оролцогч тђмэнд хђн алгасалгђй овооны хишиг тђгээх бєгєєд тахилганд ирэгсэд идээнээс єєрсдєє хђртэхийн зэрэгцээ ђлдээж гэртээ авч харин тђгээдэг. Уул овоог тахихад єєрийн чин сэтгэлээс єргєж буй бол єчђђхэн гэж бодогдох зђйлс ч тахилга болно. ѓглєє, ђдэш цай, сђђ, тараг, айрагныхаа дээжийг уул овоондоо єргєнє. Овоонд гараад ―Овооны єндрийг танд єргєе, Олзны ихийг маньд хайрла Умаа‖ гэж хэлэх нь ч тахилга болно. Овоонд цаасан мєнгє єргєдєггђй харин цалин цагаан мєнгийг лус тахихад єргєж байсан. Ер нь хийморийн дарцагтайгаа гарч ирж дарцагаа салхинд хийсгэж сэргээдэг байжээ.. /X.Л/ Овооны тђнгэ. Завхан аймгийн Сантмаргац сумын тєвийн ойролцоо 1540 м єндєрт оршдог нуур. 1.4 км урт 0.8 км єргєн, эргийн шугамын урт 3.2 км урт., 0.5 км2 талбайтай, усны шувууд их цуглана. /О.С/ Овоот нуур. Архангай аймгийн Хангай сумын нутгаар урсдаг. Бђдђђн Гичнийн голын эхэнд 2103 м єндєрт оршдог. ёзэсгэлэнт цэнгэг нуур 1.1 км2 талбайтай, 1.5 км урт, 1 км єргєн эргийн шугамын урт 3.5 км /О.С/ Овоот нуур. Хєвсгєл аймгийн Цагаан-Уул сумын нутагт 1835 м єндєрт оршдог. 0.4 км2 талбайтай 0.9 км урт, 0.5 км єргєн, эргийн шугамын урт 2.4 км. Тахилгатай байжээ. /О.С/ Овоохой. Сууцны эхний хэлбэр, бємбєгєр шовгор гэсэн ђндсэн 2 хэлбэртэй. Бємбєгєр хэлбэртэй овоохойг монголын эртний овог аймгууд хэрэглэж байсныг МНТ-д Халхасун гэж тэмдэглэжээ. Шовгор хэлбэртэй овоохойг буга эрхлэн ой тайгаар амьдардаг ястнууд амьдрал ахуйдаа хэрэглэж иржээ. Ой уулсад анчдын тђр байрладаг овоохой нэлээд дайралдана. /О.С/

181

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Огзомын дурсгал. Увс аймгийн Тариалан сумын Огзомын эхэнд буй дугуй далантай 2 том жижиг дугуй далантай булш буган хєшєє, тђђний дэргэд дєрвєлжин хашлага, хоѐр хђн чулуу бђхий хђрэл ба тђргийн ђеийн дурсгал буй. /О.С/ Огил уул. Сэлэнгэ аймгийн Хонгор сумын тєвєєс зђђн урагш 20-иод км зайд Шарын голын баруун талд оршдог. 1314 м єндєр уул. Уулын ар хажууд бага зэрэг ой модтой. Бор гєрєєс, ђнэг, чоно гэх мэт ан амьтантай. /О.С/ Озор уул. Хєвсгєл аймгийн Цагааннуур сумын баруун хэсэгт оршдог 2379 м єндєр. Шовх єндєр сђрлэг хад цохио, ой модтой. Баавгай, буга, зэрлэг гахай, хђдэртэй. Заримдаа зэрлэг цаа буга ђзэгддэг. /О.С/ Ой ан жуулчин ХХК. Архангай Эрдэнэбулган сум Энигма тєв, Утас:30030, 95252778 Ойгон нуур. Завхан аймгийн Тђдэвтэй сумын нутагт 1664 м єндєрт байдаг. Гадагш урсгалгђй, 61.3 км2 талбайтай. 18.1 км урт 8 км єргєн эргийн шугамын урт 60.2 км, гђнээрээ 8 м, эзлэхђђн нь 206.9 сая м3 баруун ба баруун хойд эрэг нь уулархаг. Хур бороо гадаргын урсацаар сэлбэгддэг. 3540 км2 талбайгаас усждаг бєгєєд нуурт Харгана, Жинст, Жаргалант Цорго зэрэг жижиг гол цутгадаг. Химийн найрлагаараа хлорт натри, сульфат натри зонхилж, сульфат натрийн доод тєрєлд багтана. Хэд хэдэн арал, хойгтой ђзэсгэлэнт эрэгтэй. /О.С/ Ойсђ ХХК. СБД, Чингисийн єргєн чєлєє-3, Утас: 310248, 99742000, 99099567, И-Мэйл: soyoljin@mail.ru, soyoljin@yahoo.com Судалгаа шинжилгээний /Чингис хааны тђђхт газрууд, цаатны нутаг, дархад, цаатан бєє, газар хєдлєлийн хагархай, нуур, баянбђрд, хђн ам судлал зэрэг салбараар/ аялал жуулчлал эрхэлдэг компани. Олбог. Эсгий ширж хивс цэмбээр єнгєлєн хийсэн дэвсгэр. ѓнгє давхарлан дэвссэн байдлаар хђндэтгэл ямбаны г.м зориулалт нь ондоо. /О.С/ Олгой гол. Баянхонгор аймгийн нутаг дахь Хангайн гол нурууны єврєєс эх авч ѓлзийт голд цутгадаг. Урт нь 70 км голын адагт ђзэсгэлэнт хавцал байдаг. /О.С/ Олгой нуур. Баянхонгор аймгийн Галуут сумын нутаг дахь Галуут хавцалаас хойш оршдог дулааны хєндлєн шинжилтийн гаралтай гадагш урсгалтай, цэнгэг, 2041 м єндєрт оршдог. 3.7 км урт, 0.6 км єргєн, эргийн шугамын урт 8.4 км, 1.5 км2 талбайтай. /О.С/ Олгой нуур. ѓвєрхангай аймгийн Баруун Баян-Улаан сумын нутагт 1675 м єндєрт оршдог шорвог нуур. 0.5 км2 талбайтай 1.3 км урт, 0.4 км єргєн эргийн шугамын урт 3.8 км . Усны шувууд их цуглардаг. /О.С/ Олгой нуур. ѓвєрхангай аймгийн Баян-ѓндєр сумын тєвєєс зђђн урагш 17 км зайд 1582 м єндєрт оршдог. Ширгэдэг шорвог 0.7 км2 талбайтай 2 км урт 0.4 км єргєн эргийн шугамын урт 4.4 км. /О.С/ Олгой нуур. Увс аймгийн Завхан сумын нутаг дахь Хђнгђйн голын адагт 1053 м єндєрт оршдог. Эрдэстэй, 0.4 км2 талбайтай 1 км урт 0.7 км єргєн эргийн шугамын урт 2.4 км. Усны шувуу их цуглана. /О.С/ Олгой нуур. Увс аймгийн Зђђнхангай сумын нутаг дахь Далан булгийн хотгорын 1383 м єндєрт оршдог. Эрдэстэй, 0.4 км2 талбайтай 1.7 км урт 0.4 км єргєн эргийн шугамын урт 3.8 км. Булгийн усаар сэлбэгддэг. Хђн малын эмчилгээнд шаврыг нь ашигладаг байжээ. /О.С/ Олгой нуур. Ховд аймгийн Дуут сумын нутаг дахь Цэнхэрийн голын эхэнд 2970 м єндєрт оршдог. Мєстлєгийн гаралтай , цэнгэг. 1.1 км2 талбайтай 2.5 км урт 0.6 км єргєн эргийн шугамын урт 6 км. Монголын хамгийн єндєрт оршдог нуурын нэг. /О.С/ Олгойн хиам. Таван цулыг цэвэрлэж угаагаад жижиглэн хєшиглєж бэлтгэсэн шанзыг цэвэрлэж угаасан олгойд хийж хийг нь сайн гаргаад амыг нь боож хђйтэн усанд хийж зєєлєн галаар 20-30 минут чанаж болгосон хоол. /Т.Б/ Олгойтын хадны зураг. Архангай аймгийн Тариат сумын нутаг Олгойтын хаданд сийлсэн ан амьтдын зурагтай, хђрэл ба тємєр зэвсгийн тђрђђ ђеийн дурсгал юм. /О.С/ Олом. Уналгын малд эмээл тохож бэхлэх зориулалтаар эмээлийн баруун углуурганд уядаг татлага оосор. Эмээлд хошлон ба ширмэл гэж 2 янзын олом байдаг бєгєєд сур , нарийхан

182

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

томсон дээсийг зургаагаар зэрэгцђђлэн оѐх юмуу урьдчилан тааруулсан бђс даавууг ширж хийдэг. Урт нь 1.4 м, єргєн нь 3-4 см морины євчђђ, хэвлийн доогуур татаж жирмэнд холбох ђзђђрт нь хэл бђхий тємєр горхи бэхэлдэг. Оломны горхигђй нарийхан ђзђђрийг малын том багад тохируулан уртасгаж богиносгож байхад хялбар байхаар хєвєрхий уядаг. Хєтєч нар жуулчдын морины олом суларсан эсэхийг замд байнга шалгаж ослоос сэргийлж байх хэрэгтэй. /О.С/ Оломт нуур. Завхан аймгийн Отгон сумын нутаг дахь Ширђђн ус голын савд 2666 м єндєрт оршдог. Мєстлєгийн гаралтай цэнгэг ђзэсгэлэнтэй 0.4 км2 талбайтай 0.9 км урт, 0.7 км єргєн эргийн шугамын урт 2.2 км урт. /О.С/ Олон байшин. Дорноговь аймгийн Иххэт сумын Бђсийн чулууны ард Олонгийн усны дэргэд буй XVII зууны ђеийн хийдийн ђлдэгдэл./О.С/ Олонбулаг. Говь-Алтай аймгийн Халиун сумын нутагт оршдог булаг шанд бђхий устай газар. Бан тавиач, Гђђ бариач, Замын буудал, Байшингийн дотор, Зээг, Нямын дэрс, Шавар тђрий, Зандангийн тохой, Хужиртын тохой, Чацаргант, Зђђн баруун гаталга зэрэг газруудаар намаржаа, євєлжєє, хаваржаатай. Байшингийн дотор ємнє дацан байсан. ѓндєр Жанцан бурхантай намарт Майдар эргэдэг байсан байна. Хар сђђлт, бор гєрєєс, ангийн шувуудтай. /Д.Г/ Олон жилийн цэвдэг. Олон он жилийн турш тогтмол хасах юмуу тэг хэмийн температуртай байдаг. Дэлхийн царцдасын дээд ђед давхраа чулуулгийн дотор мєстэй байж болно. Аялал жуулчлалын барилга байгууламж барих, зам тавихдаа олон жилийн цэвдэгийн судалгааг ђзэж, цэвдэгийн хєлдєлт гэсэлтийн нєлєєгєєр барилга байгууламж, зам гэмтэхээс сэргийлсэн тооцоо судалгааг тусгасан байх шаардлагатай. /О.С/ Олон нуур. Баянхонгор аймгийн Галуут сумын нутагт 2040 м єндєрт оршдог. Дулааны хєндлєн шилжилтийн гаралтай ђзэсгэлэнт бђлэг нуурын нэг юм. 0.4 км2 талбайтай 0.8 км урт, эргийн шугамын урт 2 км урт. ѓндєр газарт оршдог, сэрђђн уур амьсгалтай учир зуны сард усны шувууд , ялангуяа галуу их цуглардаг. /О.С/ Олон нуур. Булган аймгийн Тэшиг сумын тєвєєс урагш 2-5 км зайтай оршдог дулааны хєндийлэлийн гаралтай бђлэг нуур. Эдгээрээс нэлээд том нь Ямаат нуур / 1.4 км2 /, Дунд нуур /1.2 км2/, Зэгст /0.5 км2/, Дээд /0.3 км2/ том. Тэдгээр нь єєр хоорондоо татаал хоолойгоор холбогддог. Загас жараахайгаар элбэг. Ямаат нуурын усны эрдэсжилт 425 мг/л, гидрокарбонат ангийн кальци, натрийн тєрлийн усанд багтдаг. Олон нуурын хєндийд торгон зђлэгтэй тэгш талбай, нуга, татам элбэг тул зђлэгний хоккей, хєл нђцгэн эмчилгээний зам талбай, гольфийн талбай байгуулахад их тохиромжтой. Усны шувууд ихээр цуглана. Амралт, сувилал, аялал жуулчлалын баазын сђлжээ байгуулах чухал нутгийн нэг юм. /О.С/ Олон нуур. Дорноговь аймгийн Айраг сумын тєвєєс зђђн тийш оршдог бђлэг нуурийн нэг. 1.5 км2 талбайтай 1.9 км урт, 1 км єргєн эргийн шугамын урт 4.8 км урт. Усны шувууд их цуглардаг. /О.С/ Олон нуур. Дорнод аймгийн Халхгол сумын Тамсагийн хотгорын 825 км єндєрт оршдог. 0.6 км2 талбайтай 0.8 км урт, дугуй хэлбэртэй эргийн шугамын урт 1.6 км урт. Цагаан зээр, чоно, ђнэг элбэг. Усны шувууд их цуглардаг. Гђний цэнгэг усны нєєц ихтэй. /О.С/ Олон нуур. Хэнтий аймгийн Батноров сумын нутагт Бэрхийн уурхайгаас баруун хойш 1078 м єндєрт оршдог. 0.4 км2 талбайтай 0.9 км урт, 0.4 км єргєн эргийн шугамын урт 2.2 км урт. Усны шувууд их цуглардаг. ѓвєрмєц найрлагатай шавартай. /О.С/ Олон нуур. Хэнтий аймгийн Галшар сумын нутагт 1156 м єндєрт оршдог. Шорвог 0.9 км2 талбайтай 1.4 км урт, 0.4 км єргєн эргийн шугамын урт 5.4 км урт.Ерєнхий эрдэсжилт 3.55 г/л. Шаврыг эмчилгээнд ашиглах боломжтой. Зээр орж ирдэг. /О.С/ Олон нуур. Хэнтий аймгийн Дархан сумын нутагт 1120 м єндєрт оршдог. Шорвог 0.5 км2 талбайтай 1.4 км урт, 0.6 км єргєн эргийн шугамын урт 3.2 км орчим. Шаврыг хђн малын эмчилгээнд ашигладаг байжээ. /О.С/

183

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Олон нуур. Увс аймгийн Бєхмєрєн, Ховд сумын зааг дахь Шивэрийн голын эхэнд 2536 м єндєрт оршдог. Мєстлєгийн гаралтай ђзэсгэлэнт бђлэг нуур. 0.5 км2 талбайтай 1.1 км урт, эргийн шугамын урт 3.2 км урт. /О.С/ Олон овооны дурсгал. Увс аймгийн Малчин сумын олон овооны орчимд буй хђрэл зэвсгийн ђеийн 13 дугуй далантай булш, 8 хиргисђђр мєн тђђний ойролцоо орших VI-VIII зууны ђеийн 3 дєрвєлжин хашлага хєшєє чулуу. /О.С/ Олон улсын аялал жуулчлал. Монгол улсын нутаг дэвсгэр дээр гадаадын жуулчдад аялал жуулчлалын ђйлчилгээ ба бђтээгдэхђђнийг борлуулж нийлђђлэхтэй мєн гадаадад аялал жуулчлалын ђйлчилгээ ба бђтээгдэхђђнийг ђзђђлэхтэй холбоотой аялал жуулчлалын салбарын байгууллагуудын системчилсэн ба зорилго чиглэлтэй ђйл ажиллагаа юм. /Д.Г/ Олон Улсын аялал жуулчлал-Д.Батсђх, Д.Чулуунбилэг УБ 2003. Дэлхийн олон ђндэстэн, ард тђмний хэл, соѐлын єв, зан заншил, тђђх, амьдралын хэв маяг, соѐлын дурсгалт болон байгалийн єв ђнэт зђйлс шашин шђтлэг, тухайн орны тђђхэн замнал аж тєрєх ѐс зэргийг илтгэсэн хєшєє дурсгал, булш бунхан зэргээс гадна бидэнд одоо хђртэл нээгдээгђй байгаа судалж шинжлэгдэж хараахан амжаагђй орон зайг нээх танин мэдэх хђсэл тэмђђллийг хђмђђсийн амьдралд оруулж єгєх нь олон улсын аялал жуулчлалын гол ђђрэг юм. Олон улсын аялал жуулчлал нь хђн тєрєлхтний сонирхол, эрэлт хэрэгцээ болсоор ирсэн салбар юм. Дэлхийн хэмжээнд эдийн засгийн хамгийн их ашиг орлогтой салбар бол аялал жуулчлалын салбар юм. Аялал жуулчлал нь эдийн засгийн тэргђђлэх салбарууд болох тээвэр холбоо, барилга, хєдєє аж ахуй, ђйлдвэрлэл ђйлчилгээ зэрэгт асар их нєлєєг ђзђђлдэг. Орчин ђеийн эдийн засгийн хєгжлийн ђе шатны нэг чухал онцлог бол олон улсын аялал жуулчлал, ђйлвэрлэл техникийн хамтын ажиллагааны ђр дђн, шинжлэх ухаан техникийн ололтын онцгой хурдан єсєлт юм. ѓдгєє дэлхийн хєгжилгђй орны иргэдийн хувийн хэрэгцээндээ зарцуулж байгаа хєрєнгийн хэмжээ асар их болж хђмђђс хєрєнгийнхєє ихийг аялал жуулчлал баар цэнгээнд зарцуулах болсон. ёђнээс болж улс орнуудын эдийн засгийн системд интеграцчилал хамгийн их болсон байна. Иймээс єсєн нэмэгдэж байгаа аялал жуулчлалын энэ салбарт єндєр мэдлэг боловсролтой, дэлхий дахинд эх орноо сурталчлан таниулах єндєр чадвартай боловсон хђчин туйлын хэрэгтэй байгаа билээ. Уг ном нь 176 хуудаснаас бђтэх бєгєєд 7 бђлгээс тогтоно. /X.Л/ Олон улсын аялал жуулчлалын ђйл ажиллагаа явуулах лиценз. Олон улсын аялал жуулчлалын ђйл ажиллагаа явуулах лиценз нь тухайн улсын эрх бђхий байгууллагаас олгодог єєрийн орны нутаг дэвсгэр дээр тогтоосон хугацааны туршид олон улсын аялал жуулчлалын ђйл ажиллагаа явуулахыг зєвшєєрсєн албан ѐсны баримт бєгєєд тђђний гђйцэтгэх нєхцєлийг тодорхойлж єгдєг. /Д.Г/ Олон улсын аялал жуулчлалын ач холбогдол. Аялал жуулчлал нь эдийн засгийн категори болохын хувьд тєр нь жуулчныг хђлээн авч тђђнд орон нутгийн ђйлчилгээг ђзђђлж єєрийнхєє иргэдэд ажлын байрыг бий болгож валютын хэмжээний орлогыг олдог. Олонхи орнуудад аялал жуулчлал нь эдийн засгийн ђйл ажиллагааны ихээхэн ашигтай тєрєл байдаг бєгєєд экспортын орлого ба ђндэсний эдийн засгийн ђлэмж єсєлтийн эх ђђсвэр болж єгдєг. ѓнєєгийн дэлхийн практикт аялал жуулчлалын ђйлдвэрлэлийн эдийн засгийн єгєєжийн ђндсэн ђзђђлэлтээр дараахи хувьсагчдыг ашигладаг: - ђндэсний орлогыг бђрдђђлэхэд оруулсан аялал жуулчлалын хувь нэмэр; - улсын экспортод эзлэх аялал жуулчлалын орлогын хувь хэмжээ; - улсын импортод эзлэх аялал жуулчлалын зарлагын хувь хэмжээ; - аялал жуулчлал дахь ажлын байрны тоо; - бђс нутгийн хєгжилд ђзђђлэх аялал жуулчлалын ђйлдвэрлэлийн нєлєє. Ингэснээр олон улсын аялал жуулчлалын дараахи эдийн засгийн ђндсэн ђђргђђдийг тодотгож болох юм: орлогын, гадаад эдийн засгийн /аялал жуулчлалын орлого ба зарлагын баланс/, аялал жуулчлалд ђйлчилдэг салбаруудыг бий болгох замаар эдийн засгийн диверсификацийг хђчитгэх, ажлын байрыг бий болгох зэрэг болно. /Д.Г/ Олон улсын жуулчин. Тђр хугацаагаар нийтийн болон хувийн байрлуулах хэрэгсэлд нэгээс багагђй хоногоор хоноглодог, єєрийн байнга оршин суудаг улсаас єєр улсад аялах зорилгоор 6 сараас ихгђй хугацаагаар ирсэн. Ирсэн газраа хєлсний ажил хийдэггђй хђн. /Х.А/ Олон улсын жуулчны зорилго. Олон улсын жуулчин гэж дараахи зорилготойгоор аялагчдыг авч ђздэг: - амрах, эмчлђђлэх, хамаатан садантайгаа уулзах гэх мэт зорилгоор;- семинар, конгресс,

184

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

бага хуралд /шинжлэх ухааны, олон улсын харилцааны, шашны, тєрийн захиргааны г.м./ оролцох зорилготойгоор; - ажил хэргийн зорилготойгоор аялагчид. /Д.Г/ Олон улсын нислэг. Энэхђђ нислэг нь Монгол улсын хилийг ба єєр улсын хилийг онгоцоор дайран нислэг хийхтэй холбоотой бєгєєд єєр улсын агаарын орон зайд хийгдэж байгаа байнгын ба нэмэлт, нэг удаагийн, чартер ба тусгай гэж ангилдаг. /Д.Г/ Онги гол. ѓвєрхангай аймгийн нутаг дахь Хангайн нурууны єврєєс эх авч говийн Улаан нуурт цутгадаг. Урт нь 435 км, ай савын талбай нь 52.9 мян км2. Усны жилийн дундаж зарцуулалт 4.32 м/сек. 10 сараас 4 сар хђртэл хєлддєг. Онги голын сав нутаг малчдын нягтжилаар хамгийн ихтэй нутаг юм. Сђђлийн ђед Онгийн гол татарч ширгэж, хєндийнх нь тєрх єєрчлєгдєж байгааг анхаарах цаг болжээ. /О.С/ Онгийн голын урсгал. ѓвєрхангай аймгийн Уянга сумын Онгийн голын савын Мааньтын Бђрд гэдэг газар байдаг барилгын ђлдэгдэл хђн амьтаны чулуун дђрс, Орхоны бичээс бђхий тђрэгийн ђеийн дурсгал бий. /О.С/ Онгийн тал. Дундговь аймгийн Дэлгэрхангай сумын баруун захад Хђрэн цавын овооноос эхлэн Дђђрэнгийн тал. Нђхт цав, Хайлаастын уулаар зђђн талаараа хђрээлэгдэн, Онгийн гол тултал ђргэлжилдэг. /О.С/ Онгийн хийд. Онгийн голын 2 эрэг дээр орших Барь Ёнзон хамбын том хийдийн туурь. Голын зђђн гарын хэсэг нь Балба маягийн буюу эгц хадархаг уулын єєд єгсђђлэн барьсан барилгатай одоо ч зарим нь бђтнээрээ суварга нь бараг бђтнээрээ байна. Энд мянгаад ламтай том хийд байжээ. /X.Л/ Онги тур ХХК. БГД 18-р хороо Оргил худалдааны тєв, Утас:99190196, Факс:362380, И-Мэйл:ongi-tour@magicnet.mn, Вэбсайт:www.mol.mn/ongi_tour Онгод. Тэнгэр, газар, лусын эзэд, нас барсан бєє нарыг хђндэтгэн ђйлддэг шђтлэгийн хэрэглэгдэхђђн. Онгод нь бєє нарт байхаас гадна бєєгийн мєргєлтэй энгийн айлд ч байдаг. Эцгийн талын зартай онгод айлын баруун хийморт, эхийн талынх зђђн хийморт байхын дээр хээрийн онгод асарт байдаг. Онгодыг дђрсэлсэн хђн юмуу элдэв амьтны дђрсийг эмгэлж гэдэг. /О.С/ Онголиг гол. Хєвсгєл аймгийн Хордил Сарьдагийн нуруунаас эх авч Хєвсгєл нуурт цутгадаг гол. Урт нь 15км, ай савын талбай 19км кв. Сђрлэг хавцлаар урсана. Загасаар баян. /О.С/ Онгилог нуур. Хєвсгєл нуураас хойш 3-4км зайд 1800м єндєрт оршдог хаягдал, цэнгэг нуур.

1.6км урт, эргийн шугамын урт 3.6км. Хєвсгєл нуураас тђрђђлж бђлээсдэг тул жуулчид усанд сэлэх, загасчлахад тохиромжтой. /О.С/ Онголог уул. Хєвсгєл аймгийн Улаан-Уул, Цагааннуур сумдын заагт оршдог 2698м єндєр уул. Орой нь нђцгэн тагийн байдалтай. Баавгай, буга, бор гєрєєс, хђдэртэй. /О.С/ Онгон. Тєв аймгийн Баянцагаан сумын тєвєєс баруун урагш 36км зайд оршдог 1455м єндєр уул. Хялгана, хиаг, агь, хазаар євс бђхий хуурай хээрийн ургамалтай. Мануул, хярс, зурам, ђнэг, тарвага, туулай гэх мэт ан амьтантай. Хааяа зээр ђзэгдэнэ. /О.С/ Онгон Сарьдаг. Булган аймгийн Тэшиг сумын нутгаар оршдог Зэлтэр голын эхэнд байдаг 2156м єндєр уул. Орой нь модгђй, сарьдаг байдалтай. Шилмђђст мод зонхилсон ойтой, баавгай, хандгай, гахай зэрэг ан гєрєєс, жимс элбэг. /О.С/ Онгон улаан. Баянхонгор аймгийн Шинэжинст сумын нутагт оршдог 1235м єндєр ухаа шар боржин хадат уул. Урт нь 16км, єргєн нь 10км. Герциний ђеийн ухаа ягаан ба цайвар саарал, дунд зэрэг болон бђдђђвтэр ширхэгтэй хар хялгануурт, эвэр хуурмагт боржин, асмалжин, толболжин гэх мэт гђний чулуулгаас тогтжээ. Аргаль, янгир, ирвэс гэх мэт ан амьтантай. Хээрийн тачир ургамалтай. Алтны орд бий. /О.С/ Онгон Улаан нуур. Дорноговь аймгийн Иххэт Айраг сумын заагт 943м єндєр дэрслэг хотост тогтсон гадагш урсгалгђй шорвог нуур. Устай жилд 5км урт, 3.1км єргєн болж эргийн шугамын урт 14.4км хђрдэг. /О.С/

185

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Онгон Улаан тойром. Баянхонгор аймгийн Шинэжинст сумын Онгон улаан уулын євєрт 729м єндєрт оршдог. Хуртай ђед 3.1км кв талбайтай. 3.2км урт, 1.2км єргєн, эргийн шугамын урт 9км болдог. /О.С/ Онгон элc. Шар бђрдний элс ч гэдэг. Сђхбаатар аймгийн Онгон сумын нутагт орших 127 ам дєрвєлжин км талбайтай энэ элсэнд нђђдэлчин ардын хђрээлэн нђђдлийн хотхон байгуулж байна. /X.Л/ Онгонит. Ховор металлтай боржингийн тєрєлд хамаардаг чулуулаг. Тєв аймгийн Онгон хайрхан уулнаас анх олж газрынх нь нэрээр ийнхђђ нэрлэсэн. Альбит, молор, метийн гялтгануур зэрэг эрдсээс бђрэлдсэн, дот гђний нєхцєлд 550-600 градус С-д царцаж ђђссэн маагмын гаралтай, цагаан цайвар єнгєтэй, болрын толбо бђхий цул нягт бђтэцтэй чулуулаг. Фтор, мети, рубиди, цагаан тугалга, ниоби, тантал агуулдаг. /О.С/ Онин шовгор. Говь-Алтай аймгийн Тєгрєг, Бугат сумдын заагт оршдог Монгол Алтай нурууны салбар 3072м єндєр уул. /О.С/ Онон балж жуулчны бааз /Шижир Бил Интернэйшнл ХХК/. Хаяг:Чингэлтэй дђђрэг,1-р хороо, 1-р 40000, 1-7, Байршил:Хэнтий аймгийн Дадал сум,/УБ-аас 620км, аймгийн тєвєєс 270км, Сумын тєвєєс зђђн тийш 1км, Гурван нуурын рашаан амралтын баруун талд/, Утас :457242, Гэр: 11, Ор :40 Онон Балж БЦГ. Хэнтий аймгийн Дадал, Биндэр, Норовлин, Баян-Адарга, Дорнод аймгийн Баян-Уул сумдын нутгийг хамарсан 415752 га талбайг ―А‖,‖Б‖ хоѐр хэсэгтэйгээр УИХ-ын 2000 оны 29 дђгээр тогтоолоор улсын тусгай хамгаалалтад авчээ. Монгол орны нутгийн умард этгээдээс Сибирийн ой, тайга уулсыг дагаж ємнє зђг рђђ, ємнєдєєс Тєв Азийн хуурай цєл, хээр, хєндий хотосыг дамжин умар руу гђн нэвтэрч газар зђйн орчныг маш євєрмєц буюу завсрын шинжтэй болгодог./Х.А/ Ононгийн халуун рашаан. Хэнтий аймгийн Батширээт суманд 1450м єндєрт оршдог. 7080градус халуун, хлорид, гидрокарбонат натри, магнийн найрлагатай, хђхэр-устєрєгч хийн ђнэр амттай, єнгєгђй тунгалаг. Тєв ба захын мэдрэлийн тогтолцоо, ђе мєчний євчин, арьс шар ус, шарх, гєвдрђђ байсан алдартай рашаан. Дэргэд нь рашаанчдын онгон бий. /О.С/ Онон гол. Онон гол нь Хэнтий ханы араас эх авч 808 км урсаад ОХУ- ын нутаг Шилка голд цутгана. Манай улсын нутаг дээр 445км урсана. Ононгийн савд олон жилийн цэвдэгт ул хєрс тђгээмэл тархсан тул усны тэжээлд гђний ус багагђй байр суурь эзлэнэ. 10-р сарын сђђлчээр зайрмагтаж, 11-р сарын 2-р хагаст бђрэн хєлдєнє. 150-170 хоног мєсєєр хучигдсан байдаг. Онон голд том жижиг олон гол цутгана. Мєн олон тооны загастай. ―Чингисийн тоонот‖ жуулчны бааз Хурхын гол Онон голд цутгах тэр хэсэгт бий. Гол тєлєв загас барих сонирхолтой жуулчдыг авчирдаг. Онон голд хавч байдаг. Монголчуудийн уугуул нутаг дахь алдарт 3 голын нэг. Онон мєрний сав нутаг нь Чингисийн дурсгалт гол газар нутаг юм. Ононы эх болох Хэнтий Хан уул нь Хэрлэн, Туул гол буюу 3 голын эх болох бєгєєд МНТ-д Бурхан Халдун уул нэрээр гардаг. Онон хурхын бэлчээрээс доош МНТ-д Бурхан Халдун нэрээр гардаг. Хорхоногийн хєндий, Онон голд Зээрэн хавцал гэж гардаг газрууд бий. Барс жил буюу 1206 оны намар Онон мєрний эхэн дэх Чингисийн их ордонд Монгол язгууртан ноѐдын тђђхэн Их хуралдай чуулжээ. Ай савын нийт талбай 96.2км кв. Тђђнд Эг, Барх, Хурах, Шуун, Агац, Хирхон гэх мэт гол горхи цутгадаг номхон далайн ай сав, загасаар баян /X.Л/ Онон нуур. Завхан аймгийн Алдархаан сумын нутаг Богдын голын эхэнд Тээлийн нурууны ард 2469м єндєрт оршдог. Мєсєн голын гаралтай, цэнгэг, 2.3км урт, 0.8км єргєн, эргийн шугамын урт 5км. Нуурын эргэн тойронд эртний мєстлийн хурдастай байдгаараа нэн євєрмєц. /О.С/ Онхот. Баян-ѓлгий аймгийн Цэнгэг сумын нутагт 2113м єндєрт оршдог. Мєстєлийн гаралтай гадагш урсгалгђй ђзэсгэлэнт цэнгэг нуур. 2.5км урт, 2.1км єргєн, эргийн шугамын урт 7.6км. Хун байнга ирдэг. /О.С/ Онч хайрхан. ѓмнєговь аймгийн Номгон сумын нутагт оршдог 1315м єндєр уул. Дээд цэрд, гуравдагч галавын цоохор элсэн чулуу, элс, мєлгєр хєрзєн, алевролитээс тогтсон. Хулан, янгир, аргаль, хар сђђлт, чоно гэх мэт ан амьтантай. Цєлєрхєг хээрийн ургамалтай. /О.С/ Он энд он ХХК. ЧД 3-р хороо БЗИнститутын байр, Утас:99193393, 95156939,

186

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Онь дэлийн рашаан. Хєвсгєл аймгийн Тђнэл сумын Их Тђнэл уулын зђђн суга, ѓвгєдийн голын хойд энгэрт оршдог. ёнэр, амт, єнгєгђй тунгалаг. Гидрокарбонат, кальци, магни, сульфат, хлоридын найрлагатай эрдэсжилт багатай, ходоод гэдэсний євчинд хэрэглэдэг. /О.С/ Онь толитын булш. ѓвєрхангай аймгийн Уянга сумын тєвєєс урагш 7км-т Онь толит гэдэг хоолойд байдаг Хђннђгийн ђеийн булш. 17 булш юм. /О.С/ Оньсого. Тааж байгаа хђний цэц, ухааныг сорин аливаа юм ђзэгдлийг ѐгтлох маягаар яруу найргийн хэлбэрээр дђрсэлдэг ардын яруу найргийн багахан тєрєл зђйл. Монгол ардын оньсогыг гадаадын жуулчдад зєв тайлбарлахад тєвєгтэй боловч, тайлбарыг зєв ойлгуулахад оньсогын утга, таалалтыг ихэд биширч хђндэтгэдэг. /О.С/ Оорцогийн гозгор. Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын нутагт, Хэнтий нурууны баруун хагаст Итэмийн голын баруун талд оршдог 1878м єндєр уул. Орой хэсэгтээ хад асгатай. Уулын ар, євєр, хажууд ойтой. Бор гєрєєс, гахай, ђнэг, чоно гэх мэт ан амьтадтай. Жимс, самар элбэг. /О.С/ Оошиг уулын дурсгал. Увс аймгийн Бєхмєрєн сумын нутаг Оошиг уулын урд хэсэгт хђрэл зэвсгийн ђеийн дєрвєн буландаа хєшєєтэй булш, дугуй булш 100 орчим тэдгээрээс урагш 3 хєшєє чулуу байдаг. 2 хєшєєн дээр нь Орхон-Енисейн рунь бичгээр бичсэн бичээс, нєгєє дээр нь тамга сийлжээ. /О.С/ Оранж ХХК. БЗД Гэрэлтђђлэг чимэглэлийн ђйлдвэрийн зђђн талд Southern Wind зочид буудал, Утас:450736, 450734, 450037, И-Мэйл:santoku@magicnet.mn Оранж жуулчны бааз /Оранж ХХК/. Байршил: Нийслэлийн Налайх дђђрэг 6-р хороо Орог ямаат ууланд, /УБ-аас Тэрэлжийн замаар 57км, тєв замын зђђн талд шороон замаар 5км/ Утас:450737, Гэр:10, Ор:34 Оргил мєнх трейвэл ХХК. СБД, БГД Тээвэрчдийн гудамж BSB тєвийн залгаа 4 давхар байр, Утас: 942162, 99091855, Факс:942162, И-Мэйл:orgilmunkhtour@magicnet.mn, Вебсайт: www.orgilmunkhtour.mn Оргил толгой. Дундговь аймгийн Дэлгэрхангай сумын нутагт оршдог Дорнод Монгол талын хамгийн єндєр /1913/ Дэлгэрхангай уулын оргил. /О.С/ Оргил улирал. Тухайн нутаг дэвсгэрийн, аялал жуулчлалд хамгийн тохиромжтой ђе. Оргил улирлын ђед аялал жуулчлалын тєвђђдийн ачаалал нэмэгдэж байна. /Х.А/ Оргил шар уул. Дорноговь аймгийн Улаанбадрах, Хєвсгєл сумдын заагт байдаг. 1212м єндєр. Заг, сухайн тєрєл, говийн ургамалтай. Хулан, хар сђђлт, зээртэй. Тахидаг байв. Харууц сайтай. /О.С/ Оргиоч. Тєв аймгийн Алтанбулаг сумын тєвєєс зђђн урагш 10км зайд оршдог. 1658м єндєр уул. Харууц сайтай. Оргиочийн рашаан булаг бий. Хаяа аргаль, янгир ђзэгддэг. /О.С/ Ориентал тур ХХК. СБД 5-р хороо Балмекс ХХК-ын байр, И-Мэйл:balmex@magicnet.mn Оргих булаг. Говь-Алтай аймгийн Алтай сумын тєвєєс баруун тийш 40 гаруй км зайд Аж Богдын баруун ємнє талд оршдог шанд. Хулан, хавтгай, хар сђђлт усанд орж ирдэг. /О.С/ Орлого, ашиг /income,profit/. Хувь хђн, компани, аж ахуйн нэгжийн бараа, ђйлчилгээ, мєнгєн хєрєнгийн цэвэр орц. /X.Л/ Орлого, ђр дђнгийн тайлан /income statement/. Тайлант хугацаанд олсон орлого, гаргасан зардал болон татвар тєлєх орлогыг харуулдаг, санхђђгийн тайлангийн нэг бђрдэл хэсэг. /X.Л/ Орлогын татвар /income tax/. Татвар ногдох орлогоос тодорхой хувиар тооцон авдаг татвар. /X.Л/ Орлог хадны бичээс. Хєвсгєл аймгийн Ренчинлхђмбэ сумын Хэргийн боом хясааны Тошдог уулын ар тал дахь хадны бичээс. Орлог хад нь 7.5м єндєр, 3м єргєн, голын хєвєєнєєс 4м дотогш усанд урсгал сєрєн 80 градус орчим налуу оршдог. Бичээсийг чулууны дунд хэрд 2 хэсэгт нийт 4 мєр болгон бичжээ. /О.С/

187

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Орон нутаг судлал. Засаг захиргаа юмуу байгалийн бђс нутгийн аль нэг хэсэг, хот, суурины байгаль, хђн ам, аж ахуйн тђђх, соѐлыг судалдаг судалгаа. Тђђнд орон нутаг судлалын музей их ђђрэг гђйцэтгэдэг. Аялал жуулчлалд орон нутаг судлалын мэдээ бђтээлийг єргєн ашиглавал ђр дђнтэй байдаг. /О.С/ Орон нутгийн салхи. Хязгаарлагдмал орон зайг хамарсан салхи. Хурд, давтамж, зђг чиг, бусад онцлогоор нь тђђнийг уул-хєндийн, мєсєн голын, эргийн хуурай, халуун гэх мэт ялгадаг. Орон нутгийн салхины горим, чиглэл, хугацаа, хурд, онцлогийг мэдэж байх нь аялал жуулчлалд чухал ач холбогдолтой. /О.С/ Орон нутгийн цаг. Газрын гадарга дээрх тухайн цэгийн голдочтой харьцуулсан байрлалаас хамаарч тоологдох цаг. Учир нь голдоч бђрийн цаг єєр голдочоос ялгаатай байдаг. Цагийн зєрђђ нь дэлхийн хоногийн эргэлтээс хамаарна. /Х.А/ Ороохын гол. Архангай аймгийн нутаг дахь Тарвагатайн нурууны єврєєс эх авч Тэрх голд цутгадаг. Урт нь 20км. Ар, ѓвєр Ороохын голыг тусгаарласан Ороохын давааны араас Их булаг эх авч Тойн голд цутгах ба Ороохын даваагаар Хорго, Тэрхээс, Хєвсгєл нуур хђрэх жуулчлалын нэг гол замнал дайрч єнгєрнє. Бриж группийн н.Батдоржийн санаачлагаар энд 2005 онд халуун рашааныг тђшиглэн Хєвсгєл аймгийн Жаргалант сумын тєвєєс урагш жуулчны бааз байгуулсан. /О.С/ Ороохын рашаан. Архангай аймгийн Булган сумын Их Тээлийн баруун Ороохын аманд байдаг. Гидрокарбонат, сульфат, кальци, натри, магнийн найрлагатай, эрдэсжилт багатай, бага зэрэг цацраг идэвхжил чанартай, ђнэр, амт, єнгєгђй тунгалаг. Ходоод, элэг цєсний євчинд уудаг. /О.С/ Орох аялал жуулчлал. Байнга оршин суудаггђй улсад ямар нэг хєлсний ажил эрхлэхгђйгээр хийх аялал жуулчлал буюу гадаадаас ирэх аялал жуулчлал. /Х.А/ Ортоом. Монгол ђхэр, сарлагийн 2-р ђеийн эрлийз буюу хайнагийн ђнээнээс гарсан тєл. Сарлагийн бух дагасан ђнээний тєлийг сарлаг ортоом, монголын бух дагасныг монгол ортоом гэнэ. Ортоом амьдрах чадвар, тэсвэр, ашиг шимээр хайнагийг гђйцэхгђй. Эм нь ђржилтэй, эр нь ђржилгђй. Жуулчид ортоомыг монгол ђхэр гэж андуурдаг. /О.С/ Оруулсан хєрєнгє /inђested capital/. Тєслийг хэрэгжђђлэхэд зарцуулсан єрийн болон зээлийн хєрєнгє./X.Л/ Орхон гол. Сэлэнгэ мєрний ђндсэн цутгал тєдийгђй уртаараа Монголын хамгийн урт голд тооцогдоно. Хангайн нурууны Суварга хайрхан уулсаас эх авч том жижиг олон голыг нийлђђлсээр Сэлэнгэ мєрєнд цутгана. Нийт урт 1124км. Орхон голын усны горимд цутгал голууд, ялангуяа Туул, Хараа, Ерєє голууд ихээхэн нєлєє ђзђђлдэг. Дунджаар мєсєн бђрхђђлтэй хоногийн тоо 150 хоног. Умард мєсєн далайн ай савын загасаар элбэг. Орхоны хєндийн хоѐр талын уулс нь Монголын аялал жуулчлалын хамгийн сонирхолтой ирээдђйтэй нутаг юм./О.С/ Орхон голын хадны зураг. Булган аймгийн Орхон сумын нутаг Орхон голын хаданд сийлсэн хђрэл зэвсгийн ђеийн дурсгал амьтдын зураг, улаан зосоор зурсан дєрвєлжин хашлага бђхий зураг. /О.С/ Орхон сумын Буган чулуун хєшєє. Булган аймгийн Орхон сумын тєвд байдаг дєрвєлжин булш, хиргисђђр, хђрэл зэвсгийн ђеийн 9 буган чулуун хєшєє бђхий дурсгал. /О.С/ Орхон Сэлэнгийн дундаж єндєр уулс. Энэ бђсийн уулс нь харьцангуй нам уулсын нутаг юм. Маш их хэсэгчлэгдсэн байдалтай байдаг. Сэлэнгэ мєрєн болон тђђнд цутгах олон голуудын сав нутагт энэ уулс гол тєлєв оршдог. Нутаг дэвсгэрийн хувьд баруунаас зђђн тийш 1000км ђргэлжилж Хэнтийн уулсын захад хђрдэг. ѓргєн нь 300-350км. Энэ нутаг нь газарзђйн байрлалын хувьд харилцан адилгђй єндєрт байрласан нам уулсаас бђрдэнэ. ёлдэгдэл уулын шинжтэй. Сэлэнгийн уулсын дундаж єндєр 1500-2000м, Хантайн нуруу 2133м, бусад нь 8001200м єндєртэй нам уулсууд байна. /Х.А/ Орхоны бичээс. Эртний тђрэг бичээс. Уг бичээс анх Орхон мєрний сав газраас олдсон учир ийнхђђ нэрлэсэн. Орхон бичгийг бас руни бичиг ч гэдэг. Манай нутагт Культегин, Билгэ хаан, Тоньюкук нарын хєшєє, Тэсийн гэрэлт хєшєє зэрэг Орхон бичгийг том дурсгал олон бий. /О.С/

188

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Орхоны рашаан. Булган аймгийн Орхон сумын нутагт оршдог. Гидрокарбонат, магни, кальцит /сульфат/ найрлагатай, эрдэсжилт багатай, ђнэр, амт, єнгєгђй тунгалаг. Ходоод, дотор, элэг цєсний євчинд уудаг. /О.С/ Орхоны Сайхан булгийн рашаан. ѓвєрхангай аймгийн Хужирт сумын нутагт Орхон голын хойд захад Хђртэдийн дээд ђзђђрт оршдог. Цэнгэг, хђйтэн, ђнэр, амт, єнгєгђй. Ходоодын хђчил их ђед уудаг. /О.С/ Орхоны хар балгас. Хархорумаас хойш 40 орчим км-т Архангайн Хотонт сумын нутагт Орхон голын зђђн гар талд оршино. IX зууны ђеийн Уйгар улсын нийслэл байсан Ордубалык буюу Балыклыг хотын туурь хар балгас нь тєв азаар дайрч єнгєрч байсан торгоны замын тєв газруудын нэг нь бэхэлгээтэй цайз, худалдааны тєв болж байсан. Харбалгас, Хархорум хот нь энэ торгоны замын хойд / Монголын нутгаар єнгєрєх / салааг 400 жил хянаж байсан газар гэж ђздэг. Ханы хэрэмт, орд харш, гар ђйлдвэр, цайз, агтны хашаа, цэргийн ба худалдааны агуулах, захиргааны барилгын хэрэмт туурь бий. /X.Л/ Орхоны Хєндий дэх тђђхэн аялал жуулчлал. Монголын тєв хэсэг дэхь тђђхэн аялал жуулчлалтай холбогдох газар бол Орхоны хєндий юм. Орхоны хєндий дэхь тђђхэн аялал жуулчлалтай холбогдох дурсгалууд нь Булган аймгийн Дашинчилэн сумын тєвєєс ѓвєрхангай аймгийн Шанх сумын нутаг дэвсгэр хђртэлх дурсгалуудыг багтаан оршино. Мойлтын амны чулуун зэвсгийн дурсгал. Орхоны гђђрээс баруун хойш 30-40 км-ын зайд тэгш єндєрлєг дэнж дээр одоогоос 8-12 мянган жилийн холбогдолтой чулуун зэвсгийн ђеийн суурин байдаг. Тђрэг улсын тђђхэнд холбогдох Хєшєє Цайдамын дурсгал, Эртний нийслэл Хархорум хот, Монголын бурхны шашны тєв Эрдэнэзуу хийд, Цогт хун тайжийн орд хот, Уйгар улсын нийслэл хот Хар балгас гэх мэт Монголд тєдийгђй тєв Азид ховор дурсгалд хамаарагддаг олон хэрэглэгдэхђђнђђд бий. /Х.Л/ Оршуун. Хамаг Монголыг захирч байсан Хабул хаан долоон хєвђђнтэй байтлаа єєрийн авга ах Сэнгђн билэгийн хђђ Амбагайг Хамаг Монголын хаан болгохоо хэлжээ. Хабул хааны сђђлд Амбагай хаан болоод Хабул хааныг жишээлж Алтан улсад алба барихгђй байв. Амбагай татар аймгуудтай нягт холбоо тогтоож, Алтан улсын єнгєлзлєгийг няцаахыг хичээж байжээ. Тэгээд Хєлєн, Буйр хоѐр нуурын завсарт Оршуун мєрнєє бђхђй Айригуд, Буйругуд, Татар иргэнд Амбагай хаан баригдаад Бэсђдэйн Балахачи /Барахачи?!/ гэдэг хђнийг элчээр єгђђлж илгээхдээ: ―Хабул хааны долоон хєвђђдийн дундах Хутулад єгђђлрђђн: /Миний/ арван хєвђђдийн дотроос Хадаан тайжид /очиж/ хэл хэмээн єгђђлж илгээхдээ ―Хамгийн хаан улсын эзэн байж охиноо єєрєє хђргэхийг надаар гэсгээгтђн! Би татаар иргэнд баригдлаа. Таван хурууныхаа хумсыг

Арван хуруудаа

Тамтартал

Авчтал Ачий

минь

авран

тэмцэгтђн гэж илгээжээ. Алтан улс Амбагай хааныг модон илжигэнд хадаж алжээ. ёђнээс ємнєхєн Хабул хааны ууган хєвђђн Охин Бархагийг Татарчууд Алтан улсад барьж єгєн тђђнийг модон илжигэнд хадаж хороосон гэдэг. Оршуун голын нэр одоо ч хэвээрээ байна. Оршуун гол нь Халх Монголын хилээс гарч Хєлєн буюу Баргын Далай нуурт цутгадаг юм. /О.С/ Оршуун гол. Дорнод аймгийн нутагт Буйр нуураас эх авч Хятадын нутаг Далай нуурт цутгадаг. Урт нь тус улсын нутагт 15км. Монголын нууц товчоонд дурьдагдсан нэр нь хэвээр байгаа гол. Загастай. /О.С/ Отель. Жуулчдын тохилог байдлыг хангасан єндєр зэрэглэлийн зочид буудал. Голдуу хотын тєвд байрладаг. Дээд зэргийн ђйлчилгээ ђзђђлдэг. ѓрєєний ђнэ єндєр байдаг ба тђђнд олон тєрлийн нэмэлт ђйлчилгээний ђнэ багтсан байдаг. /Х.А/ Отгон булаг. Говь-Алтай аймгийн Цогт сумын нутагт Идрэнгийн нурууны баруун урд талын Алтайн євєр говийг заагт хоолойд оршдог шанд. Баянбђрд ђђсгэнэ. Хулан, хавтгай, хар сђђлт, чоно, зээр, говийн цєєвєр усанд орж ирдэг. /О.С/ Отгон сумын буган хєшєє. Завхан аймгийн Отгон сумын тєвд байдаг. Хђрэл ба тємєр зэвсгин тђрђђ ђеийн 2 буган хєшєє дурсгал. /О.С/

189

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Отгон тэнгэр. Завхан аймгийн Отгон суманд оршдог. Хангайн уулархаг мужийн мєнх цаст 4031м єндєр ноѐн оргил. Пермийн боржин, боржин-сиенит, боржин гнейс чулуулгаас тогтсон. Эртний мєстлийн ђед мєстєж олон хєндийгєєр мєсєн гол бууж байсны ул мєр болох хунх, морены далан тогтож хунхууд нь гуу жалгаар хэрчигджээ. Уулаас Буянт, Богд зэрэг гол горхи эх авдаг. Шинэс зонхилсон шилмђђст ойтой. Бор гєрєєс, ђен, ђнэг, ємхий хђрэн, чоно, ирвэс, янгир гэх мэт амьтантай. Тєрийн тахилгатай. Ихээхэн бохирдсон тул 2007 он хђртэл авирахыг хориглосон. /О.С/ Отгонтэнгэр ДЦГ. Завхан аймгийн Отгон, Алдархаан сумын нутагт орших Хангайн нурууны ноѐн оргил Отгонтэнгэр уулыг анх 1818 онд дархалж байсан тђђхтэй бєгєєд 95510 га талбайг хамруулан 1992 онд УБХ-ын 11 дђгээр тогтоолоор тусгай хамгаалалтад авч, 1995 онд УИХ-ын 26 дугаар тогтоолоор баталгаажуулсан. Хангайн нурууны байгалийн иж бђрдлийг тєлєєлєх ховордсон амьтан, ургамлын унаган нутаг. /Х.А/ Отгонтэнгэрийн халуун рашаан. Завхан аймгийн Отгон сумын нутагт Отгонтэнгэр уулын ар хормойд 2510м єндєрт оршдог-Улиастай хотоос зђђн тийш 84км зайтай. Сульфат, гидрокарбонат, хлорид, натри-кальци-магнийн найрлагатай, багавтар цацраг идэвхи чанартай, азот-хђхэр, устєрєгч хийтэй. 30-52градус С халуун. Тєв ба захын мэдрэлийн тогтолцоо, ђе мєч, арьс, савны євчин, ходоод, гэдэс дотрын элдэв гэмийг анагаахад хэрэглэдэг. Улсын чанартай рашаан сувилал байгуулжээ. /О.С/ Очир гђн ХХК. БЗД 1-р хороо 18-13 тоот, И-Мэйл:tungaa@totomail.com Очир наран ХХК. ХБГД 1-р хороо 10-09, Утас:99134766 Очир трейвэл ХХК. ХУД, АЖёН-ийн тђрээсийн байр, Утас:91193408 Очирт орон. Булган аймгийн Гурванбулаг сумын нутагт оршдог 1200гаруй м єндєр уул. Хялгана, жижиг бутат ђетэн харгамат, харгана, хялганат ургамалтай. Тахидаг байв. /О.С/ Очих ба буцах тийз. Аяллын чиглэлийн хоѐр эцэс хђртэлх зорчих эрхийг зорчигчид олгож байгаа тийз. ―Очих‖ ба ―буцах‖ тийзийг зорчигчийн хоѐр эцэс хђртэлх бђрэн тарифаас ялимгђй хєнгєлєлт ђзђђлэн тээврийн компаниудын хєнгєлєлттэй нєхцєлєєр гол тєлєв олгодог. /Д.Г/ Оюуны ундраа ХХК. БЗД Пийс бридж зочид буудал 202 тоот, Утас:350007, 351044, Факс:350008 И-Мэйл:onira@magicnet.mn Оюутны аялал жуулчлал. Залуучуудын аялал жуулчлалын нэг тєрєл. 24-31 насны оюутан, суралцагчдын хийх аялал. Улс орон бђрд насны дээд хязгаар єєр єєр байдаг. Кипрт 28 нас хђртэл, Финляндад 35 нас хђртэл. Аялал жуулчлалын ђйлчилгээг захиалах ђед насыг зааж єгдєг. Олон улсын оюутны хєнгєлєлтийн карт /ISIC/ ба залуучуудын /GO-25/ хєнгєлєлтийн картаар дэлхийн улс оронд аялах, буудалд байрлах, ђзвэр ђзэх, тээврийн хэрэгслийн хєнгєлєлттэй билет авах онцгой тохиолдолд эмнэлэгийн ђйлчилгээ авах боломжтой. /Х.А/ Оцон чулуут. Хєвсгєл аймгийн Баянзђрх сумын тєвєєс баруун хойш 30км зайд, Бэлтэсийн голын зђђн талын цутгалуудын эхэнд оршдог 2580м єндєр уул. Элдэв хэлбэрт хадан цохио, асга хад элбэг. /О.С/

190

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

ѓ ѓвгєнтийн дурсгал. Булган аймгийн Бђрэгхангай сумын Их Дулаан уулын євєр ѓвгєнтєд байдаг хђрэл, тємєр зэвсэг, Чингисийн ђеийн /МЭ XII-XIV зуунд/ хадны зураг, бичээс, хђннђ нарын булшнаас шавар сав, зэр зэвсэг, гоѐл чимэглэл олдсон бєгєєд хос морьтой хђний оршуулгыг археологч доктор Х.Лхагвасђрэн малтахад алтан товруутай хударга, хђний нђђрийн зураг, бичиг бђхий алтан пайз олсон. /О.С/ ѓвдєгийн булгийн рашаан. Хєвсгєл аймгийн Цагаан-Уул сумын нутагт оршдог. Гидрокарбонат натри, кальци, сульфат, хлорид найрлагатай ђнэр, амт, єнгєгђй тунгалаг. Дотрын євчинд уудаг. /О.С/ ѓвдєгийн рашаан. Сђхбаатар аймгийн Тђвшинширээ сумын нутагт оршдог. Хлорид, сульфат, гидрокарбонат, натри-кальци-магнийн найрлагатай, нђђрсхђчлийн хийтэй зэв амттай. ёнэр, єнгєгђй тунгалаг. Ходоод, гэдэс, дотор, яр шарх, арьсны ба шар євчинд уудаг. /О.С/ ѓвєлжєє. ѓвлийг єнгєрђђлэх хот, хороо. Салхинаас нємєрлєсєн євс ургамал сайтай, цас бага унадаг, энгэр дулаан газар байгуулсан дулаан хашаа саравч бђхий бэлчээр нутаг. Жилийн хамгийн хђйтэн улиралд ашиглах учир хэвтэр бууц, ус тэжээл, хужир давсыг євєлжєєнд эртнээс бэлдэж нєєцлєх шаардлагатай. ѓвєлжєє бол малчид харьцангуй удаан суудаг нутаг юм. /О.С/ ѓвєлжєє уул. Хєвсгєл аймгийн Ренчинлхђмбэ сумын нутагт Арсайн голын хойд талд Дархадын хотгор руу тђрж орсон хэсэгт оршдог 2078м єндєр. Шинэс хушин ойтой. Буга, бор гєрєєс, баавгай, гахай, булга гэх мэт ан амьтантай. Жимс, самар, ойн шувуу элбэгтэй. /О.С/ ѓвєр Жаргалант. Тєв аймгийн нутаг дахь Буурал уулаас эх авч Тєхєм нуурын хєндийн хооронд шургадаг гол. Урт нь 25км. Айл малын нягтшил ихтэй нутаг. /О.С/ ѓвєр Хишиг. Хєвсгєл аймгийн Цагааннуур сумын нутагт Тэнгисийн голын савд 2260м єндєр оршдог мєстлєгийн гаралтай нуур. 0.7км урт, 0.6км єргєн эргийн шугамын урт 2.2км. Орчны байгаль нь нэн ђзэсгэлэнтэй. /О.С/ ѓвєр хоолой. Дорнод аймгийн Халхгол, Сђмбэр сумдын заагт байдаг хотгор. 30км урт, 20-25км єргєн, олон нуур тойром, хуурай хээрийн ургамалтай. Цагаан зээр, чоно элбэг. /О.С/ ѓвєр Хђрэл. Сђхбаатар аймгийн Асгат, Дарьганга сумдын заагт 1157м єндєр оршдог эрдэст нуур. 3.8км урт, 1.5км єргєн, эргийн шугамын урт 9.4км. Цагаан зээр усанд орж ирдэг. /О.С/ ѓвєр Элэгний рашаан. Хэнтий аймгийн Цэнхэрмандал сумын нутагт ѓвєр-Элгэн голын зђђн хєвєєнд оршдог. Бага зэрэг цацраг идэвхит чанартай, 2.3 центийн тємєртэй, ђнэр, єнгєгђй тунгалаг, эсгэлэн амттай, гидрокарбонат, сульфат, хлорид, кальци, натри, магнийн найрлагатай. Ходоод, гэдэс, дотор, цус багадсан, элэг цєсний євчинд сайн. /О.С/ ѓвт. ѓвєрхангай аймгийн Бат-ѓлзий, Зђђн Баян-Уул сумдын заагт оршдог 2200м єндєр даваа. Байгалийн ђзэсгэлэнт давааны нэг. /О.С/ ѓвхийдєг уул. Ховд аймгийн Булган сумын нутагт 1749м єндєр. Урт нь 5км орчим. ѓвєрмєц тогтоцтой. Аргаль, чоно, янгир гэх мэт ан амьтантай. Говийн ургамалтай. Мєн Эвхээд уул ч гэдэг. О.С ѓгий нуур. Улаанбаатараас 330 км зайтай газар 1337 м ђнэмлэхђй єндєрт орших ба 5.3 км єргєн, 7 км урт 25 км кв талбайтай баруун хэсэгтээ 3.4-5м гђн зђђн хэсэгтээ 15м гђн юм. ѓмнєєс нь Хєгшин Орхон гол цутгаж, баруун хойш богинохон гђн хоолой гарч Орхонтой нийлнэ. ѓгий нуурын урд биенээ ―Хатан ѓгий‖ хэмээх тохилог аятай тухтай ђйлчилгээ бђхий жуулчны хђрээ байдаг. Дулааны улиралд ангир, нугас, хун, галуу, зуун хурга, цахлай зэрэг шувуу энэ нуурт ђлэмж олноороо байдаг боловч их зам хєлийн газар ойртвол их хашир болжээ. Энд байдаг хун шувуу манай орны дархан цаазтай 29 зђйлийн амьтны нэг юм. ѓгий нуурын ариг цэнгэг тул, цурхай цагаан зэвэг, хэлтэг зэрэг 14 зђйл загастай учир энд загасны аялал жуулчлал эрхлэх боломжтой. ѓгий бол манай орны загасаар баялаг цэнгэг уст олон сайхан нуурын нэг. Мєсний

191

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

баяр хийх хамгийн тохиромжтой нуур. Тэндээс хойшоо хєдєлж Орхоны дээд гђђрээр гаралгђй шууд доошоо уруудан Орхоны баруун гар зђђн этгээдийн замаар явж доод гђђрээр Орхоноо гатлан баруун тийш явсаар Батцэнгэл сумын нутагт хђрнэ. Батцэнгэлээс хєдлєхийн ємнє тэр сумын тєвєєс урагш хойд Тамирын урд зах Тоглохын зах байдаг. Хатан ѓгийгєєс урагш явж XIII зууны ђеийн Хархорум хотын туурь хєшєє дурсгалууд, Тђрэгийн хаадын цогцолборыг ђзэж тайлбарлан мэдэж болно. /X.Л/ ѓгийнуур жуулчны бааз /Скай лэнд ХХК/. Хаяг: Аялал жуучлалын гудамж 37,єрєє 4,УБ 13, Байршил: Архангай аймгийн ѓгийнуур сумын ѓгии нуурын зђђн эргийн Баянхошуу гэдэг газарт, /УБ-аас 360км, ѓгийнуур сумаас зђђн тийш 25км, аймгийн тєвєєс 125км/, Утас: 99112225, Гэр: 8, Ор:32 ѓглєгчийн хэрэм. Хэнтий аймгийн Батширээт сумын нутагт Хурхын голын зђђн гарын цутгал ѓглєгчийн голын хєндийн зђђн гар талд хойд энгэрт нь урагшаа хандсан тавиу аманд Биндэр овооноос баруун тийш 12 км зайтай орших том улаан буурал боржин чулуугаар барьсан 2 м орчим єргєн, єндєртэй байсан гэмээр 10 гаруй км урт ђргэжилсэн хэрэм. XII зууны ђед барьсан болов уу гэж ђздэг. Одоо чулуун хэрэм байжээ гэдэг нь тод мэдэгддэг. /X.Л/ ѓгєєдэй жуулчны бааз /Монгол хаад тур ХХК/. Чингэлтэй дђђрэг 5-33, Байршил: Нийслэлийн Налайх дђђрэг ѓвєр горхийн зђђн салаа, Бђђвэйтийн аманд, /УБ-Тэрэлжийн замаар 63км, Бђђвэйт жуулчны баазын баруун хойно/, Утас:325296 99195468, И-Мэйл: khansofm@mongol.net, Гэр:10, Ор:20 ѓгєєдэй жуулчны бааз /Нарантал ХХК/. Байршил: ѓвєрхангай аймгийн Хархорин сумын тєвєєс хойш 6км,нисэх буудлын хажууд, /УБ-аас362км, Арвайхээрээс 130км/, Утас: 325296 99112952, Факс: 326243, И-Мэйл: khansofm@mongol.net, Гэр:20, Ор:60 ѓгєєдэй хаан. Чингис хааны их хатан Бєртэгийн гурав дахь хђђ. ѓгєєдэй 1186 онд мэндэлжээ. ѓгєєдэй багаасаа ухаалаг, уян зєєлєн сэтгэлтэй, голч шударга, зарчимч, юмны нарийн учрыг олохыг эрмэлздэг, эрдэм номтой болж єсжээ. Тиймээс ч Чингис хаан Хорезмыг эзлэх аян дайнд хєвгђђдээ бие даан мордоход нь ―ѓгєєдэйн ђгээр явагтун‖ хэмээн зарлиг буулгаж байжээ. Чингис хаан гурав дахь хєвгђђн ѓгєєдэйг их хааны орыг залгамжлуулахаар шийдвэрлэсэн байна. Чингис хааныг нас барсны дараа 1229 онд Хэрлэнгийн хєдєє арал гэдэг газар Их хуралдай хуралдаж ѓгєєдэйг хаанд єргємжилжээ. Тэрбээр хаан болоод эцгийнхээ тєрийн бодлогыг цаашид ђргэлжлђђлж, эцгийнхээ гаргасан зарлиг тушаалд ямарч нэмэлт єєрчлєлт оруулахгђй хђчин тєгєлдєр явуулна гэж тусгай зарлиг гаргасан байна. Тэрбээр албан татварыг эмх цэгцтэй болгох зорилгоор 1229 онд хааны санд хураах нэгдсэн албан татварын хууль гаргажээ. ѓгєєдэй хаан 1234 онд Алтан улсыг эзлэн авсан байна. Тэрбээр нийслэл Хархорумд 1235 онд харш, байшин барилга, нэмж байгуулан хотыг тойруулан бэхлэлт хэрэм байгуулжээ. ѓгєєдэй 1235 онд Хархорум хотод Их хуралдай зарлаж, баруун зђгийн аймгуудыг байлдан эзлэх хэргийг хэлэлцжээ. Ингэхдээ тэрээр уг хэргийг тэр зђгийн газар орныг эзэмших эрхийг Чингис хаанаас соѐрхогдсон Зђчийн хђђ Бат хаанд эрхлђђлжээ. ѓгєєдэй 1241 оны 12-р сарын сђђлээр нас баржээ. /X.Л/ ѓгєєдэй хааны ордон. ѓвєрхангай аймгийн Хархорин сумын нутагт бий. ѓгєєдэй хаан 1235 онд байгуулсан. ‖Тђмэн амгалангийн ордон‖. 1236 онд цагаан сараар Монголын тєрийн зђтгэлтнђђдийн хуралдайг хуралдуулж ордны нээлтийн баярыг хийсэн. 1848-1849 онд Хархорум хотыг малтан судлахад ѓгєєдэй хааны ―Тђмэн амгалан орд‖ нь хотын их хэрмийн баруун урд буланд тусгай хэрмэн дотор байсан нь нотлогдсон. Хэрэм нь дєрвєлжин бєгєєд голд нь 64 баганатай том танхим, ђђдэндээ 23м урт засмал боржин гишгђђртэй байсны ђлдэц олдсон. Ордны гол болон сууцны барилгыг улаан, ногоон тоосгон ваараар дээвэрлэжээ. Ордны дэргэд нуруун дээрээ гэрэлт хєшєє суулгасан том чулуун мэлхий, ємнє талд нь ђзэмжит асартай хаалга байжээ. /О.С/ ѓгєєж. Хєрєнгє активийг эзэмшигч хийсэн хєрєнгє оруулалтаасаа тодорхой хугацааны туршид олсон ашиг буюу алдагдлыг єгєєж гэж тодорхойлно. ѓгєєжийг тодорхой хугацаан дахь ђнийн єєрчлєлт ба тухайн хугацаанд орж ирсэн мєнгєн урсгалын нийлбэр дђнг хугацааны эхэнд байсан ђнийн дђнгийн хувиар илэрхийлж тооцно. /Д.Г/

192

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

ѓгєємєр. Тєв аймгийн Баян сумын зђђн урд оршдог уул, хєндий хоѐр юм. ѓгєємєрийн хєндийд Тђрэгийн хђн хєшєє, эртний суурингийн турь бий. Энд Их Хђрээ хоѐр удаа суурьшиж байсны дурсгалын хєшєєтэй. Мєн хуучин ѓгєємєр сумын тєвийн буурин дээр багийн тєв бий. Элгэн, Нарангийн рашаан, Эргэнэгийн агуй, Цайдам, Тєгрєгийн нуур зэрэг аялал жуулчлалын чухал ђзвэр газар ѓгєємєрийн эргэн тойронд 5-20км ойрхон байдаг. ѓгєємєрт тарвага элбэг, хааяа зээр ирдэг. Айл малын нягтшил ихтэй нутаг. /О.С/ ѓгєємєр уул. ѓмнєговь аймгийн Ханхонгор сумын нутагт оршдог. 1661м єндєр. Аргаль, янгир, ирвэстэй. ѓвєлжєєний єнтэй нутаг гэж алдаршжээ. /О.С/ ѓгєємєрийн дурсгал. Завхан аймгийн Тэлмэн сумын ѓгєємєр багаас Улиастай хот орох зайд буй хђрэл зэвсгийн тђрђђ ђеийн дурсгал хиргисђђр, 7 буган хєшєє. /О.С/ ѓгєєш TV нэвтрђђлэг. Сансар КАТВ-ийн ѓгєєш нэвтрђђлэг нь загасчлах, ан агнуурын танин мэдэхђйн чиглэлийн нэвтрђђлэг бєгєєд хђђхэд залууст байгаль, тэр дундаа амьтантай хэрхэн харьцах талаар мэдээлэл єгдєг ач холбогдолтой нэвтрђђлгђђдийн нэг билээ. Утас: 315674 /н.Гонгор/ /Х.А/ ѓдрийн аялал. Day tour буюу єдрийн аялал гэдэг нь ихэвчилэн Сити тур хэлбэрийн буюу хоттой танилцах аяллын тєрлєєр байна. Уг аяллыг єєрийн сонгосон аяллын нэг хэсэг болгон сонгож авах бололцоотой. Ихэвчилэн чєлєєт цаг багатай хђмђђст зориулагдсан байдаг. Аяллын явцад музей ђзэх, хотын ресторанд хооллох, ажил хэргийн уулзалтанд суух зэргээр єнгєрђђлж болдог байна. /Х.А/ ѓдрийн тэмдэглэл. ѓдєр дараалан хєтєлдєг хувийн,шинжлэх ухаан,нийгмийн шинжтэй тэмдэглэл.Уран зохиолын нэг хэлбэр болохын хувьд єдрийн тэмдэглэл зохиолын баатрын болон зохиогчийн сэтгэлийн ертєнцийг нээж гаргах онцгой боломж олгодог.Аялал жуулчлалын ђед жуулчдад єдрийн тэмдэглэл хєтлєх аргазђйг эзэмшђђлэх ажил зохиох нь тэдний сонирхлыг татдаг. /О.С/ ѓл уул. Баянхонгор аймгийн Баянбулаг сумын нутгийн ємнєд хэсэгт байдаг.2857 м єндєр. Харууц сайтай. /О.С/ ѓлгий. Увс аймгийн ѓлгий сумын тєвєєс зђђн урагш 10км зайд Дэрст хотосын 1509м єндєрт оршдог. Ширгэдэг. 3.8км урт, 0.9км єргєн, эргийн шугамын урт 8.8км. Айл мал олонтой нутаг. /О.С/ ѓлгийн тал. Баян-ѓлгий аймгийн Бугат сумын нутагт Ховд голын хойд талд оршдог. 20км урт, 10-12км єргєн. Энэ талын нэрээр Баян-ѓлгий аймгийн тєвийг нэрлэсэн.ѓнтэй дулаахнаараа нэрд гарсан нутаг. /О.С/ ѓлзий сервис ХХК. СБД 2-р хороо ёёТС, Утас:99295557 ѓлзийт сумын дурсгал. Архангай аймгийн ѓлзийт сумын тєвийн зђђн захад Хєшєєтийн дэнжид хђрэл ба тємєр зэвсгийн тђрђђ ђеийн дурсгал болох дєрвєлжин булш, 4 буган хєшєє байдаг./О.С/ ѓлзий-Сайханы нуруу. Хэнтий аймгийн Батноров, Норовлин сумдын нутагт оршдог, 70км урт. Батноров, Цагаан чулуу, Дэлгэрхаан, Хайдэлгэр гэх мэт хэд хэдэн єндєрлєгтэй. Тахилгатай уул. /О.С/ ѓлгийн гол. Тєв аймгийн нутаг Бага Хэнтий нурууны захын уулсаас эх авч Хараа голд цутгадаг. Урт нь 11км, ай мавын талбай 52,8км кв. ―Монголын нууц товчоо‖-нд дурьдагдсан нэр нь єєрчлєгдєєгђй ђлджээ.. Ой мод, ан гєрєєс ихтэй нутаг байв. /О.С/ ѓлзийт гол. Баянхонгор аймгийн нутаг, Хангайн нурууны ѓндєржаргалант уулын єврийн эртний мєстлийн нуураас эх авч Баянхонгор аймгийн Гурванбулаг сумын нутгаар урсан Хар-Ус голд цутгадаг. Урт нь 25км. Эхэндээ нарийн хавцал, эгц ханан хад элбэгтэй. /О.С/ ѓлзийт гол. Баянхонгор, Архангай аймгийн заагт Хангайн гол нурууны Гурван Ангархай уулын єврєєс эх авч Байдраг гол цутгадаг уулын гол. Урт нь 140км. єндєр уулын голын шинжийг илэрхийлнэ. Усны шувуу, ялангуяа галуу элбэгтэй./О.С/

193

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

ѓлзийт нуур. Тєв аймгийн Баянцагаан сумын нутаг дахь Зурхайчийн хєндийд д.т.д 1320м єндєрт оршдог шорвог. 2,3км урт, 1,2км єргєн, эргийн шугамын урт нь 5км, эрэг нь их хэрчигдсэн, ѐроолд нь хар лаг, тђђний дор тосорхог ширхэгтэй цагаан саарал шавар ђелэн тогтсон. Нуурын хурдас шарыг ардын эмнэлэгт /арьс єнгє, ђе мєчны євчнийг анагаахад/ хэрэглэдэг. Усны эрдэсжилт 148,51-101,56г/л. Хлорт натри, сульфат натри магни зонхилж. Химийн найрлагаараа сульфат натрийн доод тєрєлд багтана. Эртнээс нааш эмчилгээ сувилгаанд ашиглагдаж нэрд гарчээ. /О.С/ ѓлзийт хєндий. Сђхбаатар аймгийн Тђвшинширээ сумын нутагт байдаг их хєндий. Хээрийн ургамал, цагаан зээртэй. Нђђрсний орд газартай./О.С/ ѓлийн даваа. Хєвсгєлийн Улаан-Уул сум орох тєв замд оршдог. 2110м єндєр. Дархадын хотгорын хаалга гэдэг. Алдарт ѓлийн арван гурван овоотой. Нэрс зэрэг жимсээр баялаг. Ийм нэртэй даваа бас ѓвєрхангайн Хархорин зэрэг газар олон бий. /О.С/ ѓлхєн /ёлхэн/. Хєвсгєл аймгийн Хатгал суурингийн ойрхонд орших сайр. Урт нь 45км. Олон хоногийн бороонд хааяа их хђчтэй ђерлэж Эгийн голд цутгадаг. Аадар борооны дараахан гэнэт их ус, уруу буудаг, жуулчны гол замыг хаах тєвєг учруулдаг. /О.С/ ѓмнє гол. Баян-ѓлгий Толбо нуураас эх авч Хойд голд цутгадаг.Урт нь 90км гаруй,ай савын талбай 3.5мян км кв.Тђђнд Буянт,Мандах,Тђргэн гол цутгадаг.ѓмнє голд минж нутагшуулжээ. /О.С/ ѓмнє голын рашаан. Баян-ѓлгий аймгийн Бугат сумын нутагт оршдог Хєшєєтийн рашаан ч гэдэг. Гидрокарбонат, кальци, натри, мульфат хлорид, магнийн найрлагатай. Багавтар цацраг идэвхт чанартай, ђнэр, амтгђй, єнгєгђй, тунгалаг. Ходоод, гэдэс, дотрын євчинд уудаг. /О.С/ ѓмнє Отор. Увс аймгийн Ховд сумын тєвєєс зђђн хойш 25км зайд оршдог д.т.д 2916м єндєр уул. ёнэг, чоно, туулай гэх мэт ан амьтантай, уулын хээрийн євслєг ургамалтай. ѓнтэй дулаан, ургамал нь шимтэй гэж нэрд гарчээ. /О.С/ ѓмхий говь уул. Баянхонгор аймгийн Шинэжинст сумын урд хэсэгт байдаг. Д.т.д 1390м єндєр. Гуу жалгаар их хэрчигдсэн сархиагтай Баруун талын сайруудад заг тооройтой. Аргаль, янгиртай./О.С/ ѓмхий хђрэн /M.ђersmanni/. Араатны багийн суусартан овгийн нэгэн зђйл махчин амьтан. Монголын тал хээр, уулархаг нутагт бий. Цайвар, хђрэн, шаргал зђстэй, бђрэнхий шєнийн амьдралтай. ХАА-д хєнєєл учруулдаг. Жуулчдад, ємхий хђрэн догшин ууртай амьтан тул ойртох хэрэггђйг сануулах хэрэгтэй. /О.С/ ѓнгєлєг трэйд ХХК. Увс Улаангом 12-р баг, Утас:2844 ѓнгєтийн дурсгал. Тєв аймгийн Алтанбулаг сумын нутаг Улаанбаатараас 80 гаруй км зайтай Туулын голын хойт хєндий ѓнгєтийн уулын бэлд энэ дурсгал орших бєгєєд VI –VIII зууны ђеийн Тђрэгийн хаант улсын тахилга, шђтээний цогцолбор дурсгалын дотор томоохонд орох харьцангуй сайн судлагдсан дурсгалын нэг юм. Цогцолборыг тойруулан 55х38м хэмжээтэй далан хэрмээр хђрээлсэн. Гонзгой дєрвєлжин хэлбэртэй булшнууд нь мєлгєр даянгын дотор чулуун хашлага буй ємнєєс нь нђђрээр нь чиглђђлэн зоосон 2м гаруй єндєр хђн дђрст хєшєє тђђний ард єєр нэг жижиг хђн чулууг мєн нђђрээр нь баруун тийш хандуулан босгожээ. Шороон далангын зђђн талаас хоѐр хђн чулуутай ижил чиглэлээр ― балбал ― хэмээх зэл чулуудийг зђђн тийш цувруулан зоосон нь хоѐр км гаруй ђргэлжлэх ба чулууний тоо нь 550 гаруйд хђрдэг. Уг газраас хамгийн сђђлийн ђеийн судалгаагаар хђн чулууны 30 гаруй хугархай хэсэг олдож илэрчээ. ёђнээс ђзэхэд ѓнгєтийн дурсгал нь Монгол болоод нийт тєв Азид судлан шинжилсэн хђн чулуун цогцолбор дурсгалын дотроос хамгийн олон хђн чулуутай болох юм. Энд хђн чулуунаас гадна чулуун амьтад олдсоны зарим нь єдгєє єєр газарт байгаа. ѓнгєтийн дурсгалын єєр нэг сонин олдвор бол морин цэргийн довтолгооноос хамгаалах зорилгоор газарт тараан хаяж дайралтийг нь саатуулдаг 4 хурц ђзђђртэй яаж ч шидсэн нэг ђзђђр нь дээш харж унадаг, шєрєг хэмээх тємєр єргєсєн зэвсэг юм. /X.Л/ ѓнгєт уул. Баянхонгор аймгийн Гурванбулаг сумын нутагт Шар-Ус, Хар-Ус гэдэг хоѐр голын хооронд оршдог. д.т.д 3050м єндєр. Сђрлэг уулсын нэг. /О.С/

194

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

ѓнгєт чулуу. Гоѐмсог сайхан єнгє, гялбаа, судалтай, сонин тогтоцтой, янз бђрийн чулуулаг, эрдэс, Монгол орон єнгєт чулуугаар баялаг Мана, гартаам, саран чулуу, гантай, хээтэй шохойн чулуулаг, мана боржин гэх мэт ѓнгєт чулууны олон орд илэрлийг нээж заримыг олборлон ашиглаж байна. ѓнгєт чулуулгаар гоѐл чимэглэлийн зђйлс, хєшєє дурсгал урлаж хийдэг. Жуулчдад єнгєт чулуун бэлэг дурсгал, урлал их таалагддаг. /О.С/ ѓндєр гэгээн Занабазар. ѓндєр гэгээн Занабазар бол XYII зууны ђеийн Монголын шашин тєрийн томоохон зђтгэлтэн тєдийгђй тухайн ђеийн соѐл урлагийн хєгжилд ихээхэн ђђрэг гђйцэтгэжээ. Тэрээр 1635 онд одоогийн ѓвєрхангай аймгийн нутаг халхын захирагч Тђшээт хан Гомбодоржийн гэрт тєржээ. Эцэг нь хђђгээ 4 настай байхад нь ―гэгээн‖ цол олгож Занабазар хэмээн нэр хайрлажээ. Занабазар 14 насандаа Тєвдєд сурахаар явсан бєгєєд Далай лам тђђнийг Жавзандамба хутагтын хойд дђр хэмээн шашны єндєр хэргэмийг олгосон байна. ѓндєр гэгээн Занабазар монголдоо буцаж ирээд олон тооны сђм, хийд байгуулах, хуучныг засаж янзлах зэрэг бурхны шашныг дэлгэрђђлэх ажил ђйлсэд идэвхийлэн оролцжээ. Тэрээр санскрит, тєвд хэлийг гаргууд сайн эзэмшсэний хувьд мэдлэг дээрээ тулгуурлан гурван улсын хэлийг тэмдэглэж чадахуйц авианы тєгс боловсруулалын нэгэн зђйл монгол шинэ ђсэг болох Соѐмбо ђсгийг бђтээсэн байна. Мєн тэр ђеэс єндєр гэгээн Занабазар Очир дарь, Майдар, Дарь эх, таван язгуурын бурхан, найман мєнгєн суварга тэргђђтэн зэрэг ухааны ур, гарын ид шалгасан алдарт цутгууруудаа хийж эхэлжээ. Ялангуяа Занабазарын уран бђтээлийн охь манлай болсон ногоон Дарь эх сђсэгтэн олны бишрэлийг тєрђђлсээр иржээ. /X.Л/ ѓндєр дов жуулчны бааз /ѓндєр дов амралт ХХК/. Баянзђрх дђђрэг,Ундруул зочид буудал, Байршил:Тєв аймгийн Сэргэлэн сумын Юмт гэдэг газарт,/УБ-аас урагш-45км, Аймгийн тєвєєс баруун тийш 8 км/, Утас:457970 455016 , И-Мэйл: undtour@magicnet.mn, Гэр:50, Ор:180 ѓндєр дов ХХК. БЗД Зђђн дєрвєн зам Ундруул зочид буудал 101, 102 тоот, Утас:457970, 455016 Факс:455016, И-Мэйл:UNDTOUR@magicnet.mn ѓндєрхааны хђн чулуу. Хэнтий аймгийн ѓндєрхаан хотын баруунтай /онгоцны буудлын єрнє чигт 2.3 км-т/ Хэрлэн голын хойт хєндийд оршдог. XIII-XIV зууны ђеийн Монголчуудын бђтээсэн хђн чулуун хєшєє. Сђђлийн ђед Гэлэн хєшєє гэж буруу нэрлэх болжээ./О.С/ ѓндєр Хайрхан. Баян-ѓлгий аймгийн Сагсай сумын нутагт хил дээр оршдог. Алтайн нурууны нэг оргил. ДТД 3943м єндєр. Ар талдаа мєстєлтэй. Эгц цавчим хажуу, ангал олонтой. /О.С/ ѓндєр Хайрханы нуруу. Хєвсгєл аймгийн Эрдэнэбулган сумын зђђн урд талд, Эгийн голын урд хєвєєнд зђђн хойшоо 50 орчим км сунаж тогтсон. ДТД 1400м єндєр нуруу. Хамгийн єндєр цэг нь д.т.д 1735м. Шинэсэн ойтой. Эгийн гол руу тулж очсон нарийн хэсэгтээ бургас, улаалзгана, зэрэг бутлаг ургамалтай. Буга, бор гєрєєс, ђнэг, чоно бий. /О.С/ ѓндєр хан уул. ѓндєрхаан хотоос хойш 28км зайд оршдог. ДТД1664м єндєр. Эртний тахилгат уул. /О.С/ ѓндєр хєх. Хєвсгєл аймгийн Цагааннуур сумын нутагт, Шаргайн голын эхэн дэх Дорнод Соѐны нурууны салбар. ѓндєр нь д.т.д 3088м. Их хад асгатай. Ойн хилээс дээш бђслђђрт улалж, бушилзат, нуга зонхилдог. Цаа буга, буга, баавгай, хандгай, ирвэс гэх мэт ан амьтантай. /О.С/ ѓндєр Хурц. Баянхонгор аймгийн Баян-ѓндєр сумын нутагт оршдог. Эдрэнгийн нурууны оргил. ђнэмлэхђй єндєр нь 1830м. ѓвєрмєц тогтоцтой. /О.С/ ѓндєр цагаан уул. Сэлэнгэ аймгийн Хђдэр сумын нутаг, Хэнтийн нурууны баруун хагасын салбар уулсын хэсэгт. Бугантай голын эх орчимд оршдог. ДТД 1896м єндєр. Оройн баруун хэсэгтээ модгђй, ар євєр хажуудаа ойтой. ёнэг, чоно, бор гєрєєс элбэг. /О.С/ ѓндєр цохионы нуур. Архангай аймгийн Тариат сумын нутагт Хойд Тэрх голын хєндийд д.т.д 2117м єндєрт оршдог. Гадагш урсгалтай цэнгэг нуур. 1,1км урт, 0,7км єргєн, эргийн шугамын урт 2,8км. ёзэсгэлэнт хєндийд оршино. /О.С/ ѓндєр ширээт жуулчны бааз /Монбєєдтур ХХК/. Сонгино хайрхан дђђрэг,13-р хороо, 8 р байр 148, Байршил: УБ хотоос баруун урагш 200км Туул голын эрэг дээр Тєв аймгийн ѓндєрширээт сумын тєвийн баруун талд нутагт байрлана. Утас:684180 685597 99117545, И-Мэйл: monbirdtour@mongol.net, Гэр:18, ор:60

195

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

ѓндрийн тэгцэг. Тухайн газар орны ђнэмлэхђй єндрийг заагч тэмдэг. ёђнийг тємрєєр хийж удаан хугацаатай барилга байгууламжийн хананд бэхлэх юмуу цементэн зуурмагаар цутгаж газарт суурилуулдаг. /О.С/ ѓнє мєнх трэйд ХХК. ЧД, БНН –ын байранд байрладаг. Утас:322023, 91115155. Факс:322023 И-Мэйл:Munkherdened@yahoo.com ѓнцєг Хєх уул. Баянхонгор аймгийн Баян-ѓндєр, Шинэжинст сумын хилийн заагт, Алтайн євєр говьд оршдог. ДТД 1450м єндєр. Ирвэс, аргаль, янгиртай. Их хотгорт маш алсаас харагдана./О.С/ ѓєлд. Монголын нэгэн аймаг. Монгол улс, БНХАУ-д цєєн бђлгээр сууна. Монгол улсын єєлд Ховд аймгийн Эрдэнэбђрэн, Архангай аймгийн ѓлзийт зэрэг сумдаар бий. XV зууны ђеэс тђђхэнд нэр гарч, ойрдын дєрвєн гол аймгийн нэг гэгдэх болжээ. Галдан бошигт манжийн тђрэмгийллийн эсрэг тэмцэх явцад одоогийн Архангай аймгийн нутагт хэсэг єєлд хоцорч нутагшиж байсны зарим нь 1760-аад оны эхээр Дамбий тайжийн удирдлагаар Ховдод очиж суужээ. ёлдсэн нь Сайн ноѐн аймагт 2 хошуу явсан нь одоогийн ѓлзийт, Хотонтод бий. ѓдгєє Говь-Алтай аймгийн Шарга суманд хэсэг єєлд бий. Тэд XђIII зууны Сђжигт гђний хошуу хэмээгдэж явав. /О.С/ ѓєлдийн улаан хад. Хђрхрээгээс зђђн тийш 30 орчим км зайтай Орхон гол дээр Бат-ѓлзийт сумын тєвєєс хойш чигт Улаан хадны Онгоцотын гђђр оршино. Энэ гђђрний хойд хажууд гол руугаа тђрж орсон Улаан хошуунд Галданбошигтын цэрэг буудаллаж байсан учраас ѓєлдийн Улаан хад гэдэг болсон. Энэ гђђрний дэргэдээс баруун урагшаа харахад Хангай нурууны арын битђђ ой мод, оройн таг Цэгээний хуниас, Манангийн тархи, Манангийн 3эг ховог, Зэгт улаан зэрээ, Мєстлєгийн хунхт, Нђцгэн асга хадат, Тагийн бђст уулууд маш сайхан харагдана. Энэ гђђрээр гарч Орхон голын хойд эргээр 35 орчим км явж Нарийн голыг єгсєж Тєвхєн хийдэд очно. /X.Л/ ѓєш манхан. Ховд аймгийн Манхан сумын нутагт байдаг тал. Энэ талд монголын хамгийн олон хорхой бђхэн хурдалж явах нь тохиолдоно. Тэд толгодлог, гђвээрхэг талаар цагт 70-80 км хурдтай таны машинд гђйцэтгэхгђй хурдалдаг. /О.С/ ѓєш манхан. Дундговь аймгийн ѓлзийт сумын нутагт оршдог 60 км ђргэлжилсэн талархаг хотгор заган ойтой, ус салхинд идэгдэж ђђссэн сонин хэлбэртэй эрэг, дээс, тавцан, цац элбэгтэй. Хармаг жимс ургадаг, хар сђђлт зээртэй, хулан, цагаан зээр нђђдэлж ирдэг. /О.С/ ѓєшийн говь. Сђхбаатар аймгийн Халзан сумын нутагт байдаг хєндий. 30-35км урт, 2503км єргєн. Цєлєрхєг хээрийн хєрс ургамалтай. Цагаан зээртэй. /О.С/ ѓргєн Цагаан уул. Хєвсгєл аймгийн Хєхєє голын эхэнд оршдог. ДТД 2278м єндєр. Уулын ар євєр хажуугаар шинэс, хушин ойтой. Буга, бор гєрєєс, гахай, баавгай, чоно гэх мэт ан амьтантай, самар, жимс ихтэй. /О.С/ ѓргєн Ширээгийн дурсгал. Увс аймгийн Хяргас сумын ѓргєн Ширээтэд байдаг хиргисђђр, буган хєшєє, дугуй далантай булш, урт чулуун далан. /О.С/ ѓргєє жуулчны бааз /Хархорум ХХК/. Баянзђрх дђђрэг, Хєх тэнгэрийн гудамж, 30-р байр, 26 тоот, Байршил:ѓвєрхангай аймгийн Хархорин сумын тєвєєс 8км, Орхон голын зђђн талд 1.5км нисэх буудлын дэргэд, /УБ-аас 670км, ѓгєєдэй баазын хойд талд/ Утас:460257, 455438, 99113486 Факс: 326909, Гэр:40, Ор:120 ѓргєєтийн рашаан. Баянхонгор аймгийн Галуут сумын нутагт оршдог. Гидрокарбонат натри, карбанот сульфат, хлорид, цахиурын хђчил, борийн хђчил, калци, хђхэр устєрєгч бђхий цацраг идэвхит чанартай. Хђхэрлэг ђнэртэй эхђђн амттай єнгєгђй тунгалаг, 40-42 градус халуун. ёе мєч бєєр арьсны євчин анагаахад тустай. /О.С/ ѓргєстэйн ус. Говь-Алтай аймгийн Алтай сумын нутагт Аж богдоос зђђн урагш /Номингийн говийн хойд захад/ оршдог шанд. Хавтгай, хулан элбэгтэй. /О.С/ ѓрнєд Монголд тђђхэн аялал жуулчлалыг хєгжђђлэх нь. Уг бђс нутагт одоогийн Баян-єлгий, Увс, Ховд аймгийн нутаг дэвсгэрт буй тђђхэн аялал жуулчлалтай холбогдолтой хэрэглэгдэхђђнийг оруулна. Энэхђђ бђс нутагт Хойд цэнхэрийн агуй, Ишгэн толгой, Тахилтын

196

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

хотгор, ѓвєр дєрвєлж, Алтай Таван богд, Даян дээрх, Увс нуур, Ачит нуур, Можоо зэрэг тђђх, археологи, аялал жуулчлалын холбогдолтой газрууд буй. А.Хойд цэнхэрийн агуй - Ховд аймгийн Манхан сумын нутагт оршдог. Уг агуй нь 4м 80см єргєн, 26м урттай. Уг агуй нь хадны зургаар нэн баялаг юм. Б. Ишгэн толгой - Ишгэн толгой нь Хойд цэнхэрээс эгц хойшоо 4км-т талын дунд оршдог. Уг дурсгал нь хђн хєшєє, буган хєшєє, дарханы газар, хадны зургаар нэн баян юм. В.Тахилтын хотгор - Уг дурсгалд хђннђгийн ђеийн хотын туурь оршдог. Уг туурь нь дєрвєлжин хэрэмтэй бєгєєд урд талдаа хаалгатай. Уг дурсгалаас гђнжийн булш гарсан бєгєєд сђйх тэрэг, хђрэл цар, тогоо,мєнгєн эдлэлђђд дагалдан гарсан юм. Дээрх дурсгалуудыг ђзэж сонирхохоос гадна уг бђс нутаг нь олон ђндэстэн, ястны єлгий нутаг бєгєєд эдгээрийн аж амьдрал, зан заншил, тђђх соѐлтой танилцах боломжтой юм. /Х.Л/ ѓрєг даваа. Хєвсгєл аймгийн Ренчинлхђмбэ сумын нутгаар урсдаг Шарын голын эхээр Соѐны уулыг давдаг улсын хил дээр байдаг. 2186 м єндєр. Буриад улсад нэвтрэх гол зам байв. /О.С/ ѓрєм. Малын сђђ шим элбэг дэлбэг болох ђеэс малаа єдєрт хоѐр удаа сааж, саасан сђђгээ сайн шђђлтђђрээр шђђгээд усаар чийглэсэн том хђрээтэй тогоонд хийж зєєлєн галаар буцалган хєєрђђлнэ. Хєєрђђлсэн сђђгээ хєєсєртєл зєєлєн самарч хєєсийг нь салхинд цохиулахгђйгээр загсаах буюу хєргєнє. ѓрємтєлж эхлэх ђед багахан гал тђлж сайн халаагаад єгвєл зузаан єрєм тогтоно. /Т.Б/ ѓрєм гол. Булган аймгийн Тђлђђгийн давааны баруун ємнєд хажуугаас эх авч Орхон голд цутгадаг Урт нь 45 км Ай савын талбай 210 км кв, усны шувууд цуглардаг. /О.С/ ѓрємний хайлмаг. Сайн халаасан тогоонд єрєм хийж хайлуулаад дээр нь элсэн чихэр гурил нэмж 5-7мин болгосны дараа хярамыг бага багаар хийж хутган бэлэн болгоно. / Т.Б/ ѓрємийн цагаан нуур. Булган аймгийн Сайхан сумын нутагт 1440м єндєрт оршдог техтоник гаралтай нуур. 1.2км урт 0.7 км єргєн. Эргийн шугамын урт 3,4км, усны гђн 2.5м, эзлэхђђн 0.8 сая км/куб, 197 км кв талбайгаас усждаг. Нуурт олон жижиг горхи цутган ѓрємийн гол гарч Орхон голтой нийлдэг. /О.С/ ѓрсєлдєх чадвар. Аялал жуулчлалын зах зээл дээр хђч нєлєєтэй, ђр ашигтай байр суурь эзлэх бђс нутгийн чадвар юм. /Х.А/ ѓсхийн голын уул. Сэлэнгэ аймгийн Тђшиг сумын нутагт Бђтээлийн нурууны хойд тєгсгєлд оршдог 1542м єндєр. Хус, улиас, шинэс зонхилсон холимог ойтой. Уулын ар євєр хажуугаас Зэлтэр, Сэлэнгэ мєрний цутгал голууд эх авч урсана. Буга, бор гєрєєс, гахай гэх мэт олон амьтан элбэгтэй . /О.С/ ѓтєг бууц. Малчны хотод ђђсч хуримталсан малын баас. ѓтєг бууцны дагтаршиж нягтарсаныг хєрзєн гэх бєгєєд тђђнийг хатааж тђлшинд хэрэглэдэг Жил тутам хотолж хуурайшсан єтєг бууц дулаанаа бага алддаг тул малын хэвтэрт илђђ тохиромжтой Цасан шуурга, хђйтэн салхи, хђйтэн бороотой ђед єтєг бууц бараадвал сайн. /О.С/ ѓшгєг. ѓвєрхангай аймгийн Баруун-Улаан, Нарийн тээл, Хайрхандулаан сумдын заагт оршдог 2346 м єндєр нуруу 50 гаруй км урт. Уулт болон цєлєрхєг хээрийн хєрс ургамалтай. Аргаль, янгир, чоно, ђнэгтэй. /О.С/

197

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

П Павильон. Худалдаа хийх, ђзэсгэлэн гаргах, ђзэсгэлэн худалдаа зохион байгуулах зориулалтаар ашигладаг тђр хугацааны эсвэл байнгын ажиллагаатай барилга байгууламж. /Д.Г/ Паготур ХХК. ЧД Монгол тамга ђйлдвэрийн байр 9 тоот, Утас:324432, 99165889, Факс:324432 И-Мэйл:Pagotour@Mongol.net Пакт Олон улсын хэлэлцээр /Д.Г/ Пайз тур ХХК. ХУД 5-р хороо ЧѓЧ Чимбай ХК-ын байранд Палас зочид буудал. Чингисийн єргєн чєлєє 25А, Улаанбаатар, Утас: 343565, Факс: 343001, Имэйл: palace@mongol.net, www.palace.mn Палеоантропологи. Эртний хђмђђсийн ясны ђлдэгдлийг судалдаг антропологийн салбар. /Д.Г/ Палеоантропууд. Эртний хђмђђс – палеолитийн ђеийн хђмђђсийн малтмал. /Д.Г/ Палеоген 35-40 сая жил ђргэлжилсэн кайнозойн эхний ђе. Палеоцен, эоцен, олигоцен гэж хуваагддаг. /Д.Г/ Палеографи. ёђсэж бий болсон цаг хугацаа, байршлыг нь тодорхойлох зорилготойгоор эртний бичгийн дурсгалуудыг судалдаг хэл судлалын туслах хэл шинжлэл. /Д.Г/ Палеозой. Докембрийн /Дэлхийн геологийн тђђхийн 6/7 бђрдђђлдэг/ араас мезозойн ємнє 335 сая жил ђргэлжилсэн Дэлхийн геологийн тђђхийн ђе. /Д.Г/ Палеолит. Эртний хђн чулууг ђрэх, эмтлэх аргаар єєрийнхєє зэвсгийг бэлтгэж байсан чулуун зэвсгийн эртний ђе. Палеолитийн эхлэл нь дэлхий дээр сармагчин хэлбэртэй эртний хђмђђс ђђссэн ђетэй давхцдаг /2 сая жилийн ємнє/ бєгєєд тєгсгєл нь ойролцоогоор 10 мянган жилийн тэртээх ђед хамаардаг. /Д.Г/ Палеонтологи. Малтмал амьтад ба ургамалыг судалдаг шинжлэх ухаан. /Д.Г/ Палм. Английн хэмжих системийн уртын нэгж, 7,62 см тэнцђђ. /Д.Г/ Панда. Элбэнхийн аймгийн зэрлэг амьтан, Гималайн нурууны ойд гол тєлєв амьдардаг. /Д.Г/ Пансион. Зочид буудал, эсвэл тђђнтэй адилтгах байрлуулах хэрэгсэлд байлгах ба єдрийн гурван удаагийн хоолтой иж бђрэн ђйлчилгээтэй. Пансионыг амрахаар эсвэл сувилуулахаар ирсэн жуулчдын ђйлчилгээг зохион байгуулахад гол тєлєв ашигладаг. /Д.Г/ Параглайдер аялал. Тусгай материалаар хийгдсэн шђхрээр уулын єндєрлєгєєс агаарын орчил урсгалд орж хєєрдєг шђхрийн аяллын нэг хэлбэр бєгєєд агаарын аяллын хамгийн риск багатай аялалд тооцогддог. Манай улсад чєлєєт нислэгийн ―Fly Mongolia‖ клуб нь шђхэр болон, бага оврын онгоцоор хђссэн хђмђђст сургалт, аялал зохион явуулдаг ба зарим ђед чоно авлуулах зэрэг онц сонирхолтой аялалуудын тєрлђђдээр ђйлчилдэг. Энэ тєрлийн аяллаар Монголд анхдагч бєгєєд цаашид хєгжих бђрэн боломжтой аяллын тєрєл, хэлбэр юм. Манай орны євлийн цаг агаарын нєхцєл нь уг спорт аялалд нэн тохиромжтой байдаг тул мєн л євлийн аялал жуулчлалд тустай байж чадна. /Х.А/ Парад. Цэргийн хђндэтгэлийн жагсаал, баяр ѐслолын арга хэмжээ. /Д.Г/ Паритет. 1. Талуудын эрх тэгш байдал; 2. Нэрлэсэн ђнэтэйгээ ижил ђнэтэй ђнэт цаасны ђнэ. /Д.Г/ Парламент. Гол тєлєв сонгуулийн ђндсэн дээр байгуулагдсан ихэнх улс орнуудын хууль тогтоох засаглалын дээд байгууллага. /Д.Г/ Парсек. Оддын зайг хэмжих нэгж. 3,26 гэрлийн жилтэй тэнцђђ / 3,086 х 1013 км /. /Д.Г/ Партер. ёзэгчдийн танхимд тайзны ємнє байрлалтай суудлууд. /Д.Г/ Паспорт. Эзэмшигчийг нь гэрчилж байгаа баримт бичиг. /Д.Г/

198

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Паспорт трэйвэл ХХК. ЧД 1-р хороо 140 мянгат 9-1 тоот, Утас:99182504, 99192362, Факс:314692 И-Мэйл:Naran-n@yahoo.com Пассив. Байгууллагын хєрєнгийн эх ђђсвэрђђдийг харуулж байгаа нягтлан бодох бђртгэлийн тайлан тэнцлийн хэсэг. /Д.Г/ ПАТА. Ази Номхон далайн орнуудын аялал жуулчлалын холбоо. /Pacific Asian Travel Assocation/ Улс орнуудын аялал жуулчлалын тєрийн зєхиргааны байгууллагаас гадна хувийн туроператор, тур агентуудыг элсђђлдэг бєгєєд манай улсын тогтвор сууриа олсон туроператорууд элссэн. Уг байгууллагын гишђђн болсноор жуулчин солилцоо хийх бђрэн боломж нээгдэх ба єєрийн байгууллагыг гадаад зах зээл дээр сурталчилах нэгээхэн боломж нээгдэнэ. /Х.А/ Патент. Тєрийн захиргааны байгууллагаас олгодог зохион бђтээгчийн эрх, зохиогчийн эрхийг зєвшєєрч бђтээгчид онцгой эрх олгосон баримт. /Д.Г/ Peace bridge зочид буудал. Хан Уул дђђрэг, Улаанбаатар, Утас: 976-11-341750/343128, Факс: 976-11-344178, И-мэйл: peаcebridge@bagicnet.mn Пепси-кола. Какао орсон онцгой амттай сэрђђцђђлэгч хийжђђлсэн ундаа. /Д.Г/ Перформер. Фондын ба хєрєнгийн зах зээл дээр нэрлэсэн ђнээсээ дээгђђр ђнээр борлогдож байгаа єндєр ногдол ашиг олох боломжтой хувьцаа. /Д.Г/ Пикап. Ердийн суудлын автомашинд тээш суурилуулсан ачаа ба зорчигч тээвэрлэхэд зориулагдсан бага оврын автомашин. /Д.Г/ Пицца. Дээр нь мах, бяслаг, ногоо, мєєг тавьж жигнэсэн гамбир хэлбэртэй итали хоол. /Д.Г/ Полиполь. Зах зээл дээрх єрсєлдєєнийг дэмжихэд хангалттай томоохон цєєн тооны худалдагчид ђйл ажиллагаагаа явуулж байгаа нєхцєл байдал. /Д.Г/ Портвейн. Спиртийн агуулгатай усан ђзмийн чанга дарсны тєрєл. /Д.Г/ Порто-франко. Барааг гаалийн татваргђйгээр орлуулах ба гаргах эрхийг эдэлж байгаа боомт эсвэл бђс нутаг. /Д.Г/ Принтер. Мэдээлэлийг хэвлэхэд зориулагдсан компьютерийн хэвлэгч тєхєєрємж. /Д.Г/ Прожектор. Дурангийн тєхєєрємжтэй дђрс, зориулагдсан гэрэлтђђлэгч тєхєєрємж. /Д.Г/

дђрс

бичлэгийг

томруулан

харуулахад

Прокурор. Хуулийг сахиулах, зєв хэрэглэхийг хянадаг тєрийн албан хаагч. /Д.Г/ Протекционизм. Санхђђгийн урамшууллыг ашиглан дотоодын ђйлдвэрлэгчдийг гадаадын єрсєлдєгчдєєс хамгаалахад чиглэгдсэн тєрийн эдийн засгийн бодлого. АНУ эдийн засгийн бодлогодоо давамгай, ђр ашигтай ашигладаг. /Д.Г/ Протокол. Хурал, зєвлєгєєн, яриа хэлэлцђђлэг дээр болж буй бђх зђйлийн тэмдэглэлийг агуулсан баримт бичиг. Профессор. Их дээд сургуулийн багш, шинжлэх ухааны байгууллагын ажилтны эрдмийн цол, албан тушаал. /Д.Г/ Процессор. Компьютерийн єгєгдсєн программ, даалгаварыг мэдээлэл болгон хувирган бђхий ђйл явцыг удирдан гђйцэтгэж байгаа тєв тєхєєрємж. /Д.Г/ Пудинг. Жимс, ђзэмтэй аарц эсвэл гурилан бђтээгдэхђђний чанамал. /Д.Г/ Пункт. Бирж дээрх ђнийн хамгийн бага хэлбэлзэлийг хэмжих нэгж. /Д.Г/ Пђнтђђз. Цардуулыг усаар зуурч шђђрэн хэвээр утаслаг хэлбэртэй болгон хатаасан бђтээгдэхђђнийг пђнтђђз гэнэ. /Т.Б/ Пунш. Ром /виски, коньяк/ архийг усаар шингэлж, нимбэгний шђђс зэрэг жимсээр амталсан ундаа. /Д.Г/

199

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Пюре. Хђнсний ногоо эсвэл жимсийг нухаж бэлтгэсэн хоол эсвэл хоолны хачир. /Д.Г/

Р Рахмани ХХК. БГД 5-р хороо бєєний худалдааны байр, Утас:99157216, 329818 Рашаан. Эмчилгээний ус. Хєрсний гђнээс гарч буй эрдэс бодис агуулсан онцгой чанартай ус Найрлагаар нь олон ангилдаг. Халуун, хђйтэн гэж ялгана. Монгол оронд 400 гаруй халуун хђйтэн рашааны орд бий. /О.С/ Рашааны буган хєшєє. Архангай аймгийн Эрдэнэмандал сумын нутаг Рашаантын дэргэд буй буй хђрэл ба тємєр зэвсгийн ђеийн тђрђђ ђеийн дурсгал. 2 буган хєшєє. /О.С/ Рашаант гол. Баян-ѓлгий аймгийн нутаг дахь Монгол Алтайн гол нурууны ар хажуугаас эх авч Шђгэртэйн голд цутгадаг. Урт нь 30км. /О.С/ Рашаант гол. Баян-ѓлгий аймгийн нутаг дахь Монгол Алтайн Рашаант уулнаас эх авч Цагаан голд цутгадаг. Урт нь 35км. /О.С/ Рашаант гол. Завхан аймгийн нутаг дахь Отгонтэнгэр уулын араас эх авч Богдын голд цутгадаг. Урт нь 40км. Ай савын талбай 720 орчим км кв. Голын эхэнд Отгоны рашаан сувилал бий. /О.С/ Рашаантын даваа. Ховд аймгийн ёенч сумын нутагт оршдог 3308м єндєр. ѓндєр, бартаат давааны тєлєєлєл. /О.С/ Рашаантын даваа. Хєвсгєл аймгийн Цагаан-Уул сумын тєвєєс баруун хойш 40км зайд Дунд Тэрмэс, Агарын голын хєндийг заагласан уулаар давдаг, 2288м єндєр. Тарисын рашааны зам байв./О.С/ Рашаантын даваа. Баян-ѓлгий аймгийн Дэлђђн сумын нутаг улсын хилийн орчимд оршдог.

3200м єндєр. Сђрлэг, бартаатай./О.С/ Рашаан дэрсийн дурсгал. Хэнтий аймгийн Дэлгэрхаан сумын Аварга голын баруун эрэгт буй XXIII зууны ђеийн балгас. Гадуураа хэрэмтэй, дотроо хэд хэдэн барилгатай байсан ордны суурийн ђлдэгдэл. Энд Чингис хааны Шар орд байжээ. /Х.Л/ Рашаан засал. Усан эмчилгээний хэлбэр. Рашаан заслыг бие чийрэгжђђлэх, євчнєєс сэргийлэх эмчлэхэд зориулан хэрэглэдэг. Орох, уух, шђрших зэрэг аргаар ашигладаг. /О.С/ Рашаант нуруу. Ховд аймгийн Булган сумын нутагт Булган голын баруун хойноос урагш 30км ђргэлжилсэн нуруу. Хамгийн єндєр нь Магнай уул. 2628м єндєр. Уулт хээрийн ургамалтай. Аргаль, янгир, шилђђђстэй. /О.С/ Рашаантын рашаан. Тєв аймгийн Баяндэлгэр сумын нутагт оршдог. Гидрокарбанат хлорид сульфат магни, кали, натри, цахиур , тємрийн зэрэг найрлагатай. Нђђрсхђчлийн хий ихтэй. Эсгэлэн амттай , ђнэр єнгєгђй тунгалаг. Гэдэс дотрын элдэв євчинд уудаг. /О.С/ Рашаантын рашаан. Дундговь аймгийн Эрдэнэдалай сумын нутагт оршдог. Гидрокарбонат, сульфат, натрикальцит рашаан бєгєєд кали, кальци, магни, тємєр, хлорид, сульфат, гидракарбонат, цахиурын хђчил зэрэг найрлагатай. Ходоод, гэдэс, дотрын євчинд тустай. /О.С/ Рашаантын тђрђђний рашаан. Хєвсгєл аймгийн Рашаант сумын нутагт оршдог. Гидрокарбонат, кальци, натри, магни, сульфат, хлорид зэрэг найрлагатай, ђнэр амт єнгєгђй тунгалаг. Дотрын євчин ялангуяа ходоодны хђчил ихдэж, цээж хорсох элэг цєс євдєх гэх мэт євчинд уудаг. /О.С/ Рашаан сувилал. Ихэвчилэн байгалийн рашаан ус, шаврыг ашиглах эмнэлэгийн байгууллага. Эмчилгээ сувилгааны зориулалтаар ашиглагддаг байгалийн эмчилгээний нєєцтэй /таатай уур амьсгал, рашаан, эмчилгээний шавар г.м/ газар байрласан, тэдгээрийг ашиглахад зайлшгђй шаардлагатай барилга, байгууламж бђхий тусгай хамгаалалттай газар нутаг. Байрлалаар нь

200

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

далайн дэргэдэх, уулын, талын, ойн гэж ялгадаг. Мєн тєрєлжсєн байдлаар нь усан эмчилгээний, цаг уурын, нар, агаарын ерєнхий эрђђл мэндийн гэж хуваадаг. /Х.А/ Рашаан сувиллын газар. Гол тєлєв рашаан сувиллын бђсэд рашаан, эмчилгээний ус, газрын доорхи халуун усыг тђшиглэн байгуулдаг эмчилгээ сувиллын байгууллага. Орос Европын орнууд, Америкт єргєн дэлгэрсэн. /Х.А/ Рашаан сувиллын бђс. Нэгдсэн дэд бђтэцтэй эмчилгээ сувилгааны байгууллага тєвлєрсєн рашаан, эмчилгээний ус, шавар, эрдэсжсэн булаг, шанд бђхий бђс нутаг. /Х.А/ Рашаан сувиллыг хєгжђђлэх ђндэсний хєтєлбєр. Монгол Улсын Засгийн Газрын 2002 оны 12 дугаар сарын 13-ны єдрийн 251 тогтоолоор Монгол улсад рашаан сувиллыг хєгжђђлэх ђндэсний хєтєлбєрийг гаргасан. Хєтєлбєрийн зорилго нь байгалийн эмчилгээний хђчин зђйл, нєєцийг зохистойгоор ашиглан рашаан сувиллын эмчилгээ, ђйлчилгээг єргєжђђлэн хєгжђђлэх замаар хђн амын эрђђл мэндийг бэхжђђлэх. /Х.А/ Рашаан судлал. Бие заслын салбар. Рашааны ба шаврын найрлага, сувилаж чадах, бие махбодод ђзђђлэх ђйлчлэх, эмчилгээнд тохируулан хэрэглэх аргыг судалдаг ухаан. /О.С/ Рашаант уул. Ховд аймгийн ёенч сумын хойд захаар оршдог 3473м єндєр уул. Аргаль, янгир, ирвэстэй. /О.С/ Рашаант уул. Архангай аймгийн ѓлзийт сумын баруун хойд талын Хайрхан сумын нутагтай хил залгах Жарантай, Бодонт голын усны хагалбарт оршдог. 2110м єндєр. Буга гєрєєс гахай гэх мэт ан амьтантай. ѓвслєг ургамал шинэсэн ойтой. /О.С/ Рашаант хадны дурсгал. Биндэр овооны зђђн дор дэргэд нь оршино. Энд /МЭѓ 20.000 жилийн ємнєх/ эртний булш бий бєгєєд мєн тэр орчмоос палеолит, неолитийн чулуун зэвсэг, хђрлийн ба Хђннђ, Киданы ђеийн олдвор олддог. Энэ хаданд Орхон-Енисей, Кидан, Араб, Перс, Монгол,Тєвд зэрэг 20 орчим бичээс байгаа юм. 1998 онд улсын хамгаалалтанд авчээ. /X.Л/ Рекламаци. ёзђђлсэн ђйлчилгээний чанар муудсан эсвэл тоо хэмжээ багассанаас болж нєхєн олговорыг мєнгєн хэлбэрээр олгох талаар жуулчны ба тээврийн ђйлчилгээ худалдан авагчид бичгээр хийсэн мэдђђлэг. /Д.Г/ Рекреаци. Хђний хђчийг єргєтгєн нєхєн ђйлдвэрлэх /биеийн, оюун ухааны, сэтгэл хєдлєлийн/. АНУ-ын ђндэсний аялал жуулчлалын бодлогыг судлах тєвийн тодорхойлолтоор бол рекреаци нь чєлєєт цагаа бђтээн байгуулалт ба єєртєє зориулан ашигладаг хђмђђсийн ђйл ажиллагаа юм гэсэн байна. /Д.Г/ Рекреацийн аялал жуулчлал. Амрах, эмчлђђлэх, чийрэгжих зорилгоор хийгдэх масс аялал жуулчлалын тєрєл, биеийн болон оюун санааны хђчээ сэлбэх, тэнхрэх, алжаал тайлах зорилгоор хийх аялал жуулчлал. /Х.А/ Рекреацийн бђс. Аялал жуулчлалын дэд бђтэц, ђйл ажиллагаа єндєр хєгжсєн, байгалийн болон хђний гараар бђтээн байгуулагдсан жуулчдыг хђлээн авахуйц обьект бђхий газар нутаг. Рекреацийн бђсийг хот доторхи /цэцэрлэгт хђрээлэн, спорт цогцолбор, наран шарлагын газар г.м/ хот орчмын /орон нутгийн/ болон харьцангуй том хэмжээтэй бђс нутгийн гэж ангилдаг. /Х.А/ Рекреацийн даац. Рекреацийн тогтолцооны /амрагчид, тээврийн хэрэгсэл гэх мэт/ байгаль орчинд ђзђђлэх шууд нєлєєллийн зэрэг. Рекреац даацын ђзђђлэлт нь аврагчдын тоог нэгж талбайд харьцуулсан харьцаа юм. Тухайлбал : Хамгийн их даац нарсан ойд єдєрт 1 га-д 7 хђн, хусан ойд єдєрт 1 га-д 30 г.м. /Х.А/ Ренчинлхђмбэ. Хєвсгєл аймгийн Ренчинлхђмбэ, Цагааннуур сумдын заагт Дархадын хотгорын баруун захад байдаг 2623м єндєр уул. Уулын ар євєр хажууд шинэс хушин ойтой. Шишгэд голд цутгадаг хэд хэдэн гол эндээс эх авч урсдаг. Хандгай, буга, баавгай, цаа буга, шилђђс г.м амьтантай. Уулын зђђн бэл Хэвтэрт гэдэг газар цаатны байнгын євєлжєєтэй. /О.С/ Ресторан. Нарийн технологи ажиллагаа шаарддаг, орц, жор, хачир, сђмс, чимэглэлийн хувьд онцлог, гол тєлєв захиалгаар тэр даруйд нь бэлтгэж ђйлчлэх олон нэр тєрлийн хоол,зууш,ундааны цэстэй, хоол ђйлчилгээний ђнэ тариф харьцангуй єндєр, архи, дарсны болон бусад ундаа, шђђс, тансаг амттанаар ђйлчлэх, ђђний зэрэгцээ хђмђђс амарч цэнгэх, чєлєєт цагаа

201

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

таатай єнгєрђђлэхэд чиглэгдсэн дээд зэргийн ђйлчилгээ явуулдаг хоолны газрын тєрєл юм.‖Хоолны газрын ђйлчилгээ‖ Монгол улсын стандартад зоогийн газар /ресторан/-ыг ‖Нарийн ажиллагаа шаардах олон нэр тєрлийн хоол, ундаа, тђђний дотор нэршсэн болон захиалгат хоол ђйлдвэрлэж хэрэглэгчийн тав тухтай амарч хооллох нєхцлийг хангасан дээд зэргийн ђйлчилгээ зохион байгуулдаг хоолны газар‖ гэж тодорхойлон люкс,дээд,нэгдђгээр зэрэглэлтэй байхаар тогтоосон байна. Зоогийн газарт ђйлчилгээний ђндсэн зал танхимаас гадна хђлээн авалтын, дайллагын,хуримын, гэр бђлээрээ хооллох, бђжгийн,тоглоомын, амралтын тусгай танхимууд байх бєгєє архитектур, засал чимэглэл, тавилга хэрэгсэл,гэрэлтђђлэг, ђйлчилгээний сав хэрэгслийн хувьд зэрэглэл тус бђрт зохицсон євєрмєц онцлогтой байна. ѓндєр зэрэглэлийн зоогийн газрын ђйлчилгээний танхим концертийн тайз, бђжгийн талбайтай байна. /Т.Б/ Рестораны ангилал. Рестораныг ђзђђлж буй ђйлчилгээний чанар, тђвшин, хоолны нэр тєрєл, онцлогоор нь хуваах. Рестораны олон тєрлђђд байдаг. ёђнд: бђрэн ђйлчилгээтэй ђндэсний, тєрєлжсєн, ландшафтын, хєгжимт, концертийн, хосолсон, таверн, арткафе г.м. Дээд зэрэглэлийн ресторан нь сайн чанарын ђйлчилгээ, чамин тансаг хоол, гял цал, тохилог орчин нєхцєлєєрєє онцлог ялгаатай. ђндэсний ресторан нь тодорхой нэг ђндэсний хоолоор дагнасан, дотоод орчин, ажилтнуудийн хувцаслалт, дуу хєгжим нь тэдний ахуйн соѐлыг тусгасан євєрмєц онцлогтой. Тєрєлжсєн ресторан нь ђйлчилж байгаа хоол, ундааны зђйлээр ялгаатай. Тухайлбал: загасны, пивоны, цагаан хоолны г.м. Ландшафтын ресторан нь євєрмєц байрлалаараа онцлогтой. Тухайлбал: усанд орох єндєр уулын хэлбэр тєрхєд зохицсон ресторан. Хєгжимт ресторан нь тодорхой хєгжмийн тєрєл жанраар тєрєлжсєн байдаг. Голдуу ―клуб‖ гэж нэрлэдэг. Тухайлбал: жааз – клуб, рок – клуб, зохиолын дууны клуб гэх мэт. Концертийн ресторан нь тєрєл бђрийн шоу, хєтєлбєр, варьете хєтєлбєр, явуулдаг. Арткафе нь зохиолч зураачидтай уулзах, бусад соѐл урлагийн арга хэмжээ зохион явуулна. /Х.А/ Романс ресторан. Сђхбаатар дђђрэг , Их сургуулийн гудамж-5, Утас: 976-11-321720 РЭА бизнес ХХК. НТГ Плехановын нэрэмжит Эдийн засгийн Академийн УБ дахь салбарын байранд Утас:450679, 99145997, 460037, Факс:456090, И-Мэйл:Ubfil@mongol.net Рэйнбоу бриж ХХК. БЗД Тѓ-ийн 4-р байр 15 тоот, Утас:455832, 457186 Рэйнбоу групп ХХК. СБД Рэйнбоу клубын байр, Утас:329032, 311779, Факс:311779 ИМэйл:rainbow@magicnet.mn

202

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

С Саадаг хоромсого. Нум сумыг тус тусад нь хийгээд зђђж явахад зориулагдсан сав. /О.С/ Сааль. Малаас саасан сђђ. Мал тєллєхєєс ширгэх хђртэлх саалийн ђеийг саалийн хугацаа гэнэ. Монгол орны нєхцєлд саалийн ђе ђнээнийнх 7-10-р сар, хониных дан бэлчээрийн нєхцєлд 1-2 сар, ямааных 2-3 сар, гђђнийх 4-5 сар, ингэнийх 10 гаруй сар ђргэлжилдэг. Жуулчид мал саах монгол аргыг их сонирхдог. /О.С/ Сааль. ѓєрєє харвадаг агнуурын зэвсэг. Хавчаахай маягийн нум сумыг ой дотор модонд тогтоогоод, сумыг нь нарийн оосроор татан, амьтны хєл хђрмэгц мултрахаар замыг нь отуулж, сойсон байдаг. Хђн тєрєлхтний бђтээсэн хамгийн анхны оньст зэвсгийн нэг. /О.С/ Саам. Малаас тодорхой хугацаанд саасан сђђ. Нэг удаагийн /єглєєний, єдрийн, оройн/ хоногийн, сарын, жилийн тухайн малын єтєлтлєє єгєх сђђ гэж байх бєгєєд тогтмол хугацааны хяналтын саалтыг ђндэслэн тооцдог. Мал бђрээр тодорхойлсныг нийт сђђ гэдэг. Нийт сђђний хэмжээг саалинд хамарсан малын тоонд хувааж дундаж саамыг гаргана. Саамын хэмжээ нь малын сђђн ашиг шим, саальчны хєдєлмєр, аж ахуйн ђйл ажиллагаа ђнэлэх ђзђђлэлт юм. /О.С/ Саарал морьтын рашаан. Тєв аймгийн Дэлгэрхаан сумын нутагт оршдог. Хлорид, сульфат, гидрокарбанот, кальци, магни, натри, тємєр, цахиурын хђчил, хђхэр агаарын эдэсжил ихтэй хђхэрлэг ђнэртэй. Давс хужир ихтэй, єнгєгђй тунгалаг. Халааж онгоцонд хийж орвол арьсны ба ђе мєчний євчинд тустай гэдэг. /О.С/ Саарал чоно /canilupus/. Сђђгээр бойжигчдийн овгийн махчны тєрлийн амьтан. Биеийн урт 105160, сђђл 29-50 см Европ, Ази, ѓмнєд Америкт тархмал. Монгол оронд элбэг, мал гєрєєс ихтэй нутагт их байдаг. Говь цєлд ховор. Эр эм хосолж амьдардаг. Орооны ђед олноор сђрэглэдэг. 6070 хоног хээлтэй явж, 3-6 бэлтрэг тєрђђлдэг. Гэрийн нохойтой эвцэж ђрждэг ђслэг ан. Монголд саарал чоно элбэг тул анчин жуулчид ихээр авлах боломжтой. /О.С/ Саахалт Хайрхан. Булган аймгийн Сайхан, Архангай аймгийн ѓлзийт, Хайрхан сумдын заагт байдаг. 1539 м єндєр уул, хээрийн ургамалтай. /О.С/ Саалинчит. Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын нутагт хойноос урагш 30 орчим км ђргэлжилдэг. Мєнгєлєгийн нурууны ноѐн оргил. 2013м єндєр. Шинэс, хуш голлосон холимог ойтой. Бор гєрєєс, гахай, ђнэг, чоно г.м ан амьтадтай. /О.С/ Сагсай гол. Баян-ѓлгий аймгийн Монгол Алтайн гол нуруунаас эх авч Ховд голд цутгадаг. Урт нь 130км орчим, ай савын талбай 5,3 мян км2, усны дундаж зарцуулалт 15,5 м3 / сек. Тђђнд Хєшєєт, Хойт Бардам, Шигиртийн, Шарговь, Борбургас, Рашаант хэмээх гол цутгадаг. /О.С/ Сагсай гол. Говь–Алтай аймгийн Бурхан Буудай уулаас эх авч Захуйн хотгорын хєрсєнд шургадаг. Урт нь 60 гаруй км. /О.С/ Сагсай нуур. Баян-ѓлгий аймгийн Цэнгэл сумын нутагт 2239 м єндєрт оршдог. 2,9 км урт, 1,5 км єргєн эргийн шугамын урт 7,8 км, 150м єргєн ухаагаар Даян нуруунаас тусгаарлагдана. /О.С/ Сагсарга. Сэвсгэр цагаан талст, модны мєчир, шонгийн хоорондох тємєр усан дээр ђђсдэг. Цантай тєсєєтэй боловч ђђсэх нєхцєл, хэлбэрээр ялгаатай. /Х.А/ Садрал. Далай тэнгис нуурт цутгадаг томхон голын адаг дахь хашаас бђхий нам дор газар. Садрал олон цутгал гольдрилоор хэрчигдсэн байдаг. Эртний Нил мєрний дэвђђр хэлбэртэйг харгалзан Грекийн цагаан толгойн ђсгээр /делта/ гэж нэрлэжээ. Монголын Ховд, Бєхмєрєн, Завхан зэрэг олон голын адагт садрал бий. Садралд загас шувуу элбэг байдаг. /О.С/ Сайжрах уул. Тєв аймгийн Эрдэнэсант сумын тєвєєс баруун урагш оршино. Гуранзан дээр ђлдсэн, Цэрдийн галавын ђеийн ђлэг гђрвэлийн мєр байдаг. /X.Л/ Сайн хєєвєр. Дорноговь аймгийн Сђмбэр, Дундговь аймгийн Цагаандэлгэр сумын 1190 м єндєрт оршдог нуур. 1,7 км урт, эргийн шугамын урт 3,6 км. Хур борооны ђед баруун хойноос жижиг горхи цутгах ба хур бороо гђний усаар сэлбэгддэг. /О.С/

203

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Сайн цагаан нуур. Хэнтий аймгийн Баян–Адарга сумын нутаг дахь Шуусын голоос зђђн урагш 1106м єндєрт оршдог нуур. Тектоник гаралтай хотост тогтсон нууур. 1,2 км 1,0 км, єргєн, эргийн шугамын урт 3,6км. /О.С/ Сайр. Хаврын шар усны ђер, зуны аадар борооны ђеэр устай байдаг хуурай гулдирал, Хангайн нурууны ємнєд бэл говь нутагт сайр элбэг байдаг. Жуулчдыг сайрт хонуулах нь гэнэтийн ђер, уруйд автах аюултай. /О.С/ Сайрын булгийн туурь /Мангасын хђрээ/. Хђннђгийн ђеийн дурсгал. ѓмнєговь аймгийн Баянговиос 30 км-т бий. Гадуураа єндєр хэрэмтэй. Хђрэл гилбэр хђннђ ваар, ширмэн эдлэлийн хагархай олддог. /О.С/ Сайрын талын буган хєшєє. Баян-ѓлгий аймгийн Толбо сумын нутаг Сайрын талд буй хђрэл ба тємєр зэвсгийн тђрђђ ђеийн 2 буган хєшєє бђхий дурсгал бђс нар, тамга тэмдэг дђрсэлсэн. /О.С/ Сайрын ус. Дорноговь аймгийн Хатанбулаг сумын тєвєєс баруун хойш 31 км зайд 1020 м єндєрт оршдог нуур. 2.1 км урт, 1,5 км єргєн эргийн шугамын урт 4,8 км хђрэх боловч заримдаа ширгэдэг. Гол талаас буудаг сайрын ђерээр сэлбэгддэг. /О.С/ Сайрын усан. ѓмнєговь аймгийн Манлай нутагт ємнєєс хойш цувж тогтсон гурван тойромын нэг. Хуурай ђед 0,5 км2 талбайтай. 1,4 км урт, 0,4 км єргєн эргийн шугамын урт 3,4 км. Эртнээс єртєєний гол буудал байв. /О.С/ Сайрын хошууны шанд. Говь–Алтай аймгийн Алтай сумын баруун ємнєд хэсэгт, Атас Богд уулаас баруун хойш 50 гаруй км–т оршдог. Баянбђрд ђђсгэнэ. Хулан, хавтгай, хар сђђлт, зээр усанд ирнэ. /О.С/ Сайтрэйвэл сервис монголиа ХХК. ЧД Энхтайван найрамдлын ордон 311 тоот, Утас: 320460, 95254063, Факс:328433, И-Мэйл:Sai@Mongol.net Сайхан говь жуулчны бааз /Дундговь ХХК/. УБ дахь хаяг: Баянгол дђђрэг 10-р хороо,4-р хороолол, 60-116 тоот Жуулчин компаний байр 209 тоот. Орон нутаг дахь байршил: Дундговь аймгийн Сайхан-Овоо сумын нутагт Онгийн голын эрэг дээр Замбага Хайрханы энгэрт,/УБ390км, Сайхан Овоо сумын тєвєєс урагш 10км,Онгийн хийдээс хойш 7км/, Утас: 99122104 99247387 99128783 ф:367316, Adiya49@yahoo.com middlegobi@magicnet.mn, Гэр:11, Ор:30 Сайхан булаг. Баян-ѓлгий аймгийн Алтай сумын нутаг дахь Борбургасын голын эхэнд 2760 м єндєрт оршдог мєстлєгийн гаралтай нуур, 2,2 км урт, 0,9 км єргєн, эргийн шугамын урт 5,0 км. /О.С/ Сайхан уул. Булган аймгийн Сайхан сумын нутагт Байширын ус гэдэг газарт байгаа буган хєшєє бђхий цогцолбор, Могойн гол, Шинэ ус нуурын зђђн тал, Хиргист хєндийн аманд орших Уйгурын Моюунчурын гэрэлт хєшєє зэргийг 1971 онд улсын хамгаалалтанд авчээ. /X.Л/ Сайхан халиун ХХК. БГД 19-р хороо 51-69 тоот, Утас:363656, 99117524, Факс: 363656 И-Мэйл:Skhaliun@Mongol.net Сакура жуулчны бааз /Эрэг тур ХХК/. Байршил: Хєвсгєл Хатгал тосгон. Хирвэстэг жуулчны баазаас урагш. Гэр: 8, ор:40 Салбарын зарлага. Аялал жуулчлалын бђтээгдэхђђн ђйлдвэрлэхэд гарсан зардлын мєнгєн илэрхийлэл. ѓєрєєр хэлбэл аялагч, жуулчдын хэрэгцээг хангахад шууд зарцуулсан бараа, ажил ђйлчилгээний ђнэ юм. Зардлыг 2 хуваадаг. 1. Аялал, жуулчлалын бэлтгэл ђеийн зардал. 2. Аялал жуулчлалын явцад гарах зардал. /Х.А/ Салбарын эрсдэл /industry risk/. ёйлдвэрлэлийн тусдаа салбарт учирч болох эрсдэл. /X.Л/ Самар межик турс ХХК. СБД Энхтайвны єргєн чєлєє Еллатино кафе, Утас:312071, 313639, 3110518 Факс:327503, И-Мэйл:samartour@magicnet.mn Сан жуулчны бааз /Сан жуулчин ХХК/. ЧД. Бага-Тойруу 21-р байр. Байршил: Налайх, 6-р хороо, Орог Ямаат уулын Урианхайн аманд. Улаанбаатараас Тэрэлжийн замаар 62 км. Утас: 312146, 327989, kara@mongol.net, гэр:14. ор:40

204

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Сан мери ХХК. Орхон аймаг Баян єндєр сум Согоот баг Пирамид тєв, Утас:035-23404, 99174900, 360915, И-Мэйл:sunmerry@erdenet.mn Сангийн Далай нуур. Сангийн Далай, Дэлгэр мєрний хавь нутаг бол Монголын эх оронч Чингђнжавын уугуул нутаг юм. Арбулаг сумын нутагт XIII зууны ђед Мєнх хааны амьдарч байсан ордны туурь бас XIII зууны ђеийн Шадар вангийн овоо, Бђрэнтогтох сумын нутагт Чингђнжавын балгасны туурь бий. /X.Л/ Сангийн далай хийд. ѓмнєговь аймгийн Номгон сумын тєвд оршино. Сангийн далай хийдийн шав XYIII зууны эхээр буюу 1700–аад оны ђед тавигджээ. 1930-аад оны эхээр тус хийд 200 орчим лам хувраг шавилан суудаг, 11 сђм дуган, 13 жастай байжээ. Хийдийн ђлдэгдэл болох шавар хэрмэн хашаан дотор 3 жижиг, том барилга дуган байгаа бєгєєд гол дуган болон бусад дугануудын зєвхєн туурь л ђлджээ. ёлдэгдэл дуганууд нь гол дуганы туурийг тойрон байгаа ба хэлбэр хийцийн хувьд дєрвєлжин хэлбэрээр голлон баригдсан аж. Хойд жижиг дугануудын дундах тэг нь дєрвєлжин хэлбэртэй, дээвэргђй. Сангийн далай хийдийн дугануудын хананы чимэглэл нь ялангуяа соѐмбыг хээнд єргєн хэрэглэсэнээрээ монгол нутаг дахь бусад сђм хийдийнхээс ялгардаг онцлогтой. /X.Л/ Санко лайне ХХК. ЧД 6-р хороо 41-р байр 16 тоот, Утас:99886561 Санхђђгийн тайлангууд /financial statements/. Байгууллагын санхђђгийн байдлыг илэрхийлэгч баримт. ёђнд орлого ђр дђн, мєнгєн хєрєнгийн хєдєлгєєний, ђлдэгдэл зэрэг тайлангууд орно. /X.Л/ Санхђђгийн тђрээс /financial leasing/. Санхђђгийн лизинг нь тђрээслэгчид хэрэгцээтэй байгаа хєрєнгийг єєрт байгаа сул чєлєєтэй хєрєнгє эсвэл санхђђгийн хэрэгслээр авч нийлђђлэн тђђний тєлбєрийг урт хугацаанд тохирсон нєхцєлєєр авахаар тохиролцсон тђрээсийн хэлбэр. /X.Л/ Санхђђжилт /financing/. Хэрэгцээт мєнгєн хєрєнгийн нєєцийг олж авах./X.Л/ Саравчлага Хєгшин ёђрийн Сарьдаг. Хєвсгєл аймгийн Чандмань-ѓндєр, Цагаан-Уул сумын заагт орших д.т.д 2000 гаруй єндєртэй нуруу. Ой тайгаар бђрхэгдсэн боловч орой нь нђцгэн сарьдгийн байдалтай. Зэрлэг цаа буга, баавгай, хандгай, гахай, бор гєрєєс, булга, хђдэр, ђен, солонго болон ангийн шувуудаар нэн баялаг. Урд энгэрээс нь Хєгшин, Залуу ёђр, Хивэн, Саравчлага, Усан Туул зэрэг олон тооны бага, дунд гол эх авна. Монголын хамгийн ђзэсгэлэнтэй онгон, зэлђђд нутгийн нэг. Мєн Монгол орны хамгийн урт нэртэй газрын нэг. /О.С/ Сарлаган поло. Сђђлийн жилђђдэд ђђсч хєгжиж буй спорт тоглоом. Тус бђр 6 хђнтэй хоѐр баг сарлаг унаж, єрсєлдєгчийн хаалганд бємбєгийг оруулна. 20 минутаар 3 ээлж тоглоно. Алхан толгойт цохиуртай, резинэн бємбєгтэй. Жуулчид их сонирхдог. Нийслэлийн зђђнээ 10 км-т Туулын эрэгт ђндсэн талбай бааз нь бий. ѓвєл, зунгђй тоглоно. /О.С/ Сарьдагийн хийд. Хагийн голын эхэнд хийдийн Сарьдагийн євєрт орших Боржин чулуун хийдийн туурь. Монголчуудын XVII зууны ђед барьсан чулуун хийдийн нэг юм. Уг хийдийг ѓндєр гэгээн Занабазарт зориулан бариулсан гэдэг. Хожим Баруун Монголын Галдан Бошигтын цэрэг энэхђђ аглаг, зэлђђд нутагт барьж босгож байсан хот, барилгыг галдан шатаасан. Одоо ч ђђний ул мєр тод харагддаг. Чингис хаан дээд сургуулийн оюутнууд хэдэнтээ энэхђђ дурсгалыг сонирхох аялал зохион явуулсан. /X.Л/ САС Монголия ХХК. СБД Их тойруу –20, 8-р хороо Монгол Ньюс ХХК-ийн байранд, Утас:352483, 352495 Факс:352495 Сафари аялал. Байгаль, ан, загасчлах, зураг авах, цасны мото чаргаар явах, бартаат замаар жиптэй аялах гэх мэт аяллын тєрлђђд орно. /Х.А/ Сафрон ресторан. Жамъян Гђний гудамж, Улаанбаатар, Утас: 95156322, 99194618 Саяхат ХХК. ѓлгий сумын 5-р баг ХААН Банкны 2-р давхарт, Утас: 22146, 365621, Факс:365621 Селена ХХК. БГД Материал Импексийн байр 204 тоот, Утас:363499, 99181763, Факс:363499 И-Мэйл:Selen@magicnet.mn, Вэбсайт:www.mol.mn/selena

205

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Сентрал монголия эйрвэйз ХХК. СБД Нэгдсэн ёнднэстний гудамж-8 Донод ХХК-ний байр, Утас:318480,311978, Факс:318480, И-Мэйл:cma@magicnet.mn Си Ай Ти ХХК. СБД Бизнес плаза 501 тоот, Утас:321941, 91919936, Факс: 322696, ИМэйл:cit@Mongol.net Си Си ХХК. БЗД 3-р хороо 11б байр 2-24 тоот, Утас:457280, 99116621, 99886886, Факс:452696 И-Мэйл:Boldbaatar53@yahoo.com Сийлхэм. Монголын хил дагуу Баян-ѓлгий аймгийн нутагт Алтайн нурууны уулт тогтолцоонд багтдаг 3530 м єндєр нуруу. Урт нь 200 гаруй км. Янгир, аргаль, ирвэс, хойлог гэх мэт ан амьтадтай, єндєр уулын хээрийн євслєг ургамалтай. /О.С/ Сийлхэмийн нуруу БЦГ. Баян-ѓлгий аймгийн Улаанхус, Ногооннуур сумдын нутагт улсын хил дагуу 14080 га талбай бђхий ―А‖, ―Б‖ хоѐр хэсгээс бђрдэнэ. УИХ-ын 2000 оны 29 дђгээр тогтоолоор тусгай хамгаалалтад авсан. Уулын Алтайн аргалийн байршил, нєєц бђхий нутгийг хамгаалах зорилготой. /Х.А/ Сити тур. Хотын аялал нь аялал жуулчлалын ђйлдвэрлэлд дээгђђр байр суурь эзлэх аяллын нэг тєрєл юм. Уг аялал нь хот суурин газар гэх мэт хђн ам олноор суурьшсан нутаг орны амьдралын онцлог, улс орны байдал зэргийг мэдэхэд илђђ тааламжтай нєхцлийг бђрдђђлдэг аялал юм. Сити тур гэдэг нь ямар нэгэн хоттой тухайлан танилцахаар ирсэн буюу тус хотыг дайран єнгєрч буй аянчин жуулчдад тухайн хотыг танилцуулах мєн тэдгээр аялагчдын цагийг идэвхитэй, сонирхолтой, тааламжтай єнгєрђђлэх нєхцєл бололцоог судлаж ђзсэний ђндсэн дээр тодорхой аяллын маршрутыг тєрєлжђђлэн гаргаж тэдгээрийнхээ дагуу жуулчдад ђйлчлэх дээрх нєхцлийг бђрдђђлэх ђйл ажиллагаагааг сити тур гэж ойлгож болно. Сити тур зохион явуулах талаар ЧХДС-ийн оюутнууд арвин туршлагатай. /Х.А/ Сити тур ХХК. СХД ―World Trans ―ХХК-ний байр, Утас:684241, И-Мэйл:citytour@mobinet.mn Сити сервис ХХК. СБД Энхтайвны єргєн чєлєє 15а байр, Утас:314329, 310724, Факс:327626 И-Мэйл:w-est@magicnet.mn Скай азия ХХК. БЗД 19-р хороо Газар хотхон, Утас:54432, 364684, Факс:364684 Скай Лэнд Тур ХХК. ЧД Аялал жуучлалын гудамж –37, 4 тоот, Утас:315556, Факс:315556 И-Мэйл:skylandtour@mbox.mn, Вебсайт:www.go2mongolia.com Смайл ангел ХХК. СБД Сђхбаатарын талбайн баруун тал, Нутгийн зєвлєлийн байр 102 тоот, Утас: 991806508 И-Мэйл:Tungalagbolor@yahoo.com Соѐл. Хђмђђсийн амьдрал, ђйл ажиллагааны зохион байгуулалтын хэв маяг хэлбэрээр, тэдний бђтээж буй материаллаг, оюун санааны ђнэт зђйлээр илэрдэг, нийгмийн хєгжлийн хийгээд хђний бђтээлч хђч авьяасын хєгжлийн тђђхэн тодорхой тђвшин. Хђмђђсийн оюун санааны амьдралын хђрээ, хђмђђсийн ђйл ажиллагааны биет ђр дђн, урлагийн бђтээл, ѐс суртахуун ба эрхийн хэм хэмжээ, мєн ђйл ажиллагаанд биелдэг хђний хђч, авьяасын ђр дђн, мэдлэг чадвар, дадал, оюун ухаан, зан суртахуун, гоо сайхны хєгжлийн тђвшин, ертєнцийг ђзэх ђзэл, хђмђђсийн хоорондын харилцааны арга хэлбэрђђд соѐлд багтана. Хоорондоо нягт холбоо бђхий материаллаг ба оюуны соѐлын хєгжих ђндэс нь материаллаг ђйлдвэрлэл юм. Бие даасан євєрмєц шинж тєрх, онцлогийг хадгалсан нийгмийн бђлэг хэсэг хамт олон бђхэнд єєрсдийн ялгаатай соѐл бђрэлдэнэ. Энэ нь ―єєрчлєгдєшгђй‖ зђйл биш єнгєрсєн ђеийн ђнэтэй дэвшилттэй бђхнийг уламжлан авч, бусад соѐлтой зєрчилдєж эсвэл нийлэн зохицож хувиралд орж байдаг. /Х.А/ Соѐлын аялал жуулчлал. Олон улсын аялал жуулчлалын нэг тєрєл бєгєєд очсон улс орны ђндэсний соѐл, ѐс заншил, амьдралын хэв маягтай танилцах зорилгоор хийгддэг аялал жуулчлал. /Х.А/ Соѐлын ђнэт зђйлс. Хђний оюун ухаан гоо зђйн хэрэгцээг хангах чадвартай шинжлэх ухаан, тђђх, дурсгалын ач холбогдол бђхий ђнэт зђйлсийн тєрєл. Соѐлын ђнэт зђйлс нь зєвхєн материаллаг ђнэт чанартай холбоотой байдаггђй. Тухайлбал: Археологийн малталтаар олддог

206

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

эртний зђйлсын ђлдэгдэл нь шинжлэх ухаан, соѐлын чухал ач холбогдолтой боловч материаллаг ђнэт чанараа алдсан байдаг. /Х.А/ Соѐмбо трейвэл ХХК. Утас:95151240

СХД 1-р хороолол ђйлчилгээний 2-р тєв Соѐмбо кино театр,

Соѐмбо. Соѐмбо нь ард тђмний эрх чєлєє тусгаар тогтнолын бэлгэ тэмдэг болж ирсэн. Соѐмбо нь анх XYII зууны ђед болон 1911 онд Манжийн эсрэг єрнєсєн ђндэсний тусгаар тогтнолын хувьсгал, 1921 оны ардын хувьсгалын туган дээр тодорч сђр жавхлан бадруулж байв. Соѐмбын хамгийн дээрх 3 гал бол єнгєрсєн, одоо,ирээдђй гурван цагт ямагт бадран мандахын бэлгэдэл юм. Мєнх тэнгэрийг тєлєєлсєн нар,сар хоѐр бол эртний монголчуудын сђлд тамга болно. Гал, нар, сар гурав нийлээд ашид мандан бадрахын бэлгэдэл болно. Соѐмбын доторхи хоѐр гурвалжин нь жад, сумны гилбэрийг дђрсэлсэн бєгєєд ђзђђрийг нь доош хандуулсан нь дайсныг дарах гэсэн утгатай. Соѐмбын тєвд буй хоѐр загасны дээр доороос хашсан тэгш єнцєгтэй дђрсийг хэрэглэсэн нь шударга журамтай, шулуун гэсэн утга бєгєєд бєєрєнхий гэсний эсрэг юм. Соѐмбын хоѐр хажуугийн босоо тэгш єнцєг нь эртний бичгийн зђйлд дђрсэлсэн зђйл бєгєєд эх орныхоо эв нэгдлийг ган хэрэм мэт бат бэх байх гэсэн бэлгэдлийг илэрхийлжээ. Соѐмбыг 1924 оны Улсын анхдугаар их хурлаас тєрийн далбаан дээр хэрэглэхээр шийдвэрлэсэн ажээ./X.Л/ Соѐн. Зђђн ѓмнєд Сибирт Монгол улсын хил хђртэл ђргэлжилдэг уулархаг газар. ѓрнєд, Дорнод Соѐн гэж хуваагддаг. Мєнх цастай. /О.С/ СОЗЕ ХХК. БЗД 16р хороо 67-р байр 17 тоот, Утас:315475, И-Мэйл:Soze@Mongol.net Сойр. Тахиа хэлбэртний багийн, хур овгийн тєрєл шувуу. Монголд Хэнтий, Хєвсгєлийн уул, Тарвагатай, Булнай, Хангай, Бђтээлийн нурууны ой хєвчид 2 зђйл сойр бий. Эр сойрын далавчны урт 370-410 мм, далавчны дэлгэц 990-1010 мм, жин 2500-4000г. Ургамалаар хооллодог, агнуурын шувуу. /О.С/ Солир. Огторгуйн уудмаас дэлхийн гадаргад унадаг,нарны аймгийн биет. Солир нь чулуулаг болон тємрєєс дагнаж тогтсон байхаас гадна холимог найрлагатай єчђђхэн хэлтэрхийнээс эхлээд хэдэн арван тонн хђртэл жинтэй олддог. Солир шинжлэх ухаанд чухал ач холбогдолтой учир аль ч улсад тусгайлан цуглуулж судладаг. Монгол улс солирын цуглуулгаар дэлхийд дээгђђр ордог. /О.С/ Солонго. Нарны гэрэл борооны ђђлийн дусалд хугарч ойсноос ђђссэн дисперсийн хагас дугуй. Тєв нь нар, ажиглагч хоѐрыг дайрсан шулуун дээр байдаг. Солонго нарны эсрэг талд ђзэгддэг. Монголд зундаа тод, ойрхон солонго олонтаа татах нь жуулчдад их таалагдана. /О.С/ Солонго лайн ХХК, СБД 11-р хороолол 10-р байр 1-р орц, Утас:350593, 99114370, Факс:363235 И-Мэйл:solongo@mongol.net Сонгино уул. Архангай аймгийн ѓндєр-Улаан сумын зђђн урд Чулуут, Хануй голын хооронд оршдог. 2645 м єндєр. Алаг цоог ой модтой, єврєєс нь Хануйн цутгал жижиг гол эх авч урсдаг. /О.С/ Сонгино уул. Сэлэнгэ аймгийн Алтанбулаг, Шаамар сумдын заагт, Тужийн нарсны урд талд Ивцэг голын эхэнд оршдог. 1343 м єндєр. Уулын ам салаагаас Ивцэг голын баруун талын цутгал голууд эх авч урсдаг. Хус, нарс, шинэс зонхилсон холимог ойтой. Буга, бор гєрєєс, чонотой. /О.С/ Сонгино хайрхан. Завхан аймгийн Сонгино сумын нутагт оршдог 2396 м єндєр уул. Урт нь 18 км,єргєн нь 12 км. Хуучин тєрмєлийн эриний хожуу ђеийн хувирмал замар, элсэн чулуу, мєлгєр хєрзєн, хасархуу маягийн суурилаг чулуулаг, хар гялтгануур, эвэр, хурмагт боржин, асмалжин, боржин толболжин гэх мэт гђний бялхмал суурь чулуулгаас тогтсон. Чоно, буга, ђнэг, мануул, шилђђс гэх мэт ан амьтантай. Шинэсэн ойтой. /О.С/ Сонгины дурсгал Улаанбаатар хотоос баруун тийш Туул голын хєндий дэх Сонгино уулын орчмын дэнжид байдаг 40-15 мян жилийн ємнєх палеолитийн ђеийн суурины ђлдэгдэл,хђрэл зэвсгийн ђеийн дєрвєлжин, XIII зууны ђеийн монгол хђний булш. Энд монгол хђнийг эмээл,

207

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

гоѐл, чимэглэл, нум сум, хувцас хунартай нь оршуулсан байдаг. Булшнаас шижир алтаар хийсэн 31 товруу, арал, ђзђђр, зђђлт бђхий бђсний чимэг олдсон. /О.С/ Сондгойн булш. Хэнтий аймгийн Дадал сумын Сондгой уулын орчимд байдаг хђрэл зэвсгийн ђеийн дєрвєлжин ба дугуй далантай булшууд. /О.С/ Сондуулт. Ховд аймгийн Мянгад сумын нутаг дахь Алтан Хєхий уулын араас эх авч Намирын Хар-Ус нуурын хотгорт хєрсєнд шургадаг гол. Урт нь 40 км. /О.С/ Сордог/Ирмэгт/. Баян-ѓлгий аймгийн Цэнгэл сумын нутагт Даян нуураас баруун урагш 4 км зайд 246 м єндєрт оршдог мєстлийн гаралтай нуур. 4.5 км урт, 3 км єргєн, эргийн шугамын урт нь 14 км. Эргэн тойрны морены ухаа дунд 80 гаруй жижиг нуур байдаг бєгєєд уг нуурт Ирмэгтийн гол цутгаж эгц хђрхрээ бђхий Сордогийн гол урсаж Ховд голд цутгадаг. /О.С/ Сохор номин. Номингийн тєрлийн зђйл. Биеийн урт 15-25 см. Жин 220-280г. Газар доор амьдрахад зохилдож хђзђђ богино, урд хєлийн хумс бахим, цагаан саарал зђстэй. Жилд нэг удаа 2-6 гєлчгий гаргадаг. Монголд Хэнтий, Хянганы салбар нутгаар элбэг. ѓвєл ичдэггђй. Хоорондоо 120-200 см-ийн зайг нђхэлж шороог тђлхэн гаргаж дош ђђсгэдэг. Ургамлын ђндсээр хооллодог. Сохор номингийн овоолгоор тђђний явсан замналыг судалдаг. /О.С/ Сєгнєгєр. Тєв аймгийн нутаг Хэнтийн нурууны Асралт хайрхан уулын баруун хажуугаас эх авч урсан Хараа голд цутгадаг гол. Урт нь 100 км орчим. Сєгнєгєрт амралт, хђђхдийн Цагаан нуга зуслан байв. /О.С/ Сєдєтийн цагаан. Наран сумын нутаг Зђлэг гэдэг газар орших Сєдєтийн цагаан гэдэг бичээстэй чулуу бий. Энэ чулуунд ―Дайцингийн эзэн хаан ѓєлдийн Галданг залхаан цээрлђђлэх их цэргийг удирдан ђђгээр єнгєрєв. Эзэн хаан бийрээр бичсэнийг хаданд сийлэв.Тэнгэрийн доор байгаа бђхэн хаан миний балчир хђђхэд, Тђвшитгэн тогтоосон хязгаар нутаг харш хортонгђй цэвэршиж уул ус ивээн тэтгэж, ургац євс амтад булаг дэлгэрђђлэв. Эзэн хаан ђђгээр єнгєрєхдєє энэ чулууг сийлђђлэв.

Тэнэгэр говьд илдээ ирлэж Тэнгэр ууланд жадаа ђзђђрлэж Эгнэгт Ху нарын тоосыг арилгаж Элс манхыг эгђђд ариутгана ‖ гэж 1696 оны 5 дугаар сард бичђђлснийг доктор Хэрээд Л. Жамсран тайлан уншжээ. 1998 онд улсын хамгаалалтанд авчээ. /X.Л/ Сєєгтэйн дурсгал. Хэнтий аймгийн Дадал сумын Сєєгтэйд буй хђрэл зэвсгийн ђеийн дурсгалууд дєрвєлжин булш, дєрвєлжин хашлага зэл чулуу. /О.С/ Спорт аялагчид. Идэвхитэй аялагчдаас ялгарах гол онцлог нь тэдний бђх анхаарал зєвхєн уралдаан, тэмцээнд тєвлєрсєн байдаг. Спорт тэдний амьдралын хувьд маш чухал бєгєєд хобби нь учраас тэд єєрийн биед ирэх ачааллаас айж эмээдэггђй. /Х.А/ Спорт аялал жуулчлал. Идэвхитэй амралтын нэг тєрєл. Сонгосон спортын тєрлєєр хичээллэх, уралдаан тэмцээнд оролцох, ђзэж сонирхох зорилготой аялал. Спортын аялал жуулчлалын зах зээлийн ђндсэн бђрдђђлэгч нь сонирхогч, тамирчин, явган аялагч юм. /Х.А/ Спринг жуулчны бааз /Спринг ББН/. Орон нутаг дахь байршил:Булган аймгийн Гурван булаг сумын нутагт, Хєгнєхаан уулын хойд талд Устын ам хэмээх газар Рашаант сумын тєвєєс 29км,УБ-289км, Гэр:6, Ор:24 Стандарт кемп жуулчны бааз /Стандарт групп/. УБ дахь байршил: Нийслэлийн Хан-Уул дђђргийн 11-р хороо,Маршалын гђђрний баруун талд Туул голын хойд эрэгт, 95152629, Гэр:10, Ор:50 Стандарт нью Монгол групп ХХК. СБД Бага тойруу Залуучуудын Сургалт Судалгааны Полиси тєв 3-21 тоот, И-Мэйл:Standart-nmg@mongolnet.mn

208

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Стратегийн тєлєвлєлт. Байгууллагын ђйл ажиллагааны гол зорилтуудыг сонгох, тавьсан зорилгодоо хђрэх хэрэгсэл ба аргуудыг тооцон шаардлагатай нєєцђђдээр хангахад чиглэгддэг. Стратегийн тєлєвлєлт нь гол тєлєв 10-15 жилийг хамарсан байдаг. /Д.Г/ Суварга уул. Дундговь аймгийн Луус сумын хуучин Суварга бригадаас баруун урагш, Хєєгийн говийн хойд талд оршдог.1472 м єндєр, євєрмєц байрлалтай, харууц ихтэй. /О.С/ Суварга хайрхан. Архангай аймгийн Цэнхэр сумын нутагт оршдог 3200 м єндєр уул, урт нь 25 км, єргєн нь 18 км, хуучин тєрмєлийн эриний дунд ђеийн хувирмад элсэн чулуу, занар, борлонцор, мєлгєр хєрзєн, герцний ђеийн хар гялтгануур, эвэр хуурмаг боржин, асмалжин, боржин, толболжин гэх мэт гђний суурьлаг чулуулгаас тогтжээ. Уулнаас Орхон, Урд Тамир, Хєх Сайр, Ар ѓвєр Хошихт, Бугат, Жаргалант, Ороох, Цэнхэр, Цагаан сђм гэх мэт олон гол эх авч урсдаг. Олон халуун рашаантай. Буга, бор гєрєєс, зэрлэг гахай, хђдэр, шилђђс, мануул, ђен, солонго, чоно, ђнэг гэх мэт ан амьтан, бђргэд, харцага, хур, сойр, ятуу, хєтђђ гэх мэт шувуудтай. Шинэс, гацуур, хуш, хус, улиасан ойтой. /О.С/ Суварган говь. Сђхбаатар аймгийн Сђхбаатар сумын ємнєд хэсэгт байдаг говирхог тал, 30 км урт, 15-20 км єргєн, цагаан зээртэй. /О.С/ Сувд бадмаараг ХХК. БГД Энигма ХХК-ийн байр 108 тоот, Утас:99193986 Сугас. Сугас овгийн загас, Буйр нуур, Халх, Оршуун, Хэрлэн, Онон, Балж, Хурхын гол тэдгээрийн цутгалд элбэг. Биеийн урт 11-30 см, жин 90-300г. Гурван настайд ђр тогтож 4-5-р сард тђрсээ орхидог, агнуурын загас. /О.С/ Судрын чуулган. Персийн тђђхч Рашид-ад-дин /1247-1318/ удирдан бичђђлж, шђђтгэсэн /1300-11/ тђђхийн зохиол. ‖Судрын чуулган‖-ыг бђхлээрээ монгол хэлээр байсан гэх буюу Монголын тђђхийн хэсгийг дєрвєн аймгийн Болд ахай тэргђђтэй тђђхчид анх монгол хэлээр зохиосон ч гэдэг. /О.С/ Сультийн их нуур. ѓмнєговь аймгийн Цогт-Овоо сумын нутагт Эхийн толгойн арын хєндий дэх бђлэг нуурын баруун хойд нуур 1.8 км урт, 0.5 км єргєн, эргийн шугамын урт нь 3.5 км. Нђђдлийн шувууд цуглана. /О.С/ Сулинхээр. Дорноговь аймгийн Хатанбулаг сумын нэгэн суурин. Бага сургууль, холбоо, худалдааны салбартай. Эртнээс цэргийн суурин байв. /О.С/ Сулинхээр нуур. Дорноговь аймгийн Сулинхээр сумын тєвєєс зђђн тийш 1007 м єндєрт байдаг.

6 км урт, 4.6 км єргєн, эргийн шугамын урт нь 17.6 км, заримдаа хатдаг. Эргэн тойронд нь их намагтай, хур борооны усаар сэлбэгддэг. /О.С/ Сум. Монгол улсын засаг захиргаа-нутаг дэвсгэрт ђндсэн юмуу анхан шатны нэгжийн зонхилох хэлбэр. 1691 онд манжаас халх монголд хошуу,сум зохиосноор Сум гэдэг засаг захиргааны анхан шатны нэгж ђђсжээ. Сум нь манжийн хуульд заасан ѐсоор цэргийн насны 150 эрийн тоогоор байгуулагдаж байв.150 хђрэхгђй эр ђлдвэл тђђгээр хагас сум байгуулаад тђђнийг Хондого гэж нэрлэж байв. Манжийн ђед ар монгол нь Дарьганга оролцохгђйгээр бђгд 250 орчим сумтай байсан. /О.С/ Сум Дайрахын гол. Баян-ѓлгий аймгийн нутаг дахь Монгол Алтайн гол нуруунаас эх авч олон жижиг нуур дамжин Хурган нуурт цутгадаг. Урт нь 30 км. ёзэсгэлэнт хєндийгєєр урсана. /О.С/ Суман гол. Архангай аймгийн Тэрхийн цагаан нуураас эх авч Чулуут голд цутгадаг. Урт нь 50 км гаруй, ай савын талбай 6.6 мян км2, усны олон жилийн дундаж зарцуулалт 11.3 м3/сек, ерєнхий эрдэсжилт 173.9 мг/л. Нарийн, Бђдђђн, Гичгэнэ гэх мэт гол цутгадаг. Хђрмэн чулуун хавцлаар урсана. Загастай. /О.С/ Суман голын хадны зураг. Архангай аймгийн Тариат сумын нутаг. Суман голын хаданд сийлсэн хђрэл зэвсгийн ђеийн дурсгал, ан амьтдын зураг. /О.С/ Суман Хайрхан. Говь-Алтай аймгийн нутагт оршдог 2054 м єндєр /Хотон Хайрхан/ уул. Урт нь 60 гаруй км. Чулуун нђђрсний галавын тђрђђ ба дунд ђеийн элсэн чулуу, алевролит, боржин, диорит, сменит, боржин-сменит гэх мэт чулуулгаас тогтжээ. Янгир, ирвэс, чоно гэх мэт ан амьтадтай, уул хээрийн ургамалтай. /О.С/

209

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Сумангийн говь. Дундговь аймгийн Сайнцагаан сумын нутагт Алтатын цохио, Хђрэн хад, Овоот, Борогчин толгойн дунд байдаг 150 орчим км2 талбай бђхий говь. Хар сђђлт, зээр ђзэгдэнэ. /О.С/ Сур Хайрхан. Баянхонгор аймгийн Хђрээмарал сумын тєвєєс баруун урагш 30 км зайд оршдог 2134 м єндєр уул. Тахидаг байв. ёнэг, тарвагатай. /О.С/ Сур харваа. Эрийн гурван наадмын нэг тєрєл. Монгол ђндэсний сур харваа нь МЭѓ III-I зууны ђед ђђсэн эдђгээ бидний ђед уламжлан иржээ. Монгол ђндэсний сур харваа нь халх, буриад, урианхай, харваа гэж 3 зђйл болно. Энэ гурван зђйлийн сур харваа єєр хоорондоо євєрмєц ялгаатай. Монгол сурын харваа жуулчдын ђзэх дуртай зђйлийн нэг. /О.С/ Сутай уул. Ховд, Говь-Алтай аймгийн Дарви сумуудын заагт д.т.д. 4090 м єндєрт оршдог Алтай нурууны салбар уул эхцэвтэр хажуутай, 70-80 км холоос харагддаг, жилийн 10 сард нь цасан оройтой байдаг сђрлэг, тахилгатай уул. Аргаль, янгир, ирвэс, тас, хойлог, ѐл, бђргэд элбэгтэй. Сутай ХХК. ЧД НёБ-ийн гудамж-6 Хэвлэх ђйлвэрийн байр 12, 13 тоот, Утас:323734, 91198738 И-Мэйл:info@sutai.mn Сухай. Сухайтын овгийн тєрєл. Мод, сєєг 55 орчим зђйлтэй. Африк, Евроазид тохиолддог. Монголд 8 зђйл нь ургадаг. Нђђх элсийг саатуулж тогтоон, давслаг хєрстэй газрыг цэцэрлэгжђђлэхэд тарьж ашигладаг. /О.С/ Сухайтын булаг. ѓмнєговь аймгийн Гурвантэс сумын Тахилга уулын євєрт оршдог багавтар баянбђрд, Сухайн тєгєлтэй. Хулан, хар сђђлт, зээр, чоно усанд ирдэг. /О.С/ Сухайтын хоолой. Говь-Алтай аймгийн Цээл сумын баруун хэсэгт байдаг 80 км урт, 25 км єргєн их хєндий. Говийн ургамалтай.Хулан, бєхєн, хар сђђлт гэх мэт ховор амьтадтай. /О.С/ Сђм. Шашин зан ђйл ђйлдэх орон байр, нандин шђтээний барилга. ёндсэн хэлбэрђђд нь: загалмайтны, лалын, буддын сђм гэх мэт. Буддын сђм нь Хђрээ хийдийн сахиулд зориулсан Догшидын сђм, шашны онол ба номлолд зориулсан Цанидын сђм, мєргєл ба бурхан тахидаг. Жђдийн сђм, одон орон судлах зурхайн сђм, анагаах ухаан судлах эмчийн сђм, Зуугийн сђм, Аюушийн сђм, Махранзын сђм гэх мэт нэрлэдэг. Монголын сђм хийд урлалаар тєдий л гойд биш учир жуулчид удаан ђздэггђй. /О.С/ Сђм Хєх бђрдийн ёђдийн булаг. Дундговь аймгийн Адаацаг сумын нутагт оршдог. Гидрокарбонат натри-магни, цайр, цахиур, сђђмэг, мангаан, хєнгєн цагаан, титан, хром, тємєр, зэс, диц, мєнгєлжин, /ванади/, анзан /молибден/, мєнгє, лантан, цагаан тугалга гэх мэт бичил махбодын найрлагатай. ёнэр, амт, єнгєгђй. Ходоод гэдэс, дотрын євчинд уудаг. Амралт – жуулчны хђрээтэй. /О.С/ Сђмбэр овоо. Говьсђмбэр аймгийн Сђмбэр, Даланжаргалан сумдын заагт Чойрын Богд, Их сансар уулаас зђђн тийш байдаг 1566 м єндєр уул. /О.С/ Сђмбэр цагаан нуур. Дорнод аймгийн Сђмбэр сумын тєвийн ойролцоо 689 м єндєрт оршдог. Урт, єргєн нь 0.8 км, эргийн шугамын урт нь 5.6 км дугуй хэлбэртэй. Усны шувууд их цуглана. /О.С/ Сђмийн дэнжийн урсгал. Говь-Алтай аймгийн Жаргалант сумын сђмийн дэнжид буй Тђрэгийн ђеийн дурсгал, 5 чулуун хашлага, 3 хђн чулуу. /О.С/ Сђмийн нуур. Дорнод аймгийн Гурванзагал сумын тєвєєс баруун урагш 690 м єндєрт оршдог. Гадагш урсгалгђй. 7.9 км урт, 5.4 км єргєн, нуурын гђн 0.8 м, эзлэхђђн 18.4 м/куб, эргийн шугамын урт нь 6.9 км, эрдэсжилт 4.14 г/л, карбонатын тєрєлд багтдаг. Хур тунадас, гђний усаар сэлбэгддэг. Зђђнээс нь Сђм, баруунаас нь Хавцгайтын булаг цутгадаг. /О.С/ Сђмийн хоолой. Дорнод аймгийн Сђмбэр сумын нутгаар урсдаг Дэгээ голын савд байдаг хєндий. Хээрийн ургамалтай, цагаан зээртэй. /О.С/ Сђмт нуур. Сђхбаатар аймгийн Дарьганга сумын нутаг дахь Монгол элсний ємнє хормойд 1260 м єндєрт оршдог. Цэнгэг 2.2 км урт,1.6 км єргєн, эргийн шугамын урт нь 6.2 км. Байгалийн байдлаар Ганга нууртай тєстэй. /О.С/

210

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Сђмтийн цацал. Баянхонгор аймгийн Жаргалант сумын нутагт Байдраг голын зђђн талд оршдог 2921 м єндєр уул. Аргалъ, янгир, ирвэстэй. /О.С/ Сђйхэнт ДГ. Дорноговь аймгийн Мандах сумын нутгийн 4830 га газар нутгийг хамарна. УИХын 1996 оны 43 дугаар тогтоолоор тусгай хамгаалалтад авсан. Монгол оронд тєдийлєн элбэг тохиолддоггђй чулуужсан мод бђхий байгалийн ховор тогтоцтой газар юм. /Х.А/ Сђм хєх бђрд. Их говийн ђзэсгэлэнт ―Баянбђрд‖ болсон єтгєн ногоон зэгс найгасан хєх нуурын голд орших жижигхэн толгой дээр XYI—XYII зууны ђед байгуулсан чулуун цайзыг ингэж нэрлэдэг. Уг цайзын их барилгынх /сђм/ нь єндєр 8-9м, ханын зузаан 1.5м болно. Уг цайзыг барьсан чулууг 300 гаруй км газраас ердийн хєсєг болон тэмээгээр зєєж бэлдсэн тђђхтэй. Чулууг зєєхєд 20.000 тэмээ ачаа болсон тооцоо гаргасан байна. Нуурийн хєрсний шавар нь байгалийн барьцалдуулагч болдог учир тэндээс авч хэрэглэсэн байна. Энэхђђ барилгыг XYI –р зууны ђед Тєвдийн нэг ноѐны хђђ монголд ирж бариулсан боловч барилгын нурууг нь тавьж амжилгђй баривчлагдан эх орондоо буцаагджээ. Ийнхђђ оройгђй сђм ђлдсэн гэдэг. Хожим дээврийг нь хэд дахин хийсэн боловч тухай бђр нь аянга бууж эвдсэн учир дээвэргђй ђлдсэн байна. Зуны улиралд тєрєл бђрийн усны шувууд чуулдаг ажээ. Энд жуулчны хђрээ байдаг. /X.Л/ Сђм хєх бђрд жуулчны бааз /Бђрдийн домог ХХК/. Орон нутаг дахь хаяг:Дундговь аймгийн Адаацаг сумын Сђм хєх бђрдийн дэргэд Хѓ 460 09', ЗУ 1050 45' 40", Аймгийн тєвєєс баруун хойш 70км, 301205 352876 99192376 99189617 91919617, damba_rush@yahoo.com, Гэр:16, Ор:42 Сђмбэ улс. Сђмбэ нар нь Сяньби хэмээх уулын дђђргээр аж тєрж, нутаглаж байсан газрынхаа нэрээр нэрлэгдсэн бєгєєд энэ нь сђђлийн ђеийн зарим эрдэмтэд Сяньби уул Хорчины нутагт байдаг гэж ђздэг. МЭ 93 онд умард Хђннђ бут цохигдсоны дараа тэдний заримыг нь нэгтгэн улмаар МЭ II зууны дундуур Тулухын хєвђђн Таньшихуай /МЭ 136-181/ ђе залгамжлаагђй сонгогдон Сђмбэ улсын анхны тєрийг ђндэслэжээ. Сђмбэчђђд нь Хђннђгийн хђчирхэг байх ђедээ эзлэж байсан бђх нутаг орныг эзэгнэж, тєв Азийн нђђдэлчдийн нэгэн тєрт улсыг байгуулсан. Таньшихуай нь Хђннђгийн засаг захиргааны зохион байгуулалтыг євлєн нутаг орноо баруун, зђђн, тєв гар болгон хувааж, гар бђрт толгойлогч томилж, цэрэг бичгийн хэргэмтний шинэ цолыг бий болгож, мянгат, зуут, аравтын захирагчийг шийджээ. МЭ II зууны дундуур Сђмбэ улс ђђссэнээс хойш нийгмийн тэгш бус байдал гђнзгийрч, дотоодын зєрчил тэмцэл хурцдаж эхэлжээ. Энэ нь Кэбинэний ђеэс эхлэлтэй юм. Сђмбийн дотоод тэмцэлдээнийг тэр ђед Хятадад байсан гурван улс тђрэмгий бодлогодоо овжин ашиглаж, улам их дэврээсэн. III зууны эцэс IV зууны эхээр Сђмбийн дотор амьдардаг Тобагийн Иту, Илу 2 угсааныхан хаан ширээ булаацалдан тэмцэлдсэн. 321 оноос Итогийн гэргий Вэй-ши хатан хэсэгхэн ђед тєр барьсан. Улмаар тђђхийн тавцнаа Сђмбэчђђд бие даан тогтнохоо больж хэд хэдэн тусгаар аймаг болон салсан байна. Сђмбэчђђд нь нђђдлийн мал аж ахуйг голлон эрхэлж байсан бєгєєд ялангуяа адууг тђлхђђ єсгєж байсан. Мєн газар тариаланг бага сагаар эрхэлж байсан бєгєєд эрс тэс уур амьсгалд зохицсон арвай, шар будаа зэргийг голлон тариалж байсан. Мал аж ахуй, газар тариалан, ан гєрєєнєєс гадна гар урлал нилээд эрхлэн хєгжђђлж байжээ. Сђмбэ нар нь тєв Азийн бусад нђђдэлчин аймгийн нэгэн адил бєє мєргєлийн шашин шђтдэг байсан ба ђђний зэрэгцээгээр бурхны шашныг шђтдэг, талархдаг байжээ. /X.Л/ Сђрийг бадруулагч хотын туурь. Хан хєгшин /Хєгшин тээл/ уулын зђђн урд хормойд, Тээлийн голын баруун эрэгт XII зууны ђед Хубилай хааны санаачлагаар байгуулагдсан цэргийн цайз хот байжээ. Энэ хотыг байгуулсан тухай дурсгалын бичигт хєшєє Улсын тєв музейд бий. 1998 онд улсын хамгаалалтанд авчээ. /X.Л/ Сђђ. Хєхтєн амьтны дэлэнгийн шим,хђнсний ђнэт бђтээгдэхђђн.Бђх бие эрхтний зохилдлогоор цусны бђрэлдэхђђн хэсгээс дэлэнд шимэгдэж нийлэгжиж бий болдог. Сђђний найрлагад ус 87%, сђђний сахар 4.7%, єєх тос 3.9%,уураг 3.2%, эрдэс бодис 0.7%, тэрчлэн 20 гаруй хђчил, бараг бђх витамин, бичил язгуур махбодь, феотент агуулагддаг. 100 г сђђний илчлэг чанар 69 ккал. Дэлхийн сђђний ђйлдвэрлэлийг жилд 415.3 сая доллар гэж тооцоолжээ. Сђђ жуулчдын хђнсний хэрэгцээнд чухал ач холбогдолтой. /О.С/ Сђђж худаг. Говь-Алтай аймгийн Алтай сумын нутагт Аж Богдын нурууны зђђн талд оршдог булаг. Хавтгай, хулан, хар сђђлт, зээр, чоно усанд ирдэг. /О.С/

211

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Сђђжийн булаг /Ширээ/. Баянхонгор аймгийн Шинэжинст сумын нутагт Сэгс цагаан Богдын ард байдаг бяцхан баянбђрдтэй. Хавтгай, хулан, хар сђђлт, зээр, чоно, мазаалай усанд ирдэг. /О.С/ Сђђл толгойн дурсгал. Архангай аймгийн Хотонт сумын нутаг Сђђл толгой дээр байдаг дєрвєлжин булш, буган чулуун хєшєє./О.С/ Сђђл Хайрхан. Ховд аймгийн Буянт сумын нутагт оршдог 2162 м єндєр уул. Урт нь 10-аад км. Янгиртай. /О.С/ Сђђл хар толгойн дурсгал. Ховд аймгийн Чандмань сумын Сђђл хар толгойн орчимд буй тђђхийн олон ђеийн дурсгалууд, хђрэл зэвсгийн ђеийн болон хђннђгийн ђеийн булшнууд. /О.С/ Сђђт нуур. Увс аймгийн ѓмнєговь, Наранбулаг, ѓлгий сумдын заагт 1560 м єндєрт оршдог. Эрдэст, хур бороотой ђед 0.3 км2 талбайтай, 0.8 км урт, 0.3 км єргєн, эргийн шугамын урт нь 1.8 км орчим болдог. Нуурын ѐроолд давс, шавар, шђђний хурдас ђелэн тогтсон. Усны эрдэсжилт 299.95-400.78 г/л, хлорт натри зонхилдог. Давсыг нь орон нутгийн чанартай ашигладаг. /О.С/ Сђђтэй цай. Хуурай сђђ, давс ,шар тос, сђђ усаар хийнэ. Хђйтэн усанд нунтагласан цай хийж 5-6 минут буцалгаад тђђхий сђђгээр сђлж шар тос нэмээд сайн самарч буцалгана. Шар тосгђй байж болно. Бэлэн болсон цайнд давс нэмж шаарийг шђђж хэрэглэнэ. /Т.Б/ Сђхбаатарын хєшєє. Улаанбаатар хотын тєв талбай болох Сђхбаатарын талбайн голд жанжин Сђхбаатарын хєшєє сђндэрлэн байдаг. Их жанжин омголон морин дээрээ єндийсхийн наран мандах зђг гараараа зааж буй бадрангуй дђрслэлтэй уг хєшєєг ардын хувьсгалын 25 жилийн ойг тохиолдуулан 1946 оны 7 дугаар сарын 8-нд нээсэн. Хєшєє 4м єндєр бєгєєд суурийн хамт 12м болно. Байц хадан хэлбэртэй суурийн 2 талд хувьсгалын ялалтын ђйл явдлыг хагас товгороор урлаж, нђђрэн талд нь Д.Сђхбаатарын хэлсэн ђгийг монгол бичгээр сийлбэрлэсэн байдаг. Монголын шинэ ђеийн дђрслэх урлагийн сђрлэг томруун урлалын анхны шилдэг бђтээл болсон уг хєшєєний эх загварыг уран барималч С.Чоймбол бђтээж, уран зураач С.Намхайцэрэн, А.Даваацэрэн нарын олон уран бђтээлчид хђч хавсран бђтээн гђйцэтгэжээ. /X.Л/ Сэврэй. ѓмнєговь аймгийн Сэврэй сумын нутагт оршдог. 2631 м єндєр. Доод, дунд, девоны шаварлаг,цахиурт занар, шохойн чулуу, элсэн чулуу, алевролитаас тогтсон. Аргаль, янгир, ирвэс, чоно, ђнэг, хадны суусар гэх мэт ан амьтан, ѐл, тас, хойлог, эрээн хавирга гэх мэт жигђђртэн шувуудтай. Заг, сухай зэрэг ургамалтай. /О.С/ Сэвсђђл гол. Хєвсгєл нуурын зђђн хажуугийн уулнаас эх авч Хєвсгєл нуурт цутгадаг. Урт нь 23 км. Ай савын талбай нь 140 км. Ой мод, ан гєрєєс, ангийн шувуу, жимс ихтэй уулсын хоорондуур урсана. /О.С/ Сэвсээ. Баян-ѓлгий аймгийн Алтанцєгц, Бугат сумдын заагт орших 3064м єндєр уул. Урт нь 5км. Ирвэс, аргалъ, янгир, ѐлтой. /О.С/ Сэгс Цагаан богд. Баянхонгор аймгийн Шинэжинст сумын нутагт Алтайн євєр говийн урд захад оршдог. 2480м єндєр уул. Янгиртай. Хємєрсєн том сэгс араг мэт хэлбэртэй. /О.С/ Сэдэвчилсэн газрын зураг. Агуулга нь ерєнхий газрын зурагт ордог нэг юмуу хэд хэдэн элемент /газрын хотгор гђдгэр, зам харилцаа/ эсвэл тђђнд ой ордоггђй /геологийн бђтэн уур амьсгалын нєхцєл, хђн ам, амьтан, ургамал/, юмс ђзэгдэлийг дагнан дђрсэлсэн газрын зураг. Сэдэвчилсэн газрын зургийг физик газарзђй, нийгэм-эдийн засгийн гэж ангилдаг. Аялал жуулчлалын зураг сэдэвчилсэн газрын зураг юм. /О.С/ Сэлбийн рашаан. Улаанбаатар хотын дэвсгэрт Сэлбэ голын зђђн хємєгт оршдог. Гидрокарбонат сульфат, хлорид, кальци, натри, магнийн найрлагатай, цацраг идэвхт чанартай. ёнэр, єнгєгђй, тунгалага, эрдэсжилт багатай, нђђрсхђчлийн хийтэй. Ходоодны хђчил ихдэж цээж хорсох, шараар гулгих гэх мэт гэдэс доторын євчин, шархлах гэх мэт элэг цєсний євчинд уудаг. /О.С/ Сэлбэ. Тєв аймгийн нутаг Бага Хэнтий нурууны ємнєд салбар уулнаас эх авч Улаанбаатар хотын дундуур урсан Туул голд цутгадаг. Урт нь 30км орчим ай сав талбайтай 498 км2. Усны жилийн дундаж зарцуулалт 0,40м сек. /О.С/

212

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Сэлмэн. ѓмнєговь аймгийн Номгон сумын нутагт оршдог. 1240м єндєр уул. Янгир, ирвэстэй. /О.С/ Сэлэнгэ. Сэлэнгэ мєрний усан тэжээлийн нийт урт 20 мянган км байна. Дэлгэр, Идэр 2 голын бэлчирийг Сэлэнгийн эх гэж ђзнэ. Нийт урт 992км боловч Монгол орны нутагт 593км нь байна. Сэлэнгийн ай савд Хойд мєсєн далайн бђх голын ус цуглуулах талбайн 87.5%, манай нутаг дэвсгэрийн 28% ногдож байна. Сэлэнгэ мєрєн Идэр голын бэлчирээс улсын хил хђртэл бэсрэг уулсын дундуур урсана. Зарим газар хавчуу хавцал ђђсгэж, зарим газар єргєн хєндий дэнж гарган урсана. Голын дагуу олон тооны арлууд бий болжээ. Сэлэнгэ мєрний ђндсэн гольдрол нь маш их тахирлах учраас ђлдэгдэл нуур, тохой, хошуудыг олноор бий болгожээ. Усны тђвшний хэвийн байдал 80-150м-ийн єргєн зонхилно. Сэлэнгэ мєрний тэжээлд хур бороо чухал байр суурь эзэлнэ. 7-9 сарыг дуустал хурын ђер болно. Энэ ђед усны тђвшин хэвийн хэмжээнээс 10-20, зарим тохиолдолд 40 хђртэл хувиар нэмэгддэг байна. Монгол орны бусад голыг бодвол намар зайрмагтах, хавар цєнт хђрэх хугацаа их урт байна. 11- сарын 2-р хагасаас 4 дђгээр сарын 15ныг хђртэл 135-180 хоног битђђ мєсєєр хучигдана. Сэлэнгэ мєрєн усны асар их нєєцтэй. Сэлэнгэ мєрєнд манай орны томоохон гол мєрд болох Дэлгэр, Идэр, Хануй, Эг, Орхон зэрэг голууд цутгана. /Х.А/ Сэлэнгэ трэйвэл ХХК. БГД , МХААХёХолбооны байр 213 тоот, Утас:99160534 Сэнжит дух. Говь-Алтай аймгийн Тонхил сумын нутагт оршдог Монгол Алтайн гол нурууны салбар уул. єндєр нь 3320м. Аргалъ, янгир, ирвэс, тарвагатай. /О.С/ Сэрвэн Хайрхан. Говь-Алтай аймгийн Эрдэнэ оршдог уул. Аргаль, янгир, ирвэстэй. /О.С/

сумын нутагт Цэнхэрийн хоолойгоос хойш

Сэрвэнгийн даваа. Баянхонгор аймгийн Эрдэнэцогт сумын нутагт Хангайн гол нурууг Орхон, Тђйн голын усан хагалбараар давдаг 2700 м єндєр, сђрлэг, бартаат даваа. /О.С/ Сэргэлэн Уул. Дорнод аймгийн Чойбалсан сумын хойд хэсэгт оршдог 899 м єндєр. Сум энэ уулын нэрээр нэрлэгдсэн. Харууц ихтэй. /О.С/ Сэргэлэнгийн дурсгал. Дорнод аймгийн Сэргэлэн сумын тєвийн орчимд буй хђрэл зэвсгийн ђеийн дєрвєлжин булш, гурван зээрийн дђрстэй хєшєє бђхий дурсгал. /О.С/ Сэрђђн нуур. Ховд аймгийн Мєнххайрхан сум, Баян-ѓлгий аймгийн Булган сумын заагт Мєнххайрхан ууланд 2267 м єндєрт оршдог. Мєстлийн гаралтай. Цэнгэг 1.1км урт, 0.8 км єргєн. Эргийн шугамын урт 3.0 км. /О.С/ Сэрђђн сэрвэн. Говь–Алтай аймгийн Тонхил, Бугат сумдын заагт Монгол Алтайн гол нуруу, Хонь усны говийн хооронд оршдог. 2049м єндєр уул. Аргаль, янгир, ирвэстэй. /О.С/ Сэрђђн Хонгорын буган хєшєє. Хєвсгєл аймгийн Ренчинхђмбэ сумын Шишгит голын цутгалан Сэрђђн Хогорго голын зђђн этгээдэд буй Хђрэл ба Тємєр зэвсгийн тђрђђ ђеийн дурсгалууд, буган хєшєє./О.С/ Сэрх уул. Хєвсгєл аймгийн Улаан-Уул сумын тєвєєс зђђн урагш 40 км зайд оршдог. 2744 м єндєр. Янгир ђзэгдэнэ, Вансэмбэрђђ ургадаг. /О.С/ Сэцэнханы орд. Халхын Сэцэн хан аймгийн хааны ордон ―Алтан жан‖ буюу Сэцэн ханы ордыг 1691 онд Цогчин дуган, Жђдийн дуган хоѐрыг анх байгуулснаар эхэлжээ. Сэцэн ханы орд нь гадуураа хэрмэн хашаатай. Дотор нь улаан хэрэм, цагаан хэрэм, бор хэрэм гэж хуваадаг байсан. Улаан хэрмэнд хааны ђеэс ђед улиран тахиж шђтэж байсан шђтээний сђмђђд, цагаан хэрмэнд хааны сангийн сђмђђд, бор хэрмэнд хааны ажил хэрэг явуулдаг газар байжээ. Сэцэн ханы орд нь анх 20 орчим сђм, дуганаас бђрдэж байсан ба ховор нандин зђйл хадгалж байсан сангийн сђмђђд ажлын хэргийг шийтгэж хєтєлдєг тамгын газар зэрэг байрлаж байсан таван сђм ђлджээ. Уг ордны ђлдэгдэл нь одоогийн Хэнтий аймгийн тєв ѓндєрхаан хотын тєв хэсэгт оршдог. Ордноос ђлдсэн таван сђмийг сэргээн засварлан угсаатны зђйн музей байгуулжээ. /О.С/ Сээр шаах. Ардын наадам, бодийн сээрний ясанд хадаг уяад нар зєв дамжуулан гараар нэг, нэг огцом цохиж хугалвал хадгийг авч, эс чадваас хадаг нэмж уяад дамжуулан нааддаг. Жуулчид энэ тоглоомд оролцож гараа гэмтээхээс болгоомжлох хэрэгтэй. /О.С/

213

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Сээрийн голын дурсгал. Булган аймгийн Орхон сумын нутаг сээрийн голын эхэнд буй хђрэл ба тємєр зэвсгийн тђрђђ ђеийн дурсгал, чулуун єрлєг, нэг буган хєшєє./О.С/ Секитей зочид буудал Баянзђрх дђђрэг, Сансар ёйлчилгээний тєв Улаанбаатар, Монгол улс. Утас: 458723, 453661, Факс: 976-11- 451361, Е-мэйл: sansabridge@mobinet.net, Утас: Japan 5 0263829536 Сэржим єргєх ѐс. Архитай холбоотой нэг заншил бол сэржим єргєх ѐс юм. Тђђнийг ђйлдэхдээ ядам хуруугаа гурван удаа буюу ―Хєх тэнгэр амгалан байг‖, ‖Хєрст дэлхий амгалан байг‖, ‖Хђн зон амгалан байг‖ гэсэн утгаар єргєдєг. Гарын таван хуруу дотроос болох болохгђй юманд хђрдэггђй хамгийн цэвэр хуруу нь ядам хуруу тул тђђгээр єргєдєг. Мєн нэгэн цагт Монголын ноѐдыг хортой архинаас аварсан Ядам тђшмэлийн нэрээр нэрлэсэн гэх домог байдаг. /Т.Б/

214

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Т Таадаг уулын дурсгал. Завхан аймгийн Баянхайрхан сумын нутагт буй Хђрэл зэвсгийн ђеийн дурсгалууд. Том, дугуй чулуун далантай хэд хэдэн хиргисђђр, дєрвєлжин чулуун хашлага, хєшєє чулуу. /О.С/ Тааламжгђй улирал. Жуулчдын аялал багасах ђе. Тааламжгђй улирлын хуанлын хязгаар нь тухайн улсын байгаль цаг уурын нєхцєлєєр тодорхойлогддог. /Д.Г/ Таарчи. Дундговь аймгийн тєвєєс зђђн тийш 55 км зайд, Бор хєєвєрийн говийн урд талд оршдог 986 м єндєр уул. ѓвєрмєц байрлалтай, харууц ихтэй. /О.С/ Таацын халуун рашаан. ѓвєрхангай аймгийн Нарийнтээл сумын нутагт оршдог. 38-56 хэм халуун. Хђхэрлэг ђнэр, амттай, єнгєгђй тунгалаг. Хий тасралтгђй ялгардаг. Мэдрэл, ђе мєч, арьсны ба хэрэх євчинд сайн. /О.С/ Таацын цагаан нуур. ѓвєрхангай аймгийн Баруунбаян-Улаан сумын тєвийн дэргэд 1234 м єндєрт оршдог. 4.1 км урт, 3.5 км єргєн, эргийн шугамын урт 11.8 км. Гђн нь 20 м орчим байсан боловч одоо хатан ширгэжээ. Нуурын эрдэсжилт 5г/л, химийн найрлагаар карбонат натрийн тєрєлд багтдаг. Гадаргын ба гђний усаар сэлбэгддэг. Хур ихтэй ђед Таацын гол цутгадаг. Нђђдлийн шувууд их цугладаг. /О.С/ Таашаал эрэгчид. Тэд аяллын турш янз бђрийн адал явдал хайж байдаг. Тохиолдох адал явдлыг єєрсдийн самбаа, чадвараар туулан гардаг. /Х.А/ Таван Богд. Манай улсын баруун захын цэг. Монгол Алтайн 4374 м єндєр мєнх цаст уул. Кембрийн хажуу, ордовикийн доод ђеийн хувирмал занар, боржингоос тогтжээ. Олон мєсєн голтойн дотор Потанины мєсєн гол /20-иод км/ хамгийн урт юм. Мєсєн гол, мєнх цасны нийт талбай 150км кв. Аргаль, янгир, ирвэс, баавгай, суусар, булга гэх мэт ан амьтантай, ѐл, тас, бђргэд, хойлог гэх мэт жигђђртэн шувуудтай. Хэсэгхэн шинэсэн ойтой. /О.С/ Таван богд ХК. ХУД, Чингисийн єргєн чєлєє, Таван богдын байранд, 345221. Жуулчин ХК, Жуулчин авто бааз, Палас зочид буудал, Хан Палас зочид буудал, Хан Богд жуулчны бааз зэрэг аялал жуулчлалын байгууллагуудтай, монголын тэргђђлэх компаний нэг юм. Таван бэлчир. Баян-ѓлгий аймгийн Баяннуур, Алтанцєгц сумдын нутагт оршдог 3657 м єндєр уул. Урт нь 30 км. Аргалъ, янгир, ирвэс ђзэгдэнэ. /О.С/ Таван Дохио жуулчны бааз /Говь Санрайз ХХК/. УБ дахь хаяг: Байршил: Дорноговь аймгийн Сайншанд сумын 1 дђгээр багийн Зээгийн хєтєл гэдэг газарт,/УБ_с 470 км,Сайншандаас баруун урагш 18км/ Утас, факс: 317597, 99113820, 99090151, Е-mail: Gobi_sunrise@yahoo.com, Гэр:10, Ор:40 Таван тансаг. Сђђ, хужир, давс, ус, цай. Монголчууд ирсэн зочин хђндээ таван тансаг бђрдсэн цай чанаж дайлдаг уламжлалтай. /О.С/ Таван толгой. ѓмнєговь аймгийн Цогтцэций сумын нутагт Улаанбаатараас 550км, Даланзадгадаас 93км зайтай оршдог уурхайчны суурин. Хђн ам нь 0.5мян. Жилд 40-50мян тонн чулуун нђђрс ил гарган олборлодог уурхай. Сургууль, эмнэлэгтэй. /О.С/ Таван толгой нђђрсний их уурхай. Монгол орны коксжих нђђрсний том орд газар. ѓмнєговь аймгийн Цогтцэций сумын нутагт Даланзадгад хотоос 93км-т оршдог. Орон нутгийн нђђрсний хэрэгцээг хангах зорилгоор Таван толгойн коксжих нђђрсний ордын VIII давхаргын нђђрсийг жилд 100 мян тонн олборлох хђчин чадалтайгаар ил аргаар олборлон эргийн хђчний зориулалтай ашиглаж буй нђђрсний дулаан гаргах чадал нь 7300-8700ккал/кг. /О.С/ Таван Хайрхан. Говь-Алтай аймгийн Хєхморьт, Ховд аймгийн Дарви, Чандмань сумын Дєргєн нуур хийгээд Бумбат Хайрхан, Баянцагаан уулсын хоорондох нуурын хєндийд оршдог 1325 м єндєр уул. Янгир ђзэгддэг. Тахидаг байв. /О.С/ Таван худгийн загт. ѓмнєговь аймгийн Баян-Овоо сумын тєвєєс баруун урагш оршдог хоолой. Заган ойтой, хулан, хар сђђлт, зээртэй. /О.С/

215

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Таван хумст. Баян-ѓлгий аймгийн Булган сумын нутаг дахь Мєнххайрхан ууланд 2992 м єндєрт оршдог мєстлийн гаралтай нуур. 0.9км урт, 0.5км єргєн, эргийн шугамын урт 2км. ѓндєр уулын нуурын тєлєєлєл. /О.С/ Таван цђнхэг. Баян-ѓлгий аймгийн Буянт, Алтай сумын нутгийн заагт оршдог 3720м єндєр нуруу. Урт нь 30-иад км. Аргаль, янгир, ирвэстэй. /О.С/ Таван элс. Баянхонгор аймгийн Баацагаан сумын тєвєєс зђђн тийш 30 орчим км зайд Хоолойн элсний урд захад оршдог Найман манхан. Нуур-голын гаралтай. Салхины чигийн дагуу нђђдэг. /О.С/ Таван элс. Говь-Алтай аймгийн Бигэр сумын тєвєєс зђђн тийш 10 гаруй км зайд Бигэрийн хоолойн зђђн захад баруун хойноос зђђн урагш 10км сунаж тогтсон манхан элс. Делювипролювгий гаралтай. Таван элсийн цаг уур нєхцєл нь бєєрний харшил тархалтын гаралтай євчинд тохиромжтой тул 1981онд бєєрний євчин анагаах сувилал байгуулжээ. /О.С/ Тавилан. Хуурай замын тээврийн хэрэгсэл /автомашин, тємєр замын вагон/, ачаа, зорчигчдыг тээвэрлэн ус гаталгах хєвєх байгууламж /хєлєг онгоц, сал гэх мэт/. Сэлэнгэ, Шишгэд, Шарга, Ховд голд тавилан бий. Жуулчид тавилангаар гарахыг их сонирхоно. /О.С/ Тавилангийн нуруу. Говь-Алтай аймгийн Алтай сумын нутаг дахь Аж богдын нурууны тєв ба ємнєд хэсэг 2700-3802м єндєр. Аргаль, янгир, ирвэс, хар сђђлт, тарвагатай. /О.С/ Тавт жуулчны бааз /Жетко ХХК/. УБ дахь хаяг: Сђхбаатар дђђрэг, НёБ гудамж-8,УБ-48,ш\х198. Орон нутаг дахь байршил:Булган аймгийн Тэшиг сумын Далан багын нутагт,Эг-Тавтын голын бэлчээрээс дээш холгђй Эгийн голын хойт хєвєєнд Шарлинт гэдэг газарт/УБ630км,Аймгийн тєвєєс 285км,Тэшиг сумын тєвєєс баруун тийш 33км/. 313787 99152621 91910067 ф:311325, marketing@jetmongol.com, www.jet.mongol.com, Гэр:5, Ор:20 Тавт хєндий. Ховд аймгийн Мєст сумын нутагт оршдог. 30 км урт, 15-20 км єргєн. Уулт хээрийн ургамалтай. Алтайн хар сорт тарвага нилээд бий. /О.С/ Таг нуур. Завхан аймгийн Идэр сумын нутаг дахь Ямаатын голын эхэнд Жаргалант уулын тагт 2280 м єндєрт оршдог. Гадагш урсгалгђй. Цэнгэг. 2 км урт, 0.8 км єргєн, эргийн шугамын урт 5.2км. ёзэсгэлэнт байгальтай. /О.С/ Тагийн бђслђђр. Дэлхийн сэрђђн дулаан орны уулсын мєнх цас оршдог заагаас дээш байдаг ургамлын бђслђђр. Нарны орчин нєхцєлтэй тул ургамал нь нягт буттай юмуу мєчир найлзуур шигђђ нягт навтгар. Зарим нь тђђдэнгэ хэлбэртэй монголын тагийн бђслђђр буюу єндєр уулын бђслђђрт бђшилзийн нуга зонхилдог. /О.С/ Тагтаа нуур. Дорноговь аймгийн Сулинхээр сумын тєвєєс хойш 1091 м єндєрт оршдог. 3.4 км урт, эргийн шугамын урт 7.4 км. Хур бороо, ялангуяа сайрын ђерийн ђед талбай нь нэмэгддэг. /О.С/ Тайван амрахыг хђсэгчид. ёђний тєлєєлєгчид нь єдєр тутмын ядаргаагаа тайлж, тайван тааламжтай амрахын тулд аялдаг. Тэд гадны улсаас жийрхдэг ба далай тэнгисийн эрэг, нар, элсэнд дурладаг. /Х.А/ Тайга. Шилмђђст ой зонхилсон ургамлын хэв шинж. Евроази болон Умард Америкийн сэрђђн бђсэд их тархсан. Дэлхийн хуурай газрын 10% орчмыг эзэлдэг. Тайгад гачуур, нарс, жодоо гэх мэт мод зонхилно. ѓвс, сєєгєнцєрийн ташинга тєрєл зђйлээр /нэрс, алирс, хад, ногоон хєвд/ цєєн. Евроазид гацуур, жодоон, тайга, Зђђн Сибирт шинэс, нарсан тайга зонхилдог. Тайга нь модны химийн ђйлдвэрийн тђђхийн эдийн ђндсэн эх ђђсвэр нь болдог. Баавгай, хандгай, халиун, жигђђртнээс сойр, тоншуул, шар шувуу зэрэг амьтантай. /О.С/ Тайгам. Говь-Алтай аймгийн Дэлгэр сумын нутагт 1850м єндєр оршдог эрдэст нуур. 4.5 км урт, 1.5 км єргєн, эргийн шугамын урт 10.3км. Усны шувууд цуглана. Эртнээс єртєє байнга байрлаж байжээ. /О.С/ Тайгасын даваа. Хєвсгєл аймгийн Улаан-Уул сумын тєвєєс баруун хойш 30км зайд Шишхид, Хєг голын усан хагалбарын нурууг давдаг. 2100м єндєр. ёзэсгэлэнт бартаат даваа. /О.С/

216

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Тайгасын Зђђн нуур. Хєвсгєл аймгийн Улаан-Уул сумын нутагт Улаан тайгын сарьдагийн 2200 м єндєр оршдог мєстлєгийн гаралтай, гадагш урсгалтай. Цэнгэг. 3.8 км урт, 0.8 км єргєн, эргийн шугамын урт 8.4 км. ёзэсгэлэнт нуурын тєлєєлєл. /О.С/ Тайгасийн цуваа. Хєвсгєл аймгийн Улаан Уул сумын нутаг дахь Улаан тайгийн нурууны 2375 м єндєрт оршдог цэнгэг нуур 2.8 км урт 0.8 км єргєн, эргийн шугамын урт 7.6км. Усны шувуу ихтэй. /О.С/ Тайгийн бђс. ѓргєн удам нутгийг бђрхсэн шилмђђст хєвч ой Евроази. Хойт Америк тивд тохиолддог Монголын уулархаг євєрмєц нєхцєлд ийм бус зєвхєн уулын тайга хэмээгдэх бђслђђрийн шинжтэйгээр тохиолддог тэнд хуш, шинэс шинэст хуш тайга ђђсгэх ба ихээхэн болмжтой /О.С/ Тайж нуур. Хєвсгєл аймгийн Улаан уул сумын нутаг дахь улаан тайгийн нурууны 2330 м єндєрт оршдог мєстлийн гаралтай 5.8 км урт 2.9 км єргєн, эргийн шугамын урт 19.6 км мєрєн гол эх авдаг загас элбэгтэй. Цаатны зуслан байв. /О.С/ Тайжийн рашаан. Булган аймгийн Дашинчилэн сумын Их Аргал уулын зђђн урд элгэнд уулын оргилоос 2 км зайтай цул боржингийн гђн ангалд байдаг. Цацраг идэвхт чанартай. Хєнгєн цагаан, магни, бари, цахиур, мєнгє, хром, зэс, мангани, натри, стронци, титан гэх мэт 12 зђйлийн бичил махбодын найрлагтай. Гэдэс дотрын євчинд уудаг. /О.С/ Тайментур ХХК. СХД, СБД 2-р хороо Индэрт ХХК-ийн байр, Утас: 311643, 330154, Факс:330154 И-МЭЙЛ:info@taimentour.com, Вебсайт: www.taimentour.com

Тайхар жуулчн бааз /МАТ Аутдоор. Сафарис ХХК/. СБД. ЗХ-ы байр, 414 тоот. Байршил: Архангай Их Тамир сумын Тайхар чулууны дэргэд /Улаанбаатараас 520 км, аймгийн тєвєєс 22км/, 311008, matos@magicnet.mn, гэр: 23, ор: 56 Тайхар чулуу. Тайхар чулуу бол гадаад хђчний нєлєєгєєр Тамирын усны ђйлдлээр эвдрээд ђлдэж хоцорсон ђлдэц боржин цохио юм. Эрт цагт Тамир гол энэ цохионы урдуур урсаж байжээ. Голын хойд захын тэрхђђ хадад улаан хошуу урагшаа лав орсон хадан хошуу байсны урьд ђзђђр бол Архангай аймгийн Их Тамир сумын нутагт буй Тайхар чулуу болно.Тэр улаан хошууг Тамирын ус идэж элэгдђђлэн эвдээд одоо Тайхар чулууны хойгуур урсаж байна. Тайхар гэдэг ђгийг тђђхчид Энэтхэгийн /Санскрит/ тђрђђ буюу их багш гэсэн ђг гэдэг ба нутгийн зарим хуучцуул тэнд єртєєний тай байсан учраас гэр чулуу гэсэн ђг сунжраад Тайхар чулуу гэж нэрлэх болсон гэдэг. Ямарч болов Тай гђрђђр гэдэг ђгнээс гарсан нэр гэдэг ђнэнтэй юм. Энэ цохионд Тђрэг, Уйгур, Тђвд, Монгол, Манж, Хятад зэрэг эрт эдђгээгийн олон улс ђндэсний бичиг ђсэг бичсэн сийлсэн байдаг боловч он жил удаж хуучирч гадаад нєлєєнєєс элэгдэн их балархай болсноос гадна сђђлийн ђед саваагђй хђмђђс элдэв єнгийн будаг сэлтээр овог нэр он сар єдєр эрээчин бичиж энэхђђ хосгђй ховор тђђхийг бичээсийг баллан тђђхийн дурсгалын хайрлан хамгаалах хуулийг зєрчин тђђний учир утгийг улам тодорхойгђй болгож байгаа явдал тун зохисгђй зђйл юм. Энэхђђ голын хєндийд ганцаараа сђндэрлэн орших єнчин ганц цохио Тайхар чулуу бол газрын гадаргын хувьсалаар єєрчлєгдєн тогтож ђлдсэн байгалийн чухал ховор дурсгал, хђний эрт ђеийн бичиг ђсэгийн тђђхт дурсгал болох учир геологи, газарзђй, тђђхийн ухааны болон ард тђмний анхаарлыг эртнээс нааш татаж ирсэн. Аман зохиолын чанартай ђлгэр домог бђхий 16 м єндєр сонин сайхан цохио тул замд тохиолдсон хол ойрын хђмђђс сонирхон ђзэж сэтгэлээ сэргээдэг юм. /X.Л/ Тажмахал-Энэтхэг ресторан. Баянгол зочид буудалын 3 давхрын А байранд, Сђхбаатар дђђрэг, Чингис хааны єргєн чєлєє 5, Улаанбаатархот, Монгол улс. Утас: 311009, 99095062, И-мэйл: sahara@magicnet.mn Тал нуур. Баян-ѓлгий аймгийн Дэлђђн сумын нутагт 2577 м єндєрт байдаг. Тектоник мєстлийн гаралтай. Цэнгэг. 14.5 км урт. 4.3 км єргєн. Эргийн шугамын урт 32.6 км, гђнээрээ 9 м. Эзэлхђђн нь 110.6 сая м3. Хойт талаас нь Индэртийн нуруу, ємнє талаас нь Хульж, Сђзэгтэй зэрэг хур цаст уулс тулж ирэх ба цутгал голын адагт морены бєєрєг. Жижиг толгод. Олон хиргисђђр байдаг. Хур бороо гадаргийн урсацаар сэлбэгддэг. 418 км2 талбайгаас усждаг. Нуурт Чємєг,

217

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Сђзэгт, Хульж зэрэг арваад гол, горхи олон булаг цутгаж, Бор бургастын гол урсан гарч Сагсайн голд цутгадаг. Ёроолд нь лаг, наанги шавар, элс, хайрга тархаж гђехэн хэсгээр нь ногоон замаг ширэлдэн ургасан байдаг. Усны тунгалагшилт зундаа 3.5-4 м. Эрдэсжилт нь 269.2 мг/л. Химийн найрлагаараа гидрокарбонатын ангийн натрийн бђлэгт багтдаг. Усны шувуудаас гадна монгол хадран, шар нохой загас элбэг. /О.С/ Талын агуй. Сђхбаатар аймгийн Дарьганга сумын нутагт Шилийн богд уулнаас баруун хойш 14 км цагаан тал дээр оршино. Энэ агуй яг тал дээр орших учраас тђђнийг олох амаргђй ба тђђнд ороход эгц доошоо орно. Галт уулын хђрмэн чулууны зайд тогтсон сонин тогтоцтой нэн ђзэмжтэй ажээ. Талын агуй бол монгол оронд мэдэгдээд байгаа 200 гаруй агуйнуудаас хамгийн ђзэсгэлэнтэй нь юм гэж манай агуй судлаачид бичсэн. /X.Л/ Талын Богд. Дундговь аймгийн ѓлзийт сумын нутаг дахь завгийн усны хєндий. Модон овоотын говь, Аяга шанагийн хєндий, ѓєш манхны элсний хооронд оршдог 1253 м єндєр уул. Янгир ђзэгдэнэ. /О.С/ Талын дуу ХХК. Хаяг:СБД Баянгол зочид буудлын А-402 тоот, Утас:99160559 Талын Мэлтэс. Говь-Алтай аймгийн Цогт сумын нутагт Атас богд уулын євєрт оршдог баянбђрд. Хулан, хар сђђлт ан амьтантай. /О.С/ Талын Мэлтэсийн ухаа. Говь-Алтай аймгийн Цогт сумын нутгийн ємнєд захад, Монголын ємнєд хилийн орчимд байдаг. Хавтгай, хулан, хар сђђлт, зээртэй. /О.С/ Талын толгой. Говь-Алтай аймгийн нутаг дахь Хонь усны говийн зђђн хойт талд оршдог. 1586 м єндєр толгой. Их талын дунд онцгой байрлалтай, харууц ихтэй, хулантай. /О.С/ Талын толгойн хоолой. ѓмнєговь аймгийн Хан хонгор, Номгон сумдын заагт байдаг тал 40 км урт. Баруун хэсэг нь Улаан нуур хотгор бий. Цєлєрхєг хээрийн ургамалтай. Хулан, хар сђђлт, зээртэй. /О.С/ Талын улаан балгас. Талын улаан хайрхны урд бэлд буй Булган аймгийн Дашинчилэн сумын нутагт хятаны хотын суурь, эргэн тойрон дєрвєлжин хэрэмтэй дотроо хоѐр єргєн гудамжаар хуваагдсан олон барилгын ортой. /О.С/ Талын ухаагийн хадны зураг. Завхан аймагийн Баянхайрхан сумын талын ухаагийн Ац гэдэг газрын хаданд сийлсэн Хђрэл зэвсгийн ђеийн дурсгал. Арван янгир, цєєн аргалын дђрс зураг. /О.С/ Талын харын хєдєє. Ховд аймгийн Манхан суманд оршдог тал 25 км урт, 20 км єргєн. Талын дунд 1959 м єндєр. Талд хар уул онцгой ялгаран харагддаг. /О.С/ Талын хотгор. Увс аймгийн ѓмнєговь сумын нутагт Ховд голын дагуу 20-иод км ђргэлжилдэг тал. Нђђдлийн шувууд ихтэй. /О.С/ Талын шовгор. Говь-Алтай аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт оршдог. 1382 м уул. Содон байрлалтай, харууц ихтэй. /О.С/ Тальхын шандын рашаан. ѓмнєговь аймгийн Мандал-Овоо сумын нутагт оршдог. Ходоод гэдэс, дотрын ђрэвсэлтэй хђмђђс уудаг. Гидрокарбонат, хлорид, сульфат магни, кальцит тємрийн найрлагтай. /О.С/ Тамир алжаал тайлах тєв жуулчны бааз /Тус гермос ХХК/. УБ дахь хаяг:Баянзђрх дђђрэг,5-р хороо, Цэргийн госпиталийн хуучин амбулатори. Байршил: Нийслэлийн Налайх дђђрэг, Тэрэлжийн Ар хђђшийн ам,/Уб-Тэрэлжийн замаар 50км, Болор зуслангийн хажууд/, 344705 461473 99124587 99896573, Гэр:9, Ор:40 Тамир сервис ХХК. ЧД Т-ийн 1-р байр 512 тоот, Утас:99183253, 99156799 Тамирын гол. Хангай нуруунаас эх авч урсаад Орхонд нийлдэг гол. Хойд урд гэж хоѐр Тамир тэдгээрийн нийлсэн Тамир гээд гурван Тамирын гол гэдэг . Уг гол нь 280 км урт. /X.Л/ Тамирын улаан хушууны рашаан. Архангай аймгийн ѓгий нуур сумын нутагт оршдог. Гидрокарбонат, натри, кальци, магнийн болон сульфат, хлорид зэрэг найрлагтай. Амт, ђнэр, єнгєгђй тунгалаг. Дотрын євчинд уудаг. /О.С/

218

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Тамсаг булгийн суурин. Дорнод аймгийн Тамсаг Булгаас 7 км зайд оршдог. Неолитын ђеийн суурингийн буурь. Зууван, дєрвєлжин хэлбэртэй оройгоороо орж гардаг ђђдтэй. Газар сууцны ђлдэгдэл. Гал голомтын ором. Олон тєрлийн чулуун зэвсэг олдсон. Сууцны шалан дороос неолитын ђеийн хђний оршуулга гарсан. Оршуулгад дун, хясаа зђђлт, чулуун иртэй ясан хутга зэргийг дагалдуулжээ. Тэд мал аж ахуй, газар тариалан эрхэлж байсан бололтой. /О.С/ Тамсаг нуур. Дорнод аймгийн Халх гол сумын нутагт 650 м єндєрт оршдог. Эрдэстэй 0.7км урт, єргєнтєй. Эргийн шугамын урт 2.4км. Усны шувууд, цагаан зээрийн нђђдэл дайрч єнгєрдєг. /О.С/ Тамхилах ѐс. ёг ярианы эхлэл ђђсгэдэг. Угтаа хђндэтгэлийн илрэл. Ах настан хђмђђсийн амрыг эрж тамхилахыг эрхэмлэнэ. Монголчууд амар байна уу? гэж хєєрєг юмуу гаансаа зєрђђлэн хэт нутаг, хэрэг зоригоо мэдэлцдэг. Зогсоогоороо тамхилахийг зохисгђй гэж ђзнэ. /О.С/ Тамч нуур. Говь-Алтай аймгийн Тонхил сумын нутагт 2440 м єндєрт оршдог. Гадагш урсгалгђй 1.5 км урт. 1.0 км єргєн. Эргийн шугамын урт 3.6км. ёзэсгэлэнт хотгорт тогтжээ. /О.С/ Тамчийн даваа. Говь-Алтай аймгийн Тонхил, Бугат сумдыг холбосон замд Монгол Алтайн нуруугаар давдаг. 2581 м єндєр. Нарийн хавцлаар явах бэрхшээлтэй сђрлэг даваа. /О.С/ Тан улсын ђеийн хєшєє. Хар нђдэнгийн худгаас хойш 6 км явахад замын хажууд нэг босоо хєшєє дайралдах нь Тан улсын тђђхийн дурсгал юм. Хойшхиноо явтал Цохын худгийн дэнжээс хєдлєхийн ємнє жуулчдад алсаас харуулан тайлбарлах зђйлс нь: Тэрђђхэн баруун хойно харагдах улаан уулыг Баян-Улаан гэнэ. Тђђний баруун хойно Зааны хошуу гэдэг уул БаянУлаантай залгаа оршино. Том дєрвєлжин хэрмийг Улаан хэрэм гэнэ. Тђђний наана Дэрсний хэрэм бий. Энэ хоѐр хэрэм бол X зууны ђеийн єнєєх Кидан улсын туурь болно. Улаан хэрмийн наагуур баруун зђђнээ ђргэлжилсэн дэрстэй уудам хєндийг Шар тал гэнэ. Энэхђђ Шар тал дагуу тээрмийн чулуу цєєнгђй байдаг. Туул ихээхэн ђерлэх бђхэндээ энэхђђ Шар тал дђђрэн хальж, Баян-Улааны єврєєр баруун хойш урсан Борогчны Ухаагийн арын Их Цагаан нуурт цутгаад тэр нуураас зђђн хойш гарч Зааны хошуу, Баян-Улааны ар хєндийгєєр хойш гарч зђђн тийш урсаж Туулынхаа зђђн гар талаас Бор буланд нийлдэг. Энэ урт зам 70-80 км тойрох бєгєєд ђнэхээр сонирхолтой сайхан судлууштай нутаг юм. Зђђн хойно цэнхэртэн харагдах Заамар уулнаас нааш, Туулын баруун гар, цаад захад харагддаг хадат хар толгод уулыг Тємстийн хар гэнэ. Тємстийн хараас урагш Туулын баруун гар, зђђн захад Хунтайжийн балгас гэдэг зђђн хойноо Шороон Бумбагар гэж нэрлэдэг харуулын хиймэл толгойтой. Цагаан хэрэм бий. /X.Л/ Танай ХХК. СБД Спортын тєв ордон 313 тоот, Утас:99269590, 99164860, 319108, Факс:455741 И-мэйл: tanai.san@hotmail.com Танан ХХК. БЗД 13- хороолол 6-р хороо, Утас:99112828,95152828, Факс:460667 И-мэйл: Ts_choibal@mongolnet.mn Танан говь ХХК. ЧД Бага тойруу, Хангарьд ХХК-ы байр 308 тоот, Утас:99871111, info@tanangovi.mn, contact@tanangovi.mn Танилцах сурталчилгааны аялал жуулчлал. Аялал жуулчлалын хамтран ажиллагч тђнш байгууллагуудын хооронд зохион байгуулдагддаг аялал. Жуулчин илгээгч байгууллага нь зах зээлээ єргєтгєн, ђйлчлђђлэгчддээ шинэ бђтээгдэхђђн буюу шинэ аяллыг санал болгохын тулд тухайн зорих газар дах аялал жуулчлалын ђйлчилгээ, нєєц боломжийг танин мэдэх зорилгоор ийм аяллыг хийдэг. Аяллын явцад ђйлчлђђлэгчдэд санал болгох бђтээгдэхђђний хувилбарыг ђнэлэн дђгнэх, сонголт хийх, ирээдђйн аяллын хєтєлбєрт багтаах ђйлчилгээг бодитоор туршин ђзэх, шинэ бђтээгдэхђђнийг сурталчилах бэлтгэлийг хангах зэрэг олон талын ач холбогдолтой байдаг. /Х.А / Танилцуулга сурталчилгаа. Аялал жуулчлалын байгууллагын аливаа танилцуулга, сурталчилгаа бђтээгдэхђђн, ђйлчилгээг хэрэглэгч худалдан авагчдад хђргэх гол хэрэгсэл болдог. ѓнєєдєр Монголд аялал жуулчлалын байгууллагын танилцуулга сурталчилгаа нь ихээхэн орхигдож байгааг анхаарах цаг нь болсон бєгєєд дагнан судалж байгаа хђнгђй нарийн асуудал болсон. Одоогоор аялал жуулчлалын ђйл ажиллагаа эрхэлдэг 600 гаруй байгууллага бђртгэгдсэн боловч эдгээр байгууллагуудаас танилцуулга сурталчилгаа явуулж, идэвхитэй ђйл ажиллагаа эрхэлдэг 40 гаруй байгууллага байдаг. Аливаа аялал жуулчлалын байгууллага танилцуулга, сурталчилгаа

219

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

сайтай байх явдал тухайн зах зээл дээрээ оршин тогтнох, амжилт олохын гол ђндэс болдог. Аялал жуулчлалын салбарын танилцуулга, сурталчилгаа бусад салбарын танилцуулга сурталчилгааг бодвол биет бус шинж чанартай, єндєр зардал шаарддаг, байнга хувьсан єєрчлєгдєж, чанаржиж байх ѐстой. Бусад салбаруудын танилцуулга сурталчилгаа ихэвчлэн дотооддоо чиглэсэн шинжтэй байдаг бол аялал жуулчлалын байгууллагын реклам, сурталчилгаа гадаад зах зээл рђђ бђр цаашлаад тив алгассан, єєр улс орны хэрэглэгч, худалдан авагчдад чиглэсэн байдаг. Мєн бусад салбарын танилцуулга сурталчилгаанаас илђђ єргєн мэдээлэл, орон зай хамаарсан байдаг. Аялал жуучлалын байгууллагын сурталчилгаа нь доорх хэлбэрээр явагддаг.

1.Хэвлэмэл танилцуулга;

5.Интернет танилцуулга;

2.Радио танилцуулга; тэмцээн, хєгжмийн наадмууд;

6.Олон улсын чанартай ђзэсгэлэн яармаг, уралдаан

3.Сонин хэвлэлийн танилцуулга; 7.Тухайн улсын соѐлын єдрђђд; 4.Телевизийн танилцуулга;

8.Ирсэн жуулчны сэтгэгдэл.

Аялал жуулчлалын байгууллагын танилцуулга доорх шаардлагыг хангасан байх ѐстой.ёђнд: - ѓєрийн улс орны байгалийн сайхан, тђђх соѐлын ђнэт ђзмэр, дурсгалууд, улс ђндэснийхээ аж ахуй, соѐл, зан заншил зэргийг тусгасан - Амьд эффект, дуу чимээтэй /интернет, телевиз, радио танилцуулгын хувьд / жуулчны хђссэн бђх мэдээлэл орсон.

- Бодитой байх ѐстой. Энэ нь бодит байдал орчинтойгоо нийцдэг байх. ѓнєєдєр манай жуулчны байгууллагуудын рекламанд дутагддаг гол зђйл бол бодит байдал юм. Эдгээрээс гадна тухайн танилцуулга нь єнгє ђзэмж, дизайн, чанар дээд зэргийн байх ѐстой. Монголын аялал жуулчлалын байгууллагууд бараг бђгдээрээ єєрийн хђлээн авч буй жуулчдаасаа судалгаа авдаг нь сайшаалтай хэрэг боловч, ђђнийгээ судлан танилцуулга сурталчилгаандаа анхаарал тавихгђй байгаа нь бодууштай анхаарууштай зђйл юм гэж манай нэгэн судлаач онцлон бичжээ. /Х.Л/ Танин мэдэхђйн аялагчид. Эдгээр жуулчид єєрсдийн мэдлэг боловсролоо дээшлђђлж, шинийг танин мэдэх хђсэл зорилготой. Энд гурван салбар бђлгийг тодруулж болно: нэгдђгээрт, аяллын хєтєлбєрт заасан газруудаар аялдаг, хоѐрдугаарт, нийтээр хђлээн зєвшєєрсєн дурсгалт газрууд, ийм газруудын уур амьсгалыг тодорхой хэмжээгээр мэдэрч болдог газруудаар аялдаг, гуравдугаарт, нийгэм, соѐл, шинжлэх ухааны шинжтэй сонирхол давамгайлсан аялагчид тус тус байна. /Д.Г/ Танин мэдэхђйн аялал жуулчлал. Тодорхой хєтєлбєрєєр тђђх, соѐлын дурсгалт газрууд, байгалийн сонин хачин зђйлс ђзэх зэрэг танин мэдэхђйн зорилгоор хийх аялал. Танин мэдэхђйн аялал нь 2 тєрєл байдаг. ёђнд: Суурин аялал /нэг хот, жуулчны тєвєєр аялах/; маршрутын аялал /хэд хэдэн хот, жуулчны тєвєєр аялах/. Танин мэдэхђйн аялал жуулчлалын онцлог нь танин мэдэхђйн ба соѐлын арга хэмжээний єргєн хєтєлбєртэй байдаг. /Х.А/ Танин мэдэхђйн аялал жуулчлалын бђс. Байгалийн болон тђђх соѐлын дурсгалт газруудтай танилцах тойрон аялал зохион байгуулах, судалгаа шинжилгээний ажил хийх зориулалтаар ашигладаг газар нутаг. /Х.А/ Танин мэдэхђйн тойрон аялал. Хэд хэдэн тойрон аялалаас бђрддэг ба гол тєлєв хоттой танилцах тойрон аялалаар эхэлдэг. Жуулчид энэ ђед аялал жуулчлалын тђђх дурсгалын тухай ерєнхий тєсєєллийг олж авдаг ба тэдгээр нэг бђрийн тухай тодорхой мэдээллийг олж авдаг. Хотын тойрон аяллын чацуу хєтєлбєрт аялал жуулчлалын сонирхолтой объектуудыг ђзэхийг тусгасан байх ѐстой: музей, дђрслэх урлагийн музей, тђђхийн хєшєє, сђм хийдийн цогцолбор гэх мэт. Тэдгээрийн жагсаалт ба тоо нь хотод ђзђђлж харуулах объектуудаас хамаардаг. Жуулчдад аль болохоор сонирхолтой байх ђђднээс тойрон аяллыг сонгох шаардлгатай. Мєн энэ хугацаанд бђх єдрђђдийг тойрон аяллын арга хэмжээгээр дђђргэхээс зайлсхийхийг зєвлєдєг. Жуулчдад бие даан идэвхтэй байх чєлєєт цаг дутагддаг. Мєн аялалын єртгийг олон тооны тойрон аялал

220

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

нь єндєр болгодог. ёзђђлэх объект цєєнтэй хотод хотоорх тойрон аялалаар хязгаарлаж болно. /Д.Г/

Тараг. ѓрмийг ялгаж сђђгээр нь тараг бђрнэ. Таргыг исгэхдээ болсон сђђнд хєрєнгє хийгээд халтал нь байнга самарч халуун бђлээн болохоор нь тараг бђрэх савандаа хийж битђђлж тавина. Нэгэн зђйл цагаан идээ. ђнээ ямааны сђђг бђлээтгэж /37таргаар /1Тараг бђрэлдэх явцад сђђний хђчилийн бичил биетэн нь ялзруулагч болон євчин ђђсгэгч нянг устгах эсрэг бодис бий болгож шђвтэн хђчил. Витаминаар баяжуулж исгэлэн сайхан амт. ђнэртэй болгоно. Ардын эмнэлэгт ходоод гэдэсний хямрал, элэг цєсний гэм, элдэв хордлого 3% байдаг. Жуулчид, аялагчдад хонины тараг идђђлэхээс сэргийлнэ. /Т.Б/ Тарвага агнах аяллын журмаас. Цагаан тарвага агнагдвал цагаан аав ангаа хайрлалаа, морин тарвага агнагдвал одоо их тарвага агнагдах боллоо гэж бэлэгшээдэг байна. Цагаан тарваганы арьсыг тулмалж євчин илдээд анд явахдаа арьсаа сэгсэрч унасан ђсний тоогоор ан хайрлах болтугай гэж бэлэгдээд гардаг байна. Ангийн арьсыг тђлдэггђйн учир нь байгаль дэлхийд тђлэнхий ђнэр гаргахгђй цэвэр ариун байхаас гадна агнасан ангийн цус ялгадасыг бђх зђйлийг ил хаядаггђй байжээ. Сђђлийн ђед тарвагыг хђмђђс их агнах сонирхол нэмэгдлээ. Тарвага нь манай эх орны нэгдђгээр зэргийн экспортын ан билээ. Ийм учраас тарвагыг хуулийн хугацаанд агнаж бэлтгэлийн тєлєвлєгєєг биелђђлэхээс гадна эмх замбараагђй хэтрђђлэн агнаж нєєцийг нь багасгаж болохгђй. Ахмад анчид мэргэн сайн буу байлаа гээд дайралдсан ангаа хамаагђй бууддаггђй. ѓєрийн зорилготой ангаа л бууддаг байжээ. ёеийн ђед уламжлагдсан ан агнах, хамгаалах єв уламжлал, ѐс заншил нь бидний оюун санааг тэтгэх хєдєлмєрлєх сурах бололцоог нэмэгдђђлэх ангаа хамгаалах идэвхтэй хэлбэр болон хєгжих ѐстой билээ. /X.Л/ Тарваган Дахын овоо. Монгол улсын зђђн хойт зах ОХУ, БНХАУ-тай хиллэдэг цэг 645 м єндєр. /О.С/ Тарваган тахал. Хєл хориот, гамшигт євчин. Тахлын нянгаар хєллєж ђђсдэг. Байгалын голомтоос євчтєй амьтан /тарвага, зурам, хулгана гм/ -аас бђђрэг, бєєсєєр эсвэл агаар дуслын замаар халдварладаг. Уушги, булчирхайн хэлбэрээр илэрдэг. Аялал жуулчлалыг тарваган тахлын голомттой газраас холуур явуулна. /О.С/ Тарвагатай. Хангайн голын нурууны ар хажуугаас эх авч Идэр голд цутгадаг. Тэгшийн голын эх, урт нь Дунд-эхийн голын бэлчир хђртэл 25км. Ой мод, ан амьтан, ангийн шувуу, жимс ихтэй уулсын хєндийгєєр урсана. /О.С/ Тарвагтайн гол. Булган аймгийн Хангайн нурууны араас эх авч Эгийн голд цутгадаг. Урт нь 100 км гаруй. Ай савын талбай 1346 км2, тђђнд Хужир, Тємрєн, Улиастай, Бургалдай, Бургаст, Хавчираанга, Шивэрт зэрэг гол цутгадаг. Загас ихтэй. /О.С/ Тарвагтайн нуруу. Завхан, Архангай, Хєвсгєл аймгийн заагт оршдог Хангайн нурууны салбар 3238 м єндєр /содвом/ нуруу. Урт нь 150 км. Анх тєрмєлийн хожуу ђе пермь. Нђђрсний галавын хожуу ђеийн тунамал, бялхмал, шургамал, чулуулгаас тогтсон. Уулын ар єврєєс олон горхи эх авч урсдаг. Буга, зэрлэг гахай, бор гєрєєс, шилђђс, чоно, ђнэг, хярс зэрэг ан амьтантай. Хур, сойр, ятуу г.м. шувуутай. /О.С/ Тарвагатайн нуруу БЦГ. Архангай аймгийн Цахир, Завхан аймгийн Алдархаан, Идэр, Булнай, Их уул сумдын нутаг дэвсгэрт орших Тарвагатайн нурууны 525440 га талбайг УИХ-ын 2000 оны 29 дђгээр тогтоолоор улсын тусгай хамгаалалтад авсан. Монгол орны хамгийн том гол болох Сэлэнгэ мєрний урсгалын эх, ус хагалбарын муж болдог. Тђђх соѐлын дурсгал, байгалийн ђзэсгэлэнт байдал цогцолсон, амралт сувилал, аялал жуулчлал хєгжђђлэх боломжтой нутаг юм. /Х.А/ Тарган нуур. Хєвсгєл аймгийн Ренчинлхђмбэ сумын нутагт оршдог. 1.0км. урт, 0.9 км єргєн, эргийн шугамын урт 40км. Загас ихтэй. /О.С/

221

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Тарган тал. Дорнод аймгийн Матад сумын урд захад улсын хил дагуу 50-55 км ђргэлжилдэг. Хээрийн ургамалтай. Цагаан зээртэй. /О.С/ Тардагийн тал. Хэнтийн аймгийн ѓмнєдэлгэр, Жаргалант сумдын заагт Мєрєн голын эхэнд байдаг. Талархаг хєндий ойт хээр. Хээрийн ургамалтай. 35-40 км урт, 5-15 км єргєн. Айл, мал ихтэй. /О.С/ Тариат тал. Завхан аймгийн Сонгино, Увс аймгийн Зђђн Хангай сумдын нутагт оршдог. Хээрийн хєрс ургамалтай. Хээрийн шувуу, тарвага элбэг. Айл, малын нягтшил ихтэй нутаг. /О.С/ Тариатын гэрэлт хєшєє. Архангай аймгийн Тариат сумын Тэрхийн голын бэлчир Долоон мод хэмээх газар олдсон Орхон, Енисейн бичээстэй том гэрэлт хєшєє. Одоо Улаанбаатарт ШУА-ын Тђђхийн хђрээлэнгийн санд хадгалаастай байдаг. /О.С/ Тариат сумын нутагт буй жуулчлалын маршрут. Хорго, Тэрхийн цагаан нуур,Тариатын хђрээ, Шар нохойн зоо, Чулуут гол зэрэг жуулчдын харааг булаах арвин объект энд байдаг. Тус суманд ђхэр, хонин сђрэг голлох байр эзлэхийн дараа адуу, ямаан сђрэг орно. Их уулархаг нутагт орших учир тэмээн сђрэг ђгђй юм. ёхэр сђргийн дотроос сарлаг, хайнаг голлоно.1978 онд тђмэн ђхэртэй болж улсаас агар хувин хђндэт диплом зэргээр шагнуулсан сум нэгдэл болно. Баруун талын бђх аймгийн машин тээврийн гол их зам энэ сумын тєвєєр дайрах болсон учир єдєр шєнє машин цувах тул бензин тосны газар орон нутгийн агаарын шуудан, суудлын тээврийн нисэх онгоцны буудал, хадатын рашаан, дотоод гадаадын жуулчдын тойрон аялах замнал зэрэг маш их зам хєлийн газар болон хєгжиж байгаа сум болно. /X.Л/ Тариф. ёйлчилгээ ашигласан тєлбєрийн хєнгєлєлт эсвэл тєлбєрийн ђнийн систем. /Д.Г/ Тарна гол. ѓвєрхангай аймгийн Уст уулнаас эх авч Булган аймгийн нутагт Хар бухын голд цутгадаг. Урт нь 110км, ай савын талбай 1310км. Тарнын хєндийд жуулчны баазууд бий. /О.С/ Тарс гол. Их Хэнтийн нуруунаас эх авч Онон голд цутгадаг Дээд, дунд, доод гурван Тарсын Дунд Тарс нь хамгийн том бєгєєд урт нь 30 км. ёзэсгэлэнт байгальтай, рашаантай. /О.С/ Тарсын рашаан. Хэнтий аймгийн Батширээт сумын нутагт оршдог. Хлорид, сульфат, гидрокарбонат, кальци, натри, магнийн найрлагтай. 2-3 центийн тємєртэй. Эсгэлэн амттай, єнгєгђй тунгалаг. Ходоод, гэдэс дотор, элэг цєс, цус багадсан г.м. євчинд сайн. /О.С/ Тасын суудал. Ховд аймгийн Алтай, ёенч сумдын заагт оршдог. 1782 м єндєр шовх уул. Урт нь 5 км. Онцлог тогтоцтой. /О.С/ Татаас /subsidy/. Хэрэглэгч болон ђйлдвэрлэгчдэд зориулж улсын тєсвєєс олгодог шууд ба шууд бус мєнгєн тєлбєр. Шууд бус татаасд тєрийн мэдэлд байдаг байгууллагуудын бђтээгдэхђђний ђнийг бага байлгахад чиглэгдсэн татаас хамаардаг /цахилгаан станц, автобус бааз/ /X.Л/ Татал гол. ѓвєрхангай аймгийн Баруун баян улаан сумын нутагт оршино. Палеонтологийн олдвор газар. Америкийн байгалын тђђхийн музейн шинжилгээний анги анх судалсан. Геологийн нас нь дунд-дээд олигоцен. Мэрэгч, шавьж идэштэн, зараа, буга, хивэгч салаа болон битђђ туурайтан, махан идэштэн, хєхтєн мєн хуурай газарын зєєлєн биетэн г.м. эртний амьтны олдвортой. ёђнтэй ижил насны олдвор Шанд гол, Их Аргалантын нуруу, Мэнхэн тээг, Бэгэр, Хатан хайрхан, Цахир, Шђнхт. г.м. олдвор газар бий. /О.С/ Татан буулгах /liqidate/. ѓр тєлбєрийг барагдуулах албадан зохицуулалт. ѓєрєєр хэлбэл бизнесийг хаах ђйл явц. /X.Л/ Татвар /tax/. Улсын тєсвийн орлогыг бђрдђђлэх зорилгоор хувь хђн, бизнесийн байгууллагын заавал тєлєх тєлбєр.Татвар нь 3 зориулалттай байдаг: 1/улсын санхђђгийн-тєсєв бђрдђђлэх ђндсэн эх ђђсвэр; 2/дахин хуваарилах-орлого тэнцђђлэх хэрэгсэл; 3/зохицуулах-тєрєєс эдийн засагт нєлєєлєх хэрэгсэл. /X.Л/ Татвар. Хууль тогтоомжын дагуу аж ахуйн нэгж, байгууллагын орлого, эд хєрєнгє, бараа, ажил ђйлчилгээнд тодорхой хугацаанд тогтоосон хувь хэмжээгээр ноогдуулж хариу тєлбєргђйгээр улс, орон нутгийн тєсєвт оруулж байгаа мєнгєн хєрєнгє. Хуулийн дагуу татвар ноогдох орлого, тодорхой эд хєрєнгє бђхий эсвэл эд хєрєнгє эзэмшин ашиглаж байгаа иргэн, аж ахуйн

222

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

нэгж, байгууллага, татвар тєлєгч байна. Татвар ноогдох зђйлд орлого, эд хєрєнгє, бараа, ажил, ђйлчилгээ, тодорхой эрх газар байгалийн баялаг, ашигт малтмалийн нєєц хамаарна. /Х.А/ Тахиат. Дорноговь аймгийн Улаанбадрах сумын хойт хэсэгт Зђђнбаянгаас 30км зайд оршдог.

936м єндєр толгой. Талд холоос ђзэгддэг, харууц ихтэй. /О.С/ Тахилгат нуур. Дундговь аймгийн Дэлгэрхангай сумын нутагт 1290 м єндєрт оршдог. Шорвог.

24км урт 0.8км єргєн. Эргийн шугамын урт 5.4км урт. Дэргэдэх толгойг тахиж байжээ. /О.С/ Тахилт уул. Булган аймгийн зђђн хойно байдаг. 1859м єндєр Хар буяны нурууны ноѐн оргил. Уулын ар єврєєс Хужирт голын цутгалууд эх авч урсдаг. Буга, бор гєрєєс, гахай г.м. ан амьтадтай. Алаг євс-хиаг, хялганат, шинэс, хусан ойтой. /О.С/ Тахилт нуур Завхан аймгийн Нємрєг сумын тєвєєс урагш 15 км зайд 1842 м єндєрт оршдог. Тектоник гаралтай 2.9 км урт, 2.1 км єргєн, эргийн шугамын урт 9.4 км. Усны гђн 2м-с ђл хэтэрнэ. 110 км2 талбайгаас усжих ба хур бороо, гђний усаар сэлбэгддэг. Хэд хэдэн булгаас гадна хуртай ђед Улаагчин голын нэг салаа нуурт цутгадаг. /О.С/ Тахилт нуур. Увс аймгийн ѓвєрхангай сумын тєвєєс урагш 40 км зайд, 1369 м єндєрт, 2.9 км урт, 2.1 км єргєн, эргийн шугамын урт 7.6км. Орчин нь намагжиж зэгс ургасан, усны эрдэсжилт 281.87г/л. Хлорт натри, сульфат, магни, хлорт магни зонхилно. Хур бороо хурын усаар сэлбэгддэг. Давсны нєєцтэй. Хђнсний хэрэгцээ, малын тэжээлд орон нутгийн чанартай ашиглах ба ѐроолын лаг шаврыг эмчилгээнд хэрэглэдэг. /О.С/ Тахилт єндєр. Говь-Алтай аймгийн Алтай сумын нутагт оршдог. 1994 м єндєр уул. Тахидаг байв. Харууц ихтэй. /О.С/ Тахилын усны суурин Дундговь аймгийн Дорнод зах Их газрын чулууны баруун хойно байдаг дундад зууны ђеийн дурсгал. /О.С/ Тахийн ус. Баянхонгор аймгийн Богд сумын нутагт 1230 м єндєрт оршдог. Шорвог нуур 1.7 км урт, 0.7км єргєн, эргийн шугамын урт 3.8км. 1930-аад он хђртэл тахьтай байжээ. /О.С/ Тахийн ус. Ховд аймгийн Алтай сумын нутаг дахь Баруун хуурайн хотгорын зђђн тєгсгєлд Барлагийн голын адагт Хужир мараат хотост оршдог баян бђрд. 1950-иад он хђртэл тахь элбэг байв. /О.С/ Тахийн усны хяр. Ховд аймгийн Алтай сумын нутагт Говийн их дархан газрын ―Б‖ хэсэгт оршдог 1300 гаруй м єндєр уул урт нь 3км. 1940-єєд он хђртэл тахь элбэг байжээ. /О.С/ Тахийн шар. Ховд аймгийн Алтай, ёенч сум, Говь-Алтай аймгийн Тонхил сумдын ємнєд хэссэгт Д.У–н 33 27 . У.ѓ-н 93 27 солбилцолд оршдог. 2725 м єндєр нуруу. Урт нь 100 гаруй км, єргєн нь 40 гаруй км. Девон галавын хожуу ђеийн хувирмал шаварлаг занар, билђђн занар, шохойн чулуу, цахиуржсан элсэн чулуутай. 1940-єєд он хђртэл тахийн гол нутаг байв. /О.С/ Тахь. Адууны тєрлийн зђйл. Зэрлэг адуу. Биеийн урт 230см сэрвээгээрээ 130см єндєр. Жин 300кг. Бидэртэй, халиун хонгор зђстэй. Монголын унаган амьтан. 1970-д оныг хђртэл Алтайн цаад говь, Тахийн шар нуруунд нутагласан байгаад хђний нєлєєгєєр устсан гэж ђздэг. Зарим улс орны амьтны хђрээлэнд цєєхєн цэвэр цусны тахь байдгаас 1992 онд Монголд авчирч Хустайн нуруу, Хомын тал, Биж голд нутагшуулсан. Монгол тахийн адуунаас ялгагдах гол онцлог нь толгой том, зђс нэг, хромсом 2-р илђђ, суган доороо судалтай, дэл ургадаггђй./О.С/ Ташаагийн тал. /Давст/ Тєв аймгийн Эрдэнэсант, Дэлгэрхаан сумдын нутгийг дамнасан 40-д км урт ђргэлжилдэг айл мал ихтэй нутаг. /О.С/ Ташуур. Морь, мал гуядах хэрэгсэл. Монголчуудын ташуурыг зориулалтаар нь хурдан морины, унаа морины, гоѐлын гэж ялгахаас гадна хийсэн зђйлээр нь хулсан, яргай, бургасан, зандан, суран гэж ялгадаг. Хурдан юмуу унаа морины ташуур нь 20-25см урттай барих талдаа сураар хийсэн сагалдаргатай, нєгєє талдаа 5-10 см орчим суртай байдаг. Тэнзэн ташуур нь 1-2 м урттай ясан, булигааран тоногтой байдаг. Хурдан морины ташуурыг ихэвчлэн бургас, зээрийн шилбэ зэргээр хийдэг. Жуулчдад ташуур хэрэглђђлэх нь зохимжгђй. /О.С/

223

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Терра ХХК. ЧД 1-р 40 мэйл:gugus@magicnet.mn

мянгат

3-р

байр

25

тоот,

Утас:99114824,

99190678,

И-

Тетра эд групп ХХК. ХБГД Газар зохион байгуулалтын албаны газар 101, 102, 103 тоот, Утас:360105, 362238 Техник эдийн засгийн ђндэслэл /feasibility/. Тєслийн ђр ашиг болон тооцоог хийгээгђй, єєрєєр хэлбэл санхђђгийн ђзђђлэлтђђдийг боловсруулаагђй зургуудын цуглуулга. Зарим орнуудад техник эдийн засгийн ђндэслэлийг бизнес тєлєвлєгєєний гол шинжилгээ гэж ђздэг. /Х.Л/ Технологийн карт. Карт нь хоолны жор, технологи, гарц, бэлэн хоол бђтээгдэхђђний шинж байдаг. Технологийн бђдђђвч, фото зураг, илчлэг, тэжээллэг, чанар зэрэг тухайн хоол бђтээгдэхђђн ђйлдвэрлэл борлуулалттай холбогдох бђхий л мэдээллийг агуулсан тогоочийн лавлах материал юм. Ерєнхий цэсэнд бичигдсэн єєрийн ђйлдвэрлэлийн бђх бђтээгдэхђђн технологийн карттай байна. Технологийн карт нь тухайн хоолны газрын єєрийн ђйлдвэрлэлийн бђтээгдэхђђний дотоодод мєрдєх стандартын ђђргийг гђйцэтгэх ба хоолны жор технологийг ђндэслэн зохих журмын дагуу бичилт хийж баталгаажуулна. /Т.Б/ Товхон хан. Сэлэнгэ аймгийн Цагааннуур, Сант сумдын заагт Сэлэнгэ мєрнєєс эгц хойш 10 гаруй км зайд оршдог. 1604 м єндєр сєнємєл галт уул. Буга, бор гєрєєс, зэрлэг гахай, чонотой. Тахидаг байжээ. /О.С/ Товхон ханы рашаан. Сэлэнгэ аймгийн Зэлтэр сумын нутаг сульфат хлорид, магни, кальци, натри зэрэг найрлагатай. Нђђрсхђчлийн хий багатай, ђнэр, амт, єнгєгђй тунгалаг гэдэс дотрын євчинд уудаг. /О.С/ Тоглохын тал. Архангай аймгийн ѓгийнуур сумын нутагт 1300-1400 м єндєрт оршдог. Урт нь 36 км, єргєн нь 15-16 км, нийт талбай нь 672 км2. Олон горхи цєєрємтэй, тємрийн хђдрийн ордтой, улиас бургасан тєгєлтєй, бэлчээрийн євслєг ургамлаар баян. /О.С/ Тогоо нуур. Увс аймгийн Завхан сумын нутаг дахь Завхан голын баруун эрэг 1056 м єндєрт оршдог. Шорвог, 14 км урт, 0.9 км єргєн, эргийн шугамын урт 4.0 км. Усны шувууд цуглана. /О.С/ Тогоруу. Тогорууны багийн євєг дэлхийд 5 тєрєл 15 зђйл тархсанаас Монголд цагаан тогоруу, алаг тогоруу, хар тогоруу, хархираа тогоруу, цэн тогоруу, євєгт тогоруу гэж 2 тєрєл 6 зђйл нђђдэллэн ирдгээс сђђлийн 3 зђйл нь єндєглєн зусдаг, цэн тогоруу нь Монголын ―Улаан номд‖д бђртгэгдсэн. Японы жуулчид тогоруу их сонирхдог. /О.С/ Тогосын буган хєшєє. Хєвсгєл аймгийн Ренчинлхђмбэ сумын нутагт буй хђрэл ба тємєр зэвсгийн тђрђђ ђеийн дурсгал буган хєшєє. Тэхийн хєшєє гэж нэрлэх нь элбэг. /О.С/ Тогтвортой хєгжил. Байгаль, нийгмийн аль ч тђвшний, ямар ч тєвєгтэй системийн хєгжлийг хангахдаа тђђний аюулгђй байдлыг хадгалж, єнєєгийн болон хойч ђеийнхээ ―амьдралын чанар‖-ыг хэвийн тђвшинд байлгах ђйл явцыг хэлнэ. /Х.А/ Тогтвортой аялал жуулчлал. Аялал жуулчлалыг хђрээлэн буй орчинд сєрєг нєлєєгђйгээр хєгжђђлж, орон нутгийн болон иргэдийн эдийн засаг, нийгэм-соѐлын хєгжлийг дэмжихэд чиглђђлнэ. Тогтвортой аялал жуулчлалын хєгжил нь єнєєгийн жуулчдын хэрэгцээг хангахдаа ирээдђйн боломжуудыг нэмэгдђђлэх хадгалах явдал юм. /Х.А / Тогтвортой хєгжих боломж. Байгаль, газар зђй, нийгэм–соѐлын болон хђрээлэн буй орчны нєєцђђдээр дамжуулан аялал жуулчлалын зах зээл дээрхи єрсєлдєх чадварыг дэмжих бђс нутгийн чадвар юм. /Х.А/ Тогтоогийн буган хєшєє. Булган аймгийн Хишиг-ѓндєр сумын урд хэсэгт байдаг. /О.С/ Тогтохын шилийн дурсгал. Увс аймгийн Наранбулаг сумын Тогтохын шилний ар руу орсон Хэцђђгийн ам, Тђргэний ам, Яргайтын аманд хђрэл зэвсгийн ђеийн, XIII зууны ђеийн Монголчуудын ђе хђртэлх тђђхийн ђеийн дурсгалууд, дугуй чулуун далантай гадуураа хђрээ хашлага бђхий булш, хиргисђђр, дєрвєн буландаа хєшєєтэй хашлага бђхий нийт 200 орчим булш. /О.С/ Тод Тана ХХК. БЗД 1-р хороо 12-р хороолол 28-36 тоот, Утас:450645

224

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Тойлбо. Сэлэнгэ аймгийн Хушаат, Сант сумдын заагт Амарбаясгалант хийдээс зђђн хойно 10 орчим км зайд Бђрэнгийн нурууг давдаг, 1226 м єндєр даваа. Буга, гахай, чоно, бор гєрєєс, баавгай г.м. ан амьтадтай. Нарс, шинэс, хуш, хус бђхий холимог ойтой. /О.С/ Тойлогт жуулчны бааз / Хєвсгєл жуулчин ХХК/. УБ дахь хаяг: Баянзђрх дђђрэг Их тойруу, Хєвсгєл трэвел тєв. Орон нутаг дахь байршил: Хєвсгєл аймгийн Хатгал тосгон,Хєвсгєл нуурын баруун эрэгт Тойлогтын нуурын дэргэд,/УБ-840км, Аймгийн тєвєєс 140км, Хатгалаас Жанхайн даваагаар 40км/, 460368 460367, info@huvsgultravel.com, Гэр:20, Ор:82 Тойн гол. Хєвсгєл аймгийн Тойн, Жинст уулнаас эх авч Хєвсгєл нуурт цутгадаг. Урт нь 47 км, ай савын талбай 80 км2. Маш ђзэсгэлэнт хєндийгєєр урсана. /О.С/ Тойром. Хэдэн м2-с хэдэн арван км2 талбай бђхий нуур байж байгаад хатаж ширгэсэн шаварлаг хєрстєй газар. ѓмнєд болон Дундад Ази, Монгол, Хойт Америк болон Австралид байдаг. Усны шувууд цуглах гол газар болдог. /О.С/ Тойром Билгэх шанд. Баянхонгор аймгийн Шинэжинст сумын ємнєд хэсэгт Сэгс Цагаан Богд уулын зђђн залгаа Нам хярын ард оршдог. Зэгсэн шугуйтай, чихэр євс их ургадаг. Хулан, хар сђђлт усанд ирдэг. /О.С/ Тойрон аялагч. Зорчин очсон улсдаа хонохгђйгээр, 24 цагаас бага хугацаанд тєлбєртэй ђйл ажиллагаа эрхлэхгђйгээр эрђђлжђђлэх, танин мэдэхђйн, ажил мэргэжлийн, биеийн тамир спортын, шашин шђтлэгийн ба бусад зорилгоор тђр байрлах улсад /газарт/ очиж байгаа иргэн. /Д.Г/ Тойрон аялал. Хамт олноороо музей, дурсгалт газрууд, ђзэсгэлэн зэргийг ђзэж сонирхох, боловсролын, шинжлэх ухааны, биеийн тамир спортын эсвэл зугаа цэнгэлийн зорилготойгоор аялах, зугаалах. /Д.Г/ Тойрон аяллын ђйлчилгээ. Тойрон аяллын ђйлчилгээний хєтєлбєрийг боловсруулах ба нэвтрђђлэх эсвэл бие даасан тойрон аялал, тойрон аялалыг зохион байгуулах ба явуулахыг агуулсан жуулчид тойрон аялагчдын танин мэдэхђйн сонирхолыг хангахад чиглэгдсэн жуулчны ђйлчилгээ. /Д.Г/ Тойрон аяллын товчоо. 1.Жуулчид, оюутан сурагчид хђн амын бусад давхаргад зориулан тойрон аяллын ђйлчилгээ зохион байгуулах ђндсэн ђђрэгтэй бие даасан аж ахуйг субьект.

2.Тойрон аялал зохион байгуулдаг музей салбар нэгж. /Х.А/ Тойрон аяллын объект. Тойрон аялагчдын сонирхолыг татдаг, танин мэдэхђйн ач холбогдол бђхий байгаль, тђђх, соѐлын дурсгалт зђйлс. /Х.А/ Тойрог хэлбэрийн маршрут. Ирсэн газар нутаг, улсаар тойрч аялах маршрут. Ирсэн цэг нь єєрчлєгдєхгђй. Тухайлбал: Улаанбаатар–Зоргол хайрхан–Бага Газрын чулуу-Ёлын ам–Онгийн хийд–Хархорин-Улаанбаатар /Х.А/ Тойрон аялагчдын бђлэг Хєтєч тайлбарлагчийг дагалдан байгаль, соѐлын тодорхой объектыг ђзэх зорилгоор нэгдсэн хђмђђс. Тойрон аялагчдын бђлгийг: холимог бђрэлдэхђђнтэй, ижил сонирхолын, тусгай сонирхолоор нэгдсэн бђлэг гэж хуваадаг. /Х.А/ Токио зочид буудал. Монгол, Улаанбаатар, Баянгол дђђрэг, 20-р хороо, Энхтайвны єргєн чєлєє. Утас: 636263, Факс: 976-11-635544, И-мэйл: tokyohotel@mongolnet.mn Толбо гол. Баян-ѓлгий аймаг дахь Монгол Алтайн Хаш уулнаас эх авч Толбо нуурт цутгадаг, урт нь 50 км, ай савын талбай 1205 км2. Айл малын нягтжил ихтэй нутаг. /О.С/ Толбо нуур. Баян-ѓлгий аймгийн Толбо сумын нутагт 2079 м єндєрт оршдог. Цэнгэг, 21 км урт, 7 км єргєн, эргийн шугамын урт 62 км, гђнээрээ 12м, нуурын ємнє талаас хэд хэдэн хадан хясаа, ойг тђрж олон олон булан тохой ђђсгэдэг, усны хагалбар уулс ойр оршдог тул ус хураах талбай багатай. Уулын хур цас мєснєєс эх авсан Толбо, Бургат зэрэг гол нуурт цутгаж нуураас ємнє гол урсаж гардаг. 10-р сарын сђђлчээс 5-р сар хђртэл хєлддєг тунгалаг шилт зул 2-2.5 м, євєл 5-6 м орчим, усны эрдэсжилт 0.66-0.67г/л, химийн найрлагаар гидрокарбонатын ангид багтдаг. Нуурын ѐроолд хђхэр устєрєгч бђхий саарал бараан лаг шавар, эрэг хєвєє орчмоор нь том мєхлєгт элс, нураг чулуу тархсан байдаг. Усны шувуу, загас элбэг. /О.С/

225

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Толбо нуурын хориглолт. 1921онд Монголын баруун хязгаарыг цагаантнаас чєлєєлхийн тєлєє Ардын журамт цэрэг ба Улаан армийн ангиудын хийсэн зэвсэгт тэмцлийн гол ђе шатны нэг. Ардын журамт цэргийн тєлєєлєгчид /Ц.Хасбаатар, Ц.Дамбадорж/ баруун хязгаарт цэрэг элсђђлэн Зєвлєлтийн 5-р армийн тусгай отрядтай /К.К.Байкалов/ хамтран Толбо нуурын баруун хєндийд цагаантны хђчийг Саруул гђний хђрээ рђђ ухруулсан боловч цагаантны єєр анги /генерал Бакич, Кайгородов, Казанцев/ их хђчээр Саруул гђний хђрээнд довтлон Монгол– Зєвлєлтийн цэргийг бђслэн хааж 9-р сарын 12-ноос 42 хоногийн турш олон удаа 5-10 дахин их хђчээр уулгалан дайрсан хэр нь зэвсэг, хђнсний нєєцгђй эцэж туйлдсан Монгол-Зєвлєлтийн цэргийн их тэвчээрийг нугалж чадаагђй. Зєвлєлтийн 185-р морьт хорооны туслах хђчин дайсныг бут цохижээ. Энэхђђ баатарлаг тэмцлийн тухай Ц.Дамбадорж *Толбо нуур* баримтат тууж бичсэн. /О.С/ Толбын бага нуур. Баян-ѓлгий аймгийн Толбо сумын тєвєєс баруун хойш 10-д км зайд, 2088 м ђнэмлэхђй єндєрт оршдог. Тектоник гаралтай. 3.7км урт, 1.7км єргєн, эргийн шугамын урт 9км. Шувуу олонтой. /О.С/ Толбын нуруу. Баян-ѓлгий аймгийн Бугат, Толбо сумдын оршдог Монгол Алтайн уулт тогтолцоонд багтдаг 3649 м єндєр уул. Урт нь 20 орчим км, зарим орчин нь хур цас, мєстэй. Хатуу болон тђђний олон жижиг цутгал эх авч урсдаг. Янгир, аргаль, ирвэс, ђнэг, чоно, тарвага гэх мэт ан амьтантай. ѓндєр уулын хээрийн євслєг ургамалтай. /О.С/ Толгой /газарзђй/. Хажуунаас харахад бємбєгєрдђђ товгор хэлбэртэй, налуувтар хажуутай, хормой бэл нь бараг ђл ялгарах єндєрлєг. Харьцангуй єндєр нь 200м орчим. Толгод бол жуулчин, аялагчид орчныг ажиглах, сэрђђцэх тохиромжтой газар. /О.С/ Толжиг боомын зураг. Хєвсгєл аймгийн Улаан-Уул сумын Сэрђђн Хєг голын хойт эрэгт буй хђрэл зэвсгийн ђеийн дурсгал, хаданд улаан зосоор халин нисч буй бђргэд, дєрвєлжин хашлага дотор нь олон дугуй толбо зэргийг зуржээ. 1990-ээд онд эвдэж сђйтгэжээ. /О.С/ Толь булаг. Баянхонгор аймгийн Шинэжинст сумын нутагт Эхийн голоос зђђн хойш 20 орчим км зайд оршдог. Булгийн хотгорт Сэгс Цагаан Богд, Цувлуур Харын нуруунаас буусан урт сайрууд ирж тєгсєх бєгєєд сухай, хармагийн довцог элс ихтэй. Булгийн орчимд зэгс, азаргана, чихэр євс ургадаг. /О.С/ Толь булгийн рашаан. Дорноговь аймгийн Мандах сумын нутагт Ашиг хоргын чулууны урд євєр, Толийн хєндийн хойт энгэрт оршдог. Хлорид, сульфат, гидрокарбонат, натри, магни найрлагатай нэлээд цацраг идэвхи чанартай. Гэдэс дотрын євчинд сайн. /О.С/ Толь уул. Дорноговь аймгийн Хатанбулаг сумын нутагт байдаг.1353м єндєр уул. Харууц ихтэй. /О.С/ Томно нуур. Дорнод аймгийн Чулуун хороот сумын нутаг дахь Дєч голын тохойд 720 м єндєрт оршдог. 0.6 км урт, 0.4 км єргєн. Эргийн шугамын урт 1.2км. Цэн тогоруу, хар хун зэрэг ховор шувууд ирдэг./О.С/ Тонхил нуур. Говь-Алтай аймгийн Тонхил сумын нутагт 2062 м єндєрт байдаг тектоник гаралтай, цэнгэг, 2.6 км єргєн, 4.6 км урт, эргийн шугамын урт 12.3 км, 1.6 м гђн, эзэлхђђн нь 5.9 сая м3, гадаргын ба гђний усаар сэлбэгддэг. 230км2 талбайгаас усждаг. Сутайн нуруунаас эх авсан Зђйлийн гол нуурт цутгадаг. Тђђний ойролцоо Ногоон, Бага зэрэг хєндийлжийн гаралтай жижиг нуурууд бий. Усны эрдэсжилт 271.73г/л. Нуурын эрэг дагуу хужир ихтэй, тђђнийг малын тэжээлд ашигладаг. /О.С/ Тонхилын даваа. Говь-Алтай аймгийн Дарви, Тонхил сумдын тєвийг холбосон замд оршдог. Сутай уулын тєгсгєлєєр давдаг ђзэсгэлэнт бартаат даваа. /О.С/ Тоншуул /Picidae/. Тоншуул хэлбэртний багийн овог. Дэлхийд энэ овгийн 36-45 тєрєл, 209 зђйл тоншуул тархжээ. Монголд 5 тєрєл, 7 зђйл тоншуул байдаг. Модны шавьж тђђж иддэг. Монголд агнахыг хоригложээ. Жуулчид ажиглах, зураг авахад ђргэж нисэх нь бага байдаг. /О.С/ Тоньюкукийн цогцолбор дурсгал. Налайх хотоос зђђн урагш 10 км-т байрлах Тђрэгийн хаант улсын гурван хааны зєвлєх байсан мэргэн сайд Тоньюкукт зориулан босгосон уг дурсгал Тєв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт Баянцогт уулын баруун хойд талд Ар Жанчивлангийн амралтын

226

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

єрнє хэсэгт 4 км-т бий. Уг бунхант дурсгал нь тђрэгийн язгууртны нэр гарсан иж бђрэн дурсгалын нэг бєгєєд тђђнд багтах гэрэлт хєшєєний Орхон-Енисейн бичээс дэлхийд ховор бичиг дурсгалын нэгэнд тооцогддог. Гэрэлт хєшєєний нийт 8 талд нь 62 мєр бичсэн бичээстэй бєгєєд тухайн ђеийн тђрэгийн нийгмийн байдлыг Тоньюкукийн намтартай холбон бичсэн агуулгатай юм. Уг дурсгалыг анх 1897 онд оросын судлаач Е.Н. Клемени олж булшин дээрх гэрэлт хєшєєний бичээсийг цаасаар хэв авч гэрэл зураг татсаныг академич В.В.Радлов орчуулжээ. 1909 онд Г.И.Рамстедт бага зэрэг малтан шинжилсэн бєгєєд 1925 онд Б.Я.Владимирцов, Буриадийн Базар нар тэндээс тоосго дэвссэн шал, дээврийн тєрєл бђрийн ваар олжээ. 1957 онд доктор Н.Сэр-Оджав уг бунхант булшийг нэлээд єргєн хђрээтэй малтан шинжлэх ажлыг удирдан зохион байгуулжээ. /X.Л/ Тоодог /grulformes/. Тогоруулж багийн овог. Дэлхийд 11 тєрєл, 22 зђйл тоодог тархжээ. Монголд тоодог, жороо тоодог гэж 2 тєрєл 2 зђйл байдаг. Ургамал, шавьжаар хооллодог. Улс ардын аж ахуйн ашигтай шувуу. Монголын *Улаан ном*-д жороо тоодог нь бђртгэгдсэн. /О.С/ Тоодогийн ус. Говь-Алтай аймгийн Тонхил сумын нутаг дахь Алтайн євєр говьд Хонь усны говиос зђђн урагш оршдог баян бђрд. Хавтгай, хулан, хар сђђлт, зээр усанд ирдэг. /О.С/ Тооно. Монгол гэрийн ђндэс яс мод, хус, хуш, хар мод зэргийг матаж хийдэг. Монгол гэрийн орой дээврийн гол бђтэц болохын зэрэгцээ гэрэл оруулж,агаар солилцуулах ђђрэгтэй. Хэлбэр хийцээр нь хатгуур, цамхагт, сархинаг, хорол тооно гэдэг. Гэрийн ханыг тоононоос хамаарч том бага хийдэг. /О.С/ Тооно уулын дурсгал. Хэнтий аймгийн Дэлгэрхаан сумын Тооно ууланд хђрэл зэвсгийн ђеийн дєрвєлжин булш, том дугуй далантай хиргисђђр, ѐслолын жижиг хђрээ далан, хђннђгийн ђеийн булш зэрэг тђђхийн єєр єєр ђеийн дурсгалууд, олон ђеийн цогцолборууд байдаг. /О.С/ Тоонтын хєндий. Говь-Алтай аймгийн Алтай сумын нутаг дахь Аж Богд, Зєєлєн Богдын хооронд байдаг тал. Цєлєрхєг хээрийн хєрс ургамалтай. Хулан, хар сђђлт г.м ховор амьтадтай. /О.С/ Тоор жђржийн шђђс. Энэ шђђсний найрлаганд тоор ба жђржийн концентраци, элсэн чихэр, цэвэршђђлсэн ус агуулагдах ба сэрђђн нєхцєхд 0-18 хэмд 12 сар хадгална. Харин задалсны дараа 2-6 хэмд 3 хоногийн дотор хэрэглэнэ. Мєн уухаасаа ємнє сэгсэрч хэрэглэнэ. Уг шђђсийг MNS 4307-96 стандартийн дагуу Номун-Тетра-ХХК-д ђйлдвэрлэдэг бєгєєд хадгалах горимд нь ямар нэгэн химийн бодис ороогђй тул жуулчид хэрэглэхэд нэн тохиромжтой. /Т.Б/ Тооройн нуруу. Говь-Алтай аймгийн Цогт, Цээл сумдын заагаар 25км ђргэлжилсэн гђвээрхэг толгод, цєлєрхєг хээрийн хєрс ургамалтай. Сонин хэлбэрт хад цохио, тооройн тєгєлђђдтэй. /О.С/ Тооройн хоолой. Говь –Алтай аймгийн Цогт сумын нутагт байдаг тал. Тєв рђђгээ хонхор учир ус булагтай баянбђрдийн байдалтай. Тоорой их ургадаг. Хулан элбэг. /О.С/ Тооройн шанд. ѓмнєговь аймгийн Гурвантэс сумын Шарга морьтын нурууны євєрт оршдог баян бђрд. Хулан, хавтгай, хар сђђлт цуглардаг. /О.С/ Тооройтын хєх. Баянхонгор аймгийн Шинэжинст, ѓмнєговь аймгийн Гурвантэс сумдын хилийн заагт Эхийн голын баянбђрдээс зђђн урагш 40 км зайд оршдог 1276 м єндєр уул. Янгир, ирвэстэй. /О.С/ Тоорцог. Монгол ђндэсний бємбєгєр оройтой нэгэн зђйл малгай тоорцог нь чихтэй, чихгђй хоѐр янз. Орой, чих, сампин, залаа, хошоо, эмжээр тэргђђтнээс бђрддэг. Тоорцогыг зуны, хавар намрын, гоѐлынх, охид, эрэгтэй, эмэгтэй хђнийх гэж зориулалт хийц загвараар нь ангилдаг. Оройг нь 4-6 талтай, уулзварын хооронд хоргой хавчиж єнгє хослуулан хошоолж єнгийг торгон утсаар хээг зђђ ороох, хатгах, шаглах зэргээс оѐж гоѐдог. /О.С/ Тоосго нуур. Дорнод аймгийн Сэргэлэн сумын нутагт 795 м єндєрт оршдог 11 км урт, 0.9 км єргєн, эргийн шугамын урт нь 3.2 км. Усны шувууд элбэг. Ойрхон эртний балгас бий. /О.С/ Топ Экспресс ХХК. ХУД 7-р хороо Жаргалант 13-302, Залуучуудын холбооны байр 314 тоот Утас:319101, Факс:319101, И-мэйл:Mongolnutog@yahoo.com

227

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Топуна ХХК. Хаяг:БЗД 16-р хороо 26-р байр 11 тоот, Утас:454078 Тор /Гувчуур єєш./ 1.Загас шђђж барих нэгэн зђйл/єєш/ тор. Монголчууд эрт ђеэс эхлэн адууны сђђлэн тороор загас агнадаг байсан тухай тђђхийн олон сурвалж бичигт тэмдэглэжээ. Заламгайн буюу иргис, тулаг гэдэг 2 янзын тор хэрэглэдэг байжээ. Иргис нь адууны сђђлээр хийсэн ђе /сђлжээний зангилаа бэлчир/-тэй бєгєєд голдуу том загасыг загалмайгаар нь тээглђђлж барьдаг тор юм. Гол, гацааны гђн усанд хєндлєн тавьж 2 талд нь гадаслаад нэг хоѐр хоногийн дараа нэг талаас нь татаж аваад юмуу эсвэл тороо авахгђйгээр тээглэсэн загасыг нь тђђж авдаг. Тулаг 79 ђетэй бєгєєд нђд бђр нь хааш хаашаа тєє байна. Тулаг тороор тул загас барина. Заламгай болон тулын дээд захын ђе болгонд модон хєвђђр уяж доод талын ђе бђхэнд чулуу дђђжлэн зђђдэг тул усанд хана мэт босоо байна. Адууны хялгасан тор нэн эртнээс уламжилжээ. 2.Сийрэг сђлжээс нэхээст эд юм. Жуулчдад тороор загас барихыг зєвшєєрдєггђй. /О.С/ Торгон жуулчин ХХК. СБД Спотын Тєв Ордон 216 тоот, Утас:99299590, 99164860, 455741 Торгон зам тур ХХК. БГД 10-р хороолол Техник Импорт ХК-ын 106 тоот, Имэйл:Silkroad@magicnet.mn Торгууд. Монголын нэгэн аймаг. Монгол, Халимаг, БНХАУ-д торгууд бђлгээрээ суудаг. Торгууд нь Чингис хааны торгон цэргийн зохион байгуулалтаас ђђссэн. Торгууд Хангайн нуруунаас зђђнтээ нутаглаж байснаа ХV зуунд баруун тийш нђђдэллэн Ойрадад иржээ. XVI зуунаас Ойрадын нэгэн гол аймаг гэгдэж явснаа XVII зууны хагаст Ижил мєрний торгуудын зарим нь нутагтаа буцан нђђж ирснийг манжийн захиргаа Хар шаар, Ховор сайр зэрэг газарт суулгасан нь єдгєє Хятад улсын Шинэ хязгаарт багтжээ. Буцан ирсэн торгуудын 2 хошууг Ховдын манж сайдад захируулсан нь єнєєгийн Монгол улсын Ховд аймгийн Булган сумын торгууд нар юм. /Х.Л/ Торх. Бортого хэлбэрийн сав. Зориулалтаар нь усны, тосны, айргийн гэж ялгадаг. /О.С/ Торхлог гол. Тува улсын нутаг дахь Тагна уулаас эх авч Монгол нутагт орж ирээд олон салаалан Увс нуурт цутгадаг. Урт нь 60 км, ай савын талбай 1.6 мян км2, усны жилийн дундаж зарцуулалт 1.5м3/ сек. Адагийн садраанд усны шувуу ихтэй. /О.С/ Тосгол ХХК. БГД МоАХ-ын байранд, Утас:311789, 99118011, Факс:311789, И-мэйл: mongoldai@magicnet.mn Тосон нуур. Хэнтий аймгийн Дэлгэрхаан сумын тєвєєс баруун хойш 4 км зайд оршдог 0.3 км урт, 25 км єргєн, 3.7 км гђн, ѐроолдоо элсэрхэг лаг хурдастай. Нуурын эрдэсжилт 9.52 гл, найрлагаараа карбонатын тєрєлд багтдаг. Нуурын эрэгт амралт сувилалын газартай. /О.С/ Тосон уул. Дорнод аймгийн Халх гол сумын шинэ тєвєєс зђђн урагш 50 гаруй км зайд оршдог.

821м єндєр. Цагаан зээрийн нђђдэл дайрч єнгєрнє. Газрын тос олборлодог. /О.С/ Тосонцэнгэл. Завхан аймгийн Булнай сумын нутагт оршдог /1968оноос/. Хђн ам нь 4 мян. Мод боловсруулах ђйлдвэрийн тєв байв. Сургууль, эмнэлэг, соѐл, худалдаа, холбоо, ахуйн ђйлчилгээний болон бусад салбартай. /О.С/ Тосон хулстай БНГ. Хэнтий аймгийн Баян-Овоо, Норовлин, Дорнод аймгийн Хєлєнбуйр, Цагаан-Овоо сумдын нутгаас 469928 га талбайг эзэлнэ. 1998 онд УИХ-ын 28 дугаар тогтоолоор батлагдсан. Тосон, Хулстай нуур, Салбарын тал нь цагаан зээрийн гол байршил нутаг бєгєєд цагаан зээрийн тархац нутгийг Хэрлэн голоос хойш єргєжђђлэх зорилготой. /Х.А/ Тосон чанамаг. Тураг махыг нимгэн хавтгай зђсэж буцламтгай шар тосонд єнгийг нь сайн борлотол чанасан хоол. /Т.Б/ Тост. ѓмнєговь аймгийн Ноѐн, Гурвантэс сумын заагт оршдог. 2517м єндєр уул. Урт нь 60 гаруй км, єргєн нь 14 км. Пермийн галавын анар элсэн чулуу, мєлгєр хєрзєн шохойн чулуу, хадан цагаант гялтгануур толболжин, боржин гэх мэт хурдас чулуулгаас тогтсон. Аргаль, янгир, ирвэс, чоно, ђнэг, хулан, хар сђђлт гэх мэт ан амьтантай. Говь хээрийн ургамалтай. /О.С/ Тост /ѓндєр цагаан/. Баянхонгор аймгийн Баянбулаг сумын нутагт Сангийн далай нуураас зђђн тийш 10 км оршдог 3171м єндєр уул. Аргаль, янгир ђзэгдэнэ. Тарвага элбэг. /О.С/

228

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Тостын хоолой. Сђхбаатар аймгийн Асгат сумын нутагт байдаг тал цєлєрхєг хээрийн ургамалтай, цагаан зээртэй. /О.С/ Тоуризм монголиа ХХК. БГД Техник импорт компанийн байр, Утас: 680060, 99097710 Факс:324359, И-МЭЙЛ:contact@touristm-mongolia.com Тохом. Эмээл янгирцгийн дор жийрэглэдэг зєєлєвч. Эсгийг хэмжээнд нь тохируулан эсгэж даавуу цэмбээр хђрээлэн эмжиж хийдэг. Тохом эмээлийн том багаас болж янз бђр байх боловч ихэвчлэн 60х80 см харьцаатай байдаг. Жуулчны морины тохом хойш урагш гђйхгђй байвал сайн. /О.С/ Тохь тухын бђс. Агаарын хэм, чийг-агаарын хєдєлгєєний хурд, дулааны цацрагын ђйлчилгээний хђний бие махбодид нєлєєлєх зохистой хэмжээ, тайван байдалд биеийн хєнгєн хєдєлмєр хийхэд, євєл агаарын хэм 18-22, зун 23-25, салхины хурд євєл 0.15, зун 0.2-0.4м/с, агаарын харьцангуй чийгшил 40-60 хувь байвал илђђ зохимжтой. /О.С/ Тошинт. Баян-ѓлгий аймгийн Булган сумын нутагт оршино. 3374 м єндєр уул. Аргаль, янгир, ирвэстэй. /О.С/ Тошинтын рашаан. Хєвсгєл аймгийн Цэцэрлэг сумын Тошинтын толгойн єврєєс оргилоод Талбулаг гэдэг горхитой нийлдэг. Эрдэсжил багатай. Цэнгэг, ђнэр, амт, єнгєгђй тунгалаг. ёе мєч, бєєр, нуруу, савны євчинд уудаг. /О.С/ Тєвхєн хийд. Архангай, ѓвєрхангай аймгийн нутгийн заагт Хужирт сумын тєвєєс баруун хойш 2312 метр ѓндєр овоот уулын оройд ѓвєр агуйт оршино. Хужиртаас Орхон голыг гатлан гарч Тєвхєний зђђн сувгаар урсах Нарийн гол гэдэг горхийг єгсєн уулын бэлд хђрнэ. Бэлээс уулын орой хђртэл 5 км орчим явган явж очно. Тєвхєн хийд нь 20-оод метр єндєр том эгц хадан цохионы євєрт засаж тэгшилсэн талбайд орших бєгєєд 1654 онд баригдсан юм. 14 сђм дуганатай жижиг хийд. /X.Л/ Тєвшин тур ХХК. ѓмнєговь Даланзадгад хот, Утас:99114811, 99114810, Факс:350921, И-мэйл:batmn@mongol.mn Тєвшин жуулчны бааз / Тєвшин тур ХХК /. УБ дахь хаяг: УБ,Энхтайвны єргєн чєлєє, 76-р байшин. Орон нутаг дахь байршил: ѓмнєговь аймгийн Ханхонгор сумын Мандах багийн нутагт /УБ-550км, Аймгийн тєвєєс баруун хойш 40км, Жуулчин говь-1 жуулчны баазаас баруун тийш 7км/, 350921 99114811, tovshin@mongol.net , Гэр:20, Ор:120 Тєгс тур ХХК. ХЧД 3-р МЭЙЛ:tugstour@magicnet.mn

хороо

50

мянгат

15-15

тоот,

Утас:312705,

И-

Тєгєл. Голцуу хус, царс, гэх мэт нэг тєрлийн ижил тєрлийн навчит моддоос бђрдэж, ђндсэн ойгоос тусгаар ургасан бага шиг ой. /О.С/ Тєгєл нуур. Дорнод аймгийн Матад сумын нутагт 660 м єндєрт оршдог. Шорвог, 3.2 км урт, 1.3 км єргєн, эргийн шугамын урт 9км. Усны шувууд цугларна. Зээр их ирдэг. /О.С/ Тєгрєг. Монгол улсын мєнгєний нэгж, 100 мєнгєтэй тэнцђђ. 1925 оноос гђйлгээнд оруулсан.

1926 оноос мєнгєн зоос гаргасан, 1966 онд мєнгєн тэмдэгтийг шинэчилсэн. 1, 3, 5, 10, 20, 50, 100 тєгрєгийн цаасан тэмдэгт, нэг тєгрєгийн зоос гђйлгээнд байдаг. 1993 онд мєнгєн тэмдэгтийг шинэчилж 500, 1000 тєгрєгийн дэвсгэрт гаргасан. Хожим нэмж 5000, 10000, 20000-ын дэвсгэртийг гаргаад байна. /О.С/ Тєгрєг. Говь-Алтай аймгийн Тєгрєг сумын нутагт Шаргийн говь дундуур урдаас хойш ђргэлжилсэн сайр 40 км урт /О.С/ Тєгрєг гол. Говь-Алтай аймгийн Цогт сумын нутаг дахь Тєгрєг нуураас эх авч Сагсай голд цутгадаг. Урт нь 45 км. /О.С/ Тєгрєг нуур. Баян-ѓлгий аймгийн Дэлђђн сумын нутагт 2401 м єндєрт оршдог. Цэнгэг, 5.6 км урт, мєстлийн гаралтай, ђзэсгэлэнт хотгорт тогтжээ. /О.С/

229

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Тєгрєг нуур. Тєв аймгийн Баян сумын нутаг Баян уулаас урагш 1280 м єндєрт оршдог. Шорвог, 1.6 км урт, 1.0 км єргєн, эргийн шугамын урт 4.2 км хђрэх боловч тогтворгђй. Нђђрсний том ордтой. Их даралтын усны газар дорхи нєєцєєр баян. /О.С/ Тєгрєг Хайрхан /Хайрхан Тєгрєг/. Дундговь аймгийн Сайхан-Овоо сумын зђђн хэсэгт Бяруут, Тєгрєгийн хонхорын хооронд оршдог. 1546 м єндєр уул. Тахиж байв. /О.С/ Тєлєвлєгєє /plan/. Аливаа нэг зђйлийг хийхийн ємнє хэрхэн хийх, зорилгодоо хђрэх албан ѐсны шийдвэр./Х.Л/ Тєл. Аливаа мал адгуусны удам залгах єсвєр амьтны нэр. Монгол ардын ярианд амьтан тус бђрийн тєлийг ялгаж нэрлэдэг. Жишээ нь: Бэлтрэг /чонын/, янзага /гєрєєсний/, гавар/ђнэгний/, ботго /ингэний/ гэх мэт. /О.С/ Тєлєвлєлт. Энд байгууллагын томоохон зорилтуудыг тодохойлох ба эрэмбэлж єгдєг. ёђнд: - маркетингийн шинжилгээ /шинэ тєрлийн ђйл ажиллагаа нь зах зээлийн ба єрсєлдєєний шаардлагад нийцэж байгаа талаархи шинжилгээ/ - техник эдийн засгийн шинжилгээ /байгууллагын мэргэшилтийн шинэ тєрлђђд нь тђђний зохион байгуулалт ба технологид нийцэж буй эсэхийг шинжлэх/ - санхђђгийн шинжилгээ /шинэ тєрлийн ђйл ажиллагааны эдийн засгийн ђр єгєєжийн шинжилгээ/ Тєлєвлєлт нь байгууллагын боломжийг оновчтой ашиглахад чиглэгддэг бєгєєд энд мєн бђх тєрлийн нєєцђђдийг сайн ашиглах ба алдаатай ђйлдлђђдээс сэргийлэх асуудал багтдаг. /Д.Г/ Тєлєг. 8-20 сартай хонь. Эм тєлгийг 17-18 сартайд нь ђржилд нийлђђлдэг. /О.С/ Тєлєвлєгєєт аялал. Аялал жуулчлалын байгууллагаас боловсруулж нэгдсэн зохион байгуулалттай явуулдаг аялал жуулчлал. Энэ тєрєл дэлхийн аялал жуулчлалын ђндсийг бђрдђђлдэг. Тєлєвлєгєєт аялал нь бђлгийн ба ганцаарчилсан гэсэн хоѐр хэлбэртэй байна. /Х.А/ Тєлєвлєгєєт аялагчид. Тэд аяллын маш єндєр шаардлага тавьдаг, тэдний хувьд аялах нь єєрийгєє хэн болохыг харуулах нэг арга болно. Тэд амралт, аялалаас таашаал авч, зарим сонирхолтой зђйлээ хийж, эсвэл спортоор хичээллэн єєртєє ачаалал єгєхийг хђсдэг. /Х.А/ Тємєр гол. Завхан аймгийн Цагаан Хайрхан сумын нутаг дахь Их Мянган уулын єврєєс эх авч Шураг голд цутгадаг. Голын эхийг Цэцэрлэг, дунд хэсгийг Дугант, адгийг Тємєрт гэдэг. Урт нь 50 км. ѓртєєний тєв байв. /О.С/ Тємєр замын аялал. Тємєр замын аялал жуулчлалын товчоо байгуулагдсанаас хойш тємєр замын аялал манай оронд цоо шинэ хєгжлийн тђвшинд хђрсэн. Москва, Бээжин гэсэн олон улсын 2 чиглэлээр жуулчид ирэх бєгєєд тус товчооны жуулчны баазаар ђйлчлђђлэгчдийн тоо нэмэгдэж байна. Аялал жуулчлалын жилийн хђрээнд зохиогддог шинэ оны анхны єглєєний шинэ нар харах аяллыг жил болгоны 1 дђгээр сарын 1-нд зохион байгуулж хэвшээд байна. /Х.А/ Тємєр замын аялал жуучлалын товчоо ХХК. БГД , ТЗХЭГазар 322 тоот, Утас:944458 Факс: 944453, 318546, И-МЭЙЛ:mrt@magicnet.mn Тємєр зэвсэг. Тємрийг 13500 хэмийн халуунд хайлуулж авдаг. Тємєр зэвсэг нь хђрэл зэвсгээс илђђ бат бєх хурц уян хатан чанартай, тємрийг давтаж болдог зэрэг олон талаараа давамгай ашигтай тєдийгђй, тємрєєр багаж зэвсэг хийхэд хямд тєсєр, хђдэр нь зэсийн хђдэрээс илђђ тархсан байдаг. Тємєр нь газар тариалан, гар урлал, зэр зэвсэгийн хєгжилд тђлхэц єгсєн бєгєєд, ђйлдвэрлэх аж ахуйд чухал ач холбогдолтой ђе байсан. Тємєр зэвсгийн ђед холбогдох хамгийн том дурсгал нь бол Увс аймгийн Улаангом хотын ойролцоох Чандмань уулын єврєєс олдсон булшууд онцгой ач холбогдолтой юм. Уг дурсгалыг Монгол Зєвлєлтийн тђђх соѐлыг хамгаалах экспидецийн хђрэл, тємєр зэвсгийн ђеийн дурсгал судлах ангийнхан 1972-1974, 1981 онуудад энд 60 гаруй булшийг малтаж, шинжилсэн байна. Чандмань уулын булш нь ђхэгсэдийнхээ дурсгалд зориулан бђтээсэн барилга байгууламжийн нарийн зохион байгуулалт бђхий дурсгал юм. Чандманий булшинд хийсэн Палео Антропологийн судалгаанаас Монгол Европ холимог тєрлийн завсарын шинжтэй хђмђђс болох нь тогтоогдсон байна. Чандманьчуудыг тђђхэн сурвалжид нэр нь хадгалагдаж ђлдсэн Динлин аймгийнхан болов уу

230

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

гэсэн урьдчилсан таамаглалыг зарим Антропологчид гаргасан байдаг. Тємєр зэвсэг ђйлдвэрлэлд нэвтэрч, нђђдлийн мал аж ахуй цаашид боловсрон хєгжсєнєєр тэдний эдийн ба оюуны соѐлын ихээхэн єєрчлєлтєнд оржээ. Мєн энэ ђед оршин тогтнож байсан аймгуудын урлаг соѐлын хєгжилд чимэглэх урлаг, сђрлэн баримал, хадны зураг ђндсэн байр суурийг эзэлдэг. Чандманы дурсгал МЭѓ VII-III зуунд холбогдоно. /X.Л/ Тємєр Хайрхан. Архангай аймгийн Хотонт, Тђвшрђђлэх сумдын заагт хойд сђм Жаргалантын голын бэлчир хооронд оршдог. 2313м єндєр уул. Буга, бор гєрєєс, чонотой. /О.С/ Тємєр хуур. Тємрєєр хийсэн нэгэн зђйл аман хуур. Хоѐр ђзђђр гаргаж цуван, зууван дугуй болгон матаж эргђђлсэн аралтай, дунд нь нарийн ђзђђрийг матиралдуулан хэл суулгасан хийцтэй. Хэлний торгон ђзђђрийг эргђђлийн дотор мєнгє гуулин ђрэл бэхэлдэг. /О.С/ Тємєр цоргын бичээс. Увс аймгийн Сагил сумын Тємєр цорго хэмээх газраас олдсон хадны бичээс. Найман ђсэг зурлагаас бђрдэх бєгєєд янгир, буга, морь, тэмээ, нум сум харваж буй дђрстэй нэг дор байдаг. /О.С/ Тєрийн билгэ тэмдэг. ёндсэн хуульд Монгол улсын тусгаар тогтнол, бђрэн эрхт байдлын билгэ тэмдэг нь тєрийн сђлд, туг, далбаа, тамга, дуулал байна хэмээн заасан байдаг. /X.Л/ Тєрийн далбаа. Монгол улсын тєрийн далбаа нь улаан хєх єнгє хосолсон байдаг. Далбааны гурав хуваасан хэмжээний дундах хэсэг нь мєнх тэнгэрийн хєх, тђђний хоѐр тал нь мандан бадрахын бэлгэдэл улаан єнгєтэй. Далбааны ишин талын улаан дэвсгэрийн тєв хэсэгт алтан соѐмбо байрлуулсан байдаг. /X.Л/ Тєрийн сђлд. Тєрийн сђлд нь ариун цагаан єнгийн бадам цэцэг суурьтай, тєгсгєлгђй ђргэлжилсэн дэлгэрэх тђмэн наст хээгээр хєвєєлсєн, мєнх тэнгэрийг бэлгэдсэн дугариг хєх дэвсгэртэй. Сђлдний тєв хэсэгт Монгол улсын тусгаар тогтнол, бђрэн эрхт байдал, цог хийморийг илтгэсэн алтан соѐмбо, эрдэнийн хђлгийг хослуулан дђрсэлсэн. Сђлдний хђрээний магнайн хэсэгт эрт эдђгээ, ирээдђй гурван цагийг бэлгэдсэн хђслийг хангагч чандмань эрдэнэ, доод хэсэгт эх газрыг тєлєєлсєн ногоон єнгийн уулан хээ, ашид дэвжихийн єлзий хутаг оршсон хђрдийг тус тус дђрсэлсэн байдаг. Хђрдийг хадгаар дээдлэн сђлжсэн ажээ. /X.Л/ Тєрийн тамга. Тєрийн тамга нь дєрвєлжин хэлбэртэй, голдоо тєрийн сђлдтэй, сђлдний хоѐр талаар Монгол улс гэсэн бичээстэй, арслангийн дђрс бђхий бариултай ажээ. Тєрийн тамгыг Монгол улсын Ерєнхийлєгч барина. /X.Л/ Тєслийн ђнэ цэнийн шалгуур ђзђђлэлтђђд /measures of project worth/. Тєслийн сонголт хийхэд хэрэглэгддэг ђзђђлэлтђђд. /X.Л/ Тєсєв /budget/. Тодорхой хугацааны орлого, зарлагыг тооцсон тєлєвлєлт. /X.Л/ Тєрийн аялал жуулчлалын бодлого. Энэ нь нийгэм эдийн засгийн цогцолборыг хадгалах ба хєгжђђлэх тодорхой зорилгод хђрэхийн тулд аялал жуулчлалын салбарын ђйл ажиллагаанд тєрийн зђгээс нєлєєлєх хэлбэр, арга ба чиглэлђђдийн нэгдэл юм. /Д.Г/ Тєрєлжђђлсэн аялал жуулчлал. Аяллын ђед хђмђђсийн євєрмєц эрэлт хђсэлтйг биелђђлэх зорилготой аялал жуулчлалийн ђйл ажиллагааны нэг тєрєл. Тєрєлжђђлсэн аялал жуулчлалын хђрээнд байгаль, соѐлыг судлах, жуулчдын мэргэжил, спортын сонирхол зэрэг єргєн хђрээтэй асуудлуудад анхаарлаа хандуулдаг. /Х.А/ Тєрєл тайж. Чингисийн удам угсааны тайж нар. XII зууны эцсээр Халх, Манжид эзлэгдсэнээр тайж нарыг дєрвєн зэрэгт хуваажээ. Халхын засаг ноѐд голдуу mєрєл тайж нар байдаг. /О.С/ Тєхємийн хоолой. Говь-Алтай аймгийн Цээл сумын нутагт байдаг тал. Говийн ургамал, заг тоорой ургадаг. Булаг, шорвог нууртай. Хулан, хар сђђлт ђзэгдэнэ. Тэмээний гол нутаг гэж алдаршсан. /О.С/ Тєхєм нуур. Говь-Алтай аймгийн Алтай сумын нутагт 1456 м єндєрт оршдог. Тектоник гаралтай шорвог, 1.7 км урт, эргийн шугамын урт 4.2 км. Шувууд цугларна. /О.С/ Тєхєм нуур. Говь-Алтай аймгийн Жаргалан суманд 1261 м єндєрт оршдог. Шорвог, 5.3 км урт, 3.5 км єргєн, эргийн шугамын урт 16.4 км. Хуртай ђед баруунаас нь ѓвєр Жаргалантын голд цутгадаг. Нуурын хєндий ихээхэн намагжиж дэрс ургадаг. Ёроолд нь лаг шавартай. Шорвог

231

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

усны эрдэсжилт 233.49г/л, химийн найрлагаараа сульфат магнийн тєрєлд багтдаг. Хлорт натри зонхилдог. Нуурын шђђг нутгийнхан малын нэмэгдэл тэжээл болгон ашигладаг. /О.С/ Трайангл ХХК. ЧД 1-р хороо 2-р 40 мянгат 6-р байр, И-МЭЙЛ:crtub@magicnet.mn Транзит жуулчин /Дамжин єнгєрєх/. Гадаадын ямар нэг улсад аялах зорилгоор нєгєє улсын нутаг дэвсгэрээр дамжин єнгєрч байгаа агаарын, усан, хуурай замын тээврийн хэрэгслээр зорчигч. /Х.А/ Трансфер. Аяллын хєтєлбєрт тусгагдсан жуулчныг тухайн улсад ирсэн газраас нь /тђр хугацаагаар байрлах газар/ байршуулах газарт хђргэж єгєх ба буцааж єгєх тээврийн ђйлчилгээ, мєн тђђнчилэн тухайн улс дотор /тђр хугацаагаар байрлах газар/ єєр ямарваа нэгэн тээврийн ђйлчилгээ ђзђђлэх. /Д.Г/ Трейвэл монгол ХХК. СБД 99196700,Travelmongol@hotmail.com

Залуучуудын

холбооны

байр

402

тоот,

Трэйвэл сосайти ХХК. ЧД 1-р хороо Ус цаг уурын хђрээлэн 115 тоот, Утас:323690, 352108, Факс: 323690, npsociety@mbox.mn Тува. Монгол улс дахь Тђрэг угсаатны бђлэг. Тува нар нэн эртнээс Тагна уул, Алтайн зђђн биеэр нутаглаж МЭ-ний эхэн ђеэс Монгол аймгуудтай зэрэгцэн оршиж ђе ђе тэдний захиргаанд орж байжээ Тува нарын дийлэнх нь XVII-XVIII зууны дунд хђртэл оршин тогтносон. Монголын Зђђн гарын улсыг байлдан эзлэхэд хэсэг Тува нарыг Алтайд 3 хошуу болгон суулгаж, Ховдын сайдын газар захируулсан нь одоогийн Монгол улсын Баян-ѓлгий аймгийн Цэнгэл суман дахь Тува нар юм. Мєн Хєвсгєл аймгийн Ренчинлхђмбэ, Улаан-уул, Цагаан нуур суманд цаатан тува нар эртнээс монголчуудтай хамт нутаглаж угсаа соѐлын хувьд гђнзгий холбоо харилцаатай болсон. /О.С/ Тугал. ёхрийн 0-8 сартай тєл. Тугалыг єсєлт бойжилтоор нь нялх, хєрвєжсєн гэж ялгадаг. Гадаадын жуулчдад тугалын махтай хоол захиалах ђед бяруу /20 хђртэл сарын настай/ нядлахад зохимжтой. Гадаадад тугал гэдэгт 20 сар хђртэл настайг тооцдогыг анхаарвал зђгээр. /О.С/ Тугал нуур. Баян-ѓлгий аймгийн Дэлђђн сумын нутаг дахь Чємєг голын эхэнд 2666 м єндєрт оршдог. Мєстлийн гаралтай урсгал нуур 3 км урт, 2.4 км єргєн, эргийн шугамын урт 10.4 км, хур цас мєсєн голын усаар сэлбэдэг. /О.С/ Тугалын бђлээний рашаан. Дундговь аймгийн Хулд сумын нутагт оршдог. Их тунгалаг, цэнхэрдђђ єнгєтэй, хђхэрлэг ђнэр, амттай, хђхэр устєрєгч хий байнга ялгардаг. Ходоодны хђчил ихэдсэн багадсан, хоол унд шингэхгђй, дотрын євчинд ууж эмнэдэг бєгєєд халааж онгоцонд хийж орвол мэдрэл, ђе мєч арьс, бєєр нурууны євчинд сайн. /О.С/ Тугалын говь. Дундговь аймгийн Луус сумын тєвєєс баруун хойш оршдог. 200км2 талбайтай. Хулан, хар сђђлт, зээр ђзэгдэнэ. /О.С/ Туж нарс. /Pinetum/ элсэрхэг /хааяа чулуурхаг/ Газрын нарсан ой хааяа хус холилдсон хэсэг сєєгєн, тайшинги бараг байдаггђй. Жишээ нь Монголд Сэлэнгийн Тужийн нарс гэдэг Тужийн нарс бий. 1990-ээд онд их сђйтгэжээ. /О.С/ Тужийн нарс. Монгол орны хувьд нарсан ой тийм ч элбэг талбайг эзэлдэггђй. Харин Сэлэнгэ аймгийн Дулаанхан сумаас Сђхбаатар, Алтанбулаг хот хђртэл нийт 70 орчим км ђргэлжилсэн нарсан ойг Тужийн нарс хэмээн нэрлэдэг. Энэ нь нэг тєрлийн мод голлосон буюу нэлдээ нарсан ой гэсэн утгатай ђг бєгєєд нарс модны цайвар ягаан холтос нь нарны гэрлийг єєртєє сайн татдаг тул уг ой гэгээ ихтэй байдаг. /X.Л/ Туйлын амрагчид. Энэ хэсгийн жуулчид амрах л гэж аялдаг, тийм ч учраас харьцангуй идэвхи багатай, амралтаа уламжлалт байдлаар єнгєрђђлэх дуртай, аяллын хєтєлбєрт шинэ зђйл нэмэгдэхэд дургђй, чимээгђй орчинд дуртай, их унтдаг, амтлаг хоолонд дуртай, бага зугаалдаг, мєн хол явдаггђй. Тэд аяллын хугацаа болон хєтєлбєр, хэв маяг нь хуучин хэвээрээ байвал баярладаг. /Х.А/ Тул. Хулд овгийн хамгийн том загас. Биеийн урт 65см-ээс 2м жин 6-49кг. Дэлхийд Дунайн тул, Сахалины тул зэрэг 4 зђйл байдаг. Монголд Сэлэнгэ, Эг, Орхон, Тэрхийн цагаан, Хєвсгєл,

232

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Буйр нуур, Шишгэд, Хэрлэн, Онон, Халх голд бий. Тул 4 насандаа ђржилд орж 5-р сарын эхээр тђрсээ шахдаг, агнуурын ђнэт загас. Агнахыг хоригложээ. /О.С/ Тулга. Монгол гэрт гал тђлэхэд зориулсан хэрэгсэл. Тулга дотроо аяны, хасаг зэрэг олон янз байдаг бєгєєд Монголчуудын эрт дээр ђеэс хэрэглэж ирсэн євєрмєц эдлэлийн нэг. Тулганд гал тђлэхийг гадаадынхан их сонирхдог. /О.С/ Тулга, Тогоо, Жалавч. Булган аймгийн Хутаг-ѓндєр сумын нутагт оршдог унтарсан галт уул буюу дархан газар /1965оноос/. Тулга 1540 м, Тогоо 1620 м, Жалавч 1560 м єндєр. Тулга уулын зђђн сугаас Жалавчийн баруун хажуу хђртэл 3 км, Тогоо уулын єврєєс ар хормой хђртэл дархан газарт хамаарагддаг. Тогоо уул эргэн тойрон шинэсэн ойтой. Тулга уулын шинэс голлосон тєгєл ой элбэгтэй, Тђђнд хус, улиас, улиангар зонхилдог. Галт уулсын ойр орчимд эртний булш, хиргисђђр олон бий. 1960-аад оноос дархалжээ. /О.С/ Тулга трейвэл ХХК. ЧД 4-р МЭЙЛ:tulgacom@magicnet.mn

хороо

Бага

тойруу

41-40

тоот,

Утас:312292,

И-

Тунамал нуур. Хєвсгєл аймгийн Цагаан-Уул сумын тєвєс баруун урагш 1874 м єндєрт оршдог. Гадагш урсгалгђй. 7.2 км урт, 5 км єргєн, эргийн шугамын урт нь 36.6 км, хамгийн гђнзгий хэсэгтээ 9.9 м, дунджаар 5.5 м гђн, эзэлхђђн нь 112 сая м3. Усны эрдэсжилт 1.06 г/л. Нуурын хєндийд эдлэг шонхор элбэг. /О.С/ Тунгайн говь. Сђхбаатар аймгийн Сђхбаатар, Уулбаян сумдын заагт байдаг тал. Цєлєрхєг хээрийн ургамалтай. Цагаан зээртэй. /О.С/ Тунгайн их нуур. Сђхбаатар аймгийн Халзан, Уулбаян сумын нутгийн заагт 893 м єндєрт оршдог.1.7 км урт, 0.7 км єргєн, эргийн шугамын урт нь 4.2 км. Нђђдлийн шувуу их ирдэг. /О.С/ Тунгалаг нуур. Ховд аймгийн Зэрэг сумын нутаг дахь Зэргийн хоолойн 1100 м єндєрт оршдог хос нуур. Нэг нь 0.4 км2 талбайтай, 1.2 км урт, нєгєє нь 0.5 км2 талбайтай, 1 км урт, олон жижиг булгаар сэлбэгддэг. Усны шувууд чуулдаг. /О.С/ Тунадас. Агаарын хур, чийг /бороо, цас, мєндєр, хяруу, шђђдэр гэх мэт/. Тунадасыг газрийн гадаргад унасан давхаргынх нь зузаанаар /мм/ хэмждэг. Дэлхий дээр жилд дунджаар 1000 мм тунадас унадаг. Цєлийн ба єндєр улын бђсэд 250 мм-с бага тунадас унана. Манай орны нутагт жилд 50-450 мм тунадас унадаг. /О.С/ Тур. Жуулчдыг байрлуулах, тээвэрлэх, хооллох, тойрон аяллын иж бђрэн ђйлчилгээ, мєн тђђнчлэн аяллын зорилгоос хамааран хєтєч орчуулагчийн ђйлчилгээ ба бусад ђйлчилгээг ђзђђлдэг. /Д.Г/ Тур агент. Туроператорын аялал жуулчлалын бђтээгдэхђђн, ђйлчилгээг тєлєвлєх, бђрдђђлэх, сурталчилах, бєєнєєр болон жижиглэнгээр худалдах, аялал зохион байгуулахаас бусад ђйл ажиллагааг явуулдаг аялал жуулчлалын байгууллагыг хэлдэг. Тур агент нь аялал жуулчлалын ђйлчилгээ эрхэлдэг зочид буудал, агаарын болон тємєр замын байгууллагуудын ђйл ажиллагааг холбон, тээврийн хэрэгсэл, орон байр болон бусад холбогдох ђйлчилгээний захиалга хийх, зєвлєгєє єгєх зэрэг аялал жуулчлалын харилцагч байгууллагуудын хооронд зуучлагч байна. /Х.А/ Турыг зохион байгуулах ба явуулах технологи. Энэ нь аялал жуулчлалын ђйлчилгээний чанараар тодорхойлогддог ба ђйлчилгээний бђхий л хєтєлбєрийг бђрдђђлэх иж бђрэн хандлага болон єдєр тутмын чєлєєт цаг, тойрон аяллын хєтєлбєрђђдийг агуулдаг. /Д.Г/ Туроператор. Аялал жуулчлалын бђтээгдэхђђн ђйлчилгээг тєлєвлєх, бђрдђђлэх, сурталчилах, бєєнєєр болон жижиглэнгээр худалдах, аялал зохион байгуулах, жуулчныг угтан авах, ђйлчлэх, ђдэн гаргах ажлыг зохион байгуулдаг ашгийн тєлєє хуулийн этгээд. Туроператорыг дотор нь хђлээн авах, орон нутгийн гэж ангилдаг. Орон нутгийн туроператор нь єєрийн хот, бђс нутаг, улсад гаднаас ирэх жуулчдыг хђлээн авч жуулчлуулах ђйл ажиллагаа эрхэлдэг. Хђлээн авах туроператор нь тодорхой хот, бђс нутаг, улсаас гадагш жуулчлуулах ђйл ажиллагаа эрхэлдэг. /Х.А/ Туроператор. 4.1.1 аялал жуулчлалын бђтээгдэхђђн, ђйлчилгээг тєлєвлєх, бђрдђђлэх, сурталчилах, бєєнєєр болон жижиглэнгээр худалдах, аялал зохион байгуулах, 4.1.2 виз авахтай

233

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

холбогдсон болон аяллын бусад бичиг баримтын бђрдђђлэлт хийх, 4.1.3 онгоц, тємєр зам болон тээврийн хэрэгсэлээр зорчих билет /тийз/-ийн захиалга хийх, билет /тийз/ худалдах, худалдан авах, 4.1.4 зочид буудал, жуулчны бааз, байр, ђзвэрийн захиалга хийх, 4.1.5 жуулчныг угтан авах, ђйлчлэх, ђдэн гаргах ажлыг зохион байгуулах. Дээрхи бђх ђйл ажиллагааг явуулдаг аялал жуулчлалын байгууллагыг туроператор ангилалд оруулахаар Монгол Улсын Аялал жуулчлалын тухай хуульд заасан байна. /Х.А/ Тур оператор ба Трейвэл агентын туслах ажилтан Tour operator and Travel agency Clerk /ISCOын ангилалын дугаар 4221/. Тур оператор ба Трейвэл агентын туслах ажилтан нь аяллын хуваарийг товлох, шаардлагатай баталгаажуулалтыг хийх, хэрэгцээт мэдээллээр хангах ђђрэгтэй. Тэдний гђйцэтгэх ђђрэг нь дараах хэсгээс бђрдэнэ.

1.ёйлчлђђлэгчдэд аяллын хуваарь, замын талаар зєвлєгєє єгєх 2.Шаардлагатай захиалга баталгаажуулалтыг хийх ,виз гаргуулах 3.Тооцооны баримт бичиж, тєлбєрийг хђлээн авах 4.Холбогдох бусад ђђргийг гђйцэтгэх 5.Бусад ажилчдыг удирдах хянах Хамаарал бђхий мэргэжлђђд:  Аяллын тийз тђгээгч  Агаарын тээврийн компанийн аялалын клерк

/X.Л/

Тур єдєр. Аялал жуулчлалын аж ахуйн объектуудын ђйл ажиллагааны тоо хэмжээний натурал ђзђђлэлт. Тур єдрийн тухай мэдээлэл нь нийгмийн дэд бђтэц ба аялал жуулчлалын материал техникийн баазыг тєлєвлєхєд чухал байдаг. Тур єдрийг тооцоолохын тулд зочдын тоог тухайн улс /бђс нутагт/ нэг жуулчны єнгєрђђлсэн дундаж ђргэлжлэх хугацаагаар /єдрєєр/ ђржђђлдэг. Ихэнх улсуудын практикт энэ ђзђђлэлтийг хоноглох тоо эсвэл ор - єдєр гэж нэрлэдэг. Иймээс тур єдєр нь аялал жуулчлалын салбарт ажиллаж буй мэргэжилтнђђдэд хамгийн чухал мэдээллийн нэг болдог. /Д.Г/ Тураг ан. Агнуурын хандгай /манж, сђндэс/ буга, согоо зэрэг ойн бие томтой туурайтан амьтан. /О.С/ Тус гер мон тур ХХК. БЗД 5-р хороо хуучнаар цэргийн госпиталийн хуучин амбулатори Утас:344705, 99124587, ulziigan@mobinet.mn Тусгай аяллын хєтєч тайлбарлагч. Тђђх, нийгэм соѐлын, ан агнуур, шашны, усан аяллын, явган аяллын, уулын авиралтын зэрэг мэргэжлийн болон тусгай ур чадвар шаардлагатай аяллын тєрлђђдийг зохион байгуулах хєтєч-тайлбарлагчийг хэлнэ. /Х.А/ Тусгай аяллын хєтєч тайлбарлагч. Special Tour Guide /тђђх/ нийгэм соѐлын /ан агнуур/ шашны / усан аяллын/ явган аяллын /уулын авиралтын зэрэг мэргэжлийн болон тусгай ур чадвар шаардлагатай аяллын тєрлђђдийг зохион байгуулах хєтєч - тайлбарлагч/ /ISCO-ын ангилалын дугаар 5113.1/ Тусгай аялалын хєтєч тайлбарлагч нь тусгай мэргэжлийн болон спортын ур чадвар шаардсан аяллын тєрлђђдийг удирдан зохион байгуулах, дээрх зорилго бђхий хувь хђмђђс, бђлэгт ђйлчлэх, хот, хєшєє ба музей, ђйлдвэр, тђђх дурсгалын газрууд, тђђнтэй тєстэй байгууламжууд, байгалын сонин тогтоц, ховор ан амьтан, ургамал зэргийг ђзђђлэх, спортын болон мэргэжлийн ур чадвар шаардсан аялал, экскурсэд замчлах болон эдгээрийн талаар тусгай тайлбарыг тухай бђрд нь хийх ђђрэгтэй. Тэдний гђйцэтгэх ђђрэг дараах хэсгээс бђрдэнэ.

-

ёндэсний аяллын хєтєч-тайлбарлагч нарын адил ђђрэг гђйцэтгэх

Тухайн аяллын тєрєлд шаардлагатай ђйлчилгээг ђзђђлэх техник хэрэгслээр ђйлчлэх ,бодит мэдээлэлээр хангах /X.Л/

234

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Тусгай нислэг. Жуулчны компанид тђрээслэгдсэн агаарын тээврийн хэрэгслээр тогтсон ђнэ, тодорхой маршрут, цаг хугацаа нь жуулчдыг тээвэрлэх нислэг. Манай улсад аялал жуулчлалын улиралд тусгай нислэгђђдийг тогтмол Хатгал, Жуулчин, говийн чиглэлд Хангарьд, Тэнгэрийн улаач гэх мэт авиа компаниуд хийдэг. /Х.А/ Тусгай сонирхлын аялал жуулчлал. Тусгай сонирхлын аялал /special tourism/ гэдэг бол товчхондоо хђн зєвхєн єєрийн хђсэл сонирхлын дагуу ижил хђсэл сонирхол, мэдрэмжтэй нєхєдтэйгээ нийлж, чєлєєт цагаараа аялах аялал гэж ойлгож болно. Хувь хђмђђсийн сонирхол дээр тулгуурласан идэвхитэй амралт – аялал жуулчлал нь хђмђђс сонирхлоороо нэгдэж ажиллах, бђтээлчээр амьдрах, цаашилбал залуучуудад эх орныхоо байгалийн сайхныг ђзэж танилцан улмаар эх орноороо бахархах, эх орноо хайрлах ђзэл хђмђђжлийг тєлєвшђђлдэгээрээ онцгой ач холбогдолтой аялал жуулчлалын нэгэн тєрєл билээ. /Х.А/ Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай хууль. 1994 оны 11 дђгээр сарын 15-ны єдєр УИХаас батлагдсан уг хууль нь 8 бђлэг 44 зђйлтэй бєгєєд хуулийн зорилго нь байгалийн ђс, бђслђђрийн онцлог, євєрмєц тогтоц, ховор, ховордсон ургамал, амьтан бђхий газар, тђђх соѐлын дурсгалт болон ђзэсгэлэнт газрын хэв шинжийг хадгалах, хувьс єєрчлєгдєх зђй тогтлыг судлах, танин мэдэх зорилгоор газар нутгийг тусгай хамгаалалтад авах, ашиглах, тђђний унаган тєрхийг хадгалах, хамгаалахтай холбогдсон харилцааг зохицуулахад оршдог. /Х.А/ Тусхалт. Хєвсєл аймгийн Арбулаг сумын нутагт байдаг, ардаа битђђ ойгоор хучигдсан нуруу, 2360 м нуруу. Буга, бор гєрєєс, ангийн шувуутай. /О.С/ Туул гол. Тєв аймгийн нутаг дахь Хэнтийн гол нуруунаас эх авч Орхон голд цутгадаг. Урт нь 704 км, ай савын талбай 49.8 мян км2, усны дундаж зарцуулалт 24 м3/сек. Ерєнхий эрдэсжилт 130 мг/л. Тђђнд Сэлбэ, Улиастай, Гацуурт, Тэрэлж, Галтгай, Хаг, Хонгор, Харуух гэх мэт гол цутгадаг. Хилим, алгана, тул, цагаан загас, цулбуурт, гутаар, хадран, цурхай, булуу цагаан, зэвэг зэрэг загастай. Туулын савд єрєвтас, халбаган хошуут, галуу зэрэг ховор шувууд тааралддаг. Туул гол бол монголчуудын эртнээс нутаглаж ирсэн манай алдарт гурван голын нэг билээ. /X.Л., О.С/ Туулай. Туулай хэлбэртний багийн овог. Дэлхийд 40 гаруй зђйл, Монголд 3 зђйл бий. Биеийн урт 80-аад см, богино сђђлтэй, урт чихтэй, хойд хєл урт. ёђдэн хос шђдтэй. Бђрэнхийд гђйдэлтэй, хурдан ђсэрч дэгддэг. Айж зугтсан ђедээ цагт 70 км хурдалдаг. Жилд 2-5 удаа тєрж удаа бђрдээ 2-8 бђжин гаргадаг. Агнахад хялбар анд тооцогдоно. /О.С/ Туулай нуур. Увс аймгийн Бєхмєрєн сумын нутаг Ачит нуурт цутгах Хув-Ус голын эхэнд 2346 м єндєрт оршдог. Мєстлийн гаралтай.1.3 км урт, 0.6 км єргєн, эргийн шугамын урт нь 3.4 км. Усны шувууд ихтэй. /О.С/ Туурь. Эртний хот балгасын ђлдэгдэл. XVII зууны монгол сурвалжид одоогийн хот гэдэг ђгийн утгатай ‖Тура‖ гэдэг ђгийг хэрэглэж байсан нь монгол албан бичиг,тэр цагийн хотын нэрэнд ђлджээ. Жишээ нь: Тобол тура, Том тура, Явдал, бэлгэдлийн зђйлс бђхий ђргэлжилсэн ђгийн бэсрэг зохиол. Хэмжээний хувьд єгђђллэгтэй жишиж болох авч гарваль, тђђх, бђтцээрээ тђђнээс ялгаатай. /О.С/ Туушин тур ХХК. СБД Туушин компанийн 503 тоот, Утас:328594, 325903, Факс:328594 tuushot@tuushin.mn Тушаа. Унаа малын хєлийг холбож торгон,хоѐр хумстай модон чагттай, тоног хэрэгслийн нэр. Уналга, эдэлгээний морь, тэмээг гэрийн ойр байлгах, идээшђђлэхэд голдуу хэрэглэдэг. Аялагчид, жуулчдын морийг алдахгђйн тул шєнє тушиж аргамжвал зђгээр. /О.С/ Туяа тур ХХК. БГД Туяа трэйд ХХК-ний байранд, Утас:99180892 Тђвшин нуур. Баян-ѓлгий аймгийн Дэлђђн сумын нутагт 2595 м єндєрт оршдог. Мєстлийн гаралтай, цэнгэг, 3.7 км урт, 1.8 км єргєн, эргийн шугамын урт нь 10 км. ѓндєр уулын нуурын тєлєєлєл. /О.С/ Тђвшин уул. Баян-ѓлгий аймгийн Дэлђђн, Булган сумдын заагт оршдог. 3541 м єндєр, урт нь 45 км. Аргаль, янгир, ирвэс, хойлог, ѐлтой. /О.С/

235

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Тђй гол. Баянхонгор аймгийн нутаг дахь Хангайн нурууны єврєєс эх авч Орог нуурт цутгадаг. Урт нь 243 км, ай савын талбай 9.4 мян км2, усны жилийн дундаж зарцуулалт 5.14 м3/сек.10 дугаар сараас 4 дђгээр сар хђртэл хєлддєг. Тђй мандал єргєж тахидаг байв. /О.С/ Тђймэрт. Говь-Алтай аймгийн Бугат сумын нутаг дахь Алаг нуураас хойш 25 км ђргэлжилдэг. Хойноосоо урагшаа хэвгий тал. Хулан, бєхєн, хар сђђлт гэх мэт ховор амьтадтай. /О.С/ Тђлээт/Тђлээ/ уул. Булган аймгийн Гурванбулаг сумын нутгийн баруун хойд хил орчимд Авзага Хайрханы баруун талаар зэрэгцсэн 1956 м єндєр уул. 1967 онд газар хђчтэй хєдєлжээ. /О.С/ Тђмтийн нуруу. Ховд аймгийн Ховд сумын нутагт оршдог. 3028 м єндєр /Цагдуулт оргил/ уул. Урт нь 15 км. Аргаль, янгир, тарвага, ђнэг, чоно гэх мэт амьтадтай. /О.С/ Тђмэнцогт. Хэнтий аймгийн Баян-Овоо, Сђхбаатар аймгийн Тђмэнцогт сумын заагт оршдог.

1358 м єндєр, Хар ямаат уулын ноѐн оргил. Энэ уулын нэрээр сум нэрлэгджээ. /О.С/ Тђндэмђн Мотосо ХХК. БГД 4-р хороолол 17-р хороо Амарсанаагийн гудамж Од кинотеатрын 2-р давхар, Утас:367865, 91196711, 91183675, Факс:350766, И-МЭЙЛ:Naraka@mbox.mn, Вэбсайт:www.mongolkoreatown.com Тђнхэл. Сэлэнгэ аймгийн Мандах сумын нутагт Улаанбаатараас 115 км, Сђхбаатар хотоос 235 км зайд, Хараа голын зђђн эрэгт оршдог суурин. Тємєр замын буудал, мод бэлтгэлийн аж ахуй, сургууль, эмнэлэг, соѐл худалдаа, ђйлчилгээний газруудтай. /О.С/ Тђнхэл. Сэлэнгэ аймгийн нутаг дахь Тђнхэл, Мєнгєлєг уулнаас эх авч Хараа голд цутгадаг гол. Урт нь 40 км. Ой мод, ан амьтан, ангийн шувуу, самар жимс ихтэй уулсын хоорондуур урсана. /О.С/ Тђнхэлийн их нуруу. Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын нутагт оршдог. 1960 м єндєр. Шилмђђст мод зонхилсон битђђ ойтой. Баавгай, буга, бор гєрєєстэй. /О.С/ Тђргэн гол. Баян-ѓлгий аймгийн Булган сумын нутаг дахь Таван хумстын нурууны хур, цас, мєснєєс эх авч Булган голд цутгадаг. Урт нь 65 км, ай савны талбай 950 км2. ёзэсгэлэнт хєндийгээр урсана. /О.С/ Тђргэн гол. Баян-ѓлгий аймгийн нутаг дахь Монгол Алтайн гол нуруунаас эх авч Хурган нуурт цутгадаг /Их, Бага/ Тђргэн гэдэг 2 гол. Урт нь 35 км. ѓндєр уулын ширђђн урсгалт тунгалаг голын тєлєєлєл. /О.С/ Тђргэн гол. Дорнод аймгийн Баяндун сумын нутгаар урсан, Улз голд цутгадаг. Урт нь 60 км, урсгалын адагт олон нуур цєєрєм ђђсдгээс томоохон нь Тђргэний цагаан нуур юм. /О.С/ Тђргэн гол. Увс аймгийн Тђргэний нуруунаас эх авч Хархираа голд цутгадаг. Урт нь 20 км. Эхэндээ сђрлэг хавцлаар урсана. /О.С/ Тђргэн нуур. Баян-ѓлгий аймгийн Алтай сумын нутгаар урсдаг Сагсай голын эхний 2489 м єндєрт оршдог. Мєстлийн гаралтай. Цэнгэг, 1 км урт, 0.5 км єргєн, эргийн шугамын урт нь 2.2 км. ёзэсгэлэнт хотгорт тогтжээ./О.С/ Тђргэн уул. Баян-ѓлгий аймгийн Ногооннуур сумын нутагт улсын хил хавьд оршдог. 4029 м єндєр. Мєнх цастай. Урт нь 17 км. Ар єврєєс нь Бєхмєрєнгийн цутгал Бургалтай, Бага Хатуугийн гол эх авч урсдаг. Янгир, ирвэс, ђнэг, чоно гэх мэт ан амьтантай. ѓндєр уулын талийн болон хээрийн євслєг ургамалтай. /О.С/ Тђргэний амын буган хєшєє. Баянхонгор аймгийн Гурванбулаг сумын Тђргэний аманд буй Хђрэл ба тємєр зэвсгийн тђрђђ ђеийн дурсгал. Нэг буган хєшєє. /О.С/ Тђргэний гол. Тєв аймгийн Богд уулын хажуунаас эх авч урсдаг. Бєхєг голтой нийлэн Туул голд цутгадаг. Урт нь 25 км. Тђргэн Туулын бэлчирт Ван ханы ордны туурь бий. /О.С/ Тђрђђн /Бєєрчин/ нуур. Хєвсгєл аймгийн Ренчинлхђмбэ сумын нутаг дахь Дархадын хотгорын Шишгэд голын хєндийд 1570 м єндєрт оршдог. Цэнгэг, 2 км урт,1.2 км єргєн, эргийн шугамын урт нь 5 км. Нэн ђзэсгэлэнтэй. /О.С/

236

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Тђшиг цагаан нуур. Сэлэнгэ аймгийн Цагааннуур сумын нутгийн тектоник хотост 680 м єндєрт оршдог. 3.5 км урт, 2.7 км єргєн, эргийн шугамын урт нь 10.8 км. Хур бороо гђний усаар сэлбэгдэн Бђтэлийн нурууны єврєєс урсдаг жижиг горхи цутгадаг. Усны шувуу ихтэй. /О.С/ Тђшим. Хєвсгєл аймгийн Цагаан-ёђр сумын зђђн хойд хэсэгт Зэсийн нурууны хойд ђзђђрт оршдог. 2548 м єндєр нуруу. Уулын орой хэсгээр ой модгђй,зєвхєн доод хэсгээрээ бага зэргийн шинэсэн ойтой. Бор гєрєєс, буга, ђнэг, чоно гэх мэт ан амьтадтай. /О.С/ Тђшлэг. Дорноговь аймгийн Зђђнбаян хђрдэг замын баруун талд аймгийн тєвєєс 12 км зайд оршдог. 1060 м єндєр. Тахидаг байв. /О.С/ Тђйн хийдийн балгас. Тђйн гол Шаргалжуут гол хоѐрын бэлчирт орших чулуун хийдийн балгас нь XVI зууны ђеийн монголчуудын барьсан чулуу хийдийн нэг. Тђйн голоос суваг татаж хийдэд хиймэл нуур байгуулж байсан . /X.Л/ Тђргэн хєрвєх харьцаа /acid test quick ratio/. Бараа материалаас бусад эргэлтийн хєрєнгє ба богино хугацаат єр тєлбєрийн харьцаа /X.Л/ Тђрэг улс. Тђрэгђђдийн уугуул нутаг нь Алтайн цаад бие Долоон ђс, Мавренахрын сав нутаг юм. Тэд МЭ VI зуунд Алтайн нурууг давж Монгол газар ирж суурьшсан байна.Тэд Нирун /Жужан/-чуудад тємрєєр алба барьж байсан ба тђђхэнд тємєрчин аймаг хэмээн тэмдэглэгдсэн байна. Тђрэгђђд нь улс тєрийн уран нарийн бодлого явуулж хђчээ зузаатгасаар МЭ 552 онд Тђрэгийн захирагч Буман Жужаны эсрэг болон тэмцэн бут цохисон байна. Ингээд тэд олон овог аймгийг газар нутагтай нь эзлэн Тђрэгийн хаант улсыг байгуулсан байна. Тђрэгђђд нь Дорно зђг нутаг тэлэн суурьшсаар удалгђй Монголын тєв нутаг Орхон голын саваар нутаглах болсон байна. ёђний дђнд тэд Солонгосоос Баруун Тэнгис /Ари Тэнгис/ элсэн говиос Байгаль нуур хђртлэх газар нутгийг хамран орших болсон байна. Гэвч уг хђчирхэг байдал нь Тђрэгийн дотоодын язгууртан нарын биеэ даахыг эрмэлзсэн тэмцэл хєдєлгєєнєєс болж задрах аюулд єртжээ. Улмаар МЭ 581 онд Тђрэг нь ѓрнєд, Дорнод гэж хоѐр хуваагдсан байна. Тђрэгийн дотоод дахь уг задралыг Хятадад оршиж байсан Тан улс ашиглаж 651 онд Тђрэгийг мєхєєсєн байна. Дорнод буюу зђђн Тђрэг нь Тан улсын эрхшээлээс гарахын тулд удаа дараа бослого тэмцлийг гаргаж байсан ба 679 онд Тђрэгийн язгууртан Хотулыг‖ Зђђн Тђрэгийн тэргђђн‖ хэмээн єргємжилж улмаар 680 онд тђђнийг бђх Тђрэгийн хаан хэмээн єргємжилж /Элтерес/ /Улсыг хураагч/ цолыг олгсон байна. Тэрбээр 691 хђртэл тєр барьсан бєгєєд тђђний дараа Можо, Билгэ буюу Могилян нар дараалан хаан суусан байна. Гэвч эдгээр хаадын дараагаар Тђрэгийн байдал дотоодын зєрчилдєєнєєс болж суларч эхэлсэн байна. Энэ ђед буюу МЭ 743 онд Тђрэгийн харьяалалд багтаж байсан Уйгарууд Сэлэнгэ мєрний зђг нђђн одсон нь Тђрэгийн харьялалаас гарсан анхны угсаатан байсан. Тђрэг нь Дорнод, Тєв, ѓмнєд хэмээн гурав хуваагдаж улмаар МЭ 745 онд Уйгаруудад эзлэгдсэнээр мєхсєн байна. Тђрэг улс нь хђчирхэг байх ђедээ Хянганы нуруунаас Амударьяа, Минусын хотгороос Элсэн говь хђртлэх газар нутгийг хамран оршиж байжээ. /X.Л/ Тђрээс /lease/, тђрээслэгч /lessee/, тђрээслђђлэгч /lessor/. Тђрээслђђлэгчид тодорхой ђнээртђрээсийн тєлбєр авч тђрээслэгчид хєрєнгийг тђр хугацаанд ашиглуулах эрхийг олгосон хэлцэл. /X.Л/ Тђђх соѐлын дурсгалууд. Улс нийгмийн хєгжил, тђђхийн чухал ђйл явдалтай холбоотой барилга байгууламж, дурсгалт газар, дурсгалт зђйлс, тђђхийн соѐлын ђнэ цэнэтэй болон материаллаг болон оюун санааны бђтээл. НёБ–ын Боловсрол, соѐл, шинжлэх ухааны байгууллагаас дэлхийн соѐлын євийн бђртгэлд оруулсан дэлхийн томоохон ђнэт зђйлсийг хамгаалалтанд авдаг. ѓнєє хэр Монгол орны тђђх, соѐлын дурсгалууд нь тодорхой хэсэг жуулчдын сэтгэл оюуныг эзэмдсээр байна. Монгол оронд тђђх соѐлын нєєцийн судлагдсан байдал сайн боловч тэдгээрийг хєгжђђлэх, аялал жуулчлалд татан оруулах талаар харилцан адилгђй. Аялал жуулчлалыг сонирхолтой болгоход эртний дурсгалуудыг сэргээн босгох, хєгжђђлэх нь онцгой ач холбогдолтой. Тђђх соѐлын дурсгалуудыг сэргээн засварлаж, бђс нутаг бђрийн аялал жуулчлалд татан оруулж болно. Ингэснээр жуулчдын сонирхолыг татах хийгээд аяллыг сонирхолтой болгох нэг ђндэс болно. /Х.А/ Тђђхт ђйл явдал болсон газрууд. Монгол орон тђђхийн асар их баялагтай. Эдгээр баялагуудын нэг нь бидний євєг дээдсээс єв уламжлан ирсэн тђђхийн ном судар зохиолуудад бичигдэн ђлдсэн болон ам дамжуулан уламжилсаар ирсэн газар усны нэрс, тђђхт ђйл явдал болсон газрууд

237

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

билээ. Монгол оронд хђн ђђссэн ђеэс одоог хђртэл тђђхийн ђйл явдал болсон газрууд харьцангуй элбэг байдаг. Нэн ялангуяа XIII зуунаас хойшхи тђђхт ђйл явдал болсон газруудын ихэнх нь манай эрдэмтэн мэргэдийн ачаар нилээд тодорхой болсон газрууд олон байдаг. Эдгээр газруудад энд тийм ђйл явдал болсон гэх ђзђђлэх, харуулах тђђхийн дурсгал ховор юм. Иймээс тђђхт ђйл явдал болсон газруудыг нарийн тодорхойлж ач холбогдлыг нь єндєрт єргєж, холбогдох тђђхийн дурсгалуудыг илрђђлэх, сэргээн засварлах, шинээр бий болгох замаар олны хђртээл болгож аялал жуулчлалд татан оруулах ѐстой. /Х.А/ Тђђхэн аялал жуулчлал. Тђђхийн аялал жуулчлал гэдэг нь єнгєрсєн цаг -тђђхийн бодит дурсгалыг єнєєдрийн єндєрлєг дээрээс судлах, сонирхох аялал юм. Тђђхт аялал жуулчлал гэдэг нь єнгєрч буй цаг ч тђђхийн хуудаснаа тэмдэглэгдэн ђлдэх дурсгалт аялал юм. Тђђхэн аялал жуулчлал гэдэг нь єнгєрсєн цаг – тђђхийн тухайн мєчлєгт тодорхой хугацаанд очих аялал юм. /Х.Л/ Тђђхийн аялал жуулчлал. Тђђхийн аялал жуулчлал гэдгийг доктор Г.Баатарцоож тодорхойлж "Чингис хаан" судлал сэтгђђлийн 6-рт "Тђђхийг мотив болон ашиглаж байгаа єнєєгийн аялал жуулчлалын хамгийн энгийн бєгєєд тђгээмэл хэлбэр юм. Жишээлбэл: Улаанбаатар хотоос Булган аймгийн Гурванбулаг сумын нутагт орших Хєгнє хаан уулын Эрдэнэ хамбын хийдийг очиж ђзээд, тэндээс ѓвєрхангай аймгийн Хархорин сумын нутагт орших Эрдэнэзуу хийд болон эртний Хархорум хотын ђлдэгдлийг очиж ђзэх аялал нь тђђхийн аялал жуулчлал болох юм. Энэ аялалын дотоод мєн чанар нь тђђхий эдгээр дурсгалт газруудыг ђзэж сонирхох ба тђђхийн талаар мэдээлэл авах процессоор дамжуулан ђзсэн зђйл болон авсан мэдээлэл дээрээ тулгуурлан уг тђђхэн ђйл явдал , хэн нэгэн тђђхт хђмђђний тухай хийсвэрлэн бодох /тєсєєлєх/ байдлаар жуулчныг оюун дђгнэлт хийхэд чиглэгдэж байдаг байна. Тђђхт аялал жуулчлал гэдэг нь хэзээ нэгэн цагт хийгдэж онцлон ялгагдах шинж тэмдэгээрээ тђђхэнд тэмдэглэгдэн ђлдсэн аялалууд юм. Жишээлбэл: Фернан Магеллан, Христофер Колумб, Титаник хєлєг онгоцны аялалууд тђђхнээ тэмдэглэгдэж ђлдсэн байдаг. Тђђхэн аялал жуулчлалын тухай тодорхойлолтонд ―Тђђхийн тухайн мєчлєгт тодорхой хугацаанд очих‖ гэсэн нь ойлгомжгђй санагдаж болох юм. Энэ нь ямар нэг цаг хугацааны машинаар єєр цаг хугацаанд очих ч юмуу, ямар ч л байсан хийсвэр, магадгђй зєгнєлт байдлаар тєсєєлєгдєж болох юм. Энэ нь ђнэн хэрэгтээ аль нэг зєгнєлт зђйлийн тухай тодорхойлолт бус харин тђђхэн бодит орчныг ђђсгэх тухай ойлголт юм" гэжээ. /Х.Л/ ТЭБ ХХК. СБД Их тойруу –46 Сансар КАТВ-ийн байранд, Утас:313770, Факс:315674 Тэвхэнгийн нурууны хиргисђђр. Говь-Алтай аймгийн Цогт сумын нутагт буй хђрэл зэвсгийн ђеийн дурсгал. 200 м голдоч бђхий том хђрээтэй дєрвєн зђгт замтай олон жижиг цагираган єрлєг бђхий хиргисђђр. /О.С/ Тэвш. Идээ, зоог, шђђс тавихад зориулсан сав суулга. Модон ухмал, зђймэл 2 аргаар, зориулалтаас нь болоод их, бага, гонзгой, дєрвєлжин хэлбэртэй хийдэг. Одош гэж нэрлэх нь бий. /О.С/ Тэвш уулын дурсгал. Палеолитээс эхлэн тђђхийн олон ђеийн /хђннђ, тђрэг, монгол гђрэн/ хадны зураг, булш. Орхон-Енисейн бичээс, палеолитийн ђеийн чулуун зэвсэг зэрэг дурсгал. ѓвєрхангай аймгийн Богд сумын Тэвш ууланд оршдог. Тэвш ууланд малтсан дєрвєлжин булшнаас аргалийн толгойн дђрстэй хос алтан сђлбээр, хђннђгийн булшнаас нум сум, шавар сав, зэр зэвсэг, модон эдлэл, ђелэн аргаар хийсэн алтан чимэг, ђнэт чулуун зђђлт олдсон. Хадны зурагт Тєв-Азийн євєрмєц аргаар дђрсэлсэн амьтад,хђний зураг байдгаас морин тэрэгний зураг их сонирхолтой байдаг. /О.С/ Тэвшийн говь. Дундговь аймгийн Сайнцагаан сумын баруун хойд захад Улаан Толгойн говьтой залган зђђн хойш Мєхийн хад, Тэвш уулын хооронд Сђђжийн-Овоо хђртэл 20 гаруй км ђргэлжилдэг. Хђрэн нђђрсний их нєєцтэй. /О.С/ Тэвш уул. Арц Богд уулаас хойш орших энэ ууланд чулуун зэвсэг, хадны сђг зураг, олон цаглабарын хамаасалтай булшнууд, арвин бий. Мєн эртний хђмђђсийн алтны эдлэл олсон. Олон тооны морь хєллєсєн тэрэгний зургийг ђзэхэд ђнэхээр бахархууштай. /Х.Л/.

238

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Тэгш гол. Завхан аймгийн нутаг Тарвагатайн нурууны араас эх авч Идэр голд цутгадаг. Урт нь Дунд эгийн голын бэлчрээс доош 65 км. Ой мод, ан гєрєєс, жимс ихтэй ђзэсгэлэнт уулсын хоорондуур урсана. /О.С/ Тэйгень жунгхаб кэбаль ХХК. БЗД 15-р хороо, Утас:90151656, 99141570, Факс:454580, TJKtour@yahoo.com Тэмээн поло. Монголд ђђсч хєгжиж буй спорт тоглоомын шинэ тєрєл. Сђђлийн жилђђдэд ѓмнєговь, Дундговь аймагт болсон улсын аварга шалгаруулах тэмцээнийг гадаадын жуулчид маш их сонирхож байв. Хоѐр баг тусгай сургасан тэмээ унаж, тусгай цохиураар резинэн бємбєгийг єрсєлдєгчийн хаалганд оруулж, олон оноо авсан нь хожино. Пологийн тєрлђђдээс хамгийн том талбайтай маш сонирхолтой тоглоом. ѓвєл тоглоно. /О.С/ Тэнгис жуулчны бааз /Иигон золоот ХХК/. ЧД 3-р хороо, 2-р 40 000.76-20. Байршил: Хєвсгєл, Ренчинлхђмбэ. Тэнгис Шишгэд голын бэлчирт. Улаанбаатараас 1160км. Цагааннуур сумын тєвєєс баруун хойш 31 км, 99163555, Гэр:8, ор:46 Тэнгис лоож жуулчны бааз /Хєвсгєл Лоож менежмент ХХК/. СБД 33-р байр 2 тоот. Байршил: Хєвсгєл Ренчинлхђмбэ, Тэнгис Шишгэдийн бэлчирт, 310852, 99115929, boojim@magicnet.mn, Гэр:5, ор:16 Тэнђђн тур ХХК. БГД 18- р хороо 29-6 тоот, Утас:362573, Факс:362573, aatm@magicnet.mn Тэнгэрийн заадас жуулчны бааз /ISC ХХК/. УБ дахь хаяг: Сђхбаатар дђђрэг, УБ-11, Орон нутаг дахь хаяг:Тєв аймгийн Алтанбулаг сумын ѓгєємєр гэдэг газарт /УБ-Хархорингын замаар 75км Алтанбулгаас баруун хойш 16км/, 325852 327965 944888 99118944, ics@mongol.net, Гэр:5, Ор:15 Тэрэлж жуулчин ХХК. СБД 3-р хороо МЗХ-ны байр 313 тоот, Утас:324978, 322754, Факс:322754, tereljijuulchin@magicnet.mn Тэсийн гол ХХК. Хаяг: Завхан аймаг Улиастай хот, Утас:01-462-22566, 22107, Факс:01-462-25570 Тэтгэлэг /grant/. Буцаан тєлєгдєхгђй мєнгєн тєлбєр./Х.Л/ Тээврийн хэрэгсэлээр нь. 1.Авто аялал: Хамгийн чєлєєтэй, хэрэгцээгээ бђрэн сайн хангаж чаддаг жуучлал гэж ђздэг. Гэр бђлийн ганцаарчилсан хэлбэрээр зохион байгуулагдана. Олон улсын авто аялалууд сурталчилгааны болон эрдэм шинжилгээний чиглэлээр зохион байгуулагдана. Увс аймагт авто аялал хєгжђђлэх бђрэн боломжтой. 2.Дугуйн аялал: Энэ чиглэлээр аялалыг ганцаарчилсан ба хэсэг бђлгээр зохион байгуулах боломжтой боловч энэ нь зєвхєн дулааны улиралд боломжтой. Энэ чиглэл нь Голланд, Дани, Австри, Хятад, Францад сайн хєгжсєн. 3.Мотоциклоор аялах аялал: Энэ чиглэл нь манай орны хувьд дотоодын жуулчлалд чухал тээврийн хэрэгсэл болно. Ялангуяа єндєр уул нуруу бђхий бартаа ихтэй машин очих боломжгђй. Хархираа, Тђргэн, Хан Хєхий зэрэг уулаар явж болно. Энэ тєрєл нь Чех, Австри, Югослав, Румын, Болгар зэрэг оронд илђђ хєгжсєн. 4.Спортын хэрэгслээр аялах аялал: цана, тэшђђр, чарга гэх мэт хэрэгслээр євлийн улиралд Хархираа, Тђргэн зэрэг уулсуудад хєгжђђлэх боломж илђђ сайтай. 5.Тємєр замаар аялах: Энэ чиглэлийн аялал манай оронд тєдийлєн сайн хєгжєєгђй, харин Европ, Америкт єндєр хєгжсєн бєгєєд тив, эх газрын хооронд болон улс орны дотоодод илђђ ач холбогдолтой байна. Мєн ОХУ, Япон, Герман, АНУ-д сђђлийн ђед идэвхтэй хєгжих болсон юм. Сђђлийн ђед оюутан, сурагчид тємєр замаар аялдаг нийтлэг хандлагатай болсон. Учир нь олуулаа болон бђлгээр явахад тохиромжтой хямд, тохилог мєн хурд ихтэй байдаг зэрэг давуу талуудтай. /200 км цагийн хурдтай/ ѓндєр хєгжилтэй Япон улсад 400 гаруй км цагийн хурдтай цахилгаан галт тэрэг жуулчдад ђйлчилж байна. 6.Тэмээн, морин, зааны буюу ердийн хєсгєєр аялах аялал: Энэ аялал нь Ази, Африкийн орнуудад давуу хєгжсєн байсан. Монголд морин, тэмээн аяллыг хєгжђђлэх бололцоотой.

7.Усан аялал: Энэхђђ аяллыг далайн, нуурын, гол мєрний гэж ангилна. Энэ чиглэл Монголд хєгжих бђрэн боломжтой. /X.Л/ Тээврийн байгууллага. Аялал жуулчлалын салбарын ђйл ажиллагааг амжилттай явуулахад нєлєєлєх чухал ђйлчилгээний байгууллага. Аялал жуулчлалын хєгжлийн ђндэс болж єгч байсан тєдийгђй, аяллын тєрєл хэлбэрийг єєрчилж, хђмђђсийн сонирхлыг шинэ шатанд гаргаж чадсан байна. Хђн тєрєлхтєн задгай сансарт гараад 50 гаруй жилийн нђђрийг ђзсэн бол анхны сансрын жуулчин Денис Тито 2001 онд сансарт жуулчилсан. Тэгвэл манай орны аялал жуулчлалын

239

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

салбарт тээврийн ђйлчилгээ маш чухалд тооцогддог. Тємєр замын сђлжээ сайн хєгжєєгђйн улмаас жуулчид тємєр замын тээврийн хэрэгслийг сонгох сонголт бага тђвшинд байна. Харин замын бартаа саад, машины туулах чадвар зэргийг харгалзан аялал жуулчлалын туроператорууд ихэвчилэн жип машинаар жуулчиддаа ђйлчилдэг. Агаарын тээврийн хувьд нислэгэнд оролцож буй нисэх онгоцоор дутмаг, тусгай нислэг нь цєєн чиглэлд нисдэг гэсэн дутагдлууд бий. /Х.А/ Тээвэрлэгч. Тєрєл бђрийн тээврийн хэрэгсэлээр тээвэрлэх ђйлчилгээ ђзђђлж байгаа байгууллага эсвэл хувиараа ажил эрхлэгч./Д.Г/ Тээшийн норм. Нэг зорчигчийн тєлбєргђйгээр авч явахыг зєвшєєрсєн зорчигчийн тээшийн хамгийн их байж болох жингийн хэмжээ. Тєлбєргђйгээр авч явж болох тээшийн норм нь ђйлчилгээний ангилалаас хамааран хэлбэлзэлтэй тогтоогдсон байдаг. /Д.Г/

240

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

У Уба-Яни ХХК. БЗД Монгол лифт ХХК-ийн байранд, Утас:451123, И-МЭЙЛ:uba_yani@mail.com УБЦЖ хоршоо ХХК. БГД 19-р хороо, Утас: 330020, 99152601, 99181837, Факс:330020 И-МЭЙЛ:mongolgold@mail.ru Увс аймаг дахь Амралт-аялал жуулчлал. Амралтын цогцолборууд ямагт цэвэр агаар, цэнгэн устай байгалийн ђзэсгэлэнт газруудаар байрласан байхын хамт идэвхтэй амарч, спорт тоглоомоор хичээллэх бололцоотой байдаг. /Байгаль –хоол унд – хєдєлгєєн, Хархираа, Хар тэрмэс зэрэг амралтанд амрах боломжтой/. /Х.Л/ Увс аймаг дахь Ангийн отог. Унаган тєрхєє хадгалсан онгон байгаль, газрын гадарга, хотгор гђдгэр, геологийн євєрмєгц тогтоц, цэвэр агаар, цэнгэг ус, ашигт малтмал, ховор ан амьтад гол бђтээгдэхђђн нь болно. Увс аймгийн Бєхмєрєн сумын Хар ямаат Сагил сумын Цагаан гол, ѓмнєговь сумын Улиастай Шил зэрэг газруудад улсын чанартай ангын отог байдаг. Энд Канад, Мексик, Австри, Герман, Франц, Испаны анчин жуулчид ирж аргал, угалз, янгирыг агнаж байна. /Х.Л/ Увс аймаг дахь Байгалийн Аялал жуулчлал. Хархираа, Тђргэний уулс болон Тагны нурууны салбар Цагаан шувуут,Хангайн нурууны салбар Хан Хєхий, Тогтохын шил зэрэг єндєр уулын тундр,ой тайга, уулын хяр, тал, говь, цєлийн гурван бђслђђр ялгарч олон зђйлийн модлог бутлаг, євслєг ургамалтай, мєнх цас, мєсєн гол, агуй хад зохио, хђрхрээ бђхий ђзэсгэлэнт байгальтай нь Увс аймаг дахь байгалийн аялал жуучлал хєгжђђлэх ђндэс болно. Байгалийн аялал жуучлалын тєрлђђд дотроос байгалийн ђзэмж євєрмєц тогтоцыг ђзэж сонирхох боломжтой. Жишээлбэл: Гоожуурын хђрхрээ, Алтан бургас, Алтан гадас, Буга мод, Алтан элс зэрэг унаган тєрхєє хадгалсан, онгон байгаль, геологийн євєрмєгц тогтоцтой газруудыг энэ тєрєлд хамруулж болно. /Х.Л/ Увс аймаг дахь Спорт ан агнуурын аялал жуулчлал. Увс аймаг нь гол мєрєн нуур элбэгтэйгээс гадна, эгц цавчим хадан хясаа бђхий єндєр оргилтой уул нурууд олонтой. Эдгээрт тђшиглэн усан болон уулын аялал жуучлал хєгжђђлэх боломж сайтай. Тђргэн гол нь Монголын гол мєрєн усан аялалын 5-р зэрэглэлд багтдаг. Энэ зэрэглэлийн гол мєрнєєр спорт аяллынхан, мэргэжлийн тамирчид аялана. Мєн ђђнээс гадна Сагил, Боршоо, Хєндлєн, Торхилог, Нарийн, Намир, Баруунтуруун зэрэг голуудад сонирхогчдын усан спорт хєгжђђлж болно. Увс аймагт оршдог нууруудын ихэнх нь тектоникийн гаралтай. Энэ нууруудыг /Увс,Хяргас,ёђрэг,Ачит/ тђшиглэн спорт агнуур, усан аялал зэргийг хєгжђђлэх боломжтой. /Х.Л/ Увс аймаг дахь Тђђх соѐлын аялал жуулчлал. а. Тђђхийн б. Соѐлын в. Эртний судлалын г. Уран барилга байгууламжийн. Эртний судлалын олдворууд хад, агуйн бичиг зураг, булш, бунхан, гэрэлт ба буган хєшєє, уран барилга, байгууламж, урлаг соѐлын бђтээл гол бђтээгдэхђђн нь болно. Жишээ нь: Харлаг бээс Аюурзанын сђм, Бадрахын хђрээ, Халхайтын дэнжийн хђн чулуу, Чандмань уулын булш, Долоодойн гэрэлт хєшєє, Ганц Харгайтын хадны бичиг, Зђђн Турагийн тэрэм хадны бичиг, Их сарын хадны зураг, Можоогийн хадны зураг, ёнхэлцэгийн хадны зураг, Хар ђзђђрийн хадны зураг, Цагаан єтєгийн хадны зураг, Шовгор хадны зураг, Тємєр цоргын Тђрэг бичээс гэх мэт. /Х.Л/ Увс аймаг дахь Эмчилгээ сувилалын аялал жуулчлал. а. Цаг агаарын эмчилгээний: Нар, ус ,агаар, чимээгђй тайван намуун орчинд аялал зохион байгуулах бђрэн боломжтой. б. Рашаан эмчилгээний в. Шавар эмчилгээний /нуур, голын ба шавар эмчилгээний эртний уламжилалтай/. Увс аймагт Хар тэрмэсийн рашаан сувилалын газар, Урт булгын рашаан нь эмчилгээ сувилгааны чиглэлээр ђйл ажиллагаагаа явуулдаг. Эдгээрээс гадна Буцалдаг, Хавцал, Ногоон цэгээний рашааныг тђшиглэн эмчилгээ сувилгааны аялал жуулчллыг хєгжђђлэх боломжтой. г. Цагаан идээ, сђђ, айргийн эмчилгээний бђрэн боломжтой. /ОХУ, Казакстан, Монгол улсад єргєн дэлгэрсэн/ д. Жимс жимсгэний эмчилгээний е. Усан эмчилгээний /далайн ус, наран шарлага, цэвэр агаарт зугаалах, халуун хђйтэн рашаан уух, орох, шавар дарсаар эмчлђђлэх, дарс, айраг уух гэх мэт / /Х.Л/

241

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

―Увс аймгийн тђђх соѐлын дурсгалууд― Г.Бямбадорж, УБ, 1999. Тус номыг соѐн гэгээрђђлэгч, Хутагтын гэгээн, Гђђш Намхайжамцын мэндэлсний 400 жил, тод ђсэг зохиогдсоны 350 жилд зориулан хэвлэн гаргасан. Тус ном нь 12 ерєнхий сэдвээс бђрдэх бєгєєд Увс аймгийн нутагт орших монголын тђђх соѐлын холбогдолтой олон арван дурсгалыг тойм хэлбэрээр бичсэн байна. Тухайлбал: Чулуун зэвсэг, булш, буган хєшєє, хђн чулуу, хадны зураг хєшєє дурсгал зэргийг дурдаж болно. Тус номонд зєвхєн дурсгалуудыг бичээд зогсоогђй холбогдох зураг сэлтийг хамт хавсаргасан байна. /X.Л/ Увс нуур. Манай орны тєдийгђй Тєв Азийн хамгийн томоохон эрдэст нуур. Увс нуур нь д.т.д 759 м єндєрт 3350 км 2 талбайг хамардаг. Тђђний урт 84 км, єргєн нь 79 км, эргийн шугамын урт 425 км, усны гђн нь 20м, эзэлхђђн нь 39.6 м3. Нуурын баруун хойд, ємнє талаар Тагна, Хархираа, Хан Хєхий нуруу сђндэрлэж зђђн талд нь Бєєрєг Дэл, Алтан элсэн манхан тарамцаг ђргэлжилнэ. Усны хагалбар уулсаас Хархираа, Хєндлєн, Сагил, Боршоо, Хандгайт, Торхилог, Тэс, Нарийн зэрэг олон гол горхи цутгадаг. Нуурын ус хураах 71100 км2, далайн эргийн байдал тэгшивтэр, цутгал голын адагт садраа ђђсэж намагжсан, ойн тєгєл, ђзэсгэлэнт баян бђрдтэй. Эргэн тойронд нь олон жижиг нуур цєєрємтэй . Хэд хэдэн булан, тохой, жижиг арал, хойг байдаг. Эрт цагт нуурын ус одоогийнхоос хэдэн арав дахин их байсныг нотлох эргийн далан, зээг, татралтын дэнж эгнэн тогтсон байх ба зарим нь нуураас алс хол байдаг. Усны температур олон жилийн дундажаар 5-р сард 5.8-10.4оС, 6-р сард 15.1-14.50С, 8-р сард 15.9-23.60С, 9-р сард 10.7-15.40С, 10-р сард 5.8-9.50С, 11-р сард 2.3-3.10С-ийн хооронд хэлбэлзэж энэ хугацаад хамгийн их температур 27.30С байна. /8-р сард / хђрчээ. 11-р сарын 2-р хагасаас 5-р сарын дунд ђе хђртэл хєлддєг ойн тєгєл, баян бђрдэд элдэв жимс, чацаргана, тєрєл бђрийн ан амьтадтай. Зуны цагт дулаан орны тєдийгђй умард тундрын шувууд цуглардаг.Тєв Азийн урсгалгђй ай савын загс жараахайтай. Дагуул нуур тойромд эмчилгээний ашиглах боломжтой хурдас шавар байдаг. Агнуур, спорт усан зам, амралт сувилалын чиглэлээр ашиглах боломж ихтэй. /X.Л/ Увсайн Амны Хадны зураг. Баян-ѓлгий аймгийн Улаан-Хус сумын нутагт буй хђрэл ба тємєр зэвсгийн ђеийн дурсгал. Буга, янгир, ђхэр, тэмээ, болон нум сумаар ан хийж буй байдлыг ђзђђлсэн зургийг хаданд сийлсэн. /О.С/ Увш Харын дурсгал. Увс аймгийн Улаангом хотын зђђнтэй Увш Хар ууланд буй тђђхийн єєр єєр ђед холбогдох 10 гаруй дурсгал. Дугуй далантай булш, дєрвєлжин хашлага, чулуун хєшєє. /О.С/ Угалзын Эрээн нуруу. ѓмнєговь аймгийн Хђрмэн сумын урд хэсэгт байдаг 1169м єндєр, 2025км урт. Аргаль, янгир, хулан, хар сђђлт гэх мэт ан амьтантай. /О.С/ Угтам уул. Дорнод аймгийн Баяндун сумын тєвєєс зђђн тийш 40 км зайд ойт хээрийн, хээрийн бђсийг заагладаг нурууны баруун хэсэгт оршдог. 1025м єндєр уул. Энэ уулын ойролцоо эртний сђмийн туурь байдаг. Энэ уулын ойролцоо жуулчны бааз байгуулахад тохиромжтой. Буга, бор гєрєєс, чоно элбэгтэй. Уулын оройгоос харууц сайтай. 1990-ээд оноос дархлав. /О.С/ Удирдлагын ђђрэг. Энэ нь тавьсан зорилгодоо хђрэхэд шаардлагатай удирдлагын ажлуудын /удирдлагын ђђргђђдийн/ тєрлђђд юм. ёђргђђд нь аливаа нэгэн байгууллагын онцлогоос ђл хамаарсан ямар ч удирдлагын ђйл явцын бђрэлдэхђђн хэсэг байдаг. Дараахи удирдлагын ђђргђђдийг тодотгож єгдєг: тєлєвлєлт; зохион байгуулалт; мотиваци; хяналт; зохицуулалт; манлайлал. /Д.Г/ Ужиг. Архангай, Баянхонгор аймгийн нутгийн заагт Хар-Усны давааны араас эх авч ХойдТэрхийн голд цутгадаг уулын гол. Урт нь 50 км, ай савын талбай 520км2. Тђђнд Хойд-Бодонт гэх мэт олон гол горхи цутгадаг. /О.С/ Уйлган. Хєвсгєл аймгийн ёђрийн голын усны хагалбар уулсаас эх авч, ёђрийн голд цутгадаг 680км2. Голын ай савд Даяндээрх зэрэг том жижиг агуй байдаг. ёзэсгэлэнт баян хєндийгєєр урсана. /О.С/ Улаагчин. /Ар, ѓвєр Улаагчин гол/ Завхан аймгийн нутаг дахь Элсэн давааны єврєєс эх авч Улаагчины Хар нуурт цутгадаг, 20 км урт, тђђний араас эх авч Тэлмэн нуурын хєндий элсэнд шургадаг 60 км орчим урт 2-р гол. /О.С/ Улаан Бургасны гол. Булган аймгийн Бђрэнгийн нурууны араас эх авч Сэлэнгэ мєрєнд цутгадаг. Урт нь 25км ай савын талбай 110км2. Загастай. /О.С/

242

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Улаан гурвын хђн чулуу. Увс аймгийн Наранбулаг сумын Улаан Гуривт буй Тђрэгийн ђеийн дурсгал. Хђн чулуун хєшєє, хђний нђђр толгойг уртай гаргаж, гарт нь хундага, сэлэм бариулан товруутай бђс бђсэлж, хавтага зђђлгэн урласан. /О.С/ Улаан даваа. Баян-ѓлгий аймгийн Улаан хус сумын нутагт Монгол Оросын хилийн заагт оршдог. 2700м єндєр. /О.С/ Улаан даваа. Увс аймгийн Сагил, Тђргэн сумдын заагт Улаангом, Цагаан нуурын тээврийн гол зам дайрч єнгєрдєг. 2100м єндєр. /О.С/ Улаан их даваа. Ховд аймгийн Булган сумын хойд захад оршдог. 3000м єндєр. ёенч, Бодонч голын усны хагалбар болдог. Булган, ёенч сумаас Ховд хот орох авто зам дайрч єнгєрнє. Алсаас их єгсдєг, монголын томоохон даваа саад ихтэй урт даваа юм. . /О.С/ Улаан зуухын даваа. Увс аймгийн ѓмнєговь сумын нутагт Ховд, Улаангомын замд оршдог.

2079 м єндєр. Хавцлаар єнгєрнє. /О.С/ Улаан лонх. Увс аймгийн Ховд сумын нутгаар урсдаг Ховд голын хєвєєнд оршдог. 2094 м єндєр уул. Аргаль, янгир, ирвэс, чоно ђзэгдэнэ. /О.С/ Улаан ном. Байгаль тђђний нєєц баялгыг хамгаалах Олон улсын холбоо 1948 онд дэлхийн ховор болон мєхєж буй амьтан, ургамалын зђйлийн талаар гаргасан бђртгэл. Улаан номонд устаж буй, ховор, цєєрч буй тодорхойгђй, сэргээгдэж буй зђйл гэхчилэн жил бђр шинэ мэдээгээр баяжуулж байдаг бєгєєд хєхтєн 310 зђйл, шувуу 320 зђйл. Хоѐр нутагтан хийгээд мєлхєгчид 132 зђйл, загас 40 зђйл, тэрчлэн ургамалын олон зђйлийг бђртгэсэн ботиуд хэвлэгджээ. Монгол улс 1985 онд ђндэсний ―Улаан ном‖ гаргах шийдвэр гаргаж 1987 онд хэвлэгдсэн. Тђђнд 23 зђйл хєхтєн, 19 зђйл шувуу, 6 зђйл хоѐр нутагтан хийгээд мєлхєгчид, 80 гаруй зђйл ургамал бичигджээ. /О.С/ Улаан нурууны элс. ѓмнєговь аймгийн Мандал-Овоо, Булган сумдын нутагт Улаан нуурын талаас хойш ђргэлжилдэг элсэн тарамцаг. Нђђдэг элсний хэв шинж бий. /О.С/ Улаан нуур. ѓмнєговь аймгийн Булган сумын нутагт 1008 км єндєрт оршдог. Техтоник гаралтай. Устай ђед 175 км2 талбайтай болдог. Хур тунадас элбэг жилд Хангайн нуруунаас усжих Онгийн гол цутгаж талбай нь тэлж ихсэх ба зарим ђед хатаж шал тойром болдог. Нуурын ѐроолын борзонг малын эрдэс тэжээлд хэрэглэдэг. Шорвог усны эрдэсжилт 338.0.5 г/л. /О.С/ Улаан нуур. Хєвсгєл аймгийн Цэцэрлэг сумын нутаг Шаргын голын эхэнд 1807 м єндєрт оршдог. 0.7км2 талбайтай, 1.8 км урт, эргийн шугамын урт 4.4 км. ёзэсгэлэнт байгалтай. /О.С/ Улаан овооны хадны зураг. Завхан аймгийн Баянхайрхан сумын Улаан овооны хадан сийлсэн хђрэл зэвсгийн ђеийн дурсгал, зураг. /О.С/ Улаан тайга. Дархадын хотгороос баруун тийш, улсын хил хђртэл оршдог. 3351 м хђрдэг. Шишгид, Дэлгэрмєрєн зэрэг гол эх авч урсдаг. Ой тайгын хєрс ургамалтай. Баавгай, хандгай, буга, зэрлэг гахай, бор гєрєєс, чоно, шилђђс болон ойн шувууд элбэг. /О.С/ Улаан толгойн дурсгал. Увс аймгийн Малчин сумын Улаан толгойн оройд буй тђђхийн єєр єєр ђеийн дурсгал, Тђрэгийн ђед хамаарах дєрвєлжин хашлага, 3 хђн чулуу, хђрэл зэвсгийн ђед хамаарах 2 хиргисђђр. /О.С/ Улаан толгойн дурсгал. Хєвсгєл аймгийн Арбулаг сумын Эрхэл нуурын Улаан толгойд буй хђрэл ба тємєр зэвсгийн тђрђђ ђеийн дурсгалууд, том хиргисђђрђђд, таван буган хєшєє. Энд Монголын хамгийн єндєр 340 см буган хєшєє бий. /О.С/ Улаан уулын нуруу. Баянхонгор аймгийн Гурванбулаг сумын нутагт оршдог. 3102 м єндєр.Аргаль, янгир, чонотой. /О.С/ Улаан хаалга. Завхан аймгийн Алдархаан сумын нутагт Чингистийн голын эхэнд байдаг. 2700 м єндєр даваа. ѓвєрт нь Улаан хаалганы рашаан бий. Амралтын газартай. /О.С/ Улаан хад. Сэлэнгэ, Тєв аймгийн заагт Хэнтийн нурууны баруун хагаст, Шарлан, Арчилах голын хооронд оршдог 1978м єндєр уул. Шинэс, хус, хуш, улиас голлосон холимог ойтой. Буга, гєрєєс, гахай, баавгай, чоно гэх мэт ан амьтадтай. /О.С/

243

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Улаан Хайрхан. Ховд аймгийн Алтай сумын нутагт оршдог 2785 м єндєр. Урт нь 8 км гаруй. ёнэг, чоно, туулай, мануул гэх мэт ан амьтадтай, говь хээрийн євслєг ургамалтай. /О.С/ Улаан цонж. ѓмнєговь аймгийн Гурвантэс сумын нутагт оршдог 1084 м єндєр уул. Онцлог тогтоцтой, хадан цохио олонтой. /О.С/ Улаан цутгалангийн хђрхрээ. Орхон голын баруун гарт цутгах Улаанголд ђђссэн 20 гаруй м єндрєєс буух 10 орчим метр єргєн хђрхрээ. Энэ хавьдаа Орхон гол нь 20 гаруй єндєр ханан эгц хђрмэн чулуун хавцал дундуур урсах бєгєєд энэ хавцал руу Гятрууны нуруунаас эх авсан Улаан гол буухдаа энэ хђрхрээг ђђсгэсэн. Улаан голын ус цагийн удаанд хђрмэн чулуун тавцанг идэн ухраасаар одоо хђрхрээ нь Орхон голоосоо 100 орчим метр холджээ.Орхон гол нь Гятрууны нуруунаас Хар Хорин сум хђртлэх 130 км газарт галт уулын хђрмэн чулуун дундуур урсдаг. Дєрєвдєгч галавын ђед хангайн нуруунаас эх авах Цагаан Азрага голын эхэнд галт уул дэлбэрэн оргилж тђђний халуун хайлмаг бодис нь Орхоны хєндийг уруудан урсаж хэдэн 10 метр зузаан хђрмэн чулуун хуглага ђђсгэсэн нь энэ юм. Тэр хђрмэн чулуун хуглагын Орхон таслан хєрєєдєж урссаар єнєєгийн энэ хавцлыг ђђсгэсэн ажээ. Хђрхрээний дэргэд Баянговь компаний ―Мєнгєн Хђрхрээ‖ гэдэг жуулчны бааз бий. /X.Л/ Улаан чулууны худаг. Баянхонгор аймгийн Баян-ѓндєр сумын урд хэсэгт байдаг булаг, баянбђрдтэй. Тоорой, загийн тєгєлтэй. Хулан, хар сђђлт гэх мэт ховор амьтантай. /О.С/ Улаан Шавартын даваа. Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын нутагт Тєв, Сэлэнгэ аймгийн заагт байдаг 2000 м єндєр нуруу. Шилмђђст мод зонхилсон битђђ ойтой. Баавгай, хандгай, буга, гахай гэх мэт ан амьтадтай, тєрєл бђрийн жимсээр баян. /О.С/ Улаан шалын хоолой. Баянхонгор аймгийн Бууцагаан, Баянцагаан, Говь-Алтай аймгийн Чандмань, Дэлгэр сумдын заагт оршдог. 100 км урт 25-35 км єргєн хєндий. Тэгш гадаргатай, шал олон. Цєлєрхєг хээрийн ургамалтай. Хар сђђлт, зээртэй, сум дундын отрын нутаг юм. /О.С/ Улаан эрэг. Ховд аймгийн нутаг дахь Монгол Алтайн Бєєрєг, Даянпан уулын араас эх авч Баараг, Овоот голын бэлчирээс Цэцэг нуурын хотгорт хђрч сэвсгэр хурсанд шургадаг гол. Урт нь 67 км, ай савын талбай 1380 км2. Эхэндээ хавцлаар урсана. /О.С/ Улаанбаатар зочид буудал. Сђхбаатар талбай 14, Улаанбаатар 210645, Утас: 320620, 320237 Факс: 976-11-324485, И-мэйл: info@ubhotel.mn ,www.ubhotel.mn Улаанбаатар зочид буудал ХХК. СБД Толгойт УБ импекс, Утас:631187, 327414, 631645, ИМЭЙЛ:ubimpex@mbox.mn ―UB-2‖зочид буудал. ―Улаанбаатар‖ Зочид буудал, Утас: 320237, 320620, Факс: 320237 И-мэйл: UBHOTEL@MAGICNET.MN, Шууд утас: 309016 Улаанбаатар рашаан. Нийслэл хотын ємнєд Туул голын хойд хєвєєнд оршдог. Гидрокарбонат кальцит найрлагатай. Хоѐр гурван цэнтийн тємєртєй нђђрс хђчлийн хий ихтэй, зђрх судас, гэдэс дотрын элдэв євчин, салст бђрхђђлийн архаг, амьсгалын архаг мэнгэр, умайн євчин, чих, хамар хоолойн євчинд сайн. Сђрьеэ, хорт хавдар, цус алдах бєєрний ђрэвсэл, тархины судасны хатууралд, хурц халдварт євчин, сэтгэл мэдэрлийн євчинд тохиромжгђй. /О.С/ Улаанбаатар хотоор аялахуй. Монгол Улсын нийсэл хотыг 1639 онд байгуулсан тэр цагаас хойш 29 удаа нутаг сэлгэн нђђсний 8 нь єдгєєгийн Улаанбаатар хотын нутагт, тђђнээс 4 нь Сэлбэ голын хєвєєнд анх ирсэн 1747 оноос єнєєг хђртэл 255 жилийн тђђхээ энэ л нутагт єнгєрђђлсэн байдаг. 1778 онд ирэхдээ Сэлбийн хђн чулууны хонхорын хђн чулуун хєшєєгєєр тэмдэг болгож, тђђний хойт талд хутагтын єргєєг залжээ. Хђрээний шинэ нутгийн шавь болгож сонгосон хђн чулуу байсан газарт 1994 онд уран барималч Ванчигийн бђтээл яст мэлхийн дђрс бђхий хєшєєг байгуулжээ. Энэ хєшєєний дэргэдээс хотын аялал эхэлдэг. Эндээс олимпийн гудамжаар урагшлан замдаа Улаанбаатар хотын захиргааны анхны байр, бас Монгол Улсын анхны ерєнхийлєгчийн єргєє, Монголын улс тєрийн хэлмэгсдийн музейн дэргэдђђр аялж Их тэнгэрийн амны дээд хажууд хђрч МЭѓ II мянган жилийн сђђлч III мянган жилийн эх буюу єєрєєр хэлбэл хђрэл зэвсгийн ђетэй холбогдох хђн малын сђг зураг, XIII зууны ђеийн бортого малгайтай эмэгтэйн зураг, тухайн ђеийн мєргєлийн зан ђйлтэй холбогдох монгол, тєвдєєр бичсэн бичиг зэрэг дурсгалт зђйлђђдийг ђзэж танилцаад нийслэл хотын дэвсгэрт одоогоос олон

244

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

мянган жилийн тэртээх эртний хђмђђсийн итгэл бишрэл амьдрал бђтээлтэй танилцана. Эндээс Хан уулын арын замаар аялж Зайсан толгойд хђрч нийслэл хотын эрт эдђгээг харилцан ярилцах боломжтой. Энэ толгойн урдах Хан уулын их аманд XIII зуунаас хойш Жавзандамба хутагтын их шавын отгууд жил бђр их хэмжээний бэлэг сэлт, ангийн ђс, цагаан идээг хєдєєнєєс тээвэрлэж, Богд эзнийхээ морин зђгт байрлан тодорхой хугацаанд ђйлчилдэг байсантай холбогдуулж энэ ам, толгойг их шавын отог захирсан хђний албан тушаалын нэрээр ―зайсан‖ гэж нэрлэсэн юм. Мєн уг амны баруун талын толгойг ―Соѐмбот‖ толгой гэдэг. 1837 онд Чингис хааны удмын ван Юндэндоржийн санаачлагаар Туул голын хойд эрэг орчимд Y Богдод зориулж зуслангийн ордон байгуулаад лус тахиж тђђний ундны усыг ариулан, урдах толгойн ар энгэрт тєвдєєр ―Умаа хум― / ариун байх болтугай / гэсэн ђгийг чулуугаар єрж тодруулсан бол 99 жилийн дараа 1936 онд багшийн сургуулийн багш сурагчдын хђчээр ―умаа хумыг― арилгаж, ―хувьсгалын 15 жилийн ой мандтугай ― гэсэн ђг болгосоноос хойш ―умаа хумын энгэр― нь ―соѐмбот толгой‖ гэсэн нэртэй болжээ. Эндээс мєн замаар яармагийн дэнжээр аялахад: 1.Манж Чин улсын ђед их хђрээний ємнє замын босго єртєє нь хђрээнд ирсэн мэдээг хамгийн тђрђђнд зохих газар хђргэж сонгодог байсантай холбогдон сонсголонгийн єртєє, дэргэдэх уулыг Сонсголон толгой гэх болсон тухай.

2.Бас энэ єртєєгєєр дамжин ирсэн элдэв мэдээ нь нђгэл амлахын оронд буян амлахыг бэлэгдэж сонсголон толгойн урд талын ухааг Буянт ухаа гэх болсныг 3.1920 оны 9 - сарын 3-ний шєнє Зєвлєлт Орос улс, Коминтернтэй холбоо тогтоохоор явсан Монгол Ардын Намын 7 хђн монголын хилийг амгалан тайван давж, ажил ђйлс нь бђтэмжтэй байгааг мэдээд богд хаан энэ дэнж дээр баярын ѐслолын буудлага хийж, голын наадам зохион байгуулсан тухай 4.1921 оны хавар Чойбалсан,Чагдаржав нар ѓнжђђлэх хђрээнд нууцаар ирж нєхєдтэйгээ холбоо тогтоохдоо Хђђшийн аманд хоносон ба мєн замаар Ухын булангаар тойрч нууцаар явсан тухай 5.Энэ дэнжид эрийн гурван наадам болж баяр ѐслолыг єргєн тэмдэглэдэг байсныг 6.Сонгинийн булан хавьд Монгол ардын засгын газрын 1923 оны 4-р сарын 6- ны тогтоолоор монголын мал эмнэлэгийн алба, эмийн завод анх байгуулагдаж байсан тухай ярилцаж болно. Сонгины булангаас XII зууны эцэс, XIII зууны эхэн ђеийн Хэрэйдийн ван / Тоорил / ханы ордны балгасыг ђзэхийн хамт ван хан, Тэмђжин нарын харилцааны тухай ярилцах боломжтой. Эндээс хан ууланд гарч Нђхтийн амны эхэнд 1911 оны зун эх оронч ноѐдын нууц зєвлєгєєн болж, орос улсад тєлєєлєгч томилсоныг мэдэх боломжтой. Эндээс 1910 онд барьсан яармагийн гђђрээр хотруу орж ирэх замын доохон талд Туул голын хєвєєнд 1909 онд орсын худалдаачин Каковин, Басов нарын хувь нийлђђлсэн их пђђс ба Шильниковын пђђсђђд арьс шир боловсруулсах булигарын 2-р завод байгуулж байсан тухай, мєн холгђй зђђн хойд талд нь дунд голын хєвєєнд эдгээр пђђсђђдийн харьяа ноос угаах, саван ђйлдвэрлэх, єлєн гэдэс боловсруулах тус бђр нэг / бђгд 3/, англи улсын Стукенко, Бедерманы хувь нийлђђлсэн ноос угаах саван ђйлдвэрлэх єлєн гэдэс боловсруулах тус бђр нэг / нийт3 /, бђгд 6- н жижиг ђйлдвэрийн газар байсан тухай мэдэх боломжтой. Эдгээр ђйлдвэрђђдэд их ажлын ђед 100 орчим монгол ажилчин ажлуулдаг ба єдєртєє нэг ажилчинд 35-60 коппеек / мєнгє/- ийн хєлстэй байжээ. Мєн Туул голын хєвєєнд МУ- ийн тєв тђђхийн эдийн бааз, Туулийн хойдох хєндийд 1934 онд аж ђйлдвэрийн комбинатыг Зєвлєлтийн тусламжтайгаар гутлын фабрик, цахилгаан станц, булигарын завод, арьс дээлийн ђйлдвэр, цэмбэний парк гэсэн 5- н ђйлвэртэйгээр байгуулсан юм. Тус комбинат цаашид хєгжин1940 онд цахилгаан станц тусгаарлаж цахилгаан комбинат, 1941 онд тоноглолын ђйлдвэр, 1942 онд ноос угаах ђйлдвэр бие даан тусгаарласанаас хойш бусад ђйлдвэрђђд байгуулагдсан байна. Ийнхђђ анхны ђйлдвэрђђд байгуулагдахад энэ хавьд ажилчидын хороолол бђрэлдсэний учир энд уран бђтээлч Хийморийн бђтээл ―Ажилчид― хэмээх зэс хєшєєг байгуулсан ажээ. Монголын шарийн шашны тэргђђн ђ , ђI, ђII, ђIII богдууд 1837 оноос Туулын хєвєєн дэхь ордноосоо хђрээний тєв дунд байрлах тєв ордондоо ирэхдээ єдєр бђр хоѐр дахин єнгєрдєг байсан замыг ― Залрах зам‖ гэдэг байсан нь одоогийн ― Чингисийн єргєн чєлєє ― болсон байна. ― Залрах зам‖-ын дагууд дунд голын дээгђђр модон гђђр тавьж улаанаар будсан бєгєєд энэ гђђрээр зєвхєн Богд хаан бараа бологсодтойгоо гардаг байсан учраас бусад цагт гинжин хаалтаар хааж цоожилдог байжээ. Тђђнийг ―Залрахын улаан гђђр‖ гэдэг байсныг 1925 онд завсарлаж нийтийн хэрэгцээны гђђр болгон ― Дунд голын гђђр ― гэж

245

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

нэрлэсэн байна. 1929 онд уг гђђрийг буулгаж 1933–1934, 1947, 1958–1960 ондуудад шинэчилсээр єнєєгийн ―Энхтайвны гђђр‖ болжээ. Дунд гол, Туул голын хоорондох нутагт 1893 онд Богд хааны ордныг байгуулж єргєтгєсєн, тђђний зуны ордныг байгуулсаны учир Богдын хэрэгцээний цєєн тооны малын бэлчээрт зориулан 1897–1924 онд энэ хоѐрын голын хоорондох нутгийг ―ѓндгєн сђргийн нутаг― хэмээн дархлан Их хђрээний хаалттай бђс болгосон бєгєєд энд зєвхєн Богдынх, тђђний ―ээж― хэмээн єргємжлєгдсєн нэг эмэгтэй, их ―Багш― хэмээн єргємжлєгдсєн Балдан-Чойлон ѐнзонгийнх, 1911 оноос Монгол Улсын ерєнхий сайд Сайн ноѐн хан Намнансђрэнгийнх, бас єєрийгєє Богдын ―Хадам эцэг‖ гэж ђздэг Сэцэн хан аймгийн Хєвчийн жонон ван Цогбадрахынх суудаг байжээ. 2001 оноос эхлэн ―Амин нутаг‖ клуб, Чингис хаан дээд сургуулийн Аялал жуулчлалын менежментийн ангийн оюутнууд хэд хэдэн удаа хотын аялал зохион байгуулсан бєгєєд анхныхаа аяллын /О.Пђрэв багштай сити тур–1/ дараа 2001 оны 12-р сарын 29-нд Монгол улсын сђђлчийн хаан Богд Жавзандамба хутагтыг хаан ширээнд залсны 90 жилийн дурсгалд зориулсан чулуун самбарыг Богд хааны євлийн ордны хашаанд байрлуулсан болно. Энэчилэн нийслэл хотын тђђхийн дурсгалт газруудаар аялах нь танин мэдэхђйн асар их ач холбогдолтой ажил болох нь дамжиггђй. /X.Л/ Улаанбаатар хотын музей. Тус музей нь 1956 онд байгуулагдсан бєгєєд нийт 2000 гаруй ђзмэртэй.Тус музей нь Улаанбаатар хотын ђђсэл, Их хђрээ буюу Нийслэл хђрээ, 1921 огы ђеийн Улаанбаатар хот, 1925-1930 оны Улаанбаатар хот, 1940-1990 оны ђеийн Улаанбаатар хот, єнєєгийн Улаанбаатар хот, хотын урчуудын бђтээл гэсэн ђзмэрийн 7 танхимтай бєгєєд Улаанбаатар хотын тђђхийг гэрэл зураг, уран зураг, зээгт наамал зэрэг олон ђзмэрээр харуулжээ.Тус музейн танхимд тавьсан Улаанбаатар хотын тойруулган хєрєг, Нийслэлийн 50 жилийн ойд зориулж 1974 онд урласан зааны ясан сийлбэр, зураг ,Нацагдоржийн модон барын зургууд ђзэгчдийн сонирхлыг ихээхэн татдаг юм. /X.Л/ Улз. Хэнтий аймгийн нутаг дахь Хэнтийн нурууны зђђн хажуугаас эх авч Монгол нутгаар 420 км, євєр Байгалийн нутгаар 10-аад км урсан Тарь нуурт цутгадаг. Ай савын талбай тус орны нутагт 14.8 км2 .Усны олон жилийн дундаж зарцуулалт 3.61 м3/сек. Тђђнд Тђргэн, Дєч гэх мэт олон гол горхи цутгадаг. Борооны дараа ђерлэхэд намхан эргээс ус хальж, єргєн ―Хавтгай Цагаан Улз‖ болдог. /О.С/ Улиастай. Булган аймгийн Тэшиг сумын нутгаар урсдаг гол. Тарвагатайн голын цутгал. Урт нь 20 км. Ой мод, ан гєрєєс ихтэй уулсын хоорондуур урсана. /О.С/ Улиастай гол. ѓвєрхангай, Баянхонгор аймгийн зааг Хангайн гол нурууны Эрхэт Хайрхан уулаас эх авч Орхон голд цутгадаг. Урт нь Тамчийн голын хамт 77 км, Ай савын талбай 1350км2. ёзэсгэлэнт хєндийгєєр урсана. /О.С/ Улиастай гол. Увс аймгийн нутаг дахь Тђргэний нуруунаас эх авч Ачит нуурт цутгадаг. Урт нь 69 км. Ай савын талбай 660км2. Хавцал, нарийн хєндийгєєр урсдаг. /О.С/ Улиастай гол. Ховд аймгийн нутаг дахь Монгол Алтайн Шар Нурууны єврєєс эх авч Булган голд цугадаг, урт 40км. Нэн ђзэсгэлэнт хєндийтэй. /О.С/ Улиастайн хєдєє. Увс аймгийн Ховд сумын нутгаар урсдаг Ямаатын голын хойд талд оршдог 20-25 км ђргэлжилсэн тал, хээрийн ургамалтай. Айл, мал олонтой. /О.С/ Улирал Аялал жуулчлалын ђндсэн хэсэг явагддаг цаг хугацаа. Ихэнхи улс орнуудад энэ улиралд гадаадын аяллын 70% эзэлдэг. Аялал жуулчлалын зах зээл ба тђђнтэй холбоотой аялал жуулчлалын ђйлдвэрлэлийн байгууллагуудын ђйл ажиллагаа нь тод илэрхийлэгдсэн улирлын чанартай байдаг. Аялал жуулчлалын улиралд тєрєл бђрийн хђчин зђйлс нєлєєлдєг. Аялал жуулчлалын зах зээлийн улирлын ђйл ажиллагааны анхдагч хђчин зђйлст байгаль-цаг уур хамаардаг. Хоѐрдогч хђчин зђйлст: 1/ эдийн засгийн – бараа ба ђйлчилгээг хэрэглэх бђтэц, нийлђђлэлтийн тусламжтайгаар эрэлтийн тєлбєрийн чадварыг бђрдђђлэх; 2/ чєлєєт цагтай байх; 3/ хђн ам зђйн – нас хђйсний бђтэц ба бусад шинжээр; 4/ сэтгэл зђйн – уламжлал, заншил, сонирхол; 5/ технологийн - чанартай иж бђрэн ђйлчилгээ ђзђђлэхтэй холбоотой. /Д.Г/ Улс тєрийн хэлмэгдэгсдийн дурсгалын музей 1996 онд байгуулагдсан уг музейг 1930–аад оны ђеийн улс тєрийн хэлмэгдэлд єртєж амиа алдсан 30.000 гаруй Монгол хђмђђсийн дурсгалд зориулжээ.Тус музей байрладаг хоѐр давхар дђнзэн байшинд Монгол Улсын Ерєнхий сайд агсан П.Гэндэн амьдарч байжээ.Тус музейн ђзђђлэнгийн танхимд тавьсан эд єлєг, баримт

246

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

бичиг, зурагт хуудас, шоронгийн байдлыг харуулсан хэсэг нь Монголын тђђхийн нэгэн эмгэнэлт ђеийг санагдуулдаг. /X.Л/ Улсын их хурал Монгол орон парламентийн засаглалтай улс бєгєєд Улсын Их Хурал нэг танхимтай, далан зургаан гишђђнтэй. Улсын Их Хурлын гишђђнийг Монгол улсын сонгуулийн эрх бђхий иргэд нийтээрээ, чєлєєтэй шууд сонгох эрхийн ђндсэн дээр саналаа нууцаар гаргаж, дєрвєн жилийн хугацаагаар сонгоно.Улсын Их Хурлын гишђђнээр Монгол улсын 25 нас хђрсэн,сонгуулийн эрх бђхий иргэнийг сонгоно. /X.Л/ Улсын нийтийн номын сан. 1921 оны 9 дђгээр сард Судар Бичгийн Хђрээлэнгийн дэргэд эрдэмтэдийн хандиваар бђрдсэн 2000 номтой анхны номын санг байгуулж, 1924онд УННС болгон єргєтгєсєн. Тэр ђеэс хойш тус номын сан нь шинжлэх ухааны байгууллагын нэгэн салбар болж, Монгол, Орос, Тєвд, Герман, Англи, Испани, Хинди, Япон, Солонгос, Араб, Вьетнам, Франц, Хятад болон бусад хэлний ном зохиолоос бђрдсэн 3 сая хђртэлх номтой болсон. Тус номын санд 2000-аад жилийн тэртээх, Дал модны навч дээр ланз ђсгээр ‖8-н мянгад‖ бичсэн, XII зууны ђеийн Монголын тђђх,соѐлын дурсгал бичиг /Нууц товчоо/, XIV зуyны ђед Тєвд, Самгард, Монгол хэлээр барласан ‖Жанбалжалуад‖, Энэтхэгийн 5-зђйл ухааны‖ гђн ухаан, шалгадаг ухаан, урлахуй ухаан, дуун ухаан гэх мэт ―ђндсэн мэдлэгийг багтаасан Ганжуур, Данжуурын Монгол орчуулага зэрэг ђлэмж ховор нандин ном судар, дєрвєлжин, соѐмбо ђсгээр бичсэн гар бичмэлђђд,хад чулууны бичээсийн гэрэл зургийн хуулбар, есєн эрдэнээр бичсэн, єнгийн утсаар зђђ ороосон хатгамал, мод, тємрєєр цоолборлосон сийлбэр, алт мєнгєн шармал ном бий. НёБ-ын салбар номын сангийн ђђрэг гђйцэтгэдэгийн хувьд НёБ-ын албан хэвлэл сэтгђђл, эмхтгэл, цуврал номоор жил тутам сан хємрєгєє баяжуулдаг. УННС-гийн сан хємрєг жуулчид, судлаачдын бахархалыг тєрђђлдэг. /О.С/ Улсын хєгжмийн хђрээлэн /УХХ/. Дэлхийн сонгодог болон орчин цагийн хєгжим, Монголын хєгжмийн зохиолчдын бђтээл, эстрад дуу хєгжим, сурталчилан дэлгэрђђлэх гол зорилго, чиглэлтэй ажилдаг. УХХ дан хєгжмийн бђтээл, эстрад дуу, хєгжмийн урлагийн талаар гадаад орнуудтай харилцах, єєрийн оронд уралдаан тэмцээн, баяр наадам зохион байгуулах, нийт нутаг дэвсгэрийг хамарсан хєгжмийн суртчилгаа явуулах ажлыг эрхэлдэг. /О.С/ Улсын хђђхэд залуучуудын театр. 1950-онд байгуулагдсан. Д.Намдаг,Ч.Лодойдамба нарын ―Нэг ангийнхан‖, Л.Ванганы ―Хувиа бодогчид‖, ‖Жирийн хђмђђс‖, Ч‖Ойдовын ―Солонго‖, Э.Оюуны ―Хайр‖, Г.Батбаярын ―Гэгээ‖, У.Шексперийн ―Ромео, Жульетта хоѐр‖, Ф.Шиллерийн ―Дээрэмчид‖ зэрэг ђндэсний ба гадаадын зохиолчидын олон сонгодог бђтээл тоглосон. /О.С/ Улсын хђђхэлдэйн театр. 1948 онд Улаанбаатар хотод байгуулсан. Эхний ђед хурууны болон таягт хђђхэлдэй хэрэглэж байгаад сђђлийн ђед утсан сђђдэр,хар ба єнгєт хавтгай гэх мэт орчин ђеийн хђђхэлдэйн тєрєл хэлбэрийг ашиглан Х.Надмидын ―Адуучин хђђ‖, Ч.Ойдовын ―Алиа Тогмид‖, Л.Ванганы ―Худалчын зђђд‖, А.Чойсонгийн ―Хоньчин хђђ‖, Ч.Лхавгасђрэнгийн ―Хђрэл морь‖ болон бусад орны олон жђжиг тогложээ. /О.С/ Улхын булангийн дурсгал. Тєв аймгийн Алтанбулаг сумын нутаг Туул голын Улхын буланд буй Тђрэгийн ђеийн тахилын сђмийн ђлдэгдэл. Хђн чулуу, арслан, яст мэлхий зэргийг чулуугаар хийжээ. /О.С/ Умард Монгол дахь тђђхэн аялал жуулчлал. Уг бђс нутагт ирж буй жуулчдын дийлэнх нь Хєвсгєл нуур, Дархад, Шишгэтийн хотгор тђђний ай саваар жуулчилж буй тул энэ бђс нутгийн тђђх соѐл, угсаатны зђй, ахуйн холбогдолтой хэрэглэгдэхђђнийг хамрах ѐстой. Хєвсгєл аймгийн нутаг дэвсгэрт одоогийн байдлаар нийт 12 агуй байгаагаас хамгийн эртнийх нь Алаг Эрдэнэ сумын ―Хєх толгойн агуй‖ юм. Энд шинэ чулуун зэвсгийн ђеийн хђмђђс амьдардаг байсныг илтгэх улаан зосон зураг, чулуун тулганууд, тэдний идэш уушиндаа хэрэглэж байсан амьтдын яс, хамгийн сонирхолтой нь бєєлж буй бєє нарийг дђрсэлсэн хадны сийлбэр зураг байдаг. Уг агуйг 1998 оноос Пђрэвдорж захиралтай Хєвсгєл Traђel /трэvел/ компани єєрийн маршрутад оруулжээ. ѓєр нэг жуулчдын анхаарлыг татдаг эртний дурсгал бол одоогоос 5000 жилийн тэртээгээс эдђгээ хђртэл шђтэж, хадгалж ирсэн археологи, угсаатны зђйн євєрмєц дурсгалыг багтаасан Даян дээрхийн агуй юм. Уг агуй оршиж буй уулсын доод бэлд хђрэл, тємєр зэвсгийн ђеийн дєрвєлжин булш, овгийн байгууллын задралын ђеийн шоргоолжин булш хэд хэд байхаас гадна тђрэгийн ђеийн хђн хєшєєнђђд бий. Энэ агуй эхний ђед бєєгийн шашны бурхны шашны бясалгал ђйлддэг газар байснаараа онцлогтой. Тємрийн эхэн ђеийн тђђхэн цагийн

247

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

холбогдолтой жуулчдын анхаарлыг татаж буй єєр нэг объект нь Мєрєн хотоос 12-15 км-т орших Уушигийн єврийн буган хєшєєний цогцолбор дурсгал юм.Энэ бђс нутгийн тђђхийн дурсгалууд нь жуулчдын анхаарлыг доорх онцлогоороо татдаг.

1.Нэг газар олон тооны дурсгалууд оршиж байдгаараа.

2. Дђрсэлсэн хэлбэр, ур чадвар, єєрийн онцлогийг харуулсан байдгаараа 3.Тђђхэн олон ђеийн холбогдолтой уг дурсгал нь бђрэн бђтэн байдлаараа хадгалагдаж ирсэн. Мєнх хааны гэрэлт хєшєє Хєвсгєл аймгийн Бђрэн тогтох / Ар булаг/ сум, Дэлгэр мєрний хойд хєвєє Дэлгэрхаан уулын євєрт Алтан гадас хэмээх газар байсныг анх нэрт соѐн гэгээрђђлэгч О.Намнандорж илрђђлжээ. Уг хєшєє нь 144 см єндєр 78 см єргєн 20 см зузаан суурь нь 1 м урттай бєгєєд хђрэн боржин чулуугаар хийсэн байжээ. Мєнх хаан 1251-1259 онуудад Их Монгол гђрний хаан байсан бєгєєд 1253-1255 оны Загзуугийн ордныг байгуулсан нь дээрх хєшєє байгаа єргєє юм. Уг хєшєєг 1257 онд Мєнх хааны их хатан Исђгэ удирдаж бђтээсэн бєгєєд тэнд ―Ургийн ургаар хэд хэдэн ђед Мєнх хаан тђм тђм наслах болтугай ― гэж худам Монгол бичгээр туурвижээ. /Х.Л/ Унагадай. Дорнод аймгийн Сђмбэр сумын урд хэсэгт улсын хилд ойр байдаг 1166 м єндєр уул. Содон байрлалтай, харууц ихтэй. /О.С/ Унга. Хєвсгєл аймгийн Тариалан сумын нутгийн Хђрээт уулын араас эх авч Эгийн голд цутгадаг гол. Урт нь 50 км гаруй, ай савын талбай 375км2. Хєндий нь ђзэсгэлэнт байгалтай. /О.С/ Ундааг бичих дараалал: Согтууруулах ундааг цэсэнд бичихдээ: Цэсэнд бичих хэмжээгээр: стаканаар, хундагаар, шилэн саваар, ђйлдвэрийн баглаагаар, 50 граммаар, 100 граммаар Чансаагаар: залуу дарс, удсан дарс, ургацын жилээр ёнийн тђвшингээр: дарсыг бичихдээ эхлээд хямд дараа нь ђнэтэй нь Дарсны амт: дарсны амт, ђнэр, єнгє зэргийг нарийн бичиж болно. /Т.Б/ Ундруул Сифан ХХК. Хаяг: БЗД 4-р хороо зђђн 4 зам єєрийн байранд, Утас:455108, 99114233, Факс:455016 Универ тур ХХК. Хаяг:СБД 6-р хороо МУИС хичээлийн 2-р байр 105 тоот, Утас:99131989, 320185 Унтаа ямаатын даваа. Баянхонгор, Архангай аймгийн нутгийн заагт Заг, Урд Тэрхийн голын усан хагалбараар Хангай гол нурууг давдаг. 3000 м єндєр. Бартаатай єндєр давааны тєлєєлєл. /О.С/ Уран бђрхээр. Булган аймгийн Хутаг-ѓндєр сумын нутагт оршдог. Унтарсан галт уул, Дархан газар /1965 оноос/ єндєр нь 1688 м, суурь нь зуувандуу бємбєгєр бђрхээр хэлбэртэй. Тогооны амсрын єргєн 500-600 м, гђн нь 50-60 м, тогооны ѐроолд жижиг нууртай, тђђний гђн нь 1.5 метрээс хэтрэхгђй. Тогооны дотор талын урд хэсэгт модтой. Жуулчид болон зам дагуу аялагчид тєдийлєн тогоо руу єнгийж хараад байдаггђй бєгєєд ихэвчилэн холоос барааг нь хараад єнгєрдєг. /О.С/ Уран гол. Хєвсгєл аймгийн Улаан Тайгын нурууны араас эх авч Бђс голд цутгадаг. Урт нь 40 км. Байгалийн ђзэсгэлэн цогцолсон хавцал, хєндийтэй. /О.С/ Уран дєш. Хєвсгєл аймгийн Ренчинлхђмбэ сумын нутагт Улаан Тайгын нурууны урд ђзђђрт оршдог 3024 м єндєр уул. Ян Сарьдаг бђхий хавтгай оройтой. Ойн хилээс дээш Бђшилз, Улалж хаг хєвд ургадаг. Доод хэсгээрээ хуш, шинэсэн ойтой, цаа буга, буга, шилђђс, чоно, бор гєрєєс баавгай, булга гэх мэт ан амьтадтай. /О.С/ Уран дєш уул Цагаан бургасны даваанаас урагш Эрчимийн нурууны оргилд Тагийн бђсэд орших унтарсан галт уул. 2471м єндєр. Эрчимийн нурууны баруун хэсэгт Эрчимийн цагаан хот гэж XIII зууны ђеийн том хотын туурь бий. /X.Л/

248

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Уран зургийн галерей 1989 онд байгуулагдсан. Зураасан зургийн, уран зургийн танхимуудтай. Нийт 4000 орчим бђтээлийн фондтой бєгєєд ђзмэрийн танхимд 500 гаруй нь дэлгээстэй байдаг. Энд XX зууны Монголын дђрслэх урлагын бђтээлђђд болох уран зураг, зураасан ба Монгол зураг, уран баримал, уран дархан, сийлбэрийн бђтээлђђдтэй танилцаж болно. Алдарт зураач О.Цэвэгжавын ―Азарганы ноцолдоон‖, А.Сэнгэцохиогийн ―Орсон буур‖, Тэнгисболдын ―Их хєлгєн туульс‖ зэрэг гарамгай бђтээл, С.Сэнгээгийн зааны ясаар сийлсэн ―Бєхийж ђзээгђй далбаа‖ зэрэг нь Монгол дархны ур ухааныг гайхуулдаг. /X.Л/ Уран хайрханы чулуун зэвсэг. Баянхонгор аймгийн ѓлзийт сумын Уран хайрханы орчмоос олдсон 500 мянга гаруй жилийн тэртээ хђмђђсийн хийж хэрэглэж байсан чулуун зэвсэг. ёлдэц, залтас, ялтас. Эдгээр зэвсэг нь одоогоор манай улсын нутгаас олдож буй Чулуун зэвсгийн хамгийн эртний зэвсэг юм. /О.С/ Уранхайрхан уул ѓлзийт, Баацагаан, Баян-Овоо сумдын нутгийн заагт орших энэ ууланд доод хуучин чулуун зэвсгийн том дархны газар ажиллаж байв. Эндээс олон зуун чулуун зэвсэг олдож байжээ. Уранхайрхан уулын олдбор нь Монголд эртний хђн нутаглаж байсан газар. Энэ дурсгалыг 1998 онд улсын хамгаалалтанд авчээ. /X.Л/ Ургамалын аяллаар цуглуулга хийх учир Ургамлын цуглуулга хийх нь эх орныхоо болон орон нутгийнхаа ургамлын баялгийн шинж тєлєвтэй танилцах ургамлын бђтэц амьдрал орчиндоо зохицсон зохилдооны талаар танхимд олж авсан мэдлэгээ бататгах єдий тєдий шинэ ургамлыг таньж авах боломж олгоно.

-Та бђхний цуглуулсан ургамал бол сургуулийн байгалийн кабинетыг орон нутгийн материалаар баяжуулаад зогсохгђй эх орны ургамал судлалын санд ђнэтэй олдвор болж болох юм. Ургамлыг хэлбэр дђрс ангилал, амьдрах орчин, бие бђтэц, амьдралын онцлог аж ахуйн ач холбогдлоор нь ангилна.

1.ѓвслєг ба модлог бутлаг ургамал 2.Цэцэгт, нђцгэн ђрт болон доод ургамлууд 3.Хээр тал ой нугын ургамлууд 4.Хадлан бэлчээрийн энгийн ба хђнсний, хогийн ургамлууд 5.Ургамлын эрхтний олон хэлбэрђђд 6.Ургамлын ђр жимс гэх мэт олон сэдэв чиглэлтэй цуглуулга хийж болох юм. Ургамлын цуглуулгыг ихэвчлэн цэцэглэлтийн ђед хийдэг. Харин ђр жимс боловсрох ђед ђндэс дђрс хувирсан цуглуулгыг хавар ба намар хийх нь уг эрхтний бђтэц онцлогийг ђзђђлэхээс гадна цуглуулгын зорилгоос хамаарч євєрмєц бэлтгэл шаардана. Ургамлын цуглуулга хийхэд тусгай зориулагдсан багажнуудаас гадна авч явахад хєнгєн авсаархан хэрэглэхэд тохиромжтой бага материалыг єєрсдєє бэлтгэж болно. Алив багаж хэрэгслийг ажиллах ба хєдєлгєєнд саад болохгђй байдлаар эмх цэгцтэй авч явах хэрэгтэй. Ухуур ургамлын ђндэс ишийг тасалж гэмтээлгђй бђтнээр нь цуглуулахын тулд зориулсан бэлтгэсэн ухуур ба хавтгай ђзђђртэй тємєр гадас жижиг хђрзээр ухаж малтаж авна. Ухуурыг усны тємрийг ашиглан дархны хичээлээр єєрсдєє хийж болно. /X.Л/ Урд шар гол. Говь-Алтай аймгийн Хасагт Хайрхан уулын єврєєс эх авч Шарын цагаан нуурын хотгорт хєрсєнд шургадаг гол. Урт нь 30 км орчим. /О.С/ Урлагын аялал жуулчлал. Ÿмарваа урлагын тєрлђђд, ђндэсний дуу хєгжим, бусад соѐл урлагын тоглолт ђзвэрђђдтэй танилцах зорилготой аялал. Дотроо язгуур урлаг, ђндэсний дуу хєгжим, бђжиг, яруу найраг, рок урлаг,цирк гэх мэтээр ангилж болно. Р. Дђђжидням захиралтай ―Дэлхийн Чингис‖ ХХК – нь энэ чиглэлийн аяллыг сђђлийн жилђђдэд амжилттай тђлхђђ хийж байгаа. Х. Л. Урт булагийн дурсгал. Архангай аймгийн ѓндєр улаан сумын Хануй голын хойд эрэг Урт булаг /Шан, тэнгийн тал/ гэдэг газар буй. 2 том хиргисђђр, 3 буган хєшєєгєєр хийсэн дєрвєлжин хашлага бђхий дурсгал. /О.С/

249

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Урт нуур. Баян-ѓлгий аймгийн Цэнгэл сумын нутаг дахь Загастайн голын баруун салаанд 2790м єндєрт оршдог. Тектоник мєстлєгийн гаралтай. Цэнгэг. 0.5км2 талбайтай, 1.6 км урт, 0.3 км єргєн, эргийн шугамын урт 2.6 км. ѓндєр уулын ђзэсгэлэнт нуур. /О.С/ Урт Царамын нуур. Хєвсгєл аймгийн Цагаан уулын рашаанаас баруун тийш 1920м єндєрт оршдог.Цэнгэг,1км урт,0.8км єргєн.Эргийн шугамын урт 2.8км. ёзэсгэлэнт нуур. /О.С/ Уртраг гол Хєвсгєл аймгийн нутаг дахь Зђђн Соѐны нуруунаас эх авч Шаргын голд цутгадаг. Урт нь 40 км, ай савын талбай 250 км2, голын эхний рашааныг тђшиглэж сувиллын газар байгуулагдсан. /О.С/ Уртын булгийн хадны зураг. ѓмнєговь аймгийн Номгон сумын нутаг. Уртын булгийн хаданд ан амьтад, морьтой явган хђмђђс, сууц зэргийг дђрсэлжээ. /О.С/ Уртын дуу. Монгол ардын дуу хєгжмийн сонгодог хэлбэрийг илэрхийлдэг ардын дууны уран бђтээлийн хаа ч давтагдашгђй нэгэн євєрмєц зђйл. Богино хэлбэр юмуу харьцангуй хурдавтар аястайгаас маш єргєн, тэнђђн аястай хђртлэх уртын дууг бэсрэг уртын дуу, тђгээмэл уртын дуу, айзам уртын дуу гэж 3 ангилдаг.Уртын дуу бол Монгол ардын хєгжим, тэр дундаа Монгол ардын дууны урлагийн шилдэг сайхан шинж чанарыг єєртєє шингээж уран сайхны тєгс боловсронгуй хэлбэр бђрдђђлсэнээрээ хосгђй гайхамшигтай бєгєєд нэн євєрмєц юм. Монгол уртын дуу ЮНЕСКО-гийн соѐлын євд бђртгэгджээ. /О.С/ Урц. Ой тайгаар нутаглаж байсан эртний Монголын Тђрэг угсаатны сууц. Урц нь гол гурван шургааг модноос бђтдэг. Гурван модоо босгож толгойг нь нийлђђлэн боож ан амьтны арьс, ђйс, холтос, бђс давуу зэрэг эдээр бђрдэг. Цаатан ардын дотор эдђгээ хђртэл уламжилагдан хадгалагдаж ђлдсэн. /О.С/ Урд Хуурайн амны дурсгал.Архангай аймгийн Тариат сумын нутаг Тэрхийн голын хойд эрэгт буй хђрэл ба тємєр зэвсгийн ђеийн тђрђђ ђеийн цогцолбор дурсгал. Асар том хиргисђђр, буган хєшєє. /О.С/ Урьдчилгаа тєлбєр. Худалдагчтай хэлэлцэн тохиролцсон хугацаандаа захиалсан аялал жуулчлалын бђтээгдэхђђний єртгийг хэрэглэж эхлэхээсээ ємнє худалдан авагч тєлбєр хийхийг хэлдэг. Урьдчилгаа тєлбєрийн нєхцєлийн дагуу худалдагч нь худалдан авагчид тохиролцсон ђнийн дђнг авсныхаа дараагаар л ђйлчилгээгээ ђзђђлдэг. /Д.Г/ Усан Сээр. Сэлэнгэ аймгийн бђтээлийн нурууны Баянзђрх уулын єврєєс эх авч Сэлэнгэ аймгийн Хушаат сумын нутгаар урсан Орхон голд цутгадаг гол. Урт нь 30 км. Их Хђрээ суурьшиж байсан дурсгалын хєшєєтэй. /О.С/ Усан хєтлийн нуруу. Говь-Алтай аймгийн Тонхил сумын нутагт оршдог. Монгол Алтайн гол нурууны нэг. ѓндєр нь 3151м. Аргаль, янгир, ирвэс гэх мэт ан амьтадтай. ѓндєр уулын хээр, хуурай болон цєлєрхєг хээрийн ургамалтай. /О.С/ Уст Гурван боролж. Сђхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан сумын зђђн хойд захад Лагийн хоолой ємнєд талаар ђрэгжилсэн 740 м єндєр толгод. Цагаан зээр элбэг. /О.С/ Устай тђнх. Говь-Алтай аймгийн Алтай сумын нутаг дахь.Аж Богдын нурууны ємнє байдаг бяцхан баянбђрд. Хулан, хавтгай, хар сђђлт усанд ирдэг. /О.С/ Ууганбуянбадрах ББН ХХК. СБД Сєђлийн гудамж NN тєв, Утас:325571 Уулын баяжуулах Эрдэнэт ђйлдвэр. Монгол Зєвлєлтийн засгийн газар хоорондын 1973 оны 2-р сарын 20, 11-р сарын 22-ны хэлэлцээрийн дагуу хамтарсан ―Эрдэнэт‖ ђйлдвэрийн цогцолбор барилга байгууламж баригдаж эхэлсний дотор 1976 оны 2-р сарын 23-ны єдєр нунтаглан байжуулах хэсгийн суурийн бетоныг цутгаснаар байжуулах фабрикийн барилга байгууламжийг барих ажил эхэлсэн юм. ёђний дараа хђдэр хђлээн авах том бултуурын хэсэг, жижиг, дунд бултуурын хэсэг зэргийг ээлж дараагаар ашиглалтанд оруулж улмаар 1978 оны 12-сарын 14-нд ашиглалтанд оруулсан байна. Байжуулах фабрикийн тђђхийг ашиглалтанд орсноос хойшхи хугацаанд тђђний ђйл ажиллагаа, боловсон хђчин, технологийн шинэчлэлт, зах зээлд шилжсэн бэрхшээл зэргийг хэд хэдэн ђе шатуудад хувааж болно.Тухайлбал: 1.1978-1983 онд Баяжуулах фабрик тєслийн хђчин чадлаа эзэмших зорилтоо хэрэгжђђлсэн ђе.

250

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

2.1983-1990 онд тєслийн хђчин чадлаа бђрэн эзэмшсэн ђе.

3.1990-2000 онд амжилт бэрхшээл хосолсон ђе /зах зээлийн харилцаанд шилжсэн, хоѐр улс эдийн засгийн хямралд орсон гэх мэт/ 4.2000 онд уг фабрикийн даргаар ђндэсний боловсон хђчин томилогдох болсноос гадна, техникийн шинэчлэл зэргийг ђе шатлалтайгаар шийдвэрлэж эхэлсэн ђе. ѓдгєє байяжуулах фабрик нь ђйлдвэрлэлийн ђндсэн 12 хэсгээс бђрдэж, ђйл ажиллагаа, ђйлдвэрлэлээ явуулж байна. /X.Л/ Утаг нуур. Увс аймгийн Завхан, Ховдын Дєргєн сумдын заагт 1150 м єндєрт оршдог. Шорвог, заримдаа хатдаг. Устай ђед 0.8 км2 талбайтай, 4км урт, 0.4км єргєн, эргийн шугамын урт 8.4км. Усны шувуу чуулдаг. /О.С/ Уулын оргил. Уул нуруу хийгээд Тарамцагийн хамгийн єндєр хэсэг. Уулын оргил чулуулгийн литологи, тектоник бђтэц, элэгдлийн ђйл явцын шинж байдал зэргээс шалтгаалж шовх, тавцан зэрэг хэлбэртэй байдаг. Уулын оргилын дээд цэгийг оргил гэдэг. Гималайн нурууны Жомолунгма /8848/, Каракорумын Чогори /8611/, Памирын нурууны Хан тэнгэр /7495/, ТяньШанийн нурууны Ялалт /7439/ зэрэг нь дэлхийн хамгийн єндєр оргилууд юм. /О.С/ Уур амьсгал. Тодорхой газар нутгийн газар зђйн ђндсэн ђзђђлэлтийн нэг, цаг агаарын олон жилийн статистик горим. Уур амьсгалийн гол онцлогийг нарнаас ирэх цацрагын хэмжээ, агаарын ђђлс холилдох ђйл явц, газрын гадрагын шинж тєрхєєр тодорхойлдог. Тухайн орон нутгийн уур амьсгалд нєлєєлєх гол ђзђђлэлтэд газар орны єргєрєг, єндєршил, далай тэнгисийн эрэгт ойр эсэх, уул зђйн болон ургамалын нємрєгийн онцлог, цас мєстэй хэсэг, агаар мандалын бохирдолтын хэмжээ багтдаг. Эдгээр ђзђђлэлт нь уур амьсгалын єргєрєгийн бђсийн ялгааг ихэсгэж орон нутгийн уур амьсгалын хувилбарыг бђрдђђлхэд тус дєхєм болдог. /О.С/ Уурга райзен ХХК. ХУД УБ Барилга компанийн байр 19 тоот, Утас:321396, 312552, Факс:326880 И-Мэйл:urga_ogi@Mongol.net Уургын морь. Морь уургалж барихад зориулж сургасан морь. Барих морины толгойд уурганы хуйв оруулж татангуут хойш сууж зогсдог. Ойр зуур маш хурдан давхидаг морийг уурганд сургах нь ашигтай. Уургын морины ам зєєлєн, нђд хурц, хєл сайн, барихад номхон, бие хђдэр байвал зохино. Монголчуудын морь уургалах арга нь бусад улс ђндэстэнд, жуулчдад их сэтгэгдэл тєрђђлдэг. /О.С/ Уушги нуур. Хєвсгєл аймгийн Цагаан нуур сумын нутагт Тэнгис голын хєвєєнд 1780 м єндєрт оршдог. Мєтлєгийн гаралтай.1.2 км2 талбайтай. 2.0км урт, эргийн шугамын урт 4.4 км. Загастай. /О.С/ Уушги уул. Говь-Алтай аймгийн Цээл сумын нутгийн зђђн хойд хэсэгт оршдог. Монгол Алтайн нурууны 2348 м єндєр уул. Аргалъ, янгир, ирвэстэй. /О.С/ Уушгийн євєрийн дурсгал. Хєвсгєл аймгийн Бђрэн хаан сумын нутаг Уушги уулын євєрт буй хђрэл болоод тємєр зэвсгийн тђрђђ ђеийн цогцолбор. Хиргисђђр, буган чулуун хєшєє /15/ бий. Нэг буган хєшєєнд удган хђний дђрсийг товойлгон гаргажээ. /О.С/ Уушгийн улаан. Баян-ѓлгий аймгийн Баян нуур сумын тєвєєс баруун тийш 20 орчим км зайтай оршдог. 2595 м єндєр уул, 200 км2 орчим талбайтай, урт нь 20 орчим км. Содон хад цохионуудтай. /О.С/ Ухаа овоо. Говь-Алтай аймгийн Цогт сумын нутгийн хойд хэсэгт Бурхан Буудай уулаас баруун урагш 24 км зайд оршдог. Говь-Алтай нурууны салбар уул. 2855 м єндєр. Аргалъ, янгир, ирвэстэй. /О.С/

251

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

ё ёдлэг. Тєв аймгийн нутаг дахь Бага Хэнтийн нурууны Хаяа бэлийн уулсаас эх авч Хараа голд цутгадаг гол. Урт нь 20 гаруй км, ай савын талбай 128км2, усны жилийн дундаж зарцуулалт 0.19 м3/с. Усан сан, хиймэл нууртай. Их Хђрээ суурьшиж байсан дурсгалын хєшєєтэй. /О.С/ ёенч гол. Ховд аймгийн нутаг Мєнх хайрхан уулын зђђн ємнєд хажуугаас эх авч Алтай євєр говийн Бор Цонжийн хоолойн хєрсєнд шургадаг. Урт нь 105 км, ерєнхий эрдэсжилт 167мг/л. Хђйтэн, Хужирт, Нђцгэн, Урд Жаргалант гэх мэт голд цутгадаг. /О.С/ ёенчийн голын дурсгал. Ховд аймгийн ёенч сумын Суврага уул, ёенчийн хавцал, Тайган хар, Харгайтын Их Бага, Нарийн гол зэрэг газарт буй Тђђхийн єр єєр ђеийн дурсгал. Дугуйн чулуун далантай булш, дєрвєн буландаа босоо хєшєєтэй булш, том жижиг хиргисђђр. /О.С/ ёер. Цасны ус, борооны нєлєєгєєр усны тђвшин богино хугацаанд эрчимтэй ихэсдэг. Урсацын онцгой ђе. ёерийг хур борооны хийгээд шар усны гэж ангилдаг. Цас мєс мєсєн гол хайлснаас ђђсэх ђерийг шар усны ђер гэдэг. /О.С/ ёет гурван боролж. Дорнод аймгийн Матад, Сђхбаатар аймгийн Эрдэнэ цагаан сумдын заагт байдаг 30-аад км урт, 25км єргєн тал. Хээрийн ургмалтай, цагаан зээр элбэг. /О.С/ ёзђђр цохиогийн зураг. Хэнтий аймгийн Батширээт сумын ёзђђр цохиогийн хаданд сийлсэн чулуун ба хђрэл зэвсгийн ђеийн дурсгалууд. Олон тооны тамганы зураг. /О.С/ ђзэсгэлэн худалдаа. Тогтмол нэг газар тодорхой хугацаанд зохион байгуулдаг томоохон худалдааны зах. Зорилго нь: барааны дээж, загвар ђзђђлэх, бђтээгдэхђђн, ђйлчилгээний тухай мэдээллийг хэрэглэгчдэд хђргэх, хэрэглэгчдийг олж тогтоох, зах зээлийн хэтийн тєлєв байдлын талаар ђнэлгээ хийх, тђншђђдийг сонгох, бараа худалдах ђндэсний болон олон улсын хђрээнд худалдааны гэрээ хэлцэл байгуулах. ђндэсний худалдааг: Олон улсын, бђс нутгийн, ђндэсний гэж хуваадаг. Бараа бђтээгдэхђђний нэр тєрлєєр нь номын, єргєн хэрэглээний барааны, аялал жуулчлалын ђзэсгэлэн худалдаа гэх мэтээр ангилдаг. Зах зээлийн харилцааны нєхцєлд ђзэсгэлэн худалдаа нь барааны зах зээлийн чєлєєт ђнийг тогтоох газар болж байдаг. /Х.А/ ёйлчилгээний бђрэн хєтєлбєр. ёйлчилгээний агуулга, бђтэц, тђђний тоо хэмжээ ба ђзђђлэх дэс дарааллын ђђднээс ђйлчлђђлэгчдийн хэрэгцээ ба ђйлчилгээний нэр тєрлийг /аялал жуулчлалын тєрлийг/ тооцсон хєтєлбєр. /Д.Г/ ёйлчилгээний тђвшин. Энэ нь аялал жуулчлалын ђйлчилгээг бђрдђђлэгчдийн тђвшингээс хамаардаг: амьдрах нєхцєл, хоол, тойрон аяллын, тээврийн ђйлчилгээ, чєлєєт цаг, мєн тђђнчлэн тэдгээрийн аяллын зорилгод нарийн нийцэж байгаа байдал. /Д.Г/ ёйлчилгээний хамгийн таатай хєтєлбєр. Энэ нь хэрэглэгчдийн хэрэгцээ ба ђйлчилгээний тєрлђђдийн агууллагыг /аялал жуулчлалын тєрлийг/ ђйлчилгээний агууллага, бђтэц, тоо хэмжээ ба ђзђђлэх дэс дарааллын ђђднээс нь тооцдог хєтєлбєр юм. Аяллын хєтєлбєрийг зохиохдоо ђйлчилгээний ая тухтай байдлын тодорхой тђвшинг урьдчилан хараад зогсохгђй мєн тђђнчлэн аяллын зорилгод ђйлчилгээний хєтєлбєр нийцэж буй эсэхийг анхаарна. Жишээ нь, хэрэв ажил хэргийн аялал байхаар байгаа бол тойрон аяллын хєтєлєбєр нь ажил хэрэгч хђмђђсийн сонирхолд чиглэгдсэн байх ѐстой. /Д.Г/ ёйлчлэгчдийн нэгдсэн алба. ёйлчлэгчдийн нэгдсэн албыг ахлах тээш зєєгч удирдана. Тђђний удирдлагад хичнээн машиныг зогсоолд тавьж, эргђђлж гол хаалганд авчирдаг.Гражийн ажилчин хаалгач,зочны тээш зєєгч нар ажилна. Том зочид буудалд энэ ђйлчилгээнд олон тооны хђмђђс ажилдаг учир, дарга эсвэл захирлын удирдлаганд байдаг. /Т.Б/ ёйлчлэх товчоо. Жуулчдад хєтєлбєрт бай мэдээллийн ђйлчилгээ, ахуйн болон эмнэлгийн ђйлчилгээ ђзђђлдэг зочин хђлээн авах болон тээврийн байгууллагын ѐалбар буюу алба. /Х.А/ ёйлчилгээний хєтєлбєр. Энэ нь жуулчдад тэдгээрийн хэрэгцээнд тохируулах ба аяллын агууллагатай холбоотойгоор ђзђђлж байгаа ђйлчилгээний цогц бєгєєд урьдчилан тєлбєр нь хийгдсэн ба аяллын явуулах хугацаагаар нь хуваарилагдсан байдаг. /Д.Г/

252

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

ёл хєдлєх хєрєнгє /real estate.realty/. Газар, тђђнтэй холбогдох хєрєнгђђд: газар зђйгээр эзэмших, ашиглах боломжгђй барилга, байгууламж, ой мод, олон наст ургамлууд болон засгийн газрын зохицуулалтаар ашиглагддаг агаар, далай, далайн баялаг, сансрын объект. /X.Л/ ёлдэгдэл /balance/. Тооцооноос ђлдсэн мєнгєний дђн, бђх гђйлгээ хийгдсэний дараах банкин дахь харилцахад ђлдсэн мєнгєний дђн. /X.Л/ ёлэмж элит ХХК. СБД Чингисийн єргєн чєлєє Бетон Арматур ХХК-ийн байр 201 тоот, Утас:323254, Факс:323254 ёндэсний аялал жуулчлал. 1. Тухайн орны хувьд дотоодын аялал жуулчлал ба гадаад улс руу хийгдэх аялал жуулчлалыг багтаасан ойлголт. 2. ёндэсний эдийн засгийн ђйлдвэрлэлийн бус ђйлчилгээний салбарт аялал жуулчлалын эзлэх хувь. 3. ёндэсний аялал жуулчлалын бодлогын хђрээнд улсын, олон нийтийн, аж ахуйн байгууллагуудын хамтын ажиллагаа, зохицуулалтын тогтолцоо. /Х.А/ ёндэсний цэцэрлэгт хђрээлэн. Байгалийн гайхамшигтай объект бђхий соѐл, шинжлэх ухаан, экологийн ач холбогдолтой нутаг дэвсгэр. Зарим тохиолдолд дархан газрын нэг тєрєл бєгєєд гэхдээ жуулчид чєлєєтэй нэвтэрдэг газар юм. Дэлхийн анхны ђндэсний парк Йеллоустони парк 1872 онд АНУ-д байгуулагдсан. Одоогоор дэлхийд 3500 ђндэсний парк бђртгэгдсэн бєгєєд 2600 нь тоонд тооцогддог. 1958 онд НёБ-ын ёндэсний Паркын Олон Улсын Хороо байгуулагдаж дэлхий дахинд ђндэсий парк байгуулах, тђђнийг хамгаалах асуудлыг хариуцах болсон. НёБ, Юнеско – ийн гишђђн орнууд 1972 онд ёндэсний паркийн тухай Дэлхий дахины 2-р концепцийг батлан гаргасан бєгєєд 70 гаруй улс ђђнийг даган мєрддєг. Бараг бђх ђндэсний паркуудад аж ахуйн ђйл ажиллагаа явуулахыг хязгаарласан бєгєєд аялал жуулчлал зохион байгуулах, ан амьтдын тоог толгойг єсгєн зохицуулах зэрэг асуудлуудад чиглэгдсэн арга хэмжээ авдаг. /Х.А/ ёндэсний ђнэт зђйлс. ђндэсний тђђхэн хєгжлийн явцад бђрэлдэн бий болсон материаллаг болон оюун ухааны дээжийн цогц. ђђнд: Тђђхэн газар нутаг, сод байгууламж, соѐл, урлагийн дурсгалууд тђђнчлэн мэдлэг чадвар, ѐс заншил уламжлал гэх мэт. ђндэсний ђнэт зђйлс нь соѐл, угсаатан боловсролын аялал жуулчлал сонирхогч жуулчдын очиж ђзэх гол объект болж байдаг. /Х.А/ ёндэсний аялалын хєтєч тайбарлагч /National Tour Guide/,/ISCO –ын ангиллын дугаар 5113/ ёндэсний аялалын хєтєч тайлбарлагч нар нь групп болон нэг хђчтэй аялал экскурсыг дагалдан аялал жуулчлалын бђс нутгуудад газарчилж, сонирхолтой ђзмэр, байгалийн ђзэсгэлэнт газар болон бусад зђйлийн талаас тайлбартлах тухайн бђлгийн сонирхолд нийцсэн бусад ђйлчилгээг ђзђђлнэ.Тэдний гђйцэтгэх ђђрэг нь: а/ Боловсруулсан маршрут, хуваарийг анхааралтай судалсны дараа тухайн аялал жуулчлалын байгууллагын нэрийн ємнєєс жуулчдын хэсгийг тосож авч ђйлчлэх, газарчилах. б/ Жуулчдын сонирхож буй цэгђђдэд дагалдан явах, танилцуулах, тэдгээрийн талаар бодит мэдээлэл єгєх, тайлбарлах, нутгийн иргэдтэй харьцахад туслах. в/ Холбогдох дараах ђђргийг гђйцэтгэх.ёђнд: - Шаардлагатай бђх тоног тєхєєрємж ,баримт бичгийг бђрдђђлэх.

- ёзђђлж буй ажил ђйлчилгээ нь тєлбєр хийгдсэн ажил ђйлчилгээтэй тохирч байгаа эсэх.

- ёйлчлђђлэгчдийн байрны чанарыг шалгаж ђзэх бєгєєд, ђзђђлбэр, ђзвэр тоглолтын билерээр хангах.

- Хэрэгцээ шаардлагатай ђед маршрут, хуваарь болон бусад шаардлагатай ерєнхий тайлбар мэдээллээр хангах.

- Жуулчдын єдєр тутмын тєсєл тєлєвлєгєєнд туслах, захиргааны шинжтэй бђх асуудалд санаа тавих.

- Аялалын талаар ,бэлтгэн нийлђђлэгчдээс ђзђђлж буй ђйлчилгээний чанарын талаар єєрийн ђнэлгээг аялал жуулчлалын байгууллагад тайлагнах. Бусад ажлыг удирдан хянах. /X.Л/

253

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

ёнэт цаас /security/. Эрх бђхий байгууллагаас гаргасан єрийн бичиг /бонд/, компанийн бђх тєрлийн хувьцаа, худалдах, худалдан авах эрхийн опцион, хєрєнгє оруулалтын сангийн хувьцааг хэлнэ. /X.Л/ ёнэгт цагаан гол. Булган аймгийн нутаг дахь Дулаанхан уулын баруун ємнєд хажуу. Талбулгаас эх авч Хануй голд цутгадаг. Урт нь 30 км, ай савын талбай 310 орчим км2. /О.С/ ёђрэг нуур. Увс аймгийн Сагил, Тђргэн сумын нутагт Цагаан шувуут, Тђргэний уулсын хоорондын битђђ хонхорт далайн тєвштнєєс дээш 1425 м єндєрт орших техтоник гаралтай нуур юм.ёђрэг нуур нь 237.6 км2 талбайтай, 19.5 км урт, 18 км єргєн, эрэгийн шугмын урт 65.6 км урт, усны хамгийн гђн 42 м, усны эзлэхђђн нь 6400 сая м3. Орчинд нь говийн байгаль зонхилох бєгєєд умард эрэг нь єндєр /15-30 м/, баруун хэсэгтэй намагжиж, євс ургамал шигђђ ургана.Нуурт хоѐр жижиг хадан арал байдаг. Нийтдээ 3360 км2 талбайгаас усждаг хэд хэдэн булаг горхи цутгахаас, хилийн цаанаас эх авдаг Харгийн гол тэжээлийн зонхилох хувийг эзэлнэ. Усны гадаргын температур 7-р сард Цутгал голын адаг булан тохойд 14-450С, тєв хэсэгтээ 12.1130С, 20м гђнд 110С хђрнэ.10-р сарын сђђлээс 5–р сар хђртэл хєлддєг. /X.Л/ ёђц. Мєстэй модон торх саванд хийж битђђ таглах юм уу ширэнд боож хадгалан хавар хэрэглэхэд зориулсан нєєцєлсєн махыг ђђц гэнэ. /Т.Б/ ёндэсний аяллын хєтєч тайлбарлагч. 2002 оны 05 дугаар сарын 15-ний єдєр Дэд Бђтцийн сайд Б.Жигжид Хєтєч-тайлбарлагчийн ангилал зэрэглэл тогтоох журмыг батлах 149-р тогтоолыг гаргасан бєгєєд тус журамд хєтєч тайлбарлагчийг 2 ангилсаны нэг ђндэсний аяллын хєтєч талбарлагч юм. Тус хєтєч талбарлагчийг 1-3 зэрэглэлд хуваасан бєгєєд явагдах орон зай болон мэргэшилийн хувьд нь ялгаатайгаар тусгасан байна. /Х.А/ ёндсэн ђйлчилгээ. Маршруутаар жуулчны аялах цаг хугацаанд урьдчилан тєлбєр нь хийгдсэн иж бђрэн ђйлчилгээнд орсон жуулчны ђйлчилгээ. /Д.Г/ ёђлшилт. ёђлшилт нь агаарын урсгалын чиглэл, чийгийн агууламжаар тодорхойлж байдаг. ёђлшилтийг баллаар тодорхойлно.

0-2 балл- цэлмэг 2-7 балл- хагас ђђлшилттэй 7-дээш балл- ђђлшилттэй Монголд ђђлшилт нь улирлаар ялгаатай байдаг Зун илђђ байна. ѓвєл- дунд мандлын ђђл /сийрэг/, зун нь циклон идэвхиждэг учраас босоо хєгжлийн ђђл. Бђрхэг єдрийн давтагдлыг авч ђзвэл євєлд 4-7 єдєр, зун 8-19 єдєр бђрхэг байна. Хамгийн их ђђлшилттэй байх ђе бол 7 сар. /Х.А/ ёђргэвч. Богино хугацааны хийгээд уртын аялалд зориулсан тусгай аяллын тоноглогдсон ђђргэвч бий. Явган аяллын амжилтын ђндэс нь аяны ђђргэвч, гутал гэдэг бичигдээгђй хууль нь аяллын ђђргэвчийн ач холбогдлыг тодотгож єгч байна. Аялагч бђхэн заавал ђђргэвч бэлтгэн авч явах ѐстой. ёђргэвчинд аялалд шаардагдах эд зђйлсийг авч явна. Бага зђйлсийг ч гэсэн аялалын ђед гартаа барьж явах нь тохиромжгђй байхаас гадна барьж яваа зђйл биед бэрхшээл учруулж, амархан эцэж цуцахад хђргэдэг. ёђргэвч нь том жижгээсээ хамаарч аялагчдын нас эрэгтэй эмэгтэй гэх мэт єєрийн биед тохируулна. ёђргэвчний хийц загвар нь хэд хэдэн янз байх бєгєєд аялагч хђн єєрєє сонгоно. ёђргэвчний материал нь юуны ємнє бєх бат байхын зэрэгцээгээр ђђргэвчинд агуулж явах зђйлийг норгохгђйн тулд ус бороо ђл нэвтрђђлэх нимгэн брезентээр хийхэд тохиромжтой байдаг. ёђргэвчний холбогчууд нь гол тєлєв тємрєєр хийгдсэн байх бєгєєд хэрэв тємєр биш бол оосор нь урт байвал сайн. ёђргэвчний таг нь салах боломжтой байх ѐстой. ёђргэвчний мєрєвч нь заавал цээжний холбоостой байх шаардлагатай. ёђргэвчний мєрєвчийг уртасгаж богиносгож болохуйц гархитай, зузаан єргєн байвал зохино. ёђргэвчинд авч яваа зђйлээ нуруун талдаа эвтэйхэн байрлуулах нь аялагчдын эрхэмлэх чухал зђйл юм. Зєв ђђргэвч хђний нурууны хэлбэрт тохирсон байх ѐстой. ёђний тулд аяны хєнжлийг ђђргэвчний єргєнтэй адил хэмжээтэй эвхэн хагасыг нь ѐроолд нь дэвсэж бусдыг нь нуруунд наалдуулж байхууц байрлуулна.Лаазтай хђнс гурил, будаа зэрэг хђнд зђйлийг хамгийн доор сђх эмийн сан, засварын хэрэгсэл, аяга халбага зэргийг ђђргэвчний гадна халаасанд хийнэ.Ноосон цамц ээлжийн ємд мэтийн зђйлсийг ђђргэвчний аль зайтай хэсэгт чихэх хэрэгтэй. Зургийн хальс,

254

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

шђдэнз, давс, элсэн чихэр, арвайн гурил зэрэг ус чийгт муудах юмыг заавал гялгар уутанд нягт боосон байна. ёђргэвчний тємєр цагираг бєх уяа бэхэлж єгвєл нойтон газар амрахад ђђргэвчийг тэрхђђ уяагаар модонд бэхэлнэ. Эсвэл ђђргэвчний ѐроолд нь гялгар уут ч дэвсэж болно. Тђр зуурын борооноос ђђргэвчийг хамгаалах зорилгоор аман дээр нь гялгар цаас тавьж амыг ђдэж бооно. Зуны цагт аялагчид нь хєлєрдєг. Нурууны хєлс ђђргэвч нэвтэлж хєнжил норгох тул мєн хєнжил, ђђргэвч хоѐрын завсраар гялгар уут хавчуулж хамгаалах нь ашигтай юм. Ойрын буюу амралтын єдрєєр салхинд гарах аялалд жижиг ђђргэвч тохиромжтой. Тогооны багтаамж нь нэг хђнд 1-1,5л байх тохиромжтой. ёђргэвчинд орох зђйлсийг тєрєл тєрлєєр нь боож эмхэлнэ. Хувцасны тєрлийг нэ уутанд эмхэлсэн байх хэрэгтэй. Хђнсийг гялгар уутанд хийж /аяны ђђргэвч ус нэвтрэх тул/ цђнхний доод талд хийнэ. Тогоог байрлуулах 2 арга бий. Тогоон дотроо хоол хђнсээ хийж таглан уутанд хийж боогоод амсрыг нь нуруун талдаа байхаар ђђргэвчийн дотор хийх эсвэл хоосон тогоог ђђргэвчийн гадна бэхлэн уяж болно. Эс тэгвэл мєрний дээд хэсгийг холгодог. ёђргэвчний гадна талаар илђђ дутуу юм унжуулах нь тєвєгтэй байдгийн дээр онц биш харагддаг. Эцэст нь хэлэхэд бэлэн болсон ђђргэвчийг газар тавихад аль нэг тийш унахгђй тогтвортой байрлаж байвал зохино. /Х.А/ ёђргэвчтэй аялал /ТВ нэвтрђђлэг/. Монголын анхны чєлєєт телевиз болох МN25-р телевизийн захирал З.Алтай, Хан Брой ХХК-ийн захирал н.Ганхђђ нар дэлхийн улс орноор ђђргэвчтэйгээр хуваариа аялан улмаар телевизийн нэвтрђђлэг хийн цацсан нь ђзэгчдэд ихэд таалагддаг нэвтрђђлэгийн нэг болоод байна. /Х.А/ ёђрийн гол. Хєвсгєл аймгийн Цагаан-ёђр сумын нутаг Хивэн, Залуу ёђрийн Сарьдаг уулын єврєєс эх авч Эгийн голд цутгадаг. Урт нь 331 км, ай савын талбай 12.3 мян км2, усны дундаж зарцуулалт 5-10-р сард 28.5м3/сек. Голд 30 гаруй жижиг гол цутгадаг. 10-р сараас 5-р сар хђртэл хєлддєг. /О.С/ ёђртийн рашаан. Хєвсгєл аймгийн Арбулаг сумын тєвєєс баруун тийш 30км зайтай оршдог. Хђхэр-устєрєгч, нђђрс хђчлийн хий, хоѐр цэнтийн тємєр, гидрокарбонат кальцийн найрлагатай. Гэдэс дотрын євчинд тустай, Халааж орвол мэдрэл, ђе мєч арьсны євчинд сайн гэдэг. /О.С/ ёђртийн тохой. ѓвєрхангай аймгийн Бат-ѓлзийт, Хужирт сумын заагт Орхон голын урд эрэгт орших 100м орчим эгц эрэгтэй ђзэсгэлэнтэй мєрєгцєгт тохой. Мєрєгцєгийн бэлд сулавтар ђйлчилгээтэй тунгалаг рашаантай. Бороотой ђед ёђртийн тохой руу уруудаж буухдаа гулгамтгай шавраас халтирч Орхон голд унахаас болгоомжлох хэрэгтэй. ёђртийн тохой бол Орхоны эхэн дэх Тэмээн чулууны хєшєє дурсгал, Улаан, Цагаан,Орхоны хђрхрээ, Хоргой хђрэм, Усан цэргийн тохой, Найман нуур, Цагаан Азаргын ђзэсгэлэнт хєндий, Улаан голын буган хєшєє, Орхоны эхний олон жижиг агуй, Хан Баяны сєнєсєн галт уул, Тонгоргон даваа, Могойт, Цагаан чулуу, Гятрууны халуун рашаан зэрэг байгалийн ђзэсгэлэнгээр гайхам нутагт зорчих ђђд нь болдог. /О.С/ ёђрэг нуур. Увс аймгийн Сагил сумын Цагаан шувуут,Тђрэний уулын хоорондох хотгорын 1425м єндєрт байдаг. Тектоник гаралтай 237.6 км2 талбайтай, 19.5 км урт, 18 км єргєн, эргийн шугамын урт 65.6 км. Хамгийн гђн хэсэгтээ 42м, нуурын талбайн 69% нь 20 м-ээс илђђ гђнзгий, эзэлхђђн нь 6400 сая м3. Нуурын хойд эрэг нь 15-30 м єндєр, баруун хэсэгтээ намархаг. 2 жижиг хадан аралтай, 3360 км2 талбайгаас усждаг нуурт хэд хэдэн булаг гол цутгадагаас Харигийн гол хамгийн том нь юм. Усны тунгалагжилт 7-8 м орчим. Ёроолын хэсэгтээ 60-70% цайвар єнгєтэй, лаг шавар эргийн зурвас дагуу элс тархжээ. Харигийн голын цутгалаас бусад хэсэгт нь усны ургамал байхгђй. Усны эрдэсжилт нь 5.90-6.08г/л, химийн найрлагаараа сульфат натрийн тєрєлд багтана. /О.С/

255

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Ф Факс. Хєдєлгєєнгђй дђрс, текст, фото зураг зэргийг цахилгаанаар дамжуулах арга. Факсын аппаратын ба цахилгаан холбооны шугамын тусламжтайгаар дамжуулдаг. /Д.Г/ Фэйф ХХК. СБД 5-р хороо 5-р хороолол ђйлчилгээний тєвийн 2- корпус, Утас:327202, 99186221, 91189894, И-МЭЙЛ:carnaitsetseg@yahoo.com Ферм. Хувийн болон тђрээсээр эзэмшиж байгаа газар дээрээ бизнесийн чиглэлийн хєдєє аж ахуйн ажил эрхэлж байгаа жижиг ђйлдвэр, байгууллага /жишээ нь, хувийн ферм дээр гол тєлєв фермер гэр бђлийнхээ гишђђдийн хамт аж ахуйгаа эрхэлдэг/. /Д.Г/ Фермер. Хєдєє аж ахуйн ђйлдвэрлэл эрхлэгч, фермийн эзэн. /Д.Г/ Фикс. Нарийн тодорхойлсон шагнал урамшууллын дђн. /Д.Г/ Фирм. Ижил тєрлийн буюу хавсарга бђтээгдэхђђн ђйлдвэрлэдэг хэд хэдэн байгууллагыг багтаасан ђйлдвэрлэлийн нэгдлийн хэлбэр. /Д.Г/ Фирмийн тэмдэг /марк/. Бараа бђтээгдэхђђний ђйлдвэрлэгчийг ба худалдагчийг танин мэдэх тэмдэгт /зураг, єнгє, тэмдэг/. /Д.Г/ Фитнесс-клуб. Гишђђд нь биеийн тамирын болон усан дасгалын тусламжтайгаар биеийн хэлбэр галбиртаа анхаарал тавьж нийтээр хђлээн зєвшєєрсєн стандартад нийцђђлэх ђйл ажиллагаа явуулдаг спорт клуб. /Д.Г/ Фитотерапия. Ургамалийн тусламжтайгаар євчин эмгэгийг эмчлэх аргуудыг судалдаг анагаах ухааны салбар. /Д.Г/ Фитотрон. Гадаад орчны хђчин зђйлсийн нєлєєллийг судлах зорилготойгоор зохиомол нєхцєлд ургамал ургуулахад зориулагдсан камер. /Д.Г/ Фитофаг. Зєвхєн ургамлын зђйлээр хооллодог ан амьтан. /Д.Г/ Флайн номад ХХК. Хаяг:СБД Амарын гудамж ёнэн сонины байр 413 тоот, Утас:324859 Флаш. Компьютерийн єгєгдєл, мэдээллийг хадгалах, дамжуулахад хэрэглэдэг зєєвєрлєгч бага оврын хатуу диск. Энгийн авч явахад хялбар багтаамж сайн. /Д.Г/ Флоппи-диск. ФОБ /FOB/. Усан онгоцны тавцан хђртэлх барааны тээврийн зардал ба ачилтын ђнийг барааны ђнэнд шингээж єгсєн худалдааны нєхцєл. /Д.Г/ Фонд. Тодорхой зорилгод зориулагдсан материаллаг ђнэт зђйлс, мєнгєн хєрєнгє. /Д.Г/ Фондын бирж. ёнэт цаасны арилжаа явуулдаг хєрєнгийн бирж. /Д.Г/ Фонд эзлэмж. Тухайн байгууллагын жилийн туршид ђйлдвэрлэсэн бараа бђтээгдэхђђний нийт єртгийг ђйлдвэрлэлийн ђндсэн фондуудын харьцааг илэрхийлсэн ђзђђлэлт. /Д.Г/ Фонограмм. Соронзон хальс, кино хальс, лазер диск зэрэг дээр бичсэн авиа /яриа, хєгжим/. /Д.Г/ Фонд єгєєж. Ашигласан ђндсэн ба эргэлтийн фондуудын нэгжээр /гол тєлєв тєгрєг/ илэрхийлсэн нийт бђтээгдэхђђний хэмжээг харуулж буй ђзђђлэлт. /Д.Г/ Форс-мажор. Давтагдашгђй хђчин зђйлс – урьдчилан харах, ямарваа нэгэн арга хэмжээгээр урьдчилан арилгах, саад хийх боломжгђй ђйл явдал /жишээ нь, байгалийн гамшиг/. Энэ ђед гэрээгээр хђлээсэн ђђргээ биелђђлээгђй тохиолдолд ємчийн хариуцлагаас чєлєєлєгддєг. Фрак. Онцгой материалын даавуугаар хийсэн урьд тал нь богино, хойт тал нь урт хормойтой эрэгтэй хђний ѐслолын арга хэмжээнд ємсдєг костюм. /Д.Г/ Франко. Худалдан авагч нь ачаагаа ачиж тээвэрлэх зардлаас чєлєєлєгддєг худалдааны нєхцєл. Эдгээр зардлуудыг барааны ђнэнд шингээж єгсєн байдаг. /Д.Г/

256

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Франшиз. Томоохон зочид буудлуудын холбоод /франшиз єгєгч/ ба биеэ даасан зочид буудлууд /франшизийн байгууллагууд/ хооронд байгуулагддаг гэрээ. Энэ гэрээгээр франшиз єгєгч нь франшизийн байгууллагуудад франшиз єгєгчийн мэдэлд байгаа фирмийн тэмдэг, техникийн тусламж, зєвлємж ба бусад боломжуудыг арилжааны зорилготойгоор ашиглах эрхийг олгодог. Франшизийн байгууллагууд єєрийн зђгээс єєрийн орлогын дђнгээс тохиролцсон хђђгийн хэмжээгээр нєхєн олговорыг франшиз єгєгчид тєлдєг. /Д.Г/ Фрахт. Усан онгоц болон нисэх онгоцоор ачаа тээвэрлэлтийн тєлбєр. /Д.Г/ Фрэндс ХХК. БЗД 4-р хороо 15-р хороолол 112-2 тоот, Утас:684613, 99875282, Факс:454513 И-МЭЙЛ:Froendsmonscool@yahoo.com Фристайл. Уулын цанын спортын тєрєл бєгєєд єндрєєс уулын цанаар хотгор гђдгэртэй трассаар хурдтай буух, тєрєл бђрийн уран ђзђђлбэрђђдийг хийх, хоѐр метрийн транплинаас сальто, пируэт хийж ђсрэх зэргийг ђзђђлдэг. /Д.Г/ Фужер. ѓндєр хђзђђтэй том шилэн хундага. /Д.Г/ Фьючерс. Ирээдђйд барааг нийлђђлэхээр бђх нийлђђлэлтийн нєхцлийг нь тохиролцсон хэлэлцээр. Нийлђђлэх тодорхой хугацаатай гэрээ. /Д.Г/

257

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Х Хаалгач. Зочид буудлын ажиллагчдаас хамгийн тђрђђнд зочинтой мэндэлж, тђђнийг угтаж ђйлчилдэг хђн бол хаалгач юм. Хаалгач нь зочны тээшийг авч, зочин хђлээн авах албанд хђргэж єгнє. Зочид буудлаас тогтоосон, тєлбєр тооцоог хийж, зочныг ђдэх цаг болох ђед тэрээр зочны тээшийг авч унаанд нь эсвэл такси руу хђргэх, дуудах зэргээр тусалдаг. Зочин байрлаж байх хугацаанд зочинд зђг чиг зааж єгєх, тэдний хђссэн асуултанд эелдэг найрсаг, анхааралтай хариулах ђђрэгтэй. /Т.Б/ Хаан Хатан Хђђ хєрєг. Сђхбаатар аймгийн Дарьганга сумын дэргэд Алтан овооны зђђн урд энгэрт байдаг гурван хун чулуу. Хђн чулуу нь тэрђђхэн тэндээ байхгђй . Гантиг чулуугаар хийгдсэн нь сонин . Сђхбаатар аймгийн нутагт янз бђрийн ђеийн хђн чулуу 60 шахам бий бєгєєд ђђний олонх нь Дарьганга сум Молцог элсний орчимд бий. Наран сумаас урагш Зђлэгтэд бичигт хад бий. /X.Л/ Хаан интернэшнл ХХК. БГД 6-р бичил хороолол 6б байр 1-4 тоот, Утас:304100, 304101, 99115446, Факс:329774 Хаан тэмђђлэл ХХК. ЧД 3-р хороо 2-р 40 мянгат 21-р байр, Утас:311340, 325073, ИМэйл:temuulel@yahoo.com Хаан Хэрлэн жуулчны бааз /Байгаль тур ХХК/. БЗД, ХАА-н хоршоологчдын холбооны байр.

306 тоот. Байршил: Тєв Мєнгєморьт сум, Багануур хотоос хойш 25км-т Хєгшдийн суурингийн зђђн хойхно Хэрлэн голын хєвєєнд оршино. Улаанбаатар хотоос 150км. Утас: 451743, 458262, Факс: 451743, И-Мэйл: baigaltour@mol.mn. гэр:20, ор: 74 Хаваржаа. Малчин айл єрхийн хавар нутаглах газар. Голдуу уулын бэл нємєр бараадсан жалгын ам сђђдрийн жавар хоргодохгђй нам дор хєх єтгє хорголтой бууц нутгийг сонгоно. Мєн хаваржаа нь євєлжєєнєєс тєдийлєн холгђй задгай устай амтлаг ургамалтай, говьд бол агь их гардаг нутаг чухал гэж ђзэх бєгєєд ийм газар хаврын адаг сарыг дуустал нутаглан мал тєллђђлж тєл бойжуулна. /О.С/ Хавиргын нуруу. Хєвсгєл аймгийн Алаг-Эрдэнэ сумын нутгаар урсдаг Эгийн голын зђђн талд байдаг .2340 м єндєр шилмђђст ойгоор хучигджээ. /О.С/ Хавтага. ѓмнєговь аймгийн Сэврэй сумын нутагт Говь-Алтай нуурын зђђн ємнє оршдог 2422 м єндєр уул. Аргаль, янгир, ирвэстэй. /О.С/ Хавтгай. Тэмээний тєрлийн зђйл. Бие нь 250-360 см урт, сэрвээгээрээ 180-210 см єндєр. Хоѐр бєхт зэрлэг Тэмээ. Хавтгай зэгзгэр бие, жижиг бєх нарийн урт чац, тачир нимгэн ђс зогдортой, цайвар ђстэй. Анатоми амьдралын олон шинжээрээ гэрийн тэмээнээс ялгаатай. Дундад Азийн цєлд 18-р зуун хђртэл хавтгай байсан гэдэг. Одоо Монгол Алтай ємнє талд 600 орчим толгой бий. Олон улсын болон Монголын улаан номд бђртгэсэн ховор амьтан. /О.С/ Хавтгай чулуут. Хєвсгєл аймгийн Цагаан-ёђр сумын нутгаар урсдаг ёђр голын зђђн талд оршдог 2106 м єндєр уул юм. Оройн хэсэгтээ хадан цохиотой. Шинэсэн ойтой. Буга, бор гєрєєс, гахай, ђнэг гэх мэт амьтадтай. /О.С/ Хавтгайн шанд. Говь-Алтай аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт Чингис уулын ємнє талд оршдог баянбђрд юм. Хавтгай хамгийн олноор дайралдана. Хулан, хар сђђлт, зээртэй. /О.С/ Хавцал. Уулын эгц хажуутай нарийн хєндий. Гђн нь ихэвчлэн єргєнєєсєє их. Ёроолыг голын голдрил нилд нь эзлэдэггђйгээр онцлог. Хавцлууд ђзэсгэлэнтэй учраас аялал жуулчлалд ач холбогдол ихтэй. /О.С/ Хавцлын амны дурсгал. Архангай аймгийн Их Тамир сумын нутаг Хавцлын аманд байдаг буган хєшєє бђхий дурсгал. /О.С/ Хавцгайт уул. ѓмнєговь аймгийн Баяндалай сумын нутагт Баянтєхємийн хоолойн зђђн талд оршдог 2136 м єндєр. Аргаль, янгир, ирвэс, ѐлтой. /О.С/

258

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Хавчилга. Нимгэн зђсч бэлтгэсэн махыг сонгино сармис зэргээр амт тохируулж сайтар халаан хавтгай чулууны завсар шарж болгодог эртний монголчуудын хоолны нэр,хомгор амтай хархаг таг сайтай саванд хийж галд улайтагсан. /Т.Б/ Хавчуу. Архангай аймгийн нутаг дахь Рашаант, Чингэлтэйн нурууны зђђн ємнєд хажуугаас эх авч Орхон голд цутгадаг гол. Урт нь эхний цутгалын хамт 60 км. Ай савын талбай 880 орчим км кв. Загастай. /О.С/ Хаг нуур. Баян-ѓлгий аймгийн Сагсай сумын нутагт 2439 м єндєрт оршдог, мєстлийн гаралтай 0.4км кв талбайтай. 0.9 км урт, 0.4 км єргєн, эргийн шугамын урт 2 км. Хаг нэртэй нуурууд ђзэсгэлэнтэй байгальтай байдаг. /О.С/ Хаг нуур. Баян-ѓлгий аймгийн Толбо сумын нутаг дахь Хонгор-ѓлєнгийн хєндийд 2340 м єндєрт оршдог. Бђлэг нуурын хамгийн том 0.7 км кв талбайтай, 1.4км урт. Толбо-Хђнгђйн нуруунаас урсдаг жижиг голын усаар сэлбэгддэг. /О.С/ Хаг нуур. Завхан аймгийн Яруу сумын Яруугийн хєндийд баруунаас зђђн тийш сунаж 1038 м єндєрт оршдог. Тектоник гаралтай 7.1 км кв талбайтай, 7.4 км урт, 1.5 км єргєн, эргийн шугамын урт 15.9 км, гђн нь 2.8 м-ээс ђл хэтэрнэ. Агаш гэдэг саран хэлбэртэй /0.1км2/ аралтай. Усны тєрєл бђрийн шувууд цуглардаг. Нуурын баруунаас жижиг горхи, зђђнээс Яруугийн голоос татсан шуудуу цутгадаг. Усны температур 7-р сард 19 градусаас хэтрэхгђй. Усны тунгалагжилт 0.2-0.3м, ѐроол нь хар бараан, цайвар єнгийн хђхэр устєрєгчтэй лаг шаврыг эмчилгээнд ашигладаг. Ус нь эрдэсжил ихтэй. /О.С/ Хагас пансион. Зочид буудал, эсвэл тђђнтэй адилтган байрлуулах хэрэгсэлд байлгах ба єдрийн хоѐр удаагийн хоолтой /єглєєний ба єдрийн хоол, эсвэл єглєєний ба оройн хоол/ иж бђрэн ђйлчилгээ. /Д.Г/ Хагийн гол. Тєв аймгийн нутаг дахь Бага Хэнтий нурууны Хийдийн Сарьдаг уулын єврєєс эх авч Туул голд цутгадаг. Урт нь 40 км. Тђђнд Хоолой, Хонгор гэх мэт гол горхи цутгадаг. Загастай. /О.С/ Хагийн даваа. Баян-ѓлгий аймгийн Ногоон нуур сумын нутагт улсын хил орчимд оршдог. 2520 м єндєр. ёзэсгэлэнтэй, бартаатай даваатай. /О.С/ Хагийн нуруу. Ховд аймгийн Мєст сумын нутагт оршдог 3355 м єндєр. /Хойд цаст/ уул. Урт нь 20 гаруй км. Аргаль, янгир, тарвага, туулай, ђнэг, чоно гэх мэт ан амьтантай. ѓндєр уулын євслєг ургамалтай. /О.С/ Хагийн нуруу. Тєв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт Туул голын дээд хэсэгт байдаг 2400 м єндєр нуруу. Оройдоо ойгђй, хад асга их, нђцгэн царамтай. Нурууны тал бђрээс олон гол горхи эх авч урсдаг. Баавгай, гахай, хандгай, буга, чоно гэх мэт ан амьтан, тєрєл бђрийн жимстэй. /О.С/ Хагийн хар нуур. Хагийн хар нуур нь Улаанбаатар хотоос 130 км зайтай Бага Хэнтий нурууны євєрт Хийдийн сарьдаг, Хђлэрийн цахир, Буурал Асгат, Улаан уул зэрэг уулсаар хђрээлэгдсэн эртний мєстлийн морены хотгор гђдгэр бђхий уулс хоорондын хооронд байрлана. Сарьдаг уулын шилмђђст ойн дунд 1800 орчим метр єндєрт 4 ам дор км талбайг эзлэн оршдог. Гђн нь 2530 метр. Нуурын орчимд хандгай , буга, бор гєрєєс, баавгай, чоно болон хэрэм, жирх зэрэг жижиг хєхтєн амьтад тааралдана. Нууранд тул, зэвгэ, хадран тархсаны зэрэгцээ алгана маш их байдаг. Хагийн хар нуур нь Хан хэнтийн тусгай хамгаалалттай газар нутгийн хамгийн том нуур болох ба Туул голын баруун гар талын томоохон цутгалын нэг болох хагийн голын эхэнд Хђнхэр хар, Ар хийдийн голуудын хєндийд тогтоож байсан эртний мєстлийн хажуугийн моренд боогдон ђђссэн нуур юм. Нуурын талбай нь 2.7 хавтгай дєрвєлжин км, эргийн шугамын урт нь 6.2 км, хамгийн гђнзгий газар нь тєв хэсэгтээ бєгєєд 2.5 метр хђрдэг бол дундаж гђн нь 11 метр. Зуны туйл 7, 8-р сард нуурын усны дулаан нь 15-17 хэм, харин 10 метр гђнд 8-9, ѐроолдоо 7-7.5 хэм болж буурдаг. Далайн тєвшнєєс дээш 1700-2000 метр єндєрт оршдог. Хагийн хар нуур нь Хэнтийн нуруунаас буусан их мєстлєгийн морена уулын ам хєндийг таглан хаахад уулсын ус нь уг хонхорт хуримтлагдан ђђссэн юм байна. Хагийн хар нуураас гарах Хагийн гол нь тэр моренийн зђсэж 20 орчим метр єндєр хавцал ђђсгэн урсдаг. Харин Хийдийн сарьдагаас эх авсан Хийдийн гол Хђдэрт цутгадаг. Умард єргєрєгийн 48о 24‗ 50― дорнод уртрагийн 107о 54‗ 40― солиболцолд далайн мандлаас дээш 181.7, 3 метр єндєрт єргєгдєн оршино. Хагийн хар нуураас баруун хойт зђгт 5 км зайд оршино. Хєх нуур нь Хагийн хар нууртай ижил бєгєєд энэ орчим

259

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

олон нуур нуурмагаас томоохон нь юм. Уг нуурын талбай нь 0.5 км2 урт нь 0.9 км ажээ. Усны дулаан 7, 8 сард 13-15 хэм хђрнэ. /Х.Л/ Хагийн хар нуурын аялал. Чингис хаан дээд сургуулийн Аялал жуулчлалын тэнхимийн багш, оюутан залуус 1-р ангийнхаа ђндсэн дадлага явган аялал болгон уг нуур руу жил болгоны 5, 6-р сард аялаад нэгэнт хэвшээд байна. Уг аяллын ђндсэн маршрут нь Улаанбаатар – Тэрэлж – Хавиргийн даваа – Хагийн хар нуур. Эргээд энэ замаар буцах аялал /10-12 хоног/, мєн Хагийн хар нуураас буцахдаа Хагийн хар нуур - Хонгорын гол – Хђрэн морьтын даваа – Заан гол – Ахиа бэрхийн даваа – Улиастай – Улаанбаатар гэсэн маршрутаар 12-14 хоногийн аялал, Улаанбаатар – Тэрэлж – Туул гол – Хагийн хар нуур – Хавиргийн даваа – Тэрэлж маршрутаар 10-14 хоногийн аялал, Хагийн хар нуураас буцахдаа Хагийн хар нуур – Хонгорын гол – Хђрэн морьтын даваа – Заан гол – Асралт хайрхан – Заан гол – Ахиа бэрхийн даваа – Улиастай – Улаанбаатар гэсэн маршрутуудаар єнгєрсєн хугацаанд 6 удаагийн уртын аялал хийгээд байна. Тус аяллын хђрээ жилээс жилд тэлж байгаа бєгєєд аяллаас тєрєн гарах зэрэгтэй тамирчдын тоо 18-д хђрээд байна. Тус аялал Чингис хаан дээд сургуулийн хувьд анх 2000.06.06-13-ний хооронд Г.Баатарцоож багшийн удирдлаган дор амжилттай явуулсан бол єдгєє Г.Баатарцоож багш 4 удаа, Х.Ариунболд багш 4 удаа, Б.Тђвшинжаргал багш 2 удаа тус аяллыг амжилттай зохион байгуулан явуулсан байна. /Х.А/ Хагшаал. Ховд аймгийн Булган сумын нутагт буй Алтайн нурууны баруун хэсгийн євєрмєц тогтолтой, байгалын ђзэсгэлэнт газар, геологи, архелоги, ус судлалын ђнэт хэрэглэгдхђђнтэй. Энэ хавьд шохойлог элсэн чулуу, билђђн занар, хадан цагаан зэрэг чулуутай ба монгол Алтайн их мєсєн голоос эх авч урсдагБулган гол бий. ( Х. Л). Хадаг даваа. Хєвсгєл аймгийн Цагааннуур сумын нутгаар урсдаг Тэнгис голын ємнє оршдог.

2228 м єндєр. ёзэсгэлэнт байгальтай. /О.С/ Хадат Мянган. Говь-Алтай аймгийн Алтай сумын тєвєєс зђђн тийш 10 км зайтай оршдог баянбђрд. Цєлийн ландшафт бђхий хадтай толгодын євєрт байдаг бєгєєд булаг нь ундарга сайтай, арвин устай. Алим, чацаргана, лийр, чавга тариалж ургуулдаг. /О.С/ Хадатын рашаан. Архангай аймгийн Тариат сумын нутагт оршдог. ёнэр амт єнгєгђй тунгалаг. Шар євчин, элэг, цєс, бєєр, нуруу, мэдрэл, хєлийн судас, хоол унд ђл зохих, ходоод гэдэс дотрын євчинд тустай. Амралтын газартай. /О.С/ Хадны зураг. Агуйн хана, хад чулуунд зосоор зурсан, хонхойлгон сийлсэн ба зурсан, палеолитээс дундад зуун хђртэлх эртний дђрс зураг. /О.С/ Хажуу булаг. Гурван нуурын рашаанаас баруун тийш Дадал сумын тєвийн баруун захад орших булаг. Хойшоо урсаад Балж голд нийлнэ. Эзэн Чингисийг угаасан ус гэж нутгийн зон олон ђздэг. /X.Л/ Хажуу улаан. Хэнтий, Дорноговь аймгийн зааг Хэнтий аймгийн Дархан сумын урд хэсэгт оршдог, ажилчны суурин. Дорноговь аймагт харъяалагддаг. Хђн ам нь 1.4 мянга /1989 он/. Хайлуур жонш ил аргаар олборлодог ђйлдвэртэй, сургуультай, эмнэлэг, соѐл худалдаа, ђйлчилгээний газартай. /О.С/ Хажуугийн Нарийн хєдєє. Увс аймгийн Бєхмєрєн, Ховд сумын нутагт оршдог 1564м єндєр тэгш тал. 35км урт. 10-15м єргєн. Хээрийн ургамалтай. /О.С/ Хайду тур ХХК. СБД МЗОХ Эвлэлийн ордон 204 тоот , Утас:352624, 311983, ИМэйл:enkhgen@mongol.net Хайдэлгэр /Хан уул/. Хэнтий аймгийн Норовлин сумын нутагт оршдог. 1594 м єндєр. Урт нь 20 км, єргєн нь 15-17км, Пермь девоны доод, дунд ђеийн боржин, боржин-силнит, боржин диорит, силнит зэрэг шургамаг чулуулаг, девоны дунд галчны элсэн чулуу, алевролит, шохойн чулуу, анх тєрмєлийн эриний дээд гачины хувирмал занар,элсэн чулуу, шохойн чулуунаас тогтжээ. Буга, бор гєрєєс, шилђђс, чоно, ђнэг, мануул гэх мэт ан амьтантай, хусан ой хээрийн ургамалтай. /О.С/ Хайлантай /Гучин Гурт, Гурван Хайлантай/. Булган аймгийн Бэрхийн нурууны /цагаан бургасны/ єврєєс Сэлэнгэ мєрєнд цутгадаг. Гурван гол урт нь 15-20км. Загастай. Хатанбаатар Магсаржавын тєрсєн газар./О.С/

260

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Хайлаас. Хайлаастын овгийн тєрєл 30 гаруй зђйлтэй мод. Уртраг єргєрєгийн, хааяа халуун бђсэд тохиолддог. Монголд уянгат хайлаас, шар хайлаас, цагааны хайлаас гэсэн гурван зђйл нь ургадаг. Барилга гэр ахуйн тавилгын ђйлдвэр болон ногоон байгууламж, хамгаалалтын зурвас байгуулахад ашигладаг. /О.С/ Хайр тохой ХХК. ЧД 4-р хороо 47-10 тоот, Утас:372893 Хайрт хан уул. Шинэс нарсан ой хугсан буга, бор гєрєєс, шилђђс сэлт ан амьтан шивээлсэн ухаа шар боржин, толболжин, асмалжин чулуугаас голлон тогтсон ђзэсгэлэнт сайхан Хайрт хан уул бол газар зђйн талаар Хэнтийн уулархаг дэд мужид багтах ба геологийн талаар эрт тєрмєлийн хожуу, дунд тєрмєлийн эрт ђед тогтсон Монгол-Амар мєрний атриат уулс буюу ХангайХэнтийн атриат уулын тогтолцоонд багтана. Энэхђђ уул нь дунд тєрмєлийн эртний триасын галавын хожуу ђе, юрийн галавын дунд, дээд ђед зонхилон тогтсон учир 10 сая жилийн настай юм. Хайрт хан ууланд гялтгануурт ухаа, шар боржин, асмалжин боржиндуу толболжин боржин, сиенит хадан цагаан зэрэг гђний чулуулаг голлоно. Энэ уулын хажуу бэл, зэргэлдээ уулсаар шохойлог элсэн чулуу, билђђн занар, хадан цагаан, занар, зануунсар, хувирмал занар зэрэг хурдас чулуулаг байна. Хайрт хан ууланд усан болор, утаат болор, єнгє бђрийн аргай зэрэг ашигт малтмал бага сага бий. /X.Л/ Хайрхан булаг. Говь-Алтай аймгийн Бугат сумын нутаг дахь Тахийн Шар нурууны зђђн хойд хотгорт оршдог баянбђрд. Хулан, хар сђђлт, зээр хавтгайтай. Тахийн гол нутгийн нэг байв. /О.С/ Хайч булаг. Говь-Алтай аймгийн Алтай сумын нутагт Аж Богд уулаас хойш 10 км зайтай Хайч, Хуц уулын хоорондох нарийн хавцалд оршдог булаг. ёзэсгэлэнт байгальтай. Аргаль, янгир усанд ирдэг. /О.С/ Хайчийн хар. ѓмнєговь аймгийн Гурван Тэс сумын тєвєєс урагш 40 гаруй км зайд оршдог. 1336 м єндєр уул. Аргаль, янгир, ирвэстэй. /О.С/ Халба Хайрхан. Говь-Алтай аймгийн Алтай сумын нутаг дахь Аж Богдын нурууны хойд талд тасархай оршдог 2619 м єндєр, шовх уул. Аргаль, янгиртай. /О.С/ Халбагант уул. Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын тєвєєс зђђн хойш 20 км зайтай оршдог 2381 м єндєр. Аргаль, янгир, ирвэстэй. /О.С/ Халгайтай шєл. Мах, чанасан мах, хэрчсэн гурил, тємс, шар лууван, бєєрєнхий сонгино, ногоон сонгино, шар манжин, халгай, зєєхий, шєл буюу уснаас орц нь бђрдэнэ. Халгайг 6-7см ургасан ђед нь тђђж шинээр нь буюу сђђдэр газар хатаагаад нђдэж хоолонд хэрэглэнэ. Шинэ халгайг тђђж аваад буцламгай халуун усанд дђрж 3-5 минут байлгаад жижиг хэрчиж хоолонд хэрэглэнэ. Гурилан зуурмагийг хавтгайлж элдээд хайрч хэрчинэ. Тємс манжинг нарийн гонзгой, лууван, сонгиныг жижиг хэрчээд тосонд хуурна. Буцалж байгаа ясны шєлєнд нарийхан хэрчсэн махыг хийж 5-6минут чанаад, тосонд хуурсан тємс, лууванг нэмж 10-25 минут зєєлєн галаар чанаж буцалгана. Хоол болохоос 5-7 минутын ємнє хэрчиж бэлтгэсэн гурил, хуурсан сонгино,амт оруулах зђйлийг нэмээд 2-3 минут чанаж болгоно. Олгохдоо хярж хєшиглєсєн ногоон сонгиныг цацаж олгоно. /Т.Б/ Халзан Бђргэд. Хєвсгєл аймгийн Их уул, Тосонцэнгэл сумын заагт, Сэлэнгэ мєрний хойд талд оршдог 2263 м єндєр уул. Шинэсэн ойтой, бор гєрєєс, ђнэг, чоно зэрэг амьтадтай. /О.С/ Халзан даваа. Баян-ѓлгий аймгийн Булган сумын нутагт улсын хил орчимд оршдог 2900 м єндєр. ёзэсгэлэнт байгальтай. /О.С/ Халзан Согоотын даваа. Хєвсгєл аймгийн Мєрєн, Хатгал хотоос Завхан аймгийн Улиастай орох замд хоѐр аймгийн заагт Булнайн нуруугаар давдаг. 2267 м єндєр. Дардан замтай. /О.С/ Халзан уул. Ховд аймгийн Алтай сумын нутагт оршдог. 2105 м єндєр. Урт 25 км, єргєн нь 10 км, чулуу нђђрсний доод ђеийн хурдас чулуулаг, элсэн чулуу, мєлгєр хєрзєн, алевролит гэх мэт чулуулгаас тогтсон. Хар сђђлт, хулан, чоно, ђнэг гэх мэт ан амьтантай. Заг, сухай, цєлжђђ, хээрийн ургамалтай. /О.С/

261

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Халиун буга. Бугын тєрлийн зђйл. 164 кг жинтэй. Монгол Алтайн нуруу, Хангай, Хєвсгєл, Хэнтий, Их Хянганы ой тайгад элбэг байдаг. Зун хђртэл улаан, євєл бор саарал ђстэй. 12 хђртэл салаа эвэртэй, эврийг нь эмийн тђђхий эдэд зориулан авдаг. /О.С/ Халиун гол. Говь-Алтай аймгийн Бурхан Буудай уулын баруун сугаас эх авч уулс хоорондын хотост шургадаг. Урт нь 60 км орчим боловч тогтмол байх нь ховор. /Д.Г/ Халиут нуур. ѓвєрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт байдаг найман нуурын нэг. 2457 м єндєрт оршдог. 0.7 км кв талбайтай. 1.3 км урт, 0.6 км єргєн, эргийн шугамын урт 3.0 км. ёзэсгэлэнт байгальтай. /О.С/ Халтар элс. ѓвєрхангай аймгийн Баруун Баян–Улаан сумын нутагт Бага Богд /3590м/ уулын ард Таацын Цагаан нуурын урдуур баруун урдаас зђђн тийш 40 шахам км урт ђргэлжилдэг элс. Энд Майхан Цагаан /1366 м /, Онийн Давааны элс /1478 м/ ѓргєн Цагаан,Хашаатын Давааны элс /1312 м/ гэх мэт дуут цац суварган манхнууд байдаг. /О.С/ Халтарын голын дурсгал. Булган аймгийн Сайхан, Баян-Агт сумын залгаа нутаг Халтарын голд буй хђрэл ба тємєр зэвсгийн тђрђђ ђеийн цогцолбор дурсгал. Дугуй далантай гурван том хиргисђђр 20 гаруй дєрвєлжин булш, 3 буган хєшєє байдаг. /О.С/ Халуун рашаан. ѓндєр температуртай байгалийн ус. Халуун рашааныг эртний Ром, Грекийн ђеэс єнєєг хђртэл эмчилгээний зорилгоор ашигласаар ирсэн. Байгалийн халуун рашаантай газрыг тђшиглэн эмчилгээ сувиллын газруудыг байгуулдаг. Манай оронд халуун рашаануудыг тђшиглэн сувилал, жуулчны баазууд ажиллаж байна. Жишээ нь Шаргалжуутын рашаан сувилал, Аварга тосонгийн аялал жуулчлал, Цэнхэрийн халуун рашааныг тђшиглэн ―Цэнхэр жигђђр‖, ―Шивээт манхан‖ жуулчны бааз гэх мэт. /Х.А/ Халуун ус. Газрын гђний 20 градусаас их /зарим тохиолдолд тухайн нутгийн агаарын жилийн дундаж температураас их/ халуун ус. 37 градусаас дээш халуун усыг эрчим хђч эмнэлэгийн зориулалтаар ашигладаг. /О.С/ Халх гол. Их Хянганы салбар уулсаас эх авч Дорнод аймгийн нутгаар 233км урсан Буйр нуурт цутгана. Уг голд Нємрєг, Дэгээ, Урт зэрэг 10 гаруй гол цутгадаг ба тђђний сав дагуу нэн ховордсон амьтан, жигђђртэн, євс ургамал олон байдаг. Халх голын хєндийд хуучин чулуун зэвсгийн дээд ђеийн холбогдолтой чулуун зэвсэг, Хятан улсын чулуун мэлхий, ХIII – XIY зууны Монгол цэргийн булш их байдаг. Мєн 60 гаруй жилийн тэртээх Монгол орны дорнод хязгаараар довтолсон гадаадын довтолгооныг ниргэсэн ялалтад зориулсан хориод хєшєє, дурсгал, цэргийн булш, хэрэглэгдэхђђн олноор олддог байна. /X.Л/ Халх голын байлдаан. 1939.05.11-нд Халх голын орчимд Монгол улс Манж улсын хилийн шугамын тод бус байдлыг шалтаг болгон Япон улсаас єдєєсєн байлдаан. Стратегийн тђшиц газраа болгохоор Япон 1934 оноос удаа дараа Монголын хилд халдан довтолж, улмаар 1939.05.11-нд их буу, нисэх онгоцоор дэмжђђлсэн томоор бђлэг хђчээр Халх голын байлдааныг эхэлсэн 1936.03.12-нд Бђгд Найрамдах Монгол ард улс, Зєвлєлт холбоот улсын хооронд байгуулсан харилцан туслалцах протокол гэрээ ѐсоор Зєвлєлтийн улаан цэрэг /МАХЦ/-тэй мєр зэрэгцэн Японы эзэн хааны шилдэг цэрэг Квантуны арми, Барга, Манжуурын морьт хоорондын эсрэг байлджээ. Байлдаан 4 сарын турш ђргэлжилж, 4 ђндсэн ђе шаттай /5-р сарын байлдаан, Баян-Цагааны тулалдаан, шийдвэрлэх буюу 08.20-08.30-ны хоорондох тулалдаан, 9-р сарын байлдаан/ явагджээ. Халх голын байлдаан Зєвлєлтийн улаан армийн дэмжлэгтэйгээр Монголын ялалтаар тєгссєн. Халх голын байлдаан Япон, Манж Го-гийн зђгээс тђрэмгий шинж чанартай, Монголын хувьд шударга дайн байсан. /О.С/ Халх голын элс. Дорнод аймгийн нутаг дахь Халх голын дагуух элс. Модон овоо, Худгийн ухаагийн гэж хоѐр хэсэг элс байдаг бєгєєд нийтдээ сайн ургамалжсан, молцог, хонхорт молцог, бєєрєг хэв шинжтэй. Нийт талбай нь 2869 км. Нђђлт хєдєлгєєнгђй, бэлчээрийн ач холбогдотой. /О.С/ Халхан. Хєвсгєл аймгийн Чандмань-ѓндєр сумын нутаг дахь Цагаан уулын ар єврєєс эх авч Эгийн голд цутгадаг гол. Урт нь 180 км. Тђђнд Орих, Дархинт голууд цутгадаг. /О.С/

262

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Халхан Булнай. Хєвсгєл аймгийн Чандмань-ѓндєр сумын хойд хэсэгт оршдог суурин. 0.3 мянган хђн амтай. Нэрд гарсан Халхан Булнайн рашааныг тђшиглэсэн амралт сувиллын газартай. /О.С/ Халхын Таван єндєр. Дорнод аймгийн Баян-Тђмэн сумын нутагт Хэрлэн гол, Монгол улсын хилийг гаталж байгаа хэсгээс хойноос урагш сунаж тогтсон цувраа уулс. Хамгийн єндєр нь Сђђл 986 м уул . Хамгаалалтын алба. Хамгаалалтын албаны ажилагсдыг гэрээт харуул єєрийн хамгаалалтын алба, чєлєєнд гарсан цагдаа гэсэн ђндсэн гурван хэлбэрээр бђрдђђлж болно. Гэрээгээр харуул хамгаалалтын ажил ђђрэг гђйцэтгэдэг компаниуд илђђ давуу талтай.Хамгаалалтын болон зочид буудлын ажилагсдад хэт найзархаг болсон тохиолдолд хууль бус ђйл ажилгааг нуун дарагдуулах боломжииг бђрдђђлдэг байна. /Т.Б/ Хамрын халуун рашаан. ѓвєрхангай аймгийн Бат-ѓлзийт сумын нутагт оршдог. Хђхэр, ус тєрєгчийн амттай, єнгєгђй тунгалаг. 14-18 хђртэл бичил рентгэн цаг цацраг идэвхит чанартай, гидрокарбонат сульфат, натрийн найрлагатай. Мэдрэл, ђе мєч, арьсны гэх мэт євчин анагаах чадалтай. /О.С/ Хамрын хийд. XIX зууны ђеийн Монголын их яруу найрагч Ноѐн Хутагт Данзанравжаа Саран хєхєє жђжгээ 1830-аад оны ђед тоглуулж байсан хийд юм. Энэ хийдийг 1930-аад оны эцсээр тараан бусниулахад Данзанравжаагийн шавь Тђдэв хийдийн ном судар, бурхан тахил бђх юмыг нуун хадгалж ђр хђђхэддээ залгамжлуулан хадгалуулсаар 1990 онд сэргээхэд гарган єгчээ. Ингэж дахин сэргэсэн хийд юм. /X.Л/ Хан Баатар. Ховд аймгийн Чандмань, Манхан сумуудын заагт Зђђн Жаргалантын нурууны 3244 м єндєр уул. Аргаль, янгир, ирвэс, хар сорт тарвагатай. /О.С/ Хан Богд. ѓмнєговь аймгийн Хан Богд сумын тєвєєс баруун урагш 20 км зайтай, Галбын говиос хойш оршдог 1352 м єндєр. Аргаль, янгиртай. /О.С/ Хан бэйс ХХК. ЧД Залуучууд зочид буудал 401 тоот, Утас:325075 Хан Дархад уул. Архангай аймгийн Хангай сумаас урагш Урд Тэрхийн голын эх орчимд 3975 м єндєр, урт нь 20 км. Буга, бор гєрєєс, чонотой. /О.С/ Хан ми интернэшнл ХХК. БЗД 4-р хороо Зђђн 4 замын зђђн хойно єєрийн байранд, И-Мэйл:Hanmi@magicnet.mn Хан Мустанг ХХК. БЗД 7-р хороо 15-р хороолол АОС єєрийн байранд, Утас:456011, 450369, Факс:456011, И-Мэйл:khan_mustang@hotmail.com Хан ѓндєр уул. Архангай аймгийн Цэнхэр сумын нутгийн ємнєд хэсэгт оршдог. 2250 м єндєр. Хойд Тамирын цутгал Цэцэрлэг гол, Орхоны цутгал Жаргалантын голын усны хагалбар. Гахай, буга, гєрєєс гэх мэт амьтад, шинэс хус, нарсан битђђ ойтой. /О.С/ Хан Тайга жуулчны бааз /Хан Тайга ХХК/. СБД Залуучуудын холбооны байр, 402 тоот. Байршил: Хєвсгєл, Хатгал тосгон, Хєвсгєл нуурын баруун эрэгт.

322948, Khan_taiga@yahoo.com, гэр:8, ор:31 Хан Тайшир. Говь-Алтай аймгийн Алтай хотын ємнє талд оршдог 3070 м єндєр нуруу. Аргаль, янгир, ирвэс, буга ђзэгддэг. /О.С/ Хан трейвэл ХХК. СБД Олимпийн гудамж-6 Хан компанийн байр, Утас:314047, 310050, Факс:310965 И-Мэйл:nangia0327@netscape.net Хан тђшиг ХХК. СБД, СТѓ-ний 424 тоот, Утас:319818, Факс:319818, И-Мэйл: Khan_tushig88@mongolnet.mn Хан Хайрхан. Говь-Алтай аймгийн Эрдэнэ сумын нутгийн Гичгэний нуруун дахь 3191 м єндєр уул. Аргаль, янгир, ирвэс гэх мэт амьтад, єндєр уулын хээр хуурай цєлєрхєг хээрийн ургамалтай. /О.С/

263

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Хан Хєгшин. ѓвєрхангай аймгийн Хайрхан Дулаан сумын нутагт оршдог 1978 м єндєр уул. Дээд Чулуун нђђрс-доод пермийн галавын боржин диорит ,боржингоос тогтсон.Уулнаас сэвсђђл, Мєст, Тээл, Их модны гол эх авч урсдаг. Чоно, ђнэг, хярс, тарвага, жижиг мэрэгчид гэх мэт амьтад, уулын нугын ургамалтай. /О.С/ Хан Хєхий. Увс аймгийн Тариалан сумын нутагт Улаангом хотын баруун талд оршдог 3220 м єндєр /Таван Архаг оргил/ нуруу. Урт нь 30 км. Хажуу нь эгцэвтэр харьцангуй залуу уулсын хэв шинжтэй .Дунд хэсгээ хђртэл битђђ ойтой.Олон жижиг гол горхи эх авч Увсын Хонхор руу урсдаг. Буга, бор гєрєєс гэх мэт ан амьтантай. /О.С/ Хан Хэнтий ДЦГ. Тєв аймгийн Эрдэнэ, Мєнгєнморьт, Батсђмбэр, Хэнтий аймгийн Батширээт, ѓмнєдэлгэр, Сэлэнгэ аймгийн Ерєє,Мандал сумын дэвсгэрт орших 1227074 га талбайг хамарсан Хан Хэнтийн ДЦГ-ыг 1992 оны УБХ-ын 11-р тогтоолоор тусгай хамгаалалтад авчээ. УИХ-ын 1995 оны 26 дугаар тогтоолоор дархан цаазат газрын ангилалд оруулсан байна. Хан Хэнтийн нуруу нь унаган тєрхєє алдаагђй Евроазийн шилмђђст ой тайга, Тєв Азийн хуурай хээрийн уулзварт оршиж, Туул, Онон, Хэрлэн, Хараа, Ерєє зэрэг томоохон гол мєрний эх ундрага болдог. Хан Хэнтийн нуруу нь байгалийн бђсийн ђндсэн хэвийг тєлєєлсєн, жинхэнэ тайгын ландшафтын 5 хэсгийг багтаасан. Монголчуудын олон ђеийн тђђхийн дурсгалыг хадгалсан нутаг юм. /Х.А/ Хан Хэнтий трэйвэл ХХК. БГД 3-р хороолол Цирклстрэйдинг ХХК-ыН байр, Утас:99183067 Хан Хэнтийн нуруу. Хэнтий гол нуруунаас зђђн тийш салбарлан 50 гаруй км урт сунаж тогтсон 2452 м єндєр нуруу. Онон, Хэрлэн голын усны хагалбар. Буга, бор гєрєєс, хђдэр, булга, ђнэг, чоно, хандгай гэх мэт амьтантай. Тайгын ургамал зонхилдог. /О.С/ Хан хэрлэн жуулчны бааз / Байгаль тур ХХК /. Хаяг: БЗД, ХАА – н хоршоологчдын холбооны байр. 306 тоот. Байршил: Тєв Мєнгєнморьт сум, Багануур хотоос зђђнтээ 25км-т хєгшидийн суурингийн зђђн урд Хэрлэн голын хєвєєнд оршино. Улаанбаатар хотоос 150км. Утас: 451743, 458262, Факс: 451743, И – Мэйл: baigaltour @ mol. mn. Гэр: 20, ор: 74. Хана. Монгол гэрийн ђндсэн яс модны нэг. Бургас хар модоор голдуу хийдэг. Монгол гэрийн хана хийцийн хувьд хялбархан, савхалж бэлтгэсэн модыг ялимгђй матаж сараалжлан тэмээний ђдээрээр товчлон ђдэж хийдэг. Бђрээсээр бђрэхэд болон эвхэж хураахад тохиромжтой. Нэг хана 10-15 /унь єлгєх /толгойтой байна. Гэр 4, 5, 8, 10, 15 ханатай байна. /О.С/ Хана трейвэл ХХК. СБД 8-р хороо Нийслэлийн хђђхэд залуучуудын хєгжлийн газар 116 тоот Утас:99143540, 319656 Ханан хадны бичээс. Ховд аймгийн ёенч сумын нутаг Ямаан Усны хавцал дахь хадны бичээс. Нийт 29 ђсэг зурлагаас бђрддэг бєгєєд нэгэн тамганы хоѐр талаас дээр нь арван гурав, доор нь зургаан ђсэг зурлагаас нэлээд тогтуун хэлбэрээр бичжээ. /О.С/ Хангай жуулчны бааз /Ингон золоот ХХК/. ЧД 3-р хороо, 2-р 40 000.76-20. Хєвсгєл Ренчинлхђмбэ 2-р багийн нутагт Тэнгис Шишихэд голын хойд эрэгт. /Улаанбаатараас 1180 км, Тэнгис, Шишихэд бэлчирээс доош 20км/. 99163555, Факс: 321071, гэр:5, ор:20 Хангай турс ХХК. СБД 2-р хороо 31-2 тоот, Утас:318733, 99183440, Факс:310331, И-Мэйл:info@khangaitours.com Хангай турс жуулчны бааз / Хангай ХХК /. УБ дахь хаяг:Сђхбаатар дђђрэг,2 р хороо,5 р хороолол, 31-2 тоот. Орон нутаг дахь хаяг: ѓвєрхангай аймгийн Хархорин сумын тєвийн хойд талд /Нисэх буудлын ойролцоо/4км,Хархорин жуулчны баазын хойд талд /УБ тєв замаар 376км/, 976-11-318733 31033, info@hangaitours.com, Гэр:10, Ор:30 Хангайн нар ХХК. ЧД 1-р хороо 20-2-р байр 16 тоот, Утас:322336, И-Мэйл:Btuya@Chinggis.com Хангайн нуруу БЦГ. Архангай аймгийн Чулуут, Булган, Цэнхэр, Хотонт, Ихтамир, ѓвєрхангай аймгийн Хархорин, Хужирт, Бат-ѓлзий, Уянга, Баянхонгор аймгийн Эрдэнэцогт,Галуут сумдын нутаг дэвсгэрийн хилийн зааг болох Хангай нурууны тєв хэсгийн 888455 га газрыг хамарна.УИХ-ын 43 дугаар тогтоолоор 1996 онд тусгай хамгаалалтад авсан. Хангайн нурууны байгалийн иж бђрдэл болсон, унаган тєрхєє алдаагђй, байгаль ландшафтын гайхамшигт

264

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

хослолыг бђрдђђлж, дэлхийн усны ай савын хагалбар болдог. Монгол орны ус зђй,уур амьсгалын єєрчлєлт, экологийн тэнцвэрт байдалд онцгой нєлєє бђхий газар нутаг юм. /Х.А/ Хангайн уулс. Хангайн муж нь Монгол орны тєв хэсгийг эзлэн, ойт хээрийн бђсийг голчлон багтааж оршдог. Баруун ба ємнє хэсэгтээ их мужийн хилтэй нийлж, хойд талдаа Хєвсгєлийн уулс болон улсын хил, зђђн Хэнтийн уулсын захаар гарна. Энэ мужид Хангайн нуруу тђђний салбар уулс болон Сэлэнгэ Орхоны сав газрын уулс багтана. Хангайн гол нуруу нь баруун хойноос зђђн урагш сунаж орших бєгєєд тђђний урт нь баруун хэсэгт Цэцэн Хайрхан уулаас зђђн хэсэг Дэлгэрхаан уул хђртэл 700км. Тус мужийн хамгийн єндєр нь 4031м-т орших мєнх цастай Отгонтэнгэр уул юм. Энд цул талст чулуулгууд гол тєлєв боржин чулуутай газар байдаг. Бусад ноѐлог нь 3200-3500м єндєр байна. Тђђний яр нь 3000м бєгєєд гадарга дээр намгууд онцгойрон харагдах тус оройнууд ба жижиг нуурууд ч байдаг. Мєнх цас ба бага зэргийн жижиг мєсєн гол зєвхєн Отгонтэнгэрийн оройд байна. /Х.А/ Хангайн цагаан чулуу. Могойтын амны зђђн урд ар дээр ойрхон орших ђзэсгэлэнт цагаан гантиг шохойн чулуун цохио. ёђний єндєр нь 10 гаруй метр, эргэн тойрон 100 метр энэ цохионы гэрэл зургийг хальсанд буулгаж болдоггђй гэж нутгийхан ярьж тахин шђтдэг. /X.Л/ Хангарьд ХХК. ЧД СУИС-ын баруун талд, Утас: 311333, 320138, Факс:320138 И-Мэйл:khangard@magicnet.mn. Хєвсгєл, ѓмнєговь зэрэг чиглэлд єєрийн онгоцоор нислэг ђйлддэг. Ханрим зочид буудал. Буянт-Ухаа, Улаанбаатар, Утас: 379601, Факс:379744, 379599 Хануй тур жуулчны бааз / Оюунтрейд ХХК /. УБ дахь хаяг:Эрдэнэт хот,Уурхайчин баг, Оюунтрейд ХХК- гийн байр. Орон нутаг дахь байршил:Булган аймгийн Баян –Агт сумын 3-р багын нутагт Хануйн голын баруун эрэгт /гђђрээр гараад/ Хануйн рашааны хажууд/ УБ455км,Аймгийн тєвєєс баруун тийш 125км, Сумын тєвєєс зђђн тийш 12км,Эрдэнэтээс 180км/.

99358344 99359519 99291552 917-0135222643, Гэр:14, Ор:66 Ханх. Монгол улсын умард хилийн дагуух Мєнх Сарьдаг тђђний салбар уулсаас эх авч Хєвсгєл нуурт цутгадаг гол. Урт 45 км, ай савын талбай 520 км кв. Загас элбэг. /О.С/ Ханхєхий-Хяргас БЦГ. Увс аймгийн Зђђнхангай, ѓндєрхангай, Цагаанхайрхан сумдын нутаг дэвсгэрт орших Ханхєхийн нурууг 220550 га талбайтайгаар,Завхан, Наранбулаг, Цагаанхайрхан, Малчин, Хяргас сумдын нутаг дэвсгэрт орших Хяргас нуур орчмын газар нутгийг 332800 га талбайтайгаар, УИХ-ын 2000 оны 29 дђгээр тогтоолоор тусгай хамгаалалтад авсан байна. Ханхєхий нуруу нь их нууруудын хотгорлуу тђрэн орж Увс,Хяргас нуурын хотгорыг зааглана. Цєл хээрийн бђс нэмэгдэх ђйл явцыг хязгаарладаг экологийн тэнцлийн чухал ач холбогдолтой газар нутаг юм. Хяргас, Айраг нуурт дэлхийн хэмжээнд ховордсон болон Монголын улаан номонд орсон олон тєрлийн шувуу, загас амьдардаг. Айраг нуур нь ―Олон улсын ач холбогдол бђхий ус намгархаг газар ялангуяа нђђдлийн шувууд олноор амьдардаг орчны тухай‖ конвенцын жагсаалтад орсон. Мєн дээрхи бђс нутгууд нь олон улсын Гео-Биосферийн судалгааны бђсэд багтдаг. /Х.А/ Хараа гол. Тєв аймгийн нутаг дахь Бага Хэнтийн нуруунаас эх авч Орхон голд цутгадаг. Урт нь 291км, ай савын талбай 15 мян км кв. Усны олон жилийн дундаж зарцуулалт 10.5м/куб. Ерєнхий эрдэсжилт 243 мг/л. Тђђнд ѓлгий, Тђнхэл, Сєгнєгєр г.м олон гол горхи цутгадаг. /О.С/ Хараат. Дундговийн Цагаандэлгэр сумын тєвд орших хээр талын бђст байрладаг євєрмєц тогтоцтой, 324м єндєр хярууц ( алсын бараа харах ) сайтай. говирхог хээрийн ургамалтай толгой юм./Х.Л/. Хар амны даваа. Ховд аймгийн Мєнххайрхан, ёенч, Баян-ѓлгий аймгийн Булган сумуудын заагт оршдог 3421 м єндєр даваа. /О.С/ Хар Аргалант. Баянхонгор аймгийн Баянцагаан сумын нутагт Бєєнцагаан нуураас баруун урагш оршдог 2724 м єндєр уул. Аргаль, янгир, ирвэстэй. /О.С/ Хар Бураа. Ховд аймгийн Манхан сумын нутагт Хар ус нуурын урд эрэгт оршдог 1178 м єндєр намгархаг газар, шагшуургатай. 15-17 км урт, 13-15 км єргєн. Усны шувуу ихтэй. Зэгсний гахайтай. /О.С/

265

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Хар бух гол. Булган аймгийн нутгаар урсдаг. Тарна голын адаг Туул голд цутгадаг. Урт нь 75 км. /О.С/ Хар бухын балгас. Булган аймгийн Дашинчилэн сумын нутагт Харбухын голын гђђрний дэргэд оршдог. Хунтайжийн балгас ч гэдэг. Энд галт уулын хђрмэн чулуу, 8 илђђ замар чулууг ђелђђлэн алаглуулан оруулж барьсан хоѐр давхар ордны маш ђзэсгэлэнтэй хана суврага ђлджээ. Х зууны ђеийн Кидан улсын том хотын хэрэмний туурь дотор монголчууд энэ чулуун хийдийг ХYII зууны ђед барьжээ. Уг дурсгалыг 1998 онд улсын хамгаалтанд авсан. Уг балгасын орчмоос Х.Пэрлээ XY – XYI зууны ђед холлбогдох ―ђйсэн‖ дээр бичсэн монгол хуулийн эмхэтгэлийг олсон. /X.Л/ Хар Бэлчирийн даваа. Баянєлгий аймгийн Дэлђђн сумаас ѓлгий хот орох замд оршдог дардан замтай 2609 м єндєр давуу. /О.С/ Хар говийн дурсгал. Хђрэл ба тємєр зэвсгийн тђрђђ ђеийн дурсгалууд. Ховд аймгийн Мєст сумын Хар говьд буй дугуй хиргэсђђр хоѐр буган хєшєє байдаг. /О.С/ Хар говь. Баян-ѓлгий аймгийн ѓлгий хотоос Цагааннуур хороо орох замд дайран єнгєрєх 20иод км урт нарийн хєндий. /О.С/ Хар замт гол. Хєвсгєл аймгийн нутагт Хангайн нурууны салбар Тарвагатайн нурууны зђђн араас эх авч Идэр голд цутгадаг. Урт нь 100км орчим, ай савын талбай 140 гаруй км кв. Тђђнд Халуун ус, Ёлт зэрэг гол цутгадаг. /О.С/ Хар зђрхний хєх нуур. Одоогийн Хэнтий аймгийн Цэнхэрмандал сумын тєвєєс баруун хойш чигт Хэрлэн голоос зђђн тийш орших Багабуурал уулаас зђђн урагш Харзђрх уулын євєрт Юдэг голын савд Х.ѓ 48*02, 3. У 108* 58 –ын солбилцолд оршдог том жижиг холбоотой хоѐр нуур. Энэ нуур одоо Цэнхэрийн голын саваас 4км зайтай орших Цагаан даваа гэдэг ой модтой намхан даваагаар хоорондоо тусгаарлагдан оршдог. Хар зђрх уул нь ардаа ой модтой, энгэртэй ойгђй, зђрхэн шовх хэлбэртэй уул юм. Хар зђрхэний хєх нуурын урд эрэг дээр 15м орчим диаметртэй гэрийн буйрны чулуу байдаг. Энэ нь 1189 онд Чингисийг хаан ширээнд єргємжилсєн ордны буйр байж ч болох юм гэдэг. Шарагчин тахиа жил буюу 1189 онд Бурхан халдуны орчимд Онон Хэрлэнгийн эхнээ орших Цэнхэрийн голын Хар зђрхний Хєх нуур гэдэг газарт буудаллаад байхад Хотула хааны 3-р хђђ Отчигин, Есђхэй баатарын ах Нэгђн тайжийн хђђ Хучир, Жђрхэн аймгийн толгойлогч Охин Бархагийн ач хђђ Сача-бэхи нар тэргђђтэй язгуурын Монголын нєлєє бђхий ноѐдын их хуралдаан болж Тэмђжинд ―Чингис хаан― гэдэг цол єгч Хамаг Монголын хаанд єргємжилжээ. ѓдгєє уг нуурын урд эрэг дээр Хєх нуур трейд компаний ―Хєх нуур‖ зэрэг жуулчны баазууд гадаад, дотоодын жуулчин гийчдэд ђйлчилж байна./X.Л/ Хар Магнай голын дурсгал. Баян-ѓлгий аймгийн Ногооннуур сумын Хармагнай голын хєндийд тийм нэгэн хєшєє бий. Хєшєєний дђрс зураг баларсан боловч оройн хэсэгт гурван хошуу зураас, хажууд зурсан илд, адуу, буга зэрэг амьтны жижиг зургууд байдаг. /О.С/ Хар нуур. Баян-ѓлгий аймгийн Алтай сумын нутагт 2707м єдєрт оршдог 2,6км2 талбайтай, 2,5 км урт, 2,0 км єргєн эргийн шугамын урт 9км. Гурван дєлийн нурууны хур цас, мєсєн голын усаар сэлбэгддэг. Хар нэртэй нуурууд, тунгалаг устай, усны шувууд элбэгтэй байдаг нийтлэг шинжтэй./О.С/ Хар нуур. Баян-ѓлгий аймгийн Булган сумын нутаг дахь Булган голын эхэнд 2564м ђнэмлэхђй єндєрт оршдог. Мєстлийн гаралтай цэнгэг нуур. 2,7км кв талбайтай, 2,8 км урт 1,6 км єргєн, эргийн урт 7,2 км. /О.С/ Хар нуур. Баян-ѓлгий аймгийн Сагсай сумын нутагт 2562 м єндєрт оршдог. Мєстлийн гаралтай, цэнгэг. 4,7 км кв талбайтай, 4,3 км урт, 1,5 км єргєн, эргийн шугамын урт 9,8 км. /О.С/ Хар нуур. Баян-ѓлгий аймгийн Толбо нуур сумын нутаг дахь ѓмнє голын эхэнд 2530 м ђнэмлэхђй єндєрт оршдог мєстлийн гаралтай олон цуваа нуурын хамгийн том нь 1,2 км кв талбайтай, 2,2 км урт, 1,0 км єргєн, эргийн шугамын урт 5,2 км. /О.С/ Хар нуур. Баян-ѓлгий аймгийн Цэнгэл сумын нутгаар урсдаг Хар голын эхэнд 2614 м єндєрт оршдог, цэнгэг. 6,3 км кв талбайтай, 5,2 км урт, 2,2 км єргєн, эргийн шугам 16,3 км. /О.С/

266

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Хар нуур. Баян-ѓлгий аймгийн Цэнгэл сумын нутагт 2494м єндєрт оршдог. Мєстлийн гаралтай, цэнгэг. 14,2 км кв талбайтай, 7,1 км урт, 3,9 км єргєн, эргийн шугам 20,4 км, усны хамгийн гђн нь 38м, усны нєєц 23,9 сая м куб. /О.С/ Хар /Баян/ нуур. Завхан аймгийн Сантмаргац сумын тєвєєс баруун урагш 1491 м єндєрт байдаг, гадагш урсгалгђй цэнгэг нуур. 64,2 км.кв талбайтай, 14км урт , 8,3 км єргєн, эргийн шугам 59км, Гђн 50м, эзэлхђђн 1390 м/куб. Тэмээн хђзђђ, Улаан шанаа, Сэрвэн зэрэг боржин хад нуур руу гђн тђрж , ємнє талаас нь Борхирийн элсэн тарамцаг тулжээ. 11-5 сар хђртэл хєлдєж, мєсний зузаан 1,1-1,3м хђрдэг. Усны тунгалагшилт 5-6м. Нуурт Мухар, Хђнгђйн гол цутгадаг. Усны эрдэсжилт 0,3 г/л, химийн найрлагад натри, магни, хлорийн ион зонхилдог. /О.С/ Хар нуур. Завхан аймгийн Эрдэнэхайрхан сумын нутагт 1980м єндєрт байдаг. Цэнгэг, 84,5м кв талбайтай, 23,9км урт, 3,5км єргєн, эргийн шугам 67,2км. 1450км талбайгаас усждаг. Баруун хэсэгтээ 47м, зђђн хэсэгтээ 25-30м гђн, эзэлхђђн нь 1653 сая м/куб, 11-4 сар хђртэл хєлдђђ, мєсний зузаан 1,0-1,2 м, эрдэсжилт 443,5 –501,7 мг/л. Энэ нуурт 1980 оноос пельд загасны жарамгайг тавьж ђржђђлж байна. /О.С/ Хар /Харийн / нуур. Тєв аймгийн Баян-ѓнжђђл сумын нутагт Их Хайрханы уурхайгаас урагш 8 км зайд 1267 м єндєрт оршдог шорвог, 1,6 км кв талбайтай, 3 км урт, 1,2 км єргєн, эргийн шугам 3,2 км. Усны эрдэсжилт 84,39 –179,01 г/л хооронд хэлбэлздэг. /О.С/ Хар нуур. Увс аймгийн Бєхмєрєн сумын нутаг Хархираа уулаас урсдаг Шивэр голын эхэнд 2530м єндєрт оршдог. Мєстлийн гаралтай, цэнгэг. 0,7км кв талбайтай, 1,9км урт, 0,7км єргєн, эргийн шугам 4,8км. /О.С/ Хар нуур. Ховд голын цутгал Сагсай голын эх Монгол Алтайн Хульж, Сђзэгтэй зэрэг хур цас мєсєн голын адгийн 4 цувраа нуурын хамгийн том нь юм. 2712 м єндєрт оршдог. 2,3 урт , 0,7 км єргєн. Эргийн шугам 5,4 км. /О.С/ Хар нуур. Хєвсгєл аймгийн Ренчинлхђмбэ сумын нутаг Их хороо голын савд 2170 м єндєрт оршдог. Мєстлийн гаралтай, цэнгэг. 0,9км кв талбайтай, 1,2 км урт, 1,2км єргєн, эргийн шугам 3,6км. /О.С/ Хар нђдэнгийн манхан. Долоон давааны хамгийн эцсийн давааг давмагц Хар нђдэнгийн манхан элс урьд талд шаргалтана. Энэ элснээс олдсон эртний монгол баатрын ган ялтсан хуягны тасархай, жижиг єєдєс Улсын Тєв музейд бий бєгєєд элсэн дунд байшингийн довжоо бололтой, дєрвєлжин єрсєн чулуу байдаг. Энд сайн эрвэл чулуун зэвсгийн хэлтэрхий мэр сэр ђзэгддэг. Энэ элсээр ганц нэг улиас, хайлаас, бут, сєєг ургамал буйг ажихад эрт цагт ус элбэг байсан ба одооч уг хєрсєндєє ус чийг элбэг байна гэж ђзэж байна. Хар нђдэнгийн элснээс хойш уруудан явж Хар нђдэнгийн худаг дээр очоод тэнд хоноглож болно. Энэ худгийн дэргэдэх дэрсэнд эртний тарианы маш том боржин бул бий. Энэ нь XIII зууны ђеийн тарианы бул юм. Ийм бул энэ нутагт олон газар бий /X.Л/ Хар няравын хєдєє. Увс аймгийн Наранбулаг сумын нутаг дахь Увс нуурын урд хєвєєгєєр ђргэлжилдэг тал. 30-аад км єргєн. 40км урт, говирхог хээрийн ургамалтай. /О.С/ Хар Сайр. Говь-Алтай аймгийн Цогт, Эрдэнэ сумдын нутгийн ємнєд хэсэгт Арлан Хайрхан, Буурын Хяр уулсын хооронд оршдог хєндий. Заган ойтой. /О.С/ Хар Сайрын амны дурсгал. Баянхонгор аймгийн Жинст сумын нутаг Тђйн гол руу ороход Хар Сайрын амны палеолит, неолитийн ђеийн чулуун зэвсэг, хђрэл зэвсгийн ђеийн хадны Сийлмэл зураг, булш, Тђрэгийн ђеийн хђн чулуу, чулуун хашлага зэрэг. /О.С/ Хар сђђлт зээр. Монголын говь талын аараг толгодоор идээшилдэг. Оонын бие 102-108 см урт, шаргачин 97-110см урт, жин 23-30кг. Сђђл нь тод бараан, шаргал зђстэй. Ооно нь 27-38см урт, ђзђђр дотогшоо махир, шовх хар эвэртэй. Ихэнхдээ 4-10 толгой, євєлдєє 20, 30 толгой сђрэглэн явдаг. 1-2 янзага гаргана. Монголын Улаан номонд бичигдсэн дархан цаазат амьтан. /О.С/ Хар тохой нуур. Ховд аймгийн Булган сумын Булган голын тохойн 1173 м єндєрт оршдог. 1,4 км кв талбайтай, 2,2 км урт, 0,9 км єргєн, эргийн шугам 5,2 км орчим. /О.С/

267

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Хар Тэрэмсийн рашаан. Увс аймгийн Хяргас сумын Хиргис нуурын хойд хєвєєнд оршдог. Хђхэрлэг ђнэртэй, давслаг гашуувтар амттай, єнгєгђй тунгалаг хђйтэн рашаан. Амралтын газартай. /О.С/ Хар ус гол. Баянхонгор аймгийн нутаг дахь Хангайн гол нурууны єврєєс эх авч Шар Усны голд цутгадаг. Урт нь 67 км , ай савын талбай 3971км кв. Хэргэлзээт Тээл г.м олон горхи цутгадаг. /О.С/ Хар ус /Намирын/ нуур Увс аймгийн ѓмнєговь сумын Хархираа, Алтай, Хєхийн нурууны хоорондох хотгорын 1574м єндєрт оршдог. 62,2 км кв талбайтай 7,8 км єргєн, 14,1 км урт, эргийн шугам 60,9 км. Хамгийн гђнзгий хэсэгтээ 8,2м, дунджаар 5,2м гђн, эзэлхђђн нь 326,5 сая м/куб. Эрдэсжилт хаврын шар усны урсацын ђед 4,57-6,07 г/л, зуны гажиг ђед 11,737 г/л болж єєрчлєгддєг. /О.С/ Хар ус нуур. Ховд аймгийн тєвєєс 20км зайтай тектоник том хотгорт 1157 м єндєрт оршдог. Цэнгэг. Арлуудын хамт 1852 км кв талбайтай, 72км урт, 27км єргєн эргийн шугам 306,8 км.

70450км кв талбайгаас усжих ба Ховд, Буянт, Цэнхэрийн гол цутгаж нуураас Чоно Харайх гол урсаж гардаг. 20 гаруй аралтайгаас 400 гаруй км кв талбайтай Агбаш арал хамгийн том нь юм. Нурууг хойд урд гэж ялгадаг урд далайн гђн нь 4м, хойд далайнх нь 2 м орчим, эзэлхђђн нь 3432 сая м/куб. Усны эрдэсжилт 348,03-242,08мл/л. /О.С/ Хар ус нуур БЦГ. Ховд аймгийн Мянгад, Дєргєн, Чандмань, Манхан, Буянт сумдын нутгийн 850272 га талбайг эзэлнэ. 1997 онд УИХ-ын 47 дугаар тогтоолоор байгалийн цогцолборт газраар улсын тусгай хамгаалалтад авсан. Их нууруудын хотгорт цєлжђђ хээр, заримдаг цєлийн гандуу хуурай орчинтой зэрэгцэн ихээхэн хэмжээний талбай эзлэн оршиж, уур амьсгалын бђрдэлтэд шийдвэрлэх нєлєє ђзђђлж, экологийн євєрмєц орчныг бђрдђђлнэ. Ховор, ховордсон амьтдын байршил,эх газрын цэнгэг устай нуурууд, говь цєл, хээр тал, Монгол алтайн мєнх цаст ян сарьдаг уулсыг багтаасан байгалийн євєрмєц нутаг. Ус, намгийн шувуудын амьдрах таатай орчныг бђрдђђлдэг тул 1999 онд Рамсарын конвенцийн жагсаалтад бђртгэгджээ. /Х.А/ Хар хадны даваа. Баянхонгор, Архангай аймгийн нутгийн заагт Байдраг, Урд Тэрхийн голын усан хагалбараар Хангайн гол нурууг давдаг. 2751м єндєр. ёзэсгэлэнт байгальтай. /О.С/ Хар хот. Эртний Монгол нутагт YIII – IX зууны ђед оршиж байсан Уйгарын хаант улсын нийслэлийн туурь болох ―Хар балгас нь― Хархорин хотоос зђђн хойд зђгт 40км зайтай Орхон голын баруун эрэгт байрладаг. Тђђнийг 740 онд Моюунчур хаан байгуулсан. Хотын хэрэм тахилын сђм, од орд харшийн ханын туурь сайтар хадгалагдан ђлдсэн нь тэр ђеийн Монголын нђђдэлчин аймгуудын хот суурины тухай тодорхой тєсєєллийг хэнд ч єгєхђйц тђђхийн дурсгал болно. /X.Л/ Хар хєдєє. Увс аймгийн Бєхмєрєн сумын нутагт оршдог хуримтлалын гаралтай чулуурхаг тал.

500-1700м єндєр хойноос урагшлах тутам хэвгий болдог. Урт нь 25км, єргєн нь 7-12км, 70км кв талбайтай. /О.С/ Хар хул хааны балгас. Архангайн Эрдэнэмандал сумын тєвєєс баруун тийш Хануй голын савд оршдог дєрвєлжин шавар хэрэмтэй, хэрмэн дотроо олон байшингийн мєртэй шавар балгас бий. Уг балгас нь тђђхийн єєр єєр ђед ашиглагдаж байсан онцлогтой. Мєн Хархул хааны балгас гэдэг. XVI зууны ђед Анагаахай дархан Хунтайжийн ач хђђ Мингай Хархулд зориулсан ордон гэдэг. Энэ дурсгалыг 1998 онд улсын хамгаалалтанд авчээ. /X.Л/ Хар хулын буган хєшєє. Архангай аймгийн Эрдэнэмандал сумын нутагт Хар Хул хааны балгасын дэргэд байдаг. Хђрэл ба тємєр зэвсгийн ђеийн дурсгал./О.С/ Хар Чонот уул. Ховд аймгийн ёенч сумын нутагт оршдог 3617 м єндєр 10-аад км урт. Аргаль, янгир, ирвэстэй. /О.С/ Хар ямаат БНГ. Хэнтий аймгийн Баян-Овоо, Сђхбаатар аймгийн Тђмэнцогт сумын нутагт 50594 га талбай бђхий нутаг дэвсгэрийг хамарна.1998 онд УИХ-ын 28 дугаар тогтоолоор батлагдсан. Хар ямаат, Тђрђђ єндєр уул орчим нь тал хээрийн бђсэд ховор тохиолдох євєрмєц тогтоцтой, Хан Хэнтийн нурууны тєгсгєл бэсрэг уулс бєгєєд нарс, улиасны тєгєл, жимс жимсгэнэ єргєн тархсан, эмийн ургамал ургадаг, тал нутгийн ―Хангай‖ хэмээн нэрлэгдсэн газар нутаг юм. /Х.А/

268

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Хар ямаатын дурсгал. Баян-ѓлгий аймгийн Улаанхус сумын нутаг Хар ямаатын талд буй чулуун хашлага, хђн чулуу бђхий євєрмєц дурсгал. /О.С/ Харгал нуур. Булган аймгийн Тэшиг сумын тєвєєс зђђн тийш 9км зайтай. 1071м єндєрт оршдог. Тектоник гаралтай. 13.6км кв талбайтай. 4.9км урт, 4.4км єргєн. Усны хагалбар уулст ой мод элбэг зарим хэсэгт нуурын эрэг хђртэл доошилж ургадаг. Эргийн шугамын урт нь 14.8 км, хамгийн гђн 15.8м дундаж гђн 9.3м эзлэхђђн 26.9сая км2. Бараг дугуй хэлбэртэй боловч ганц нэг хойт булан тохой бий. 138км2 талбайгаас усжиж умраас Хавчраанга, Хойд булаг, зђђнээс Наран зэрэг горхи булаг цутгадаг. Гадагш урсгалгђй давсархаг эрдэсжилт нь 9.15-9.85 г/л гидрокарбонат ангийн натрийн усанд багтдаг. Ёроолд нь лаг, наанги хурдас тархсан боловч Босгой, Тахилт толгой хавьд хайргатай. Гђехэн булан тохой усны ургамал урсдаг, загасгђй. Усны температур 6, 7-р сард 19.5-20.8°С болж гадаргаас ѐроол руугаа буудаг. 11-р сараас 4-р сар хђртэл хєлддєг. Зуны цагт нђђдлийн шувууд их хуран цуглардаг байгалийн байдал нэн ђзэсгэлэнтэй. /О.С/ Харгана гол. Булган аймгийн Их Харгана уулын араас эх авч Алтаадын голд цутгадаг. Урт нь 35 км, ай савын талбай 95 км кв. Загас ихтэй. /О.С/ Харгана далайн дэвсэг. Дорноговь аймгийн Хєвсгєл сумын урд хэсэгт байдаг 30км єргєн, 20-25 км єргєн єндєрлєг тал. Хулан, хар сђђлт зээртэй. /О.С/ Харганат гол. Баян-ѓлгий аймгийн Цэнгэлхайрхан уулын хур цас, мєсєн голоос эх авч Ховд голд цутгадаг. Урт нь 55 км, ай савын талбай 776 км кв . Тђђнд Модон Салаа г.м горхиуд цутгадаг. /О.С/ Харганатын амны хадны зураг. Хђрэл ба тємєр зэвсгийн тђрђђ ђеийн дурсгал. Увс аймгийн Сагил сумын Харганатын амны Их єтєг, Бага єтєг, Тємєр цорго, Эхэн хђзђђвчийн хаданд буга, янгир, явган хђн, морь, тэмээ, унасан хђн зэргийг сийлж дђрсэлсэн байна. /О.С/ Харги гол. ОХУ-ын Тува улсын Цагаан Шивээт, Мєнгєн тайгын уулнаас эх авч Монгол улсын нутагт орж ирж ёђрэг нуурт цутгадаг. Урт нь 45 км, ай савын талбай 1552 км кв, усны жилийн дундаж зарцуулалт 2,6 м куб/сек. /О.С/ Харгиа. Тал газрын голуудын сэвсгэр хурдсан далагнал бђхий гђехэн хэсэг. Харгиа нь голдиролын тахирласан хэсэг, салаа /голын/ цутгал зэрэгт их тааралддаг. Харгиа усан замд саад болдог. /О.С/ Хариг. Хєвсгєл аймгийн Цагаан-ёђр сумын нутгаар урсдаг Армагийн голын эхэнд байдаг. Битђђ ойгоор хучигсан 2030м єндєр нуруу. /О.С/ Харим нуур. Сђхбаатар аймгийн Тђвшинширээ сумын нутагт 940 м єндєрт оршдог, шорвог нуур. 1,6 км кв талбайтай, 1,9 км урт, 0,7 км єргєн эргийн шугам 5км. /О.С/ Харлаг гол. Булган аймгийн Хантайн нурууны єврєєс эх авч Сэлэнгэ мєрєнд цутгадаг. Урт нь 22км, ай савын талбай 17,4км2. Загастай. /О.С/ Харлан. Булган аймгийн Заламын нуруунаас эх авч Эгийн голд цутгадаг гол. 40км урт, ай савын талбай 309км2. /О.С/ Хармаг. Хотиргон овгийн тєрєл. Сєєг, сєєглиг 10-аад зђйлтэй. Монголд сундуул хармаг, усан хармаг зэрэг 4 зђйл тохиолддог. Жимсгэнээр нь ундаа хийнэ. /О.С/ Хармагтаны тал. Дундговь аймгийн Дэлгэрхангай, ѓмнєговь аймгийн Мандал Овоо сумдын заагт Намжингийн зоо, Их далангийн зоо, Барчингийн зоо, Хул хайрхан, Хар цав уулсын хооронд байдаг. 400 гаруй км2 талбай бђхий тал нутаг. Дэрс ихтэй хотгор газраар нь Хармаг бударгана урсдаг. /О.С/ Хармай. Хєвсгєл аймгийн Улаан тайгийн Тэрэгтэйн нуруунаас эх авч доод Цагаан нуурт цутгадаг гол. Урт нь 45 км, ай савын талбай нь 210 км2. ёзэсгэлэнт хєндийгєєр урсдаг. /О.С/ Хархираа. Монгол Алтайн салбар Хархираа, Тђргэний уулаас эх авч урсдаг. Увс нуурын хотгорын сэвсгэр хурдсанд шургадаг гол. Урт нь 115км, ай савын талбай нь 704км2. Усны жилийн дундаж зарцуулалт 4.6м/сек. Ерєнхий эрдэсжилт 201.1 мг/л. Усжуулах системийн барилга байгууламжтай. /О.С/

269

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Хархираа. Увс аймгийн Ховд, Тариалан сумдын заагт Алтайн нурууны уулт тогтолцоонд багтдаг орчин ђеийн мєстєлтэй 3966м єндєр уул. Урт нь 40 гаруй км, талбай нь 370 орчим км2. Эгц цавчим хажуутай. /О.С/ Хархираа голын дурсгал. Увс аймгийн Тариалан сумын Хархираа голын дагуу тархсан хђрэл зэвсгийн ђеийн дурсгалууд. 40 гаруй жижиг дугуй далантай. Булш том хиргисђђр. Мєн Хархираагын голын эх єєд Халгайтын дэнж Чигэжий, Улаан толгой зэрэг газарт тђрэгийн ђеийн 5 хђн чулуу, 20 гаруй дєрвєлжин булш хашлага байдаг. /О.С/ Хархираагийн даваа. Увс аймгийн Тариалан сумын нутаг дахь Тђргэний нуруу, Хархираагийн уулыг заагладаг. 2974 м єндєр. Сђрлэг давааны тєлєєлєл /О.С/ Хархорин тур ХХК. БГД 4-р хороо 2-р хороолол 04-29 тоот, Утас:366654, 99116428, И-мэйл:altandul@magicnet.mn Хархорин тур жуулчны бааз / Хархорин тур ХХК /. Орон нутаг дахь хаяг: ѓвєрхангай аймгийн Хархорин сумын Эрдэнэтолгой багийн нутагт,/УБ 360км, Хархориноос урагш 3км,тєв замын дэргэд/, 99155317 2560, altandul@magicnet.mn, Гэр:11, Ор:44 Хархорин экспедишн монгол ХХК. СБД Жигђђр Гранд зочид буудал, Утас:315655, 99116729, Факс:320182, И-Мэйл:graham@gomongolia.com Хархорум. Хархорум хотыг шинжлэх ажлын эхлэл одоогоос 100 гаруй жилийн ємнє буюу 1889 онд оросын эрдэмтэн Н.М.Ядринцев Хархорумын туурийг нээснээр эхэлсэн. Хархоумын малтлагаас тємєрлєг эдлэл, зэвсэг, хєдєлмєрийн багаж, шаазан, ваар савны зђйлђђд болон зааны яс, мод, гууль, зэс, хђрэл эдлэл, ђнэт чулуун эдлэл, зђђлт, бичиг соѐлын холбогдолтой олдвор, хєлєгт тоглоом хђртэл олджээ. Манай археогчид 1970 – аад оноос судалгаа явуулж Хархорум хотын дэвсгэр зургийг эхэлсэн байна. Хот нь эргэн тойрон хђрээлсэн шавар хэрэмтэй, дєрвєн талдаа хаалгатай, тєв хэсэгтэй огтолцсон их гоѐ гудамжтай, энэ нь гар урлал, худалдаа арилжаа, орд харш, сђм хийдийн гэх ђндсэн хэсэгт хуваагдаж байсан нь археологийн малтлагаас харагддаг. ѓгєєдэй хааны ордон нь єндєрлєж дагтршуулсан шороон довжоотой тђђн дээр суурилсан 64 багана бђхий байжээ. Тђђнийг ― Тђмэн амгалант орд ― гэдэг. Уг орд нь 2800 шоо талбайтай алтан дээвэртэй нэн гоѐмсог орд байжээ. Хархорум нь XIII – IY зуунд дэлхийн улс тєр, цэрэг дайн, эдийн засаг, соѐл иргэншилийн том тєв хот байсан ба 4 х 4.5 км талбайг хамран оршиж байсан. Энэ хотыг байгуулж Их Монгол улсын нийслэл болгох ажил ѓгєєдэй хааны ђеэс эхэлжээ. Харин 1235 онд Хархорум хотыг єргєтгєн барьж дуусжээ. Энэ ђѐэс Их Монгол улсын хааны єргєє Хэрлэнгийн хєдєє арлаас Орхонын хєндийд шилжин иржээ. Хархорум хотыг 1380 онд Хятадын Мин улсын цэрэг эвдэн шатааж тђђнээс хойш хэд хэдэн удаа сђйрэлд орсноор XV зууны эхэн ђед уг хотыг шатаажээ. Хархорум хот 140 жил байсны 32 жилд нь Монголын эзэнт улсын нийслэл байв. 1961 онд Хархорум хотын туурийг улсын хамгаалтанд авчээ. /X.Л/ Хархорумын мєнгєн мод. Хархорум хотноо 1236 онд их хаанд зориулж сђндэрлђђлсэн асар том мєнгєн мод нь Хархорум хотын ялангуяа Тђмэн амгалант ордны гайхамшигтай ђзэсгэлэнт чимэг байсан. Энэ дурсгалыг Парисын уран дархан Вильгельм хийсэн гэж европын тђђхэнд бичигджээ. Англи, Орос, Франц, Унгар, Тєвд, Балба Перс, Хятад, Солонгос зэрэг олон орны шилдэг урчуудыг цуглуулан Тђмэн амгалант харшийн чимэг шђтээн Мєнгєн мод бђхий цогцолборыг иж бђрэн бариулсан байна. ѓрнєдєєс тухайн ђед монголд жуулчилсан Марко Поло, Вильгельм Де Рубрук, Плано Карпини нарын бђтээлд дєрвєн оройтой хоолой бђхий Мєнгєн мод хэмээн тайлбарласан байдаг. Дундад ђеийн монгол тђмний мэдлэг ухаан, урлаг соѐл, архитектур, техник сэтгэлгээ, технологи боловсруулалт тђђний дђр тєрх зэргийг илэрхийлсэн энэ онц сонирхолтой Мєнгєн модны тухай тодорхой судалсан зђйл ховор байна. Мєнгєн модны хоолойноос дарс, айраг, балын ундаа, террицина буюу будааны шар айраг гоождог байжээ. /X.Л/ Харцага тур жуулчны бааз / Говийн дэвшил ХХК /. Орон нутаг дахь хаяг: Дундговь аймгийн Говь –Угтаал сумын Их газрын чулууны зђђн хойно Хѓ 45 47 30,ЗУ107 17 30, Гэр:6, Ор:18 Харцага тур жуулчны бааз / ѓєш тур ХХК /. Орон нутаг дахь байршил:ѓлзийт сумын ѓєш манхны элс Хѓ 440 411 40, ‖ЗУ 1070 041 00‖, Гэр:20, Ор:50

270

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Харцай. Булганы Хантайн нурууны єврєєс эх авч Сэлэнгэ мєрєнд цутгадаг гол. Урт нь 23 км, ай савын талбай 221 км кв. Загас элбэг. /О.С/ Харцат. Хєвсгєл аймгийн нутаг дахь Хангайн салбар Тарвагатайн нурууны араас эх авч Идэр голд цутгадаг уулын гол. Урт нь 35км. /О.С/ Хасагт Хайрхан. Говь-Алтай аймгийн Шарга, Жаргалан сумдын заагт оршдог Алтайн нурууны салбар уул. ѓндєр нь 3578м. /О.С/ Хасагт Хайрхан ДЦГ. Говь-Алтай аймгийн Шарга, Жаргалан сумын нутагт орших энэ уулыг 1965 онд АИХ-ын Тэргђђлэгчдийн 17 дугаар зарлигаар дархан цаазтай болгосон байна. Улсын тусгай хамгаалалттай газрын ангилалыг шинэчлэн тогтоох тухай УИХ-ын 1995 оны 26 дугаар тогтоолоор дархан цаазат газрын ангиллаар баталгаажуулжээ. Талбайн хэмжээ нь 27448 га. Монгол Алтайн нурууны салбар уулсын ойтой хэсэг. Хангай,хээр тал, говь гурван бђсийн ургамал, амьтан хослон оршино. /Х.А/ Хасагтын говь. Дундговь аймгийн ѓлзийт сумын зђђн хэсэгт Талын Богд уулаас баруун урагш Далангийн зоо, Хєндєлийн Цагаан, Дуулгат уул, Цолмонгийн хэц, Ламын улаан уулын хооронд байдаг. 400км талбайтай. Хар сђђлт, зээртэй. /О.С/ Хасуур гол. Бага Хэнтийн нурууны захын уулсаас эх авч Хараа голд цутгадаг. Урт нь 18км, ай савын талбай 155,3км. ёзэсгэлэнт хєндийгєєр урсана. /О.С/ Хатавчийн булаг. Говь-Алтай аймгийн Бугат сумын нутаг дахь Тахийн шар, Хєвчийн нуруу хоѐрыг холбосон Бор Хавцлын нурууны хооронд оршдог. Хавтгай, хар сђђлт, хулан, зээртэй.

1950-аад он хђртэл тахь элбэг байв. /О.С/ Хатавчийн хавцал. Халзан сумын тєвийн дэргэдђђр єргєрєгийн дагуу тасархайтан 3 км ђргэлжилэх хавцал. Хавцлыг ђђсгэсэн чулуулаг нь палеозойн эриний девоны галавын /одоогоос 350 орчим сая жилийн ємнєх / ђеийн далайн бэсрэг гђнийн усанд тунаж ђђссэн нарийн ширхэгт элсэн чулуу. /X.Л/ Хатад уул. ѓмнєговь аймгийн Сэврэй суманд байдаг 2422м єндєр уул. Ирвэс, аргаль, янгир ихтэй. /О.С/ Хатан ѓгий нуур ХХК. Хаяг: СБД, 8-р хороо, 11-р хороолол, 8-32тоот. Утас: 99112952, 99184647 Хатан ѓгий жуулчны бааз /Хатан ѓгий нуур ХХК/. Хаяг: СБД-8-р хороо, 11-р хороолол, 832тоот. Утас: 99112952, 99184647. Байршил: Архангай аймаг, ѓгийннуур сум, ѓгий нуурын урд эрэгт. /Улаанбаатараас 340км, аймгийн тєвєєс 130 км,/ Гэр: 15 Ор: 40. Тус жуулчны бааз нь аялагч жуулчдад шуурхай боловсон ђйлчилгээг ђзђђлж ирсэн сайхан уламжлалтай бєгєєд 2005 оны 8-н сарын 13-14-нд МУ-ын ерєнхийлєгч Н.Энхбаяр тухлан алжаалаа тайлсан нь тус баазын ђйлчилгээний чанарыг илтгэн харуулж байна. Хатан суудал. Говь-Алтай аймгийн Эрдэнэ сумын зђђн ємнєд захад, єргєргийн дагуу сунаж тогтсон 1670м єндєр, унтарсан галт уул. 30-40км-ээс харагдах шовх уул./О.С/ Хатан суудал. Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын тєвєєс зђђн тийш 40 гаруй км зайд оршдог.

1419 м єндєр унтарсан галт уул. Атас Богд, Чингис Богд, Ноѐн, Хєвђђн, Тђшмэл уултай холбогдсон домогтой. /О.С/ Хатан суудлын булаг. Баянхонгор аймгийн Баян-ѓндєр сумын урд хэсэгт байдаг баянбђрд. Хавтгай, хулан, хар сђђлт, зээр, чоно усан ирдэг. Мазаалайн мєр ђзэгддэг. /О.С/ Хатан Хайрхан уул. Говь-Алтай аймгийн урд хэсэгт Аж Богд уулаас зђђн хойш Захуйн хотгорын баруун урд оршдог уул. 2300м єндєр. Ус, салхинд идэгдсэн хонхор, хунх олонтой. ѓвєрмєц тогтоцтой. /О.С/ Хатан эрдэнэ ХХК. Хаяг:СБД Бага тойруу 10, МЗХ-ны байр 315 тоот, Утас:321562, 99191811 Хатаны нуур. Дорноговь аймгийн Хатанбулаг сумын тєвєєс баруун урагш 10км газарт 1182м єндєрт оршдог 0,6км2 талбайтай, 1,8км урт, эргийн шугам 4,6 км. Гантай ђед ч ширгэдэггђй учир Хатан нуур гэдэг байв./О.С/

271

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Хатуу гол. Баян-ѓлгий аймгийн Монгол Алтайн Буруут уулаас эх авч Ховд голд цутгадаг. Урт нь 55км, ай савын талбай 840км2. Загастай, ширђђн урсгалтай, тунгалаг устай. /О.С/ Хатуу гол. Баян-ѓлгий аймгийн нутаг дахь Тђргэний нуруунаас эх авч Бєхмєрєн голд цутгадаг. Уулын араас эх авсныг Бага хатуу, єврєєс эх авсныг Их хатуу гэдэг. Урт нь 55 км, ай савын талбай 893 км2. Хавцал, нарийн хєндийгєєр урсдаг, ширђђн урсгалтай. /О.С/ Хатуугийн Нарийн хєндий. Увс аймгийн Бєхмєрєн, Ховд сумын нутагт оршдог. 1564 м єндєр тэгш тал, 35 км урт 10-15 км єргєн, хээрийн ургамалтай. Чулуурхаг, тэгш гадаргатай. /О.С/ Хачиг гол. ОХУ-ын Бђгд Найрамдах Тува улсын нутгаас эх авч Монгол улсын Тэсийн голд цутгадаг. Урт нь 100км, ай савын талбай 520 орчим км2.Ой шугуйтай хєндийгєєр урсана. /О.С/ Хачигийн нуруу. ѓмнєговь аймгийн нутагт Номгон уулаас зђђн тийш оршдог 1866м єндєр /Ямаат оргил/ уул. Янгир, аргаль, ирвэстэй. /О.С/ Хачим. Хєвсгєл аймгийн нутаг дахь ёђрийн голын эх болдог Хивэн голын адгийг ингэж нэрлэдэг. Загастай /О.С/ Хачин уул. ѓмнєговь аймгийн Гурвантэс сумаас баруун хойш их хєндийд байдаг 893м єндєр элсэн манхан уул. Зђђн хажуу нь заган тєгєлтэй. Аргаль, янгир, ирвэстэй. /О.С/ Хаш шагай ХХК. СХД 16-р хороо 24-р байр 6-192 тоот, Утас: 688162, 685047, 99197246, Факс:685077 И-Мэйл:shagaa@magicnet.mn Хашаат. ѓмнєговь аймгийн Булган сумын нутагт байдаг палеонтологийн олдвор газар. Хашаатын олдвор газрыг 1922 онд Америкийн байгалийн тђђхийн музейн эрдэмтэд судласан. Дээд палеоцены натайэл хурдас нь шавьж идэштэн, мэрэгч, пантодонт, диноцерат болон бусад эртний хєхтєн амьтны ђлдэгдлээр элбэг. /О.С/ Хашуун. Сэлэнгэ аймгийн Зђђнбђрэн сумын нутагт Сэлэнгэ мєрєн, Орхон голын хооронд оршдог. 1425 м єндєр уул. Хушаатын нуруу гэнэ. Буга, бор гєрєєс, чоно, ангийн шувуутай. /О.С/ Хаяа нуур. Ховд аймгийн Хар-Ус нуурын баруун эрэгт 1156 м єндєр оршдог. 0.6км2 талбайтай, 2.5км урт, 0.6км єргєн, эргийн шугамын урт нь 5.2 км. Хар-Ус нуураас далангаар тусгаарлагддаг. Загас, усны шувуу элбэгтэй. /О.С/ Хаяа Эрэгцэг. Дорнод аймгийн Халх гол, Сђмбэр сумдын заагт байдаг тал. Хээрийн ургамалтай. Цагаан зээртэй. /О.С/ Хаяа худагт нуур. ѓвєрхангай аймгийн Тєгрєг сумын тєвєєс баруун урагш 1356 м єндєрт оршдог. Шорвог, 4.6км2 талбайтай, 4км урт, 2.5км єргєн, эргийн шугамын урт нь 13.8 км. Баруун талаас Аргуйн гол цутгадаг. Усны шувуу чуулдаг. /О.С/ Хиагт. Монгол Хиагт, Маймаа хот, Хиагт, ѓвєр Хиагт гэж ч нэрлэж байсан. Монгол улсын хойд хил, Сэлэнгэ аймгийн Алтанбулаг сумын нутаг, Хиагт голын зђђн гарт оршдог хот. Алтанбулаг хот гэдэг. Чєлєєт худалдааны бђс болсон тул аялал жуулчлалын тєв болж байна. /О.С/ Хиад Боржгин. Эртний Монгол аймгуудын нэг, тђђний дээд євєг Чингисийн удам угсаа VIII зууны ђед Эргђнэ Хунгаас Бурхан Халдунд ирсэн Хиад аймгийн тэргђђлэгч Бєртэ-Чину бєгєєд тђђний 11 дэх ђеийн ач Бодончар нь Боржигон овогтны удам болно. Халхын хаад ноѐд нь /хиад яст Боржигон овогт/хэмээн удам угсаагаа хєтєлдєг. Халхын ноѐдын дээд євєг Батмєнх даян хааны отгон хђђ Гэрсэнз /1513-1549/ Чингисийн 16 дахь ач хђђ байсан. / Х. Л/. Хивэн. Хєвсгєл аймгийн нутаг дахь Хивэн Залуу ёђрийн сарьдагаас эх авч урсдаг. ёђрийн голын эх. Урт нь 100 км, ай савын талбай нь 1210 км2. Ой мод, ан амьтан, самар, жимс, ангийн шувуугаар Монголд хамгийн баян уулсын хоорондуур урсана. Загас элбэг. /О.С/

Хивэн Залуу ђђрийн сарьдаг. Хєвсгєл аймгийн Ренчинлхђмбэ, Цагаан-ёђр сумын заагт ёђр голын баруун талын цутгал голуудын эхэнд хойноос урагш 40 гаруй км сунаж тогтсон. 2000 м

272

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

єндєр уул. Хамгийн єндєр цэг нь 2534 м, уулын, хээрийн ургамал зонхилдог. Баавгай, хандгай, чоно, буга, бор гєрєєс, зэрлэг гахай, булга, суусар, хђдэр, хэрэм, жирх, солонго, ђен элбэг. Ангийн шувуу ихтэй. /О.С/ Хийцтэй цай. Сђђтэй цай, дээд ба нэгдђгээр гурил єєхєн тосонд бор шаргал єнгєтэй болтол нь /ђргэлж хутгана/ хуурна. Хуурч байгаа гурил дээр сђђтэй цай хийж сайн самарч бэлэн болгоно. Бэлэн цай гурилын бєєнгђй байна. /Т.Б/ Хилзир дух. Хєвсгєл аймгийн Улаан-Уул сумын нутагт Шишгид, Сайлагийн голын хооронд оршдог 3028 м єндєр уул. Хад асга ихтэй, ойн хилээс дээш тагийн ургамал зонхилдог. Шинэс, хушин ойтой. Баавгай, буга, булга, суусар, зэрлэг гахай, ангийн шувуудаар баялаг. /О.С/ Хилийн нуур. Баян-ѓлгий аймгийн Цэнгэл сумын нутагт Загастай голын эхэнд улсын хилийн ойролцоо 2533м єндєрт байдаг. Тектоник, мєстлийн гаралтай. Гадагш урсгалтай цэнгэг нуур.

1.2км2 талбайтай. 1.7км урт, 0.9км єргєн, эргийн шугамын урт нь 4.4 км. Жижиг горхиор усжиж Загастайн голоор Хотон нууртай холбогддог. ёзэсгэлэнт хотгорт тогтжээ. /О.С/ Хирвэстэг жуулчны бааз /Жим ганц нуур ХХК/. Улаанбаатар, 441486. Байршил: Хєвсгєл, Хатгал тосгон, Хєвсгєл нуурын баруун эрэгт Хирвэстэгийн аманд Онголог нуурын эрэгт. /Улаанбаатараас 846 км, аймгийн тєвєєс 146 км/. 99187516, bagi_1777@yahoo.com, гэр:6, ор:22 Хиргис нуур. Хар ус нуурын тогтолцоонд хамгийн нам газрын 1028 м єндєрт оршдог. Тектоник гаралтай, 1406.8км2, 75км урт, 31км єргєн, эргийн шугамын урт нь 253.2км, эзлэхђђн нь 66034 сая км/куб. Говирхог байдалтай.Гуу жалга, сархиа зэрэг эргийн эртний даланшгууд эгнэж оршино. Нуурт Хђнгђй, Завхан, Ховд гол том жижиг нуур дамжин ирж цутгана. Усны тунгалагшилт 10 м-с ђл хэтэрнэ. Нуурын хойд эрэгт Хар Тэрмэсийн рашаан амралт бий. Амралт сувилал, аялал жуулчлалын нєєц хамгийн ихтэй нуурын нэг. /О.С/ Хиргист хоолойн булш. Говь-Алтай аймгийн Цогт сумын Хиргист хоолойд гурван хэсэг газар 97 булш байдаг. Хђннђгийн ђеийн дурсгал. Эдгээр булшны заримыг малтахад нум сум, шавар сав суулга, хђрэл тогоо, гоѐл чимэглэлийн зђйлс зэрэг чухал олдвор олдсон. /О.С/ Хиргэсђђр. Чулуу овоолон хийсэн эртний булш. Тахилгын байгууламж. Тєв Ази ялангуяа Монгол нутагт элбэг байдаг. ( О. С). Хирхон. Буриад улсын ѓвєр Байгалийн уулсаас эх авч урсан Монгол улсын нутагт орж ирээд Хэнтий аймгийн Дадал сумын нутагт Балж голд цутгадаг гол. Нийт урт нь 145 км. ёђнээс тус улсын нутгаар 30 км урсдаг. /О.С/ Хишиг-ѓндєрийн буган хєшєє. Булган аймгийн Хишиг-ѓндєр сумын нутагт байдаг хђрэл ба тємєр зэвсгийн ђеийн дурсгал. /О.С/ Хишиглэн ЗБН ХХК. СБД 50-н мянгат 15-р байр, Утас:99178252, 326283, Факс:326283 И-Мэйл:Odonoo_7@yahoo.com Хобби аялал. Хђн єєрийн сонирхолыг хангах зорилготой аялал. Ийм аяллын ђйлчилгээний хєтєлбєрт нь сэдэвчилсэн чиглэлтэй бєгєєд нэг ижил сонирхолтой жуулчид группэд багтдаг. Тухайлбал: Загасчлах, спортын болон зугаа цэнгээний бусад арга хэмжээнд оролцох. /Х.А/ Хобби тур ХХК. ЧД 6-р хороо 13-р байр, Утас:451713 Ховд. ѓмнєговь аймгийн Гурвантэс сумын Тостын нурууны ємнє оршдог хоолой. 50-аад км урт. Баянбђрд ђђсгэдэг хэд хэдэн булагтай, заг элбэг. Хулан, хар сђђлт, зээр, хавтгайтай. /О.С/ Ховд гол. Баян-ѓлгий аймгийн нутаг дахь Монгол Алтай Таван Богдын зђђн хажуугийн хур цас, мєсєн голоос эх авч Хотон, Хоргон нуурыг дамжин урсаж Хар ус нуурт цутгадаг. Урт нь 593 км, ай савын талбай нь 59мян км2. Усны олон жилийн дундаж зарцуулалт 101 м куб/сек. Тђђнд Цагаан, Согоо, Сагсай, Бєхмєрєн, ѓвдєг, Шивэр, Буянт гэх мэт гол цутгадаг. 10-4-р сар хђртэл хєлддєг. Тєв Азийн гадагш урсгалгђй ай савын гол, загастай. Усны ерєнхий эрдэсжилт 1277 мг/л. (О.С) Ховоо. Худгаас ус татах хэрэгсэл. Говь тал хээрийн нутагт мал сђрэг услахад ихэд дэлгэрсэн хєдєлмєрийн багаж. Ховоо цагираг, тэвх, оосор, ђдээс иш, орхиулга гэсэн хэсгђђдтэй. Ховоог

273

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

бод малын тђђхий ширээр, ишийг бєєрєнхий урт мод засаж хийх ба орхиулгыг ноос хялгасаар томож хийдэг. /О.С/ Ховор ан амьтан цэцэг ургамал. Монголын улаан номонд орсон ан амьтан, цэцэг ургамал нь Монголдоо тєдийгђй дэлхийд ховор тєрєл зђйлээр баялаг юм. Ховор ан амьтан цэцэг ургамал сонирхож ирсэн жуулчид нь цэвэр Экотуризм, фотосафари, эрдэм шинжилгээний жуулчид байдаг. Энэ тєрлийн аялал жуулчлалын ђйл ажиллагааг ―Цолмон Трейвэл‖ гэх зэрэг хэд хэдэн компани эрхэлдэг. Монгол улс нилээд олон жилийн ємнєєс ховор ан аьтан, цэцэг ургамлыг хамгаалах зорилгоор улаан номонд оруулж эхэлсэн нь олон олон амьтан ургамлыг устаж ђгђй болохоос хамгаалсан юм. Энэ єнєєгийн жуулчдыг татах нэг зђйл болж байгаа билээ. /Х.А/ Хогорго. Хєвсгєл аймгийн нутаг дахь Соѐны бэлийн уулнаас эх авч Доод Цагаан нуурт цутгадаг гол. Урт нь 85 км, ай савын талбай 450км2. ёзэсгэлэнт хєндийгєєр урсана. /О.С/ Хоѐн. Хєвсгєл аймгийн Баянзђрх сумын нутагт 1970м єндєрт оршдог цэнгэг нуур. 0.4км2 талбайтай, 1км урт, 0.5км єргєн, 4 м гђн, эргийн шугамын урт нь 2.2км. Ерєнхий эрдэсжилт 430.9 м/л. Усны шувуудаар элбэг. Хєен гэж нэрлэдэг. /О.С/ Хоѐр бєхт тэмээ. Тэмээ овгийн тєрєл. Энэ овогт хавтгай, гэрийн тэмээ гэсэн хоѐр зђйл байдаг. /О.С/ Хоѐр загал жуулчны бааз /Хоѐр Загал жуулчны бааз/. БЗД Энхтайвны єргєн чєлєє, Нэгдэлчин ЗБ. Байршил: Булган, Рашаант, Туурайн євєр гэдэг газар. /Улаанбаатараас 278км, Рашаант сумын тєвєєс зђђн урагш 12 км/. 99112591, гэр:26, ор:74 Хожуул. Завхан аймгийн Тарвагатайн нурууны ар хажуугаас эх авч Идэр голд цутгадаг уулын гол. Урт нь 1950км, ай савын талбай нь 70км2. ёзэсгэлэнт уулсын хоорондуур урсана. Нэрд гарсан рашаантай. /О.С/ Хойг. Тэнгис ба нуур руу тђрж орсон хуурай газрын хэсэг. ёђслээр нь 2 ангилна. 1. Салж буй – геологийн хувьд эх газартай ђргэлж байсан. 2. Нийлж буй- Эх газраасаа ангид байснаа сђђд нийлсэн. /Х.А/ Хойд агуй. /Агая/ Хєвсгєл аймгийн Ренчинлхђмбэ сумын нутагт байдаг 3065м єндєр уул. Урт нь 16 км, єргєн нь 12км, 2900-3100м єндєр хэд хэдэн оргилтой. Кембрийн галавын дунд ба сђђлч ђеийн Боржин-диорит, боржин, тоналит, болорлог диоритоос тогтсон. Баавгай, хандгай, буга, зэрлэг гахай тайгын нугад амьтадтай. Холимог ба шилмђђст ойтой. Монгол Агая нэртэй уулс том, сђрлэг байдаг онцлогтой. /О.С/ Хойд Бардам гол. Хєвсгєл аймгийн Арбулаг, Алаг-Эрдэнэ сумдын зааг дахь Баруун Манхан уулын ар хажуугаас эх авч Бэлтэс голд цутгадаг. Урт нь 60 км. /О.С/ Хойд далайн нуур. Ховд аймгийн Хар ус нуурын Агбаш арлын зђђн талд оршдог. 2м гђн. Хар ус нууртай Лђн Юмын хоолойгоор холбогддог. Зэгс хулс ихтэй. Нђђдлийн шувуу хуран цуглардаг. /О.С/ Хойд Дэгнђђлтийн дурсгал. Увс аймгийн Хяргас сумын хойд Дэгнђђлтэд гурван хэсэг газарт байдаг Тђрэгийн ђеийн 7 хђн чулуу, дєрвєлжин хашлага. /О.С/ Хойд Тамир. Архангай аймгийн нутаг Хангайн нуруунаас эх авч Орхон голд цутгадаг уулын гол. Урт нь 180 км. Ай савын талбай 3000 гаруй км2. Усны олон жилийн дундаж зарцуулалт 4.3 км куб/сек. Ерєнхий эрдэсжилт 105.6м/л. Хєндий нь айл мал элбэгтэй. /О.С/ Хойд Тэрх. Завхан, Баянхонгор, Архангай аймгийн зааг дахь Хангайн гол нурууны Хойд Тэрх уулаас эх авч урт нь 130 км. Усны эрдэсжилт 105.6 м/л. Тђђнд Бєєрєг, Ороох, Бодонт, Ужиг гэх мэт гол цутгадаг. ёзэсгэлэнт хєндийгєєр урсана. /О.С/ Хойд Тэрхийн нуруу. Архангай аймгийн Хангай сумын нутагт Архангай, Завхан аймгийн хилийн дагуу оршдог. Хангайн нурууны салбар Хойд Тэрх, Буянт, Бєєрєгийн голын усны хагалбар нуруу. Урт нь 30 гаруй км. Аргаль, янгир, ирвэс гэх мэт ан амьтан, єндєр уул, тайгын ургамалтай. /О.С/

274

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Хойд ёзђђр хєх хадны зураг. Ховд аймгийн Мєст сумын хойт ђзђђр, Хєх хаданд буй. Янгир, буга, аргаль, бодон гахай, адуу зэрэг амьтдыг сийлсэн байдаг хђрэл зэвсгийн ђеийн дурсгал. /О.С/ Хойд Цэнхэр. Ховд аймгийн нутаг дахь Монгол Алтайн гол нуруунд оршдог. Олгой нуураас эх авч Хар ус нуур, Зэрэгийн хотгор руу урсдаг гол. Урт нь Хоѐр Цэнхэрийн бэлчир хђртэл 90км. /О.С/ Хойд цэнхэрийн агуй. Ховд аймгийн Манхан сумын нутагт сумын тєвєєс баруун тийш 25км-т Хойд Цэнхэрийн голын баруун гарын уулын баруун хажууд нилээд дээр голын эрэг талруугаа баруун хойшоо харсан амтай 220м урт хонгил бђхий агуй. Энэ агуйн ойролцоо хад чулуу ихтэй учир нэвтэрч явахад тийм хялбар биш. Энэ агуйд МЭѓ 20-15 мянган жилийн ємнє буюу хуучин чулуун зэвсгийн ђед хђмђђс амьдарч байсан. Энэ агуйн 20-иод метр єндєр тааз ханаар нь янгир,тэмээн хяруул,жигђђртэн шувуудын сђг зураг их байдаг. Хуучин чулуун зэвсгийн ђеийн хадны зураг Европод байдаг боловч Хойд цэнхэрийн агуйн хадны энэ зураг нь Ази тивийн хувьд хуучин чулуун зэвсгийн ђеийн хђн тєрєлхтний тђђх соѐлыг судлахад ђнэлж баршгђй дурсгал юм гэж ЮНЕСКО ђнэлэн ‗‘Дэлхийн гайхашигт ђнэт зђйл болох нь ‘‘ гэдэг зэрэглэлээр 1996 онд дэлхийн соѐлын єв гэж бђртгэн авсан бєгєєд манай улс энэ агуйг тђђх соѐлын дурсгалынх нь хувьд 1971 оноос улсын хамгаалалтанд авчээ. Мєн Манхан сумын нутаг Тахилтын хотгорт Хђннђгийн язгууртны булш бий.ёђнийг 1998 онд улсын хамгаалалтанд авчээ. /X.Л/ Хойд Шарай. Говь-Алтай аймгийн Хасагтхайрхан уулын баруун ємнєєс эх авч бэлийн хурдсанд шургадаг гол. Урт нь 40 гаруй км. /О.С/ Хойморын /Хєдєєгийн/ нуур. Сђхбаатар аймгийн Дарьганга сумын нутагт 1120м єндєрт оршдог. 0.4км2 талбайтай, 0.9км урт, 0.4км єргєн, эргийн шугам 2.2 км. Нђђдлийн шувуу, цагаан зээр их ирнэ. /О.С/ Хойморийн худагт нуур. Сђхбаатар аймгийн Дарьганга сумын тєвєєс баруун хойш 1120м єндєрт оршдог. 2 км куб/сек талбайтай. 2.4 км урт, 0.7км єргєн, эргийн шугам 5км орчим. Усны шувууд чуулдаг./О.С/ Хойт Агая. Хєвсгєл аймгийн Цагааннуур сумын баруун хэсэгт Шишгид голын хойд эрэгт оршдог. 3066 м єндєр уул. Нђцгэн царам оройтой. Баавгай, чоно, ирвэс, хандгай, буга, бор гєрєєстэй. /О.С/ Холбоо нуур. Баян-ѓлгий аймгийн Сагсай сумын нутагт Хур цаст Цагаан Асгатын нурууны 3024м єндєрт оршдог. Мєстлийн хунхад тогтсон ђзэсгэлэнт нуур, 0.6км2 талбайтай. 1.5км урт, эргийн шугам 3.4км /О.С/ Холбоо нуур. Баян-ѓлгий аймгийн Цэнгэл сумын нутгаар урсдаг Цагаан голын цутгал, Бага Хатуугийн голын эхэнд 2553м єндєрт оршдог цуврал нуур. 2.6км2 талбайтай, 3 км урт, 1.4км єргєн, эргийн шугам 9км. /О.С/ Холбоо нуур. Завхан аймгийн Нємрєг сумын тєвєєс 20км зайд оршдог тектоник гаралтай холбоо хоѐр нуурын том нуур. 14км2 талбайтай, 4.7км урт, 4.5км єргєн, эргийн шугам 15.6км. Хамгийн гђн нь 4.5м. Баруунаас жижиг горхи цутгаж, жижиг хоолой урсаж гардаг. 160км2 талбайгаас усждаг. Усны шувууд их цуглана. /О.С/ Холбоо нуур. Завхан аймгийн Отгон сумын нутгаар урсдаг Буянт голын хєндийд 2600м єндєрт оршдог. Мєстлийн гаралтай, цэнгэг ђзэсгэлэнтэй нуур. 0.5км2 талбайтай, 1.2км урт, 0.4км єргєн, эргийн шугам 2.8км. /О.С/ Холбоо нуур. Завхан аймгийн Сантмаргац сумын тєвийн дэргэд 1569 м єндєрт оршдог 6.5км2 талбайтай. 5.5км урт, 2.2км єргєн, эргийн шугам 19.2км, 2.5м гђн. Галуутын голд цутгаж жижиг горхи урсаж гардаг. /О.С/ Холбоо нуур. Хєвсгєл аймгийн Цэцэрлэг сумын нутаг дахь Жугнай нуурын зђђн талд 2036 м єндєрт оршдог 0.6км2 талбайтай, 1.2км урт, 1км єргєн, эргийн шугамын урт нь 3.8км. Эргэн тойронд нь идлэг шонхор элбэг. /О.С/

275

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Холбоо цагаан нуур. Хєвсгєл аймгийн Цагааннуур сумын нутагт Дархадын хотгорын дээд Цагаан нууртай холбоотой 1550 м єндєрт оршдог цэнгэг нуур. 1.6км2 талбайтай, 2.6км урт, 1км єргєн, эргийн шугам 6.2км. Загастай. /О.С/ Холбоогийн говь. Дорнод аймгийн Булган, Матад, Сђхбаатар аймгийн Сђхбаатар сумдын хил дагуу баруун хойноос зђђн урагш чиглэн Болдог овооноос Хонхор шандын нуур хђртэл ђргэлжилсэн хєндий. Урт нь 30км. Цагаан зээр элбэг, чонотой. /О.С/ Холбоогийн рашаан. Булган аймгийн Дашинчилэн сумын Шахаат уулын баруун урд євдєг хойшоо урссан Мєєрсийн голын зђђн эрэг дор оршдог. Гэдэс дотрын євчинд сайн. /О.С/ Холбоогийн хотгор. Говь-Алтай аймгийн Чандмань сумын зђђн хэсэгт байдаг хєндий тал. 50км урт, 25км єргєн, Утаг, Бага гэх мэт олон тойром, Шил, Шђрэн гэх мэт булаг, олон худагтай. Цєлєрхєг хээрийн ургамалтай. Хааяа зээр орж ирнэ. /О.С/ Холбоолжийн баруун нуур. Баянхонгор аймгийн Жинст, Богд сумын заагт 1330м єндєрт оршдог шорвог 3.1км2 талбайтай, 2.9км урт, 2км єргєн, эргийн шугам 10.2км боловч тђвшин тогтворгђй. Гђний усаар сэлбэгддэг бєгєєд усны эрдэсжилт 4.28 г/л. Усны шувууд чуулна. /О.С/ Холбоолжийн зђђн нуур. Баянхонгор аймгийн Богд сумын нутагт 1330м єндєрт оршдог 0.6км2 талбайтай. 1.2км урт, 0.9км єргєн, эргийн шугам 4км боловч усны тђвшин тогтворгђй. Шорвог. Усны эрдэсжилт 309.63 г/л. Хђн малын эмчилгээнд эртнээс ашиглаж иржээ. /О.С/ Холын /алсын/ аялал жуулчлал. Очих газар хђртэл цаг хугацаа ихээр шаардсан аялал /онгоцоор 4-єєс дээш цаг, автомашинаар 4-єєс дээш єдєр, гал тэрэг усан онгоцоор 4-5 єдєр зарцуулах аялал/ /Х.А/ Хонгил цав. ѓмнєговь аймгийн Манлай сумын тєвєєс урагш 20 гаруй км-т байдаг тал. Хєндийлжђђд бий. Хар сђђлт, зээртэй. Хулан нђђж ирнэ. /О.С/ Хонгилын зоо. Дундговь аймгийн ѓлзийт сумын нутгийн зђђн урд захад Загийн усын хєндийн хойд талд оршдог. 1061м єндєр уул, урт нь 10 км. Агуй, хєндийлжђђд бий. /О.С/ Хонгио гол. Ховд аймгийн нутаг дахь Цамбагарав уулаас эх авч Ховд голд цутгадаг. Урт нь 90км, ай савын талбай 2.2км2, усны ерєнхий эрдэсжилт 114 мг/л Гэнэт хурдан ђерлэдэг онцлогтой. /О.С/ Хонгиотын голын хадны зураг. Ховд аймгийн Эрдэнэбђрэн сумын нутаг Хонгиогийн голын сав Алаг чулуу, Ихэр Хєшєєт гэдэг газар байдаг. Хђрэл, тємєр зэвсгийн ђеийн хадны зураг. /О.С/ Хонго. Бага Хэнтийн нурууны Асралт хайрхан уулынхаа араас эх авч Ерєє голд цутгадаг уулын гол. Урт нь 100км. Ихээхэн ђзэсгэлэнт хєндийгєєр урсана. Загас элбэг. /О.С/ Хонгор єлєнгийн нуурууд. Баян-ѓлгий аймгийн Толбо сумын нутагт оршдог Хонгор-ѓлєн нэртэй 6 цэнгэг нууртай. Хамгийн том нь 0.7км2, жижиг нь 0.2км2 талбайтай. Дулааны хєндийлжийн гаралтай гадагш урсгалтай. Хонгиогийн голоор Ховд голтой холбодог. /О.С/ Хонгор Хайрхан. Ховд аймгийн Дуут сумын Буянт сумын заагт оршдог. 3213км єндєр уул урт нь 8км. Аргаль, янгир, ђнэг, туулай г.м ан амьтан, уулын, хээрийн євслєг ургамалтай. /О.С/ Хонгор экспедишн ХХК. ЧД 1-р хороо 35-6 тоот, Утас:99199233 Хонгор элс. Сэврээ, Зєєлєн уулын араар 180 орчим км ђргэлжилсэн 3-15 км єргєн, євс ургамалгђй гєлєєн манхт сул элс юм. Сэврээ уулын зђђн суга дээрээс энэ элсийг харахад ђтрэм дээр улаан буудай нуруулдчихаад байгаа мэт хєндлєн зурайсан урт нуруу улайран хонгортон харагдах нь нэн сонин. Манхны єндєр нь 100-300м хђрнэ.Том манхан дээр гарах гэж доод талаас нь єгсєхєд элстэйгээ буцаж нураад гутлаар , нил элс цутгаад тун хэцђђ, манхан дээр ялигђй манарч харагдах нь манхны нђђлт явагдаж буй хэрэг юм. Хонгор элс нь манай орны нутгийн 2.7 хувийг эзэлдэг элсний нэгээхэн хэсэг юм. Элсний хойд захаар Хонгорын гол гэдэг баян бђрд ђђссэн нь нэн сонирхолтой. /X.Л/ Хонгоржийн тал. Архангай аймгийн Цэцэрлэг сумын нутагт Хєвсгєлийн нурууны ємнєд бэлээс Их Хђнђй голын хооронд 30 гаруй нь ђргэлжилдэг. Хђрмэн чулуунаас тогтсон євєрмєц тал. /О.С/

276

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Хонгоржингийн хадны зураг. Архангай аймгийн Цэцэрлэг сумын Хонгоржингийн хаданд сийлсэн буга, янгир, адуу, хђн зэрэг нь амьтдын морин тэрэгтэй сђг зураг. Хђрэл зэвсгийн ђеийн дурсгал. /О.С/ Хонгорын гол. Завхан, Хєвсгєл аймгийн заагийн Хавцгай урц нуруунаас эх авч Идэрийн голд цутгадаг. Урт нь 30км ай савын талбай 250км2 /О.С/ Хонгорын гол. Сђхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан сумын нутаг дахь Хђрмэн тарамцгаас эх авч талын хотосын хєрсєнд цутгадаг. Урт нь 30 гаруй км юм. /О.С/ Хонгорын гол. Хэнтийн нууруунаас Асралт хайрхан уулын зђђн хажуунаас эх авч Хагийн голд цутгадаг. Урт нь 20км гаруй юм. Загастай. /О.С/ Хонгорын голын хђн чулуу. Сђхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан сумын Хонгорын голд буй XIIIXIV зууны ђеийн дурсгал. Хоѐр хђн чулуу, тђђний дэргэд буй дєрвєлжин ба дугуй булш. /О.С/ Хонгорын тал. Баянхонгор аймгийн Жинст, Богд сумын нутагт Баруунхонгор /1419/ уулын араар ђргэлжилж Тђйн голд тулах хэсгийн Баруун хонгорын тал, Тђйн голын зђђн тийш, Зђђн хонгор уулын єврєєр ђргэлжлэх хэсгийг Зђђн хонгорын тал гэдэг. ѓндєр нь 1400-1450м. Энэ талын нэрээр аймаг нэрлэгджээ. ёнэг, хярс, хээрийн шувуу элбэгтэй. /О.С/ Хонгорын хяр. Дорноговь аймгийн Сэврэй, Баяндалай сумын нутагт оршдог 1040-1840м єндєр элсэн тарамцаг. Урт нь 180км єргєн нь 0.8-27км. Нийт талбай нь 925км. Хойд, урд талын олон улсын элсэрхэг хєрс нь заг, бутлаг ургамалтай. Хулан, хар сђђлт, зээр гэх мэт ан амьтантай. /О.С/ Хондаган ХХК. СБД, ШУТёЭТ машин судлалын нэгдлийн байранд, Утас:327637, 311902 Хонин гђрвэл. Хонин гђрвэлийн тєрлийн зђйл. 30 зђйл байдаг. Биеийн урт 13см. Казакстан, Баруун Хойд Хятад, Монголд тархсан, хээрийн бђсийн урд зах, говь цєл байдаг. Хоншоор нь богино дугуй, зђс эрээн цоохор, єнгє зђс нь хувьсамтгай. Сђђл дээгђђрээ хєндлєн бараан судалтай. Хонин гђрвэл шоргоолж шавьжаар хооллодог. Хєдєлгєєнийг нь ажиглахад их сонирхолтой. /О.С/ Хонин єндєр. Хєвсгєл аймгийн Ренчинлхђмбэ сумын нутагт байдаг битђђ ойгоор хучигдсан 2589м єндєр уул. Ан амьтан элбэгтэй. /О.С/ Хонины сђђ. Дунджаар 6.7%-ийн тос, 5.6% уураг, 4.6% нђђрс ус, 0.82% эрдэс бодистой бєгєєд хуурай бодисын хэмжээ 22%, ђнээнийхтэй харьцуулбал хуурай бодисоор бараг 1.5 дахин, тос уургаар 1.5-2 дахин их єтгєн учир бђтээгдэхђђний гарцаар илђђ, хэвийн хђчиллэг єндєр. Нутгийн Монгол хониноос саалийн хугацаанд 25-30л сђђ саадаг. Жуулчид, аялагчдад хонины сђђ, тараг уулгахаас болгоомжил. Сєрєг нєлєє ђзђђлдэг талтай. /О.С/ Хонь усны говь. Ховд аймгийн Алтай, Говь-Алтай аймгийн Тонхил сумын нутагт Их Говийн дархан газарын ―Б‖ хэсгийн 1300-1450м єндєрт орших говь нутаг. Урт нь 60км орчим єргєн нь 15-20км, 1000 гаруй км2 талбайтай. Говийн тачир сийрэг ургамалтай. Хавтгай, хулан, бєхєн хар сђђлт, зээр гэх мэт дархан цаазтай амьтадтай. /О.С/ Хонь хяргах. Ноос авах ажил. Нарийн, нарийвтар ноостой хонийг жилд нэг удаа, бђдђђн бђдђђвтэр ноост хонины ноосыг жилд 2 удаа, зун, намар хяргадаг. Ноосыг гар ба цахилгаан хайчаар авдаг. Хонь ногоонд цадаж ноос нь хєєрч зунгаг сууж эхлэх ђеэс хяргана. Хонын ноос хяргах хугацааг хангайн бђсэд 6-р сарын сђђлч: тал хээр, говийн бђсэд 6-р сарын дунд, намрын ахарлалт, хурганы ноосыг 8-р сарын сђђлчээр бодож тооцдог. Жуулчид хонь хяргахыг их сонирхох ба тэдэнд хачиг, шалзнаас болгоомжлохыг сануул. /О.С/ Хоньч нохой. Хотны нохойн ђђлдэр. Мал хариулах, манах, эрэх зэрэг ажилд ашигладаг. Кавказын, Дунд Азийн, ѓмнє Оросын колли, пули, пуми, кувал зэрэг ђђлдэр бий. Германд хоньч нохой дэлгэрсэн. Монголд нутгийн монгол нохойг хонь хариулах, эргђђлэхэд сургана. Хоньч нохойг єглєє, орой хооллож шєнє унтуулна./О.С/ Хоолны дээж авсан, устгасан тухай тэмдэглэл. Борлуулалтад гаргасан хоол бђтээгдэхђђний дээжийг цэвэрлэж ариутгасан тагтай саванд авч тусгай хєргєгчинд 48 цаг хадгалаад устгана. Хоолны дээж нь хордлого гарсан ђед шинжлэн магадлах ђндсэн материал болдог учраас тђђнийг авсан, устгасан тухай тэмдэглэлийг тусгай журмын дагуу хєтлєнє. /Т.Б/

277

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Хоолны газар. Зєвшєєрсєн жор технологийн дагуу хоол ђйлдвэрлэл ђйлчилгээний ђйл ажиллагаа эрхлэн явуулдаг объект юм. /Т.Б/ Хоолны газарт тавигдах нийтлэг шаардлага. Монгол улсын холбогдох хууль тогтоомж стандартын хђрээнд хђнсний аюулгђй байдал, барилга байгууламж, хєдєлмєр хамгаалал, техникийн аюулгђй ажиллагаа, галын аюулгђй ажиллагаа, технологи, ариун цэвэр эрђђл ахуйн ђндсэн шаардлагыг хангасан байна. /Т.Б/ Хоолны газрын тєрєл. Тогтсон стандартын дагуу ангилсан нийтийн хоолны газрууд. Хоолны газрыг дараах тєрлђђдэд ангилдаг. ёђнд: ресторан, кафе, баар, зуушны газар, гуанз гэх мэт; Хоол ђйлдвэрлэлийн ђйл ажиллагааны онцлог шинж, байршил, ђйлчлђђлэгчдийн хђрээ, бђтээгдэхђђний нэр тєрєл, багтаамж хђчин чадал, ђйлчилгээний хэлбэр, ажиллах цаг улирал, ђйлчилгээний тђвшин зэрэг олон шалгуур ђзђђлэлтээр ангилан хуваадаг. /Х.А/ Хоолны газрын ђйлдвэрлэл. Зориулалтын байр, тоног тєхєєрємж, материал, тђђхий эд, жор технологи, мэргэжлийн ажилчидад тулгуурлан хэрэглэгчийн физиологийн хэрэгцээг хангах дээд зэргийн чанартай хоол, хагас бэлэн бђтээгдэхђђн ђйлдвэрлэх ђйл ажиллагаа юм. /Т.Б/ Хоолны газрын ђйлчилгээ. Хэрэглэгчийн хоол ђйлчилгээний хэрэгцээг хангахад чиглэсэн ђйл ажиллагаа. /Т.Б/ Хоолны ерєнхий цэс. Тухайн хоолны газар ђйлдвэрлэж борлуулж болох єєрийн ђйлдвэрлэлийн бђх бђтээгдэхђђний жагсаалтыг хоолны ерєнхий цэс гэнэ. Хоолны газрын тєрєл, зэрэглэл, байршил, хэрэглэгчийн эрэлт, хэрэгцээ, тоног тєхєєрємж, тавилга, сав багаж хэрэгслийн хангалт хђчин чадал, тђђний ашиглалт, хоол ђйлдвэрлэх, борлуулах, хадгалах нєхцєл, хђнсний тђђхий эд, бараа материалын олдоц, хангамжийн эх ђђсвэр, тогоочийн мэргэжлийн мэдлэг, ур чадвар зэргийг харгалзан уг цэсийг боловсруулна./Т.Б/ Хоолны жор, технологи. Нэг нэгж /1 порц, 1 таваг, 1 ширхэг, 1 кг, 1л гэх мэт/ хоол, бђтээгдэхђђн ђйлдвэрлэхэд шаардагдах тђђхий эд материалын нэр тєрєл, тоо хэмжээ, бэлэн бђтээгдэхђђний гарц хоолны жоронд тусгагддаг. Тухайн хоол бђтээгдэхђђнийг боловсруулах арга, дараалал, технологийн горим, олгох хэлбэр зэрэг арга ажиллагааг хоолны технологи гэнэ. Хоолны жор, технологи нь хоорондоо салшгђй холбоотой. Улс, ђндэстний хоол хђнс бэлтгэдэг уламжлалт арга ажиллагаа, хоол ђйлдвэрлэлийн орчин ђеийн шинэ, дэвшилтэт техник-технологи, дадлага туршлагатай хоолны мэргэжилтэн, тогооч нарын ажлын арга, барил, хэрэглэгчийн эрэлт хэрэгцээ, физиологийн норм, онцлог зэрэг нь хоолны жор, технологи боловсруулах ђндэслэл болно. Хоол ђйлдвэрлэлд батлагдсан жор технологийг мєрдєхєєс гадна тухайн хоолны газар бодит байдлаар хэрэгжиж байгаа, олон дахин туршигдаж хэвшсэн єєрийн буюу чєлєєт жор, технологийг боловсруулж болох бєгєєд уг жор технологи нь хђний эрђђл мэндэд харш нєлєєгђй, хоол ђйлдвэрлэлийн тђгээмэл зђй тогтолыг зєрчєєгђй байх шаардлагатай. /Т.Б/ Хоолны тєлєвлєгєєт цэс. Хэрэглэгчдийн эрэлт хэрэгцээ, єгєгдсєн хангалт, ажиллах хђчний хангамж, хђрэлцээ зэргийг харгалзан тєлєвлєгєєт цэс буюу богино хугацааны ђйлдвэрлэлийн программыг боловсруулна. Тєлєвлєгєєт цэсийг тухайн эрэлт, нєхцєл байдлыг ђндэслэн захиалгын, єдрийн, 7, 14 хоногийн, сарын гэх мэт ялгавартай ђйлдвэрлэнэ. Цэсэнд ђйлдвэрлэх бђтээгдэхђђний нэр тєрєл, тоо хэмжээ, бэлэн болгох хугацаа, хийх тогоочийн нэр зэргийг нарийвчлан тусгаж ђйлдвэрлэлийн болон хангамжийн холбогдох хђмђђст танилцуулж мэдэгдсэн байна. /Т.Б/ Хоолны цэс. Хоолны цэс нь хэрэглэгч ђйлдвэрлэгчийг холбодог гђђр тєдийгђй мэдээлэл сурталчилгааны хэрэгсэл юм. Хоолны цэсэнд худалдан борлуулах хоол бђтээгдэхђђний нэр тєрєл, гарцын хэмжээ, илчлэг, ђнэ тусгагдах ба хоолны газрын тєрєл, зэрэглэлээс хамааран олон янзын хэлбэр, хийц, загвартай байна. Цэсэнд хоол бђтээгдэхђђнийг нэршсэн хоол, хђйтэн хоол, шєлтэй хоол, загасан болоод махан ђндсэн хоол, амтлаг хоол, ундааны тєрєл гэх мэт хэрэглээний шинжээр нь бђлэглэн тодорхой дэс дарааллаар жагсаана. /Т.Б/ Хоолой. 1. Эх газрын аль нэг хэсгийг хувааж ойролцоох усан сан юм уу тэдгээрийн ђргэлжлэлийг хооронд нь холбосон далай тэнгис, нуурын харьцангуй нарийхан зурвас ус. Нуурын хоолой аялал жуулчлалд ач холбогдол илђђтэй байдаг. 2. Уулсын хоорондох єргєн хєндий. /О.С/

278

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Хоолой элс. Дорнод аймгийн Халх гол, Сђмбэр сумдын заагт Тамсагбулгийн хотгорын ємнє талыг зэлсэн тарамцаг элс. Дундаж єндєр 700 гаруй метр. Чонотой. /О.С/ Хоолойн Хаг нуур. Увс, Завхан, Ховд аймгийн заагт 1138м єндєрт оршдог. Гадагш урсгалтай цэнгэг ђзэсгэлэнтэй нуур. 1.4км2 талбайтай 1.8км урт, 1.3км єргєн, эргийн шугам 4.6км, гђн нь 2м 1.0сая шоо метр устай, 87.2км2 талбайгаас усждаг. /О.С/ Хоолойн Хаг нуур. Завхан, Ховд аймгийн заагт 1138м єндєрт оршдог шорвог, 2.2км2 талбайтай, 6.2км урт, 0.5км єргєн, эргийн шугамын урт 12.6км. Усны шувуу элбэг. /О.С/ Хоормог. 1. Ундаа, Боз эсгэлэн таргийг хєєрђђлсэн сђђгээр зєєлрђђлэн уух нэгэн тєрлийн ундаа. Ундааны аль тєрлийг сђђгээр хоршсоноор нь Таргийн хоормог, Бозын хоормог гэх юмуу ямар малын сђђгээр хоормоглож байгаагаар нь ингэний, хонины, ђхрийн хоормог гэж ялгадаг.

2. Сђђний хђчлийн бактерийн цэвэр єсгєврийн хєрєнгєєр исгэж амт оруулах бодисыг нэмж бэлтгэсэн исгэлэн сђђн бђтээгдэхђђн. Хоормогийн энгийн тослогтой 3.2хувь тослогжуулсан /4 ба 6хувь тослогтой/ байдлаар ђйлдвэрлэдэг. Хоормог нь бэлтгэх арга, исгэх бичил биетний тєрлєєс шалтгаалан олон янз байж болно. Аялагч, жуулчдад хоормогийг багаар уулгана. /О.С/ Хорго. Архангай аймгийн Тариат сумын дэргэд Тэрхийн цагаан нуурын зђђн, Суман голын хойд биеэр орших хэдхэн мянган жилийн ємнє оргилж байгаад унтарсан галт уулын хђрмэн чулуу гадаргат нутаг. Хорго гэж нэрлэгдэх энэ нутгийн хойд захаар орших 2240м єндєр Хоргын тогоо уул, Тэрхийн цагаан нуурын толгойг оргилуулан бђгд 28км2 талбайтай нутгийг 1965 оноос дархлан хамгаалж байна. Тогоо уул нь 250 орчим метр єргєн, 100 гаруй метр гђнзгий бєгєєд давхар амсартай тогоотой. Араар нь ба амсраар нь шинэс мод ургасан. Хоргын урд хэсгээр халуун лаавын царцах ђеийн хийн хєєсний хальсанцараас ђђссэн хђрмэн чулуун гэрђђд бий. Зарим чулуун гэрђђд нь ―ёђд‖ ―Тооно‖-той гэдэг нэртэй агаад єндєр нь 1.7м хђрдэг. /X.Л/ Хорго – 1 жуулчны бааз /Цолмон трейвэл/. СБД Тєв шуудангийн урд талын байр. Байршил: Архангай, Тариат сум Хоргийн тогооноос хойш Чулуутын аманд. /Улаанбаатараас 690 км, сумын тєвєєс 7 км. Гэр:16, ор: 52 Хорго – 2 жуулчны бааз /Цолмон трейвэл/. Архангай, Тариат, Тэрхийн Цагаан нуурын хєвєєнд. /Улаанбаатараас 690 км, сумын тєвєєс14 км/. 322870, гэр:9, ор:18 Хорго-Тэрхийн цагаан нуур БЦГ. Архангай аймгийн Тариат сумын нутагт орших энэхђђ ђзэсгэлэнт нутгийг АИХ-ын Тэргђђлэгчдийн 1965 оны 17 дугаар зарлигаар дархалсан бєгєєд 1995 онд УИХ-ын 26 дугаар тогтоолоор ТХГН-ийн тухай хуульд нийцђђлэн 77267 га талбайг хамруулжээ. Галт уулын гђнзгий єрх, тогоо, бялхан гарсан хђрмэн хад цохио бђхий євєрмєц тогтоцтой газар. /Х.А/ Хоргын чулуу. Дорноговь аймгийн Мандах сумын нутгийн баруун хойд захад оршдог ДТД1329м єндєр, боржин чулуун сонин хэлбэртэй цохио элбэгтэй уул. /О.С/ Хоригийн амны дурсгал. Хєвсгєл аймгийн Улаан-Уул сумын Хоргын аманд буй Хавтгай чулуун далан, тђђнийг тойруулж ђйлдсэн чулуун цагираг єрлєг, хоѐр буган хєшєє. Хђрэл ба тємєр зэвсгийн тђрђђ ђеийн дурсгалууд. /О.С/ Хоромдог нуур. Баян-ѓлгий аймгийн Толбо сумын нутгаар урсдаг. ѓмнє голын эхэнд 2770м єндєрт оршдог. Мєстлийн гаралтай. 2.7км2 талбайтай, 4.8км урт, 0.8км єргєн, эргийн шугамын урт 10.4км урт ђзэсгэлэнт хєндийд тогтжээ. /О.С/ Хороо гол. Хєвсгєл аймгийн нутаг дахь Жарын даваанаас эх авч Хєвсгєл нуурт цутгадаг. Урт нь 50км ай савын талбай. 566км2 усны жилийн дундаж зарцуулалт секундэнд 5.59м/куб. Загас элбэг, ђзэсгэлэнт хєндийтэй. /О.С/ Хорсмэн клаб ХХК. БЗД Урания тєвийн байр 9 тоот,Утас:450735, 314585, 99193270 И-Мэйл: ariunbold_d@yahoo.com Хорхог. Махыг давс, сонгино, халуун ногоо зэргээр хачир нэмж амт тохируулан нэмђђн шєлтэй байхаар усаар шђђсэлж хомгор амтай хавхаг таг сайтай саванд хийж галд улайтгасан чулуунуудыг ээлжлэн хийж сайн таглаад жигнђђлэн буцалгаж болгоно. /Т.Б/ Хорхой ааруул. Аарцыг шђђрэн шанаганд хийж тђђний нђхээр шахсаныг хэлнэ.

279

/Т.Б/

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Хорхойтын энгэр. Дорнод аймгийн Матад сумын урд хэсэгт байдаг тэгш хєндий. Хээрийн ургамалтай, зээр элбэг. /О.С/ Хорь цагаан нуур. Дорнод аймгийн Дашбалбар сумын тєвєєс хойш Улз голын хєндийд 600м єндєрт оршдог. 1.4км/кв талбайтай, 1.9км урт, эргийн шугамын урт 4.4км. Хур борооны ђед ус нь нэмэгддэг. (О.С) Хорьдол Сарьдаг уул. Хєвсгєл нуурын баруун талаар орших их уул. Шохойн чулуунаас голлон тогтсон шовх шовх оргилтой ой хєвч тагийн бђс бђхий сђртэй сайхан уул. Оргил нь 3200 орчим метр хђрнэ. Энэ хавийн уулын зђђн хэсэг нь дархан газарт багтах бєгєєд энд Сибирийн хандгай, ойн цаа буга, аргаль болон явлаг сар, усны цагаан сђђлд, бђргэд зэрэг ховор амьтад жигђђртэн шувууд оршдог. Хорьдол Сарьдаг уулын Арсайн голд байдаг хђрхрээ нь 70 м єндєр манай орны хамгийн єндрєєс буудаг хђрхрээ юм. Энэ хавийн уулын тайга ян сардагт нутгийг 1997 оноос 1886 ам км талбайг хамруулан дархан газар болгосон. /X.Л/ Хорьдол Сарьдаг ДЦГ. Хєвсгєл аймгийн Улаан-Уул, Ренчинлхђмбэ сумын нутаг дэвсгэрийг хамарсан 188634 га талбай бђхий газар нутгийг УИХ-ын 1997 оны 47 дугаар тогтоолоор улсын тусгай хамгаалалтад авчээ. Орчин зђй, байгаль, ландшафтын хувьд ихээхэн ялгаа бђхий, бие биенээсээ тєдийлєн алслагдаагђй тундр, таг, тайга, ойт хээр, уулын нугын хээр зэрэг босоо бђслђђрийн хэв шинжтэй бєгєєд нэн онцлогоос хамааран тундрын хєрсний олон тєрєл, ховор, ховордсон олон зђйлийн ургамал /вансэмбэрђђ, алтайн сонгино зэрэг/, амьтны /аргаль, янгир, сибирийн хандгай, хойлог, булга зэрэг/ байршил нутаг. Энд аргаль, янгирын хэсэгхэн популяц байдаг нь тун євєрмєц юм. /Х.А/ Хорьдилын даваа. Хєвсгєл аймгийн Ренчинлхђмбэ сумын тєвєєс зђђн урагш 30 гаруй км зайд Хорьдил Сарьдагийн нурууг давдаг 2238м єндєр даваа. Мориор давдаг, сђрлэг ђзэсгэлэнт даваа. /О.С/ Хос гол. Бђгд найрамдах Тува улсын нутаг Асгатын хойд нуруунаас эх авч Монголын Завхан аймгийн нутагт орж урсан Тэсийн голд цутгадаг. Урт нь 73км ай савын талбай 90.9км2. ёзэсгэлэнт хєндийгєєр урсана. /О.С/ Хос нуур. Баян-ѓлгий аймгийн Цэнгэл сумын нутагт 2428м ђнэмлэхђй єндєрт оршдог. Мєстлийн гаралтай. Нуурын зђђнээс морины ухаа тђрж, бараг хоѐр хуваасан учир ийнхђђ нэрлэсэн. 0.9км2 талбайтай, 1.9км урт, 1.1км єргєн, боловч эрэг нь хэрчигдэж эргийн шугамын урт 7км хђрдэг. Монгол Алтайн гол нуруунаас усждаг. Их тђрђђний голын савд байдаг. Мєстлийн гаралтай 40-єєд нуурын хамгийн том нь юм. /О.С/ Хот. Малын хашаа, хороо, байр, хэвтэш, єтєг бууцыг нийтэд нь хамруулсан нэр. Бэлчээрээс ирсэн малыг хотлуулж амраагаад єглєє бэлчээрт гаргадаг. Жуулчдад малчин хђмђђс малынхаа хотыг бохирдуулахаас их болгоомжилдог тухай ярьж єгєх хэрэгтэй. /О.С/ Хот айл. Монгол дахь мал аж ахуй эрхэлсэн хэд хэдэн єрх гэр, Хот айлд нийгмийн амьдралын эдийн засаг, эрх гэр бђл, шашин шђтлэг, соѐл, ѐс суртахууны бђх харилцааны хандлага илэрдэг. Хот айл бол ардууд хамтран нђђдэллэж хєдєлмєрєє хоршин мал сђргээ маллах, ашиг шимийг хамтын хђчээр авдаг хєдєлмєр зохион байгуулалтын гол хэлбэр юм. /О.С/ Хотгорын нуур. Ховд аймгийн Мєнххайрхан сумын нутгаар урсдаг. Дунд Цэнхэрийн голын цутгал Долоон нуурын голын эхэнд 2814м єндєрт оршдог гадагш урсгалтай, ђзэсгэлэнт цэнгэг нуур. 2.0км2 талбайтай, 2.0км урт, 1.6км єргєн, эргийн шугамын урт 6.4км. /О.С/ Хотон /Pelecanus/. Усны шувуу. Хотон хэлбэрийн баг. Хотон овгийн тєрєл. Дэлхийд Хотонгийн тєрлийн 8 зђйл тархсан. Монгол орны усны шувууны хамгийн том нь Борцгор Хотон, тђђний далавчны урт 160-180см жин нь 9-12кг, Хар Ус, Хар, Айраг, Хяргас, Увс, Бєєнцагаан, ѓгий нуурт зусдаг. Нуурын зэлђђд аралд ђђрлэн 2-3 єндєг гаргадаг. Загас усны амьтнаар хооллодог. Олон улсын болон Монголын ―Улаан номд‖ бђртгэгдсэн дархан цаазтай шувуу. Монголчууд эрт ђеэс хотонг эрхэмлэн хошуугаар нь хурдан морины хєлс хусдаг хусуур хийдэг байв. /О.С/ Хотон гол. Хєвсгєл аймгийн Улаан Тайгын нуруунаас эх авч хэд хэдэн нуур дамжин урсаж Дархадын хотгорын Шишгид голд цутгадаг. Урт нь 160км, ай савын талбай 720км2. Ходон гол гэдэг. Загастай. /О.С/

280

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Хотон нуур. Баян-ѓлгий аймгийн Цэнгэл сумын нутагт Ховд голын эхэнд 2084м єндєрт оршдог нуур. 50.1км2 талбайтай, 21.5км урт, 4км єргєн, эргийн шугамын урт 48.8км. Алтай Таван Богд, Аршааны нурууны хур цас, мєсєн голоос усжих Ховд, Хар, Цагаан гол, Хоромдог буюу Чулуут, Загастай зэрэг гол нуурт цутгаж Саргаалын хоолой гэдэг єргєн талаар Хурган нууртай холбогддог. Нуурт 0.5км2 талбайтай, битђђ ой модоор хучигдсан ганц арал бий. Усны тунгалагжилт 10м, эзэлэхђђн 1311сая м/куб хамгийн гђн хэсэгтээ 58м, дунджаар 26.6м гђн туйлын цэнгэг устай, эрдэсжилт 0.09-0.01л. /О.С/ Хотон Харгай. Баян-ѓлгий аймгийн Цэнгэл сумын нутагт оршдог 2816м єндєр уул. Аргаль, янгир, ирвэс, ѐлтой. /О.С/ Хотон Харын тал. Баян-ѓлгий аймгийн Алтанцєгц сумын нутагт Ховд голын тохойд оршдог бургасан шугуйтай тал. 100 орчим км2 талбайтай. Шувуу элбэг. /О.С/ Хотонгийн даваа. Сэлэнгэ аймгийн Ерєє сумын нутагт Хэнтий нурууны хойд хэсгийн уулсыг Эрээн гол, Шарлан голын усан хагалбараар давдаг. 1700м єндєр. Ан амьтнаар баялаг. /О.С/ Хотонт уул. Архангай аймгийн Хотонт сумаас хойш 7км зайд Жаргалтай голын баруун талд оршдог. 1782м єндєр. Буга, бор гєрєєс ђзэгдэнэ. /О.С/ Хотонт уулын буган хєшєє. Архангай аймгийн Хотонт сумын тєвд буй хєшєє. Хђрэл ба тємєр зэвсгийн тђрђђ ђеийн дурсгал. /О.С/ Хотот нуур. Завхан аймгийн Идэр сумын нутгаар урсдаг. Идэр голын савын 2063м єндєрт оршдог. 0.4км талбайтай 1.0км урт 0.7км єргєн, эргийн шугамын урт 2.4км. ёзэсгэлэнт байгальтай. /О.С/ Хоточ нохой. Монголд нохойг эрт цагаас шєнє хот мануулахаар сургадаг уламжлалтай юм. Хоньч нохойг ђдэш орой хооллож, шєнє унтуулж, єдєр бэлчээрт мал хариулах, эргђђлэхэд сургадаг бол хоточ нохойг єдєр амарч унтаад, шєнє хотыг чононоос хамгаалахад сургадаг. Хоточ нохойг єглєє хооллоод, єдєр гэрээс хол, хђн малын чимээнээс хол 1км хђртэл зайтай, сэрђђвтэр хєтєл дээр унтуулж амраана. Зуны их халуунд бол сђђдэртэй єндєр эрэг дор, эсвэл хад цохионы сђђдэрт унтуулна. Шєнє болоход чоно ирж болох чигт хотноос тєдий л холгђй /100300м зайд/ байлгана. Чоно мал амьтан, хот руу гэтэж явахдаа байнга ђнэртэж, исгэрээ мэт євєрмєц чимээ гаргах тул тэр чимээг сонсож сурсан хоточ нохой хуцаж, дохио єгєхєд гэрийн ойр буй хоньч нохой сэрж хуцахад, чоно нохдын дуунаас бэргэж хярж хэвтэх буюу айж зайлж явна. Заримдаа чононууд хоточ нохойг гэрээс нь зориуд дагуулан холдуулаад барьж хаях, эсвэл нохой холдсон ђед, нєгєє чоно нь хот руу дайрахыг хичээдэг. Хашир хоточ нохой, чонын залинд автахгђй, хотноос хэт холдохгђй хуцаж, эзэндээ чимээ єгєх ђђргээ сайн биелђђлдэг. Аялагчид, жуулчид єдєр айлаас хол нохой дайралдвал айх, сэжиглэх хэрэггђй. Хоточ нохой байна, айл тийм ч холгђй байна гэж ойлгох хэрэгтэй. /О.С/ Хошинойе жуулчны бааз / Мон Казе ХХК /. УБ дахь хаяг:Сђхбаатар дђђрэг,1-р хороо,220 мянгат,2-3 тоот Орон нутаг дахь байршил:Тєв аймгийн Алтанбулаг сумын ѓгєємєр гэдэг газарт, /УБХархорины замаар 60км, Алтан булгаас баруун хойш10кзм/, 314692, mongolgaze@magicnet.mn, Гэр: 6, Ор: 24 Хєвийн нуур. Дундговь аймгийн Дэлгэрцогт сумын тєвєєс баруун урагш талын уудам хоолойд 1340м єндєрт оршдог. 2.3км талбайтай 2.7км урт, 1.4км єргєн, эргийн шугамын урт 8.4км. Ёроол нь лаг шавартай, эргэн тойрон намагжиж дэрс ургадаг. Шувууд их єндєглєнє. /О.С/ Хєвєє нуур. Дорнод аймгийн Матад сумын нутаг дахь Лагын хоолойгоос хойш оршдог. 2.7км2 талбайтай, 2км урт, Хур элбэг ђе усан хилийн урт 5.7км хђрдэг. Усны шувууд элбэг. /О.С/ Хєвсгєл БЦГ. Хєвсгєл аймгийн Алаг-Эрдэнэ, Ренчинлхђмбэ, Цагаан-ёђр, Ханх, Чандманьѓндєр сумдын нутаг дэвсгэрийг хамрана. 1992 онд 838070 га талбай бђхий БЦГ-ыг УБХ-ын11 дђгээр тогтоолоор тусгай хамгаалалтад авч 1995 онд УИХ-ын 26 дугаар тогтоолоор ТХГН-ын тухай хуульд нийцђђлэн БЦГ-ын ангилалд оруулжээ.Тайгын бђсийн иж бђрдлийг тєлєєлєх Хєвсгєл нуурын сав газрыг хамгаалах, байгалийн аялал, жуулчлалыг хєгжђђлэх, судалгаа шинжилгээ явуулах зорилготой. /Х.А/

281

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Хєвсгєл жуулчин ХХК. Хєвсгєл Мєрєн, Утас:99116227 Хєвсгєл лоож менежмент ХХК. СБД 1-р хороо 220 мян, 33-р байр 16 тоот, Утас:310852, 99115929, Хєвсгєл нуур. Тєв Азийн намгийн гђнзгий цэнгэг нуур. 2760км2 талбайтай, 136км урт, 36.5км єргєн, хамгийн гђн хэсэгтээ 262.4м дундаж гђн 138м Монголд хамгийн гђнзгий нуур. Нуурыг битђђ ой мод бђхий уулс хђрээлэн оршдог бєгєєд, тэдгээрээс хамгийн єндєр нь БђрэнХаан уул /3491/ юм. Эрэг нь их хэрчигдэж олон булан тохой, хошуу, хойг ђђсгэдэг. Хадан хђйс, Модон хђйс, Далай хђйс гэдэг ђзэсгэлэнт арлуудтай. Хур бороо, гадаргийн болон гђний усаар сэлбэгддэг. 4920км кв талбайгаас усждаг бєгєєд 99 гол горхи нуурт цутгаж, ганц Эгийн гол нуураас ургаш гарч, Сэлэнгэ мєрєнд нийлдэг. Усны тунгалагшилт 24.5м. Усны темпатурын эрдэсжилт шууд ђелэл тогтворжиж 100м-ээс доош гђнд байна 3.5-3.6С байдаг. Усны энэ эдэшжилт 190-230мг л химийн найрлагын хувьд кальци, натри, кали, гидрофбонат зонхилдог.

10 гаруй зђйл загас /зэвэг, хадран, улаан нђдэн, алгана, гутаарь, омуль зэрэг/ тай. Жилдээ 20004000тн загас агнах бололцоотой. Нуурт хєлєг онгоц улирлын байдлаар зорчдог. Хойд урд эрэгт нь усан тээврийн зогсоолтой. Нуурын эргээр 20-оод жуулчны бааз, хђрэ бий. /О.С/ Хєвсгєл Хангарьд жуулчны бааз / Хєвсгєл Хангарьд ХХК /. УБ дахь хаяг: Чингэлтэй дђђрэг. СУИС-ийн залгаа байшин. Орон нутаг дахь байршил: Хєвсгєл аймгийн Хатгал тосгон,Хєвсгєл нуурын баруун эрэгт Доод модот буланд,/УБ-800км,Аймгийн тєвєєс хойш 110км,Хатгалаас хойш 7км/. 311333 99119402 99115735 ф:320138, hangard_air_co@magicnet.mn, Гэр:22, Ор:60 Хєвсгєлийн уулс. Хєвсгєлийн уулс нийтдээ уулархаг ДТД дунджаар 1560-3000м –т оршино. Тэндхийн уулс уулт тогтолцооны талаар Соѐны уулт тогтолцоонд хамааруулж болох боловч Хангайн уулстай байрлалаараа холбоотой учир тђђнийг Хангай, Хэнтийн их мужид багтаан ђздэг байна. Энэ мужийн гадарга жигд биш єндєр уул нурууд тэгш єндєрлєг, уудам хотгор хонхортой тул нарийн зохион байгуулалттай юм. Эндэхийн уулс дтд дунджаар 3000-аад м єндєр олон янзын дђрс хэлбэртэй юм. Хангайн уулстай адил бємбєгєр оройтой, налуу хажуутай уулсын зэрэгцээгээр мєн шовх оройтой эгц хажуутай уулс ч байдаг. Нэн ялангуяа Хєвсгєл нуураас баруун тийших зарим уулс хурц шовх оргил хэрчигдсэн хянг хяртай бєгєєд хажуу нь хђн амьтан гарч боломгђй эгц цавчим нарийн гђн хавцлаар хэрчигдсэн байна. Уулсын чиглэл ч бас харилцан адилгђй гэхдээ ихэнхи нь баруун урдаас зђђн хойшоо сунаж тогтоосон байна. Харин тус мужийн хамгийн єндєрлєг Монгол, Оросын хил дээр орших Мєнх сарьдаг /Бђрэнхаан/ уул Соѐны нуруутай зэрэгцээ зђђн урдаас баруун хойшоо сунаж тогтсон бєгєєд дтд 3460м єндєр хурц цас жижиг мєсєн голтой ажээ. Хєвсгєл нуурын баруун эргээр бараг урдаас хойшоо чиглэсэн 3000 гаруй м єндєр Хорьдол сарьдаг Баяны нуруунаас баруун тийш эргэн тойрон уулсаар хђрээлэгдсэн Дархадын хотгор, зђђн хойноос баруун урагшаа 150 орчим км ђргэлжлэх бєгєєд гонзгой зууван хэлбэртэй юм. Энэ хотгорын зђђн хойд хэсэг 30-40км єргєн, харин баруун ємнєд єнцєг нь 10-15км хђртэл нарийсч ѓлийн даваанд тулна. Хотгорын гадарга зђђн, зђђн ємнєєс баруун ба баруун хойш нийтдээ налуу бєгєєд хамгийн дор хэсэг нь баруун хойд єнцєг буюу Доод нуурын хавьд байна. Дархадын хотгорын тєв болон баруун хойд хэсэгт том, жижиг олон нуур намаг тогтжээ. Зђђн, зђђн ємнєд хэсэг нь Хорьдол Сарьдагийн нурууны баруун хажуугаас бууж Шишгид голд цутгах Шилђђст, Алхан, Баян, Жаргалант зэрэг олон жижиг голын усны хойд хэсэгт Жиглэг, Мєнх сарьдагийн салбар уулсаас эх авсан Арсай, Хотон, Шарга зэрэг голын хурдсаас ђђссэн тал газар байна. Шишгид, Арсай, Шарга мэтийн томоохон голын хєндийн адаг эртний нуурын тунамал хурдсыг эвдэлж, гадаргыг хэрчиж, зарим голд 2-3 дэнж ђђсгэснээс гадна хєндийг нилээн єргєн болгож, адагт нь их хэмжээний хурдас хуримтлуулжээ. /Х.А/ Хєвсгєлийн элс. Дорноговь аймгийн Хатан булаг, Хєвсгєл, Улаан бадрах сумуудын нутагт Их Хєвсгєл уулын ар, єврєєр єргєргийн дагуу 40км урт ђргэлжилсэн євслєг ургамлаар харьцангуй сайн бэхлэгдсэн бђрхэвч,бєєрєг хэв шинжийн элс. Бэлчээрийн ач холбогдолтой. /О.С/ Хєвчийн нуруу. Говь-Алтайн аймгийн Бугат сумын нутагт Алаг нуурын баруун талд оршдог Монгол Алтайн гол нурууны зђђн нуруу ба єндєр нь 2675м. Аргаль, янгир, ирвэс, ѐлтой. 1950аад он хђртэл тахь ирдэг байв. /О.С/

282

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Хєг гол. Хєвсгєл аймгийн Дунд Тайгын нуруунаас эх авч Шишгид голд цутгадаг. Урт нь 200км, ай савын талбай 1770км2. Олон янзын байгальтай ђзэсгэлэнт хєндийгєєр урсана. Загас элбэг. /О.С/. Хєг жуулчны бааз /Ингон Золоот ХХК/. СД 3-р хороо, 2-р 40 000, 76-20. Байршил: Хєвсгєл, Ренчинлхђмбэ сум, Хєгийн голын эрэг дээр /Улаанбаатараас 911 км, Мєрєнгєєс 240 км.

99163555, ingolzoloot@mongolnet.mn, гэр:8, ор:46 Хєгнє. Дорнод аймгийн Сэргэлэн Дашбалбар, Баяндун сумдын заагт оршдог 1132м єндєр уул. Тахидаг байв. Онцлог байрлалтай, харууц ихтэй. /О.С/ Хєгнє. Хурга ишгийг уях зэл дээш Хэц, чагт зэргээс бђрддэг. Хєгний хэцийг тэмээний зєєлєн ноосор зєв буруу эрчилж чагт шилбийг нь хонины ноосоор тондог. Жуулчид мал, ялангуяа хурга ишиг хєгнєхийг ихэд сонирхдог. /О.С/ Хєгнє говь жуулчны бааз /Нђхт ХХК/. ХУД Нђхтийн ам. Байршил: Булган рашаант, Дунд тасархай /Улаанбаатараас 300 км. 310241, 325830, nuht@magicnet.mn, гэр:18, ор:54 Хєгнє хаан жуулчны бааз /Натур тур ХХК/. СБД МЗХ-212. Байршил: Булган, Рашаант. Хєгнє хаан уул, Рашаантын ам /Улаанбаатараас 290 км/. 312392, nattour@magicnet.mn, гэр: 41, ор:134 Хєгнє хан. Булган аймгийн Гурванбулаг сумын нутагт оршдог.1962м єндєр уул. Буга, бор гєрєєс, гахай гэх мэт ан амьтантай, алаг євс ботуульт, алаг євс-жижиг бутат, ђетэн-ботуульт хээр, мєнх хус, шинэс ой. Энд 10 гаруй жуулчны бааз, хђрээ бий. /О.С/ Хєгнє хан БНГ. Булган аймгийн Гурванбулаг, Дашинчилэн, Рашаант сумдын нутгийн заагт 46990 га талбайг эзлэн оршино. УИХ-ын 47 дугаар тогтоолоор 1997 онд улсын тусгай хамгаалалтад авагдсан. Тайгын болон хээрийн ургамал нэг дор ургадгаараа онцлог. Байгалийн 2-3 бђс нэг дор ялгардгаараа онцлогтой. ―Хєгнє,Тарнын‖ гэж олонд алдаршсан яргай ургадаг. /Х.А/ Хєгшин Орхон. ѓвєрхангай аймгийн нутаг дахь Хангай нурууны салбарт уулсаас эх авч ѓгийн нуурт цутгадаг гол.Урт нь 90км, ай савын талбай 6210км кв уvны дундаж зарцууллалт 0.5м кв/сек. Нарийн гол гэнэ. Усны ба тал хээрийн шувууд элбэгтэй. /О.С/ Хєгшин ёђр. Хєвсгєл аймгийн нутгаар урсдаг. ёђрийн голын эх, заримдаа Хужир гэж нэрлэдэг. Урт нь 80км. ёђрийн рашаан энэ голын адагт байдаг. Загас элбэг. /О.С/ Хєгшин хєндий. ѓвєрхангай аймгийн Хархорин сумын нутагт Хархориноос доош, Орхон, Хєгшин Орхоны хооронд байдаг тал, хээрийн ургамалтай, тариа тариалдаг. Тогоруу ихтэйгээрээ онцлог. /О.С/ Хєгшєє. ѓмнєговь аймгийн Гурвантэс сумын тєвєєс зђђн тийш 14км зайд оршдог 2225м єндєр уул. Аргаль, янгир, ирвэстэй. /О.С/ Хєдєлмєр трейд ХХК. БГД 12-р хороо 12-24 тоот, УБИС-3, 704 тоот, Утас:327075, Факс: 302198, И-мэйл:khodolmor@yahoo.com Хєдєє арал. Хэрлэнбаян улаан уулаас урагш, Хэрлэн тооно уулнаас баруун тийш, Хэрлэнгийн тохойд орших 30км урт, 20-иод км єргєн тал газар далайн тєвшнєєс дээш 1300м орчим єндєртэй. Бэлчээрийн євс ихтэй тал. Монголын нууц товчооны 282-р зђйлд бичсэнээр Их хуралдай хурж, хулгана жилд хуран сард Монголын нууц товчоо-г Хэрлэнгийн Хєдєє арлын Долоон болдог Шилгэнцэг хоѐрын завсар хааны ордон бууж бђхђй бичиж дуусгав гэсэн байдаг. Хэрлэнгийн хєдєє аралд Чингис хааны ордуудын нэг байсан тђђхтэй. Монголын нууц товчооны 750 жилийн ойд зориулсан хђндэтгэлийн хєшєєг 1990 онд босгосон. Баян –Улааны баруун урд ђзђђрт Хэрлэн рђђ шургаж орсон долоон жижигхэн толгой байгаа. Энэ долоон толгойг нутгийн ардууд Долоод гэж нэрлэдэг. Долоодыг Монголын нууц товчоо бичигдсэн Хэрлэний Хєдєє арлын Долоон болдог гэдэг. /X.Л/ Хєдєє арал жуулчны бааз /Хђннђ ХХК/. УБ дахь хаяг: Сђхбаатар дђђрэг,5-р хороо,Хђннђ ХХКийн байр, Орон нутаг дахь байршил: Хэнтий аймгийн Дэлгэрхаан сум 4-р багийн ѓндєр Гивант гэдэг газарт /УБ240км, Дэлгэр хаан сумын тєвєєс 9 км/. 311463 457826 ф:455736, tumen_turmongolia@hotmail.com, Гэр: 18, Ор: 50

283

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Хєдєє нуур. Архангай аймгийн Тариат сумын нутаг Тэрхийн Цагаан нуураас 0.5км зайд 2061м єндєрт оршдог. 10.9км кв, талбайтай, 5.0км урт, 3.2км єргєн, эргийн шугамын урт 15.6км. Усны гђн 3.1м/куб, эзэлхђђн 20сая м/куб, 6-р сарын сђђлчээр усны температур 17.5-19.20 С температуурын шууд ђелэл 1.2С орчим. Тарвагатай нурууны єврєєс урсдаг хэд хэдэн горих цутгаж Тэрхийн цагаан нуруутай жижиг хоолойгоор холбогддог. Алгана, Цурхай зэрэг загастай. 10-р сараас 4-р сар хђртэл хєлддєг. Мєсний зузаан 10-1.2м /О.С/. Хєдєєгийн аялал жуулчлал. Байгальд ойртох, цэвэр агаарт байх, эрђђл хђнс хэрэглэх, хєдєєгийн амьдралтай танилцах, зан заншлыг мэдэх, хєдєє аж ахуйн ажилд оролцох, ахуй орчноо єєрчлєх, нутгийн баяр ѐслол, зугаа цэнгээнт оролцох зэргээр хєдєє орон нутагт хийгдэх аялал жуулчлал. /Х.А/ Хєдєєгийн Гурван нуур. Сђхбаатар аймгийн Дарьганга сумын нутаг Молцог элсний ар хормойд 1450м єндєрт оршдог. Шорвог 0.9км кв талбайтай. 1.3км урт, 0.8км єргєн, эргийн шугамын урт 3.2км. Нђђдлийн шувуудын буудал. /О.С/ Хєен нуур. Хєвсгєл аймгийн Баянзђрх сумын нутаг 1970м єндєрт оршдог. Цэнгэг 0.4км кв талбайтай, 1.0км урт, 0.5км єргєн , 4.0км гђн, эргийн шугамын урт 2.2км. Усны шувууд элбэг. /О.С/ Хєлєгт нуур. Хєвсгєл аймгийн Ренчинлхђмбэ сумын нутагт Шишгид, Их Жамс голын эхэнд 2002м єндєрт оршдог. Цэнгэг 0.7км кв талбайтай, 2.3км урт 0.7км єргєн, эргийн шугамын урт 5.2км. Нэн ђзэсгэлэнтэй. /О.С/ Хєлцєєт. Баян-ѓлгий аймгийн нутаг дахь Цэнгэлхайрхан уулын хур цас, мєснєєс эх авч Сагсай голд цутгадаг гол. Урт нь 35км. Хавцал олонтой. /О.С/ Хєлчдийн /Хєл саяын/ даваа. Баянхонгор аймгийн Эрдэнэцогт сумын нутгаар урсдаг Хєх сайр, Урд тамир, Хайхан Давааны голуудын усны хагалбар болдог даваа. Бэрхшээлтэй сђрлэг даваа, домогтой. /О.С/ Хємєл гол. ОХУ-ын Байгалийн уулаас эх авч Монголын нутагт орж ирж Балж голд цутгадаг. Урт нь 75км. Загас ихтэй. /О.С/ Хємєлдрєг. Морь малд тохсон эмээлийг хойш урагш нь гђйлгэхгђйн тулд эмээлийн урд хавтаснаас торгоож морь малын омруунд хийх нэгэн зђйл хэрэглэл. Уулархаг нутагт мориор аялах ђед хємєлдрєг чухал байдаг. /О.С/ Хєнгєлєлт. Хэлэлцээрийн нєхцєл нь худалдагчид ашигтай байгаатай уялдуулан жуулчны ђйлчилгээ эсвэл тээврийн ђйлчилгээний нэрлэсэн ђнээс бууруулсан дђн. /Д.Г/ Хєнгєлєлтийн хугацаа /grace period/. Зээлдэгч ђдсэн зээлийн тєлбєр, зарим тохиолдолд хђђ тєлєхгђй байж болох хугацаа. /X.Л/ Хєнгєн зуушны газар. Бэлтгэн хийхэд амар хялбар хоол, зууш, гурилан бђтээгдэхђђн худалдаалж ђйлчилдэг нийтийн хоолны газрын тєрєл. /Х.А/ Хєндлєн. Говь-Алтай аймгийн нутагт оршдог. Хан Тайшир Аргаль, янгир, ирвэс ђзэгдэнэ. /О.С/.

нурууны 3070м єндєр орчим.

Хєндлєн гол. Увс аймгийн нутаг дахь Тђргэний нуруунаас эх авч Увс нуурт цутгадаг. Урт нь 120 км ай савын талбай 995 км2. Адагтаа олон салаалах ба шувууд элбэг. /О.С/ Хєндлєн Их уул. Хєвсгєл аймгийн Тариалан сумын нутагт Зђлэгтийн голын баруун талд оршдог. 1870м єндєр Ар хажуудаа шинэсэн ойтой. Буга, бор гєрєєс, чонотой. /О.С/ Хєндлєнгийн Их уулын рашаан. Булган аймгийн Бђрэгхангай сумын нутагт оршдог. Цацраг идэвхит чанартай. Дарь хђхэрийн ђнэр, амттай, єнгєгђй, тунгалаг, гидрокарбонат, хлорид натри, кальци, магнит найрлагатай, эрдэсжил ихтэй. Энэ рашааныг халаан онгоцонд хийж орох, хђйтнээр нь уухад, мэдрэл, бєєр нуруу, ђе мєч, арьс, ходоод гэдэс, дотрын євчинд сайн гэдэг. /О.С/

284

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Хєнжил гол. Архангай Хєвсгєл аймгийн нутгийн Хангайн нурууны Тарвагатайн Тэргђђн нутаг уулын ар сугаас эх авч Идэрийн голд цутгадаг. Урт нь 150км ай савын талбай 1390 км2 хєндийд нь халуун, хђйтэн рашаантай. Амралтын газартай. /О.С/ Хєнжил уул. Дундговь аймгийн ѓлзийт сумын ємнє захад Дундговь ѓмнєговь аймгийн хилийн заагт оршдог. 1348м єндєр. ѓнтэй дулаан гэж нэрд гарсан. Хадны зураг хэдэн зуугаараа бий. ―Зуун хулан, жаран чоно агнав‖ гэсэн руни бичигтэй. /О.С/ Хєєвєр говь. Дундговь аймгийн ѓлзийт сумын нутгийн ємнє захад Хєнжлийн уулын хойд талаас зђђн урагш ороон 25км ђргэлжилдэг. Хєєвєр говийн хойно Оорцог, Хђрэн цав, зђђн захад Тайлан уул оршдог. Хар сђђлт, зээртэй. /О.С/ Хєєвєр нуур. Баянхонгор аймгийн Шинэжинст сумын нутаг дахь Хєєвєрийн хоолой гэдэг хєндийн элсэн дунд 697 м єндєрт оршдог, тойром. Хуртай ђед 2.0 км кв талбайтай, 2.7 км урт 1.0 км єргєн, эргийн шугамын урт 11.8 км. Нђђдлийн шувууд элбэг. /О.С/

Хєєврийн давст нуур. Дорнод аймгийн Матад сумын тєвєєс зђђн хойш талын хотост тогтсон бђлэг нуурын нэг. 1.4 км кв талбайтай, 4.7км урт, хуртай ђед эргийн шугамын урт 9.8 км. Усны шувууд элбэг. Шђђ авч ашигладаг байв. /О.С/ Хєєгийн нуур. Сђхбаатар аймгийн Дарьганга сумын нутаг дахь Молцог элсэнд 1309 м єндєрт оршдог. 2.2 км кв талбайтай, 4.1 км урт, 1.0 км єргєн, эргийн шугамын урт 9.5 км. Эдгээр нь хар, хар саарал элстэй. Усны шувууд элбэг. /О.С/ Хєємий. Хэлний угийн болон дээд хэсгийн тусгай хэлбэрийн дуу / хоолойн дуу / монгол орны баруун зђгийн нутгийн ардууд хєємийлєхдєє хамгийн чадварлаг. Эртний сурвалж бичигт тэмдэглэсэнээр ― Бялар бишгђђрийн дуу мэт, намар авах дуу нь тунгалаг цээлхэн, хавар зун бол дуу нь намуухан, хэлний ђзђђр нь хоолой руугаа матарч орсоны хоѐр хэлний харшил гэнэ. Энэ тодорхойлолтоор бол єгђђлэн буй ђед хєємий болсон тєдийгђй хєємийнхєє технологийн нууцийг аль хэдийн судлан нээчихсэн байжээ. Монгол хєємийн уламжлал єнєє ђед ч хадгалагдсаар байна. 2000 жилийн тэртээд Хатан голын дунд доод сав газар, хєємийн бђхэл бђтэн мэргэжсэн улс байсан бол єнєєдєр Монгол улсын баруун хязгаар Ховд аймгийн Хар – Ус нуурын сав газарт хєємийгєєр алдаршсан бђхэл бђтэн сум байна. Энэ бол Ховд аймгийн Чандмань сум юм. ѓєрийн сумандаа хєємийг 30- аад оны дунд ђеэс дэлгэрђђлсэн хђн бол тус сумын III багийн малчин Толоонийн Дэрэм юм /1893–1966/, Толооний Чулуун /1896–1968/ гэх ах дђђ хоѐр юм. Т.Чулуунаас малчин С.Цэдээ суран аймгийнхаа театрын тайзнаа эгшиглђђлжээ.

2003 оны 8-р сард Чандмань суманд олон улсын хєємийчдийн наадмыг зохион байгуулсан байна. /X.Л/ Хєємєл. Аливаа дђрс, хээ угалзыг, нимгэн тємєрлєг дээр тусгай зориулалтын багажын тусламжтайгаар хонхойлгох, товойлгох дђрслэх урлаг. Монгол хєємєл бэлэг дурсгал жуулчдад таалагддаг. /О.С/ Хєєнгийн адагийн дурсгал. Хєвсгєл аймгийн Шинэ-Идэр сумын дугуй чулуун далантай 12 булш, 4 булаг хєшєє. Хђрэл ба тємєр зэвсгийн тђрђђ ђеийн дурсгалууд. /О.С/ Хєргийн хєндийн хђн чулуу. Сђхбаатарт буй Хойшоо урагшаадуу намхан ухаад орших жижиг хєндийн хотгор. Энд хђрмэн чулуу 6, боржин чулуу 1, хђн хєшєє чулууд бий. Хђн чулуунуудыг эр хђний нђцгэн байдлаар бђтээсэн байдаг. 1998 онд улсын хамгаалалтанд авчээ. /X.Л/ Хєрєнгє /assets/. Хувь хђн, хуулийн этгээдийн эзэмшилд байгаа биет болон мєнгєн хэлбэртэй, тђђнчлэн эрх хэлбэртэй хєрєнгє./X.Л/ Хєрєнгє /capital/. бизнесийн ђйл ажиллагаа явуулахдаа ашиглаж буй материаллаг мєнгєн болон оюуны хєрєнгийн нийт дђн. /X.Л/ Хєрєнгє оруулагч. Монгол улсын тусгаар тогтнол, байгаль орчны тэнцвэрт байдал, иргэдийн эрђђл ахуй, эрх чєлєєг хамгаалахын зэрэгцээ хєрєнгє оруулж, ђйлдвэрлэл ђйлчилгээ эрхлэн ашиг олох сонирхол бђхий этгээдийг хєрєнгє оруулагч гэнэ. Хєрєнгє оруулагчийн эрх ашгийг хамгаалж, хєрєнгийг єєрт болон хєрєнгє оруулагчид ђр єгєєжтэй ажиллах тааламжтай нєхцєл бђрдђђлж ажиллагчийг хамтрагч гэнэ. /Д.Г/

285

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Хєрєнгє оруулалт /investment/. Шинэ барилга барих, єргєтгєх, сэлбэн байгуулах, техникийн шинэчлэл хийх, машин болон тоног тєхєєрємж, хэрэгсэл, эд хогшил олох зэрэгт зарцуулсан зардал. /X.Л/ Хєрєєгийн ђзђђрийн хђн чулуу. Архангай аймгийн Их тамир сумын Хойд Тамирын хойд талд байдаг хадны зураг, Энд адуу, янгир, буга, тэмээ зэрэг амьтдыг зурж бугыг загварчилсан байдлаар дђрсэлжээ. /О.С/ Хєрхийн нуруу. ѓмнєговь аймгийн Номгон сумын нутаг баруун хойноос зђђн урагш 70 гаруй км сунаж тогтсон. Говь Алтайн нурууны тєгсгєл 1768м єндєр. Аргаль, янгиртай. /О.С/ Хєтєл нуур. Сђхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан сумын тєвєєс зђђн тийш 10км зайд 1361м єндєрт оршдог. Шорвог 2км кв талбайтай 1.9км урт 1.4км єргєн эргийн шугамын урт 6.2км боловч тогтворгђй ѐроол нь харлаг шавартай. Тђђний доор шђђний давхраг байдаг усны эрдэсжилт 104.30гл химийн найрлаганд хоолны давс, хђхрийн хђчлийн магни зонхилдог. Хур бороо гђний усаар сэлбэдэг. /О.С/ Хєтєл усны хяр. Дундговь аймгийн Сайнцагаан, Луус сумдын заагт Гашууны хоолойн зђђн ємнє оршдог. 1462м єндєр уул. Аргаль, янгир ђзэгдэнэ. /О.С/ Хєтєлбєрт аялал жуулчлал. 1.Аяллын зорилго нь жуулчдын сонирхолтой нийцсэн группын бђрэлдэхђђн, жуулчдын нас, нийгмийн байдал зэргийг харгалзан аялал жуулчлалын ђйлчилгээг бэлтгэх иж бђрэн ђйлчилгээний хєтєлбєрийг боловсруулах гэж ойлгож болно. 2. Музейн, ан агнуурын, загасчлах аялал гэх мэт аялал жуулчлалын тодорхой нэг тєрєлжсєн хєтєлбєр. /Х.А/ Хєтєч-тайлбарлагч. Аялал жуулчлалын тухай хуулийн 3.1.7-д Хєтєч тайлбарлагч гэж аялал жуулчлалын хєтєлбєрийн дагуу жуулчинд газарчлан, орчуулга, тайлбар хийх хувь хђнийг хэлнэ хэмээн тусгасан байна. Мєн тус хуульд хєтєч талбайрлагчийн эрх ђђрэг, шаардлагын талаар тодорхой тусгасан байдаг. Хєтєч тайлбарлагч хийх хђн нь дараахи шаардлагуудыг хангасан байх ѐстой. ёђнд: Монгол улсын иргэн байх, нэг буюу тђђнээс дээш хэл эзэмшсэн, сургалтанд хамрагдаж гэрчилгээ авч ангилал, зэрэглэлээ тогтоолгосон, ђйлчилгээ ђзђђлэхэд эрђђл мэндийн хувьд тэнцсэн байх хэмээсэн байдаг. Гадаад, дотоодын жуулчдад аялал жуулчлалын байгууллагыг тєлєєлєн тухайн байгууллагаас тогтоосон маршрут, тєлєвлєгєєний дагуу ђйлчилнэ. Тђгээмэл хэрэглэгддэг нэг ба хэд хэдэн гадаад хэлийг бђрэн эзэмшсэн, аялал жуулчлалын бђс нутгийн байгаль, газарзђй, тђђх соѐлын дурсгалт газрууд, ховор ђзмэрђђд, соѐл урлаг, зан заншлын талаар гђнзгий мэдлэгтэй, эмнэлэгийн анхны тусламж ђзђђлэх чадвартай байна. Хєтєч тайлбарлагч нь мэргэжлийн ур чадвараараа ђндэсний ба тусгай аялалын гэсэн 2 ангилалд хамаарна. Ажиллах хђрээ, ажилын туршлага, ажилласан жил, гадаад хэлний болон ерєнхий мэдлэг, ур чадвар зэргээс хамаарч хєтєч тайлбарлагчийн ангилал бђр зэрэглэлтэй байна. /Х.А/ Хєх гол. Хєвсгєл аймгийн ѓндєр Асгатын нуруунаас эх авч ёђрийн голд цутгадаг. Урт нь 100км, ай савын талбай 1260км2. Рашаант, Дархинт гэх мэт гол цутгадаг. ёзэсгэлэнт хєндийгєєр урсана. /О.С/ Хєх голын нуур. Баян-ѓлгий аймгийн Булган, Ховд аймгийн Мєнххайрхан сумын заагт 2739м єндєрт оршдог. Мєстлийн гаралтай цэнгэг. Талбай нь 3.0км2, 2.7км урт, 2.4км єргєн, эргийн шугамын урт 9.8. Дунд Цэнхэрийн голын томхон цутгал болох Долоон нуурын гол урсаж гардаг. /О.С/ Хєх дэвсэг. Хєвсгєл аймгийн Алаг-Эрдэнэ сумын тєвєєс зђђн тийш 17км зайтай. Эгийн голын зђђн талд оршдог 2346м єндєр уул. Шинэсэн ойтой, уулын бэл, хормойгоор бургас улаалзгана ургана. /О.С/ Хєх дэлэнгийн шовон. Говь-Алтай аймгийн Цогт сумын нутагт, Эдрэнгийн нурууны баруун хойд тєгсгєл, Захуйн говийн ємнє талд оршдог.1973м єндєр уул. Аргаль, янгир, ирвэстэй. /О.С/ Хєх модны Хойд сарьдаг. Тєв аймгийн Батсђмбэр сумын нутагт Сєгнєгєрийн голын эхэнд оршдог. 2465м єндєр уул. Ой модгђй, нђцгэн сарьдагийн байдалтай. Баавгайтай. /О.С/ Хєх Монгол трейвэл ХХК. ЧД Чингисийн єргєн чєлєє -11 Авто тээврийн газар 301 тоот, И-мэйл:khukhmon@usa.net

286

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Хєх нуур. Баянхонгор аймгийн Гурванбулаг сумын нутагт Хангайн нурууны Жаргалант уулын євєрт 2649м єндєрт Морены хурдсанд хаагдаж тогтсон. Цэнгэг 17.2км кв талбайтай, 12.8км урт, 1.7км єргєн, эргийн шугамын урт 32.3 км. Хамгийн гђнзгий хэсэгтээ 43.5м, дунджаар 15.5м гђн, эзэлхђђн нь 206сая м/куб. Нуурын ѐроолд элс, элсэнцэр, бор саарал єнгийн лаг шавраас гадна эртний мєстлєгийн бул чулуу элбэг тархсан. Хур бороо, гадаргын болон гђний усаар сэлбэгддэг. 190км кв талбайгаас усждаг бєгєєд олон жижиг нуур дамжсан хоолойгоор Завхан голын томхон цутгал болох Хар-усны голтой холбогддог. Ураны эрдэсжилт єнгєнєєсєє гђн рђђгээ буурч 33.5-45.2 мг/л хооронд хэлбэлздэг. Химийн найрлагандаа гидрокарбонатын ангийн кальцийн тєрєлд багтана.Биндэръяа Хєх нуур гэж алдаршжээ. /О.С/ Хєх нуур. Баянхонгор аймгийн Жаргалант сумын нутаг дахь Загийн голын эхэнд 2357м єндєрт оршдог, цэнгэг. 2.3км кв талбайтай. 5.4км урт, 0.6км єргєн, эргийн шугамын урт 1.3км. /О.С/ Хєх нуур. Баян-ѓлгий аймгийн Толбо сумын нутаг дахь Хатуугийн голын эхэнд далайн тђвшнээс дээш 2219м єндєрт оршдог. Мєстлийн гаралтай цуваа олон нуурын хамгийн том, цэнгэг. 0.4км кв талбайтай, 1.4км урт, 0.5км єргєн, эргийн шугамын урт 3км. Хур, цас, мєсєн голын усаар тэжээгддэг. Монголд Хєх нэртэй нуурууд цэнгэг устай, ђзэсгэлэнт хотгорт тогтсон байдаг нийтлэг тєрхтэй. /О.С/ Хєх нуур. Завхан аймгийн Алдархаан сумын нутагт Богдын голын эхэнд 2455м єндєрт байдаг. Мєстлийн хурдсанд хаагдаж тогтсон, цэнгэг, 11.0км кв талбайтай, 5.4км урт, эргийн шугамын урт 14.3км. Отгонтэнгэр уулаас холгђй оршдог тул Отгоны Хєх нуур гэдэг. Эргэн тойрондоо намаг цэвдгийн бєєрєгтэй. Гђнээрээ 4.3м, эзэлхђђн нь 17.7сая м/куб,110км кв талбайгаас усждаг. Ёроол нь хавтгай, элс хайргаас гадна бараавтарлаг шавартай, усны ургамал элбэгтэй. 10-р сараас 5-р сар хђртэл хєлддєг. Усны эрдэсжилт бага /62.4мг.л/ химийн найлагаараа гидрокарбонатын ангийн натри-кальци-магнийн тєрєлд багтдаг. /О.С/ Хєх нуур. Архангай аймгийн Ихтамир сумын нутаг Хойд Тамирын голын эхэнд 2688м єндєрт байдаг Тагийн нуур. 6.7км2 талбайтай, 4.7км урт, 2.4км єргєн, эргийн шугамын урт 12.6км. Хур бороо, гадаргын болон гђний усаар сэлбэгддэг. Нуурт хэд хэдэн булаг цутгаж, хур тунадас, гђний усаар сэлбэгддэг. /О.С/ Хєх нуур. Тєв аймгийн Бага Хэнтий нурууны ой хєвчид оршдог, ђзэсгэлэнтэй цэнгэг нуур.

0.6км2 талбайтай, 1.2км урт, 0.8км єргєн, эргийн шугамын урт 3.0км. Эргэн тойрон ой хєвчийн єндєр уулс хђрээлж эртний мєстлийн морены хурдас нуурыг эмждэг. Усны гђн 16м, эзэлхђђн 4.2сая м/куб. Гадагш урсгалтай. Ойр хавьд Мєнгєн /0.2км2/, Мєнгєнхєл /0.2 км2/ зэрэг мєстлийн гаралтай бђлэг нууртай. Тэдгээр нь єєр хоорондоо татаал хоолойгоор холбогддог. /О.С/ Хєх нуур. Увс аймгийн Бєхмєрєн сумын нутаг дахь Ачит нуурын зђђн хойд хєвєєнд 1440м єндєрт оршдог.Шорвог 0.7 км2 талбайтай, 1.8км урт, 0.8км єргєн, эргийн шугамын урт 4.4км. Усны шувууд элбэг. /О.С/ Хєх нуур. Увс аймгийн Тариалан сумын нутаг дахь Хархираа уулын зђђн сугаар 1963м єндєрт оршдог. Цэнгэг, 2.2 км2 талбайтай, 3.8км урт, 0.8км єргєн, эргийн шугамын урт 1.4км. Уулын олон горхи цутгадаг. /О.С/ Хєх нуур. Ховд аймгийн Мєнххайрхан уулын хярд 2810м єндєрт оршдог. Мєстлийн гаралтай цэнгэг. 1.0км2 талбайтай, 1.7км урт, 0.7км єргєн, эргийн шугамын урт 3.6км, 78.2 км2 талбайгаас усждаг. Энд Дунд /0.3 км2/, Дээд /0.4 км2/, Битђђт/0.3 км2/ зэрэг цуваа нуур бий. /О.С/ Хєх нуур. Монгол орны Дорнод талын хоѐрдох том нуур. 1940-єєд оны ђед усны мандал 552м єндєрт, талбай нь 21км2 байсан бол 1960-аад оноос Улз голын нэг салаа тус нуурт цутгах болсноос нуурын мандал 569м єндєр хђртэл дээшилж 99.0км2 талбайтай, 14.0км урт, 11км єргєн, 22м гђн, усны эзэлхђђн нь 913.6 сая м/куб болжээ. 10-р сараас 4-р сар хђртэл хєлдєж мєсний зузаан 1.0-1.3м болдог. Ёроолд нь лаг, наанги, эрэг дагуу нь элс хайрга зурвасхан тархдаг. Усны эрдэсжилт жил жилд адилгђй. /87г/л-1.4г/л/ Химийн найрлагаараа карбонатын тєрєлд хамаардаг. Нђђдлийн шувуу, хэлтэг загастай. Энэ нуурын тђвшин нь Монгол орны хамгийн нам цэг. Усны шувууд чуулна. /О.С/

287

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Хєх нуур жуулчны бааз /Хєх нуур трейд/. БЗД. 15-р хороо, Зђђн дєрвєн зам,‖Хєх нуур трейд‖ ХХК-ны ђйлчилгээний тєв. Байршил: Хэнтий аймгийн Цэнхэрмандал сумын нутагт Юдэгийн голын эхэнд орших Хар зђрхний Хєх нуурын урд эрэгт Улаанбаатар хотоос 210 км, аймгийн тєвєєс 140 км, сумын тєвєєс зђђн хойш 45 км. 687313,99112825,99171675, Факс: 976-11-687313, Байшин: 10, Ор: 50 Хєх орой. Увс аймгийн ѓмнєговь сумын тєвєєс зђђн хойш 30 км зайтай оршдог 2428 м єндєр уул, урт нь 10-аад км. Аргаль, янгир, ирвэс ђзэгдэнэ. /О.С/ Хєх єндєр уул. Ховд аймгийн Булган сумын нутаг, улсын ємнєд хилд ойрхон оршдог байгалийн нурууны салбар 2600м єндєр. Аргаль, янгир, ирвэс, ђнэг, чоно гэх мэт ан амьтан, хээрийн євслєг ургамалтай. /О.С/ Хєх сђм гол. Архангай аймгийн Тђвшрђђлэх сумын ємнєд хэсгийн бэсрэг уулаас эх авч урсан Жарантайн голд цутгадаг. Урт нь 35 км. ёзэсгэлэнтэй сайхан хєндийгєєр урсана. Голын хєндийд Хятаны ђеийн Хєх сђмийн балгас хэмээх дурсгал бий. Архангай аймгийн Цэнхэр сумын нутагт буй сђмийн суурь 30х30м талбайтай. 2м єндєр овгор, тђђний хажууд хэдэн жижиг барилгын суурь бий. Энд ойрхон Эрдэнэ толгойд 1700 оноос ѓндєр гэгээн Занабазар анхны цогчин дугана бђхий хђрээ барьж байсан тул нийслэл Улаанбаатар хотын ђђсэлтэй холбоотой Их хђрээ суурьшиж байсанд зориулан дурсгалын хєшєє босгожээ. /О.С/ Хєх сэрхийн нуруу. Баян-ѓлгий аймгийн Дэлђђн, Ховд аймгийн Ховд сумын зааг нутагт оршдог дархан газар (1977). Дэвсгэр нутаг 54.2 км урт, хамгийн их єргєн нь 36 км гаруй, талбай нь 660 орчим км.кв. Монгол Алтайн уулт тогтолцоонд багтах тул єндєр уулын ландшафттай. Дэлђђн, Мєст, Хєх сэрх, Их бага ямаат, Бђргэд гэх мэт 3500 км-ээс дээш єндєр олон уултай. Хамгийн єндєр цэг нь Тахилтын нурууны 4019 м єндєр хур цас мєстэй оргил юм. Хувирмал, тунамал, шургамал чулуулаг их тархсан. Тємєр, болор, шороон будаг, барилгын материал гэх мэт ашигт малтмалтай. Эх газрын эрс тэс уур амьсгалтай. Бараан хђрэн, хђрэн хєрс зонхилдог. ёнэгэн сђђл, биелэг євс, улалж, бушилз, ерхєг, єлєн хиаг, ботууль, мангир, сонгино зэрэг уулт хээрийн олон зђйлийн ђетэн, сонгинолог, буурцагт ургамал ургадаг. Аргаль, янгир, ирвэс, алтайн хойлог, тас, ѐл, ууль гэх мэт дархан цаазтай амьтад, чоно, мануул, ђен, хар тарвага, бор туулай, ятуу, ахууна бий. /О.С/ Хєх Сэрхийн нуруу ДЦГ. Баян-ѓлгий аймгийн Дэлђђн, Ховд аймгийн Ховд сумын нутгийн 65920 га талбайг эзэлдэг. 1977 онд АИХ-ын Тэргђђлэгчдийн 76-р зарлигаар дархалсан ба УИХын 1995 оны 26 дугаар тогтоолоор ТХГН-ийн тухай хуульд нийцђђлэн дархан цаазат газраар баталгаажуулсан байна. Энэ дархан цаазат газар нь аргаль, янгирын сђргийн нэг гол идээшил нутаг тєдийгђй Монгол Алтайн нурууны байгалийн унаган тєрх, экологийн тэнцлийг хангахад онцгой нєлєє бђхий нутаг юм. /Х.А/ Хєх толгойн хадны зураг. Увс аймгийн Наранбулаг сумын Хєх толгойн хаданд сийлсэн хђрэл зэвсгийн ђеийн дурсгал. Буга, тэмээ, янгир зэрэг амьтдын зураг. /О.С/ Хєх тэнгэр тур ХХК. blueskytray@yahoo.com

БЗД

13-р

хороолол

14-р

байр,

Утас:458075,

Факс:

458075,

Хєх уул. Дорнод аймгийн Чулуунхороот сумын нутгийн Дєч, Ямалах голын усан хагалбар.

1046м єндєр. Ойр орчны хамгийн єндєр уул, харууц сайтай. Тахидаг байв. Бор гєрєєс хааяа ђзэгдэнэ. /О.С/ Хєх уул. Завхан, Архангай аймгийн заагт Хангай сумын нутагт Хойд Тэрхийн нурууны 3456м єндєр оргил. ѓврєєс нь Хойд Тэрх тђђний цутгалууд эх авч урсдаг. Аргаль, янгир, ирвэс гэх мэт ан амьтантай, хєвд, улиас, бушилзат, зожир євст сєєгєн болон бургасан царам бђхий єндєр уул, тайгын ургамалтай. /О.С/ Хєх Хужир. Хєвсгєл аймгийн Баянзђрх сумын нутгаар урсдаг Дэлгэрмєрний урд талд байдаг 2362м єндєр нуруу. Оройдоо ойгђй, хад цохио ихтэй. Ой модтой, буга, бор гєрєєс, чонотой. /О.С/ Хєх чулуун (Хєх чулуу). Булган аймгийн Тэшиг сумын нутагт улсын хилийн дагуу оршдог, Зэдийн нурууны салбар, Хєх нурууны оргил 2047м єндєр. Уулын араас Зэд, єврєєс Тарвагатайн

288

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

голын олон цутгал эх авч урсдаг. Баавгай, хандгай, буга, бор гєрєєс, гахай гэх мэт ан амьтан, цахилдаг-алаг євст, алаг євст улалжит хуш, хус шинэст ойтой. /О.С/ Хєх чулуун (Хєх чулуу)уул Булган аймгийн Хутаг-ѓндєр сумын нутагт Сэлэнгэ мєрний урд талын Тєлбєрийн нурууны салбар. ѓндєр нь 1925м уулын ар єврєєс Сэлэнгэ мєрний цутгал гол горхи эх авч урсдаг. Буга, бор гєрєєс, гахай, нохой зээх гэх мэт ан амьтантай. Цахилдаг- алаг євст, алаг євст уламжит, ђетэн, алаг, хус, шинэсэн ойтой. /О.С/ Хєх чулуут уул Сэлэнгэ аймгийн Жавхлант, Ерєє сумдын заагт, Ерєє Хђйтэн голын хооронд оршдог 1295м єндєр. Уулын ар хажуугаар шинэс ургадаг. Уулын энгэр, бэлээр уулын хээрийн ургамалтай. Бор гєрєєс, ђнэг, чоно гэх мэт ан амьтантай. /О.С/ Хєх чулуут уул Тєв аймгийн Мєнгєнморьт, Эрдэнэ сумын заагт Асралт хайрханаас хойш байдаг 2308м єндєр. Оройдоо модгђй, нђцгэн сарьдагтай. Ан амьтдаар баялаг. /О.С/ Хєхєлзєхийн говь ѓмнєговь аймгийн Гурвантэс, Ноѐн сумдын урд хэсгээр улсын хил дагуу ђргэлжилсэн тал. 1000км урт, 40км єргєн, дунджаар 1100-1250м єндєр, олон урт сайраар хэрчигдсэн цєлєрхєг ландшафттай. Загтай, хулан, хар сђђлт, зээртэй. /О.С/ Хєхєє гол Хєвсгєл аймгийн Чандмань-ѓндєр сумын нутаг дахь Цагаан уулын єврєєс эх авч Ариг голд цутгадаг, урт нь 40км. Ой мод, ан гєрєєс, ангийн шувууд, жимс, самар элбэгтэй, уулсын хоорондуур урсана. /О.С/ Хєхєєдэйн нуруу Сђхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан сумын ємнє талаар зђђн хойш 70 км сунаж тогтсон 1600м єндєр (Жаргалтхан)уул. Зээрийн нђђдэл дайрч єнгєрдєг. /О.С/ Хєшєє цайдам. Хархориноос хойш 40 км- т Харбалгасаас зђђн тийш 20 орчим км-т орших YI – YIII зууны ђед мандаж байсан Тђрэг улсын Билгэ хаан, тђђний дђђ Культегин жанжин нарт зориулан 732 онд Культегины садан Ойлуг тегины бичсэн бичигт хєшєє тђђхийн шинжлэх ухаанд Орхоны бичээс гэж алдаршсан ховор нандин энэ чулуун хєшєє 40 гаруй байдгийн 10 гаруй нь Орхоны хєндий, сав газарт байдаг. Культегин, Билгэ хаан нарын хєшєєг ЮНЕСКО ― Дэлхийн гайхамшигт ђнэт зђйл болох нь‖ гэдэг зэрэглэлээр 1996 онд дэлхийн соѐлын євд бђртгэн авсан байна. Манай улс 1961 оноос улсын хамгаалтанд авсан. /X.Л/ Хєшєєн талын дурсгал Архангай аймгийн Эрдэнэмандал сумын Хєшєєн талд байдаг буган чулуун хєшєє, шороон тавцан, гадуураа усны шуудуу, чулуун мэлхий бђхий дєрвєлжин булш. /О.С/ Хєшєєнє ухаагийн дурсгал Дорноговь аймгийн Их хэт сумын тєвєєс урагш байдаг. 11-13 зууны ђеийн тахилын сђм, булш. Энэ дурсгалын сђмийг малтан шинжлэхэд чулуун сђм, тахилын чулуун хайрцаг, гурван єєр тєрлийн сэдэв бђхий зурагтай хђрэл толь, есєн булшнаас хђрэл товруутай хазаар, саадаг зэрэг сонирхолтой олдвор гарчээ. /О.С/ Хєшєєнє хђђр (хђн чулуу) 6-8-р зууны дурсгал. Хэнтий аймгийн Дэлгэрхаан сумын Хэрлэн голын Хємђђлтэйн гђђрнээс зђђн тийш цуварч оршдог 4 хђн чулуу, дєрвєлжин хашлага. /О.С/ Хєшєєт гол Говь-Алтайн Сутай уулын баруун хажуунаа эх авч Ховдын Цагаан нуурын хотгорын хєрсєнд шургадаг. Урт нь 50км. Голын хєндийд эртний хєшєє, олон булштай. /О.С/ Хєшєєтийн амны буган хєшєє Архангай аймгийн Цэнхэр сумын нутаг Хєшєєтийн аманд буй хђрэл зэвсгийн ђеийн дурсгал. /О.С/ Хєшєєтийн амны буган хєшєє Хєвсгєл аймгийн Баянзђрх сумын Хєшєєтийн аманд буй хђрэл ба тємєр зэвсгийн тђрђђ ђеийн дурсгал. /О.С/ Хєшєєтийн амны хђн чулуу. Завхан аймгийн Яруу сумын нутаг Хєшєєтийн амнаа уран нарийн хийцтэй хђн чулуу бий. Ногоовтор туяатай цайвар єнгийн гантиг чулуугаар маш сайхан урлаж босоо хђний дђрс гаргасан энэ хђн чулууг 4 том хавтан чулуу зоож хийсэн дєрвєлжин хашлагын зђђнтэй нђђрээр нь зђђн ємнє хандуулан босгожээ. Бємбєгєр оройтой арагш налуу хоѐр чихэвчийг дээш сєхсєн хийсгэвтэр малгай ємссєн єргєн махлаг царайтай, урт шулуун хамартай, жирэвгэр болон, хууз сахалтай, хђний дђр энд гаргажээ. Буруу энгэртэй , гадаад энгэрийн захыг гадагш эргђђлсэн, нарийн ханцуйтай урт дээл ємсжээ. энэхђђ дурсгал нь ур хийц онцгой сайн харьцангуй бђтнээрээ хадгалагдан ђлдсэн зэргээрээ Монгол нутаг дахь Тђрэгийн хєшєє дурсгалын дотор нийлээд онцгой байр эзлэх ђнэ цэнэтэй дурсгал юм. /X.Л/

289

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Хєшєєтийн дурсгал Хєвсгєл аймгийн Цагаан-Уул сумын ѓвгєд бригадын Хєшєєт гэдэг газар буй хђрэл ба тємєр зэвсгийн тђрђђ ђеийн дурсгал. Дєрвєлжин чулуун далантай булш 10 буган хєшєє. /О.С/ Хєшєєтийн нуурын буган хєшєє Баянхонгор аймгийн Баянбулаг сумын нутаг Хєшєєт нуурын орчимд буй хђрэл ба тємєр зэвсгийн тђрђђ ђеийн дурсгал. 4 буган хєшєє. /О.С/ Хєшєєтийн Товогийн дурсгал Булган аймгийн Сайхан сумын нутаг Хєшєєтийн Товог гэдэг газар буй хђрэл ба тємєр зэвсгийн тђрђђ ђеийн цогцолбор дурсгал. 2 дєрвєлжин булш, 10 буган хєшєє, том хиргисђђр. /О.С/ Хувилай трейвэл ХХК. Хаяг: Тєрийн ємчийн 1-р байр 906 тоот, Утас:99113947, 99117326, Факс: 320419, И-мэйл:Khubilaitravel@magicnet.mn Хувилай Хаан жуулчны бааз /Монгол Хаад тур ХХК/. УБ дахь хаяг: Баянгол дђђрэг, 7-р байр,13 тоот Орон нутаг дахь хаяг:ѓвєрхангай аймгийн Хархорин сумаас ђрагш 2км Вангийн овоо гэдэг газарт,/УБ-365км/, 325296, khansofm@mongol.net, Гэр:10, Ор:20 Хувилай хаан. Тэрээр Чингис хааны угсааны ноѐдыг хуралдуулалгђйгээр гагцхђђ єєрийн талын хђмђђсийг зарлан чуулж, тэдний дэмжлэгээр 1260 онд Нанжин хотод очиж Монголын хаанд єргємжлєгджээ. Хувилай хаан ширээнд суугаад Мєнх хааны ђеэс эхэлж ѓмнєд Хятадыг байлдан дагуулах аян дайны ђйл ажиллагааг ђргэлжђђлсэн байна. Хувилай энэ ђед буюу 1267 онд Алтан улсын нийслэл Бээжин хотын суурин дээр шинэ нийслэл хотыг байгуулан. Дээд нийслэл Кайпингаас ялгахын тулд ―Их нийслэл- Дайду‖ хэмээн нэрлэж байжээ. Хожим тђђнийг Бээжин гэж нэрлэсэн байна.Хувилай хаан улс дотроо кђнзийн суртахуун будда, лал, загалмайтны зэрэг олон шашныг нэгэн адил байж болно гэж нэгтгээд тэр дундаа буддын шашин,кђнзийн суртахуун хоѐрыг л улс нийтийн шинж чанартай болгож дээдэлчилсэн байна. Буддын санваартан лам нарт газар олгож, алба гувчуураас хэлтрђђлэн дархалдаг байжээ. Юань улсын ђед долоон янзын цаасан тэмдэгт мєнгє удаа дараа дарлагдан гаргаж, алт мєнгийг цаасан тэмдэгтээр солих тусгай газар байгуулсан ба нэг лан алтыг 20 хэлхээ зоостой дђйн цаасан тэмдэгтээр сольдог байжээ. Хувилай хаан, хаан ширээг булаалдан дайсагнаж байсан бђлэг монгол вангуудтай тэмцэхэд хђрчээ. Тђђний дђђ Аригбєх хаан ширээнд суух эрх булаацалдаж байсан боловч ялагдан 1264 онд Хувилай хаанд бууж єгчээ. Мєн ѓгєєдэй ханы хђђ Хайду тэргђђтэй ноѐд Хувилай хааны эсрэг шинэ эвсэл байгуулж байжээ. Тђђний эсрэг ѓгєєдэй Цагаадайн угсааныхан,сђђлд нь Мєнх хааны хђђ Ширх оролцон олон ноѐдын нилээд хђчтэй бєгєєд бат бєх холбоог зохион байгуулжээ.Монголын олон ноѐд ингэж тэмцэл хийсэн нь Хятадын хилийн гадна Хувилай хааны явуулсан байлдан дагуулах зарим аян дайныг нилээд хойш татаж, зарим нь бђр амжилтгђй болсон байна. Хувилай хаан 1294 онд нас баржээ. /X.Л/ Хувилай хааны сђрийг бадруулагч Цэргийн хот (Хєгшин тээлийн балгас). ѓвєрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт 1275 онд байгуулсан Цайз хотын ђлдэгдэл, гэрэлт хєшєє. цэргийн анги, цэргийн гар урчуудын хот болон энгийн суурин байжээ. /О.С/ Хув-Ус. Бђгд найрамдах Тува улсын нутгийн Мєнгєн Тайга уулын хур цас мєснєєс эх авч Монголын нутагт орж ирээд Ачит нуур цутгадаг гол. Урт нь 98км, ай савын талбай 1.9 мян км.кв. /О.С/ Хувин хар уул Баянхонгор аймгийн Шинэжинс сумын тєвєєс урагш 50км зайтай оршдог. 1551м єндєр. Аргаль, янгир, ирвэс ђзэгдэнэ. Нар салхины элэгдлээс ђђссэн хад, цохио элбэгтэй. /О.С/ Хувь нийлђђлсэн хєрєнгє /share capital/

. ёнэт цаасны хэлбэртэй хєрєнгє./X.Л/

Хувьсах зардал /ђariable costs/. ёйлдвэрлэлийн тоо хэмжээнээс шууд хамаарах зардлууд. /X.Л/ Хувьцаа /share stock/. Эзэмшигчдээ хувьцаат компанийн хєрєнгийн хувийг эзэмших, тђђний ђйл ажиллагааны ашиг орлогоос хувь хђртэх, удирдлагад оролцох эрхийг тодорхойлсон ђнэт цаас. /X.Л/

290

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Хугацааны хязгаарлалт. Тодорхой бђс нутаг дахь жуулчдын ачааллыг тогтвортой байлгах, ачааллыг боломжит хэмжээнээс хэтрђђлэхгђй байх зорилгоор тухайн газар нутагт жуулчдын єнгєрђђлэх хугацаанд хязгаар тогтоох гэсэн ђг юм. /Х.А/ Хужир гол. Булган аймгийн Бугат сумын Хђрэн Шандны булгаас эх авч Сэлэнгэ мєрєнд цутгадаг. 50км урт. Загастай. /О.С/ Хужир гол. Хэнтий аймгийн нутаг дахь Их Хэнтийн нурууны зђђн сугаас эх авч Барх голд цутгадаг. Урт нь 35км. Ой мод, ан амьтан элбэгтэй уулсын хєндийгєєр урсана. /О.С/ Хужирт гол Архангай аймгийн Дулаанхайрхан уулын араас эх авч Тэрх голд цутгадаг. Урт нь 45 км. ёзэсгэлэнтэй хєндийгєєр урсана. /О.С/ Хужирт гол. Баян-ѓлгий, Ховд аймгийн зааг дахь Мєнххайрхан уулын хур цас, мєснєєс эх авч Булган голд цутгадаг. Урт нь 40 км. Ширђђн урсгалтай, тунгалаг хђйтэн устай. /О.С/ Хужирт гол. Булган аймгийн Хєх чулуут уулын баруун хойд хажуугаас эх авч Тарвагатайн голд цутгадаг. Урт нь 20км. Ой мод, ан амьтан, ангийн шувуудаар баян, уулсын хоорондуур урсана. /О.С/ Хужирт гол. Говь-Алтайн Ханжаргалант уулын єврєєс эх авч Сухайтын хоолойд хђрч хєрсєнд шургадаг. Ихэндээ нарийн хавцлаар урсдаг. /О.С/ Хужирт голын дурсгал. Архангай аймгийн Хотонт сумын нутаг Хужиртын голд буй хђрэл зэвсгийн ђеийн дєрвєлжин булш, хєшєє бђхий дурсгал. /О.С/ Хужирт жуулчны бааз / Хужирт тур ХХК /. Орон нутаг дахь байршил:ѓвєрхангай аймгийн Хужирт сумын тєвийн дэргэд /УБ-420км, Хархорингоос баруун урагш56км/, 322977 326909, karakorum@magicnet.mn, Гэр:12, Ор:40 Хужиртын Овоотын дурсгал. ѓвєрхангай аймгийн Хайрхандулаан сумын Хужирт овоот толгойн хажуу энгэрт буй хђрэл ба тємєр зэвсгийн тђрђђ ђеийн дурсгалууд дєрвєлжин булшнууд, буган хєшєє. /О.С/ Хужирт орчимын дурсгал. Увс аймгийн Наранбулаг сумын Хужирт бригадын нутагт зурагт толгойд буй тђђхийн олон ђед холбогдох дурсгалууд хђрэл зэвсгийн ђеийн хадны зураг, Хужиртын эхэн зааг, Цахир мушгиа зэрэг газарт буй 5 хђн чулуун хєшєє, дєрвєлжин хашлага, зэл чулуу бђхий Тђрэг, Уйгарын ђед холбогдох дурсгал гэх мэт. /О.С/ Хужирт рашаан сувилал. ѓвєрхангай аймгийн Хужирт сумын нутагт д.т.д 2660 м єндєрт, Улаанбаатар хотоос 420км, Арвайхээр хотоос зђђн хойш 80 км-т байдаг. Сувиллын дэргэд тойрон аялал, гадаадын жуулчны баазтай. Нутгийнхан эрт дээр ђеэс хэрэглэдэг байсан (54.5С) халуун рашаан, заслын зєєлєн лаг шаврын ордтой. Дарь хђхрийн ђнэртэй, єнгєгђй, тунгалаг устай, сульфат, хлорид, натри, кальцийн найрлагатай. Арьс, мэдрэл, ђе мєч, эмэгтэйчђђдийн архаг євчин анагаадаг, улсын анхны сувилал. Гадаадын жуулчдад зориулсан анхны жуулчны баазын нэгийг байгуулсан. /О.С/ Хул модны гол. Баян-єлгий аймгийн Алтай сумын нутаг дахь Хул мод уулын араас эх авч хул модны нуурыг дайран урсаж Хотон голд цутгана. /О.С/ Хул модны нуур. Баян-ѓлгий аймгийн Алтай сумын нутагт Шигэртэйн голын эхэнд 2797 м євєрт оршдог. Мєстлийн гаралтай ђзэсгэлэнтэй цэнгэг. 6.4 км.кв талбайтай, 5 км урт, 1.7 км єргєн эргийн шугам 12.4км. Эрэг нь их хэрчигдсэн. Жижиг булан тохой ихтэй. /О.С/ Хулан. Адууны тєрлийн зђйл. Тєв, дунд, баруун Азийн цєл говьд тархсан. Зђђн гарын говь, Монгол Алтайн ємнєх говь, ѓмнєговь, Дундговь аймгийн говь цєлєєр байдаг. Биеийн урт 2 м, сэрвээгээрээ 125 м єндєр, гэрийн Монгол адуунаас толгой том, чих урт, богино хєлтэй, цомбон туурайтай, богино босоо дэлтэй, бараан туг сђђлтэй, хул хонгор зђстэй зэрлэг адуу. Сђргээр бэлчдэг. Олон улсын болон МУ-ын ―Улаан ном ―-д бичигдсэн ховор амьтан. Хулан машинаас єрсєн зам хєндлєн гарах гэж мэрийн давхих нь сонин. /О.С/ Хулан хоолой. ѓмнєговь аймгийн Гурвантэс сумын баруун хэсэгт баруун хойноос зђђн урагш 20км ђргэлжилдэг. Хулан, хар сђђлт зээртэй. /О.С/

291

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Хулангийн тойром нуур. Говь-Алтай аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт 920м єндєрт оршдог. Шорвог. Хуртай ђед 0,5км.кв талбайтай, 1,8км урт, 0,3км єргєн, эргийн шугамын урт 4,6км, гантай ђед хатаж тойром болдог. Энд хулан ус уух гэж урд хоѐр хєлєєрєє хєрсийг хонхойлгон цавчин ухсан хулангийн цавчаал хэмээх жижиг хонхорууд тод харагддаг. /О.С/ Хулант нуур. ѓмнєговь аймгийн Баяндалай сумын нутаг дахь Зурамтай нурууны ємнєх уудам хєндийн 1170м єндєрт оршдог тойром. Хуртай ђед 1,2км.кв талбайтай, 2,9км урт, 0,8км єргєн эргийн шугамын урт 9,0км. Хулан, хулангийн цавчаалтай. /О.С/ Хулгана нуур. Завхан аймгийн Тђдэвтэй сумын нутагт Ойгон нуурын хєндийд 16580м єндєрт оршдог. Дулааны хєндийлжийн гаралтай урсгал. 1,5км.кв талбайтай, 1,8км урт, 1,3км єргєн, эргийн шугамын урт 5,2км, гђн 3,5км, эзэлхђђн 3 сая м.кв, 60 км.кв талбайгаас усждаг. Усны шувууд ихээр чуулна. /О.С/ Хулгарын говь. Хэнтий аймгийн Галшар, Дорноговь аймгийн Ихлэт сумдын заагт байдаг тал.

35км урт, 25км єргєн, хуурай хээрийн ургамалтай. Цагаан зээр нилээд орж ирдэг. /О.С/ Хулд уул. Дорнод аймгийн Сђмбэр сумын нутгаар урсдаг Халх голоос зђђн тийш улсын хил дээр оршдог, 970м єндєр. Буга, бор гєрєєс хааяа ђзэгдэнэ. Хээр, ойт хээрийн холимог ургамалтай. Мэрэгчид олонтой. Хулд гэдэг нь шар шувууны овгийн шувууны нэр юм. /О.С/ Хулд уул. Дорнод аймгийн Халх гол сумын урд хэсэгт улсын хилд ойр байдаг 1070 м єндєр, тђђнээс баруун тийш 10 км зайтай 1015 мєндєр Баруун Хулд уул бий. /О.С/ Хулд уул. Дундговь аймгийн Хулд сумын тєвєєс баруун урагш оршдог 1623 м єндєр. /О.С/ Хулж гол. Булган аймгийн Могодын нуруунаас эх авч Орхон голд цутгадаг. Урт нь 40 км, загастай, єєр нэг Хулж гол. Булганы Сайхан сумын олон булгаас эх авч Хануй голд цутгадаг. /О.С/ Хулж Хєндий. Булган амгийн Сайхан сумын баруун хэсэгт оршдог. Ойт Хээрийн ургамалтай. /О.С/ Хулжийн халуун рашаан. Булган аймгийн Могод сумын нутагт оршдог. Мэдрэл, бєєр, харх, арьсны гэх мэт євчинд сайн. Сайхан Хулжийн рашаан ч гэдэг. Амралттай. /О.С/ Хулдын буянт ХХК. СБД, мэйл:huldb13@magicnet.mn

БТСётєвийн

байранд,

Утас:99191587,

Факс:

328776,

И-

Хулма нуур. Говь-Алтай аймгийн Тонхил, Ховд аймгийн Цэцэг сумын заагт 2234м єндєрт оршдог. 8.5км.кв талбайтай. 4,2км урт, эргийн шугамын урт 11,9км боловч ђе ђе их єєрчлєгддєг. Нуурын гђн 2м, эзэлхђђн 6,1 сая м.кв. Нуурын ѐроол, эргийн дагуу талсжсан давстай. Зуслангийн тохиромжтой газар гэж алдаршжээ. Усны шувуу цуглана. /О.С/ Хулст гол. Говь-Алтай аймгийн Хан Жаргалант уулын єврєєс эх авдаг. Урт нь 20км. Хур бороотой ђед Сухайтын хоолой хђрдэг. /О.С/ Хултраг уул. Хєвсгєл аймгийн Цагаан нуур сумын нутгаар урсдаг Хар бяран голын хойд хэсэгт, Бђсийн талын хойд жигђђрт оршдог. 2791м єндєр, хад асга ихтэй, бушилд, улалжит нуга зонхилдог. Цаа буга, хандгай бор гєрєєс, баавгай, гахай, булга гэх мэт ан амьтантай. /О.С/ Хун. Галуу хэлбэртэй багийн тєрєл. Дэлхийд 6 зђйл тодорхойлсноос Монголд гангар хун, хуруут хун, гунгар хун, гэдэг 3 зђйл бий. Усны ургамал, зєєлєн биетээр хооллодог. ёзэсгэлэнт шувууны тєлєєлєл юм. Монгол улсын Улаан номонд бђртгэгдэж дархан цаазтай шувуу. Хосоороо амьдардагаараа онцлог. Намар буцах ђедээ нуурууд дээр бєєгнєрч ―хунгийн чуулган‖ болдог. /О.С/ Хундган нуур Тєв аймгийн Баян ѓнжђђл сумын нутагт оршдог. Хундганы рашаан гэж алдаршсан. 2,9км.кв. Ёроол нь элсэрхэг, лаг шавартай хђхэр ус тєрєгчийн ђнэртэй, лаг шаврыг ардын эмнэлэгт хэрэглэдэг. Шорвог. Усны эрдэсжилт 92,33г/л, хлорт натри зонхилж химийн найрлагаараа сульфат натрийн доод тєрлийн усанд хамаардаг. Хур бороо, гђний усаар сэлбэгддэг. /О.С/ Хунт нуур Архангай аймгийн Хангай сумын нутагт 2150м єндєрт оршдог. Голын голдирол єєрчлєгдєхєд ђђсэн 0,4 км.кв талбайтай, 0,8 км урт, 0,3 км єргєн, эргийн шугам 1,4 км гадагш

292

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

урсгалтай цэнгэг усны шувууд чуулдаг Монголын Хунт нэртэй нуурууд нь зундаа хун шувуу тогтмол ирж зусдаг. /О.С/ Хунт нуур. Баян-ѓлгий аймгийн Цэнгэл сумын нутгаар урсдаг. Рашааны голын эхэнд 2640м єндєрт оршдог. Тектоник мєсдлєгийн гаралтай урсгал. 0,8 км урт, 0,3км єргєн, эргийн шугам 3,4 км. Нуур цас, мєсний усаар сэлбэдэг. ёзэсгэлэнт хотгорт оршдог. /О.С/ Хунт нуур. Дорнод аймгийн Халх гол сумын Булган, Шавар нуураас урагш 665 м єндєрт оршдог. 1.2 км.кв талбайтай 1,9 км урт, 1,1 км єргєн. Эргийн шугам 4,1км, нуурын ойролцоо Хойд, Урд, Хунт гэдэг 0,4-0,6 км.кв талбайтай зууван нуур байдаг. Хур тунадас элбэг ђед жижиг гол холбогдоно. Давсны нєєцтэй, орон нутгийн чанарт ашигладаг. Усны шувууд ихээр цуглана. /О.С/ Хунт /Хєдєє/ нуур. Завхан аймгийн Нємрєг сумын нутагт 1940м єндєрт оршдог. 7,4км.кв талбайтай, 4 км урт, 3,9 м єргєн эргийн шугам 12,4 км хамгийн гђн 3м, Холбоо нууртай нарийн голоор холбогддог. Гадагш урсгалтай ђзэсгэлэнт газрын нэг. /О.С/ Хунт нуур. Завхан аймгийн Тђдэвтэй сумын нутагт 2079м єндєрт оршдог. 0,5 км.кв талбайтай, 1,1 км урт, 0,8 км єргєн. Эргийн шугам 3,0 км, гђн нь 1,5м, эзэлхђђн 0,6 м/куб. /О.С/ Хунт нуур. Увс аймгийн ѓндєр хангай Цагаанхайрхан сумдын заагт 1363м єндєрт оршдог.

0,4км кв талбайтай, 1,1км урт 0,4км єргєн, эргийн шугам нь 2,2 км. /О.С/ Хунт нуур. Хєвсгєл аймгийн Цэцэрлэг сумын нутгаар урсдаг Тэсийн голын цутгалан болох Жаргалант голын адагт 1767м єндєрт оршдог. 0,5 км.кв талбайтай, 1,1км урт, 0,6км єргєн, эргийн шугам нь 2,8км 5м гђн. Нуурын хєндийд идлэг шонхор элбэг тохиолддог. /О.С/ Хунт нуур. Хэнтий аймгийн Баянмєнх сумын тєвєєс баруун тийш Хэрлэн голын ємнє эрэг дээр 1137м єндєрт оршдог. Шорвог 1,4 км.кв талбайтай, 1,4км урттай 1,3 км єргєн, эргийн шугам 4,2 км. /О.С/ Хунт улз ХХК. Дархан–Уул аймаг Дархан сум 6р баг 65р байр, Утас:99379280, Факс: 29855, Имэйл:Khuntulztour@hotmail.com Хунх. Увс аймгийн Завхан сумын нутагт 1080м єндєрт оршдог хаягдал нуур. 0.4 км.кв талбайтай,1.2 км урт 0.4 км єргєн эргийн шугам нь 2.2 км. Усны шувууд элбэг. /О.С/ Хунхын хар нуур. Архангай аймгийн Хангай сумын нутаг дахь Тарвагтай нуурын эхний мєстийн хунхын 2688м єндєрт оршдог. 1.0км.кв талбайтай 3.5 км урт, 0.6 км єргєн, эргийн шугам 6.4 км. Эрэг нь хэрчигдсэн морены их хурдас их тархсан ђзэсгэлэнт нуурын нэг. /О.С/ Хунцал гол. Тєв аймгийн Борнуур сумын нутаг дахь Нарстын давааны єврєєс эх авч Хараа голд цутгадаг. Урт нь 25 км. Хунцлын Нарсан давааны євєрт Их хђрээ суурьшиж байсан газарт дурсгалын хєшєєг босгожээ. /О.С/ Хур. Тахиа хэлбэртний баг, хур хэлбэртний баг. Бие нь 53-57 см урт, 0.8-1.6 кг жинтэй. Хар эмэгчин нь бор зђстэй, Европ, Азийн ой хєвчид байдаг. Алтай, Хангай, Хєвсгєл, Хэнтийн ойд суурин нутагладаг. Хавар орооныхоо ђед чуулдаг. Ургамлын нахиа навч, шавьжаар хооллодог агнуурын шувуу. Монголын ойн ангийн шувуудаас хамгийн том нь. /О.С/ Хурал зєвлєгєєний тур. Турыг зохион байгуулахдаа дараахи зђйлђђдийг урьдчилан бэлтгэх нь зђйтэй: зохион байгуулалтын ба хувилагч техникээр хангах, хурлын байртай байх, хавтас, тэмдэг, урилга бэлтгэх ба тараах, анкет, хђлээн авалт, коктейль цаг, хэвлэлийн бага хурлыг явуулах, зохиох, нарийн бичгийн дарга нарын газрын ажил. Мєн тђђнчлэн тээврийн хэрэгсэлээр хангах шаардлагатай: тойрон аялалаар аялах автобус, албаны зориулалтаар ажиллах автомашин. /Д.Г/ Хурга уул. ѓмнєговь аймгийн Гурвантэс сумын нутагт Тост уулнаас зђђн хойш 10 гаруй км зайд оршдог 2465 м єндєр, янгир, аргаль, ирвэстэй. /О.С/ Хурган нуур. Хєвсгєл аймгийн Ренчинлхђмбэ сумын нутаг дахь Дархадын хотгорын Шишгид голын хєндийд 1580 м єндєрт оршдог. 0.5 км.кв талбайтай, 1.1 км урт, 0.9 км єргєн, эргийн шугам 2.8 км. ёзэсгэлэнт нуур, зуслангийн ээлтэй нутаг тул ―Хувьтай хђний нутаг‖ гэж алдаршжээ. /О.С/

293

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Хурдан морины цол. Улсын баяр наадамд тђрђђлсэн моринд олгодог. Анх удаа тђрђђлсэн азрага, их насны моринд ‖Тђмэн эх‖ хоѐр дахь удаагаа тђрђђлбэл ―Манлай эх‖, гурваас дээш тђрђђлбэл ―Ажнай хђлэг‖, соѐолон, хязаалан, шђдлэн анх удаагаа тђрђђлбэл Идэр жигђђр, хоѐр дахь удаагаа тђрђђлбэл ―Аранзул‖ хђлэг, гурав дахь удаагаа тђрђђлбэл ―Аргамаг хђлэг‖ дааганд ‖Сђм шагай‖ хамгийн сђђлд орвол ―Баян ходоод― гэж єхєєрдєн цоллодог. /О.С/ Хуримын аялал. Шинээр гэрлэгсдэд зориулсан аяллын тєрєл. Зђђн ємнєд Азийн орнууд, Кариб орчмын нутаг, Америк /Лас-Вегас/, Итали зэрэг Европын зарим орнуудад дэлгэрсэн. Манай оронд сђђлийн ђед зарим нэг компаниуд уг аяллыг санал болгож байна. Магадгђй энэ нь бал сараа сонирхолтой єнгєрђђлэх боломжийг бђрдђђлж єгч байгаа юм. /Х.А/ Хурсын хар нуур. Хєвсгєл аймгийн Цагааннуур сумын нутаг дахь Тэнгис голын сав нь 2013 м єндєрт оршдог мєсєн голын гаралтай. Цэнгэг,1 км.кв талбайтай, 1.3 км урт,1.2 км єргєн, эргийн шугам 3.6 км. /О.С/ Хурууд ааруул. Хђђдий саванд шђђсэн бєєн аарцыг тэр хэвээр нь утас хялгасаар зђсэж жижиглэснийг хэлнэ. /Т.Б/ Хурх. Жаргалантын боомтын булш. Хэнтий аймгийн Хурх, Жаргалант хоѐр голын бэлчрээс баруун хойш оршдог. 9-р зуунаас 12-р зууны ђеийн дєрвєлжин хашлага бђхий хђн чулуу, булш. /О.С/ Хурх гол. Хэнтий аймгийн ѓмнєдэлгэр сумын нутгаас эх авч урсан Онон голд цутгадаг. Урт нь 190 км, ай савын талбай 1150км, усны зарцуулалт нь 6-н сард 5.09 м куб/сек. Тђђнд Жаргалант, дунд зђђн ба баруун Баян гэх мэт гол цутгадаг. Усны эрдэсжилт нь 273.48 мг/л. Чингис хааны холбогдолтой газрууд олонтой. /О.С/ Хурц. ѓмнєговь аймгийн Цогт-Овоо сумын нутагт оршдог.1375 м єндєр уул. Шовх хадан цохио хана олонтой. /О.С/ Хустай тєв ХХК. Тєв шуудан 13, Утас:321426, мэйл:macne@magicnet.mn, Вебсайт: Ows.org.mn.macne/Hustai

311318,

Факс:

321426,

И-

Хустай уул. Тєв аймгийн Алтанбулаг сумын тєвєєс баруун тийш 40 км зайтай Туул голын баруун талд оршдог 1843 м єндєр, євєрмєц байгальтай, ойт хээр, хээрийн хослол ургамалтай.

1980-аад оны сђђлчээс энд тахь нутагшуулах ажил амжилттай хийгдэж байна. /О.С/ Хустайн жуулчны бааз / ТЗАЖТовчоо /. УБ дахь хаяг: УБ-13,ш/х-376,Баянгол дђђрэг,Тємєр замын хэрэг эрхлэх газар. Орон нутаг дахь байршил:Тєв аймгийн Алтанбулаг сумын Зђђн мандал гэдэг газарт Туул голын хойт эрэгт,/УБ-Хархорины замаар 85км, Алтанбулаг сумын тєвєєс 32км/. 945821 944458 943841 Факс:344453, mrtcc@magicnet.mn, Гэр:6, Ор:24 Хустайн-тєв жуулчны бааз / Хустайн БЦГазар /. УБ дахь хаяг:Сђхбаатар дђђрэг,2-р хороо,28-4 тоот Орон нутаг дахь байршил:Тєв аймгийн Аргалант сум,Хустайн нуруунд /УБ-85км, УБ-Хархорин тєв замаас урагш 13км, Зуунмод хотоос110км/. 300318 321426, macne@magicnet.mn, Гэр:14, Ор:70 Хустайн нуруу БЦГ. 1993 онд УИХ-ын 83 дугаар тогтоолоор БНГ-аар, 1998 онд УИХ-ын 115 дугаар тогтоолоор БЦГ-аар батлагдсан. Тєв аймгийн Алтанбулаг, Аргалант, Баянхангай сумдын нутагт 50620 га талбай эзэлнэ. Хэнтийн нурууны баруун ємнєд салбар уулсын хээр, хээрийн бђсийн онцлогийг тєлєєлсєн нутаг. Тэжээл, усан хангамж сайтай, газарзђйн хувьд адуунд тохиромжтой тул Голланд улсын тахь хамгаалах сан, Украйн улсын Аскани-Нова-гийн дархан газраас ирсэн тахийг нутагшуулж байна. /Х.А/ Хутаг нуур. Говь-Алтай аймгийн Чандмань сумын нутагт 2110 м єндєрт оршдог. Гадагш урсгалгђй шорвог 8.1 км.кв талбайтай, 6.5 км урт, 1.9 км єргєн, эргийн шугам 21.6, эргийн байдал намгархаг, хаяанд нь олон ђлдэц нуур бий. Хур бороо гђний усаар сэлбэгддэг. /О.С/ Хутаг уул. Архангай аймгийн Тариат сумын нутаг дахь Тарвагатайн нурууны салбар Хутаг нуруу нь 3131 м єндєр ноѐн оргил. Буга, гєрєєс гэх мэт ан амьтан, хєвд, улалж, хуширзат, зажир євст хээрийн ургамалтай. Хэд хэдэн гол эх авч Тэрхийн цагаан нуурт цутгадаг. /О.С/

294

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Хутаг уул. Завхан аймгийн баруун хэсэгт Хђнгђйн голоос урагш Эх буурлаас баруун хойш оршдог, єндєр нь 1883 м уул, говийн ургамал, янгир ямаатай. /О.С/ Хутаг уулын бичээс. ѓвєрхангай аймгийн Баруун баян, Улаан сумын Хутаг уулан дахь хадны бичээс 21 ђсэг зурлагаас бђрдэх бєгєд 2 мєр болгон дугуйруулан шахжээ. Бичээсийн баруун талд хэд хэдэн янгирын дђрс бђтээжээ. /О.С/ Хуудасны оройн дурсгал. Говь-Алтай аймгийн Тонхил сумын нутаг Хуудасны оройн хаданд сийлсэн хђрэл зэвсгийн ђеийн дурсгал. Ан амьтдын зураг, тђђний баруун зђгт ойровтор 5 буган хєшєє байдаг. /О.С/ Хуулагт Хєвсгєл аймгийн Цагааннуур сумын нутагт Шишгид голын урд эрэгт оршдог, 2690 м єндєр нуруу. Орой нь талын байдалтай, мєстлийн ул мєр ихтэй. Зэрлэг цаа буга, баавгай, зэрлэг гахай, буга, бор гєрєєс, шилђђс, хђдэр, булга, чандагатай. /О.С/ Хуурчийн тал. Хєвсгєл аймгийн Ренчинлхђмбэ сумын нутагт Дархадын хотгорын тєв хэсэгт хойноос урагшаа 30 гаруй км ђргэлжилсэн тэгшивтэр тал. Талын дунд нам уулс, толгод, олон нууртай ђзэсгэлэн тєгєлдєр нутаг. Нам уулсаас их бага Хуурч уулс содон харагддаг. Хуурчийн тал Хєгийн гол гэдэг нэрђђд хоорондоо уялдаатай єгєгдсєн домог бий. Алтан тал гэж нэрлэх нь бий. /О.С/ Хуучин гђђр ХХК. Хаяг: БГД 14-р хороо 3-р хороолол 16-9, Утас: 99122418, 99271323, 360500, Факс: 453145, И-мэйл:Oldbridge@hotmail.com. Америкийн тул хамгаалах нийгэмлэгтэй хамтран ажилладаг бєгєєд загас ђржђђлгийн газрыг Монголд туршиж буй компани. Хуучин гђђр жуулчны бааз / Хуучин гђђр ХХК /. Хаяг: БГД 14-р хороо 3-р хороолол 16-9, Байршил: Булган аймгийн Хутаг-ѓндєр суманд орших Эгийн голын эрэгт Улаанбаатар хотоос 630 км, аймгийн тєвєєс 160 км, сумын тєвєєс хойш 30 км/, Утас, факс: 453145, 360500, 99122418, 99271323, И-мэйл: Oldbridge@hotmail.com, Хђчин чадал: гэр: 10, байшин: 4, ор: 30. Загачин болон анчин жуулчдыг тђлхђђ авдаг. Хуц хайрхан. Говь-Алтай аймгийн Алтай, Цээл сумын заагт оршдог, Монгол Алтайн тогтолцооны 2387 м єндєр уул, євєрмєц байгальтай, аргаль, янгир, ирвэс, хойлогтой. /О.С/ Хуцай. Тєв аймгийн Баяндэлгэр сумын нутаг дахь Хуштийн нуруунаас эх авч Хэрлэн голд цутгадаг гол. Урт нь 20 км, ђржил сайтай хєрстэй. /О.С/ Хуцын шанд. Баянхонгор аймгийн Шинэжинст нутгийн ємнєд хэсэгт Эхийн голоос зђђн тийш 30 км зайтай оршдог баянбђрд. Сутайн ширэнгэ, зэгсэн шугуйтай мазаалайн гол нутаг юм. /О.С/ Хуцын шандын хяр. Баянхонгор аймгийн Шинэжинст сумын нутагт Эхийн голын баянбђрдээс зђђн урагш 20 км зайтай оршдог 1139 м єндєр уул. Аргаль, янгир, ирвэстэй. /О.С/ Хушийн нарс. Хушийн самар хэмээгдэх ђр бђхий хэдэн зђйл нарс. Тэдгээр нь Азийн дорнод хэсэгт ургадаг сибирь нарс, улаан нарс, явган нарс зэргђђд юм. Самар нь тостой. Ишээс жимс гардаг. Иш модыг барилгын материал, гэрийн тавилга, хєгжмийн зэмсэг ђйлдэхэд хэрэглэдэг. /О.С/ Хушт овоо. Хєвсгєл аймгийн Тариалант сумын тєвєєс зђђн урагш 17км зайд оршдог 1936 км єндєр уул. Шинэсэн ойтой. Оройн хэсгээр цєєн хуш ургадаг. Бор гєрєєс, гахай, ђнэг, чоно зэрэг ан амьтадтай. /О.С/ Хушт уул. Булган аймгийн баруун талд хойноос урагш Орхон гол хђртэл сунаж тогтсон Булганы нурууны оргил. 2093м єндєр. Уулын ар єврєєс Орхонд цутгадаг гол, горхи эх авч урсдаг. Бугат, бор гєрєєс г.м ан амьтад,цахилдаг-алаг євст, сорвоо–тураг євст хээр, мєн хусшинэсэн ойтой. /О.С/ Хуягт гол. Завхан, Хєвсгєл аймгийн заагт Булнайн нурууны зђђн хажуугаас эх авч Идэрийн голд цутгадаг. Урт нь 45км. Ой мод, ан гєрєєс, жимс элбэгтэй уулсын хоорондуур урсана. /О.С/ Хђдэний хєдєє. Увс аймгийн Сагил, Давст сумын заагт оршдог 20км урт, 15км єргєн тал. Нђђрсний орд газартай. Говирхог хээрийн ургамалтай. Нђђдлийн шувууд олноор ирдэг. /О.С/ Хђдэр. Хђдрийн тєрлийн зђйл, бие нь 1м урт, сэрвээгээрээ 70см єндєр, 17кг жинтэй, зђђн хойд Ази, Тєв Ази, Гималайн нурууны ой тайгад тархмал амьтан. Хойд хєл нь урт, толгой жижиг,

295

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

соотон ихтэй. Гиргийн дээд соѐо 7см урт, эрђђнээс доош сордойн харагддаг. Бђдэг цайвар хђрэн бор зђстэй. 12-р сард ороо нийлэг болж хавар тєрдєг. Эр нь заар ялгаруулдаг. Хђдэрийн заар эмийн ховор тђђхий эд болдог. Хђдэр гол. Сэлэнгэ аймгийн нутаг дахь Бага Хэнтийн Хђдэртийн Хэц уулын ар хажуугаас эх авч Цєх голд цутгадаг. Урт нь 65км,ай савын талбай нь 2100км.кв. Ой мод ан гєрєєс ихтэй уулсын хооорондуур урсана. ёржилт хєрстэй єргєн хєндийгєєр урсана. Загастай. /О.С/ Хђдэр мєнх ХХК. Чингэлтэй мэйл:khudermunkh@mbox.mn

дђђрэг,

Утас:310617,

300191,

315159,

И-

Хђдэрийн сарьдаг. Сэлэнгэ аймгийн нутаг дахь Хэнтийн нурууны баруун хойд захад, Хатан Хђдэр голын эхэнд оршдог 1975м єндєр уул. Араас нь хэд хэдэн гол эх авч Хђдэрийн голд цутгадаг. Битђђ ой модтой, бор гєрєєс, буга, хандгай, гахай, чоно, хђдэр г.м ан амьтадтай. /О.С/ Хђйн гол. Тєв аймгийн нутаг дахь Хђй долоон худгийн булгаас эх авч Хараа голд цутгадаг. Урт нь 40км, ай савын талбай 2170км. Манжийн эрхшээлийн ђед Хђй долоон худагт даншиг наадам болдог байв. Их Хђрээ хэдэн удаа Хђйн хєндийд суурьшсан байсны дурсгалын хєшєєтэй. /О.С/ Хђйс нуурын рашаан булаг. Булган аймгийн Орхон сумын нутаг дахь унтарсан галт уул Баянзђрхийн євєрт оршдог. ёнэр, амт єнгєгђй тунгалаг, эрдэсжил багатай, хлорид гидрокарбонат натрит найрлагатай. Ходоод,гэдэс доторх, элэг цєс, арьс ђе мєчний євчинд сайн. /О.С/ Хђйс толгойн хєшєє. Булган аймгийн Могод сумын нутаг Хђйс толгойн том булшны дэргэдээс олдсон брахма бичлэгтэй хоѐр том гэрэлт хєшєє./О.С/ Хђйсийн говь. Говь-Алтай аймгийн Хєх морьт сум орох тэндээс буцах замдаа Монголын алдартай энэ говиор явна. Энэ говь нь Дєргєн нуур, Шаргын говь хоѐрын хооронд 150 орчим км урт, 50 орчим км єргєн уудам талбайг эзэлсэн говь, тэгш тал нутаг юм. Дундаж єндєр нь 1200-1300 м . Ховор ургамал амьтантай. /X.Л/ Хђйсийн найман нуур ДГ. Хангайн нурууны баруун урд хэсэгт ѓвєрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт орших энэхђђ нуур, тђђний орчмын 11500 га талбай бђхий газар нутгийг 1992 онд УБХ-ын 11 дђгээр тогтоолоор улсын тусгай хамгаалалтад авчээ. УИХ-ын 1995 оны 26 дугаар тогтоолоор дурсгалт газрын ангилалд хамруулжээ. Хангайн нурууны тєв хэсгийн євєрмєц тогтоцтой, байгалийн ђзэсгэлэнт нутаг. Геологийн болон ус судлалын ђнэт дурсгал, Ширээт, Халиут, Бугат, Хаяа, Хђйс, Онон, Дєрєє, Баян-Уул зэрэг хоорондоо газрын гђний судлаар холбогдсон цэнгэг уст нууруудыг Хђйсийн найман нуур гэж нэрлэдэг. /Х.А/ Хђйст нуур. ѓвєрхангай аймгийн Уянга сумын нутгийн Найман нуурын нэг. 0.8км.кв талбайтай, 1.1км урт, 0.8км єргєн, эргийн шугам 3.2км, гђн нь 2.5м. Дундаа жижиг аралтай. ёзэсгэлэнт хотгорт оршино. /О.С/ Хђйтний голын бичээс. Дархан хотын Шарын голын нутаг Хђйтний голын хаданд байдаг Монгол, дєрвєлжин бичгийн бичээс. /О.С/ Хђйтний эх ХХК. Дархан–Уул Дархан сум 11-р баг 11-44, Утас:99830350, 35584, И-мэйл:Khuntulztour@hotmail.com Хђйтэн гол. Хэнтий аймгийн Баян-Адарга сумын нутгаас эх авч Шуусын голд цутгадаг. Урт нь 15км. Энд Чингис хаан хамгийн хђндээр шархадсан, Зургаадайг Зэв гэж нэрлэн нєхєрлєсєн нутаг. /О.С/ Хђйтэн нуруу. Хєвсгєл аймгийн Цагаан-ёђр сумын тєвєс зђђђн хойш 40км зайд Уйлган голын эхэнд уртрагийн дагуу 20км урт ђргэлжилсэн 1500м дундаж єндєртэй бэсрэг уул. Ан элбэг. /О.С/ Хђйтэн Хэрэмт Дорнод аймгийн Чойбалсан сумын нутаг дахь Хєх нуур, Хар нуурын хооронд Чингисийн далан дагуу зђђн хойноос баруун урагш чиглэн 40-єєд км сунасан тал. ѓндєр нь 700м. Нђђдлийн шувууд олноор ирдэг. Зээрийн нђђдэл бас ирнэ. /О.С/ Хђлээлтийн хуудас. ѓмнє нь єєр хђмђђсийн хийсэн захиалгыг брониосоо чєлєєлєгдєх тохиолдолд зочид буудал эсвэл тээврийн хэрэгсэл, байрны бронийн єєрийн захиалгыг баталгаажуулахаар хђлээж байгаа хђмђђсийн жагсаалт. /Д.Г/

296

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Хђлээн авагч тал. Тухайн улсад ирсэн жуулчдыг тэдний тђр байрлах газарт нь хђлээн авч байгаа байгууллага эсвэл хувиараа ажил эрхлэгч бєгєєд ингэхдээ жуулчинтай ба ђйлчилгээг ђзђђлж буй илгээгч тал ба байгууллага хооронд байгуулсан гэрээний ђндсэн дээр ђйл ажиллагаа явуулдаг. /Д.Г/ Хђн чулуу. 1-3м орчим єндєр чулуугаар хийсэн хђний дђрстэй чулуун хєшєє. ѓмнєд Монгол, Сибирь, Дундад Азид эртний Монголчууд, Хар тэнгисийн орчимд скифђђд,поховууд босгож ђлдээжээ. /О.С/ Хђнгийн нуруу. Сэлэнгэ аймгийн Тђшиг сумын нутаг Бђтээлийн нурууны зђђн талд оршдог. ѓндєр нь 1446м, урт нь 60 км Хуш, шинэс, нарс, хус зонхилсон, холимог ойтой. Буга, бор гєрєєс, гахай, чоно гэх мэт ан амьтадтай. /О.С/ Хђннђ улс. Анх манай эриний ємнєх VI зууны ђед баруун Чжоу улсын тђђхэн тэмдэглэлд Ди нэрээр Хђннђгийн нэгэн аймгийг анх нэрлэн бичсэн байдаг. Хђннђ нар нь Ди, Ху зэрэг 24 аймгаас бђрдэж байсан. МЭѓ IY–ны сђђл ђеэр дээрх овог аймгууд нэгдэж аймгийн холбоодыг ђђсгэжээ. ёђнийг ђндэслэгч нь Ди аймгийн толгойлогч Тђмэн юм. Эдгээр аймгууд нь МЭѓ III зууны эхэн ђеэр Алтайн нуруунаас Хангайн нурууны хооронд тєвлєрч улмаар Хђннђ улсыг байгуулсан байна. Хђннђг МЭѓ 209 оноос эхлэн Хђннђ гђрэн хэмээн нэрлэх болсон ба энэ нь хамарсан нутаг дэвсгэр харъяалалд нь багтсан ђндэстэн угсаатных нь тоон ђзђђлэлттэй холбоотой юм. Тђмэн Шаньюйн дараа хаан суусан тђђний хђђ Модун шаньюйн ђед Хђннђ гђрэн хђчирхэгжин мандсан юм. Тэрбээр газар нутгаа тєв, єрнєд, дорнод гэж гурав хуваасан ба 10,100, 1000 ,тђмт гэсэн цэрэг, засаг захиргааны хувиарыг гаргасан байна. Хђннђчђђд нь хєрш зэргэлдээ аймаг улсуудыг цэрэглэн эзэлж газар нутгаа тэлэн єргєжђђлэх бодлогыг баримталж байсан ба, гадаад улс орнуудтай найрамдалт харилцаа тогтоон, худалдаа арилжаа хийж байжээ. Хђннђ гђрэн ид хђчирхэгжиж байхдаа Хянганы нуруунаас Байгаль нуур, Ил тарвагтайгаас Солонгосын хойг хђртэл єргєн уудам нутгийг хамран суурьшиж байжээ. Хђннђ гђрэн нь дотоодын зєрчил тэмцэлдээнээс шалтгаалан МЭ 48 онд ємнєд, умард гэж хоѐр хуваагдаж Хуханье –ээр толгойлуулсан ємнєд Хђннђчђђд Хятадын Хан улсад дагаар орж Чжичжи – гээр толгойлуулсан умард Хђннђчђђд тусгаар байдлаа хадгалан ђлдсэн байна. Умард Хђннђчђђдийн зарим хэсэг нь єрнє тийш нђђж баруун Европид Аттиллагаар удирдуулсан нэгдмэл улсыг байгуулсан тђђхтэй. Уугуул нутагтаа ђлдсэн Хђннђ нар нь МЭ 93 он гэхэд Сяньбичуудад эзлэгдсэн байна. /X.Л/ Хђннђ ХХК. БЗД 4-р хороо Тусгаар тогтнолын єргєн чєлєє. 457826, 457855, 99268994, Ikh_zasag@mongol.net Хђнт Ухаагийн хђн чулуу. Сђхбаатар аймгийн Наран сумын Хђнт Ухаад буй XIII-XIV зууны Монголчуудын бђтээсэн дурсгал. 2 хђн чулуу Хђнийг зєвхєн гутал ємсгєж, нђцгэнээр сандалд суулгаж дђрсэлсэнээр онцлог. /О.С/ Хђнђй. Архангай аймгийн Батцэнгэл, Ихтамир сумын зааг дахь Тэмээн чулуут, Байшинт уулын араас эх авч Хануй голд цутгадаг гол. Урт нь 120км оргил. Ай савын талбай 3100 орчим км.кв. Загастай. /О.С/ Хђнђй голын булш. Архангай аймгийн Хайрхан сумын нутаг, Хђнђй голын сав бол Мод, Наймаа толгой зэрэг газарт байдаг Хђннђгийн язгууртан жирийн иргэдийн булш. Модны зарим язгууртны булш асар том дєрвєлжин чулуун далантай, зђђн талдаа ђђдэвчтэй байдаг. МонголФранцын эртний судлаачид малталт хийж, сонирхолтой олдвор олныг илрђђлж байна. Зарим булш 20-иод м гђнд байдаг. /О.С/ Хђнхийн хаг. Увс аймгийн Завхан, Ховд аймгийн Дєргєн сумын заагт 1080м єндєрт оршдог эрдэст нуур. 0.4км.кв талбайтай, 1.0км урт, 0.9км єргєн, эргийн шугам 2.6км. Нђђдлийн шувууд олонтой. /О.С/ Хђрдсэгийн дурсгал Увс аймгийн Зђђнхангай сумын Хђрдсэгт буй Тђрэгийн ђеийн 2 хђн чулуу, 10 гаруй чулуун дугуй булш,зэл чулуу. /О.С/ Хђрлийн Цагаан нуур. Сђхбаатар аймгийн Асгат сумын нутаг дахь хђрмэн асгын 1233м єндєрт оршдог. 1.3км.кв талбайтай, 1.7км урт, 1.3км єргєн, эргийн шугам 4.7км. Усны шувууд олонтой. /О.С/

297

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Хђрхийн хад. Дундговь аймгийн тєв Мандалговь хотоос зђђн урагш 12км зайд оршдог уул. Байгалийн євєрмєц тогтоцтой, боржинтой, чулуутай энэ ууланд Ёрвон зэрэг нємєр бууц хороо олон, цэнгэг тунгалаг устай хэд хэдэн булаг шанд бий. /О.С/ Хђрхрээ жуулчны бааз /Хђрхрээ тур ХХК/. СБД Залуучуудын Холбооны байр, 388 тоот. Байршил: БЗД Богд хаан уулын Зђђн богины аманд 12 км-н зайд. 318432, факс: 318432, contagt@khurkhreetour.com, гэр:20, ор:60 Хђрхрээ нуур. Хэнтий аймгийн Дадал сумын нутгаар урсдаг. Балжийн голын ард 1020м єндєрт оршдог. Цэнгэг.1.6км.кв талбайтай, 1.9км урт, 1.5км єргєн, эргийн шугам 4.4км. Усны шувууд олонтой. Чингис хааны тђђхтэй холбогдох нутаг. /О.С/ Хђрэл зэвсэг. МЭѓ II мянган жилийн тэртээгээс зэсийг цагаан тугалга, хар тугалгатай хольж хайлуулан хђрлийг гаргаж ђйлдвэрлэлд нэвтрђђлсэнээр хђрэл зэвсгийн ђе эхэлсэн. Хђрэл зэвсэгт шилжсэн ђе нь эдийн соѐлд гарсан хувьсгал байгаад зогсоогђй аж ахуй нийгмийн харилцаанд ч ђндсэн єєрчлєлтийг гаргасан. Хђрэл нь 700 – 900 хэмд хайлдаг. Хђрэл авдаг уурхай, хђрэл хайлуулдаг байсан зуух, хђрэл эдлэл цутгадаг хэв зэрэг нь Монголоос нилээд тоотойгоор олддог. Хђрэл зэвсгийн ђед холбогдох архелогийн нэг томоохон дурсгал бол дєрвєлжин булш, буган хєшєє, тђђвэр эдлэл, хадны зурагнууд болно. Одоогоор 700 орчим буган хєшєєг илрђђлсэнээс хамгийн их буюу 550 орчим нь Монгол нутгаас олджээ. Буган хєшєє нь 1 – 4 м єндєр, 20 – 50 см зузаан, 30 – 80 см єргєн хэмжээтэй бђтээгдсэн байдаг ба хєшєєнєє чинжаал хутга, билђђ, нум хоромсого, бамбай зэрэг зэр зэвсгийг дђрсэлсэнээс гадна олон тєрлийн хээ хуараар чимэглэсэн байдаг. Уг хєшєєний гарал ђђслийн асуудал одоо хђртэл нэг мєр шийдэгдээгђй бєгєєд хђрэл зэвсгийн дунд ђед Монгол нутагт ђђсэн бђрэлдсэн гэж ђзэж болно. Одоогоор нийт 500 орчим дєрвєлжин булш илэрђђлсэн. /X.Л/ Хђрэл тогоот дахь од зђйн шинжих оргил. Улаанбаатар хотоос зђђн урагш 20км, Богд уулын зђђн хэсэгт оршдог Хђрэл Тогоот хэмээх газар 1961 онд байгуулагдсан, ШУА-ийн харъяа. Оройн холч дуран, пассаж дуран, толин дуран, титэм бигђђр, гэрлийн нар бигђђр алсыг хэмжих лазерын тєхєєрємж зэрэг дуран багтжээ. ѓргєргийн станц цаг хугацааны алба. ДХД ажиллах станц, нарны станц байнга ажилладаг. Дэлхийн эргэлдэх хєдєлгєєн сансрын геодези, геофизик, нарны физик, одот орчлонгийн тогтоц судлах зорилготой. Даланзадгад хотод ДХД ажиглах салбар станцтай. /О.С/ Хђрэлдэй. Ховд аймгийн Мєнххайрхан сумын нутагт оршдог 3097м єндєр. Янгир, ирвэс, цасны ятуу бий. /О.С/ Хђрэм. Увс аймгийн Наранбулаг сумын нутагт оршдог 2600м єндєр нуруу. Хээрийн ургамалтай. /О.С/ Хђрэмт. Ховд аймгийн Чандмань сумын нутагт оршдог Зэрэг сумын заагт байдаг 3000м єндєр нуруу. ёнэг, чоно, тарвага, туулай г.м амьтад говь хээрийн євслєг ургамалтай. /О.С/ Хђрэмтийн халуун рашаан. Архангай аймгийн Тарагт сумын тєвєєс урагш 5км замд оршдог. Хђхэрлэг хђхэр амттай. 4050с халуун. Мэдрэл, ђе мєч, бєєр, умайн гэх мэт євчинд сайн. Амралтын газартай, байгалийн халуун усыг ашигласан хђлэмжтэй байв. /О.С/ Хђрэн асга. Баян-ѓлгий аймгийн Толбо сумын нутагт оршдог. 3001м єндєр уул. Аргаль, янгир, ирвэстэй. /О.С/ Хђрэн асгат. Ховд аймгийн Дуут сумын нутагт оршдог. 3368м єндєр уул. Аргаль, янгир, ирвэс, цасны ятуутай. Хђрэн баавгай. Махчины багийн, Баавгай багийн нэг тєрєл. Хойд хэсэгт сэрђђн бђсийн ойн хђчирхэг араатан. Бие нь 2м урт, 1м єндєр жин 80-600 кг татдаг. Ам том хамар нђцгэн, жижиг гурвалжин чихтэй, хђзђђ охор, бие бђдђђн, мєр тєвгєр, таван хуруутай, хђчирхэг хустай, 6-7 сард хээл авч 1-2 бамбарууш гаргадаг. Евроази, Хойд Америкийн их хєвч газраар оршдог. Монголын хойд хэсэгт хэсгийн ой хєвчид бий. Ховордсон. Зарим оронд /Улаан ном/ д бичигдсэн. /О.С/ Хђрээн дов. Тєв аймгийн Мєнгєн морьт сумын Баруун Байдлагт байдаг Хђннђгийн ђеийн шавар ваар шатаадаг зуух.. /О.С/

298

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Хђрэн морьтын дурсгал. Хђрэл зэвсгийн ђеийн дурсгалууд Увс аймгийн Зђђн хараа сумын Хђрэн морьтод буй 10-аад дєрвєлжин булш Хоѐр чулуун хєшєє бий. ./О.С/ Хђрэн товон. Говь-Алтай аймгийн нутагт оршдог Аж Богдын нурууны ноѐн оргил ѓндєр нь 3802м. Аргаль, янгир, хар тарвагатай. /О.С/ Хђрэн уул. Ховд аймгийн Алтай сумын нутагт Говийн их дархан газрын ―Б‖ хэсэгт оршино.

1698м єндєр говийн євслєг, бутлаг ургамалтай. Аргаль, янгир, хар сђђлт гэх мэт амьтадтай. /О.С/ Хђрэн хана нуруу. ѓмнєговь аймгийн Гурван тэс, Ноѐн сумын нутагт баруунаас зђђн тийш 60км сунаж тогтсон нуруу. 2397 м єндєр, хадан цохио, хавцал, эгц хана олонтой.Аргаль, янгир, ирвэстэй. Хђрэн Ханан гэж бас нэрлэдэг. /О.С/ Хђрэн хєндий. Завхан аймгийн Тэлмэн, Булнай сумдын нутагт Идэрийн гол дагуу 20 гаруй км ђргэлжилдэг. Тарваганы нягтаршилаар улсад дээгђђрт ордог. /О.С/ Хђрэн хєндий. Завхан аймгийн Яруу, Алдархаан сумдын заагт Завхан голын хойд заагт байдаг.

20-25 км урт, цєлєрхєг хээрийн ургамалтай.Тоодог, тогоруу элбэг. /О.С/ Хђрээ Марал. Баянхонгор аймгийн Хђрээ марал сумын тєвєєс зђђн хойш 10км зайд оршдог 2941м єндєр уул. Аргаль, янгир, ирвэстэй. /О.С/ Хђрээ нђђдэл хєтєлбєр. Нийслэлийн ЗДТГ, Соѐлын газар, Чингис хаан дээд сургуулиас хамтарч, 1999-2004 онд нийслэл 1639 оноос хойш 30 шахам удаа нђђдэллэж байхдаа, олон цєєн жилээр суурьшиж байсан газрууд, одоогийн аль аймаг суманд байгааг тодруулах судалгааг явуулжээ. Судалгаанд Чингис хаан дээд сургуулиас дэд захирал, профессор О.Сђхбаатар, хєтєлбєрийн эрдэм шинжилгээний удирдагч шинжлэх ухааны доктор, нэрт тђђхч О.Пђрэв, Газарчин дээд сургуулиас шинжлэх ухааны доктор, ардын багш Ш.Шагдар, ёндэсний тђђхийн тєв музейн захирал, агсан доктор С.Идшинноров, мєн нэрт тђђхч С.Ичинноров нар оролцов. Судалгааны ђр дђнд нийслэл тђђхэн ђеђђдэд урт богино хугацаагаар суурьшиж байсан газруудыг олж тогтоосон тєдийгђй, нийслэлийн анхны шав тавигдсан ѓвєрхангай аймгийн Бђрд сумын Их Монгол уулын бэл дэх Ширээт Цагаан нуурт 1999 онд дурсгалын хєшєє цогцолбор босгов. Дараах жилђђдэд нийслэл тодорхой хугацаагаар суурьшиж байсан Архангай аймгийн ѓгийнуур сумын Улаан худаг, Тєвшрђђлэх сумын Эрдэнэтолгой, Сэлэнгэ аймгийн Баруунбђрэн сумын Ээвийн гол /Амарбаясгалант/, Сант сумын Орхон-Ээвийн бэлчир /сумын тєв/, Хушаат сумын Усан сээр, Ерєє сумын Дааган дэл, Тєв аймгийн Баян сумын ѓгєємєрийн хєндий, Батсђмбэр сумын Хунцалын Нарсан даваа, Бургалтай, Хђйн нуур, Сєгнєгєр, ёдлэг, Жаргалант сумын Жаргалант, Угтаал-Жаргалантын бэлчир, Эрдэнэ сумын Туул, Тэрэлжийн бэлчир /Бурхант толгой/ зэрэг газарт 15 гэрэлт, бичээст хєшєє босгов. Энэ нь Монголын ба нийслэлийн тђђхийг баримтжуулах, аялал жуулчлал хєгжђђлэх, орон нутаг судлалд томоохон тђлхэц болсон, танин мэдэхђй, эрдэм шинжилгээ, урлалын чухал ач холбогдолтой хєтєлбєр болсон юм. Хєтєлбєрийн ђр дђнг ―Нийслэлийн єв соѐл‖ номонд /ерєнхий редактор доктор Ж.Саруулбуян/ нэгтгэн оруулжээ. Хєтєлбєрийг зохион байгуулах, хэрэгжђђлэх ажлыг нийслэлийн ЗДТГ-ы орлогч Ц.Болдсайхан, Соѐлын дарга байсан Д.Нямсамбуу, Ц.Энхбат, мэргэжилтэн С.Жиймээхђђ, Д.Энхчимэг нар чадамгай зохион байгуулсан юм. /О.С/ Хђрээ ухаа бол Дэлђђн болдог мєн /Хђрээ ухаа МНТ-59, 97, 211/. МНТ-нд ―Тэнд Есђхэй баатар, Татаарын Тэмђжин ёгэ, Хори Буха тэргђђтэн татаар /иргэдийг/ дагуулж ирэх ђед жирэмсэн байсан ѓђлэн ђжин, Ононы Дэлђђн болдог /гэдэг газар/ бђхий ѐухам /!О.С/ тэнд Чингис хааныг тєрђђлжээ. Чингис тєрєхдєє баруун гартаа шагайн чинээ нєж атган тєржээ. Татааарын Тэмђжин ёгэг авч ирэхэд тєрєв хэмээн Тэмђжин нэр єгсєн‖ /учир/ тийм гэжээ. Мєн 97 дахь зђйлд Жарчиудай євгєн ―Ононы Дэлђђн болдогт бђхийд Тэмђжинийг тєрєхєд булган хєнжил єгч билээ би. . .‖ гэж бичжээ. Бас Чингис хаан /МНТ-211/ ‖. . .Ононы Дэлђђн болдогт намайг тєрєхєд‖ гэж хэлсэн байдаг. Энэ бђгд нь Чингис хааны тєрсєн Ононы Дэлђђн болдог гэдэг газар Онон мєрний эрэгт байсныг нотолдог. Гэтэл заримууд Чингис хааны тєрсєн Ононы Дэлђђн болдог толгойг Онон мєрнєєс 20 гаруй км хол Балж голын ємнєд эрэгт шахаж орших нэгэн мєргєцєгийг мєн гэж нотлохыг хичээдэг. Тэд Балжийн Яргайт хэмээх, нэлээд сђђлд Жанцанхорол гэж нэрлэгдэж байсан мєргєцєг толгойг Чингис хааны тєрсєн Ононы Дэлђђн болдог мєн гэж хєшєє ч босгожээ. Дадалын Дэлђђн болдог нь Ононоос 20 гаруй км хол, олон цэрэг, агт бђхий хђрээ зуны улиралд байхад тохиромжгђй газар тул Есђхэй баатар тулаанаас

299

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

эргэж ирээд тэнд зусланд буусан гэхэд эргэлзээтэй юм. Гэхдээ Гурван нуурт байгуулсан хєшєє бол Суут Богд Чингис хаандаа зориулж Монголын тєр засгаас хамгийн анх байгуулсан хєшєє тул онцгой хђндэтгэлтэй хандах ѐстой. Харин Хђрээ ухаа /Хэнтий аймгийн Биндэр сум/ бол цэрэг агт цугларсан их хђрээний зусланд нэн тохиромжтой бєгєєд эртнээс єнєєг хђртэл Хурхын хєндий /ялангуяа адаг/ нь малчдын зуслангийн гол газар байсан билээ. Одоо зарим хђмђђс Ламын ухаа гэж нэрлэж байгаа боловч XVIII зуун болтол энэ ухааг Дэлђђн ухаа, Хђрээ ухаа гэдэг байсан бєгєєд энэ нь Ламын хђрээ байгуулагдахаас ємнє дундад зуунд буюу XIX зууны дунд ђеийг хђртэл хэрэглэгдэж байсан нэр болно. Дэлђђн гэдэг нь энэ ухаа болдогийн хэлбэр, Хђрээ гэдэг нь хийд хђрээ хийд биш, нђђдэл нутагшилтын хђрээ гэсэн утгатай байжээ. Эртний Монголын хђрээ гэдэг нэр томъѐог хожим шарын шашнид авч хэрэглсэн билээ. Монголын язгууртны буух /ялангуяа хђрээлэн бууж зусах/ газрын дэг зуршлыг баримтлахад хамгийн тохиромжтой, эр дэнж байх, харууцтай, мэдээч алхинч мэдээ хђргэх, дохиолох, агт унааг сойх, уяа тааруулах, агт малыг ялаа шумуулаас хамгаалах утаа тавихад тал бђр тийш жигд тархах, эгзэгтэй ђед хђрээг хамгаалах бу хурдан нђђхэд тохиромжтой байх, хђрээний айлууд болон мал агтны ус, бэлчээрийг хангах, тђлшээр тасалдахгђй байлгах, ган гачаалд бага авагддаг байх, агт хђлгийг уяж уралдуулах нєхцєл хангагдсан байх, хђн амын нутагшилтын тєв байрлалд байх зэрэг шаардлагыг харьцагуй жигд хангасан нутаг бол энэ бђс нутагт Хђрээ ухаа юм. Ононы эхэнд Хђрээ ухаагаас єєр Дэлђђ хэлбэртэй, Ононы эрэгт 5км-ээс ойр орших, болдог хэмээх хэлбэрт хамрагдах толгой байхгђй юм. Судалгаанд харгалзан ђзђђштэй аман домгуудыг ч мартаж болохгђй. Жишээ нь: Ламын хийдийг эртний их тђђхт газар байгулсан гэх буюу эзэн Чингисийн тєрсєн газарт олон лам цуглуулсан гэдгээр шалтаглан Ламын хийдэд суухаас Бэрээвэн хийдийн толгой лам нар татгалзаж байсан, зарим тайж нар Богд Чингисийн тєрсєн газар цугларсан шалдан лам нарт єргєх єгєх, мєргєл хийхээс татгалзаж байсан гэх домгууд байдаг. Нэрт эрдэмтэн, их сэтгэгч Ц.Дамдинсђрэн гуайн орчуулгад МНТ-ны 97 дахь зђйлд буй Жарчудай євгєний хэлсэн ђгийг орчуулахдаа: ―Тэргђђн Ононы Дэлђђн болдог‖ гэж зориуд тодруулсан байна. Ц.Дамдинсђрэн гуай онцгой содон сэтгэдэг. МНТ-г хєрвђђлєхдээ олон орчуулгуудыг бђгдийг нягтлан уншиж судалж харьцуулсан. ѓєрєє 1940-єєд онд Хэнтий аймгаар хэд хэдэн удаа судалгаа явуулсан тул Тэргђђн Ононы гэдэг ђгийг зориуд оруулсан байна. Ц.Дамдинсђрэн гуайг амьд сэрђђнд нь Тэргђђн Ононы гэсэн учрыг сайтар лавлаж чадсан бол сонирхолтой баримт дурьдах байсан болов уу. Онон Хурхын бэлчир хђртэл Ононы хэсгийг Ононы эхэн бие, эндээс доош Онон Балжийн бэлчир хђртэлх хэсгийг дунд бие, тэндээс доошхи урсгалыг Ононы адаг /доод/ бие гэдэг тул Тэргђђн Онон, Ононы эх гэдэг ойлголтод Хђрээ ухаа байгаа нутаг хамаарч байгаа юм. Хђрээ ухаа бол Тэмђжиний тєрсєн Ононы Дэлђђн болдог гэсэн санаа 1976 оны ђед Дадал сумынханд сонсогдож байв. Бид 1989 онд ―МНТ-ны газар усны нэр‖ газрын эвхмэл зурагтаа Хђрээ ухааг Дэлђђн болдог гэж тэмдэглэсэн билээ. Хђрээ ухаа бол Дэлђђ болдог мєн гэж анх хэвлэлээр саналаа дэвшђђлж, тђђнээс хойш лавшруулан судалж байгаа МУИС-ийн багш Ц.Бадамдашийн судалгааны дђгнэлттэй санал нэг байна. Цаашид Дэлђђн болдог, Хђрээ ухааг Тэмђжиний тєрсєн Ононы Дэлђђ болдог мєн гэдгийг нийтээр баримтлан хэвшђђлэх нь зєв зђйтэй шийдэл болох юм. /О.С/ Хђрээн булан. Сђхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан сумын баруун хойд хэсэгт байдаг хааш хаашаа 20-25км. Цєлєрхєг хээрийн ургамал, цагаан зээр чонотой. /О.С/ Хђрээлэн байгаа орчныг хамгаалах. Хђрээлэн байгаа орчин гэдэг нь хђний яг тэр байгаа орчныг гэж ойлгож болно. Тэгвэл тэр жуулчин єєрийн тухайн байгаа орчныг хамгаалах ђйл ажиллагаа болно. /Х.А/ Хђђхдийн аялал жуулчлал. Багшийн удирдлаганд сургуулийн насны /7-оос 17 нас хђртэл/ бђлэг хђђхдийн хийх зохион байгуулалттай аялал.Гадаад хэл сурах зорилготой боловсролын аялал жуулчлал, эрђђл мэндийн аялал жуулчлал, орон нутайг судлах тойрон – аялал, зэрэг спортын г.м. аяллыг зохион байгуулдаг.Хђђхдийн аялал жуулчлалын тєрєлжсєн аялал жуулчлалын пђђсђђд байдаг. /Х.А/ Хђђхдийн овооны зураг. Хєвсгєл аймгийн Цэцэрлэг сумын Тэсийн голын урд хєндийд буй Хђрэл зэвсгийн ђеийн дурсгал, хаданд янгир, буга, цаа буга, тамганууд сийлжээ. /О.С/ Хђђшийн хђрэн уул. Баянхонгор аймгийн Баянговь сумын нутагт Жинстийн нурууны зђђн хэсэгт оршдог 2306м єндєр уул. Аргаль, янгир, ирвэстэй. /О.С/

300

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Хэвтээ ламын аараг. ѓмнєговь аймгийн Гурвантэс сумын нутагт улсын хил орчимд оршдог 1108м єндєр бартаа ихтэй толгод. Олон гуу жалгаар хэрчигдсэн цєлєрхєг байдалтай. Аргаль, янгир, ирвэстэй. /О.С/ Хэвтээгийн довын буган хєшєє. Архангай аймгийн Цэцэрлэг хотын зђђн урд Тамирын голын хойд эрэгт Хэвтээгийн довд байдаг хђрэл ба тємєр зэвсгийн тђрђђ ђеийн дурсгал. /О.С/ Хэгсђђ. Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын нутагт Тђнхэлийн хєх, Харгантын нурууны хооронд Итэмийн голын хойд талд оршдог 1718 м єндєр уул. Орой нь нђцгэн, ар, євєр, хажуудаа ойтой. Бор гєрєєс, ђнэг, чоно гэх мэт ан амьтадтай, жимс самар элбэгтэй. /О.С/ Хэдэн нуур. Ховд аймгийн Дєргєн сумын нутгаар урсдаг Чоно харайх голын хєндийд 1131 м єндєрт оршдог бђлэг нуурын нэг 0.4км кв талбайтай, 1.0км урт, эргийн шугам 0.5км эргийн шугам 2.4км. Усны шувууд их цугладаг./О.С/ Хэлмэрч ХХК. ХУД 3-р хороо Чингисийн єргєн чєлєє, Утас:343535, 99190084, Факс: 343535, И-мэйл:tsog@mbox.mn Хэлтэс гол. Хєвсгєл аймгийн Цагаан нуур сумын нутаг дахь Зђђн соѐны салбар уулсаас эх авч Тэнгис голд цутгадаг. Урт нь 30км. Ой мод, ан гєрєєс, самар жимс, ангийн шувуугаар баялаг ђзэсгэлэнт голын хєндийгєєр урсана, загас ихтэй. /О.С/ Хэнтийн нуруу. Хангайн уулсын системтэй нилээд тєстэй. Хангай нэг гол нуруутай цул байхад Хэнтийн уулсад нэгдмэл нуруу байхгђй задарсан шинжтэй. Хамгийн том нь Бага Хэнтийн Асралт хайрхан 2800м. Уг нуруунд тєрийн тахилгат овоо болох Бурхан халдун уул байх бєгєєд Монголчууд єв уламжлан шђтсээр ирсэн билээ. Хэнтийн нурууны голлох онцлог нь хєндий болон салбар уулсаараа 13-р зууны тэр дундаа Чингисийн ђеийн дурсгалуудаар арвин их ба зарим газартаа олон тооны булш болон хадны сђг зураг, хєшєє дурсгалуудтай. Энэ нуруунаас тал тал тийш салсан салбар улс нь хєндий дагасан салбар уулс байдаг. Ихэвчлэн зђђн хойш чиглэсэн. Уулсын ян сарьдагууд нь уулынхаа зангилаанд чулуун нурангаар хучигдсан байна. Харин ян сарьдагуудын тулгуур нурууд нь мєлгєржсєн хэлбэржсэн ижил буруу эрс хажуунуудтай байдаг. Уулсууд нь зах хаяа хэсэг руугаа намассаар 1500м-ээс доош болдог. Цав толгодлогын гадаргатай болдог байна. /Х.А/ Хэнтий хан. Тєв аймгийн заагт оршдог, Онон, Хэрлэн голын усны хагалбар, 2362м єндєр уул. Бурхан халдун гэнэ. Таван жил тутамд тєрийн тахилга болдог. ѓвєрмєц байгальтай ихэмсэг оршихуйн бэлэгдэл уул. Баруун урд євєрт нь ђзэсгэлэнт Хэнтий нуур байна. /О.С/ Хэргэцийн даваа. Баянхонгор, Архангай, Завхан аймгийн нутгийн Хар ус, Тэрхийн голын усан хагалбараар Хангайн гол нурууг давдаг 2949м єндєр даваа. Бэрхшээлтэй ђзэсгэлэнтэй давааны нэг. /О.С/ Хэрлэн барс хот. Хятаны ђеийн хот суурины томоохон дурсгалын нэг нь Дорнод аймгийн Цагаан овоо сумын нутаг Баруун Дєрєє нуурийн зђђн урд хэсэгт оршдог Хэрлэн барс хот юм.

1953 онд хийсэн эртний судлалын хайгуулаар уг хотын хуучин ђлдэгдэлтэй холбогдох хэрмийн ойролцоо нь илрђђлж олсон хэрмийг хооронд нь сольж самуурахгђйн тулд судлаачид тусгаалан дугаарлаж Барс хот-1 гэж дугаарлажээ. Барс-1-ийн хэрмийн хэмжээ нь хааш хаашаа 1600-1800м , зузаан нь 4м, єндєр нь 1.5-2м юм. Хэрмийн дотор болон зђђн талд 5.7 давхар 2-р суврагтай байжээ. 1953 – 1955 онд Х.Пэрлээ Барс- 1 хотын хэрмийн доторхи дєрвєн барилга бага хэрмийн орчин тойрны жижиг барилгын суурь, мєн шохой шатааж байсан зуухны ор зэргийг малтсан. Эндээс том бурхны сэнтий, дээврийн хєх тосгон ваар, том жижиг хэмжээний угалзтай, угалзгђй тоосго, шавар баримал, ур хийц сайтай бурхны ђлдэгдэл, бурхны баримал чимэглэлийн хэсэг, жамсагийн мал адгуусны дђрс, цац, сийлбэртэй мод, яс, тємєрлєг зђйл илрђђлэн олж уг барилга нь бурхан шђтээний газар байсан болохыг тогтоосон байна. Барс 1- ийн малтлагаар илэрсэн олдвороос ђзэхэд Хятан улсад буддын шашин их дэлгэрч, олон хђрээ хийд байгуулсан ба олон мянган лам нартай байсан гэж Хятаны тђђхийн сурвалж бичигт дурдсантай дђйцдэг. ђђнээс гадна Тогоонтємєр хааны 1370 оны ђед байгуулсан ―Хэрлэн Барс 2‖ хэмээх єєр нэг хот байдаг. /X.Л/

301

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Хэрлэнбаян Улаан уул. Хэнтий хан уулаас урагш салбарласан Хэрлэн голын зђђн гараар урагшаа ђргэлжилсэн том уул. Энэ уулын Хэрлэн рђђ хандсан баруун хажууд Монголын нууц товчоо-д Тэлэлт ам, Аргал хохь гэж гардаг газрууд байдаг. /X.Л/ Хэрлэн гол. Хэнтийн нуруунаас эх авч Тєв, Хэнтий, Дорнод аймгуудын нутгаар 1090км, БНХАУ-ын нутгаар 174км урсан Далай нуурт цутгадаг. Нийт урт нь1264 км, Монголын хамгын урт гол Ай савын талбай 116.4 мян км2 усны дундаж зарцуулалт 33м/куб, усны эрдэсжилт 145.9-19209м/л Тђђнд Тэнђђн, Зђђн, Дунд, Баруун Байдлаг, Цэнхэр, Мєрєн гэх мэт гол цутгадаг. Хэрлэн голын эрэгт ѓндєрхаан, Чойбалсан хот оршдог. Загастай, эхэндээ Хэнтийн нурууны ой мод, ан гєрєєс, агнуурын шувуу, эмийн ба балт ургамалаар баялаг, уулсын ђзэсгэлэнт хєндийгєєр урсана. Дунд ба адагтаа єргєн тал хээрийн дундуур урсана. Дєлгєєн Хэрлэн гэж алдаршжээ. Чингис хааны тђђхт газруудын нилээд олон нь Хэрлэнгийн сав хєндийд байдаг. /О.С/ Хэрлэн Тооно уул. Хэрлэн голын зђђн гарт Хэрлэн Баян улаан уулнаас урагш 1578 м єндєр хадан уул. Энэ ууланд Манжийн Энх-Амгалан хаан Галдан бошигттой байлдахаар явахдаа бичиж ђлдээсэн бичигт хад бий. Энэ ууланд хђн чулуу, булш, хиргисђђр олон бийг аймгийн хамгаалалтанд авчээ. /X.Л/ Хэрлэн Хонгор овоо. Дорноговь аймгийн Улаанбадрах, Хєвсгєл сумдын заагт, Хєвсгєл сумын тєвєєс зђђн урагш оршдог 1100м єндєр уул. Харууц ихтэй, Хулан, хар сђђлт зээртэй. /О.С/ Хэрлэн Цагаан талбай. Дорнод аймгийн Чойбалсан нутагт Цайдмын нуураас урагш Чойбалсан хотоос зђђн хойд зђгт Хэрлэн голын зђђн талыг дагаж сунаж тогтсон тэгш тал. Дундаж єндєр нь 1700м Хээрийн ба усны шувууд ихтэй, нђђдлийн зээр орж ирдэг. /О.С/ Хэрмийн цав. ѓмнєговь аймгийн Гурвантэс сумын тєвєєс баруун хойш 120км т орших палонтологийн олдворт газар. Дээд цэрдийн хурдаснаас теризизавр, завролоф, тарбозавр, эвэрт ђлэг гђрвэл-багацератопс, овираптор, хуягт ђлэг гђрвэлийн єндєг олдсон. Мєн хєхтєн, жижиг гђрвэл-адошизавр, трохидендройдес, платанус тєрлийн ургамал олддог. /О.С/ Хэрсэнгийн цагаан нуур. Баянхонгор аймгийн Баацагаан сумын нутагт Адгийн цагаан нуураас баруун хойш 1287м єндєрт оршдог. Шорвог, 1.2км2 талбайтай, 2.2км урт, 1.2км єргєн, эргийн шугам 6.2км усны шувууд цуглардаг. /О.С/ Хэрхлђђр гол. Тєв аймгийн нутаг дахь Хэнтийн гол нурууны Хэрхлђђр Сарьдагаас эх авч Туул голд цутгадаг. Урт нь 18км. Голын хєндийн ойд ан, жимс, самар ихтэй ђзэсгэлэнт уулсын дундуур урсана. Загас ихтэй. /О.С/ Хэрчингийн нуур. Дорноговь аймгийн Улаанбадрах сумын нутагт Загийн нуураас зђђн тийш 930м єндєрт оршдог. 0.7км2 талбайтай, 1.7км урт, эргийн шугам 3.38 км. Хур бороо, гђний усаар сэлбэгддэг, зарим ђед хатаж тойром болдог. Усны шувууд цугларна. Хулан, хар сђђлт зээр усанд ордог. /О.С/ Хэрэв майхангђй бол. Гарын доорх материалаар хялбархан хорогдох байр засаж бороо салхинаас єєрсдийгєє хамгаалж сурах хэрэгтэй.Ийм хорогдох байрыг том бђдђђн мод тђшђђлж, урц овоохой барих, хоѐр модны хооронд хэц татаж даавуу гялгар цаас тохож тогтоох эгц ханан хад буюу эргийн мод тђшђђлж, урц барих, гишђђ ба мєчрєєр саравч засах хэлбэрээр барьж болох юм. Харин урц овоохой саравч барихдаа ногоог мод мєчир гишђђ ашиглах дђрэмтэйг хатуу анхаарах ѐстой.Хучлага дэвсгэр байхгђй нєхцєлд мєр болон ташаанд тааруулж газрыг бага зэрэг хонхойлгож євс дэвсвэл биед эвтэйхэн байдаг. /X.Л/ Хэрэг гол. ѓвєр Байгалийн уулнаас эх авч Монгол улсын Дорнод аймгийн нутагт орж ирээд олон салаалж, 14 км урсан Онон голд цутгадаг. Нийт урт нь 130 км, загастай, усны шувууд ихтэй. /О.С/ Хэрэглээг хязгаарлах. Тухайн газар нутагт аялж буй гадаад, дотоодын жуулчны аливаа ђйл хєдлєлд хязгаарлалт хийх замаар жуулчдын зђгээс хђрээлэн буй орчинд нєлєєлєх сєрєг нєлєєллийг багасгах зорилготой ђйл ажиллагаа. /Х.А/

302

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Хэрэмт нуур. Дорнод аймгийн Халх гол сумын нутгаар урсдаг Азаргын голын савын 699м єндєрт оршдог. Шорвог, 0.6км2 талбайтай.1.4км урт, 0.8км єргєн, эргийн шугам 3.2км. Эртний туурь бий. Цагаан зээрийн нђђдлийн гол зам болдог. Усны шувууд ихтэй. /О.С/ Хэсэг байшин. Дорноговь аймгийн Их Хэт бђсийн чулууны євєрт байдаг чулуун хэрэмтэй, дотроо чулуун сђм, суварга бђхий дурсгал. XIII зууны ђед байгуулсан тухай гэрэлт хєшєєнд бичжээ. /О.С/ Хэсэгчилсэн оролцоотой ђйлчилгээ. ёйлчилгээг хурдан явуулах, ажиллах хђчийг хэмнэх ђђднээс зарим нэг ажил ђђргийг тухайлбал хоол аягалах, ундааны зђйл аягалахыг хэлнэ. 3 Хоолны цэсээр: нийтлэг хэрэглээний, Банкет – цай, Банкет – коктейль, Фуршет – буфет. Дайллагын ђйлчилгээ зохион байгуулахад банкетны менежерийн мэдэлд ђйлчилгээнд хэрэгцээтэй техник хэрэгсэл, ђзђђлэн материалтай байх хэргтэй . Тухайлбал: Янз бђрийн тђвшингийн, олон нэр тєрлийн хђйтэн зууш, салат, халуун хђйтэн, хђйтэн хоолны фото зураг, єнгєт слайд, Ширээ сандлын байрлал бђхий зураг, схем, компьютер, тайз, бђжгийн талбай, гэрэлтђђлэг, микрофон, хєгжмийн зэмсэг, тоноглол, урьд зохиогдож байсан арга хэмжээний тухай фото зураг, кино хальс гэх мэт. Захиалгыг ђйлчилгээ явуулхаас олон хоногийн ємнєм авна. /Т.Б/ Хэт. Хавирч гал ноцоох уламжлалт хэрэгсэл. Хэтийг гангаар шир, булигаар хэтэвчинд бэхэлж хийдэг. Хэтэвч нь уул цахиур хадгалах сав болдог. Монголчуудын ђндэсний уламжлалт эд агуурс, хэрэгслийн хамгийн эртний дурсгал боловч одоо ч єргєн хэрэглэгддэг. /О.С/ Хэт хутга. Монгол эрчђђд биедээ тогтмол авч явдаг нэгэн хэрэгсэл. Хэт, хутга, бэл, тэгээс бђрдэнэ. Гоѐлын, энгийн гэсэн хоѐр янзын хийцтэй. Хэт хутга нь бэл, оосроор холбогдон нэгэн цогцолбор эд болдог. Айлд орохдоо хэт хутгаа євєрмєцєєр унжуулж ордог тул болгоомжлох цочих явдал байхгђйг жуулчдад ойлгуулах шаардлагатай байдаг. /О.С/ Хэттэг. Хєвсгєл аймгийн Улаан-Уул сумын нутаг дахь Хєг, Жолго голын хооронд оршдог 3164м єндєр уул. Ам хавцалуудаас нь ширђђн урсгалт, тунгалаг голууд эх авдаг. Ойн хилээс дээш тагийн бђслђђрийн ургамал ургадаг. Хус, шинэсэн ойтой. Зэрлэг цаа буга, хандгай, буга, бор гєрєєс, шилђђс, буга, хђдэр, баавгай, гахай, чоно гэх мэт амьтантай. Самар жимс ихтэй. Онгон байгалийн сонгодог тєрхийг энд харж болно. /О.С/ Хэцийн уул. Дорноговь аймгийн Хатан булаг сумын нутгийн баруун урд захад оршдог. 1204м єндєр, харууц сайтай, бэлээр нь хулан, хар сђђлт, зээртэй. /О.С/ Хэцђђ хар. Ховд аймгийн Алтай, ёенч сумын заагт оршдог 1771м єндєр уул. ѓвєрмєц тогтоцтой урт нь 5км. Ирвэс, аргаль, янгир гэх мэт ан амьтадтай. Говийн тачир євслєг ургамалтай. /О.С/ Хээр ба цєлийн ургамалшилыг жуулчинд тайлбарлах нь. Монгол орны ємнєд талын бђх нутгийг хамардаг энэ цєлийн ургамал малын тэжээлийн гол нєєц болдог. Хээр цєлийн ургамалшлыг дотор нь: 1. Алаг євс нугалаг хээр- Уулын дээд хэсэгт тагын нугатай ойролцоо байрлалтай угалз хєх яргуй, цагаан яргуй, шар яргуй,єнчин цэрэв, мухар цагаан, улаан толгой, зєгдєр євс, бошилз зэрэг євс зонхилон ургадаг. Малын тэжээлд голлон хэрэглэдэг. 2.ёет ургамал:- алаг євс нугалаг хээр – Хэнтий хангайн, Хєвсгєлийн дундаж єндєртэй уулст єргєн тархсан ургамлын бђтээгдэхђђний хувьд хуурамч говилт, хотуул, туяхан, дааган сђђл, туужууны биелэг, саман ерхєг, бугын зогдор хиаг, соргђй согоовор, шивээт хялгана, далан товч, тагын гол гэсэр, агь хавтуул, хаталзгай, хялгасан дэвхрэгийн цагаан, буурал гантбадраа, хурган засаа, малгай шарилж, турчиновын яргуй, жинхэнэ єрмђђд,хоѐр ишт бэрш, арай чийглэг уулын ар хажуугаар сибирийн согоовор, улаан бутуул сибирийн ђрээн сђђл, хэвлэг гиш, чєдєр биш, бясаат улалж, хяогасан улалж, булцуут туйпланцар, хурган шарилж, тосон тєрм, бага хонхон цэцэг ижил хунчир, хєх яргуй, шар яргуй, тагын гол гэсэр, бугын зогдор зэрэг ургамал зонхилдог. 3. ёет ургамал алаг євст хээр- хээрийн бђсийн хойт хагаст уулын хажуу хєндий ѐроол цав толгод ухаа гђвээт талд тархан ургадаг. Хиаг, дааган сђђл, саман ерхєг, ширгэн улалж, агь биелэг євс, марал навчит, гичгэнэ, иимт гичгэнэ, навтуул туужууний биелэг євс, турчиновын яргуй, хурган шарилж, бєрєлгєнє, хонгор залаа, хэрээн хошуу, бууралдуу янгиц, сортой лууль бђхэл навчгђй багдай, маалинг, гэрийн хошоонгор, гэх мэт. 4. ёет ургамал: -алаг євст бутат хээр –энэ хэв шинжид хээрийн бђсэд хамрах бєгєєд чулуулаг буюу элсэрхэг хєрстэй уулын энгэр хатуу цав толгод ухаа гђвээт тал орно. Энд бутнаас харгана тђђнтэй хамт шивээт хялгана, хазаар євс, дэрс, ширээ угалж, хиаг зангуу, царван ишт гичгэнэ, ємхий шарилж,

303

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

намгийн шарилж гагадай, алт, толгодын бударгана ургадаг. 5. Монгол євст цєлєрхєг газарЭнэ хэв шинжид цєлєрхєг хээр буюу говийн бђс зонхилох суурийг эзэлдэг бєгєєд хєрсний байдлаас нилээд шалтгаалж хэд хэдэн хэв шинжид хуваан ђзэх тохиолдол байдаг юм. Бага буюу дунд зэрэг шавранцар хєрсєнд монгол євс сайрны хялгана,дорнодын хялгана, хазаар євс, бага хургалж, ширэг улалж, таана, агь, бор, шорго, цагаан шорго, монгол євс, цєлєрхєг хээрийн хэв шинжид ерєнхийдєє сийрэг боловч тэжээлийн сайн чанартай ургамал ургадаг.ёђнд монгол євс таана орно. 6. Бутат цєлєрхєг хээр – голлох нь бут, улаан харгана, бор харгана,монгол євс, элсэн хургамтгай, єргєст хамхаг, хором хамхаг, орог дэсэг, нохой шээрэн, хулан хойрог, говийн тост зэрэг ургадаг. 7. Бударгант цєл-Энэ хэв шинж цєлийн бђсийн зђђн хагаст сайр чулуутай хужир, марзлаг хєрсєн дээр бор бударгана, мєн монгол євс, улаан бударгана,усан хармаг, нохой бєєдий, улаан уртууз, горчаковын сэдэргэнэ зэрэг ургамал, Алтайн ємнєх говьд их нууруудын хотгор зэрэг газруудаар ургадаг. 8. Бутан цєл-Говь цєлийн талархаг газруудад нохой шээрэн, модлог бударгана, боролзой, орог дэсэг, бор лавай, алтан харгана, хонин зээргэнэ, тђжгэр баглуур, шар мод, усан довцог,зэрэг ургамал ургана. 9. Загт цєл- Алтайн ємнєх говь тал хєндий ялангуяа ємнє зђгийн нутгуудаар тђгээмэл тархалттай заг модтой хамт шар шаваг, хонин зээргэнэ, монгол азар, нохой шээрэн, боролзой улаан будргана, шар бэрээмэг, багдай цагаан, заан таваг, хуш, хомхой ямаан шарилж, єргєст хамхаг, хорон хамхаг, ургамалуудтай цогцолбор болж ургадаг. 10. Баянбђрд - Энэ хэв шинжид Алтайн ємнєх говиудын булаг шандтай газрууд ордог.Жишээ нь: Эхийн гол, Зулганай зэрэг газрууд ордог. Энд бут хоѐр тєрлийн жигд, гишгэнэ, цагаан сум, дэрс, хонхот євс, гэдэр, эгэл ємхий євс, орос махирс, олон цэцэгт сухай, улаан бударгана., нарийн сорвоо, зурман сђђл, самбай галуун гичгэнэ, намгийн хєєвєнцєр, чонын хармаг, хайлаас тоорой зэрэг ургамал ургадаг: 11. Элсний ургамалшил- Манай оронд элсэн тарамцаг их биш томоохон элс говь цєлд элбэг тохиолддог.тэнд шар шаваг, голлож Монгол ширимс, саман ерхєг, хар суль, цагаан навчит, хас зул, сибирийн хиаг, цулбуур євс, саман сагай, монгол євс, монгол азар, туяхан дааган сђђл, сибирийн хармаг, цулхир, манан хамаг, тунгалаг бударгана, монгол хамхуул, нохой шээрэн, зэрэг ургамал ургадаг. /X.Л/ Хядгийн эхний буган хєшєє. Хєвсгєл аймгийн Бђрэнтогтох сумын Хядаг гэдэг хєндийд буй. Хђрэл ба тємєр зэвсгийн тђрђђ ђеийн дурсгал. Дєрвєлжин булш таван буган хєшєє бий. /О.С/ Хялганат. Булган аймгийн Сэлэнгэ сумын хойт эрэгт хот хэвшлийн суурин. Эрдэнэт хотод харъяалагдана. Хђн ам нь 3000, мод бэлтгэх аж ахуй, соѐл боловсрол, худалдаа ђйлчилгээний газруудтай. Нарсан ой дотор, Сэлэнгэ мєрний элсэрхэг эрэгт орших тул аялал жуулчлал, амралтын тєв болон хєгжих боломжтой. /О.С/ Хянганы уулс. Монголын Дорнод талын зђђн ємнєд хэсэгт Монгол улс БНХАУ-н хил дагуу байдаг уулын тогтолцоо. ѓндєр нь 1949м, урт нь 1200км. Уулсынх нь тогтолцоонд Монгол улсын нутаг дахь Зараа, Хавирга, Хєх чандмань, Тэмээ, Соѐлз уулс багтдаг. Ой мод, ан гєрєєс, ангийн шувууд элбэгтэй. /О.С/ Хяраан гол. Сэлэнгэ аймгийн нутаг дахь Хэнтийн нурууны баруун хаяа Дэлгэрэх, Чулуут уулын араас эх авч євєр Байгалийн Чєх голд цутгадаг. Урт нь 70 км, ай савын талбай 1130км2 усны дундаж зарцуулалт 105 м/куб. Эртнээс хилийн харуул байв. ёржил шимтэй хєрстэй, сайхан байгальтай. /О.С/ Хярам. хђйтнээр нь олгож болно. /Т.Б/

Усанд сђђ давс нэмж 3-4м буцалгана. Халуун буюу

Хярамцаг. ѓвєл хаврын цагт идшиндээ хэрэглэхээр нядалсан малынхаа гэдэс дотрын зђйлийг цустай нь хамт гђзээнд хийж хєлдєєсєн нєєшийн нэр. /Т.Б/ Хяргас нуур. Увс аймгийн ємнєд хэсэгт д.т.д 1023м єндєрт оршдог тектоник гаралтай манай орны 1000км2-аас дээш талбайтай 4 нуурын нэг . Хяргас нуурын талбай нь 1046.8 км2, урт нь 75 км, єргєн нь 31 км юм. Эргийн шугамын урт нь 253.8 км, усны гђн нь чацарганы шугмын ойролцоо 92м, бусад хэсэг 40-50 м зонхилно. 40 м-ээс их гђн нуурын талбай нь 50 гаруй хувийг эзэлдэг. Усны эзэлхђђн нь 66034 сая м3,дундаж гђн 47 м, орчин нь цєлєрхєг, нуурын араар ђргэлжлэх Хан Хєхий нурууны ємнєд бэл хурын усанд эвдэрч гуу жалга, эрэг ганга садраа элбэгтэй байдаг. Нуурт Монгол Алтай, Хангайн нуруунаас эх авдаг Хђнгђй, Завхан тэдгээрийн том цутгал голууд нь том жижиг нуур дамжин цутгадаг.Нууранд загас, нђђдлийн шувууд элбэг

304

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

байдаг. Эргэн тойрон анагаах рашаан ус, эрдэс нууртай. Амралт сувилал, агнуур спорт, тойрон аялалд, усан тээвэр хєгжђђлэх боломж сайтай. Нуурын баруун хойд эрэг дээрх Хар Тэрмэсийн рашааныг тђшиглэж амралт сувилал ажилладаг. /X.Л/ Хярс. ёнэгний тєрлийн хєхтєн, бие нь 60см, сђђл нь 35см урт. Европ Азийн тал хээрт тархсан. Монголд цєл тайгаас бусад газарт элбэг. Боровтор сортой, цайвар саарал зђстэй. 3-6 гавар тєрђђлдэг. Бђрэнхий шєнєєр гєрєєлж жижиг мэрэгчээр хооллодог ђслэг амьтан. Хєєхєд хярж хэвтээд нуугдах нь сонирхолтой. /О.С/ Хяруу. Чийг ихэдсэнээс бус температур буурснаас болж ђђсдэг жижиг мєсєн талстууд юм. /Х.А/ Хярын нуур. Завхан аймгийн Идэр сумын нутгаар урсдаг Идэрийн голын эхний цутгал Жаргалант голын эхэнд хєндий нь ихээхэн ђзэсгэлэнтэй. /О.С/ Хятад жуулчны онцлог. Ажил хийхдээ нэг л оролдоод орхих хэрэггђй. Биенд нь хђрэхээс зайлсхий. Намуухан ярьж, биеэ даруухан авч яв. Уулзалтын ђед нэрийн хуудасаа солилц. Цайны элдэв амтыг мэдэрч сур, ажил хэрэг ярилцах ђед таныг гол тєлєв цайгаар дайлах болно. Хуучинсаг байдлаар хувцасла, ђхэлтэй холбоотой учир цагаан єнгийн хувцас бђђ ємс. /Т.Б/ Хятруун. ѓвєрхангай аймгийн Бат-ѓлзийт, Уянга, Зђђнбаян, Улаан сумдын заагт оршдог 2800 м єндєр нуруу. Ар хажуу нь шинэс зонхилсон шилмђђст ойтой. Орой нь тэгш хавтгай, хажуугийн дээд хэсэг нь хад асга ихтэй, нэрд гарсан рашаантай. Аргаль, янгир, буга, бор гєрєєс, чонотой. /О.С/

305

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Ц Цаа буга. Бугын овгийн хос туурайт хєхтєн. Биеийн урт 220 см, жин 220кг хђрнэ. Согоо /мянджиг/ нь багавтар. ѓнгє нь цагаан, халтар халиун, бор халтар, хєхєлбєр бор, бууралдуу саарал, халтар, буган халиун, бэдэрт халтар зэрэг. Богино хялгастай, єтгєн хєєвєртэй. Толгой багавтар боловч бие толгойд нь харьцуулбал хамгийн том, олон салаа эвэртэй. Европ, Ази, Америк тивђђдийн хойд хэсгээр тархсан. Дэлхийд 8 сая шахам цаа буга бий. Гэрийн мал, зэрлэг 2 янз цаа буга бий. Дэлхийд тэжээвэр цаа бугын 4 тєрєл байдгаас Монголын цаа буга хамгийн том нь тул морьчилж унадаг. Бусад гурван тєрлийн тэжээвэр цаа буга биеээр бага тул унаж болохгђй, хэд хэдээр нь чарганд хєллєдєг. Тэжээвэр цаа бугатай 11 улс байдаг. Цаа бугын тархалтын хамгийн урд хил зааг нь Монголын Хєвсгєл аймгийн Шишгидийн савын уулс юм. Монголд 3500-4000 жилийн ємнє цаа бугыг гэрийн мал болгосны баримт Цагаан ѓтєгийн хадны зурагт цаа буга унаад, махир иштэй жад бариад анд явж буй анчныг дђрсэлжээ. Монгол бол цаа бугыг дэлхийд анх гаршуулж, тэр нь аажмаар хойш тэлсэн голомт учир Цагааннуур суманд ђлдээд буй 630 гаруй цаа бугыг хадгалах, єсгєх нь монголчуудын нэр тєр, ђђрэг, хариуцлага юм. /О.С/ ―Цаа буга‖ сан. Цаатан иргэдэд туслах ђйл ажиллагаа эрхэлдэг тєрийн бус байгууллага /ТББ/.

1997 оноос ђйл ажиллагаа явуулж, цаа буга эмчлэх, цаатан иргэдэд хђнс, эм тарилга, хувцасны туслалцаа ђзђђлэх, малжуулах /адуутай болгох/, цаатаны хђђхдђђдийг их дээд сургуульд элсэн суралцахад дэмжлэг ђзђђлэх, цаа буга, цаатан, бєє, тайгын байгаль судлах судлаач эрдэмтэд, сэтгђђлчид, жуулчид, киноныхонтой хамтарч ажиллах талаар ихээхэн туршлага хуримтлуулсан, цаатан иргэдийн итгэл олсон ТББ юм. Цагааннуур суманд 8 жилийн сургуулийн барилгыг шинээр барих, Цагааннуур, Ренчинлхђмбэ, Улаан-Уул сумдад сурагчдын дотуур байр засах, Хєг, Багтаг, Ивэд, Шарга голууд дээр бага дунд оврын 4 гђђр, нэг сал барьж байгуулах тєслђђдийг хэрэгжђђлжээ. Хаяг: Улаанбаатар хот, Сђхбаатар дђђрэг, Чингисийн єргєн чєлєє-3, Утас: 310248, 99742000, 99099567. Е-Майл: soyoljin@mail.ru, soyoljin@yahoo.com /О.С/ Цаан поло. Монголд байгаа ―Чингис хаан‖ дээд сургууль, цаатан иргэдтэй хамтран ђђсгэн хєгжђђлж буй спорт тоглоом. Цаа буга унасан 2 баг єрсєлдєнє. Тусгай цохиураар резинен бємбєгийг єрсєлдєгчийн хаалганд оруулж, олон тоо авсан нь хожино. 2 ээлжээр тоглоно. Нэг ээлжийн тоглолт 15 минут ђргэлжилнэ. ѓвєл, зун тоглоно. Жуулчид, аялагчид маш их сонирхдог. /О.С/ Цаатан. Хєвсгєл аймгийн хойт сумдад цаа буга маллан, ой тайгад нђђдэллэж амьдардаг иргэд. Цаатан иргэдийн ихэнх нь тува урианхайчууд, нилээд нь дархад хђмђђс юм. Одоо Цагааннуур суманд 40 шахам айл цаа буга маллаж, ой тайгад нђђдэллэн урцан гэрт амьдардаг. Тэдний ихэнх нь бєє шђтлэгээ хадгалан уламжилж иржээ. Цаа буга, цаатан иргэд, бєє мєргєл, цаатан бєє /бєєгийн дэг ѐсийг хамгийн сайн хадгалж ђлдсэн/, тайгын нэн ђзэсгэлэнт байгаль сонирхож жуулчид, судлаачид нилээд ирдэг. /О.С/ Цавдан нуур. Увс, Завхан аймгийн заагт техтоник гаралтай битђђ хотост оршдог. Шорвог, 6.1 км2 талбайтай, 4.3 км урт, 2.4 км єргєн, эргийн шугам 13 км. Зђђн талаас хэд хэдэн булаг цутгадаг. Усны эрдэсжилт 276.50 г/л, найрлагаараа сульфатын тєрєлд багтдаг. Давсыг авч ашигладаг. /О.С/ Цавчирын Хєдєє нуур. Сђхбаатар аймгийн Дарьганга сумын нутаг дахь Молцог элснээс урагш улсын хилийн ойролцоо 1477 м єндєрт оршдог. Шорвог, 0.6 км2 талбайтай. 0.8 км урт, 0.5 км єргєн, эргийн шугам 2.0 км. /О.С/ Цагаан агуй. Монгол зєвлєлтийн тђђх соѐлын хамтарсан экспедицийн чулуун зэвсгийн дурсгал судлах анги 1987 онд хээрийн шинжилгээний ажлынхаа ђеэр Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын нутаг дахь нэгэн сонирхолтой агуйнаас эртний чулуун зэвсэг олж илрђђлсэн юм. Энэ агуй байрлаж буй нутгийн газарзђйн єгєгдєл нь хойд єргєргийн 440 42‘, ємнєд уртрагийн 1010, 10‘ ,13,4‖- т орших бєгєєд, Их Богд уулнаас баруун ємнє зђгт 40 км, Баянлиг сумын тєвєєс зђђн хойд зђгт мєн 40 км зайтай оршино. Агуйн ђђд нь баруун урд зђгт мєн 40 км зайтай газар оршино. Агуйн ђђд нь баруун урд зђгт харсан байрлалтай бєгєєд ђђдний талбай болох орох хонгилд хэсэгхэн хугацаанд / ђд дунд / нарны гэрэл сайн тусна. Агуйн нийт талбайн урт нь 38 м,

306

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

ђђдний єргєн нь 5.3 м, гол хэсэгтээ 7.9 м ђђдний єндєр нь гол хэсгээрээ 4.6 м хэмжээтэй, ђђдний талбай орчим хєрс нь тэгширч ирсэн байдалтай болно. Монгол болон Тєв Азийн энэхђђ бђс нутагт дєрєвдєгч галавын сђђл ђед урин зєєлєн уур амьсгалтай байсан болохыг тогтоон, энд анхны хђн амьдарч байсан ул мєр болох чулуун зэвсгийн дурсгалыг илрђђлэн олсон явдал юм. Энэ нь монгол орны нутаг дээр хђн амьдарч эхэлсэн хэмээн ђздэг 500 мянган жилийн тооллыг даруй 200 мянган жилээр урагш нь ахиулж Тєв Азид, тэр дотроо Плейстоцений ђед ђђсэн тогтсон ―эртний нууруудийн хєндий‖–д хђн дэлхийн чулуун зэвсгийн сонгодог онолоор Олдуйвайн ђед буюу манай тооллын ємнєх 700 мянган жилийн тэртээгээс суурьшин амьдарч байжээ гэж ђзэх ђндэслэлийг єгч байна. Энэ нь дээрх он цагийг урагш нь ахиулах боломжийг олгож болох талтай юм. /X.Л/ Цагаан Азрага. ѓвєрхангай аймгийн Ширээт нуураас эх авч Улаан голтой нийлж, Орхон голд цутгадаг гол. Урт нь 50 км. Зарим газар хђрмэн хучаас доогуур шурган зєвхєн дуу чимээ сонсогддог. /О.С/ Цагаан арал. Булган аймгийн Хутаг - єндєр сумын нутагт Сэлэнгэ мєрний дагуу 30-аад км ђргэлжилсэн хэдэн арал. Намхан уулсын ємнєх их хєндийд Сэлэнгэ мєрєн олон салаалахад ђђссэн. Арлууд ой шугуйгаар хучигджээ. Усны шувууд ихтэй, мєрний салаа, татуургууд загас элбэгтэй. /О.С/ Цагаан асга. Баян-ѓлгий аймгийн Улаан хус, Алтай сумын заагт Цагаан асгат нуруунаас эх авч Хотон голд цутгадаг . Урт нь 32 км, ай савын талбай 402км2. Эгц чавчим хавцал, цухал хєндийгєєр урсдаг. /О.С/ Цагаан Асгат. Баян-ѓлгий аймгийн Сагсай сумын нутагт орших 3480 м єндєр, Монгол Алтайн уулсын нэг. Урт нь 10-аад км юм. Аргаль, янгир, ирвэстэй. /О.С/ Цагаан асгатын нуруу. Архангай аймгийн Жаргалант сумын нутаг Хангай нурууны салбарын хойд ђзђђрийн томоохон нуруу. ѓндєр нь 2548 км, урт нь 30 км. Буга, гєрєєс, гахай гэх мэт ан амьтадтай, шинэсэн ой, хуш ойтой. Нурууны ар, єврєєс Чулуут, Хануй голын олон цутгал эх авч урсдаг. /О.С/ Цагаан байшин. Говь-Алтай аймгийн Эрдэнэ сумын ємнєд хэсэгт Чингис уулаас зђђн урагш 40єєд км зайд оршдог булаг. Цєлийн дунд оршдог, эртний суурингийн ђлдэгдэл бий. Баян бђрд ђђсгэнэ. Хавтгай, хулан, хар сђђлт зээр, чоно усанд ирдэг. Нђђдлийн шувуудийн буудал юм. /О.С/ Цагаан битђђтийн нуруу. Баянхонгор аймгийн Гурван булаг, Завхан аймгийн Отгон сумын заагт оршдог 3504 м єндєр уул. Завхан голын цутгал Шар усны гол нурууны єврєєс эх авч урсдаг. Сайхан байгалтайгаараа нэрд гарчээ. /О.С/ Цагаан булаг. Баянхонгор аймгийн Шинэжинст сумын ємнєд хэсэгт Сэгс Цагаан Богд уулын євєрт оршдог баянбђрд, Булаг нь жижиг толгодын євєр хэсгээс эх авч нилээд хол урсдаг бєгєєд тунгалаг устай, орчин нь зђлэг ширэгтэй, хужирт нугын байдалтай. Хавтгай, хулан, хар сђђлт зээр, чоно усанд нь ихээр ирдэг. /О.С/ Цагаан булгийн нуур. Баян-ѓлгий аймгийн Цэнгэл сумын нутаг Хар-Салаагын голын хєндийд 2097 м єндєрт оршдог. Цэнгэг 0.6 км2 талбайтай, 1.2 км урт, 1.1 км єргєн, эргийн шугамын урт 4.0 км, эртний морений хурдсанд хаагдаж тогтсон ђзэсгэлэнт нуур. /О.С/ Цагаан бургас. Баянхонгор аймгийн Баян-ѓндєр сумын нутгийн ємнєд хэсэгт, Их Хавцгайн нурууны баруун ємнє оршдог баянбђрд булгийн орчмоор бургас ихтэй, захаар тоорой мод, сухайн ширэнгэ, дэрс, чихэр євс ургадаг. Хавтгай, хулан, хар сђђлт, зээр усанд ирдэг, мазаалайтай гэдэг. /О.С/ Цагаан бургас гол. Булган аймгийн Хутаг Борхуут уулын баруун хажуунаас эх авч Сэлэнгэ мєрєнд цутгадаг. Урт нь 14 км. Загастай. /О.С/ Цагаан бургас гол. Ховд аймгийн нутаг дахь Монгол Алтайн гол нурууны олон булагаас эх авч Ховд аймгийн Дуут сумын нутгаар урсан Хар-Ус нуурын хотгорт хєрсєнд шургадаг гол. Урт нь 57 км. ай савын талбай 799 км2, эхэндээ хавцлаар урсдаг. /О.С/

307

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Цагаан гол. Баян-ѓлгий аймгийн нутаг дахь Монгол Алтайн их мєсєн голоос эх авч Ховд голд цутгадаг. 115 км урт, ай савын талбай 1806 км2, сђрлэг уулсын хєндийгєєр урсдаг. Загастай. Монголд Цагаан нэртэй голууд огцом их ђерлэдэг нийтлэг тєрхтэй байдаг /О.С/ Цагаан гол. Баянхонгор аймгийн Бууцагаан сумын нутгаас эх авч Байдраг голд цутгадаг. Урт нь 25 км. Хєндий нь тарвага ихтэй. /О.С/ Цагаан гол. Баянхонгор аймгийн нутаг Их Богдын ѓлзийт уулын зђђн хажуугаас эх авч Баянлигийн хотгор, Хужиртийн хоолойн хєрсєнд шургадаг. Урт нь 25 км. Усны шувууд ихтэй, эртнээс тариалан услахад хэрэглэдэг байжээ. /О.С/ Цагаан гол. Говь-Алтай аймгийн Халиун сумаас Цээл сум орох замд Хар Азаргын нурууны зђђн сугаар энэ голоор єгсєж Цагаан хєтєлийн даваагаар давна. Энд эртний Хђннђ нарын хадны сђг зураг, тамга тэмдэг, шувуу, мал адгуусны зураг 100 орчим бий. Морь, ђхэр унасан хђний зураг ч бий. 1998 онд улсын хамгаалтанд авсан. /X.Л/ Цагаан гол нуур. Баян-ѓлгий аймгийн Цэнгэл сумын нутгаар урсдаг. Цагаан голын эхэнд 2730 м єндєрт оршдог ђзэсгэлэнтэй нуур. 0.8 км2 талбайтай, 1.5 км урт, 0.9 м єргєн, эргийн шугамын урт 3.4 км. Казахууд Ак куль гэж нэрлэх болжээ. /О.С/ Цагаан голын хадны зураг. Говь-Алтай аймгийн Наран сумын нутагт байдаг. Хђрэл зэвсгийн ђеэс эхлэн хэд хэдэн ђед хамрах, хадны олон арван зураг, Цагаан голын хаданд олон тамга, морин тэрэг, баг ємсєн зэвсэг барьсан хђн, олон амьтдын зургийг хонхойлгон дђрсэлжээ. /О.С/ Цагаан даваа. Архангай аймгийн Цэцэрлэг хотоос баруун хойш 7-8 км зайд Булган уулын баруун талд оршдог. 2100 м єндєр. Огцом мушгиа бэрхшээлтэй байсныг засчээ. Нэрд гарсан даваа. /О.С/ Цагаан даравгайн хоолой. Дорнод аймгийн Халх гол сумын урд хэсэгт улсын хилд ойр байдаг хєндий тал. 35-40 км урт, 20-25 км єргєн, хээрийн ургамалтай, олон тойром булагтай, цагаан зээр, чоно элбэгтэй. /О.С/ Цагаан дєрєлж. Баянхонгор аймгийн Жаргалант сумын нутаг дахь Эгийн даваанаас урагш 25 км зайд оршдог. 2332 м єндєр. Бэрхшээлтэй, сђрлэг давааны тєлєєлєл болдог. /О.С/ Цагаан дэглий. Увс аймгийн Тариалан сумын нутаг дахь Тђргэний нурууны 3978 м єндєр хус, цас мєсєєр хучигдсан ноѐн оргил. Эгцэвтэр хажуутай. Дэглий гэдэг нь урц овоохой, шовгор гэсэн утгатай нэр. Зундаа 1-2 сар л цасгђй байдаг. /О.С/ Цагаан дэнжийн Улаан ђзђђрийн буган хєшєє. Баян-ѓлгий аймгийн Цэнгэл сумын Цагаан дэнжийн Улаан ђзђђрт буй хђрэл ба тємєр зэвсгийн тђрђђ ђеийн дурсгал буган хєшєє. /О.С/ Цагаан дэрс Говь-Алтай аймгийн Цогт сумын нутагт Захуйн баянбђрдээс урагш 40 км зайд оршдог ус баянбђрд ђђсгэнэ. Хулан, хавтгай, хар сђђлт, зээр усанд ирдэг. /О.С/ Цагаан зээр /pro capra qutturosa/. Туурайтны багийн тугалмайтан овгийн зђйл. Монгол орны тал хээрийн бђс нутагт байдаг. Биеийн урт 105-148 см, сђђл 9-12 см, сэрвээны єндєр 54-84 см. Ооно 20-47 кг, шаргачин нь 19-32 кг жинтэй. Ооно урт /18-32см / цалгай эвэртэй, шаргачин эвэргђй, цайвар шаргал зђстэй. 12-1 сард ороо нийлдэг нь болж 6 сард ихэнхдээ ихэрлэж тєрдєг. Янзага нь 3-4 кг жинтэй гардаг. Цагаан зээр євс ихтэй бэлчээр дагаж олноороо сђрэглэн явдаг. Цагаан зээр машинтай єрсєн давхиж урдуур нь зам хєндлєн гарч жуулчдын анхаарлыг ихэд татдаг. /О.С/ Цагаан идээ. Монголчууд малынхаа сђђ шимээр боловсруулсан идээ, цагаан идээнд єрєм, зєєхий, шар тос, цагаан тос, ааруул, бяслаг, ээдэм, тараг, айраг, шимийн архи г.м олон тєрєл зђйл багтдаг. Тус бђрийг нь уламжлалт аргаар боловсруулдаг. /О.С/ Цагаан морьт. Хєвсгєл аймгийн нутаг Дархадын хотгорын 1540 м єндєрт оршдог ђзэсгэлэнт нуур. Цэнгэг. 4 км2 талбайтай, 2 км урт, 2 км єргєн, эргийн шугамын урт нь 5 км. /О.С/ Цагаан мєєг. /Хђрээдий/ /Tricholoma / Далбига мєєгний багийн тєрєл. Малгай нь шилбэ болон ђргэлжилсэн 100 гаруй зђйлтэй. Мєєгєн ђндэс ђђсгэгч зђйл олонтой. Монгол буюу талын цагаан мєєг зэрэг нэлээд зђйлийг хђнсэнд хэрэглэдэг. Хортой зђйл ч бий /О.С/

308

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Цагаан нуур. Архангай аймгийн Эрдэнэмандал сумын нутаг дахь 1500 м єндєрт оршдог. Зэгсэн арлын хамт 0.4 км2 талбайтай, 0.9км урт 2.0м гђн. Эзэлхђђн 0.4 м3, эргийн шугамын урт 2.2 км. Гадагш урсгалгђй боловч цэнгэг усны шувуу их цугладаг. Монголд Цагаан нэртэй нуурууд давалгаа ихтэй байдаг нийтлэг тєрхтэй. Мєн ихэнх нь тахилгатай байв. /О.С/ Цагаан нуур. Баянхонгор аймгийн Жинст, Баацагаан сумдын заагт 1284 м єндєрт оршдог. Усны тђвшин тогтворгђй, 9.1 км2 талбайтай, урт нь 3.2 км, усан хилийн урт 16.6 км хђрдэг боловч зарим нь ил хатаж ширгэдэг. Нђђдлийн шувууд элбэг. /О.С/ Цагаан нуур. Баян-ѓлгий аймгийн Сагсай голын эхэнд 2662 м єндєрт оршдог. 0.6 км2 талбайтай 1 км урт, 0.7км єргєн, эргийн шугамын урт нь 2.2 км. ѓндєр уулын ђзэсгэлэнт хотгорт тогтжээ. /О.С/ Цагаан нуур. Баян-ѓлгий аймгийн Цагааннуур сумын тєвийн дэргэд 2110 м єндєрт оршдог. Цэнгэг, 1.2 км2 талбайтай, 1.7 км урт, 1.6 км єргєн, эргийн шугамын урт нь 5 км. Усны шувууд элбэг. /О.С/ Цагаан нуур. Булган аймгийн Гурванбулаг сумын нутгаар урсдаг Хар-бух, Чулуут голын хєндийн 1100 м єндєрт оршдог. 0.5 км2 талбайтай, 1.0 км урт, эргийн шугамын урт 2.6 км. Усны шувууд ихтэй . /О.С/ Цагаан нуур. Завхан аймгийн Алдархаан сумын нутагт Хєх нуураас холгђй 2237 м єндєрт оршдог. Морений хурдсанд хаагдаж тогтсон. Цэнгэг, 3.1 км2 талбайтай, 3.6 км урт, 1.6 км єргєн, гђнээрээ 28.5 м, эзэлхђђн нь 54.6 сая м3. 7.7 км2 талбайгаас усждаг. Их бага Даян уул нуурт тулж хошуу хойг, булан тохой ђђсгэх тул эргийн шугам ђлэмж хэрчигдэж урт нь 11.1 км хђрдэг. ѓмнєєс нь Нуурын хоолой хэмээх горхи хэд хэдэн булгийн хамт цутгадаг. Усны эрдэсжилт бага /163.2мг/л/ 10-р сараас 5-р сарын сђђлч хђртэл хєлддєг. /О.С/ Цагаан нуур. Завхан аймгийн Тђдэвтэй сумын тєвєєс хойш Ойгон нуурын сав дахь дулааны хєндийлжийн гаралтай бђлэг нуурын нэг. 0.4 км2 талбайтай, 1.1 км урт, 0.6 км єргєн, эргийн шугамын урт нь 2.6 км. Нђђдлийн шувууд дайрч єнгєрєх чухал цэг. /О.С/ Цагаан нуур. Увс аймгийн ѓндєрхангай сумын тєвєєс урагш тектоник гаралтай, хєндийд 1385 м єндєрт оршдог. Шорвог 2.8 км2 талбайтай, 2.7 км урт, 1.9 км єргєн, эргийн шугамын урт 6.8 км. Хуртай ђед Ханхєхийгєєс эх авдаг горхиуд цутгадаг. Ойр орчимдоо Жинст, Олгой зэрэг 0.3-0.4 км2 талбайтай нууртай. /О.С/ Цагаан нуур. Ховд аймгийн Дарви сумын нутагт 1350 м єндєрт оршдог. 3.3 км2 талбайтай, 3.2 км урт, 2.4 км єргєн, эргийн шугамын урт нь 14.4 км. Хур бороо гђний усаар сэлбэгдэх ба Дарви, Сутайн нуруунаас хур цаснаас эх авах горхи цутгадаг. /О.С/ Цагаан нуур /Зэрэгийн тал/. Ховд аймгийн Зэрэг сумын тєвєєс баруун тийш Зэрэгийн хотгорын зэгсэнд 1101 м єндєрт оршдог олон нуурын нэг. 1.9 км2 талбайтай, 2.0 км урт, 1.6 км єргєн, эргийн шугамын урт 5.0 км. Зэгс ихтэй /О.С/ Цагаан нуур /Зђђн хоолой/. Ховд аймгийн Зэрэг сумын нутаг дахь Зэрэгийн хоолойн 1099 м єндєрт оршдог. 5.9 км2 талбайтай, 3.7 км урт, 3.2 км єргєн, эргийн шугамын урт 11.6 км. Хур бороо элбэг ђед Цэнхэрийн гол цутгадаг. Эргэн тойрон зэгс ихтэй. Зэрлэг гахай байдаг. Хур бороо гђний усаар сэлбэгддэг. /О.С/ Цагаан нуур. Хєвсгєл аймгийн Цэцэрлэг сумын нутгаар урсдаг Тэс голын цутгал Жаргалант голын хєндий 1767 м єндєрт оршдог. Шорвог, 0.5км2 талбайтай, 1.4 км урт, 0.6 км єргєн, эргийн шугамын урт 3.2 км. Хєндийд нь идлэг шонхор элбэг. /О.С/ Цагаан нуур. Хєвсгєл аймгийн Цагааннуур сумын нутаг дахь Дархадын хотгорын Шишгид голын эргийн 1540 м єндєрт оршдог. Гадагш урсгалгђй, цэнгэг, 1.3 км2 талбайтай, 11.7 км урт, эргийн шугамын урт 25.4 км. Загас элбэг, усны шувууд цугларна. /О.С/ Цагаан нуур. Баян-ѓлгий аймгийн Ногооннуур сумын нутагт Улаанбаатараас 1705км, ѓлгий хотоос 70 км зайд оршдог ажилчны суурин. Хђн ам нь 2.4 мян /1990/. Гадаад худалдааны дамжлаг бааз сургууль эмнэлэг худалдааны газруудтай. ОХУ, Казахстан улстай харилцах чухал боомт. /О.С/

309

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Цагаан нуур. Архангай аймгийн ѓгий нуур сумын баруун ємнє 1350 м єндєрт оршдог. 1,6 км2 талбайтай, 2,8 км урт, 1,0 км єргєн, эргийн шугамын урт 6,8 км. Хур бороо, гђний усаар сэлбэгддэг. Зарим жил хатдаг. Шорвог. Усны эрдэсжилт 99,68 г/л, ђђний ихэнхийг сульфат– карбонат, натри эзлэх бєгєєд найрлагаараа карбонат-натрийн тєрєлд багтдаг. Нуурын давс эргийн ойролцоох борзонг малын эрдэс тэжээлд ашиглахад тохиромжтой. /О.С/ Цагаан нуур жуулчны бааз/Ой Ан жуулчин нэгтгэл ХХК/. Улаанбаатар хот дахь хаяг: Баянгол дђђрэг, Энигма тєв, 210тоот. Орон нутаг дахь байршил: Архангай аймгийн Тариат сумын нутагт Тэрхийн Цагаан нуурын зђђн хойд эрэгт /Хорго-2 жуулчны баазаас зђђн тийш 1 км зайтай/. Утас: 300301, 300799. Е-mail: enigma@magicnet.mn, Гэр:12, Ор:44 Цагаан нуурын буган хєшєє. Булган аймгийн Сайхан сумын нутаг Цагаан нуурын урд эрэгт буй хєшєє. Мєрєн хот орох авто замын дэргэд 5-6 хєшєє тод харагдана. /О.С/ Цагаан нуурын дурсгал. Архангай аймгийн Тариат сумын нутаг Цагаан нуурт буй хђрэл ба тємєр зэвсгийн тђрђђ ђеийн дурсгал гадуураа дєрвєлжин хашлагатай, хиргисђђђр 3 буган хєшєє. /О.С/ Цагаан нуурын дурсгал. Сэлэнгэ аймгийн нутаг Шарын голын Цагаан нуурын зђђн хойд хаданд зосоор хєтлєлцєж зогссон хэдэн хђнд дєрвєлжин хашлага, нисч яваа шувуу зэргийг дђрсэлсэн хђрэл зэвсгийн ђеийн дурсгалууд. Энэ орчимд дугуй чулуун далантай булш, дєрвєлжин чулуун хашлага зэрэг дурсгал 2 хэсэг газар бий. /О.С/ Цагаан овоо жуулчны бааз /Шинэ дэлхий ХХК/ Улаанбаатар хот дахь хаяг: Монголын Зохиолчдын Хорооны байр 307, 308, 309 тоот. Орон нутаг дахь байршил: Дундговь аймгийн Сайхан овоо сумын Онгийн хийдийн дэргэд, /Уб-400км, Аймгийн тєвєєс 210км, Сайхан овоо сумын тєвєєс урагш 18 км, Онгийн голын зђђн эрэгт/, Утас:318167, 99119221, И-Мэйл:: b_munkhbat@chinggis.com, Гэр: 9, Ор: 27. Цагаан салаагийн дурсгал. Улаан хус сумын нутаг Цагаансалаа буюу Бага-Ойгор голын хадны зураг уулын єврєєр 15 орчим км-т цувсан 10000 орчим зургаас бђрдэх цогцолбор шинэ чулуун зэвсэг,хђрэл зэвсгийн ђед холбогдох энэ дурсгал анчдаас мал аж ахуйд шилжих ђеийг дђрсэлсэн тєв Азид хамгийн баялагт тооцогддог зураг. Энэ дурсгалыг ЮНЕСКО ―Дэлхий гайхамшигт ђнэт зђйл болох нь‖ гэдэг зэрэглэлээр дэлхийн соѐлын євд 1996 онд бђртгэн авсан бєгєєд манай улс 1998 онд улсын хамгаалалтанд авчээ. /X.Л/ Цагаан сар. Цагаан сар бол Монголчуудын хамгийн єргєн тэмдэглэдэг баярын нэг юм. Билгийн улирлын тооллоор шинэ, хуучин он солигдох шинийн нэгний баярыг ѐслон тэмдэглэж єнгєрђђлдэг. Цагаан сарыг Чингис хааны ђеэс євгєд хєгшид, нялхас бђгдийн их баяр, нас нэмсэний баяр болгон ѐслон дээдэлсээр ирсэн. Богд хаант Монгол улсын ђед цагаан сарын ђеэр ихэс дээдэс, язгууртнууд болон ардууд тєрийн ордонд морилон ирж, хаанд бараалхан шинэлэх, жагсаал ѐслол ђйлдэх тусгай тогтоосон дэг журамтай байжээ. Мєн шинийн нэгний єдєр дэмий сэлгђђцэх, их дуу чимээ гаргах, ђймэх зэрэг зђй зохисгђй ђйлдэл гаргахыг хуульчлан хориглож байжээ. Шинийн нэгнээс найман хђртэл тєрийн ордон, сђм хийд, яамдын дээр тєрийн далбааг мандуулдаг байв.

1932 оноос тухайн ђеийн нийгэм улс тєрийн бодлогын дагуу цагаан сарыг хийхийг хориглосон бєгєєд 1940-єєд оноос хєдєєгийн малчид цагаан сар тэмдэглэж байх тухай Улсын бага хурлаас шийдвэрлэсэн. 1960 онд гаргасан зарлигаар жил бђрийн билгийн улирлын шинийн нэгнийг ―Нэгдэлчдийн єдєр‖ болгон уг єдєр зєвхєн хєдєє аж ахуйн салбарынхны баярын єдєр байхаар тогтоожээ. Харин 1988 оноос ард нийтээрээ тэмдэглэн єнгєрђђлэх баяр болгон єєрчилж, шинийн нэгэн, хоѐрныг амралтын єдєр болгон хуульчлан заажээ. Цагаан сараар бєх барилдаж, морь уралдан, биесдээ билэгтэй сайхан ђгс ярилцан шинийн гурваныг хђртэл золгон ѐсолцгоодог. Цагаан єнгє нь ариун сайхны бэлэг тэмдэг гэдгийг цагаан сар илтгэдэг. Цагаан сартай холбоотой битђђлэх шинэлэх зэрэг ѐс, заншил одоо ч уламжлагдан хадгалагдаж байна. /X.Л/ Цагаан суврага жуулчны бааз /Дэлгэрэх говь ХХК/. Улаанбаатар хот дахь хаяг: Чингэлтэй дђђрэг, Бага тойруу, Монголын зохиолчдын ордон 210 тоот. Орон нутаг дахь хаяг: ѓлзийт сумын Цагаан Суврага Хѓ 44 35 30, ЗУ 107 46 00. Аймгаас урагш 155км. Утас: 0159223058, 942206, 99599602, 99858591, 99243138, 99298155, Е-mail: L6munhbayar@gateway.mn , Гэр: 3, Ор:12.

310

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Цагаан сђмийн жуулчны бааз /Мон Оса ХХК/. Улаанбаатар хот дахь хаяг: Баянгол дђђрэг, ‖Идэр‖ Плаза. Орон нутаг дахь байршил: Архангай аймгийн Хотонт сумын ѓндєрсант багийн нутагт Цагаан сђмийн рашааны дэргэд, /УБ-с 450км, Аймгийн тєвєєс зђђн урагш 110км, Хотонт сумаас баруун урагш 55 км/, Гэр: 10, Ор: 24. Цагаан сђмийн балгас. Архангай аймгийн Хотонт сумын нутагт буй. Дундад зууны ђеийн хот суурины туурь дурсгал. /О.С/ Цагаан тос. Сђђ хєєрђђлж сайн самарч єрєм болгоно. ёђний тулд самарч хєєс гаргасан сђђг халуунаар нь /90-95град/ 1-2цаг орчим байлгаж єрмийг загсаана. Загсаасан єрємийг хусан авч малын гђзээ, модон торх зэрэгт хураахыг цагаан тос гэнэ. Цагаан тосыг хайлуулхад гарсан шар тосыг авч тусгай саванд савлана.ёлдсэн цєвєнд гурил хийж хутгаад тос бэлтгэнэ. Ингэхдээ бага зэргийн сђђ эсвэл цай,хярам нэмж яльгђй шингэрђђлж тос болгоно. Иймд тосонд мэхээрийг гурил нэмснийг бор тос гэнэ. Мєн ээзгий, ђзэмтэй, чихэртэй тос гэж нэрлэнэ. /Т.Б/ Цагаан уул. Хєвсгєл аймгийн Тђнэл, Чандмань-ѓндєр сумдын заагт Ариг, Эгийн голын хооронд оршдог. 2524 м єндєр. Оройн хэсэгтээ модгђй, уулын ар, євєр хажуудаа шинэсэн ойтой. Буга, бор гєрєєс, ђнэг, чоно, хэрэм, чандага гэх мэт ан амьтантай. /О.С/ Цагаан ђђдийн тал. Дорноговь аймгийн Хар Айраг, Иххэт сумдын заагт баруун урдаас зђђн тийш сунаж тогтсон тал. Урт нь 50 км, єргєн нь 20-30км. Цагаан зээрийн нђђдэл ирдэг. /О.С/ Цагаан Хайрхан Говь-Алтай аймгийн Тєгрєг сумын тєвєєс баруун, баруун хойш 22 км зайд оршдог. Аргаль, янгир, ирвэс, хойлогтой. /О.С/ Цагаан хайрханы зураг. Завхан аймгийн Цагаанхайрхан сумын нутагт хаданд сийлсэн, янгир, тамга тэмдгийн зураг /О.С/ Цагаан хєндийн рашаан. Дорнод аймгийн Богд сумын нутагт байдаг. Гидрокарбонатын кальци, натрийн найрлагатай, бага зэрэг, цацраг идэвх чанартай, нђђрс хђчлийн хий ихтэй, их исгэлэн, ђнэр єнгєгђй тунгалаг, ходоод гэдэсний євчинд уудаг. Нэгдэл дундын амралт байв. /О.С/ Цагаан хєтєл Баянхонгор аймгийн Дашбалбар сумын нутагт байдаг палеонтологийн олдворт газар. Америкийн байгалийн тђђхийн музейн шинжилгээний ангийн судлагчид 1922 онд анх судалсан. Шавьж идэштэн, мэрэгч туулай хэлбэртэн, махан идэштэн битђђ болоод салаа туурайтны хийгээд, бусад тєрлийн хєхтєн, яст мэлхий зэрэг эртний амьтны олдвортой. Мєн ђђнтэй ижил насны Баруун хуцын цав. Мэнхэн тээг зэрэг олдворт газрууд бий. /О.С/ Цагаан хђрэлцэг. Дорнод аймгийн Халх гол сумын нутагт Тамсагбулгаас барууун урагш байдаг тал. 35-40 км урт, 20-25 км єргєн. Тал хээрийн ургамалтай. Нуур тойром олон. Цагаан зээр, чонотой. /О.С/ Цагаан чулуут уул. Говь-Алтай аймгийн Тонхил сумын нутагт Монгол Алтайн гол нуруунд оршдог. 3228 м єндєр хадан цохио, асга ихтэй. Аргаль, янгир, ирвэс гэх мэт ан амьтантай, цєлєрхєг хээрийн ургамалтай. /О.С/ Цагаан шивээт. Увс аймгийн Сагил сумын нутагт оршдог 3945 м єндєр нуруу. Дунд тєрмєлийн эриний элсэн чулуу шаварлаг занар, эрт тєрмєлийн эриний элсэн чулуу порфир, апдезит тэдгээрийн туф гэх мэт чулуулгаас тогтжээ. Уулнаас Цагаан Шувуут, Цагдуул Шар ханан, Шар хад, Сагил гэх мэт олон гол эх авч урсдаг. Аргаль, янгир, ирвэс, чоно, ђнэг гэх мэт амьтан, тас, ѐл гэх мэт жигђђртэн шувуудтай. Шинэс хусан ой, уулын нугын ургамалтай. /О.С/ Цагаан шонхор ХХК. Сђхбаатар дђђрэг, Сђхбаатарын талбай-7, Санкт Петербург тєвийн байр, Утас:310357, 312263, 311783, Факс: 311891, И-Мэйл: tsr@mongol.net, tsagaanshonkhor@magicnet.mn Чигисийн хђрээ, Чингисийн говь зэрэг жуулчны баазтай, монголын аялал жуулчлалын ууган компани болсон. Цагаан шувуут. Цагаан шивээтийн нэг оргил нь Цагаан шувуут уул. Урт нь 10-аад км. Аргаль, янгир, ирвэс гэх мэт ан амьтантай. ѓндєр уулын хээрийн ургамалтай. /О.С/

311

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Цагаачлал. ѓєр улс оронд байнга ба бђр оршин суухаар, ихэнх тохиолдолд иргэний харьяаллаа єєрчлєн шилжин нутаглах. Цагаачлах шалтгаан нь нийгэм – эдийн засгийн /ажилгvйдэл, амьдралын доогуур тvвшин г.м/, цэрэг–улс тєрийн /дайн, мєргєлдєєн/, vндэстэн–угсаатны, шашны г.м хvчин зvйлтэй холбоотой. Цагаачлал нь улс тєрийн хvн ам зvй, шашин шvтлэг, хvн амын тоонд мэдэгдэхvйц нєлєєлдєг. /Х.А/ Цайдам нуур. Завхан аймгийн Ургамал сумын нутагт 1240 м єндєрт оршдог. Шорвог, 1.0 км2 талбайтай, 2.8 км урт, 0.7 км єргєн, эргийн шугамын урт 6 км. Усны шувууд их цугладаг. /О.С/ Цайдам нуур. Тєв аймгийн Заамар сумын тєвєєс зђђн урагш 18 км зайд 1056 м єндєрт оршдог. Шорвог, 3.5км2 талбайтай, 3 км урт, 2 км єргєн, эргийн шугамын урт 9 км. Ёроолд нь лаг шавартай, шђђний хурдастай, шаврыг эмнэлэгт хэрэглэнэ. Шђђг малын эрдэс нэмэгдэл тэжээлд ашигладаг. Шорвог, усны эрдэсжилт 147.07г/л хлорт натри сульфат, магни зонхилдог. /О.С/ Цайдмын бага нуур. Архангай аймгийн єлзийт сумын Цайдамын хєндийд байдаг. Ижил нэртэй бђлэг нуурын хамгийн том нуур. Хур бороо, гђний усаар сэлбэгддэг. 0.7 км2 талбайтай. 1.4 км урт, 1.1 км єргєн, эргийн шугамын урт 3.6 км. Гђн нь 2 м хђрэх боловч зарим жил бараг ширгэдэг. Нуурын ус Монгол орны хужиртай нуурын дотроос нђђрс хђчлийн натри хамгийн их агуулдаг, эрдэсжилт нь 159.47 г/л, химийн найрлагаараа карбонатын тєрєлд хамаарна. Хужирыг малын тэжээлд, ѐроолын шаврыг ардын эмнэлэгт ашигладаг. /О.С/ Цайдмын их нуур. Архангай аймгийн ѓлзийт сумын нутаг дахь Цайдмын хєндийд Бага нуурын зђђн талын битђђ хотгорын 1300 м єндєрт оршдог. 0.4 км2 талбайтай, 1.3 км урт, 1.0 км єргєн, эрдэсжилт нь 49.60 г/л, химийн найрлагаар карбонатын тєрєлд багтана. Эргийн дагуу их борзонтой, тђђнийг малын эрдэс тэжээлд ашигладаг. /О.С/ Цайз. Эргэн тойрон бэхлэлтийн ханаар хvрээлэгдсэн хамгаалалттай байгууламж. Цайз нь тодорхой хэмжээнд vнэт зvйл гэгддэг бєгєєд хамгаалалтанд авсан аялал жуулчлалын биет объект юм. Цайз бэхлэлтийг хvрэхэд хэцvv газар, уул, толгодод барьдаг байсан бєгєєд цайзыг тойрч гадуур нь суурин газрууд тєвлєрдєг байсан. Цаг хугацаа єнгєрєхєд зарим цайз томоохон хотын тєвд хэвээр vлдсэн. Жишээлбэл: Лондонгийн Тауэр цайз. Ихэнх цайзууд эвдэрч сvйрсэн боловч Испани, Герман, Швейцарьт олон цайзыг сэргээн босгож, ахуй зан vйлийн холбоо бvхий баялаг vзмэртэй сайхан музей болгон єєрчилсєн байдаг. /Х.А/ Цайлан. ѓмнєговь аймгийн Ноѐн сумын урд хэсэгт байдаг. 1204 м єндєр, 30 км урт нуруу. Аргаль, янгир, ирвэстэй. ѓвєрт нь элбэг устай, булагтай. /О.С/ Цайллага. Ах дђђс анд нєхдєє хђндэтгэн цай уулгах , шинэээр айл буусан айл хєрштэйгээ танилцах зорилгоор эсвэл удаан хугуцаанд айлсаж байгаад салж нђђх болоход харилцан бие биенээ цай уулгах,шинэ оныг тохиолдуулан биесээ гэр бђлээр нь урьж цай уулгахыг хэлнэ. Цайллаганд цай идээ, чихэр жимс, боов, цагаан идээнээс гадна жирийн хоол айраг архи хэрэглэдэг нийтлэг ѐстой. /Т.Б/ Цалман гол. Буриадын Зэдийн нуруунаас эх авч Монгол улсын Булган аймгийн Тэшиг сумын нутагт орж ирж Эгийн голд цутнадаг. Урт нь 60км. Загастай. Ой мод, ан гєрєєс, ангийн шувуу, самар жимстэй уулсын хєндийгєєр урсдаг. /О.С/ Цамбагарав уул БЦГ. Ховд аймгийн Эрдэнэбђрэн, Баян-ѓлгий аймгийн Алтанцєгц, Баяннуур сумдын заагт орших Цамбагарав уулын 110960 га талбайг УИХ-ын 2000 оны 29 дђгээр тогтоолоор улсын тусгай хамгаалалтад авсан юм. Мєс судлалын ач холбогдолтой, ирвэсний хэвийн єсєлтийг хангах зорилготой. /Х.А/ Цамбагарав уул. Ховд аймгийн Эрдэнэбђрэн сумдын нутагт оршдог. Монгол Алтайн салбар, мєнх цаст ђзэсгэлэнт уул. ѓндєр нь 4208 м. Урт нь 35 км. 500 гаруй км2 талбайтай. Мєнх цастай Ховд голын цутгал, Хавчал, Улиастай, Цэцэгт гол олон цутгалынхаа хамт эндэхийн хур цас мєснєєс эх авч урсдаг. Янгир, шилђђс, ђнэг, чоно гэх мэт амьтан, єндєр уулын хээрийн ургамалтай. Энэ ууланд Нирун улсын хђнд морин цэргийг дђрсэлсэн хадны зургууд бий. Эрдэнэ бђрэн сум бол Ойрадын Их хаан Галданбошигтын уугуул нутаг буурины чулуу байдаг. /О.С, X.Л/

312

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Цан. Шђђдэртэй адил боловч тогтвортой хасах температуртай болсон ђед ђђснэ Цонхны шил, тааз, зэрэг ямар нэг гадарга дээр цан ђђсэх ба удаан байвал хатуурч нягтран мєс хэлбэрт шилжин улам зузаарна. /Х.А/ Цанаар аялах аялал. Спортын аялал жуулчлалын нэг хэлбэр бєгєєд тодорхой маршрутаар цанаар явах аялал. Энэ аялал нь аялалд оролцогчдоос тусгай бэлтгэл, тvvнийг зохион байгуулагчдаас замын аюулгvй байдлыг зохих тvвшинд хангасан байхыг шаарддаг. /Х.А/ Цант Дархан-Уул аймгийн Орхон сумын Цант гэдэг газар эртний хотын туурь оршдог. 1998 онд улсын хамгаалалтанд авчээ. /X.Л/ Царам нуур. Хєвсгєл аймгийн Улаан Тайгын нурууны 2380 м єндєрт оршдог. Мєстлийн гаралтай, ђзэсгэлэнтэй цэнгэг нуур. 1.0 км2 талбайтай, 2.4 км урт, 6 км єргєн, эргийн шугамын урт 9.2 км. Усны шувууд их цуглардаг. /О.С/ Цасан бђрхђђл. Монгол оронд нийт орж байгаа хур тунадасны 5-7% нь цас байдаг. Монголын хувьд цас нь нийт нутгийг бђрхсэн бђрхђђл маягтай тогтоно. Монголд євлийн цагт Арктикийн эх газрын хђйтэн агаар нэвтрэн ордог ба антициклон тогтдогийн улмаас цас бага орно. Цасны зузаан, ђргэлжлэх хугацаа нь газрын гадарга, температурын горимоос шалтгаална. Цасан бђрхђђлийн ђргэлжлэх хугацаа урт. Монголын хойд хэсгээр 11-р сарын эхний 10 хоногт, Говийн нутгаар 12-р сарын эхний 10 хоногт цасан бђрхђђл байнга тогтож эхэлдэг. Хойд цэгт 3-р сараас, ємнєд цэгт 2-р сарын сђђлчээс эхэлж цас ханзарч эхэлнэ. Нэг жилийн цасан бђрхэвчийн дундаж зузаан 5-10 см. Дундаж их нь 27 см байна. Цасан бђрхђђлийн хамгийн их зузаан уулсын ар хормой, ам хєндий, мєн тал газраар 40 см хђртэл зузаантай байдаг. Монголд МАХ-100-150 см цастай. Цасан бђрхђђлийн услагын хэмжээ тем.р-аас их шалтгаална. 11, 3-р сард цасан шуурга их байдаг ба єдрийн дундаж тоо жилд 10-12 єдєр, зђђн хязгаарт 18-20 єдєр байдаг. Монголын уур амьсгалаас шалтгаалж нутаг болгонд цас жигд орохгђй. Намар эрт цас орох буюу хавар цас бороо холилдож орсноос цасан бђрхэвчийн гадрага 2-3 см зузаан мєсєєр хучигддаг. ёђнийг ―шилэн зуд‖ гэнэ. Монголыг цасан бђрхђђлийн байдлаар дараахи 3 хэсэгт хувааж болох юм. ёђнд: ѕ Монгол Алтай, Хангай, Хэнтий, Хєвсгєлийн уулсыг багтаасан хойд хэсэг. Энэ нутагт цасны дундаж зузаан 6-7см хамгийн их нь 35-40 см хђрдэг. Цасан бђрхђђлийн ђргэлжлэх хугацаа 150160 хоног буюу 5 сар ђргэлжилдэг. ѕ Монголын ємнєд хэсэг. Их нууруудын хотгор, Их нууруудын хєндий, Монголын ємнє биеийн говь. Энд цас бага, жилийн дундаж зузаан 2-3 см, МАХ 14см, цасан бђрхђђлийн ђргэлжлэх хугацаа 120-130 хоног байна. ѕ Дорнод хэсэг. Цасан бђрхђђлийн дундаж зузаан 3-5 см, МАХ-20-25 см, ђргэлжлэх хоног 130140 байна. /Х.А/ Цасан нураг. Уулын эгц хажуугаас унах буюу гулсах их цас. Гулсалтын хурд нь дунджаар 20-30 м/с байдаг. Цасан нураг ђђсдэг газрын дор аялал жуулчлалын байр сууц барих, жуулчдыг хонуулах нь осолтойг байнга анхаарч байх хэрэгтэй. /О.С/ Цасан шуурга. Газрын гадаргын, агаарын давхаргад салхиар туугдсан цасан ширхэгийн урсгал. Цасан шуургыг явган шуурга, цасан шуурга, орон шуурга гэж ангилдгаас эхний хоѐрын ђед орсон цас байрлалаа єєрчлєх ба орон шуургын ђед цас орж шуурдаг. Цасан шуургатай ђед аялалыг ђргэлжлђђлэхээс болгоомжил! /О.С/ Цасны найр Монголчуудын намар анхны цас ороход нутаг голоороо хийдэг уламжлалт зан ђйл. Цасны найрыг богинохон хугацаанд цасаар тоглож наадах хэлбэрээр хийдэг. Нэг цагаас илђђ ђргэлжилдэггђй. /О.С/ Цаст даваа Баян-ѓлгий аймгийн Дэлђђн, Ховд аймгийн Ховд сумын заагт оршдог. 3400 м єндєр. Хамгийн єндєр бэрх давааны нэг. Автомашин явдаггђй учир Морин даваа гэдэг. /О.С/ Цаст уул Баян-ѓлгий аймгийн Баяннуур, Алтанцєгц сумдын заагт оршдог. Цамбагаравын хамгийн єндєр /4208 м/ мєнх цаст салбар уул. Урт нь 12 км, 70 гаруй км2 талбайтай. Янгир,

313

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

ирвэс гэх мэт ан амьтантай, єндєр уулын хээрийн євслєг ургамалтай. Жилийн турш цастай байна. /О.С/ Цаст 2 хэг жуулчны байршил / Цаст 2 хэг ХХК / Орон нутаг дахь байршил: Тєв аймгийн Баянчандмань сумын нутагт УБ хотоос Дархан, Орхон, Сэлэнгэ аймаг орох гол замын дагуу 52ийн давааны ард замаас 300м, УБ-52км, Утас 99129834, 26507-272, Гэр: 2, Ор: 30. Цахилтын хошуу. Дорнод аймгийн Матад, Халх гол сумдын заагт байдаг гђвээрхэг тал. Хээрийн ургамалтай. Цагаан зээр элбэгтэй. /О.С/ Цахир. Хєвсгєл аймгийн Эрдэнэбулган сумын тєвєєс баруун тийш 15 км зайд Эгийн голын хойд талд байдаг 1870 м єндєр уул. Шинэсэн ойтой. Буга,бор гєрєєс гэх мэт ан амьтантай. /О.С/ Цахирын хадны зураг. Хєвсгєл аймгийн Цэцэрлэг сумын Тэсийн голын хойд хєвєєнд байдаг хђрэл, тємєр зэвсгийн ђеийн хадны олон зуун зураг. Янгир, буга, адуу мал, зэр зэвсэг, тамга тэмдэг зэргийг дђрсэлсэн. /О.С/ Цахиур буу. Цахиур замагтай, гєлгєр ба хувилтай гол тємєр бђхий галт зэвсгийн анхны хэлбэрийн нэг. Цахиураас гарах очны ђсрэлтээр дарь авалцаж бууддаг. Цахиур бууг XVI-XIX зуунд хэрэглэж байсан. XX зууны дунд ђеээс винтовоор сольжээ. Хєдєєний айлуудад цахиур буу байх боловч тђђгээр ан хийхгђй болжээ. /О.С/ Цацраг маршрут. Ирсэн газраас явж тойрон аяллаар єєр хот, vзмэр vзээд эргэж ирэх маршрут. Тухайлбал: Улаанбаатар-Эрдэнэт-Улаанбаатар, Улаанбаатар-Даланзадгад-Улаанбаатар. /Х.А/ Цацын овоо Ховд аймгийн Алтай, ёенч сумдын заагт оршдог. 3062 м єндєр уул. Урт нь 10-аад км. Аргаль, янгир, тарвага туулай, ђнэг, чоно гэх мэт ан амьтад, єндєр уулын хээрийн євслєг ургамалтай. /О.С/ Цацын эргийн дурсгал. Архангай аймгийн Их Тамир сумын нутаг Цацын голын эрэгт буй хђрэл ба тємєр зэвсгийн тђрђђ ђеийн цогцолбор дурсгал. Дєрвєлжин ба дугуй хђрээтэй зам, зєрлєг бђхий хиригсђђрт 13 буган хєшєє. /О.С/ Цогт уул ѓмнєговь аймгийн Цогтцэций сумын нутагт оршдог 1521м єндєр. Шаварлаг занар, элсэн чулуулгаас тогтсон. Аргаль, янгир, хар сђђлт, зээр гэх мэт ан амьтан,цєлєрхєг хээрийн бутлаг ургамалтай. /О.С/ Цогт хун тайжийн цагаан байшин. Булганы Дашинчилэн сумын Чин толгойн орой дээрээс хойшоо бууж ар, хойд, энгэрээр зђђн хойш чиглэсэн машины замаар 25 км давхиж, Туулын Бор булангын баруун захад тэр булангын баруун уулын энгэрт орших, Цогт тайжийн цагаан байшинд хђрэлцэн очно. Уг ордын эртний нийслэл ХарХорин хотын барилгын уран загвар маягаар барьжээ. Ордны баруунтай босгосон том боржин хєшєєг одоо Эрдэнэзуугийн ђђдэнд байдаг Хар Хорины ђеийн гулдан хєшєєнђђдтэй яг ижил байгуулжээ. Ордонд маш их хєлєг, судар, элдэв зђйлийн номтой баялаг номын сан зэрэг тэр ђеийн Монголын соѐлын их єв уламжлал байсан бєгєєд энэ нь Цогт тайж кинонд шатаж байгаагаар харагддаг орд харш мєн билээ. Энэ ордны зђђн овооны орой дээр чулуун яст мэлхий урлан хийж тавьсан явдал бол мєнхђђ ХарХорин зэрэг эртний хотуудад байдаг яст мэлхийтэй адил бєгєєд эртний Монголын хэв заншил болж ирсэн дурсгал юм. Цогт тайж чулуун орд харш барьж, хєшєє дурсгал босгож байснаас гадна хад цохионд бичиг ђсэг сийлж єнє ђђрд дурсгал болгон ђлдээж байсан хђн. Цогт тайжийн сийлсэн бичиг, Туулын бичигт Шургуулга гэдэг хаданд байдгаас гадна Тєв аймгийн Дэлгэрхаан сумын ємнєх Дуут –Гандан гэдэг газарт бий. Дуутын хаданд сийлсэн бичгийг Хєх нуурт одохдоо сийлсэн болов уу гэдэг. Гэтэл Хангайн ууланд авлан гєрєєлж явахдаа сийлсэн мэтээр бичсэн байдаг. Туулын тэртээ сђндэрлэн цэнхэртэх Заамар уулын єврєєр наашаа, Туул руу орж ирсэн уудам цагаан хєндийг Булын хєндий гэнэ. Эрт цаг ђед тэр хєндий дагуу тариа их тарьж байсан учир одоо тэр хєндийгєєр тээрмийн чулуу, бул чулуу хэд хэд байдаг учраас ийнхђђ булын хєндий гэж нэрлэжээ. Булын хєндийн эх єєд Заамар сумаас урагш Хун тайжийн бђрд гэдэг булаг, ус, нуур, цєєрєм буулт хужир, зэгс хар устай, єн сайхан бђрд Цайдам гэдэг нуур бий. Заамар уулын баруун хойно Туулын наад тал зђђн гарт Загцага гэдэг єндєр уул сђндэрлэн харагдана. Цогт тайжийн энэхђђ цагаан байшингийн зђђхэнтэй хар ногоорон харагдаж байгаа энэ Борбулаг ямарч гантай цагт євс ногоо єтгєн нягт айл мал маш олон нутаглана. Сархиа ихтэй Заамар уул ямарч зудтай цагт євс бэлчээр элбэтэй ямагт єнтэй сайхан байдаг. /X.Л/

314

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Цойцон нуур Хєвсгєл аймгийн нутаг дахь Дархадын хотгорын 1539 м єндєрт оршдог. Цэнгэг, Хотон гол цутгаад урсан гардаг. 7,5 км2 талбаатай, 4,3 км урт, 4,1 км єргєн, эргийн шугамын урт 20,2 км, гђн нь 3 м, усны эзлэхђђн 10 сая м3. Гђн биш боловч загас элбэг. Цагаан загас ихтэй байв. /О.С/ Цолмон трейвэл ХХК. Сђхбаатар дђђрэг, Тєв шуудангийн урд талын байр, 310323, tsolmont@mongol.net. Хорго-1, 2, Бђђвэйт гэсэн жуулчны баазуудтай. Цомцос Хайрхан ѓмнєговь аймгийн Гурвантэс сумын нутагт оршдог. 1401м єндєр уул. ѓвєрмєц байрлал, тогтоцтой харууц сайтай. /О.С/ Цонжийн Чулуу Болор шиг зєв зургаан талтай босоо баганан тогтоцтой галт уулын хђрмэн чулуу. Ийм тогтоцтой чулуу дэлхийд ховор байдаг. Харин манай улсад Говь-Алтай аймгийн Тайшир, Архангай аймгийн Тамирын гол, Дундговь аймгийн Баяны тал, Товрууд, Сђхбаатар аймгийн Харгилтай зэрэг газруудад 4-6 талтай ийм хђрмэн чулуу бий /X.Л/ Цонжийн шал нуур Ховд аймгийн ёенч сумын тєвєєс баруун урагш 30 км зайд 1157 м єндєрт оршдог. Шорвог. Гантай жил хатдаг. 0,9 км2 талбайтай, 2,4 км урт, 1,0 км єргєн, эргийн шугамын урт 6,0 км. Хулан усанд ирдэг. Нђђдлийн шувууд олонтой. /О.С/ Цоомой Мєлжђђр махыг давс, сонгино, сармис, халуун ногоо зэргээр амт тохируулан хачирлаж шингэвтэр шђђсэлсэн шанзыг зуурч маш нимгэн элдсэн гурилаар хучин зах амсарыг дэрэвгэрдђђ байдалтай байхаар доогуур нь хуниасалсан маягтай мушгин халуун ууранд чанаж болгосон хоол. /Т.Б/ Цоохор нуур Говь-Алтай аймгийн Хєхморьт сумын нутагт Дєргєн нуураас зђђн тийш 1120 м єндєрт оршдог. Давстай, 1,1 км2 талбаатай, 3,6 км урт, эргийн шугамын урт 6,7 км. Давсыг орон нутгийн чанартай ашигладаг. /О.С/ Цорво хан Хэнтий аймгийн Батширээт сумын нутгаар урсдаг Эгийн голын хойд талд, сумын тєвєєс баруун хойш 59 км зайд байдаг 1868м єндєр уул. Ой мод, ан гєрєєс элбэгтэй. /О.С/ Цорго Архангай аймгийн ѓндєр улаан сумын нутаг дахь Дашлђнгийн Булуу уулнаас эх авч Хануй голд цутгадаг гол. Урт нь 35 км. Загастай. /О.С/ Цоргын эхний хђн чулуу Завхан аймгийн Тђдэвтэй сумын Цоргын голын эх гэдэг газар байдаг.

VI-VIII зууны ђеийн дурсгал. /О.С/ Цохиотын амны дурсгал Хєвсгєл аймгийн Шинэ-Идэр сумын Цохиотын ам гэдэг газар буй. Хђрэл ба тємєр зэвсгийн тђрђђ ђеийн дурсгал. Хиргисђђр, 2 буган хєшєє. /О.С/ Цємєрлєг Хєвсгєл аймгийн Ренчинлхђмбэ сумын нутагт байдаг. 3193 м єндєр, орой нь нђцгэн Сарьдаг уул. Уулын дунд, бэл хажуу ой мод, ан гєрєєс ихтэй. /О.С/ Цєнхєл Ховд аймгийн Булган сумын нутагт оршдог. 3048 м єндєр уул. Урт нь 23 км орчим, 200 км2 талбай эзэлдэг. Тарвага, туулай, ђнэг, чоно, хойлог гэх мэт ан амьтан, уулын хээрийн євслєг ургамалтай. ѓвєрт нь мєстлєгийн гаралтай ђзэсгэлэнтэй жижиг нууртай. /О.С/ Цєєрєм Нуурыг бодвол бага хэмжээний, ихэвчлэн хур тундасны уснаас тогтсон урсгалгђй усан сан. Цєєрмийн ус нь ихэнхдээ шим бодисоор бохирдсон байдаг тул хђний унд, ахуйд хэрэглэх нь тохиромжгђй. Мєн хиймэл цєєрєм байж болно. Цєєрєм ихэвчлэн 1км2-аас бага талбайтай байдаг. Цєєрємд загас ђржђђлэх, загасчин жуулчдад ђйлчлэх хэлбэр гадаад орнуудад их дэлгэрчээ. /О.С/ / Х. Л/. Цєцгий Шар тосыг ялгаруулан авсны дараа доор ђлдсэн шарахгђй хусмыг цєцгий гэнэ. /Т.Б/

цагаавтар єнгє бђхий

Цувлуур хар Баянхонгор аймгийн Баян-ѓндєр, Шинэжинст сумдын нутагт Алтайн ѓвєр говийн Их Хавцгайн нуруунаас зђђн тийш Эгийн голын баянбђрдээс баруун хойш оршдог уул. ѓвєрмєц хадан цохио олонтой. Янгир, ирвэс бий. /О.С/ Цуйван Гурилан зуурмагийг элдээд хайрч нарийхан хэрчинэ. Таван цулыг урт нарийхан хэрчиж дээр нь бусад амт оруулах. Амтлагчуудаа хийж гурилаа махан дээрээ жигнэнэ. /Т.Б/

315

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Цулбуур Хазаар, ногтоор морь малыг хєтлєх, уях, тушихад зориулсан сур, дээсэн оосор. Жуулчдад хэт урт, богино биш цулбууртай ногт тохиромжтой байдаг. /О.С/ Цулхар Булган аймгийн Хангал сумын нутгаар урсдаг Зєєхийн голын адаг, Чулуут, Сэвсђђл гол нийлж Цулхар гол болж Сэлэнгэ мєрєнд цутгадаг. Урт нь 45 км. Загастай, нарсан тєглђђдтэй. /О.С/ Цурхай /Esocidae/ Хулд хэлбэртний багийн овогт байдаг цэнгэг усны загас. Сэлэнгэ, Орхон, Онон, хэрлэн голын бђх цутгал, Оршуун, Халх гол, Буйр нуурт элбэг. Биеийн урт 42-90 см, жин 900-7000 г . Гурван настайд ђр тогтож, 4-5 сард тђрсээ орхидог. Агнуурын загас. Ховдог гэж ђздэг. /О.С/ Цус Малын цусанд ус, давс, сонгино, сармис, амт оруулагч хийж хутгана. Сайтар цэвэрлэсэн нарийн гэдсэнд хийж чанаж болгосон хоол юм. /Т.Б/ Цђнхэл нуур Баян-ѓлгий аймгийн Булган сумын нутагт 2406 м єндєрт оршдог. Цэнгэг, 3.9 км2 талбайтай. 2.8 км урт, 1.9 км єргєн, эргийн шугамын урт 7.6 км. Хур бороо, гадрагын ба гђний усаар сэлбэгддэг. Булган голын цутгал Тђргэний голтой холбогддог. /О.С/ Цэвэр ашиг net benefits Тєслийн зардлыг хассан мєнгєн ашиг. /X.Л/ Цэвэр орлого, хєрєнгє оруулалтын зардлын харьцаа Тєслийн цэвэр орлогын тєслийн зардалд харьцуулсан хэмжээ. Тєслийн цэвэр орлого нь тђђний хєрєнгє оруулалтын єртгєєс их буюу энэ харьцаа нэгээс их тохиолдолд л тєслийг хэрэгжђђлэх нь ашигтай. /X.Л/ Цэвэр усыг цэсэнд бичих дараалал: - Орон нутгийн минерал ус; - ёндэсний булгийн ус; - Олон улсын нэр хђндтэй минерал ус; - Хийгђй минерал ус; - Булгийн ус; - Цэвэршђђлсэн ус. /Т.Б/ Цэгцэр Чингис хааны бага залуу насанд Цэгцэр, Цэгцэрийн шар тал ихээхэн холбогдолтой. Есђхэй баатар Тэмђжинийг 9 настай байхад ѓђлэн эхийг тєрєхєд Олхонуд иргэн нагац нараас нь охин гуйя хэмээн Тэмђжинийг аваад зорчив. Явах замдаа Цэгцэр Чихургу хоѐрын завсарт Хонгирадын Дай сэцэнтэй уулзав. Дай сэцэн єгђђлрђђн: ―Есђхэй худ юунд зорьж явна‖ гэсэнд Есђхэй баатар єгђђлрђђн: ―Энэ хєвђђндээ нагац нар Олхонуд иргэнээс охин гуйя хэмээн явна‖ гэжээ. Дай сэцэн єгђђлрђђн: ―Энэ хєвђђн чинь Нђдэндээ галтай Нђђрэндээ гэрэлтэй хєвђђн байна Есђхэй худ би энэ шєнє нэгэн зђђд зђђдлэв. Цагаан шонхор нар, сар хоѐрыг атган нисэж ирээд гар дээр минь суув. Энэ зђђдээ бусдад єгђђлрђђн: Нар сарыг харж ђздэг бєлгєє. Харин одоо энэ зђђд нь шонхор атган авч ирж гар дээр минь суув. Цагаан гэрэл буув аа. Ямар сайн зђйл ђзђђлэх бол гэсэн нь Есђхэй худ чамайг эл хєвђђнээ дагуулж ирэхийг энэ зђђд минь мэдсэн ажээ. Зђђд мэргэн зђђдлэв.

- Юунд зђђд байх вэ? Танай хиад иргэний сђлд ирж заасан ажгуу. Бид Хонгирад иргэн эрт єдрєєс Зээгийн зђс Охины єнгєєр явж бєлгєє бид Нуган хђђхэд маань Нутгаа харъюу Охин хђђхэд маань єнгє шилэгдье юђ

316

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Есђхэй худ гэрт минь очъѐ. ѓчђђхэн охиныг минь худ ђзтђгэй гэж Дай сэцэн Есђхэйг гэртээ дагуулж ирж буулгав. Охиныг нь ђзвээс: Нђдэндээ галтай Нђђрэндээ гэрэлтэй охин байсан тул санаанд нь таарав. Тэмђжингээс нэг нас эгч 10-тай ажгуу. Бєртэ нэртэй ажээ. Дай сэцэн ―охин хђний заяа тєрсєн ђђдэндээ єтлєх ђгђй тул охиноо ч єгье! Хєвђђнээ мєн хђргэд талбиж од‖ хэмээв. Зэ зђђ бололцож Есђхэй баатар єгђђлрђђн: ―Хєвђђнээ хђргэдэд талбия. Хђђ минь нохойноос цочимтгой бєлгєє. Худ хєвђђнийг минь нохойноос бђђ цочуул‖ гээд хєтєлгєє мориор бэлэг єгч Тэмђжинийг хђргэдэд тавьж оджээ. Есђхэй баатар замдаа Цэгцэрийн шар хээрт Татаар иргэн хуримлан бђхийд тааралдаад ундаасч явсан тул хуримд буув. Тэд татар танин ―Есђхэйд хиан /хиад овгийн ганц тооны хэлбэр/ ирж‖ гээд урьдын булаагдсан хорслоо дурьдаж єшєєлдєн хорлож идээндээ хор хольж єгчихђй. Замдаа бие нь муудаж гэртээ ирээд улам дорой болж. Тэмђжинг гэртээ ирэхэд Есђхэй хан эцгээ нас нєгчсєнийг мэдэж ихэд уйлжээ. Тэмђжин Дай сэцэнийд арваад хоноод буцаж ирснээс хойш арван хоѐр жил єнгєрч, энэ хугацаанд дахин уулзаагђй боловч Бєртэ ђжинийг санаж бодсоор байжээ. Тэмђжин дђђ Бэлгђдэйг дагуулан, сайн эцгийнхээ сђй тавьж єгсєн Бєртэ ђжинийгээ эрэхээр Хэрлэн мєрнийг уруудан явсаар Дай сэцнийхийг эрж олжээ. Дай сэцэн, Бєртэ ђжин охиноо хђргэж єгђђлэхээр эхнэр Цотанг, ђнэт хар булган дахан инжтэйгээр явуулжээ. Дай сэцэн, Тайчууд ах дђђ нар нь Тэмђжинийг хачлан байсныг мэддэг, ихэд санаа зовж, цєхрєхєд хђрээд байснаа хэлжээ. Заримууд Дай сэцэн, Тэмђжинийг ирэхэд тохиромжгђй байсан мэтээр бичдэг нь Монголын нууц товчоог хуумаг уншсаны харгай бизээ! Цэгцэр бол одоогийн Хэнтий Дорнод аймгийн заагт буй уул, Цэгцэрийн шар тал нь Дорнод аймгийн Галын голын хєндийн баруун зах орчим нутаг болов уу. /О.С/ Цэгээн нуур Булган аймгийн Баян Агт сумын тєвєєс баруун хойш 20 км зайд 1523 м єндєрт оршдог.Тектоник гаралтай ђзэсгэлэнт нуур .7.2 км2, 5.7 км урт, 1.7 км єргєн, 5 м гђн, эргийн шугамын урт 16.6 км. Ерєнхий эрдэсжилт 792.6 мг\л, гидрокарбонат ангийн натри, магнийн усанд багтдаг. /О.С/ Цэгээн нуур Завхан аймгийн Цэцэн-Уул сумын тєвєєс баруун тийш 15-16 км зайд 1882 м єндєрт оршдог. 7.7 км2 талбайтай, 5.2 км урт, 2.4 км єргєн, эргийн шугамын урт 13 км, усны гђн 8 м, эзэлхђђн 32 сая м3, хэд хэдэн булаг, тэгшийн горхи цутгаж хур бороо, гђний усаар сэлбэгддэг. Усны эрдэсжилт 5.5 г\л, найрлагаараа карбонатын тєрєлд багтдаг. /О.С/ Цэйцэн нуур Хєвсгєл аймгийн нутаг Дархадын хотгорын 1550 м єндєрт оршдог. 0.6 км2 талбайтай,1.4 км урт, эргийн шугамын урт 3.8 км. Загастай. /О.С/ Цэнгђђн жуулчны бааз /Аж ахауйн нэгж:Визард гоби ХХК/ Хаяг: СХД - Эрдэс боловсруулалт технологи шинжилгээний тєв байр, 216 тоот. Байршил: ѓвєрхангай аймгийн Хархорин сумын тєвийн зђђн урд, Эрдэнэ-зуу хийдийн дэргэд /УБ-380км/. Утас:976-11-633551, 99181570, ИМэйл:: atartravel@magicnet.mn, Гэр: 8, Ор: 35. Цэнгэг ус Нэг литрт нэг граммаас илђђгђй бодисын хуурай ђлдэгдэл агуулсан ,єєрєєр хэлбэл 1г\л-ээс бага эрдэсжилттэй байгалийн ус. Байгалийн уснаас бороо, цасны усыг хэт цэнгэг усанд тооцдог. Цэнгэг устай нуур голууд аялал жуулчлалд чухал нєєцийн нэг болдог. /О.С/ Цэнгэл гол Архангай, Хєвсгєл аймгийн зааг дахь Дєрєє Цагаан нуурын хотсоос эх авч Ацын хєндийд хєрсєнд шургадаг .Урт нь 40 км ђржил шимтэй хєрстэй элбэг ургамалтай хєндийгєєр урсана. Хєндийд нь булш хиргисђђр олон бий. /О.С/ Цэнгэл нуур Хєвсгєл аймгийн Тосонцэнгэл сумын нутагт 1488 м єндєрт оршдог. Тектоник гаралтай, шорвог, 4.9 км2 талбайтай, 3.3 км урт, 1.8 км єргєн, эргийн шугамын урт 9 км. Шувууд чуулдаг. /О.С/ Цэнгэл Хайрхан Баян-ѓлгий аймгийн Цэнгэл, Улаанхус сумдын заагт оршдог. 3943 м єндєр. Монгол Алтайн салбар уулсын нэг. Урт нь 6-7 км. 40 орчим км2 талбайтай. Хяр, оргилын хур цас мєснєєс Харганат гэх мэт олон гол горхи эх авч Ховд голд цутгадаг. Зундаа 1-2 сар цасгђй байна. Янгир, ирвэс, тарвага гэх мэт амьтантай, єндєр уулын хээрийн ургамалтай. /О.С/

317

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Цэнхэр гол Архангай аймгийн Суварга Хайрхан уулын араас эх авч Цэцэрлэг гол цутгадаг. Урт 45 км, ай савын талбай 760 км2, нэн ђзэсгэлэнтэй, элбэг баян ургамалтай хєндийгєєр урсана. Голын нэрээр сум нэрлэгджээ. Цэнхэрийн халуун рашаантай. /О.С/ Цэнхэр жигђђр жуулчны бааз /Жигђђр ХХК/ Хаяг: Сђхбаатар дђђрэг, Засгийн газрын 9-р байр, Байршил: Архангай аймгийн Цэнхэр сумын Алтан овоо багийн нутагт Цэнхэрийн халуун ус гэдэг газар /УБ-с 480км, Хархориноос баруун тийш120км, аймгийн тєвєєс зђђн урагш 27км/, Утас:450941, 458005, Е-mail: bridge@mongol.net , гэр:19, ор:70. Цэнхэр уул Баян-Хонгор аймгийн Баян-ѓндєр сумын нутаг дахь Эдрэнгийн нурууны євєрт, Цэнхэр хоолойн хойд захад оршдог.1009 м єндєр. Аргаль, янгиртай бэлээр нь хулантай. /О.С/ Цэнхэр хоолой Баян-Хонгор аймгийн Баян-ѓндєр, Шинэжинст сумдын нутаг Алтайн євєр говийн зђђн хэсэгт Эдрэн, Их Хавцгайн нуруу хоѐрын хооронд єргєрєгийн дагуу сунаж тогтсон 800-1000 м єндєрт оршдог их хоолой. Хулан, хавтгай, хар сђђлт, зээртэй. Зэрэглээ их татдагаараа онцлог. /О.С/ Цэнхэрийн агуй жуулчны бааз /Алтайн орд ХХК/. Ховд аймгийн Манхан сумын тєвєєс хойш 25км-т Цэнхэрийн голын хєвєєнд баруун чиглэлийн тєв замаас баруун урагш 26 км зайтай Хойд Цэнхэрийн агуйн ойр байрлана. /УБ-1460км, Ховд хотоос баруун урагш100км/, гэр: 15, ор: 40. Цэнхэрийн гол. Монголын нууц товчоонд Сэнгђр горхи гэж гардаг. Царамын Цагаан Гозгор уулын араас эх авч урагшаа 160 км урсаад Хэрлэнд нийлдэг. Одоо Цэнхэр гол гэдэг болсон. Цэнхэр мандал сумын тєвєєс хойш холгђй Бургастайн аманд эртний бичээстэй цохио бий. /X.Л/ Цэнхэрийн голын хэрэм. Хэнтий аймгийн Жаргалтхаан суманд буй хђннђгийн ђеийн дурсгалууд 300 х 300 м, шороон хэрэмний ђлдэгдэл. Хэрмийн дотор 25 х 25 барилгын ор ђлджээ. /О.С/ Цэргийн тђђхийн музей 1995 онд байгуулагдсан бєгєєд чулуун зэвсгийн ђеэс манжийн дарлалын ђе хђртэл харуулсан зђђн жигђђр, манжийн сђђл ђеэс одоо ђеийг харуулсан баруун жигђђрээс бђрддэг.Энд хђрлийн ђеийн цэргийн хђрэл дуулга, XIII зууны ђеийн цэргийн сєргєє, Чингисийн цэргийн хєє хуяг, сэлэм, мєн Хђннђгийн ђеийн газрын зургийн эсгий дээр хийсэн сонирхолтой шийдэлтэй, євєрмєц бђтээлђђд тавигдсан байдаг.Тус музейн гадна талын талбайд танк, агаараас эсэргђђцэн хамгаалах зэвсэг зэргийг ил байрлуулжээ. /X.Л/ Цэсний тєрєл тодорхойлолт Хоолны цэс гэдэг нь рестораны ―бђрэн эрхт‖ тєлєєлєгч хэмээн нэрлэгдэх ба хоолны газар хэрэглэгч хоѐрыг холбох гђђр болдог. Цэс ресторан, баар, кафед танхимын ажиллах цагийн турш байх ѐстой тодорхой дэс дарааллаар байгуулсан зууш, хоол, ундааны нэрс бђхий жагсаалт юм. ѕ нэршсэн хоол ѕ зууш ѕ шєлтэй хоол ѕ загасан болоод махтай ђндсэн хоол, махгђй ђндсэн хоол ѕ амтлаг хоол ѕ спиртгђй ундааны зђйл, халуун хоол, согтууруулах ундаа. Согтууруулах ундааг дарс пиво, хатуу архи гэж 3 ангилна. /Т.Б/ Цэсэнд ундааны зђйлийг бичих дараалал: - Аягалах хэмжээгээр – нэг хундага, нэг стакан, шилэн саванд юђлэн /лонхтой/, шилээр - Жилээр /насаар/ - эхлээд цєєн жил дарсан дарсыг, дараа нь удаан хадгалсан дарсыг - ёнийн тђвшингээр – тђрђђнд нь хямд, араас нь ђнэтэй дарс. Цэс зохиохдоо нэг талаас махан хоол, - /тэжээвэр болох зэрлэг шувууны, гахайн, тугалны махтай/ загасны махан хоол,- /голын болон далайн загасны/, махгђй хоол, гурилан хоол, халуун хоол, согтууруулах ундаатай, согтууруулах ундаагђй гэжу баялаг тєрєл зђйлтэй нєгєє талаас нэг тєрлийн єргєн сонголттой байлгахыг бодолцох ѐстой. /Т.Б/

318

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Цэсэнд хоолыг байрлуулах дараалал Хоолны цэс гэдэг нь нэг талаас харахад худалдаанд гарах хоол, ундааны жагсаалд байдаг боловч нєгєє талаас борлуулалтыг нэмэгдђђлхэд маш идэвхитэй эсвэл идэвхгђй ђђрэг гђйцэтгэж чаддаг мэдээллийн хэрэгсэл болдог. Манай хоол ђйлчилгээнд Орос улсын хэрэглэж ирсэн загвар уламжлал болон ђлдсэн юм. Энэ загвараар хоолны цэсийг бичихдээ.

1.Нэршсэн хоол

5.ёндсэн хоол

2.Зууш салат

-Загасан хоол

-Загас

-Махан хоол

-Салат

-Ногоотой халуун хоол

-Махан зууш

-Гурил будаатай хоол

-Ногоотой хђйтэн хоол

6.Халуун амтлаг хоол

-Бяслаг

7.Хђйтэн чихэрлэг хоол

3.Халуун хоол

8.Халуун ундаа

Загас, мєєг, мах, ногоотой халуун зууш

9.Хђйтэн ундаа

4.Шєлтэй хоол

10.Нарийн боов /Т.Б/

-Тунгалаг шєл -Холимог шєл -Зутан, бусад Цэцэг мод даваа ѓвєрхангай аймгийн Хужирт сумын нутагт Хархорин-Арвайхээрийн машин замд дайралддаг. 1800м єндєр. Хажуу нь огцом тул цас бороотой ђед зорчиход бэрхшээлтэй. /О.С/ Цэцэг нуур Завхан аймгийн Нємрєг сумын нутагт 1936 м єндєрт оршдог. 0,7 км2 талбаатай.

1,5км урт, эргийн урт 4 км. Нуурт хэдэн булаг цутгадаг. 33 км2 талбайгаас усжина. /О.С/ Цэцэг нуур Ховд аймгийн Цэцэг сумын тєвєєс 7-8 км зайд 1687 м єндєрт оршдог. Гадагш урсгалгђй, шорвог. 17,7 км2 талбаатай. 7,5 км урт, 4,4 км єргєн, их устай ђед эргийн шугамын урт 19,8 км болдог. Гђн нь 1,5 м-ээс бага, усны эрдэсжилт 155,20гл, хоолны давс зонхилмол. Нуурын ойролцоо цэвдэгийн гаралтай олон нуур бий. Ёроолд нь хоолны давсны зузаан ђе тогтсон байдаг. ѓндєр уулсаар хђрээлэгдсэн уудам хотгорт оршино. Усны шувууд чуулдаг. Тђђхэнд ―Цэцэг нуурын дугуйлан‖-аар алдаршжээ. /О.С/ Цэцэг суман дахь Ард-Аюушийн хєшєє Ард-Аюуш бол 1905 онд харийн тђрэмгийлэгчдыг эсэргђђцсэн ардын хєдєлгєєнийг удирдан зохион байгуулсан тђђхэн баатарлаг ђйл явдалтай жирийн ард хђн юм. Тђђнд зориулж эрх чєлєєний билэгдэл болгож Ховд аймгийн тєвд хєшєєг бђтээсэн. /X.Л/ Цэцэгт нуур Хєвсгєл аймгийн Ренчинлхђмбэ сумын нутаг дахь Дархадын хотгорын 1550м єдєрт оршдог. 1,5км2 талбайтай, 1,9 км урт, 1,3 км єргєн, эргийн шугамын урт 6,0 км. Зуны цагт Бєлбєє цэцэг дэлгэрч маш ђзэсгэлэнтэй болдог. /О.С/ Цэцэгтийн амны зураг Архангай аймгийн Тєвшрђђлэх Хєх сђмийн гол руу орсон аманд буй буга, хандгай, бодон гахай, янгир болон тамга тэмдэгийн зураг. Ойрхон Бор бургасны рашаан бий. /О.С/ Цэцэнхайрхан Завхан аймгийн Цэцэн-Уул сумын нутагт Хангайн гол нурууны баруун захын уул 2421 м єндєр, хээрийн ургамалтай, янгир ђзэгддэг. /О.С/ Цэцэрлэг Архангай аймгийн тєв, орон нутгын хот. Урд Тамирын голын хєндийд Улаанбаатраас 453 км зайтай оршдог. Хђн ам нь 20,3 мянга/1989/. 1923 онд Заяын хђрээний буурин дээр байгуулжээ. Мод боловсруулах, эрчим хђч, хђнсний ђйлдвэр, багшийн коллеж, байгалийн ба шашны музейтэй. /О.С/

319

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Цэцэрлэг Архангай аймгийн нутаг дахь Суварга хайрхан уулын эх авч урд Тамирт цутгадаг гол. Урт нь 60 км, ай савын талбай 1450 км2. Ой мод, ан амьтан элбэгтэй. Уулсаас эх авсан хэд хэдэн гол горхи Цэцэрлэг голд цутгадаг. /О.С/ Цэцэрлэг Хєвсгєл аймгийн нутаг дахь Булнайн нурууны салбар Бугат ѓндєрєєс эх авч Тэсийн голд цутгадаг гол. Урт нь 63 км, ай савын талбай 1240км2. Хєндийд нь эдлэг шонхор, усны шувууд элбэг. Голын нэрээр сум нэрлэгджээ. /О.С/ Цэцээ гђн аялал Монголын, Дэлхийн анхны тусгай хамгаалалтанд авч дархалж байсан Богд хаан уул нь манай улсын нийслэл Улаанбаатар хотын урд ДТД 2257 м-ийн єндєрт орших бєгєєд Чингис хаан дээд сургуулийн Аялал жуулчлалын ангийн оюутнууд, клубын гишђђдийн євлийн явган аялал Богд хаан уулын ноѐн оргил болох Цэцээ гђн тийш зохиогдоод 6 жилийг ђзээд байна. Уг аяллын маршрут нь Улаанбаатар – Зуунмод – Цэцээ гђн – Хђрхрээ, Улаанбаатар – Хђрхрээ – Улаанбаатар, Улаанбаатар – Хђрхрээ – Зайсан, Улаанбаатар – Хђрхрээ – Их Тэнгэрийн ам гэсэн ђндсэн маршруттайгаар зохиогдож байсан бєгєєд жилээс жилд чанаржин, оролцогсдын тоо олширч ач холбогдол нэмэгдэж байна. Уг аяллаар ОУХ-ний мастер, нэрт уулчин Р.Болдбаатар тус аяллын багт цуг явсан нь уг аяллын ач холбогдлыг харуулж байна. Хамгийн сђђлийн аялал 2006 оны 1-р сарын 15-16-нд зохиогдсон бєгєєд уг аялалд Чингис хаан дээд сургууль, МУИС, Оюу дээд сургууль, Орхон их сургууль, Монгол дээд сургууль, Монголын ёндэсний дээд сургууль, Соѐл Эрдэм дээд сургууль, МАЯСАХ, ѓдрийн сонины сурвалжлагч зэрэг 9 байгууллагын 96 тамирчин аялагч явсан. /Х.А/

320

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Ч Чандмань нуур Завхан аймгийн Яруу сумын Ханжаргалант 7 уулын ард 2240 м єндєрт оршино. Цэнгэг. 1.2 км урт, 0.7 км єргєн. Эргийн шугамын урт 2.8 км. Хурын болон булгийн усаар сэлбэгддэг. /О.С/ Чандмань тал Баянхонгор аймгийн Бууцагаан сумын хойд хэсэгт оршдог. 30 км урт, 20 км єргєн. Хээрийн ургамалтай. Тарвага элбэг. /О.С/ Чандмань уул Баянхонгор аймгийн Баян-ѓндєр сумын тєвєєс урагш 50 км зайд Дэрсний хоолойн ємнє оршдог. 1592 м єндєр. Аргаль, янгир, бэлээрээ хулантай. /О.С/ Чандмань уул Говь-Алтай аймгийн Чандмань сумын тєвийн ойролцоо оршдог. Аргаль, янгиртай. Уулын нэрээр сум нэрлэгджээ. /О.С/ Чандмань уулын дурсгал Увс аймгийн тєв Улаангом хотын баруун урдхан оршдог орчноосоо хурц улаан шаргал єнгєєр гоц ялгарч харагддаг 1110 м єндєр бђхий онцгой ганц зђрхэн хэлбэрийн жижиг тахилгатай уулыг Чандмань уул гэнэ. Хархираа, Тђргэний уулс, Тогтохын шилээс алс хол, Увс нуурын хєвєєний ђржил шимт газар тасархай тогтсон энэхђђ уулыг нутгийн ардууд эрт дээр ђеэс Чандмань эрдэнэтэй зђйрлэн дээдлэн хђндэтгэж тђђний дэргэд Улаангом хотын суурийг тавьсан. Энэхђђ Чандмань уулын євєрт д.т.д 1033 м єндєрт рашаан байдаг . Уг рашаан герциний ђеийн ухаа боржин цохионы дотроос хоѐр хэсэг газраас эх авч урсана. Ходоод гэдэс, дотрын элдэв євчинд ууж хэрэглэнэ. Энд байсан булш нь зохион байгуулалт хэлбэр тєрхєєрєє ђндсэн 4 тєрєлд, тухайлбал пирамид хэлбэрийн том чулуун далантай, чулуун далантай авсгђй, жижиг чулуун австай, дђнзэн бунхантай булшинд хамаарна. Дђнзэн бунхантай булшийг гђн нђх ухаж дотор нь 2.5-3 м орчим бђдђђн шургаагаар дђнзэн бунхан барьж тђђнийгээ мод, чулуугаар маш нямбай шаллаж оршуулга ђйлдээд бђдђђн урт шургаагаар таглаж хийсэн байна. Бунхан дотор арав хђртэлх хђнийг оршуулсан байх ба эрэгтэй, эмэгтэй хђн хђђхдийг хамт оршуулсан нь МЭѓ VII-III зуунд холбогдоно. /X.Л/ Чандмань хар ђзђђрийн зураг. Ховд аймгийн Буянт сумын Зумъяа голын хєвєєнд байдаг чулуун зэвсгийн ђеийн /палеолит, неолит/ зурагтай ганц єнчин толгой. Том эвэртэй зэрлэг ђхэр, сђрэг адуу, аргаль, янгир зэргийг хонхойлгон сийлжээ. /О.С/ Чангас Ховд аймгийн Булган, ёенч сумдын заагт оршдог. Шарын нурууны нэг салбар 3280 м єндєр уул. Аргаль, янгир, ирвэс, ђнэг, чоно гэх мэт амьтантай. ѓндєр уулын хээрийн євслєг ургамалтай. Заримдаа Чингис уул гэж нэрлэх нь бий. /О.С/ Чандагат Хэнтий аймгийн Дэлгэрхаан сумын нутаг дахь Хэрлэн Баян-Улааны баруун захын нуруу. Хээрийн ургамалтай. Ам хєндийгєєр тєгєлтэй. Буга, бор гєрєєстэй. /О.С/ Чандаган тал Хэнтий аймгийн ѓлзийт, Мєрєн сумдын заагт байдаг нэрд гарсан талын нэг. Нђђрсний уурхайтай. /О.С/ Чандманы хєшєє Завхан аймгийн Яруу сумын нутаг Чандманий орчимд буй. Хђрэл зэвсгийн ђеийн дурсгал. /О.С/ Чацаргана/Hippophac/. Жигдтэн євсний тєрєл. Сєєг, мод, 3 зђйлтэй. Еврозийн сэрђђн бђсэд ургадаг. Монголд яшилдуу чацаргана ургадаг. Жимсгэнэ нь элдэв витамин ихтэй тул тариалж жимсгэний ханд, буйлмал, чанамалыг бэлтгэн ашигладаг. Ялангуяа ђрийн тос нь эмчилгээний ђлэмж ач холбогдолтойд тооцогддог. Монголд Ховдын Булган, Увсын Тэс, Завханы Баянтэс, Алдархаан, Сэлэнгийн Зђђнбђрэн зэрэг сумдын нутаг голын хєндийгєєр чацаргана элбэг байв. /О.С/ Чигэстэй. Завхан аймгийн Загастайн давааны єврєєс эх авч Богдын голд цутгадаг уулын гол. Урт нь 30 км. Ай савын талбай 1050 км2, усны дундаж зарцуулалт 5.4 м3/с, ерєнхий эрдэсжилт 89.8мг/л. Голын эрэгт Улиастай хот бий. /О.С/ Чихургу Чихургу нь Цэгцэр, Цэгцэрийн шар талаас цаахна байсан уул бололтой. Хонгирадын Дай сэцэний олонтоо зусдаг нутгийн цаахна байжээ. 1201 оны зун Жамухын эвслийн цэрэг Чингис хаан, Ван хан хоѐртой байлдахаар ирж буй мэдээг аваад Чингис хаан, Ван хан хоѐр

321

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

угтан байлдахаар явахдаа Чихургуд нэг суурин харуул тавьжээ. Чихургуд тавьсан суурин харуулаас хђн давхин ирж ―Дайсан айсуй‖ гэж мэдээлжээ. Мэдээг аваад хэдхэн цаг болж байхад Жамухын эвслийн магнай цэрэг хђрч иржээ. Энэ нь Чихургу Хђйтний голоос нэлээд зайтай байсныг харуулж байна. Учир нь мэдээ хђргэгч хђний морь хол зайд дайсныг хєтєлгєє морьтой магнай цэргээс хол буюу хоногийн газар тасарч чадаагђй байна. Чихургуд суурин харуул тавьсныг бодоход, ус бэлчээр сайтай нутаг байжээ. Чихургу нь одоогийн Дорнод аймагт Галын голын хєндийд байсан нам уул болов уу? /О.С/ Чивчид элс Тєв аймгийн Лђн, ѓндєрширээт сумдын нутагт Туул голын их тохойн баруун хэсэгт оршдог Салхи-голын гаралтай молцог элс. ѓвслєг, сєєглєг ургамалаар бэхлэгдсэн, бэлчээрийн ач холбогдолтой. /О.С/ Чилин хийд. ѓгий нуураас баруун тийш 5 км орчим зайтай Хєгшин, Орхон, Орхон, ѓгий нуурын хоолойн хооронд усан хђрээлэлд оршино. XVII зууны ђед Монголчуудын барьсан чулуун хийдийн туурь том хэрэмт цамхаг бєлгєє. /X.Л/ Чим чулуут Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын нутагт Чулуут голын баруун талд оршдог.Хэнтий уулсын салбар уулсын нэг. ѓндєр нь 2233 м. Уулын оройн хэсэг ой модгђй нђцгэн доод хэсгээрээ шинэсэн ойтой. Ан элбэг. /О.С/ Чин толгойн балгас. Булган аймгийн Дашинчилэн сумын нутагт буй Хятаны ђеийн хотын ђлдэгдэл. Гэрэлт хєшєєний суурь том чулуун яст мэлхий, барилгын зарим дээврийн дээр хятан бичигтэй. /О.С/ Чингийн Цагаан нуур. Булган аймгийн Дашинчилэн сумын нутаг дахь Чин толгойн дэргэд 960 м єндєрт оршдог. Эргийн шугамын урт 9.0 км. Нуурын эрэг их хэрчигдсэн, зэгс ихтэй. Жижиг горхи цутгадаг. Тђвшин нь тогтворгђй. Усны эрдэсжилт 1466.52 мг/л. Сульфатын ангийн сульфат магнийн доод тєрєлд багтдаг. Ойролцоох жижиг нуурын шаврыг ардын эмнэлэгт ашигладаг. /О.С/ Чингэл Булган аймгийн Эрдэнэт хотын ємнє оршдог. Бђрэн бђст булгаас эх авч Орхон голд цутгадаг гол. Урт нь 45 км. Ай савын талбай 350 км2. ёржилт хєрстэй хєндийгєєр урсана. Загас элбэг байв. /О.С/ Чингэлтэй Архангай аймгийн Батцэнгэл суманд оршдог 2293 м єргєгдсєн уул. Шинэс зонхилсон ойтой. Буга, бор гєрєєстэй. Уулт ойт хээрийн ургамалтай. /О.С/ Чингэлтэй Улаанбаатар хотоос хойш оршдог 1950 м єндєр уул. Холимог ойд нь шилмђђст мод зонхилдог. Ан амьтан, эмийн ургамалаар баян байв. Нийслэлийг хђрээлсэн дєрвєн уулын нэг. /О.С/ Чингис жуулчны бааз /Самар мэжик ХХК/. Чингэлтэй дђђрэг, 1-р хороо, 1-р 40000- 3-15 тоот. Байршил: Тєв аймгийн Эрдэнэ сумын нутаг Тарваган шийрийн гацаа гэдэг газар, УБ-Эрдэнэ сумын замаар 55 км, тєв замаас хойш шороон замаар 2 км/. Утас:311051, 327503, 99282459, 99891585, И-Мэйл:: samartours@magicnet.mn , гэр:17, ор:40. Чингис Богд. Говь-Алтайн Эрдэнэ сумын нутгийн ємнєд хэсэгт оршдог.2114м єндєр уул.Шовх хад цохио олонтой. Аргаль, янгир, ирвэстэй. Бэлээр нь хавтгай,хулан байнга бэлчинэ. Монголд буй Чингис нэртэй уулсын хамгийн том нь юм. Агуйтай. /О.С/ Чингисийн бухнууд жуулчны бааз /НБ Интэрнейшнл ХХК/. Баянгол дђђрэг, 2-р хороо, 8-8 тоот. Байршил: ѓмнєговь аймгийн Ханхонгор сумын Мандах багийн Аман усны хоолой гэдэг газарт /УБ-510 км, Аймгийн тєвєєс баруун хойш 50 км, сумын тєвєєс баруун тийш 45 км, Тђвшин жуулчны баазаас хойш 7км/. Утас: 365300, 368713, E-Мail: bayarmagnai@magicnet.mn, гэр:10, ор: 25. Чингисийн намаржаа жуулчны бааз /Дэлгэрзуут ХХК/. СБД. СТѓ-431, Байршил: Тєв аймгийн Баян-ѓнжђђл сумын нутагт Зоргол хайрхан уулын баруун урд энгэрт /УБ 140 км, аймгийн тєвєєс 90 км, Баян-ѓнжђђл сумын тєвєєс зђђн урагш 20 км/. Утас: 369351, 99185137, И-Мэйл: www. chingistour.mn, гэр: 10, ор: 35 Чингисийн тоонот жуулчны бааз /Чингисийн тоонот ХХК/. СБД. СТѓ-431, Байршил: Хэнтий аймгийн Биндэр сумын 3-р багийн Улаан єндєрийн ар гэдэг газарт /УБ 416 км, аймгийн

322

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

тєвєєс166 км, Биндэр сумын тєвєєс зђђн урагш 7км/. Чингис хааны тєрсєн Дэлђђн Болдогийн дэргэд байх тул жуулчид их очдог, тђђхэн угсаатны загасчлах чиглэлийн аялал жуулчлалыг сайн зохион байгуулдаг, сайн менежмент бђхий бааз болно. Оффис нь Улаанбаатар хотод Соѐлын тєв єргєє 430 тоотод байрладаг. Утас: 322079, 99185137, И-Мэйл:birthplace@magicnet.mn www.chinggisbirthplace, гэр: 9, ор: 32 Чингисийн хђрээ жуулчны бааз /Цагаан Шонхор Холдинг ХХК/ Хаяг: Сђхбаатар дђђрэг, Сђхбаатарын талбай-7, Санкт Петербург тєвийн байр. Байршил:Нийслэлийн Хан-Уул дђђргийн нутагт Богд хаан уулын Жаргалантын аманд/УБ-Тєв аймгийн Заамар 24 км/, Утас:310357, 312263, 311783, ф:311891, И-Мэйл:: tsr@mongol.net , гэр:24, ор:90. монолд анх уда Чингис хааны ђеийн бодит тђђхэн баримтыг тђшиглэн 1995 онд байгуулагдсан, гадаадын хђндтэй зочдын нђдийг хужирладаг, євєрмєц шийдэл бђхий жуулчны хђрээ болно. Чинтолгойн хэрэм. Харбухын балгасаас зђђн хойш 20 гаруй км-т, Дашинчилэн сумын тєвєєс зђђн хойш 18 км-т, X зууны ђеийн Кидан улсын ђеийн хотын хэрэм. Хожим энд XVII зууны ђед Цогт Хунтайжийн цэргийн хђрээ байсан, тђђний ђлдэгдэл, харуулын индэр болгож орой дээр нь босгосон чулуун толгойн овоо бий. Хэрмийг нь хєрзєнгєєр барьсан нь уран барилгын хувьд сонин жишээ гэж ђздэг. Энэ чулуун овоо нь сууриараа 40 м диаметртэй, єндєр нь 30-аад метр байсан болов уу гэмээр том юм. Уулаас чулуу зєєж босгосон харуулын овоо юм. ёђнийг 1998 онд улсын хамгаалалтанд авчээ. /X.Л/ Чингис хаан зочид буудал Токиогийн гудамж-5, Улаанбаатар 49, Монгол улс. Утас:313380. Факс: 976-11-312788. И-мэйл: Chinggis-hotel@mongol.netwww.chinggis-hotel.com Чингис хааны хєшєє 1962 онд Чингис хааны мэндэлсний 800 жилийн ойд зориулсан. Хэнтий аймгийн Дадал сумын нутагт босгосон хєшєє юм. /Х,Л/ Чингис хааны нууц товчооны гэрэлт хєшєє Монголын тђђх, уран зохиолын их єв болсон хєлгєн судар болох ―Монголын нууц товчоо‖ Аураг ордонд 1240 онд бичигдэн дууссан тђђхтэй. Монголын нууц товчоо зохиогдсоны 750 жилийн ойг 1990 оны 8-р сарын 18, 19, 20-ны єдрђђдэд тэмдэглэн, эрийн гурван наадам хийж, энэ ѐслолоор Чингис хааны гантиг чулуун хєшєєг босгосон юм. Уг гэрэлт хєшєєний єндєр нь 12 м, єргєн нь 4 м, урт нь 14 м бєгєєд тђђн дээр ―Алд бие минь алжаатугай, Ахуй тєр минь бђђ алдартугай‖ хэмээн хуучин монгол бичгээр бичиж ђлдээжээ. /X.Л/ Чингис хааны нутаг дахь тђђхэн аялал жуулчлал Уг бђс нутагт Монголын эрт эдђгээгийн соѐлын ђнэт дурсгал болсон Рашаан хад, Аваргын балгас, Балдан бэрээвэн хийд, Сэрвэгийн бичигт хад зэрэг тђђх археологийн дурсгалт газрууд нэн арвин бєгєєд ялангуяа эзэн Богд Чингис хааны тєрж єссєн, тђђний домог тђђхийг хадгалсан Дэлђђн болдог, Сэнгђр горхин, Хорхонуг Жибурын хєндий, Биндэр хошуу, Тђнхлэг горхин, Хэрлэн болон Балжийн гол, Онон мєрєн Бурхан халдун зэрэг тђђхт олон газартай бєгєєд эдгээрт тђшиглэн аялал жуулчлалын хэд хэдэн бааз, тђђхэн цогцолборууд барьж байгуулагдсан. Жишээлбэл: Тус аймгийн Дэлгэрхаан сумын нутагт Монголын нууц товчоо зохиогдсоны 750 жилийн ойд зориулан 1990онд гэрэлт хєшєєг босгосон байна. Уг нутаг дахь тђђх соѐлын дурсгалыг нэрлэвэл: А.Аураг ордон. Уг орд бол Чингис хаан ав хомрог, дайн тулаанд мордохдоо мал сђрэг, єтгєс хєгшид, эд агуурс, эмс хђђхдээ итгэмж бђхий ноѐндоо захируулан ђлдээдэг, тђргэн сэлгэж нђђх чадалтай нђђдлийн хєдєлгєєнд єргєє юм. Энэ єргєє сђђлдээ суурьшиж, алтан ургийнхны орд хђрээ болон єргєжсєн. Гэхдээ дан ганц алтан ургийнхан тєвлєрч байсанаар зогсохгђй тухайн ђеийн Монгол угсаатны цэрэг, улс тєрийн ђйл ажиллагааг удирдан явуулах худалдаа арилжаа соѐл урлагийн томоохон тєв болж байжээ. Аураг хотыг Чингис хааны дђђ Отчигэн ноѐны санаачилгаар Бєртэ ђжинд зориулан босгосон бєгєєд их хаан харь улсад хийсэн хэд хэдэн аян дайныхаа гараагаа урд ордоос хийсэн тђђхтэй Б.Хар зђрхний хєх нуур. Хэнтий аймгийн Цэнхэрмандал сумын нутагт Хар зђрх уулын євєрт Юдэгийн горхины хєндийд хойд єргєрєгийн 48002‘, зђђн уртрагийн 1090 далайн тєвшинєєс дээш 1650 м єндєрт оршидог. Уг нуур нь 300 єргєн 400 м урттай. Энд Тэмђжин Хамаг Монголын хаан ширээнээ заларсан тђђхтэй бєгєєд мєн энд Тэмђжингийн амьдрал тђђхтэй холбоотой Хуслуур, Зотлог зэрэг газрууд байдаг.

323

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

В.Чингисийн хэрмэн зам. Хэнтий аймаг болон Дорнод аймгийн нутгаар нийт 300 гаруй км урт ђргэлжилсэн уг байгууламж нь эдђгээ хэнд юунд зориулан хэрхэн барьсаныг тоймтой судалгаа байхгђй байна . Эртний судлалын тєдийгђй, архитектур, газар зђй геологийн чиглэлийн судалгааг хамарсан уг байгууламжийг эрдэмтэд тђрэг,уйгур ,киданы ђеийнх боловуу гэсэн таамаг гаргаснаас хэтэрсэнгђй. Мєн зарим эрдэмтэд ѓгєєдэй хаан амьтан хамгаалж босгосон далан мєн их єртєє замтай нь холбоотой байх хэмээн ђздэг. Уг зам нь гадаадын судлаач жуулчдын анхаарлыг ихээхэн татдаг бєгєєд 5-10 км зайтайгаар аль нэг хєндий аль нэг уул толгодын дэргэд замынхаа хойд урд хоѐр талын нэгэнд бяцхан дєрвєлжин хэрмэн хороо барьсан байдаг Г.ѓглєгчийн хэрэм. Уг дурсгал нь Биндэр, Батширээт сумын нутагт хойд єргєргийн 48023‘, зђђн уртрагийн 110010‘,40‖ийн газар зђйн солбилцолд оршдог. Дан боржин чулуугаар чулууны эв мєрийг олж єрж барьсан ѓглєгчийн хэрмийг Оросын судлаач С.А.Кондратьев 1930 онд судлаад XIV-XVI зуунд холбогдоно гэж ђзсэн. Харин эрдэмтэн Х.Пэрлээ уг хэрмийг Киданы ђед хамааруулсан байдаг. Уг хэрмийн хана нь нэг их эвдрээгђй бєгєєд уулзвар нь 2,5 м єндєр 1 м єргєн суурьтай. /Х.Л/. "Чингис хаан судлал" сэтгђђлийг 2000 оноос ЧХДС эрхлэн гаргаж нийт 8 дугаар нийтлђђлсэн ба Чингис хаан судлал, монголын тђђх, аялал жуулчлал, нийгэм болон байгалийн шинжлэх ухааны онолын асуудлуудыг хєндсєн нийтлэлийн бодлого баримталдаг эрдэм шинжилгээний тогтмол хэвлэл юм. /Х.Л/ Чингис шар айраг ХХК Сђхбаатарын гудамж, Улаанбаатар хот, Монгол улс. Факс: 976-11318091. И-мэйл: chinggis_beer@Mongol.net. Вэб сайт: www. chinggis_beer.mn, www. chinggis_beer.com Чингис хааны онгон шђтээн. Ёслол хђндэтгэлийн цогцолбор нь их засаг их сургууль байгалийн ђзэсгэлэнт тэрэлжид XII – XIY зууны монголчуудын єв соѐл, зан заншил, тђђхийг бусдад суртачлан таниулах зорилгоор байгуулсан. УБ налайх дђђрэг, 6 – р хороо, горхийн зђн салаа. УБ Тэрэлжийн замаар 58км – т. утас: 457826 факс: 455736, гэр: 20,ор 70. Чингисийн хэрэм Урт шороон хэрэм. Хэнтий аймгийн Баян-Адрага сумын нутгаас эхлэн Нарийн хєндий,Сайхан хєндий, Улзын хєндий, Дорнод аймгийн Баянзунгийн нутгаар дамжин Баргын нутагт орж цааш нийт /500-600 км урт/ ђргэжилдэг урт шороон хэрэм. Энэ хэрмийг ѓгєєдэй хааны байгуулсан /Хуруа Нурха/ мєн болов уу гэж ђздэг. Монголын нууц товчоонд ‗‘...тэнгэр газрын заяагаар тєрсєн гєрєєсийг бусад ах дђђ нарын нутагт очих болуузай гэж харамлаж шавар хэрэм бариулж ах дђђ нараас гомдох ђгийг сонсов.Энэ бас нэг буруу бий‘‘ гэж єєрийн дєрвєн буруу хэргийн нэгийг гэж ѓгєєдэй хааны дурьдсан тэр шавар хэрмийг єнєєдєр бид Чингисийн далан гэж нэрлэж ирсэн гэж зарим хђн ђздэг. Энэ Далан нь ѓмнєговь, Дорноговь, Хэнтий, Дорнод зэрэг аймгийн нутгаар ђргэлжилж зђђн тийшээ хил гардаг. /X.Л/ Чингисийн чулууны бичиг 1224-25 оны бичээс. Одоогоор Монгол бичгийн хамгийн эртний дурсгал. Онон мєрний Нэрч гэдэг газраас олдсон дурсгалыг Г.И.Спасский анх судалгааны хђрээнд оруулжээ. Эл дурсгалд эхлээд Чингисийн нэрийг мєр тэтгэн бичсэний учир Чингисийн чулууны бичиг гэж нэрлэж заншсан,сђђлийн ђед дурсгалын агуулгад тђшиглэн ―Есђнийн чулуун бичиг‖гэж нэрлэх санал ч гарсан. Монгол бичгийн эх дурсгалыг олон орны монголч эрдэмтэд судалжээ. Бичээсийн ђг нь ―Чингис хаан сартул иргэн /д/ агулижу багужу хамаг монгол улус-ун нойау-н Бухи Сочихай хуригсантур Есэнхэ онтудур-ун гурбан загуд гучин табун алдас-тур онтутулаг-а‖. Уул дурсгал одоо Сант-Петербург хотын Эрмитажийн музейд хадгалаастай байдаг. Хуулбар нь Улаанбаатарын ёндэсний тђђхийн музейд бий. /Х. Л/О.С/. Чихэртийн халуун рашаан Баян-ѓлгий аймгийн Дэлђђн сумын нутагт Ширээтийн голд нийлэх Рашаант голын хойд энгэрт оршдог. Цацраг идэвх чанартай, ялимгђй азот, хђхэр устрєгч хийтэй. Уугуул нэр нь Шигэртэй гэж байгаад сђђлийн 50-иад жилд Чихэртэй гэх болжээ. /О.С/ Чойжин ламын сђм музей Тус сђмийг 1904–1908 оны хооронд VIII Богд Жавзандамбын тєрсєн дђђ, шарын шашны нєлєє бђхий томоохон лам Лувсанхайдавт зориулан уран барилгач Омбо удирдан монгол ардын уран барилгачид барьж байгуулсан. Энэ сђмд 1938 оныг хђртэл хурал ном хурж байсан бєгєєд 1941 оны 11–р сарын 13-ний єдрийн Ардын бага хурлын

324

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

тэргђђлэгчдийн зарлигийг ђндэслэн тђђх соѐлын тэргђђн зэргийн дурсгалын тоонд багтаан оруулж, шинжлэх ухааны академийн /судар бичгийн хђрээлэн/ мэдэлд шилжђђлэн улмаар 1942 оноос музей болгосон байна. Лувсанхайдав буюу Чойжин лам нь тєрийн их Чойжин байсан. Учир нь жирийн ард тђмэнд ђйлчилдэггђй, зєвхєн хђрээний язгууртан ихэс дээдсийн захиалгаар Чойжин буух зан ђйлийг хийдэг байжээ. Чойжин гэдэг нь шашны хамгаалагч буюу номыг тэтгэгч гэсэн утгатай. Уран барилга, уран зураг, уран барималын харьцаанд ђнэт зђйл болж байгаа шашны урлагийн энэ музей нь зєвхєн салангад зђйлсийн цуглуулга тєдий биш тђђнд системтэйгээр зохион байгуулагдсан хэсгђђд нь уран сайхны бђхэл бђтэн цогцолбор болохын зэрэгцээ судалгаа шинжилгээны асар их ач холбогдолтой юм. Одоо тус музейн уран барилгын чуулга нь 5 сђм, хђндэтгэлийн 5 хаалганаас бђрдэх бєгєєд сђм бђрд хуучны монголын урлагийн мастерууд: уран зураач, уран цутгаварч, уран сийлбэрч, зээгт наамалч, хатгамалч, барилгын бђтээлђђд дэлгээстэй байдаг. Музейд агуулагдаж буй урлагын бђтээлђђд нь XVII зуунаас ХХ зууны эхэн ђеийг хамардаг. Ойролцоогоор 50000 орчим ђзмэр ђзђђлэнтэй. Уг музей нь: - Махранзын сђм - Гол сђм 2- р хэсэг болох Тонхон - Зуугийн сђм - Ядамын сђм - Хотол чуулганы тус Амгалан тив сђм гэсэн ђндсэн хэсгђђдээс бђрддэг. /X.Л/ Чойрын богд/Жаргалант/ Дорноговь аймгийн Сђмбэр, Даланжаргалан сумдын заагт оршдог 1678 м єндєр уул. Тахидаг байв. /О.С/ Цолмон трэивэл ХХК. Сђхбаата дђђрэг, Тєв шуудангийн урд талын байр, 310323, tsolmont @ mongol.net. Хорго – 1, 2 Бђђвэйт гэсэн жуулчины баазуудтай, мнежмент сайтай монголын аялал жуулчлалын анхны компаний нэг юм. Чоно/Canis lupus/ Нохойн овгийн махчин амьтан, хєхтний тєрєл, биеийн урт нь 1-1.6 м. Европ, Ази, Африк, Тєв Америк, Гренландад 6 зђйл бий. Монголд саарал чоно гэдэг 1 зђйл байдаг. Мал аж ахуй, амьтны аймагт их хохирол учруулдаг. Хамгийн ухаантай амьтан гэж ђздэг. Монголд чонын тоо толгой хурдан олширч байршил нь их тэлсэн тул анчин жуулчдыг олноор авчрах боломжтой. /Х.Л/ Чоно агнах тухай ардын уламжлалыг аялагчид хђргэх нь Чонын аман хђзђђг хурга, ишгэний хєгєнє, бяруу тугалын зэлний дээд уядаг байжээ. ёђнийгээ хєгєнє, зэлний мал боодоггђй чоно нохой ирдэггђй гэж бэлэгддэг байжээ. Чонын шєрмєсєєр хђђхэд нь тогтдоггђй айл шинээр гарах хђђхдийн хђйсийг боож авдаг байжээ. Мєн чонын тулмалж авсан арьсаар хђђхдийн єлгий хийж шинэ хђђхдийг боож авдаг байна. Тђђгээр ђл барам ардын ђгэнд хулгайн гар бузар чонын ам цэвэр гэж хэлдэг байна. ѓєрєєр хэлбэл хулгайн гар хар чонын идэлт цагаан гэсэн ђнэн утгатай юм. Шєнє уйлдаг хђђхдийн дэрэн дор ђнэгний зураг зурж хийх буюу ђнэгний зураг нь хђђхдийг хуурч мэхэлж унтуулах буюу буу нь гадны зђйлээс хђђхдийг хамгаалах бэлтгэлтэй байжээ: Хђђхдийг ариун сэтгэлтэй ђен шиг хурдан хєдєлгєєнтэй болохыг хђсч жижиг хђђхдийн дээлний араас ђений арьсыг зђђж єгдєг байжээ. /X.Л/ Чоно харайх Ховд аймгийн нутаг дахь Хар-Ус нуураас эх авч Хар нуурт цутгадаг гол. Урт нь 40 км, ай савын талбай 1760 км2, усны жилийн дундаж зарцуулалт 27.5 м3. Ерєнхий эрдэсжилт 180.9 мг/л. Урсгал нь ширђђн учир євєл хєлддєггђй, ђзэсгэлэнт хавцлаар урсана. Одоо усан цахилгаан станц барьж байна. /О.С/ Чоно хєндий Дорнод аймгийн Матад сумын хойд хэсэгт байдаг тэгш тал. 25-30 км урт, 20 км єргєн. Хээрийн ургамалтай. Цагаан зээрийн нђђдлийн гол нутаг тул тђђнийг дагадаг хээрийн цагаан чоно элбэг. /О.С/ Чонын боом ѓмнєговь аймгийн Гурвантэс сумын баруун хэсэгт оршдог хєндий. Баянбђрд, тооройн тєгєлтэй. Хулан, хавтгай, хар сђђлт, зээр, чоно, ирвэстэй. Орчиндоо арзгар, барзгар, хадархаг уулстай учир чоно оргоноход тохирожтой. Тэд баянбђрдийн усанд ирдэг амьтдыг отож барьдаг. /О.С/

325

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Чонын гозгор Увс аймгийн ѓмнєговь сумын нутгаар урсдаг. Голын хєндийд оршдог 2194 м єндєр шовон уул. Чоно байнга ђђрээ засдаг гэж ярилцдаг. /О.С/ Чєдєр Уналгын тоног хэрэглээний ђндсэн тєрєл. Сур, хялгасаар дан, давхар хоймсон, гурамсан зангиддаг. Чєдєр нь хаа, сум гэсэн ђндсэн хоѐр хэсгээс бђрдэнэ. Хаанд алга, хєх, чагт тус бђр хоѐр, суманд алга, хєх, чагт тус бђр нэг байна. Морин аялалын ђед жуулчдын морь шєнєдєє буцаж гђйхээс болгоомжилж морьдыг чєдєрлєж идээшлђђлэхэд зђгээр. /О.С/ Чєлєєт бђс. 2002 оны 6 дугаар сарын 28-ны єдєр батлагдсан Чєлєєт бђсийн тухай хуульд Чєлєєт бђс нь худалдааны, ђйлдвэрлэлийн, хєдєє аж ахуйн, аялал жуулчлал ђйлчилгээний, эдийн засгийн хэлбэртэй байна хэмээн орсон байх ба Аялал жуулчлал ђйлчилгээний чєлєєт бђсэд олон улсын стандарт, шаардлагад нийцсэн зохистой дэд бђтэц бђхий ђйлчилгээний цогцолбор бђрдђђлж, бђх тєрлийн ђйлчилгээ эрхэлнэ. /Х.А/ Чєлєєт цаг. Ажлын бус цаг буюу хувийн чєлєєт цаг. Янз бvрийн соѐл, тvvхийн vе шатанд хvн амын vндсэн хэсгийн жилд, долоо хоног, хоногт эзлэх чєлєєт цаг харилцан адилгvй байсан. Орчин vеийн хотын оршин суугчдад єдрийн, 7 хоногийн сvvлийн, ээлжийн амралтын чєлєєт цаг байдаг.Хvн ихэвчлэн чєлєєт цагтаа єєрийн оюуны хэрэгцээг хангах, биеийн хvчийг сэргээхэд чиглэгдсэн нийгэм,соѐлын ач холбогдол бvхий vйл ажиллагааны тєрлийг багтаадаг. Чєлєєт цагийг идэвхтэй ба идэвхгvй гэж ялгадаг. Аялал жуулчлал нь чєлєєт цагийг єнгєрєєх амгийн идэвхитэй тєрєл юм. Эдийн засгийн єндєр хєгжилтэй оронд хvмvvс чєлєєт цагаа амралт, зугаа цэнгээний идэвхитэй тєрєлд зориулах боломжийг олгодог олон салбар тогтолцоо vйлчилж байдаг. /Х.А/ Чулуун зэвсэг Чулуун зэвсгийн ђе нь хђн тєрєлхтний тђђхийн хамгийн эртний бєгєєд хамгийн удаан ђргэлжилсэн ђе юм. Чулуун зэвсгийн ђед хђний эрт ђеийн євєг бђрэлдэн бий болж, хєгжиж, орчин ђеийн арьстанууд ђђсэн, дэлхийн бємбєрцєгийн єнцєг булан бђрийн байгаль цаг уурын таатай нєхцєл бђхий газар нутгийг эзэмших ђйл явагдсан. Энэ ђеийн хђмђђс хєдєлмєрийн багаж зэвгээ гол тєлєв чулуугаар хийж байсан учраас чулуун зэвсгийн ђе хэмээн нэрлэдэг. Монгол нутаг дахь Палеолитын доод ђед хамаарагдах чухал ач холбогдол бђхий дурсгал бол Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын нутагт орших Цагаан агуйн дурсгал юм. Уг агуйг Монгол Зєвлєлтийн тђђх соѐлын хамтарсан экспедицийн чулуун зэвсгийн дурсгал судлах анги 1987 онд олж илрђђлсэн бєгєєд 1995–2000 онд Монгол, Орос, Америкийн судлаачид малтан шинжилсэн. Энэ ђед холбогдох дурсгалууд Монгол Алтайн нурууны орчмын бђс нутаг, Баянхонгор аймгийн Чихэн агуй, Тђйн голын сав, УБ хотын ойролцоох, Буянт ухаа, Сонгино уул, ѓвєрхангай аймгийн Хархорины Мойлтын ам, Хэнтий аймгийн Рашаан хад зэргээс илэрсэн бєгєєд энэ ђеийн гол онцлог бол хђн газар тариалан, мал аж ахуй буюу ђйлдвэрлэх аж ахуйд дэвшин орох суурь тавигдсан. Неолит буюу шинэ чулуун зэвсгийн ђеийн євєрмєц дурсгал нь Дорнод аймгийн Тамсагбулаг, мєн аймгийн Булган сумын Норовлин уулаас илэрсэн. /X.Л/ Чулуут буур/Чулуут хєєвєр/ нуур Сђхбаатар аймгийн Эрдэнэ цагаан суманд Зотолхаан уулын арын хєндийд 940 м єндєрт оршдог. 2.0 км2 талбайтай, 292 км урт,1.2к м єргєн, эргийн шугамын урт 5.6 км орчим. Цагаан зээр усанд олноор ирдэг. /О.С/ Чулуут гол 415км урт Хангайн нурууны хамгийн єндєр хэсгээс эх авдаг тул урсгалын хурд унал их. Тђђний хєндий эхэндээ давчуу, морены бул чулуу элбэгтэй бол доошлох тутам єргєсєж тэлэгдэнэ. 100 шахам км газар 50-60м єндєр хавцал ђђсгэн зђсч урсана. Тђђний зђђн талаас Тэрхийн цагаан нуураас эх авах Суман гол цутгаж Чулуут голын єргєн, усжилтын талбай зэргийг нэмэгдђђлдэг. Гольдролын єргєн эхэндээ 20-30 м, дунд хэсэгтээ 20-60 м, адагтаа 70-80 м байна. 0.5-2.5 м гђн. 11-р сарын дундуур хєлдєж 4-р сарын сђђлчээр гэснэ. /Х.А/ Чулуут голын хадны зураг Архангай аймгийн ѓндєр улаан, Тариат сумдын нутаг Чулуут голын хаданд зурсан энеолит, неолит, хђрэл, тємєр зэвсийн ђеийн олон зуун зураг. Тєрєл бђрийн ан амьтан, мал, хђн, зэр зэвсэг, нум сумаар ан гєрєє хийж байгаа сэдэвтэй зураг, морин тэрэг, гэр орон сууц зэргийгн зураг байдаг. /О.С/ Чулуут нуур Хєвсгєл аймгийн Цагаан нуур сумын нутгаар урсдаг Шишгид голын хєндийд 1540 м єндєрт оршдог. 0.5 км2 талбайтай, 1.3км урт, 0.7км єргєн, эргийн шугамын урт 4.8 км. Шувууд чуулдаг. /О.С/

326

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Чулуутын огтрогын дурсгал Ховд аймгийн ѓмнє хайрхан уулын Чулуутын Огтрогт буй хђрэл ба тємєр зэвсгийн ђеийн дурсгал чулуун далантай булш,буган чулуун хєшєє. /О.С/ Чулуутын улаан Говь-Алтай аймгийн Цогт сумын нутгийн зђђн захад оршдог Монгол Алтайн нурууны 3511 м єндєр уул. Аргаль, янгир, ирвэс гэх мэт амьтан, єндєр уулын, хуурай болон цєлєрхєг хээрийн ургамалтай. /О.С/

327

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Ш Шаазан хот Дундговь аймгийн Сайхан-Овоо сумын Онгийн голын хєвєєнд оршдог дундад зууны ђеийн /XIII-XIV зуун/ хотын ђлдэгдэл. /О.С/ Шаазгай нуур Увс аймгийн Ховд сумын нутагт 1696 м єндєр оршдог тектоник гаралтай эрдэст нуур. 4.9 км урт, 2.4 км єргєн. Эргийн шугамын урт 13.8 км. Нуурт жижиг булаг шђђрэг ордог. Гадагш урсгалгђй. Усны химийн найрлага 19.25 г/л, карбонатын тєрєлд багтдаг. Усны эрдэсжилт их тул мєс нь хэврэг байна. /О.С/ Шаазгайн нуруу Ховд аймгийн ёенч сумын нутагт оршдог 3580 м єндєр уул. Урт нь 30 гаруй км. Аргаль, ирвэс, ђнэг, чоно гэх мэт ан амьтан, хойлог, ятуу гэх мэт шувуу, ойт хээрийн євслєг болон модлог ургамалтай. /О.С/ Шаамаршуу хђн Шаамараас хђний овгийн эрђђ ясны ђлдэгдэл олджээ. /X.Л/ Шавай Ходоод хоосон гђйлгээд ђлдсэн цусны олгойд нь хийж давс сонгино зэргээр амт тохируулан амыг боогоод усанд чанаж болгосон хоол. /Т.Б/ Шавагт ѓмнєговь аймгийн Манлай сумын тєвєєс зђђн хойд 30 гаруй км зайд оршдог хєндий. Хармаг жимс нилээд элбэг байв. /О.С/ Шавар гол Хєвсгєл аймгийн Цэцэрлэг сумын Асгатын хойд нурууны зђђн хажуугаас эх авч Тэсийн голд цутгадаг. Урт нь 107км, ай савын талбай 1314 км2. Ой, ан элбэгтэй уулсын хоорондуур урсана. /О.С/ Шавар эмчилгээ Анагаах чанар бvхий шаврыг ашигласан эмчилгээний газар. Шавар эмчилгээг рашаан сувилал ба тєрєлжсєн шавар эмчилгээний газар хийнэ. Янз бvрийн гарал vvсэлтэй анагаах чанар бvхий шаврыг эртний Египет, Энэтхэгт ашиглаж байжээ. Шавар эмчилгээний тухай эртний сурвалж бичигт тэмдэглэсэн байлаг. МЭ I зуунд амьдарч байсан эртний Ромын эрдэмтэн Плиний Старший Эртний Ромд галт уулын шингэрvvлсэн шаврыг эмчилгээнд ашиглаж байсан тухай тэмдэглэжээ. XVIII зууны сvvлч XIX зууны эхээр Европын рашаан сувилалд шавар эмчилгээ нь эмчилгээний арга заслын нэг болон дэлгэрсэн. /Х.А/ Шавар эмчилгээний газар Шавар эмчилгээ хийдэг эмнэлгийн байгууллага. /Х.А/ Шаварт нуур Говь-Алтай аймгийн Чандмань, Баянхонгор аймгийн Баянцагаан сумдын заагт 2185 м єндєрт оршдог.1.5км урт. Эргийн шугамын урт 4 км боловч єєрчлєгдєн зарим жил хатаж тойром болдог. Аргаль, янгир усанд ирдэг. Нђђдлийн шувууд олонтой. /О.С/ Шавартын амны дурсгал Архангай аймгийн Их тамир сумын Шавартын аманд хэд хэдэн газарт 6 буган хєшєє бий. Хђрэл ба тємєр зэвсгийн тђрђђ ђеийн дурсгал. /О.С/ Шагай харвах /Хасаа харвах/ Монголчуудын эртний уламжлалт тоглоом. Эрт цагт хавтгай чулуун дээр гєрєєсний шагай тавьж, гарын алган дээрээс нэг шагай нясалж тоглодог байжээ. Мєн аравч бђхий зурхай дээр єрж сумаар харван унагааж талцан нааддаг. ѓвєрмєц аялга уухайтай. /О.С/ Шагайн тоглоом Монгол ардын уламжлалт тоглоом. Шагай няслах, шагай таалцах, шагай харвах, алаг мэлхий, морь уралдуулах гэх мэт олон тєрєл зђйл. Бэлгэ зђйн утгаар цагаан сар, мал тєллєх ђеэр шагайн тоглоомыг дэлгэр тоглодог. /О.С/ Шал тоорой Говь-Алтай аймгийн Алтай сумын нутагт улсын хилийн хавьд байдаг тал. Талын дунд 1140 м єндєр толгой бий. Цєлийн хєрс, ургамалтай. Хулан; хавтгай, хар сђђлт, зээр гэх мэт ховор ан амьтантай. /О.С/ Шалз Хануур ялаан овгийн далавчгђй шимэгч ялаа. Бие 4-7 мм урт. Дэлхийд тђгээмэл байдаг. Эм шалз хђђхэлдэй болох дєхсєн 10-12 авгалдай тєрђђлж хонь, ямааны огоонд цавуулаг шђђсээр наалдуулдаг. Нэг хурганд 1000 хђртэл авгалдай наалдан шимэгчилдэг. Цусны шимэгч шураг биетнийг тараах аюултай. Жуулчдад шалзнаас сэргийлэх зєвлєгєє єгєх хэрэгтэй. /О.С/ Шалын худаг Говь-Алтай аймгийн Эрдэнэ сумын ємнєд хэсэгт, Эдрэнгийн нурууны дунд оршдог шанд ус. Аргаль, янгир, ирвас, хойлог шувуу усанд ирдэг. /О.С/

328

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Шамба Хєвсгєл аймгийн Цагаан-Уул сумын тєвєєс зђђн хойш 10 гаруй км зайд оршдог 2185 м єндєр уул. Уулын хээрийн ургамалтай. ёнэг, чоно зэрэг амьтад элбэг. /О.С/ Шанаа нуур Ховд аймгийн Мянгад сумын нутагт Хар Ус нуурын хойд эрэгт 1150 м єндєрт оршдог. 1.8 км урт, 0.7 км єргєн. Эргийн шугамын урт 4.8 км. Зэгстэй. Зэгсний гахай, усны шувууд ихээхэн байв. /О.С/ Шандын хар уул/Урд шанд/ Тєв аймгийн Лђн, Баянхангай сумдын заагт Лђн сумын тєвєєс зђђн урагш 30-аад км зайд оршдог. 1494 м єндєр. ѓвєрмєц байрлалтай. Харууц ихтэй. ёнэг, хярс, туулай гэх мэт ан амьтан, хээрийн бђсийн ургамалтай. /О.С/ Шанхчин овоо Дорнод аймгийн Матад сумын нутаг дахь Сангийн Далай нуураас урагш 50 км зайд оршдог 917 м єндєр уул. Цагаан зээрийн нђђдэл дайрч єнгєрдєг. Чонотой. /О.С/ Шанхын хийд 1650-д онд байгуулагдсан монголын эртний хийдийн нэг. Саяхан сэргээн засварласан Баруун хђрээ гэдэг энэ хийдийн зђђнээр Сарын гол хойшоо урсдаг бєгєєд энд ѓндєр гэгээн Занабазар багадаа тоглож єссєн гэдэг. /X.Л/ Шар Таваас дээш настай агталсан эр ђхэр. Бие бялдар том, мах єєх арвин, хђч тэсвэртэй, эдэлгээ сайтай мал. Тэргэнд хєллєдєг, нуруу ачдаг. /О.С/ Шар булагийн Онцын дурсгал Увс аймгийн ѓмнєговь сумын Шарбулагийн онцод буй тђђхийн олон ђед холбогдох дурсгал хђрэл зэвсгийн ђеийн дєрвєн буландаа єндєр хєшєєтэй булш 10 гаруй, дугуй чулуун далантай том булш 8, жижиг булш 50 орчим, тђрэгийн ђеийн хђн чулуу 2 байдаг. Аргаль, янгир, ирвэс зэрэг ан амьтадыг ганц нэгээр нь буюу сђргээр нь олон арван хаданд сийлжээ. Мєн нум сумаар ан гєрєє хийж яваа морьтой явган хђмђђсийг дђрсэлсэн байдаг. Зургууд нь хђрэл зэвсгийн ђед холбогдоно. /О.С/ Шар бух Дорнод аймгийн Матад сумын нутагт 600 м єндєрт оршдог шорвог нуур. Урт нь 3.6 км, єргєн нь 2.2 км. Эргийн шугамын урт 10.2 км. Усны эрдэсжилт 170.14 г/л. Цагаан зээр усанд ирдэг. /О.С/ Шар бђрд Увс аймгийн Зђђнхангай сумын нутгийн Ханхєхий нурууны зђђн хэсгийн 1383 м єндєрт оршдог. Цэнгэг. 2 км2 талбайтай, 2.6 км урт, 1.1 км єргєн, эргийн шугамын урт 6.2 км. Уулын болон булаг цутгаж жижиг горхиор Баруун-Турууны голтой нийлдэг. Усны шувууд чуулдаг. /О.С/ Шар бђрд нуур Дорнод аймгийн Баянтђмэн, Чойбалсан сумын заагт оршдог. Бђлэг нуурын нэг 1.5км2 талбайтай. Эргийн шугамын урт 4.4 км боловч хатаж ширгэдэг. Усны эрдэсжилт 152.42 г/кг, сульфат карбонат хлорт натри зонхилдог. /О.С/ Шар говь даваа Баян-ѓлгий аймгийн Алтай сумын ємнєд хэсэгт оршдог. Алтайн гол нурууны даваа 3000 м єндєр. Ховд голын цутгал Сагсай голын сав газраас Хар эрчис мєрний цутгал Хурийн голын сав газар руу очих зам дайрч єнгєрдєг. Тєв Азийн гадагш урсгалгђй ай савын усны хагалбар болдог. Монголын хилчид Османы дээрэмчидтэй тулалдсан тђђхт газар. /О.С/ Шар Гэрт нуур Хєвсгєл аймгийн Улаан-Уул сумын нутагт Улаан Тайгын нуруунд 2160 м єндєрт оршдог. Гадагш урсгалгђй, мєстлийн гаралтай. Цэнгэг. 0.5 км2 талбайтай. 1.3 км урт, эргийн шугамын урт 3 км. ёзэсгэлэнт хотгорт оршино. /О.С/ Шар зурам Зурмын тєрєл дотроос хамгийн том нь. Биеийн урт 38-40 см, сђђл нь 12 см. Хойд хєлийн тавхай, нђцгэн шаргал єнгєтэй, сор ђс нь хар ђзђђртэй. Азийн дунд бђслђђр нутагт тархсан. Жуулчид ажиглалт хийхэд сонирхолтой амьтан. /О.С/ Шар нуруу Завхан аймгийн Сонгино, Тђдэвтэй сумдын нутагт 60 гаруй км урт сунаж тогтсон 2000 м єргєгдсєн нуруу. Шинэсэн ойтой. Монголд бугын нягтшилаараа тэргђђлдэг нутаг байв. Бор гєрєєс, чоно, шилмђђстэй. Ам хєндий бэлээрээ тарвага элбэгтэй. Ангийн шувууд олонтой. ёхрийн нђд жимс элбэг. Чингисийн зам, Жангарын хаалга зэрэг домогт газруудтай. Байц хадан цохионуудтай. /О.С/ Шар нуур Баян-ѓлгий аймгийн Алтанцогц сумын нутаг дахь Ховд голын хєндийд 1656 м єндєрт оршдог. 0.5км2 талбайтай, 1.1 км урт, 1.1 км єргєн, эргийн шугамын урт 3.4 км. Уулархаг нутгийн Шар нэртэй нуурууд ђзэсгэлэнт хотгорт тогтсон, нилээд гђнзгий, євєрмєц замагтай, усны шувууд элбэгтэй байдаг нийтлэг шинжтэй юм. /О.С/

329

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Шар нуур Баян-ѓлгий аймгийн Бугат сумын нутгаар урсдаг. ѓмнє голын хєндийд 1963 м єндєрт оршдог. 2.1 км2 талбайтай, 1.9 км урт, 1.4 км єргєн, эргийн шугамын урт 5.6 км. /О.С/ Шар нуур Баян-ѓлгий аймгийн Улаан хус сумын нутгаар урсдаг. Ховд голын хєндийд 1850 м єндєрт оршдог. 0.4 км2 талбайтай, 1.0 км урт, 0.7 км єргєн, эргийн шугамын урт 2.6 км. Хур бороо гђний усаар сэлбэгддэг. /О.С/ Шар нуур Завхан аймгийн Отгон сумын нутгаар урсдаг Буянт голын эхэнд 2418 м єндєрт гаралтай. Цэнгэг. 0.6км2 талбайтай. 1.5 км урт, 0.8 км єргєн, эргийн шугамын урт 3.8 км. /О.С/ Шар нуур Хєвсгєл аймгийн Ханх сумын Хороо голын хооронд Хєвсгєл нуураас хойш 2200 м єндєрт оршдог. Мєстлийн гаралтай цэнгэг 0.8 км2 талбайтай, 2.3 км урт, 0.7 км єргєн, эргийн шугамын урт 5.2 км, гђн нь 8 м. Жаргалант голоор Хєвсгєл нууртай холбогддог. Ерєнхий эрдэсжилт 30-27 мг/л, гидрокарбонат, сульфат зонхилдог. Загас, нђђдлийн шувуу элбэг. /О.С/ Шар сайр Говь-Алтай аймгийн Алтай, Бугат сумдын заагт Зєєлєн Богд, ѓвєлжєєнє Хар уулсыг заагладаг. 20 км урт хавцал. Хайлаас, бургасан жижиг тєгєлђђд бий. Хадан цохио байц олонтой. Шувуудын ђђр хаа сайгђй харагдана. Ил усгђй боловч ухахад ус гарах нь хялбар, амьтны мєр олноор дайралдана. Борооны дараахан уруйн ус буух аюултай. /О.С/ Шар таана ѓмнєговь аймгийн Гурвантэс сумын нутагт Тост Шовогийн нурууны ард байдаг тал. Загтай. Хулан, хар сђђлт зээртэй. /О.С/ Шар тал Булган аймгийн Баяннуур, Тєв аймгийн Лђн сумдын заагт оршдог. Ойт хээр, хээрийн ургамалтай хадлангийн нутаг. Хэд хэдэн жижиг нууртай тул усны шувууд элбэг. /О.С/ Шар тал Завхан аймгийн Алдархаан сумын нутгаар урсдаг. Яруугийн голын хойд талд байдаг. Хээрийн ургамалтай. Яруугийн эрэг дагуу чацарганы шугуйтай. /О.С/ Шар тос Малын сђђ цагаан идээнээс авдаг тос. ѓрєм хайлуулах айраг бђлэх зэргээр ялган авна.ѓрєм айргийн шар тосыг олгой, гђзээ мэт сав суулганд хадгалдаг. Бог, бод малын сђђ цагаан идээнээс ялгаж авсан байдлаар ђхэр хонь ямаа ингэний шар тос гэх мэт бин,боов хайрах цайнд самарч уух болон гурилтай хольж идэх зэргээр хђнсэнд єргєн дэлгэр хэрэглэдэг. Хђйтэн сэрђђн єдєр хэрэглэхэд илчлэг ихтэй даарахыг багасгадаг. /Т.Б/ Шар тээг Говь-Алтай аймгийн нутагт дахь Аж Богдын нурууны зђђн ємнєд талын Шаргалдайн хєндийн дунд оршдог 1257 м єндєр ђлдэц уул. ѓвєрмєц тогтоцтой. Шувууны ђђр олонтой. /О.С/ Шар ус гол Баянхонгор аймаг Архангай аймгийн зааг дахь Хангайн гол нурууны Унтаа ямаат уулын єврєєс эх авч Завхан голын нэг эх болох Буянт голд цутгадаг. Урт нь 180км, ай савын талбай 5167 км2, тђђнд Хар ус, Билгђђн, Гэрчэн, Бор бургас, Хангал гэх мэт олон гол цутгадаг. Хурдан ђерлэдэг онцлогтой. /О.С/ Шарвин буюу хєгшин боов Тос хийгээд сайн халаасан тогоо буюу хайруул дээр гурилан зуурмагийг хийж хусуураар тарааж хоѐр талыг нь ээлжлэн хайрч бэлэн болгоно. Олгохдоо хувилж єгнє. /Т.Б/ Шарга-манхан БНГ Ховд аймгийн Буянт, Манхан сумын нутагт орших Манханы хэсэг, ГовьАлтай аймгийн Тонхил, Дарви, Тєгрєг, Халиун сумдыг хамарсан Шаргын хэсэг гэсэн хоорондоо 200-гаад км зайтай 2 хэсгээс тогтоно. 390071 га талбайтайгаар 1993 онд УИХ-ын 83 тоот тогтоолоор батлагдсан. Дэлхий дээр байгаа 2 зђйлийн бєхєнгийн нэг болох монгол бєхєнгийн сђђлчийн голомт нутаг. Бєхєнг хамгаалж єсгєн ђржђђлэх зорилготой. /Х.А/ Шаргалжуут рашаан сувилал Баянхонгор аймгийн Эрдэнэцогт сумын нутагт д,т,д, 2000 м єндєрт Баянхонгор хотоос 60 км-т оршдог. Халуун хђйтэн 108 рашаан булгийг тђшиглэн байгуулжээ. Рашаан сувилал нь найрлагаараа Румын улсын Геркуланы, Болгарын Горна баня, Кюстендел, Оросын холбооны улсын Кульдур, Дорнод Сибирийн Талай зэрэг рашаантай тєстэй. Рашаан сувилал нь олон тєрлийн усан болон шавар эмчилгээний зэрэгцээ иллэг татлаг, зђђ тєєнђђр, бариа засал зэрэг ардын эмчилгээний кабинетууд ажилладаг. Тус рашаан сувилалд Монгол орны єнцєг булан бђрээс хєдєлмєрчид ирж эмчилгээ сувилгаа хийлгэдэг. Шаргалжуутын рашаан сувилал Баянхонгор аймгийн тєвтэй цахилгаан дамжуулах шугамаар холбогдож байнгын гэрэл цахилгаантай. Гадаад дотоодын аль ч хот суурин газартай

330

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

холбоогоор шууд ярих боломжтой. Шаргалжуутын рашаан сувилал нь нэг ээлжинд зуны цагт 350 хђн євлийн цагт 140 хђн хђлээн авах хђчин чадал бђхий Монгол улсын нэртэй рашаан сувилалын нэг мєн. /О.С/ Шарын гол Эндээс Цэрдийн галавын буюу зуу гаруй сая жилийн ємнєх балар ойн амьтад болох том, жижиг 10 савагч хирсний бђтэн яс олджээ. /X.Л/ Шашин мєргєлийн аялал Шашны номлогчид, мєргєлчид, сvсэгтнvvд уг шашныхаа тvvхэн ул мєрєєр шашны гол тєвvvд, алдартай сvм хийдvvдээр мєргєл хийх зорилготой аялал. Энэ нь аялал жуулчлалын эртний тєрєл. Мєргєлчид, сvсэгтэн олон євчин эмгэгээс салах, зовлонгоос ангижрах, нvглээ наминчлах итгэл vнэмшлээр аяладаг. /Х.А/ Шашны аялал Аливаа улс vндэстний шашин, тvvнтэй холбоотой єв, соѐлыг сонирхон vзэх зорилготой аялал. /Х.А1/ Шенгений виз Шенгений гэрээнд оролцогч улсуудад зорчиход олгох эрх. 1995 оноос Шенгений гэрээнд оролцогч Европын долоон орны /Бельги, Нидерланд, Люксембург, Герман, Франц, Испани/ харилцан визгvй зорчих гэрээ хvчин тєгєлдєр болсон. /Х.А/ Шивээт манхан жуулчны бааз /ЖДЛ ХХК/ Орон нутаг дахь байршил: УБ хотоос баруун тийш Хархорины замаар 480 км, Хархориноос баруун тийш 130км, Архангай аймгийн тєвєєс зђђн урагш 27 км зайтай Цэнхэр сумийн Алтан-Овоо багийн нутагт Халуун усны рашааны дэргэд байрлана. Цэнхэр жигђђр жуулчны баазын зђђн хойно 300 м, Утас: 687352, гэр: 20, ор: 60. Шимийн архи Малын сђђгээр исгэсэн айргыг нэрж архи гаргана. Битђђ саванд буцалгасан айрагны халуун уур хђйтэн устай жалавчинд мєргєн жижиг усан дуслууд болоод эргэж буусан шимийг нь архи буюу монгол архи гэнэ. /Т.Б/ Шингэн єнгєр Хальс байдлаар тогтох усан бђрхэвч юм. Цонхны шил хєлрєх нь ђђний тод жишээ. /Х.А/ Шинжилгээ /анализ/ analysis Аливаа санаа, асуудлыг хэсэгчлэн хувааж, тус бђрийг нарийвчлан судлах. Бизнест оновчтой шийдвэр гаргахын ємнє асуудалд шинжилгээ хийх шаардлагатай. /X.Л/ Ширээ засах нь. Гол таваг, хутга сэрээний захыг ширээний ирмэгээс 1-2см зайтай байрлуулна. Талхтай тавгийг гол тавагны яг зђђн талд, нэг хђнийхээр бэлтгэж тавьсан зууш, салатыг гол тавагны зђђн талд боловч ширээний ирмэгээс нэлээн зайтай тавих ѐстой. Хутгыг гол тавагны баруун талд таваг руу ирээр нь харуулан, сэрээг зђђн талд нь ђзђђрийг нь дээш харуулан байрлуулна. Загасанд зориулсан хутгыг халуун хоолонд зориулсан хутганы баруун талд, хэрвээ хоолноос ємнє зууш, салат єгєх бол тђђнд зориулсан хутга, сэрээг хамгийн захад нь тавьдаг. Тэдгээр нь халуун хоолонд зориулсан хутга сэрээнээс хэмжээгээр бага байх ѐстой. Халбагыг хонхорхойг нь дээш харуулан тавина. Шєл болон амттанд зориулсан халбагыг ширээний ирмэгтэй зэрэгцээ байхаар байрлуулах бєгєєд халбаганы иш нь баруун тийш чигтэй байх ѐстой. Шєлний халбагыг гол тавагны зђђн, хутганы баруун талд тавина. Таваглаж тавьдаггђй бђх тєрлийн хоолонд халбага, сэрээ, хавчаар, хатгуур зэргийг тавина. Тосыг гич, давсны адил зориулалтын халбага, хутганы хамт тавих ѐстой. Хачиртай болон халуун хоолыг халбага, сэрээтэй нь хамт єгнє. Хэрвээ тусгай хачиргђй бол ердийн байдлаар ширээг засна. Шилэн аягыг бђх хоолны хэрэгслийн баруун хойно нь тавина. Цай, кофе, какао, сђђг жижиг тавган дээр тавьж єгдєг. Шар айрганд зориулсан шилэн аягыг шилэн, хуванцар, тємєр, єнгєлсєн тусгай тавиур дээр тавина. Шар айрагны байриултай том шилэн аяга гэрийн нєхцєлд тохиромжгђй бєгєєд гагцхђђ зориулалтын цэнгээний газарт хэрэглэнэ. Сэрђђн ундаа, жимсний шђђс, хийжђђлсэн ундаанд зориулалтын болон шилэн бђрхђђл мэт хэлбэртэй шилэн аяга хэрэглэнэ. Хундагыг эгнээний хамгийн баруун талд юм уу, хагас тойрог маягаар єрж тавьдаг. Хундагыг тавьж байхдаа халбага авахад тєвєггђй байхаар тохируулах ѐстой шђђ. Хэрвээ ширээн дээр янз бђрийн ундаа байвал хундагнууд ч тђђндээ тохирсон олон янз байна. /Х.Л/ Ширээт цагаан нуур Монгол элсэнд Их Монгол уулын зђђн урд бэлд орших гурван жижиг нуурыг Цагаан нуур гэдэг. Энэ нуурын эрэг дээр 1639 онд ѓндєр гэгээн Занабазарыг 5 настай байхад нь тђђнийг Монголын шарын шашны тэргђђн анхдугаар Богдод єргємжилєн ширээнд суулгаж /Ширээт гэдэг нэр эндээс гарсан/ Шар бђст єргєєг барьснаар єнєєгийн нийслэлийн суурь тавигдсан гэж ђздэг. /X.Л/

331

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Шорлог Орц:Хонины мах 500 гр, сонгино 100 гр, улаан лооль, єргєст хэмх 200 гр, нимбэг 1 ш, уксус 0.1 х/х, тос 1 х/х. Хонины махыг 25-30гр дєрвєлжин хэрчиж паалантай саванд хийн, хар повоор, хэрчсэн сонгино, уксус, лаврын навч, нимбэгний хђчил давсаар амтлан сайн хольж хутгаад сэрђђн газар 2-3 цаг байлгана. Махыг амт орж зєєлєрсний дараа шоронд хийж завсраар нь сонгино, чанасан тємс, улаан лооль, єргєст хэмх аль сонгосныг хавчуулж модны задгай гал дээр шарж болгоно. /Т.Б/ Шумуулнаас хэрхэн хамгаалах вэ Хђзђђ шилрђђгээ мєрєє дарсан хєнгєн алчуур, даавуу, маарал унжуулах нь шумуул, дэлэнчээс хамгаалах энгийн арга юм. Ийм даавууг малгайгаар дарж ємсєх буюу малгайдаа оѐж эсвэл зђђгээр тогтоох хэрэгтэй. Ханцуйг уртасгаж даавуу залгаж гарыг хамгаална. Шумуул дэлэнчээс хамгаалах тусгай торон хаалт ч хийж ашиглаж болох юм. ёђнд: Нийлэг тор /Копрон хєшиг/ алчуур ашиглаж ийм хаалтыг толгойд ємсєх хєшђђн цагирагт байрлуулж хийнэ. Цагаан єнгєтэй торны цаанаас юм харагдахгђй учир хар бараан єнгєтэй тор сайн байдаг. Тор болон малгай шумуул ђргээх бодисоор нэвтшђђлбэл бђр сайн. Ийм бодисыг диматилфталат-1нэгж, шатдаггђй киноплѐнк-4нэгж, ацетон-10нэгж, жингээр тус тус авч найруулан хийнэ. Ажиглалтаас ђзэхэд хєлєрсєн арьсан дээр хуурай байхаас 2-3 дахин олон шумуул суудаг байна. Шумуул ихтэй халуун єдєр отгийг гал болон нуурлуу тђрж орсон хошуун дээр єндєрлєг газар байрлуулах нь ашигтай. Ийм ђед уснаас эрэг єєд ямагт салхилж жижиг ялаа шумуулыг хєєж байдаг байна. Майхныхаа амыг маарлаар таглахад гэмгђй. Маарлан ђђдийг урт хийж доод талыг нь доогуур эсвэл дэвсгэр доор нугалж дарвал шумуул орж чадахгђй. /X.Л/ Шурангын цохио. ѓвєрхангай аймгийн Уянга сумаас Найман нуур орох замд Шурангын голын хєвєєнд орших тэмээ хэлбэрт тунамал чулуун том цохио. /X.Л/ Шууд маршрут Эхлэл ба тєгсгєлийн цэг давхцахгvй, vзвэр vйлчилгээ бvхий аялал жуулчлалын хэд хэдэн газраар аялах аяллын маршрут. Тухайлбал: Улаанбаатар-Хархорин-Цэцэрлэг, Бђрги эрэг-Хар зђрхний Хєх нуур-Бэрээвэн хийд. /Х.А/ Шууд зардал direct cost Бђтээгдэхђђн ђйлдвэрлэлд шууд хамаатай зардлууд. /X.Л/ Шууз Махыг давсалж муутгалгђй дулааны улиралд нойтноор нь хэрэглэдэг арга юм. /Т.Б/ Шуус Хэнтий аймгийн нутгаас эх авч Онон голд цутгадаг гол. Урт нь 140 км, ай савын талбай 3150 км2, усны зарцуулалт 6-р сард 1.8 м3. Ерєнхий эрдэсжилт 450.42 мг/л. /О.С/ Шух нуур Дорнод аймгийн Дашбалбар сумын нутаг дахь Дээд Дєрєє нуураас зђђн тийш 688 м єндєр оршдог. 2.1 км2 талбайтай. 1.9 км урт, эргийн шугамын урт нь 5.8 км, усны гђн 3 м, эзэлхђђн 5.7 сая м3, 30°С хђртэл халдаг. Нуурын баруун ємнєєс булаг цутгадаг. Чух нуур гэдэг байв. Амралтын газартай. /О.С/ Шђдлэн ёђдэн хоѐр шђд гарч шђдэлсэн малыг шђдлэн гэнэ. 2-3 насны ямаа, хонь, адуу, ђхэр. Нас хђйсний нэрийг хамт хэлж ярьдаг. Шђдлэн эр ямаа, шђдлэн ухна, шђдлэн зусаг, шђдлэн эр хонь, шђдлэн хуц, шђдлэн ђрээ, шђдлэн байдас, шђдлэн гуна, шђдлэн гунж гэх мэт. /О.С/ Шђрэн гол Сэлэнгэ аймгийн Бђрэнгийн нурууны єврєєс эх авч Сэлэнгэ мєрєнд цутгадаг. Урт нь 40 км. Ай савын талбай нь 375 км2. Загастай. /О.С/ Шђђдэр Дулааны улиралд агаарын доод давхарга манангђй ђед ђђсдэг жижиг усан дуслууд бєгєєд агаарт чийг ихэдсэнээс болж ђђснэ. Гол тєлєв шєнийн цагт ђђсдэг ба нар гарч дулаарахад ууршин алга болдог. /Х.А/ Шђђт нуур Сђхбаатар аймгийн Онгон сумын нутаг дахь Бухын ширээгээс хойш Онгон элсний зђђн ємнє 1060 м єндєрт оршдог.1 км урт, эргийн шугамын урт нь 2.4 км. Усны шувуу ихтэй. Шђђ авч ашиглана. /О.С/

332

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Э Эв жуулчны бааз /Жи Эм Ти ХХК/ Хаяг: Хан-Уул дђђрэг,Богд хааны музейн дэргэд. Байршил: Булган аймгийн Рашаант сумын Хунт нуур гэдэг газарт /УБ-288км, Рашаант сумын тєвєєс16 км, УБ-Хархорины тєв замаас хойш салж шороон замаар 3 км /Хєгнєговь жуулчны баазын зђђн урд талд/, Утас: 344939, 99113382. И-Мэйл: gmtbayar@magicnet.mn, гэр:15, ор: 60. Эвэрт гол Булган аймгийн Бђрэнгийн нуруунаас эх авч Сэлэнгэ мєрєнд цутгадаг гурван жижиг гол. Урт нь 10-15 км. Загастай. ёзэсгэлэнт хєндийгєєр урсана. /О.С/ Эг гол Монгол орны хамгийн цэнгэг болон гђн нуур Хєвсгєл нуураас эх авч Сэлэнгэ мєрєнд зђђн гараас нь цутгана. Голын урт 475 км. Эгийн гол ой хєвч бђхий бэсрэг уулсын дундуур урсах учир эгц єндєр хадан хясаатай хавцлыг ђђсгэнэ. Харгиа боргио ихтэй. ёндсэн тэжээл нь Хєвсгєл нуураас гадна хурын ус тодорхой чухал байр эзэлнэ. 10-р сарын 2-р хагасаас хєлдєж 150-190 хоног хєлдђђ байдаг. Эгийн голд ёђр, Эрин Тарвагатай зэрэг олон гол цутгадаг. Томоохон нь Хєвсгєлийн ёђрийн гол юм./Х.А/ Эг тур жуулчны бааз Хєвсгєл нуурын баруун эрэгт Хатгалаас 20 км-т орших жуулчны бааз. 30 хђн хђлээн авах гэр бааз, нум сум харвах талбайтай. Утас:99116919, 99816669 /О.С/ Эгийн даваа Баянхонгор,Архангай аймгийн заагт Хангайн гол нуруугаар давдаг. 1600 м єндєр. /О.С/ Edel weiss зочид буудал Энх тайвны єргєн чєлєє 15 А/5, Улаанбаатар, Монгол улс. Утас:/ 976-1/ -312186, 325388. Факс: /976-1/-325252. И-мэйл: edelweis@mongol.net Эдийн засгийн шинжилгээ economic analysis Тєслийн ђндэсний эдийн засагт оруулах хувь нэмрийн ђнэлгээ болон ђндэслэл. /X.Л/ Эдрэн Говь-Алтай, Баянхонгор аймгийн заагт байдаг Говь-Алтайн нурууны салбар,125 км урт, хамгийн єндєр нь 2076м єндєр Юмт уул юм. Цєлєрхєг ландшафттай. Аргаль, янгир, ирвэс, бэлээр нь хар сђђлт, зээртэй. /О.С/ Эдэн жуулчны бааз /Эдэн тур ХХК/ Хаяг: Сђхбаатар дђђрэг Баянгол зочид буудлын баруун талын 2-р байр, 47 тоот. Байршил: Булган аймгийн Рашаант сум, Хєгнєхаан уулын худгийн аманд /УБ-285км, Рашаант сумын тєвєєс 22км, УБ-Хархорины тєв замаас хойш 9км/. Утас:324904, 99196545, 99178402. ИМэйл:: edentours@hotmail.com, www.edentours.com, гэр:14, ор: 39. Элстэй жуулчны бааз /Шђрэн ХХК/ Хаяг: Сђхбаатар дђђрэг, Олимпийн гудамж-8, Шђрэн ХХКийн байр. Байршил: Тєв аймгийн Эрдэнэ сумын 1-р багийн Элстэй гэдэг газарт /УБ-Эрдэнэ сумын замаар 50 км, Налайхаас 22 км, Тєв замаас урагш шороон замаар 7км/. Утас:99112285, 310869, И-Мэйл:: shuren@magicnet.mn, гэр:23, ор:80. Элсэн тасархай. Батхаан уулын баруун хажуугаас баруун хойш улмаар Хєгнєхаан уулын баруугаар 80-аад км ђргэлжилсэн манхат элсийг огтлон гардаг. Энэ элс нь Монгол элс, Хєгнє Тарны элс, гэж нэр гарсан бєгєєд бургас, яргай зэрэг бутлаг ургамалтай. Энд Баянговь, Хєгнє, Тарна зэрэг 10 орчим жуулчны баазууд ажилладаг. /X.Л/ Эмнэлэгийн тусламжийг аялагч жуулчдад ђзђђлэх талаар Хоолны хордлогын ђед: /гэдэс хђчтэй євдєж,бєєлжиж доош суулгах/. Ходоод угаах арга ашигтай. ёђний тулд марганц буюу содны сулхан бђлээн уусмал 5-6 литрийг хордсон хђнд залгилуулж удаалгђй бєєлжиж эхлэх бєгєєд усыг бєєлжис нь тогтоон уулгах хэрэгтэй. Марганц ба сод байхгђй бол савантай буюу давстай бђлээн ус уулга. Дараа нь тайван байлгаж хєл гарт нь бђлээн жин тавьж бђлээцђђлэх нь зєв. Сђђлд нь аагтай халуун цай єгвєл зохино. Хђний бие нь засал олохгђй бол эмнэлэгийн бусад арга хэмжээг авах хэрэгтэй. Найман хђнтэй хэсэгт тохирох эмийн сан: Иод- 5 курс, Наштырын спирт- 3 курс, ухаан алдахад ђнэртђђлнэ. Аспирин-5 боодол, сульфазимецин- 8 боодол, халуун бууруулна. Пирамеин-8 боодол, толгой євдєхєд ууна. Фаталазол, бесалол –8 боодол, гэдэсний євчинд ууна. Марганцовка – 10-20г ус ариутгах, холгосон буюу шалбархайг угаах, хордлогонд уухад

333

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

хэрэглэнэ. Спирт- 100г, боодол маарал – 10ш, хєвєн- 200г, резин боодол- нэг уут, халууны шил1. Тайлбар: Дээрх эмнђђдийг сулруулсан найрлагаар бэлдэж аялагч бђр хувийн эмийн сандаа илђђ /заавал/ авч явбал зохино. ѓндєр зэргийн бђхий алсын аялалд явагсад гэмтэл, бэртэлт болон бусад гэнэтийн євчинд хэрэглэх чухал эм, тарилга, шприц зэргийг авч явах нь зђйтэй. Хэрэв хђний биед ямар нэгэн задгай шарх олвол: Тђђний эргэн тойрон шархны захаар марганц бусад иодоор арчин ариутгаж, ариутгасан материалаар дарж боовол зохино. Ариутгасан боолтын материалгђй бол даавуу ба маарлыг галын дєлєн дээр хэд хэдэн удаа барьж цэвэршђђлээд шархан дээр дарах хэсэгт иод шингээж тђђгээр дарж болно. Шархнаас цус урсан гарч байвал гарын доорх материалаар цус тогтоох боолт хий.Боолтыг цусыг тогттол байлгана. Тэгэхдээ 20-30 минут тутам боолтыг хэдэн хором сулруулж цусны эргэлтийг зогсоохгђй байлгах хэрэгтэй. Боолтыг 1.5 цагаас удааж болохгђй. Хєл гарт шарх гарсан бол тђђнийг єргєж байвал зохино. Хэн нэгэн маань усанд живэх буюу аянганд цохиулвал: Юуны тђрђђнд хиймэл амьсгаа єгєх арга бодох хэрэгтэй. Эхлээд татсан хєлийг нь суллан амыг цэвэрлээд уушгинд орсон усыг гаргана. Дараа нь зохиомлоор амьсгалуул. Хэлмэгдэгчийг дээш нь харуулж хэвтђђлээд толгойг нь бага зэрэг гэдийлгэж доод эрђђг ангайлган татаж доод талын шђдийг нь дээд эрђђний шђднийг нь эрђђний дээгђђр ирэх гэдгэр байдалд оруулна. Дараа нь амьсгалуулагч хђн єєрєє гђнзгий амьсгаа авч хэлмэгдэгчийн амыг єєрийнхєє амаар нягт ђмхэж /хамрыг нь чимхэж єгнє./ ам руу нь ђлээж єгнє. Ам руу нь ђлээмэгц хэлмэгдэгчийн уушги агаараар дђђрэх учраас цээж нь томорч дараа нь агаар буцаж гарна.Ингэмэгц дахин ђлээнэ. Ийнхђђ хиймэл амьсгалыг 2-5 хором тутам давтаж байна.Энэ ђед хэлмэгдэгчийн зђрх нь цохилохгђй байвал зохиомол амьсгаа хийхийн зэрэгцээ зђрхний ажиллагаа сэргээх иллэг хий.Хэлмэгдэгчийн зђрхэн тус газраа алгаараа нилээд хђчтэй дарж огцом авах маягаар минутанд 60-70 удаа иллэг хийх хэрэгтэй. Гар хєлдсєн байвал: Дулаан бээлий ємсгєєд гарыг нь тохойгоор нь хойш урагшаа хурдан хєдєлгєж бђлээцђђлэх хэрэгтэй.Хєлдсєн хєлийг мєн тэгж бђлээцђђлнэ.Харин хєл гарыг нилээд хурдан хђчтэй хєдєлгєвєл зохино.Биеийн зарим хэсэг хєлдєж удсанаас бие нь хєрч осгосон ђед хэлмэгдэгч тђр зуур ухаа алдаж болно.Ингэсэн хђнийг тэр доор нь суулгаад єєрсдєє байгаа дулаан хувцас, хєнжил, майхан зэрэг юугаарч болов битђђ хучиж дулаалах хэрэгтэй. Дулаацаж ухаа ормогц нь сахар, глюкоз, дарс єгч наштырын спирт ђнэртђђлнэ. Хєл гар хугарвал: /битђђ болон задгай/ Тђђнийг аль болохоор хєдєлгєєнгђй болгож хугарсан хэсэгт чиг барьж боогоод эмнэлэгт яаралтай хђргэх арга бодох хэрэггђй.Хугарсан буюу бэртсэн хэсгийг цэвэрхэн боож, тэр хэсгийг аль болохоор нэг хоног хђйтэн сэрђђн болгохыг эрхэмлэвэл зохино.ёе мултарсан ђед єчђђхэн хєдлєхєд тэсэхђйеэ бэрх євдєх бєгєєд ђе мєчний хэлбэр тєрх єєрчлєгдсєн байдаг. Иймд хєл гарыг тэгшлэх булгаралтыг оруулах гэж оролдох хэрэггђй. Шууд эмнэлэгт хђргэвэл зохино. Хэлмэгдэгчийг єргєж зєєхийн тулд майхан буюу хєнжлийг нарийн хуурай шургааганд бэхлэж хэвтэр засаж болно.Шургаагаар яс зангидаж хооронд нь олс сураар торлон хэрж зєєхнє. /X.Л/ Эмт жуулчны бааз / Жетко ХХК / Хаяг: Сђхбаатар дђђрэг, НёБ-ийн гудамж-8, УБ-48, ш\х-198. Байршил: Булган аймгийн Тэшиг сумын Харгал багын нутагт Эгийн голын хойт хєвєєнд Эмт гэдэг газарт /УБ-600км, аймгийн тєвєєс 242 км, Эгийн голын шинэ гђђрээр гарч баруун тийш 12км/. Утас:313787, 99152621, 91910067. ф:311325. И-Мэйл:: marketing@jetmongol.com, www.jet.mongol.com, ор:20. Эмчилгээний аялал жуулчлал Эмчлvvлэх, эрvvлжих зорилгоор хийгдэх аялал жуулчлал. Эмчилгээ сувиллын байгууллага нь эмчийн зєвлєгєє, эмчилгээ, иллэг г.м иж бvрэн vйлчилгээ vзvvлдэг. Эмчилгээ, сувиллын газар сонгох, рашаан ус, шаврын анагаах чанарыг ашиглахдаа эмчийн зєвлєгєєг авч байх ѐстой. /Х.А/ Эмчилгээний чанартай рашаан ус, шавар Хђний архаг хууч, хурц эмгэг євчнийг анагаан илааршуулах увидас бђхий олон тєрлийн рашаан, нуур, эмчилгээний шаврын их нєєцтэй орон юм. Энэ нь эмчилгээ сувилгааны аялал жуулчлал хєгжђђлэх нєєц болно. Одоогийн судлагдсан тђвшинд олон улсын рашааны ђнэлэмж, бђтэц, найрлага, чанар, эмчилгээний шаардлага, нєєцийг хангаж чадах 130 гаруй халуун хђйтэн рашаан байна. ёђнээс ђзэхэд Монгол орон рашааны асар их нєєцтэй орон юм. Одоогийн байдлаар Архангай аймгийн Цэнхэр сумын нутаг дахь Цэнхэрийн халуун рашааныг тђшиглэсэн Японы 100 хувийн хєрєнгє оруулалт бђхий

334

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

―Цэнхэр Жигђђр‖ жуулчны бааз амралт сувиллын чиглэлээр жуулчин авч байгаа нь амралт сувиллын аялал жуулчлалын хєгжих ирээдђйг харуулж байгаа. /О.С/ Энхбулаг жуулчны бааз /Мелоди тур ХХК/ Хаяг: Баянзђрх дђђрэг, Хєх тэнгэрийн гудамж-12, Цэцэг зочид буудал 203 тоот, ш/х-УБ-49. Байршил: УБ хотоос Тариалангаар 630 км, Хатгалаас шулуунаар 160км, Хєвсгєл аймгийн Эрдэнэ булаг сумын тєвєєс урагш 4 км, Эгийн голын Улаан хясаа гэдэг газарт байрлана. Утас:460668, 460678, 316368, 99127630, 99116942. И-Мэйл:: meloditour@magicnet.mn, гэр: 8, ор: 30. Эргэлтийн хєрєнгє working capital. Нэг жилээс хойш хугацаанд ашиглагдах материаллаг болон мєнгєн хєрєнгє. ёйлдвэрлэгдэж буй бараа бђтээгдэхђђний єртєгт шингээж тђђнийг борлуулсны дараа мєнгєн хэлбэрээр буцааж тєлдєг. Эргэлтийн хєрєнгє нь бэлэн мєнгє, богино хугацаат санхђђгийн хэрэгсэл, нєєц, зарлаг, єр тєлбєр зэргээс бђрдэнэ. Ажлын капитал ч гэж нэрлэдэг./X.Л/ Эргэн тєлєх нєхцєл rate of return Зээлдђђлэгч ба зээлдэгч зээл тєлєх хуваарь, тєлбєрийн хэмжээ, хугацааг тохирсон тохиролцоо. /X.Л/ Эрдэм шинжилгээний аялал жуулчлал Эрдэм шинжилгээнийн хурал, чуулган семинарт оролцох зорилготой аялал жуулчлал. Энэ vед тєрєл бvрийн тойрон аялал зохион явуулдаг. /Х.А/ Эдийн засгийн хязгаарлалт. Энэ нь аялал жуулчлалын ђйлдвэрлэл хєгжсєний ђр дагавараар бий болдог ашиглагдаагђй боломжийн /альтернатив зардал/ боломжит зардлын хэлбэрээр илэрхийлэгддэг. /Д.Г/ Эдрэн Говь-Алтай, Баянхонгор аймгийн заагт байдаг Говь-Алтайн нурууны салбар,125 км урт, хамгийн єндєр нь 2076 м єндєр Юмт уул юм. Цєлєрхєг ландшафттай. Аргаль, янгир, ирвэс, бэлээр нь хар сђлт, зээртэй. /О.С/ Экзотик аялал жуулчлал Санал болгож буй vйлчилгээ нь жирийн бус євєрмєц байдгаараа онцлогтой аялал жуулчлалын нэг тєрєл. ―Экзотик‖ сонирхогчдыг Шаргын говь болон Их нууруудын хєндийгєєр тэмээгээр аялах, Хагийн хар нуур тийш цаснаа явагчаар аялах аялал хvлээж байдаг. Экзотик аялал жуулчлал нь идэвхитэй амралтыг хатуу ширvvн, аглаг зэлvvд байгаль, уугуул нутгийнхны ахуй амьдрал, ѐс заншил, vндэсний хоолтой танилцах зэрэг танин мэдэхvйтэй хослуулж байдаг. ―Экзотик‖ аялал жуулчлал нь олон тєрєл байдаг. Vvнд: ―Кэмел– Сафари‖, ―Сансрын аялал‖, ―Усан доогуур шимбагч‖ завиар аялах гэх мэт. /Х.А/ Эко аялал /экотуризм/ Аялал жуулчлалын шинэ урсгал. Дэлхийн аялал жуулчлалын байгууллагаас эко аяллыг байгалийн онгон газар нутаг, тvvх, соѐлын єв сайн хадгалагдсан газар нутгаар аялах зорилготой аялал гэж тодорхойлжээ. Энэ аялал нь хамгаалалттай дархан газрууд, vндэсний паркаар голлон явагддаг. Аяллын хугацаанд экологийн семинар, олон нийттэй уулзах зэрэг бусад арга хэмжээ зохион байгуулдаг. Эко-аялал нь байгаль орчинд бага нєлєєлдєг, жуулчдын байгаль хамгаалах сонирхолыг нэмэгдvvлдэг. /Х.А/ Экстрем аялал жуулчлал /extreme tourism/ Жуулчны хувьд эрсдэл ихтэй спортын аялал жуулчлалын нэг тєрєл. Ийм аялал жуулчлалыг сонирхогчдын дунд єндєр уул, объектоос шvхрээр vсрэх, єндєр объектоос; гол тєлєв гђђрээс резинэн татлагатай vсрэх гэх мэт тєрлvvд дэлгэрсэн байдаг. /Х.А/ Элгэн сорс Малын элгийг цэвэрлэж угаагаад нимгэн хавтгай зђсэж давс повоор цацаад єєхєєр /сэмж/ ороож бооно. ёе ђе галын дєлд буюу цогонд шарж болгоно. Эсвэл халуун хайрууд буюу шарах шђђгээнд 3-4 мин шараад бэлэн болгоно. Энэ хоолыг халуунаар нь олгоно. Элгийг хэт шарж болохгђй шђђрхийдђђ байвал зђгээр. /Т.Б/ Элст Мянган Говь-Алтай аймгийн Алтай сумын тєвєєс баруун тийш 10 гаруй км зайд оршдог. Алтайн євєр говийн томоохон баянбђрд. Гђний хагаралын хэд хэдэн булагтай. Булгууд харьцангуй ил задгай урсгалтай. Орчин нь шаварлаг борзон хєрс бђхий хужирт нугын байдалтай. Баянбђрдийн орчимд сухайн молцог элс,хармагийн довцог элс элбэг. Тоорой, сухай, улаан бударгана, дэрс, зэгс гэх мэт ургамалтай. /О.С/ Элст нуур Хєвсгєл аймгийн Дархадын хотгорын Ногоон, Бургаст нуурын ойролцоо 1540 м єндєрт оршдог. Цэнгэг. 3.8 км урт, 2.3 км єргєн, эргийн шугамын урт нь 14.4 км, 2.5 м гђн, загас элбэгтэй. Дархадын тэмээний гол нутаг. /О.С/

335

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Элст тойром нуур ѓмнєговь аймгийн Хђрмэн сумын нутагт 1150 м єндєрт оршдог. Ширгэдэг, шорвог. Хуртай ђед усны тђвшин нь нэмэгддэг. 3.3 км урт, 1.3 км єргєн, эргийн шугамын урт нь 7.6 км. Шувуу чуулдаг. /О.С/ Элст Улаан уул Говь-Алтай аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт оршдог. 1023 м єндєр. Элэгдлээс ђђссэн сонин хэлбэрт хад цохио олонтой. Аргаль, янгиртай. /О.С/ Элст Цагаан /Байшинт/ уул Архангай аймгийн Их Тамир, ѓндєр улаан сумдын нутгийн заагт Хђнђй голын эх орчимд оршдог 2323 м єндєр уул. Араас нь Хануй гол эх авч урсдаг. Шинэс, хус, нарсан ойтой. /О.С/ Элсэн Дух уул Хєвсгєл, Завхан аймгуудын нутгийн заагт, Тарвагатайн нурууны тєв хэсэгт оршдог. 2885 м єндєр, Шинэс, хушин ойтой. Бор гєрєєс, буга, гахай, чоно гэх мэт ан амьтантай. /О.С/ Элсэн Тасархайн дурсгал ѓвєрхангай аймгийн Бђрд сумын нутаг Тарна голын элсэн тасархай орчимд буй том хиргисђђр, хђн чулуу. Хђн чулууны дээлийг ихэд хээлж гоѐсон байдаг. /О.С/ Элсэн Цагаан овоо Дорноговь аймгийн Улаанбадрах сумын нутгийн зђђн урд хэсэгт БаянОвоогийн элс, Хашаатын элсний уулзварт д.т.д. 1223 м єндєрт оршдог. ѓвєрмєц байрлал, тогтоцтой. /О.С/ Элээт гол Хєвсгєл аймгийн Цагаан-Уул сумын нутаг дахь Элээт уулын араас эх авч Тэс голд цутгадаг. Урт нь 60 км. Эхэндээ ойтой, хєндийд нь эдлэг шонхор элбэг. /О.С/ Элээт уул Хєвсгєл аймгийн Цагаан-Уул сумын нутагт Тэс, Элээтийн голын хооронд сунаж тогтсон 2237 м єндєр уул. Шинэсэн ойгоор битђђ хучигджээ. /О.С/ Эмгэн Хэнтэг Баянхонгор аймгийн Жаргалант сумын тєвєєс баруун хойш 10 гаруй км зайд оршдог 3029 м єндєр уул. Янгир, аргаль, ирвэс ђзэгдэнэ. Бэл хажуу нь тарвага ихтэй. /О.С/ Эмгэний нуур ѓвєрхангай аймгийн Богд сумын нутагт 1480 м єндєрт оршдог. Шорвог.1.2 км урт, 0.3 км єргєн, эргийн шугамын урт нь 2.6 км. Жижиг булаг цутгана. Шувууд элбэг. /О.С/ Эмнэг сургах Хангал догшин адуу, тэмээ, ђхэр малыг уналга эдэлгээнд номхруулах. Эмнэг адууг 1-2 наснаас нь уналга эдэлгээнд сургадаг. Монгол ђндэсний спортын нэг тєрєлд байдаг. Жуулчид, ялангуяа кино, фото зурагчид эмнэг сургалтыг их сонирхдог. /О.С/ Эмээл Морь мал унаж эдлэхэд хэрэглэдэг хэрэглэл. Монгол эмээлийг эрэгтэй, эмэгтэй, хђђхдийн, гоѐлын, ажлын, хурдан морины, ачааны, тэрэгний гэж зориулалтаар нь: Ойрад, Дархад, Боржгин, Самбуу, Буриад гэж хийц маягаар нь ялгадаг. Хос бђђрэг, хавтас, загас, хонх, хяр, гєлєм, дэвс, ганзага, олом, жирэм, угсуурга, олонцог, даруулга, баавар, дєрєє, дєрєєний сур, арал, хэл, салхин, хєлсєн тохом зэргээс бђрддэг. Монголчууд дєрєєн дээрээ босоогоор давхих тул хатуу дэвстэй эмээл хэрэглэдэг. Энэ нь эмээл дээрээ бєгсєєрєє яг сууж явдаг гадаадынханд маш тохиромжгђй тул жуулчдад орос, европын зєєлєн дэвстэй эмээл бэлтгэж тохож єгєх хэрэгтэй./О.С/ Энгэр нуур Сђхбаатар аймгийн Баяндэлгэр сумын нутаг дахь Оломт Улаан нуураас баруун тийш 860 мєндєрт оршдог.1.6 км урт, 0.7 км єргєн, эргийн шугамын урт нь 3.8 км. Шувуу чуулдаг. /О.С/ Энгэрийн ус Говь-Алтай аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт Чингис уулын ємнєд бэлд оршдог шанд. Орчиндоо молцог элс, тооройтой. Хавтгай, хулан, хар сђђлт, зээр, чоно усанд ирдэг. Амьтны мєр судлахад нэн тохиромжтой. /О.С/ Энх талын хєндий Сэлэнгэ аймгийн Хушаат сумын нутагт Орхон, Хараа голын бэлчирийн хойд талд хойноос урагшаа сунаж тогтсон уудам хєндий.Урт нь 30 км, єргєн нь 10 км. Тал хээрийн шувуу, ялангуяа тоодог, тогоруу элбэг. /О.С/ Энхбулаг жуулчны бааз /Мелоди турХХК/. БЗД Цэцэг ЗБ-203 тоот. Байршил: Улаанбаатар хотоос Тариалангаар 630 км, Хатгалаас шулуунаар 160 км, Хєвсгєл аймгийн Эрдэнэбулаг сумын тєвєєс урагш 4 км. 460668, 316368, 99127630, melodi-tour@magicnet.mn, гэр:8, ор:30

336

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Энхийн хєндий Тєв аймгийн Лђн сумын ємнєд хэсэгт Шандын Харуулаас Туул гол хђртэл 20 км ђргэлжилсэн хєндий. Айл мал олонтой, євєлжєєний нутаг байв. /О.С/ Энхийн элс Тєв аймгийн Лђн сумын нутагт Туул голын их тохойд Авдар уулаас /1717 м/ зђђн хойш 10-аад км зайд оршдог хэсэгхэн молцог элс. Салхи голын гаралтай, євслєг, сєєглєг, ургамалаар бэхлэгдсэн бэлчээрийн ач холбогдолтой. Чоно элбэг. /О.С/ Эргэлийн зоо БНГ Дорноговь аймгийн Хатанбулаг сумын нутаг дахь байгалийн сонин тогтоцтой археологийн олдвор ихтэй 60910 га талбайг УИХ-ын 1996 оны 43 дугаар тогтоолоор байгалийн нєєц газрын ангилалаар улсын тусгай хамгаалалтад авчээ. 30 гаруй сая жилийн ємнєх шим ертєнцийн гэрч болсон сђђн тэжээлтэн амьтдын олдворыг хадгалсан нутаг. Энэ нутгийг олон эрдэмтэд судалж гадаад ном зохиолд ―Алтан уул‖ хэмээн бичжээ. /Х.А/ Эрдэнэ зуу хийд Манай оронд ирдэг гадаадын жуулчдын нэг гол сонирхдог обьект болох Эрдэнэ зуу хийдийг халхын хамгийн нєлєє бђхий ноѐн Абтай сайн ханы санаачлагаар ХIII зууны Монголын нийслэл Хархорин хотын суурин дээр 1586 онд байгуулжээ. Эрдэнэ зууг барьж байгуулахад Хархорин хотын барилгын элдэв материал, буурь чулуун баганын ђлдэгдлийг ашиглажээ. Дуган суврагуудыг барих ажил XYI зууны эхэн ђеэс XIX зууны эхэн ђе хђртэл ђргэлжилжээ. Барих ажлыг монгол дархан Манзшир удирдаж монгол гар урчуудыг оролцуулан бђтээжээ. Эрдэнэ зуугийн тєв дундах том зайг ѓлзий хутагтын талбай гэх бєгєєд тђђн дээр Абтай сайн ханы гэр байсан гэдэг. Хожим 1658 онд болсон монголын ноѐдын халхын чуулганд зориулж барьсан ―Бат-ѓлзий‖ хэмээх том гэр байсны єргєн чулуун дугуй хђрээ / 45 м голчтой / одоо ђлджээ. Эрдэнэ зуугийн сђм дуганууд XYII зууны ђеийн монголын уран барималч, зураач, дархчуулын хийсэн алдарт бђтээлђђд, гар зураг, хээ угалз, сийлбэр баримал, цутгамал бурхад, суврага, тогоо, сангийн бойпор, сав суулга, хонх, очир, ганжир, ђнэт чулуун чимэгтэй хоргол мандал, цамийн баг хувцас зэрэг соѐл урлагийн ђнэт євийг хадгалж иржээ . /X.Л/ Эрвээхэй /Хайрсан далавчтай/ Шавьжийн ангийн нэгэн том баг. ѓнгє єнгийн хайрсаар хучигдсан хоѐр хос сарьслаг /3мм-30см/далавчтай, элдэв хэлбэрийн том жижиг биетэй шавьж. Дэлхийд 140 мянга орчим зђйл, монголд 35 овгийн 376 тєрлийн 1000 гаруй зђйл байдаг. Эрвээхэйн єндєг хђрэнцэр нь голдуу євєлждєг. Бие гђйцсэн эрвээхэй цэцэгт ургамалын шђђсээр хооллож, тђђний тоосыг хђртээдэг бєгєєд зарим зђйл эрвээхэйн хђрэнцэр нь шавьжийн єтєнцєрийг идэж цєєрђђлдэг ашигтай боловч эрвээхэйн хђрэнцэр нь мод таримал ургамлыг идэж сђйтгэдэг. Монголд цэцэгт, балт ургамал элбэг, зуны улирал богино учир тод єнгєтэй, гоѐмсог жижиг эрвээхэй ихээхэн тђгээмэл, эрвээхэй сонирхогч жуулчид хђлээн авах боломж сайтай. /О.С/ Эргэл Дорноговь аймгийн Хатанбулаг сумын тєвєєс 25 км зайд газар дундын элсний зђђн ємнє оршдог 1128 м єндєр уул. Урдаасаа уул гэж мэдэгдэхгђй тэгш єгсђђрдђђ гђвээ шиг боловч хойт тал эгц хажуутай, харууц ихтэй. /О.С/ Эргэлийн зоо Дорноговь аймгийн Хатанбулаг сумын зђђн талд орших палеонтологийн олдворт газар. Америкийн байгалийн тђђхийн музейн шинжилгээний анги 1922 онд анх судалсан. Доод олигоцений настай хурдсаас туулай хэлбэртэн, мэрэгч, шавьж идэштэн, салаа болон битђђ туурайтан, шувуу, яст мэлхий зэрэг эртний амьтны ђлдэц олддог. ёђнтэй ижил насны хурдас бђхий Хоѐр заан, Гуа тээг, Алаг цав мэт олдворт газрууд бий. /О.С/ Эрдэнэ нуур Сђхбаатар аймгийн Дарьганга сумын Молцог элсний зђђн ємнєд ђзђђрийн 1200 м єндєрт оршдог. 2.1 км урт, 1.8 км єргєн, эргийн шугамын урт нь 5.8 км. ѓвєрмєц замагтай, шувууд элбэг. /О.С/ Эрдэнэ уулын дурсгал Архангай аймгийн Эрдэнэмандал сумын нутаг Хануй голын хєндийд Эрдэнэ уулын орчимд буй хђрэл ба тємєр зэвсгийн тђрђђ ђеийн хэдэн хиргисђђр, дєрвєлжин булш, буган хєшєє бђхий дурсгал. /О.С/ Эрдэнэт хот Булган аймагт Орхон голд ойр оршдог. 90 гаруй мянган хђн амтай. Дархан хоттой тємєр ба хатуу хучилттай замаар холбоотой. Монгол, Оросын хамтарсан уулын баяжуулах ―Эрдэнэт‖ комбинат, барилгын материал, мод боловсруулах, хђнс, хивсний зэрэг ђйлдвэрђђд, сургууль, хђђхдийн цэцэрлэг, ясли, хєгжимт драмын театр, соѐл ахуйн зориулалттай бусад газруудтай. Тус бђс нутгийн зэс-молибдений хђдрийн баялаг ордыг ашиглах болсонтой уялдан Эрдэнэт хотын суурь 1973 онд эхэлж тавигдсан. /О.С/

337

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Эрдэнэтолгой уул Сђхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан сумын нутаг дахь Хєхєєдэйн нурууны ємнє талд оршдог 1221 м єндєр. Тахидаг байв. Цагаан зээр, чонотой. /О.С/ Эрдэнэчулуут Говь-Алтай аймгийн Бугат сумын нутаг дахь Алаг нуураас баруун хойш 20 км зайтай оршдог 2526 м єндєр ђзэсгэлэнт уул. Аргаль, янгир, ирвэс, хойлог, ѐлтой. Хуурай болон цєлєрхєг хээрийн ургамлтай. /О.С/ Эрийн гурван наадам 1.Бєхийн барилдаан: Монголчуудын ђндэсний баяр наадмын нэг тєрєл юм. Бєхийн барилдааныг жирийн нэг бяр тэнхээгээ сорилцох бус авхаалж самбаа уран мэхийг эрхэмлэдэг урлагийн нэг тєрєл гэж хэлж болно. Бєхчђђдийн ѐслолын хєдєлгєєн, ємсгєл хэрэгсэлийн утга нь нарийн. Мєн гараа, дэвээ, шаваа нь дор бђрнээ утгыг хадгална. Жанжин малгай, зодог, шуудаг, гутал дєрєв нь Монгол бєхийн сђр хђчийг илтгэсэн онцлог хувцас болдог. Монгол бєхийн барилдаан эхлэхэд тусгай ѐсоор ђйлддэг. Монгол ѐсонд хамгийн ах цолтой бєхєє зђђн талийн магнайд гаргадаг ѐстой. Цолтой бєхчђђд бєхийг амлан авч барилддаг. Мєн барилдах бєх, давах давааны тоог ч бэлэгдэлтэй тоогоор тохируулдаг. Бєх гарахдаа гуяа алгадан наадамд оролцож байгаагаа илтгээд, засуулаар малгайгаа авхуулж, нэр алдраа дуудуулан, явуут дундаа дэвж, сђр жавхаагаа илтгэн, хђчит жигђђртний хєдєлгєєнєєр дђрсэлнэ. Шавж єргєхдєє арслан заан мэтийн дђрийг ђзђђлнэ. Барилдаанд давсан бєх дэвэн гурвантаа ѐслоод унасан бєх дээр ирж золгон тахим авах буюу тоос буулгах ѐс ђйлддэг. Энэ ђед унасан бєх элэг бђсээ тайлж, баруун гараа єргєн хаясан бєхийн дээгђђр давуулж тахим єгнє. Тахим авсаны дараа засуулаас малгайгаа авч ємсєєд дэвсээр наадмын талбайн гол туг сђлдийг тойрон ѐсолно. 2.Хурдан морины уралдаан: Адуун сђргийнхээ дотроос хурдан удамтай хђлгийг сонгон жилийн дєрвєн улиралд унаж хєнгєрђђлэн байж наадам болохоос сар гаруйн ємнє уяа сойлгод жигдлэн оруулж, євс усыг нь тохируулахдаа ѐс журмыг нарийн баримталдаг. Морьдыг азарга, их нас, соѐолон, хязаалан, шђдлэн, даага гэж насаар нь ангилан их насны морийг 25 км, азарга, соѐолонг 20 км, хязаалан морийг 18 км, шђдлэнг 15 км, даагыг 10 км-ын зайнаас уралдуулна. Хурдан морийг 5-13 насны балчир хђђхдђђд унаж уралддаг. Морины хђђхдийн цамц, шовоодой, ємд, хантааз, нємрєг зэрэгт шувуу, соѐмбо, эрвээхэй, таван хошуу зэрэг морио хурдан байхыг бэлэгдсэн агуулгатай хээ дђрсийг урлан хийдэг. ―Гийнгоо‖ аялан морьдоо сэргээн хєєрђђлдэг. Гийнгоо нь нарны бурхан Осорын тарнид наран дор, хєрст дэлхий дээр хурдан морио хђлэглэн, морь хђђхэд хоѐр амар амгалан, єлзийтэй байхыг бэлгэдсэн уриа юм. Уралдаанд айргийн тавд орж ирсэн морьдийг билэгтэй сайхан ђгээр магтан шђлэглэхийг морины цол дуудах гэнэ. Морины цолыг хурдан морины давхих мэт мєр мєрєєр нь тђргэн хэлж дууддаг. Тђрђђлсэн моринд ―Тђмний эх ― гэсэн цол єгдєг байна. Мєн баяр наадмыг хєгжєєнтэй наргиантай болгоход зориулагдсан дааганы уралдаанд ―Баян ходоод― гэж цол байдаг ба тђђнийг уралдаанд хоцорсон дааганд олгодог. 3.Сурын харваа: Эрийн гурван наадмын нэг тєрєл сурын харваа нь 20 сумын мэргэ шалгах ,морины хурдад бємбєг намнах, сур хєвђђлэх, сарампай харвах, багаар сур харвах, зурхай єшиглєх зэрэг тєрлєєс бђрдэнэ. Эдгээрийн ихэнх нь цэргийн сургуулийн шинжтэй байснаа орхигдож, орчин ђед 20 сумны мэргэ шалгах нь тђгээмэл дэлгэрчээ. Нум нь хийцийн хувьд хавчаахай, нарийн хийцийн, холхивч нум гэсэн гурван тєрєлтэй. Нум нь хєвч, гичир, их бие, бариул, шийр, хайгуул гэсэн ђндсэн хэсгээс бђрдэнэ. Харвах бай нь уран гоѐмсог, бємбєг мэт бєєрєнхий хэлбэртэй, хєндий суран сђлжмэл бєгєєд тђђнийг газар дээр хана, хасаа болгон єрж харвана. Хана гэдэг нь 360 бєєрєнхий сђлжмэл сурийг 4 м єргєн, 40-50 см єндєр єрж , эрэгтэйчђђд 75 м-ээс 40 сум, эмэгтэйчђђд 60 м-ээс 20 сум тавьж харвахыг хэлнэ. Хасаа гэдэг нь дээрх ханын 4 м-ийн єргєн газрын тєв хэсэгт 30 сум єрж зєвхєн эрчђђд 20 сум тавьж харвахыг хэлнэ. Сур харвахад: 1. Урьж уухайлсан уухай 2. Байгаа оносон баярын уухай 3. Угтан авсан самбарын уухай гэж 3 янзын уухай байдаг. Уухай нь харваачдын сђр хђч, онч мэргэнийг магтан бахдаад зогсохгђй дуу хєгжмийн нэгэн тєрєл зђйл болно. /X.Л/ Эрин гол Булган аймгийн Тэшиг сумын нутгаар урсдаг,Цалман голтой нийлж Эгийн голд цутгадаг. 80 км урт. Загас элбэгтэй. /О.С/ Эрђђ эрээн Дорнод аймгийн Матад сумын зђђн хэсэгт байдаг тэгш тал. Хээрийн ургамалтай, зээр элбэг. /О.С/

338

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Эрхт гол Булган, Хєвсгєл аймгийн нутгийн заагаар урсан Эгийн голд цутгадаг. Урт нь 50 км, ай савын талбай 930 км2. ёзэсгэлэнт хєндийгєєр урсана. Загастай. /О.С/ Эрчимийн нуруу Хєвсгєл аймгийн Мєрєн хотоос урагш 20 км зайтай Бђгсэйн гол. Дэлгэрмєрний хооронд єргєрєгийн дагуу 60 гаруй км сунаж тогтжээ. Хамгийн єндєр цэг нь 2430 м. Шинэсэн ойтой. /О.С/ Эрэг Нуур, далай, тэнгис, гол болон тђр урсацын ус хуурай газартай нийлж буй зурвас. Долгио, давалгаа, голдиролын урсацын нєлєєгєєр эрэг бђрэлдэнэ. /Х.А/ Эрэгнэгийн хєдєє Увс аймгийн Сагил сумын нутгаар урсдаг Сагилын голын адагт оршдог тал. Хээрийн ургамалтай. Хээрийн ба усны шувууд элбэг. /О.С/ Эрээн Дорнод аймгийн Баян-Уул сумын нутагт Улаанбаатараас 630 км, Чойбалсан хотоос 200 км зайтай оршдог ажилчны суурин. Хђн ам нь 1.6 мянга. Тэрэг, модон эдлэлийн ђйлдвэртэй. Сургууль, эмнэлэг, соѐл, худалдааны газруудтай. /О.С/ Эрээн гол Дорнод аймгийн Баян-Уул сумын нутаг дахь Эрээн давааны ар, єврєєс эх авч Онон, Улз голд цутгадаг хоѐр жижиг гол. Ар Эрээний урт 20 км, загастай, євєр Эрээнийх 30 км. /О.С/ Эрээн гол Сэлэнгэ аймгийн нутаг дахь Хэнтийн нурууны Сарьдаг уулын араас эх авч ѓвєр байгалийн Чєх голд цутгадаг. Урт нь 50 км. ёзэсгэлэнт хєндийгєєр урсана. Загастай. /О.С/ Эрээн даваа Тєв аймгийн Батсђмбэр сумын нутаг дахь Баянголын эхэнд байдаг. Тэрэлжээс Сєгнєгєр орох дєт, нам даваа. Ан амьтан, самар жимс элбэгтэй. /О.С/ Эрээн давааны нуруу Хэнтий аймгийн нутаг дахь Онон, Улз голыг усны хагалбар уул. Ноѐн оргил нь 1554 м єндєр Бђрэнхан уул. Ой мод, ан амьтан нилээд бий. /О.С/ Эрээн нуур Говь-Алтай аймгийн Жаргалан сумын нутаг дахь Монгол элсний зђђн сэжђђр, Завхан голын их тохойн 1406 м єндєрт оршдог. 3.8 км урт, 1.7 км єргєн, эргийн шугамын урт нь 10.2 км. Шувууд чуулдаг. /О.С/ Эрээн нуур Дорнод аймгийн Сэргэлэн сумын нутгаар урсдаг Хэрлэн голын умард хэсэгт 831 м єндєрт оршдог. 3.4 км урт, 0.8 м єргєн, эргийн шугамын урт нь 10.5 км. Шувууд ихтэй. /О.С/ Эрээн хошуу Сђхбаатар аймгийн Асгат сумын хойд хэсэгт байдаг тал. 30 км урт, 10-20 км єргєн, цєлєрхєг хээрийн ургамалтай, цагаан зээртэй. /О.С/ Эрээний нуруу ѓмнєговь аймгийн Сэврэй сумын нутагт оршдог. 1618 м єндєр уул. Аргаль, янгир, ирвэстэй. /О.С/ Эрээний эрэгцэг Дорнод аймгийн Халх гол, Матад сумдын заагт байдаг 40-45 км урт, 30-35 км єргєн тэгш тал. Хээрийн ургамалтай, цагаан зээр элбэг. /О.С/ Эсгий Малын ђс ноосоор ширэлдђђлэн хийсэн эд. Монголчууд дээр ђеэс хонины урт, ахар ноос ашиглан эсгий хийж ирсэн. Эсгийг зуны сђђл, намрын эхэн сард хийдэг. Эсгий хийхэд эхлээд ноосыг ороолгоод хєєргєх, товхдох аргаар савж, дараа нь тђђнийг эх эсгий дээр зулж, хурга, ахрыг єнгє тавьсны дараа модон булд хуйлж гадуур нь нойтон ширээр боон татаж єнхрђђлдэг. ёђнийг эсгийний ―эх бэлтгэх‖ гэнэ. Эх эсгий бэлэн болсны дараа ахар, урт, хурганы ямар ч ноос хэрэглэж болно. Жуулчид эсгий хийх, эсгийн ѐслол зэргийг их сонирхдог. /О.С/ Эсгий ђђд Монгол гэрт орох гарах хаалга. Монгол гэрийн ђђдний гадна талыг ахрын дотор талыг уртын ноосоор зулсан эсгийгээр хийдэг. Эсгий ђђд хоолойвч, их бие, эмжээр оосор тэргђђтнээс бђрдэнэ. Жуулчны бааз, хђрээний зарим гэрийг эсгий ђђдтэй байлгавал зђгээр./О.С/ Эсэглэн нуур Дундговь аймгийн ѓндєршил сумын тєвєєс хойш 7 км зайд 1040 м єндєрт оршдог. Шорвог. 0.8 км2 талбайтай. 2.2 км урт, 0.7 км єргєн, эргийн шугамын урт нь 5 км. Дэргэд нь байсан рашаан ширгэжээ. /О.С/ Эх орны баялаг /О.Намнандорж УБ 1968/ Тус номонд Монголд аялал жуулчлалын олон тєрєл, чиглэлийг эрхлэхэд хэрэгтэй баялаг хэрэглэгдэхђђн бий. Нэгдђгээр бђлэгт: Монголын дархан цаазтай 21 зђйл амьтныг багтаан оруулсан. Тухайлбал: булга, суусар, халиу, хђдэр, тахь, хавтгай, аргаль гэх мэт. Хоѐрдугаар бђлэгт: Монгол орны голлох ан амьтдыг оруулсан. Тухайлбал: гєрєєс, мэрэгч, жигђђртэн, загас зэрэг 34 зђйлийн амьтдыг багтаасан. Гуравдугаар

339

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

бђлэгт: Монгол нутаг дахь 30 гаруй зђйлийн шувуудын талаар оруулсан байна. Дєрєвдђгээр бђлэгт: Эрчим хђчний ашигт малтмал, хар тємєрлєгийн ашигт малтмал, барилгын ашигт малтмал, эрдэсийн чулуу, рашаан ус зэрэг 10-аад тєрлийн ашигт малтмалын талаарх мэдээллийг оруулсан байна. /X.Л/ Эхийн гол Баянхонгор аймгийн Шинэжинст сумын нутгийн ємнєд хэсэгт Сэгс цагаан Богд уулаас хойш 90 км зайтай гэх мэт хэд хэдэн булагтай. Борзон хєрстэй газраа сухайн ширэнгэ, орос махирс, чихэр євс, лидэр, зэгс ургадаг. Нугын хєрстэй газарт ширэг улалж голлоно.Бас тоорой мод их ургадаг. 1968 оноос жимс, хђнсний ногоо, тарвасны ђйлдвэрлэл их хєгжсєн. Туулай, дууч шувууд элбэг. 25 км урт, 15-20 км єргєн, Эхийн голд баянбђрд байдаг. Говийн ба цєлийн ландшафттай. Гуу жалга салхиар ђђссэн их хонхор хотос. /О.С/ Ээж Хайрхан ДГ. Монгол орны баруун ємнєд хэсэг, Говь-Алтай аймгийн Цогт, Алтай сумын хилийн заагт оршдог. 1992 онд УБХ-ын 11 дђгээр тогтоолоор тусгай хамгаалалттай болгож, 1995 онд УИХ-ын 26 дугаар тогтоолоор дурсгалт газрын ангилалд оруулж, 22475 га талбайг хамруулжээ. Говийн дунд, уулсаас тасарч тогтсон єнчин ганц уул, Ээж Хайрхан уулын баруун хэсэгт чулуулгийн лав судал дагаж цувран тогтсон, ногоон хђрээтэй 9 чулуун тогоо нь байгаль сонирхогчдын анхаарлыг их татдаг. Эхний тогоо дђђрээд илђђдэл усаа 40-50 см чулуун босгоор жижигхэн хђрхрээ ђђсгэн нєгєєдєє юђлдэг. /Х.А/ Ээж Хайрханы элс Говь-Алтай аймгийн Цогт, Алтай сумдын заагт Ээж /Хатан/ Хайрхан уулсын ар, зђђн хажууд хунгарлаж тогтсон элс. /О.С/ Ээзгий Гђђний сђђнээс бусад бђх малын сђђгээр ээзгий буцалгаж болгоно. Ээдэм гэдэг нь сђђн дэх уургийн зђйл. /Т.Б/ Ээрђђл 1.Малын унгас ноосоор утас эрчилж хийдэг хэрэгсэл, гол таваг гэсэн 2 ђндсэн хэсэгтэй голыг модоор, тавгийг чулуу гєлтгєнє, мод тэргђђтнээр хийдэг. 2.Утас, нарийн цувималыг эрчлэн ороодос гуйван. Ээрмэл сђлжмэлийн машины ажлын ђндсэн хэсэг. Нэг зэрэг цэнэглэгдэх ээрђђлийн тоогоор ээрмэлийн машиныг ялган тодорхойлдог. Жуулчид, ялангуяа эмэгтэй аялагчид, урлал, ахуй судлаачид Монгол ээрђђлээр утас ээрэхийг их сонирхдог. /О.С/

340

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Ю Юань БНХАУ-ын мєнгєний нэгж. 10 цзяо эсвэл 100 фынтай тэнцђђ. /Д.Г/ Юдэг Хэнтий аймгийн ѓмнєдэлгэр сумын нутаг дахь Бархын нурууны Их Буурал уулын баруун ємнєд хажуунаас эх авч Хэрлэн голд цутгадаг уулын гол. Урт нь 25 км. ёзэсгэлэнт хєндийгєєр урсана. Загастай. /О.С/ Юдэг гол Тєв аймгийн Эрдэнэ сумын нутаг дахь ѓвєр Юдэгийн хойд нуруунаас эх авч Галттайн голд цутгадаг.15 км урт. /О.С/ Юмт Говь-Алтай аймгийн Эдрэнгийн нуруунд оршдог 2076 м єндєр уул. Аргаль, янгир, ирвэс, хойлог, ѐлтой. /О.С/ Юуг яаж зооглодог вэ. Юуны ємнє тавагнаас даавуун амны алчуурыг аваад євдгєн дээрээ дэлгэж тавьдаг. Зєвхєн Франц болон францаар ярьдаг орнуудад захандаа хавчуулдаг байна. Цаасан амны алчуураар уруулыг арчиж тавган дээрээ хаядаг бол харин даавуун амны алчуураар хундганд толбо ђлдээхгђйн тулд ямар нэгэн юм уухын ємнє уруулаа зєєлєн дарж тосыг нь шингээдэг бєгєєд зайлшгђй тохиолдолд хоол идэж дууссны дараа л уруулаа арчиж болох юм. Энэ алчуурыг ширээнээс босохын ємнє хумхиж базалгђй нугалаасаар нь эвхээд тавагныхаа зђђн талд орхидог байна. Хооллосны дараа мєн тђр азнах ђедээ баруун гартаа барьдаг халбагаа бариулаар нь тђшђђлэн тавьдаг. Хоолыг тђр завсарлавал хутганы ир єєр лђђгээ бариулыг баруун тал руу, сэрээний /хутган дээр, дээш доош харан/ бариулыг зђђн тийш чиглђђлэн хэрж /загалмайлан/ тавина. Хоолд идэж дууссан гэвэл хутга, сэрээний бариулыг баруун тийш нь чиглђђлэн зэрэгцђђлж цагийн нђђрнийф 5 цаг дээр /хутга ирээрээ зђђн тал руу/ тавьдаг. Хуурай талхнй зђсмийг зєвхєн гараар авч єєрийн тавганд тавих бєгєєд гараар жижиглэн хугалж иддэг. Талхыг хутга сэрээгээр жижиглэн зђсэх, шђдээр хазаж таслан идэх, сэрээгээр авч иддгђй байна. А.Махан бђтээгдэхђђн. ГАХАЙН УТСАН МАХ, ХИАМ, ХёЙТЭН МАХ-зэргийг ширээн дээр урьдчилан хальснаас нь салган, хэрчим хэрчмээр нь зђсч тавагласан байдаг. Энэ нийтийн тавагнаас тэнд буй сэрээгээр авч єєрийн тавганд тавих ба бђр жижиглэн зђсч эсвэл талхан дээр тавьж иднэ. Хэрэв гахайн утсан мах, хиам нь хальстайгаа байвал хутга сэрээ хэрэглэн салгах хэрэгтэй. Харин халуун хиамыг хальсалдаггђй ба идэх явцдаа бага багаар хуулдаг. ЗАГАС-идэхэд зориулсан хђрз маягийн хутга болон 3 шђдтэй сэрээ байдаг. Хэрэв байхгђй бол баруун гартаа сэрээ, зђђн гартаа талх аван эсвэл 2 гартаа хоѐр сэрээ барин /зђђн сэрээгээр идэж, баруун сэрээгээр загасыг хэсэглэн/ идэж болно. ХЯСАА-ѐроолдоо ђйрмэг мєсєєр жигд хучигдсан тавганд єрж тавьсан байх ба дєрвєн хэсэг хуваасан нимбэгтэй єгєдєг. Хэд хэдэн хясаа аван хавтсыг нь нээгээд, нимбэгний шђђсийг дусаан амтлаад сэрээгээр махыг нь гарган авч иднэ. Заримдаа нээсэн ирэх тул зєвхєн шђђсээр амтлах хэрэгтэй. ХАВЧ-богино сэрээ, зориулалтын нђхтэй хутга хэрэглэнэ. Хавчуурыг нь хутганы нђхэнд оруулан бага зэрэг дарж хугалаад, хажуунаас нь сэтлэн урд хэсгээс идэж болдог ганц махыг нь гаргаж иднэ. Дараа нь ђлдсэн хавчаа дээш нь харуулан, урд хэсгийг хойд хэсгийг хойд хэсгээс дундуур салган хувааж, сэрээгээр махыг нь гараган авч иднэ. Хэрэв зориулалтын хэрэгсэл байхгђй бол зориулалтын устай саванд хуруугаа зайлан хавчийг гараар авч идээд цаасан болон єєр амны алчуураар гараа цэвэрлэнэ. ТёРС-хар болон улаан тђрсийг зориулалтын хђрз маягийн халбагаар єєрийн тавганд аваад, талхан дээр тђрхэж нимбэгний шђђсээр амтлан иднэ. Хэрэв хайрсан талх байвал єєрєєр хэлбэл хачиртай зєвхєн том /бутерброд, hot dog/ эсвэл хайрсан тослог талхыг тавган дээрээ хутга сэрээгээр идэж болно. ѓНДѓГ-ѓндєгний жђнзэнд шђђрхий чанасан єндєг єгдєг. Хальсыг цайны халбагаар тоншин хагалаад, хэлтэрхийг нь хуруугаар авч жђнзний доорх дийзэнд хаяна. Дараа нь халбагаараа шарыг нь асгаруулалгђй зєвхєн дээд хэсгийг болгоомжтой хэсэглэн авна. Харин болгосон єндгийг хальснаас нь бђтэн салгаад, уртааш нь хоѐр хэсэг хуваан, зулмыг нь хутга эсвэл сэрээгээр салгана. Шарсан єндєг, гахайн жижиг утсан махтай єндгєн жаврайг баруун гартаа барьсан зєвхєн сэрээгээр иднэ. Харин гахайн утсан махных нь зђсэм том байвал хутга, шаардлагатай бол талхаар хамжина. ШѓЛтослог гурил, пђнтђз, гоймон, ногоог шєлтэй хоолонд халбагаар, шєлгђй хоолонд сэрээгээр хэсэглэн иднэ. Шингэн /бульон/ ба нухаш /пюре/-тай шєлийг десертний халбагаар иддэг. Бђх шєлийг халбагаараа шавхахыг хђсээд байвал зђђн гараараа тавгаа ширээний тєв рђђ єєрийн эсрэг хазайлгана. СёМС/соус, кетчуп/-савнаас нь шууд мах, загасан дээр дусаахаас бус тємс,

341

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

ногоон дээр дусааж болохгђй. Сђмсийн тавагт наалдуулан ђлдээхгђйг хичээх хэрэгтэй. Сђисний ба слатны шингэн ђлдцийг талхаар арчихгђй. ДАВСНЫ саванд зориулалтын халбага байхгђй бол цэвэр хутганы ђзђђрээр авна. Гич /горчис/-ийг зориулалтын халбагаар тавагны баруун талааас ирмэгт бус ѐроолд нь хийнэ. В. Гурлин бђтээгдэхђђн. ХОТОЛ БЯЛУУ /торт/ БЯЛУУ /пирг/-ширээн дээр зђсч тавдаг. Пяланд буй хђрз маягийн халбага, хавчуур, том сэрээгээр тавгандаа авдаг. Хотол бялууг-цайны болон десертний халбагаар, бялууг-хутга сэрээгээр, амтат боовыг /пирожно/-зориулалтын сэрээ, цайны халбагаар иднэ. Амархан ђйрдэг хатуу амтат боовыг барьж иэж болно. Хэрэв амтат боов цаасан дийз суурьтай байвал тэр хэвээр нь тавган дээрээ авч болно. Дотроо чанамал жимс, цєцгий гэх мэттэй жижиг цагаан талхыг /ханбургер, булочка/ гартаа барьж иддэг. Печенийг /хэвийн ба хайрсан боов/ хэсэг хэсгээр нь хугалан ихээхэн тослог болон жижигхэн печенийг амтат боовонд зориулсан сэрээгээр иднэ. B. Жимс жимсгэнэ. Жимс – зориулалтын ваар болон зохистой саванд хийж ширээн дээр тавьдаг. Жимсний хэрэглэл болон цаасан салфетктай, байхгђй бол десертний хутга, сэрээтэй єгдєг. /Х.Л/

342

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Я Явар Увс аймгийн ѓмнєговь сумын нутагт оршдог.1892 м єндєр уул. Бэдлендийн тєлєєлєл. Нђђрсний орд газартай. /О.С/ Явган аялал Тодорхой маршрутаар явган явах аялал бєгєєд тєдийлэн аливаа техник тоног тєхєєрємж шаардагддаггђй. Амьд бие махбодийн дотор хђний нђдэнд ђл ђзэгдэх єчђђхэн эсээс эхлээд бђх эрхтэн систем бђгд ђргэлжийн хєдєлгєєнд оршдог. Энэ хєдєлгєєн хичнээн дэглэмтэй, эрэмбэ дараатай байх тусам єєрийн хђч, єєрийн энергийг зєв хэмнэлттэй зарж цаашид амьдрах амьдралын нєєцєє хуримтлуулахад оршино. Хђн тєрєлхтний нийгэмд шинжлэх ухаан техникийн асар хурдан том хувьсал гарч ђйлдвэрлэлд маш хурдан нэвтэрч хђмђђсийн хєдєлмєрийг хєнгєвчилж єдрєєс єдєрт биеийн хђчний хєдєлмєрийн техник орж байна. Хотжилт ихсэж цэвэр агаар, хђнсний цэвэр бђтээгдхђђн хомсдож байгаагаас болж хђний эрђђл мэндэд сєрєг нєлєє ђзђђлэх боллоо. ёђний эсрэг тэмцэх хамгийн хялбар эмгђй эмчилгээ бол явган аялал байнгын хєдєлгєєн юм гэдгийг шинжлэх ухаан олон талаар нотолж байна. Элдэв тєрлийн химийн эм тариа. хэрэглэснээс нар,ус,агаар гэдэг юугаар ч сольшгђй ђнэтэй,тэгсэн мєртлєє ђнэгђй ариун эмээр єєрийгєє байнга тордож чадвал бие бялдар, сэтгэл санаа эрђђл бєгєєд ариун байж урт удаан наслахын эх суурь болно. ―Монголчууд эртнээс эхлээд явган аяллын тєрєл хэлбэр болох бадарчлах явдал нь эртнээс хєгжиж иржээ.‖Монголын явган аяллын тђђхэнд тэмдэглэгдэх аялал бол Америк, Аляск, Энэтхэг хђртэл явган аялсан н.Батзориг тэргђђтэй ―Бадарчин‖ багийн аялал юм. Эцэст нь тэмдэглэж хэлэхэд: ―ѓвчний ђђр болж эмнэлэгийн орон дээр ђхсэнээс ѓєрийн дураар аялж яваад уул усандаа шингэсэн нь дээр‖ хэмээн Уулын аялалын мастер асан Б.Нацагдорж зохиож хэлжээ. /Х.А/ Явлаг сар Махчин шувуу. явлаг овгийн зђйл. Европ, Ази, Африк, Австрали, Хойд Америк, Номхон далайн хэсэг арлаар єндєглєн засдаг. ѓмнєд Африк, Энэтхэг, Хятадын хойг, ѓмнєд Африкт нђђдэллэн очиж євєлждєг. Монголд 4, 5-р сард ирж Хангай, Хэнтий, Хєвсгєл, Монгол Алтайн тунгалаг устай голд єндєглєн зусдаг. Мэрэгч усны жижиг амьтнаар хооллодог. Монгол улсын ―Улаан ном‖-д бђртгэгдсэн ховор шувуу. Чингис хааны ђеэс хойш сарыг одоо хђртэл агнахыг хориглосон хэвээр байна. /О.С/ Ялаат нуур Завхан аймгийн Нємрєг сумын тєвийн дэргэд 1832 м єндєрт оршдог. 0.5 км2 талбайтай, 1.3 км урт, 0.8 км єргєн, эргийн шугамын урт нь 3.2 км. Гадаргын болон гђний усаар сэлбэгддэг. /О.С/ Ялдамхайн ѓмнє нуур Дорнод аймгийн Халх голын сумын нутагт 720 м єндєрт оршдог. 1.5 км2 талбайтай. 0.5 км урт, 0.4 км єргєн, эргийн шугамын урт нь 1.4 км. Усны шувууд чуулдаг. /О.С/ Ямаалах гол ОХУ-ын ѓвєр байгалийн нутгаас эх авч 2 улсын хилийн дагуу урсан Тарьнуурт цутгадаг. Урт нь 50 км. Адагтаа хэд хэд салаалах тул шувууд элбэгтэй. /О.С/ Ямаалах нуур Дорнод аймгийн Чулуун хороот сумын нутагт улсын хилийн орчимд 660 м єндєрт оршдог. 0.4 км2 талбайтай.1 км урт, 0.6 км єргєн, эргийн шугамын урт нь 2.2 км. Усны шувууд чуулдаг. Цэн тогоруу, хар тогоруу, хар галуу ирдэг. /О.С/ Ямаан ус ѓмнєговь аймгийн Гурвантэс сумын нутаг дахь Алтан уулын євєр талд оршдог булаг. Жижиг баянбђрд ђђсгэнэ. Янгир, ирвэс усанд ирдэг. /О.С/ Ямаан усны хадны зураг: Ховд аймгийн ёенч сумын нутагт Ямаан ус хэмээх горхитой, дєрєє шєргєм євстэй, хєрзєн чулуун хадат нарийн хавцал бий. Энэ хавцалаас судлаачид хадны олон зуун зураг олж илрђђлжээ. Хавцлын бђх хадны зургаас Ханан хадны зураг нилээд сонирхолтой . Энд гол тєлєв янгир буга, зээр, бєхєн, єлєгчин чоно зэрэг амьтдаас гадна анчдийг дђрслэхдээ нум сумтай, хєл дээрээ бага зэрэг суусан байдалтай харуулжээ. Ханан хадны зурагт бас дайн тулааныг дђрсэлсэн зураг гол байр эзэлнэ. Нум сумаар харваж байгаа хђний араас байлдааны сђхээр толгойруу нь цохиж байгаа дђрслэл сонин эдгээр хадны баруун дээд буланд 4 мориор хєллєсєн 2 дугуйтай сђйх тэрэг дђрсэлжээ. Сђйх тэрэгний дугуйг 8 хэсэгтэй зурсан нь тодорхой харагдана. Сђйх тэргэнд нэгэн хђн сууж яваагийн зєвхєн цээжин хэсгийг тойм байдлаар ђзђђлжээ. Энэ тэрэгний ємнє нэгэн морьтон байх авч зарим хэсэг нь холцорч эмтэрч алга болжээ. Ямаан усны хавцлын єєр нэг хаданд бас морьд хєллєсєн тэрэгний зураг байх бєгєєд

343

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

тэргийг дээд талаас нь харсан байдлаар дђрсэлж тэрэгний 2 дугуй морьт холбоос зэргийг нилээд тодорхой ђзђђлжээ. Ямаан усны тэрэгний зургууд нь ѓвєрхангай аймгийн Богд сумын Тэвш хад, Говь –Алтай аймгийн Цагаан голын хадны зургуудад дђрслэгдсэн тэрэгний зургуудтай тєстэй бєгєєд он цагийн хувьд ч нэгэн ђед буюу хђрэл зэвсгийн сђђл ђед бєгєєд бђр тодруулбал НТѓ II зууны эцэс I зууны эхэнд холбогдоно. /X.Л/ Ямаан харгана Увс аймгийн Давст сумын нутаг дахь Увс нуурын хойд эргээр оршдог нам хєвєє Торхилогийн голын адгийн олон жалга судгаар хэрчигдсэн. /О.С/ Ямаат Ховд аймгийн Эрдэнэбђрэн сумын нутагт оршдог 1702 м єндєр уул. Урт нь 5 км. Хад цохиорхог, эгц хажуутай. Янгиртай, хадны зурагтай. /О.С/ Ямаат гол Завхан, Архангай аймгийн зааг дахь Тарвагатайн нурууны араас эх авч Тэгшийн голд цутгадаг. Урт нь 45 км, ай савын талбай 570 км2. Ой, ан, жимс элбэг уулсын хоорондуур урсана. /О.С/ Ямаат уул ѓмнєговь аймгийн Баян-Овоо сумын нутагт Говь-Алтайн нурууны тєгсгєл Хачигийн нурууны 1926 м єндєр уул. Аргаль, янгир, ирвэстэй. /О.С/ Ямаат уул Хєвсгєл аймгийн Арбулаг сумын нутагт байдаг 2200 м єндєр. Янгиртай байв. Сђрлэг эгц хажуу, хавцал, шовх орой, хэд хэдэн хэвтээ босоо агуй, сэнжит хадтай. Яруу найрагч Ч.Дагвадоржийн ээждээ зориулсан дууны ђг, нотыг сийлсэн Ээж хад энд бий. /О.С/ Ямаатын нуурын дурсгал Завхан аймгийн Нємрєг сумын Ямаатын нуурын хєндийд буй хђрэл ба тємєр зэвсгийн тђрђђ ђеийн цогцолбор дурсгал. Олон том хиригсђђр /100-150 м голчтой/ 4 буган чулуун хєшєє. /О.С/ Янгир Нугалмайтны овгийн тєрєл, гэрийн ямааны овог. Европ, Ази хойд Америкийн ууланд 8 зђйл. Монгол оронд 1 зђйл байдаг. Биеийн урт 100-170 см, сэрвээгээрээ 65-110 см, жин 35-100 кг эр нь том, эм нь жижиг эвэртэй. Тэх нь эрђђндээ сахалтай, сђђлнийхээ угт заарын булчирхайтай. Зарим зђйл ховордсон ан. Монгол Алтай, Говийн Алтай, Хангай, Хєвсгєлийн уулсад янгир бий. /О.С/ Янкууд 1.АНУ-ын унаган америкчуудын хоч дуудлага. 2.АНУ-д Шинэ Английн унаган иргэн эсвэл оршин суугч /АНУ-ын зђђн хойд мужууд/. /Д.Г/ Япон жуулчинтай харилцахдаа Ажил хэрэг цай уух ѐслолоор эхлэх болно. Нэвт шувт харах биенд нь хђрэхээ болгоомжил, гар барин мэндчилэх нь их тђгээмэл бус, тантай хђн мэхийн ѐслоогђй бол бђђ бєхєлз. Ресторан болон гэрт нь орохдоо гутлаа тайлах болно гэдгийг бђђ март. Уулзалт хийхийн ємнє бичиг илгээж баталгаажуул. Бэлгийг єгсєн хђнийх нь дэргэд бђђ задла. Нэрийн хуудасаа солилц. /Т.Б/ Ярд Английн уртын хэмжигдэхђђний нэгж. 3 футтай тэнцђђ эсвэл 91.44 см болно. /Д.Г/ Яргуй Холдостон овгийн тєрєл олон наст євслєг 35 орчим зђйлтэй ургамал. Уртраг, єргєрєгийн дулаан, сэрђђн, хђйтэн бђсэд тохиолддог. Монголд шар яргуй, хєх яргуй, гулгуй яргуй зэрэг 8 зђйл ургадаг. Зарим нь хортой. Сайхан цэцэгтэйг чимэглэлд зориулан тариалдаг. Монголчууд яргуйг хавар, хамгийн тђрђђнд ургадаг, мал сђрэг, ялангуяа ямаанд хђч тэвээргэ єгдєг гэж эрхэмлэдэг юм. /О.С/ Яруугийн амны хђн чулуу Завхан аймгийн Яруу сумын нутаг дахь 6 хђн чулуу. VI-VIII зууны ђеийн дурсгал. /О.С/ Яруугийн гол Хангайн нурууны баруун урд хажуугаас эх авч 80 км урсаж Богдын голд цутгадаг. Айл мал ихтэй нутаг. Хєндийд нь хєшєє хиргисђђр элбэг. /О.С/ Ярх уулын соѐл Дундговь аймгийн Гурвансайхан сумын Ярх уулын орчимд байдаг. МЭѓ 350300 мянган жилийн ємнєх палеолитийн Ашѐлын ђеийн сонгодог хэлбэрийн гилбэр зэвсэг бђхий чулуун зэвсгийн дарханы газар.Тєв Азийн чулуун зэвсгийн ђеийн хђн Африк, Европынхонтой Ярхын гилбэр зэвсгийн соѐл эдийн ба оюуны соѐлын хєгжлєєр ижил тђвшинд байсныг харуулдаг. /О.С/ Ярх Хайрханы рашаан Дундговь аймгийн ѓлзийт сумын Ярх хайрханы баруун урд дор оршдог. Сульфат, гидрокарбонат, натри, кальцит, найрлагатай эрдэс ихтэй, зэв бал амттай, ђнэртэй, єнгєгђй, тунгалаг, дээгђђрээ газрын тос єрємтдєг. Цайр, цахиур, сђђмэг, манган, хєнгєн

344

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

цагаан, магни натри, титан, тємєрдиц, мєнгєлжин, анзан, зэс, стронц, хром, лаптан, циркони зэрэг ховор бичил махбодтой. Ходоод гэдэс, дотор, ђлд, арьсны ба мэдрэлийн євчинд ууж тосноос нь тђрхэх, худгаас гарсан лаг шавартай усанд нь орж суух зэргээр эмнэдэг. /О.С/ Ятга Чавхдаст товшвор Хєгжмийн зэмсэг. ‖Ахуй их ятгаас Бяцхан, 14 чавхдсанд тэвх тулж хуурддаг. Нэрийн язгуур нь ―жигд, ид‖ гэсэн монгол язгуур болой. Монголоор дамжиж Дорно дахинд дэлгэрсэн гэж зарим судлаачид /Эберхард/ ђздэг. /О.С/ Яхт Далбаат, моторт далбаат эсвэл моторт тєрєл бђрийн хэлбэр ба хэмжээтэй усан онгоц /завь/.Спортын ба аялал жуулчлалын зориулалттай. /Д.Г/ Яхт-клуб Усан спорт сонирхдог хђмђђсийг нэгтгэсэн биеийн тамир спортын байгууллага /клуб/, мєн тђђнчлэн тиймэрхђђ байгууллагын усан станц. /Д.Г/ Яхь нуур БНГ Дорнод аймгийн Сэргэлэн,Гурванзагал, Чойбалсан сумын заагт 251388 га талбайтайгаар УИХ-ын 1998 оны 28 дугаар тогтоолоор байгуулагдсан.Цагаан зээрийн тархац нутгийн хамгийн хойт зах бєгєєд нђђдлийн шувуудын буудаллах нэг гол газар юм. /Х.А/

345

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Õ¿ñíýãò 1 Èõ Ìîíãîë óëñûí 800 æèëèéí òýìäýãëýëò îéí êàëåíäàðü 1 ñàð Çîõèîãäîõ ¿éë àæèëëàãààíóóä 800 æèëèéí òýìäýãëýëò îéí áàÿðûí íýýëòèéí ¿éë àæèëëàãàà òºðèéí îðäîíä ¿íäýñíèé òóã çàëàõ, òýìäýãëýëò áàÿðûí ýõíèé ºäºð øóóäàíãèéí ìàðê, ìýíä÷èëãýýòýé èë çàõèäàë õóäàëäààíä ãàðãàíà. Áîëîâñðîë ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû ñàéäàä Ìîíãîëûí àíõíû óéãàðæèí ìîíãîë áè÷ãèéã ãàðäóóëàõ ¿éë àæèëëàãàà Õóóëü ç¿éí ÿàìíû ñàéäàä Èõ Çàñàã õóóëèéí íýã õóóëáàðûã ãàðäóóëàõ Ãàäààä õàðèëöààíû ÿàìíû ñàéäàä ãàäààäòàé àíõíû õàðèëöàà òîãòîîæ áàéñàí àëòàí ãýðýãýã ãàðäóóëàõ, Ñàíõ¿¿ ýäèéí çàñãèéí ÿàìíû ñàéäàä óëñûí àíõíû ìºíãºí òýìäýãòèéã ãàðäóóëàõ Çàì òýýâýð, àÿëàë æóó÷ëàëûí ÿàìíû ñàéäàä Ìîíãîë óëñûí çàì õàðèëöàà õîëáîîíû ãàçðûí çóðãèéã ãàðäóóëàõ Öàãààí ñàðûí øèíèéí íýãíèé ºäºð 2 ñàð Çîõèîãäîõ ¿éë àæèëëàãààíóóä Öàãààí ñàðûí øèíèéí 2, 3 Øàãàéí õàðâààí òýìöýýí ª¿ëýí ýõèéí äóóðü Ãîâèéí ºã뺺 àÿëàë / Òýìýýí ïîëî òýìöýýí áîëíî / Õºâñãºë äàëàéä ìºñíèé áàÿðòàé 3 ñàð Çîõèîãäîõ ¿éë àæèëëàãààíóóä Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé àðìèéí òåõíèê áîëîí çýâñãèéí ¿çýñãýëýí Áàÿí-ºëãèé àéìàãò Êàçàê ¿íäýñíèé ¸ñ çàíøëèéí áàÿð Áàÿí-ºëãèé àéìãèéí Êàçàêûí ñî¸ëûí ¿éë àæèëëàãàà Óëààíãîì ñóìàíä áàðóóí àéìãèéí ―Áè Áèåëãýý― ¿íäýñíèé á¿æãèéí áàÿð ×èíãèñ õààí äóóðü Õîâä àéìàãò Àëòàéí òóóëüñ, Õººìèéí áàÿð 4 ñàð Çîõèîãäîõ ¿éë àæèëëàãààíóóä ×èíãèñ õààí ýëåêòðîí øóóäàíã èíòåðíåòýýð ñóðòàë÷èëàõ Õî¸ð ýð çàãàë òóóëèéí ò¿¿õ, ºâãºí õóóð÷èéí äîìãèéí àíõíû áàðèìòàò êèíîã ãàðãàíà. Èõ Ìîíãîë 800 æèëèéí îéã òîõèîëäóóëàí ―Èõ Ìîíãîë― ãýñýí íýðòýé ãàð óðëàë, óðàí çóðàã, ìýäýýëýë òåõíîëîãèéí ñóðòàë÷èëãààíû ¿çýñãýëýí áîëíî.

5 ñàð Çîõèîãäîõ ¿éë àæèëëàãààíóóä Óëñûí òàìãà òýìäýãòèéí õºøººã íýýõ Óéãàðæèí ìîíãîë áè÷ãèéã áàðèìòæóóëàõ Ìîíãîë óëñûí ¸ñ çàíøèë, áîëîí òýìäýãò¿¿äèéí çàð ñóðòàë÷èëãààíû ¿éë àæèëëàãàà 6 ñàð Çîõèîãäîõ ¿éë àæèëëàãààíóóä Á¿õ àéìàãò ìîðèí òýðýã, ìîðèíû òîíîã õýðýãñë¿¿äèéí ¿çýñãýëýí áîëíî. Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë ñóìàíä ¨îõîð ãýäýã áóðèàä á¿æãèéí áàÿðòàé Öàìûí á¿æèã áîëîí 80 òîõîé èõ Ìàéäàð áóðõàíûã òàõèõ ¸ñëîëûí ¿éë àæèëëàãààòàé Ìîíãîëûí àæ òºðºõ ¸ñíû óðàí çóðãèéí ¿çýñãýëýí áîëíî. Òýìäýãëýëò îéí áàÿðûí óðàí çóðãèéí ¿çýñãýëýí áîëíî. ¯íäýñíèé õóâöàñíû ºäºð

346

ºäºð 1 9 10 12 13 31 ºäºð 1, 2 5 6 7-9 17 ºäºð 18 22 23 25 26 27 ºäºð 10 21 28 ºäºð 12 19 26 ºäºð 9 10 11 19 21 21-23

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

7 ñàð Çîõèîãäîõ ¿éë àæèëëàãààíóóä ―Èõ Ìîíãîë― ôåñòèâàëèéí íýýëò "Íàéìàí çóóíû ò¿¿õ" íýðòýé áàÿðûí æàãñààë Òºâ àéìàãò íààäìûí êîíöåðò, ìºí 1000 àäóóíû òýìöýýíèé íýýëò ¯íäýñíèé áàÿð, 800 ìîðèí õóóð÷, 800 óðòûí äóó÷äûí óðëàãûí òîãëîëò ¯íäýñíèé áàÿð íààäìûí ¿ðãýæëýë Óÿà÷äûí áàÿð, ìºí Òºâ àéìàãò àäóó÷äûí áàÿð ―Èõ Ìîíãîë 800― ãýäýã íýðòýé óðàí çóðãèéí ¿çýñãýëýí Äóíäãîâü àéìãèéí Èõ ãàçðûí ÷óëóó ãýäýã ãàçàðò òåàòðûí íýýëòèéí ¿éë àæèëëàãàà áîëíî. Àçèéí õ¿¿õä¿¿äèéí óðëàãûí èõ íààäàì áîëíî. ―Èõ ìîíãîë― áàÿðûí õààëòûí ¿éë àæèëëàãàà 8 ñàð Çîõèîãäîõ ¿éë àæèëëàãààíóóä Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë ñóìàíä ìîðèíû áóóõèà òýìöýýí ýõýëíý. Ýíý òýìöýýíä ×èíãèñ õààíû òºðñºí ãàçðààñ óñ áîëîí ãàçðûí äýýæèéã àâààä Õàðõîðèí ðóó õ¿ðãýæ ºãºõ òýìöýýí áîëíî. Ìîðèíû áóóõèà òýìöýýí ¿ðãýëæèëíý. Õýíòèé àéìàãò Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îîíä çîðèóëñàí Õºøººã õ¿íäýòãýõ ¸ñëîëûí ¿éë àæèëëàãàà áîëíî. Õàðõîðèíä ìîðèí áóóõèà èðíý. Äýëõèéí Ìîíãîë÷óóäûí ÷óóëãà óóëçàëòûí íýýëòèéí àæèëëàãàà áîëíî. Îëîí óëñûí àãààðûí áºìáºëãèéí òýìöýýí, ×èíãèñ õààíû íýðýìæèò îëîí óëñûí öîìûí òºëºº òýìöýýí Õàðõîðèí ñóìàíä áîñãîõ ×èíãèñ õààíû õºøººíèé õàìãèéí ñàéí á¿òýýëèéã íü ñîíãîí øàëãàðóóëàõ ¿éë àæèëëàãàà ×èíãèñ õààíû íýðýìæèò îëîí óëñûí ïîëî òýìöýýíèé ñ¿¿ëèéí øàò Ìîíãîëûí çîîñîí òýìäýãò áîëîí ìºíãºí äýâñãýðò¿¿äèéí ¿çýñãýëýí Ìîíãîë÷ ýðäýìòäèéí îëîí óëñûí 9 äýõ ÷óóëãà óóëçàëò Õºâñãºë äàëàéä öàà áóãà õàðèóëàã÷äûí áàÿð, ìºí Ẻ ìºðãºëèéí óðëàãûí òîãëîëò áîëíî. Õºâñãºë àéìãèéí ×àíäìàíü-ªíäºð ñóìàíä Àëóíãîî ýõèéí ñóðãààëèéí òýìäýãëýëò ºäºð 9 ñàð Çîõèîãäîõ ¿éë àæèëëàãààíóóä Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí ºäºð Äýëõèéí ÿðóó íàéðàã÷äûí 26-ð ÷óóëãà óóëçàëò Ìîíãîëûí ìèññ øàëãàðóóëàõ òýìöýýí "Èõ ò¿¿õ" íýðòýé õºãæìèéí íààäàì Õýíòèé àéìãèéí Õýðëýíãèéí պ人 àðàë äàõü í¿¿äýë÷äèéí ºäºð 10 ñàð Çîõèîãäîõ ¿éë àæèëëàãààíóóä Ìîíãîëûí ò¿¿õ áîëîí ñî¸ëûã ñóäëàã÷, õ¿í ñóäëàà÷èä, ò¿¿õ÷äèéí ¿íäýñíèé ÷óóëãà óóëçàëò 11 ñàð Çîõèîãäîõ ¿éë àæèëëàãààíóóä ―Èõ Ìîíãîë 800― íýðòýé òýìäýãëýëò îéí äóóíû òýìöýýí ―Èõ Ìîíãîë 800― ãýñýí íýðòýé îëîí óëñûí ÿðóó íàéðãèéí íààäàì 12 ñàð Çîõèîãäîõ ¿éë àæèëëàãààíóóä Ìîíãîë óëñ äàÿàð ―Èõ Ìîíãîë 800 ― íýðòýé ôîòî çóðãèéí ¿çýñãýëýí çîõèîí áàéãóóëíà. Ýíý òýìäýãëýëò îéí øèëäãèéí øèëäã¿¿äèéã òîäðóóëàõ àæèëëàãàà øèíý æèëèéí ¿äýøëýãèéí ¿åýð áîëíî.

347

ºäºð 1 7-9 10 11 12 13 14 16 21-22 30 ºäºð 2 3

4

5 6 22 8-15 26 28 ºäºð 1 2 18-19 21 22-24 ºäºð 2-3 ºäºð 19 25 ºäºð 29 30

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Ìîíãîë óëñ áàéãóóëàãäñàíû 800 æèëèéí îéã á¿õ óëñ äàÿàð ¸ñëîí òýìäýãëýí ºíãºð¿¿ëñýí òàëààðõ õààëòûí ¿éë àæèëëàãàà áîëíî. /Á.Ý/

31 Õ¿ñíýãò 2

Èõ Ìîíãîë Óëñ áàéãóóëàãäñàíû 800 æèëèéí îéä çîðèóëñàí æóóë÷äàä çîðèóëñàí ¿éë àæèëëàãàà 1 ñàð Çîõèîãäîõ ¿éë àæèëëàãààíóóä

ºäºð

Øèíý îíû àíõíû íàð ìàíäàõûã õàðàõ àÿëàë

1

Ñàðëàãàí ïîëîí òýìöýýí

7

Öàãààí ñàð – Ìîíãîë÷óóäûí óëàìæëàëò áàÿð

31

2 ñàð Õèéãäýõ àæëóóä

ºäºð

Öàãààí ñàðûí áàÿðûí ºäºð

1-2

Øàãàéí õàðâààí òýìöýýí

5

ª¿ëýí ýõèéí äóóðü

6

Ãîâèéí ºã뺺 àÿëàë / Òýìýýí ïîëîí òýìöýýí áîëíî /

7-9

Õºâñãºë äàëàéä ìºñíèé áàÿðòàé

17

3 ñàð Çîõèîãäîõ ¿éë àæèëëàãààíóóä

ºäºð

Áàÿí-ªëãèé àéìàãò Êàçàê ¿íäýñíèé ¸ñ çàíøëèéí áàÿð

22

Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí Êàçàêûí ñî¸ëûí ¿éë àæèëëàãàà

23

Óëààíãîì ñóìàíä áàðóóí àéìãèéí ―Áè Áèåëãýý― ¿íäýñíèé á¿æãèéí áàÿð

25

×èíãèñ õààí äóóðü

26

Õîâä àéìàãò Àëòàéí òóóëüñ, Õººìèéí áàÿð

27

4 ñàð Òºëºâëºñºí àæèë

ºäºð

×èíãèñ õààí ýëåêòðîí øóóäàíã èíòåðíåòýýð ñóðòàë÷èëàõ

10

Èõ Ìîíãîë 800 æèëèéí îéã òîõèîëäóóëàí ―Èõ Ìîíãîë― ãýñýí íýðòýé ãàð óðëàë, óðàí çóðàã, ìýäýýëýë òåõíîëîãèéí ñóðòàë÷èëãààíû ¿çýñãýëýí áîëíî.

28

5 ñàð Çîõèîãäîõ ¿éë àæèëëàãààíóóä

ºäºð

Óëñûí òàìãà òýìäýãòèéí õºøººã íýýõ

12

Ìîíãîë óëñûí ¸ñ çàíøèë, áîëîí òýìäýãò¿¿äèéí çàð ñóðòàë÷èëãààíû ¿éë àæèëëàãàà

26

6 ñàð ßìàð àæèë òºëºâëºãäñºí

ºäºð

Ýõ õ¿¿õäèéí áàÿð

1

Ìèíè íààäàì

3

348

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Á¿õ àéìàãò ìîðèí òýðýã, ìîðèíû òîíîã õýðýãñë¿¿äèéí ¿çýñãýëýí áîëíî.

9

Õýíòèé àéìãèéí Äàäàë ñóìàíä ¨îõîð ãýäýã áóðèàä á¿æãèéí áàÿðòàé

10

Öàìûí á¿æèã áîëîí 80 òîõîé èõ Ìàéäàð áóðõàíûã òàõèõ ¸ñëîëûí ¿éë àæèëëàãààòàé

11

Ìîíãîëûí àæ òºðºõ ¸ñíû óðàí çóðãèéí ¿çýñãýëýí áîëíî.

19

Òýìäýãëýëò îéí áàÿðûí óðàí çóðãèéí ¿çýñãýëýí áîëíî.

21

¯íäýñíèé õóâöàñíû ºäºð

21-23

7-ð ñàð Èõ Ìîíãîë óëñ ôåñòèâàëèéí íýýëòèéí ¿éë àæèëëàãàà Ìèíè íààäàì Íàéìàí çóóíû ò¿¿õ íýðòýé áàÿðûí æàãñààë Òºâ àéìàãò 1000 àäóóíû áàÿð Ìîíãîëûí õàìãèéí øèëäýã óðëàã, ñïîðòûí ¿ç¿¿ëáýð¿¿ä Ìîíãîëûí ñàéõàí îðîí ãàëà êîíöåðò ¯íäýñíèé áàÿð íààäàì Èõ Ìîíãîë óëñ – 800 çóðãèéí ¿çýñãýëýí Èõ ãàçðûí ÷óëóó òåàòðûí íýýëò Äóíäãîâü àéìàãò Àçèéí õ¿¿õäèéí íààäàì Èõ Ìîíãîë óëñ ôåñòèâàëèéí õààëòûí ¿éë àæèëëàãàà 8 ñàð Ñàðëàãèéí íààäàì Ìèíè íààäàì Í¿¿äýë÷äèéí ºäºð Õºâñãºë äàëàéä öàà áóãà õàðèóëàã÷äûí áàÿð, ìºí Ẻ ìºðãºëèéí óðëàãûí òîãëîëò áîëíî. Ìîíãîëûí ñàéõàí îðîí ãàëà êîíöåðò 9 ñàð Ìîíãîëûí íàìðûí çàãàñ÷ëàë Õóíãèéí ÷óóëãàí ¿çýõ àÿëàë Í¿¿äýë÷èí-800 ôåñòèâàëü Í¿¿äýë÷äèéí ºäºð Õýíòèé àéìãèéí պ人 àðàëä 10 ñàð Ìîíãîëûí ò¿¿õ áîëîí ñî¸ëûã ñóäëàã÷, õ¿í ñóäëàà÷èä, ò¿¿õ÷äèéí ¿íäýñíèé ÷óóëãà óóëçàëò Á¿ðãýäèéí áàÿð 11 ñàð ―Èõ Ìîíãîë 800― ãýñýí íýðòýé îëîí óëñûí ÿðóó íàéðãèéí íààäàì 12 ñàð Íîõîé ÷àðãàòàé àÿëàë Ìîíãîë óëñ äàÿàð ―Èõ Ìîíãîë 800 ― íýðòýé ôîòî çóðãèéí ¿çýñãýëýí çîõèîí áàéãóóëíà. /Á.Ý/

349

1 8 9 10 11 11 11-13 14 16 21-22 30 1 6 12-13 26 27 1 15 17 22-24 2-3 7-8 25

29

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Õ¿ñíýãò 3 Óëààíáààòàð Òºìºð çàìûí çîð÷èã÷èéí ãàëò òýðýãíèé ºâëèéí öàãèéí õóâààðü Äàðõàí - Øàðûí ãîë Ã/ò ¹ Èðýõ öàã

ßâàõ öàã 03.55 04.50

Çîãñîîë Äàðõàí-1 Äàðõàí-2 Øàðûí ãîë

Èðýõ öàã 22.00 21.40

ßâàõ öàã

Ã/ò ¹

21.50 20.00

703

ßâàõ öàã 10.20 10.47 11.12 11.28 11.45

Çîãñîîë Äàðõàí-1 Ýíõòàë Îðõîí Å𺺠Äóëààí Ñ¿õáààòàð

Èðýõ öàã 15.10 14.40 14.09 13.52 13.35

ßâàõ öàã

Ã/ò ¹

Çîãñîîë Óëààíáààòà ð Òîëãîéò Ýìýýëò Äàâààíû Àðøààíò Ò¿íõ Ç¿¿íõàðàà Áýðõ Áàðóóíõàðà à Ýðõýò Ñàëõèò Öàéäàì Äàðõàí-1 Ýíõòàë Îðõîí Å𺺠Äóëààí Ñ¿õáààòàð

Èðýõ öàã 07.05

ßâàõ öàã

06.50 06.28 06.09 05.47 04.25 03.20 03.03 02.34

06.52 06.30 06.11 05.49 04.27 03.40 03.05 02.36

01.52 01.28 01.08 23.50 23.21 22.55 22.37 22.20 18.36

01.54 01.37 01.12 00.40 23.23 22.57 22.39 22.22 21.45

11.20 17.40

Íàóøêè Óëààí-¿ä Ýðõ¿¿

07.20 01.25

12.50 01.55 15.10

10.43 11.12 11.26 11.46 12.16

ßâàõ öàã 10.30 10.45 11.14 11.28 11.48 12.18

12.41 13.12

12.43 13.14

Çîãñîîë Óëààíáààòàð Òîëãîéò Ýìýýëò Äàâààíû Àðøààíò Íîãîîí òîëãîé Ìàíäàë Øàòàíãè

704

04.05 06.30 Äàðõàí – Ñ¿õáààòàð Ã/ò ¹ èðýõ öàã

10.45 701 11.10 11.26 11.43 12.20 Óëààíáààòàð- Ñ¿õáààòàð-Ýðõ¿¿ Ã/ò ¹ Èðýõ öàã ßâàõ öàã 19.35 19.50 20.18 20.35 20.52 22.08 22.50 23.20 23.45 00.30 00.48 263 01.10 01.40 02.28 02.55 03.13 03.30 04.10 Ìîñêâàãè éí öàãààð 06.45 17.05 03.09 Óëààíáààòàð – Ñ¿õáààòàð Ã/ò ¹ Èðýõ öàã

19.53 20.20 20.37 20.54 22.10 23.05 23.22 23.47 00.32 00.52 01.12 02.00 02.30 02.57 03.15 03.32 10.45

350

14.42 14.11 13.54 13.37 13.00

Èðýõ öàã 16.20 16.00 15.38 15.20 14.48 14.16

ßâàõ öàã

13.44 13.10

13.46 13.14

16.05 15.40 15.25 14.52 14.18

702

Ã/ò ¹

264

Ã/ò ¹

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

271

13.43 14.11 14.45 15.20 15.46 16.27 16.43 17.05 17.26 17.38 18.22 18.48 19.05 19.21 19.57

13.45 14.13 15.05 15.22 15.48 16.29 16.45 17.07 17.28 17.53 18.24 18.50 19.07 19.23

Ò¿íõ ¯íýãò Ç¿¿íõàðàà Áýðõ Áàðóóíõàðàà Ýðõýò Ñàëõèò Öàéäàì Äàðõàí-2 Äàðõàí-1 Ýíõòàë Îðõîí Å𺺠Äóëààí Ñ¿õáààòàð

12.37 12.07 11.15 11.00 10.33 09.48 09.31 09.09 08.44 08.15 07.46 07.19 07.02 06.45

12.39 12.39 12.09 11.35 11.02 10.35 09.50 09.33 09.11 08.46 08.33 07.48 07.22 06.47 06.10

272

/Á.Ý/ Õ¿ñíýãò 4 Îðîí íóòãèéí ãàëò òýðýãíèé òàñàëáàðûí ¿íý /Óðä ÷èãëýë/ ¹

Óðä ÷èãëýë

íèéòèéí

òàñàëãààò

Õ¿¿õýä

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 /Á.Ý/

Çàìûí ¿¿ä Ç¿¿íáàÿí Áîð ºíäºð 50-ð çºðëºã Óëààí-óóë 43-ð çºðëºã 41-ð çºðëºã Ñàéíøàíä 33-ð çºðëºã Àéðàã 26-ð çºðëºã 25-ð çºðëºã ×îéð 22-ð çºðëºã 18-ð çºðëºã 16-ð çºðëºã 14-ð çºðëºã 12-ð çºðëºã Ìààíüò Áàãàíóóð Áóëàãòàé Áàãàõàíãàé 9-ð çºðëºã 7-ð çºðëºã 6-ð çºðëºã 4-ð çºðëºã Õîíõîð Òóóë

5100 4200 3600 4500 4500 4200 4100 3900 3600 3200 3000 2900 2500 2700 2400 2100 2000 1700 1300 2200 1700 1300 1200 1000 800 600 500 300

12100.

10000 9000 10900 10900 10000 9900 9500 9000 8100 7700 7500 6600 7000 6200 5300 4800 4600 3700 6100 4600 3700 2700 2400 2200 1800 500 300

1300 1100 1000 1200 1200 1100 1100 1000 1000 900 800 800 700 700 600 500 500 400 400 600 400 400 400 300 300 200 100 100

351

Õóðäàí ãàëò òýðýã / òîì / 19400

Õóðäàí ãàëò òýðýã / õõ¿õýä / 6700

14700

5400

10700

4200

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Õ¿ñíýãò 5 Îðîí íóòãèéí ãàëò òýðýãíèé òàñàëáàðûí ¿íý /Õîéä ÷èãëýë/ Ã/ò ¹ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28

Õîéä ÷èãëýë

Íèéòèéí

Òàñàëãààò

Õ¿¿õýä

Ýìýýëò Äàâààíû Àðøààíò Ïàðòèçàí Íîãîîí òîëãîé Áóðãàëòàé Ìàíäàë Õóæèðò Áàÿíáóóðàë Ò¿íõ ¯íýãò Ç¿¿íõàðàà Áýðõ Áàðóóíõàðàà Ýðõýò Ñàëõèò Äàðõàí Øàðûí ãîë Ýíõòàë Îðõîí å𺺠Äóëààí Ñ¿õáààòàð Õºòºë Áýëýíäàëàé Îðõîíòóóë Õàíãàë Óëààíòîëãîé Ýðäýíýò

500 600 600 800 800 1000 1100 1200 1300 1500 1700 2000 2100 2200 2400 2500 2600 3000 2900 3000 3200 3300 2600 2700 3000 3300 3500 3600

500 1700 1800 1900 2200 2400 2600 2700 3700 4400 1600 4800 5300 6100 6200 6600 6700 7700 7500 7700 8100 8400 6700 7000 7700 8400 8600 9000

100 200 200 300 300 300 400 400 400 400 400 500 500 600 600 700 700 800 800 800 900 900 700 700 800 900 1000 1000

/Á.Ý/ Õ¿ñíýãò 6 Îëîí óëñûí ãàëò òýðãýýð îðîí íóòãèéí õàðèëöààíä çîð÷èõ çîð÷èã÷èéí òýýâðèéí òàðèô À.Ñîíäãîé ÷èãëýë Áýýæèí – ÓÁ / 23 Õºõ õîòîîñ èðæ áóé ÌÒÇ âàãîí Ýðýýí – ÓÁ /21/

Ç¿- Ñàéíøàíä

Ç¿-×îéð

ǯ-ÓÁ

10800 10800

15400 15400

19400 19400

10800

15400

19400

Á.Òýãø ÷èãëýë ÓÁ-Áýýæèí /24/ ÌÒÇ âàãîí ÊÆÄ âàãîí Õºõ õîò ðóó ÿâæ áóé ÌÒÇ âàãîí ÓÁ – Ýðýýí / 22 /

ÓÁ-Ñàéíøàíä

ÓÁ-×îéð

ÓÁ-ǯ

33400 31900 23800

19900 19500 14200

41000 40200 29200

20300

12000

24800

352

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

ÎÓ-ûí ÓÁ - Ìîñêâà – ÓÁ-ûí 5/6,ÓÁ - Ýðýýíèé 22/21, ÓÁ - Õºõ õîòûí 24/23,ÓÁ - Áýýæèíãèéí 4/3,ÓÁ -Çàìûí ¯¿äèéí ýêñïðåññ, 34/33-ð ãàëò òýðýãí¿¿äèéí ―0― äóãààðòàé âàãîíä ÎÍ-èéí õàðèëöààíä çîð÷èõ òýýâðèéí òàðèô ¹ ×èãëýë Òîì õ¿í Õ¿¿õýä 1 ÓÁ - ×îéð 14200 10200 2 ÓÁ - Ñàéíøàíä 23800 17200 3 ÓÁ - Çàìûí ¿¿ä 29200 19800 4 ×îéð - Ñàéíøàíä 13700 10000 5 ×îéð - Çàìûí ¿¿ä 23800 17200 6 Ñàéíøàíä - Çàìûí ¯¿ä 13700 10000 7 ÓÁ - Ñ¿õáààòàð 1700 11700 8 ÓÁ - Äàðõàí 14700 10400 9 Ñ¿õáààòàð - Äàðõàí 4900 3200 1 ÓÁ - Ç¿¿íõàðàà 9400 6400 0 Ñóóðèí êàññòàé ºðòººíººñ ―0‖ äóãààðòàé âàãîí áîëîí äýýðõ ñîíäãîé ÷èãëýëèéí ãàëò òýðãýíä áèëåòã¿é ñóóñàí çîð÷èã÷èéí òýýâðèéí òàðèô ¹ ×èãëýë Òîì õ¿í Õ¿¿õýä 1 ÓÁ-×îéð 17000 12200 2 ÓÁ-Ñàéíøàíä 28500 20600 3 ÓÁ-Çàìûí ¿¿ä 35000 23700 ×îéð –Ñàéíøàíä 4 16400 11900 ×îéð – Çàìûí ¿¿ä 5 28500 20600 Ñàéíøàíä – Çàìûí ¯¿ä 6 16400 11900 7 ÓÁ-Ñ¿õáààòàð 20400 14000 8 ÓÁ-Äàðõàí 17600 12500 Ñ¿õáààòàð – Äàðõàí 9 5900 3800 10 ÓÁ-Ç¿¿íõàðàà 11300 7700 /Á.Ý/ Õ¿ñíýãò 7 Òýýâðèéí òîâ÷îîãîîñ Óëñ áîëîí õîò õîîðîíäûí ÷èãëýëä çîð÷èõ ¿íý òàðèô

Ä/ ä 1 2 3

Òýýâýðëýëò èéí çàé

Òºâ ñóóðèí ãàçàð

Äàðõàí óóë àéìàã Áàãàíóóð ä¿¿ðýã Äîðíîãîâü çàìûí ¿¿ä ÁÍÕÀÓ Ýðýýí õîò ÓÁ ,ÎÕÓ-Óëààí¿ä Òºâ àéìàã 100 ìîä õîò

4 5

219 138

43

Çîð÷èõ ¿íý òàðèô Íàñàíä õ¿ðñýí õ¿í Íýã Àìü á¿ðèéí äààòãàë òîî 5000 100 3500 70 5050 50

20000

360

900

18

Õ¿¿õýä Íýã á¿ðèéí òîî

Àìü äààòãàë

2500 1750

50 35

450

9

/Á.Ý/ Õ¿ñíýãò 8 Óëñ õîîðîíäûí ìàðøðóò Ìàðøóò

Ãàðàã

Õºäëºõ õóãàöàà

353

Õààíààñ ÿâàõ

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Óëààíáààòàðààñ

Ï¿ðýâ

08.00

Óëààí-¯¿äýýñ

Áÿìáà

08.00

Çîð÷èã÷ ¿éë÷èëãýýíèé òºâººñ Óëààí-¯¿ä õîòûí Ìîíãîë êîíñóëûí ãàçàð

/Á.Ý/ Õ¿ñíýãò 9 2006 îíû 2-ð ñàðûí 5- íààñ 10-ð ñàðûí 5-íû õîîðîíäîõ îëîí óëñûí ºâëèéí öàãèéí íèñëýãèéí öàãèéí õóâààðü Óëààíáààòàð - Áýýæèí ºäºð

ÿâàõ

èðýõ

1….. ..3…. …5… …..6. .

10.00 08.50 17.30 10.00

12.00 10.50 19.30 12.00

Íèñëýãèéí äóãààð ÎÌ223 ÎÌ223 ÎÌ223 ÎÌ223

Íèñýõ îíãîö À310 Â737 Â737 À310

0 0 0 0

Íèñëýãèéí äóãààð ÎÌ224 ÎÌ224 ÎÌ224 ÎÌ224

Íèñýõ îíãîö À310 Â737 Â737 À310

0 0 0 0

Íèñëýãèéí äóãààð ÎÌ135 ÎÌ135

Íèñýõ îíãîö Â737 À310

1 1

Íèñëýãèéí äóãààð ÎÌ136 ÎÌ136

Íèñýõ îíãîö Â737 À310

1 1

Íèñëýãèéí äóãààð ÎÌ135 ÎÌ135

Íèñýõ îíãîö Â737 À310

0 0

Áýýæèí – Óëààíáààòàð ºäºð

ÿâàõ

èðýõ

1…..

13.00 15.20 …3….

11.50 14.10 ….5…

20.30 22.50 ……6.

13.00 15.20 Óëààíáààòàð – Áåðëèí ºäºð

ÿâàõ

èðýõ

…4..

08.30 12.00 ..7….

08.30 12.00 Áåðëèí – Óëààíáààòàð ºäºð

ÿâàõ

èðýõ

..4…

14.00 06.40 …7..

14.00 06.40 Óëààíáààòàð – Ìîñêâà ºäºð

ÿâàõ

èðýõ

..4…

08.30 10.20 …7...

08.30 10.20 Ìîñêâà – Óëààíáààòàð ºäºð

ÿâàõ

èðýõ

…4…

19.40 06.40 …..7 19.40 06.40 Óëààíáààòàð – Èðêóòñê ºäºð

ÿâàõ

èðýõ

…1…

10.10 11.40 …...4 10.10 11.40 Èðêóòñê – Óëààíáààòàð ºäºð

ÿâàõ

èðýõ

…4…

12.40

04.10

Íèñëýãèéí äóãààð ÎÌ136 ÎÌ136

Íèñýõ îíãîö Â737 À310

0 0

Íèñëýãèéí äóãààð ÎÌ129 ÎÌ129

Íèñýõ îíãîö ÀÈ26 ÀÈ26

0 0

Íèñëýãèéí äóãààð ÎÌ130

Íèñýõ îíãîö ÀÈ26

0

354

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

…..7 12.40 04.10 Óëààíáààòàð – Òîêèî ºäºð

ÿâàõ

…1…

08.45 …..5 08.00 Òîêèî– Ìîíãîë ºäºð

ÿâàõ

èðýõ 16.00 16.00 èðýõ

..1….

17.00 23.45 ….5…

16.25 22.45 Óëààíáààòàð – Ñº¿ë ºäºð

ÿâàõ

èðýõ

1……

08.45 12.45 ..3…

08.45 12.45 …5…

08.00 11.55 …..7 08.45 12.45 Ѻ¿ë – Óëààíáààòàð ºäºð

ÿâàõ

1……

20.55 ..3…

13.55 …5…

20.05 …..7 13.55 Ìîñêâà – Áåðëèí ºäºð

ÿâàõ

…4..

11.20 ….7…

11.20 Áåðëèí – Ìîñêâà

èðýõ 23.35 16.45 22.45 16.35 èðýõ 12.00 12.00

ºäºð

ÿâàõ

èðýõ

..4… …..7

14.00 14.00

18.40 18.40

ÎÌ130

ÀÈ26

0

Íèñëýãèéí äóãààð ÎÌ501 ÎÌ501

Íèñýõ îíãîö Â737 À310

1 1

Íèñëýãèéí äóãààð ÎÌ502 ÎÌ502

Íèñýõ îíãîö Â737 À310

1 1

Íèñëýãèéí äóãààð ÎÌ501 ÎÌ301 ÎÌ501 ÎÌ301

Íèñýõ îíãîö Â737 À310 À310 Â737

0 0 0 0

Íèñëýãèéí äóãààð ÎÌ502 ÎÌ302 ÎÌ502 ÎÌ302

Íèñýõ îíãîö Â737 À310 À310 Â737

0 0 0 0

Íèñëýãèéí äóãààð ÎÌ135 ÎÌ135

Íèñýõ îíãîö Â737 À310

0 0

Íèñëýãèéí äóãààð ÎÌ136 ÎÌ136

Íèñýõ îíãîö Â737 À310

0 0

/Á.Ý/ Õ¿ñíýãò 10 2006 îíû 3-ð ñàðûí 26-íààñ 10-ð ñàðûí 28-í õ¿ðòýëõ îëîí óëñûí çóíû öàãèéí íèñëýãèéí õóâààðü Óëààíáààòàð – Áýýæèí Àæèëëàõ Íèñëýãèéí ºäºð ßâàõ èðýõ ºäð¿¿ä äóãààð 3 .27-10.28 1.3.6 07.25 08.30 ÎÌ223 0 6.06-9.26 2 17.25 18.30 ÎÌ223 0 7.06-8.31 4 18.55 20.00 ÎÌ223 0 7.06-7.13 4 17.25 18.30 ÎÌ225 0 3.31-10.27 5 17.25 18.30 ÎÌ223 0 5.07-9.24 7 17.25 18.30 ÎÌ223 0 Áýýæèí –Óëààíáààòàð Àæèëëàõ Íèñëýãèéí ºäºð ßâàõ èðýõ ºäð¿¿ä äóãààð 3 .27-10.28 1.3.6 09.30 12.45 ÎÌ224 0 6.06-9.26 2 19.30 22.45 ÎÌ224 0 7.06-8.31 4 21.00 00.15 ÎÌ224 0 7.06-7.13 4 19.30 22.45 ÎÌ226 0

355

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

3.31-10.27 5 5.07-9.24 7 Óëààíáààòàð-Áåðëèí Àæèëëàõ ºäºð ºäð¿¿ä 6.06-9.26 2 3.30-5.26 4 10.05-10.26 4 6.01-9.29 5 3.26-5.28.

7 10.01-10.22 7 6.04-9.25 1 Áåðëèí-Óëààíáààòàð Àæèëëàõ ºäºð ºäð¿¿ä 6.06-9.26 2 3.30-5.26 4 10.05-10.26 4 6.01-9.29 4 3.26-5.28.

7 10.01-10.22 7 6.04-9.25 7 Óëààíáààòàð – Ìîñêâà Àæèëëàõ ºäºð ºäð¿¿ä 6.06-9.26 2 3.30-5.26 4 10.05-10.26 4 6.01-9.29 5 3.26-5.28 7 10.01-10.22 7 Ìîñêâà – Óëààíáààòàð Àæèëëàõ ºäºð ºäð¿¿ä 6.06-9.26 2 3.30-5.26 4 10.05-10.26 4 6.01-9.29 5 3.26-5.28.

7 10.01-10.22 7 Óëààíáààòàð – Èðêóòñê Àæèëëàõ ºäºð ºäð¿¿ä 3.27-5.29 1..4 6.05-10.26 1..4 Èðêóòñê – Óëààíáààòàð Àæèëëàõ ºäºð ºäð¿¿ä 3.27-5.29 1..4 6.05-10.26 1..4 Óëààíáààòàð – Òîêèî Àæèëëàõ ºäºð ºäð¿¿ä 3.27-5.29 1 6.05-9.25 1

19.30 19.30

22.45 22.45

ßâàõ

èðýõ

09.30 09.30 09.30 09.10 09.30 09.30 06.55

12.45 12.45 12.45 12.20 12.45 12.45 08.40

ßâàõ

èðýõ

14.00 14.00 14.00 14.00 14.00 14.00 14.00

06.45 06.45 06.45 06.45 06.45 06.45 05.00

ßâàõ

èðýõ

09.30 09.30 09.30 09.10 09.30 09.30

10.55 10.55 10.55 10.35 10.55 10.55

ßâàõ

èðýõ

19.45 19.45 19.45 14.00 19.45 19.45

06.45 06.45 06.45 06.45 06.45 06.45

ßâàõ

èðýõ

10.10 09.00

11.40 10.30

ßâàõ

èðýõ

12.40 11.30

14.10 12.30

ßâàõ

èðýõ

09.30 11.15

16.00 16.00

356

ÎÌ224 ÎÌ224

0 0

Íèñëýãèéí äóãààð ÎÌ135 ÎÌ135 ÎÌ135 ÎÌ135 ÎÌ135 ÎÌ135 ÎÌ135

1 1 1 1 1 1 0

Íèñëýãèéí äóãààð ÎÌ136 ÎÌ136 ÎÌ136 ÎÌ136 ÎÌ136 ÎÌ136 ÎÌ136

1 1 1 1 1 1 0

Íèñëýãèéí äóãààð ÎÌ135 ÎÌ135 ÎÌ135 ÎÌ135 ÎÌ135 ÎÌ135

0 0 0 0 0 0

Íèñëýãèéí äóãààð ÎÌ136 ÎÌ136 ÎÌ136 ÎÌ136 ÎÌ136 ÎÌ136

0 0 0 0 0 0

Íèñëýãèéí äóãààð ÎÌ129 ÎÌ129

0 0

Íèñëýãèéí äóãààð ÎÌ130 ÎÌ130

0 0

Íèñëýãèéí äóãààð ÎÌ501 ÎÌ501

1 0

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

10.02-10.23 1 3.29-1028 3..6 Òîêèî – Óëààíáààòàð Àæèëëàõ ºäºð ºäð¿¿ä 3.27-5.29 1 6.05-9.25 1 10.02-10.23 1 3.29-1028 3..6 Óëààíáààòàð – Îñàêà Àæèëëàõ ºäºð ºäð¿¿ä 3.27-5.29 5 Îñàêà – Óëààíáààòàð Àæèëëàõ ºäºð ºäð¿¿ä 3.27-5.29 5 Áåðëèí – Ìèëàí Àæèëëàõ ºäºð ºäð¿¿ä 6.01-9.29 5 6.04-9.25 1 Ìèëàí – Áåðëèí Àæèëëàõ ºäºð ºäð¿¿ä 6.01-9.29 4 6.04-9.25 7 Óëààíáààòàð – Ñº¿ë Àæèëëàõ ºäºð ºäð¿¿ä 3.27-5.29 1 6.05-9.25 1 10.02-10.23 1 6.06-9.26 2 3.29-10.25 3 6.01-6.29 4 7.06-8.31 4 9.07-9.28 4 3.31-10.27 5 6.03-9.16 6 3.26-10.22 7 7.19-8.10 3 7.07-8.25 5 7.02-8.27 7 7.22-8.12 6 Ѻ¿ë – Óëààíáààòàð Àæèëëàõ ºäºð ºäð¿¿ä 3.27-5.29 1 6.05-9.25 1 10.02-10.23 1 6.06-9.26 2 3.29-10.25 3 6.01-6.29 4 7.06-8.31 4

09.30 07.45

16.00 12.30

ßâàõ

èðýõ

17.00 17.00 17.00 13.30

00.05 22.10 00.05 18.40

ßâàõ

èðýõ

06.00

10.00

ßâàõ

èðýõ

11.00

15.40

ßâàõ

èðýõ

13.20 10.05

14.50 11.35

ßâàõ

èðýõ

11.30 11.30

13.00 13.00

ßâàõ

èðýõ

09.30 14.30 09.30 07.45 14.30 07.45 06.55 07.45 07.45 14.30 07.45 20.00 17.25 0830 20.00

12.35 17.35 12.35 10.50 17.35 10.50 10.00 10.50 10.50 17.35 10.50 23.05 20.3 11.35 23.05

ßâàõ

èðýõ

20.35 18.35 20.35 12.05 18.35 12.05 11.00

00.05 22.05 00.05 15.35 22.05 15.35 14.30

357

ÎÌ501 ÎÌ501

1 0

Íèñëýãèéí äóãààð ÎÌ502 ÎÌ502 ÎÌ502 ÎÌ502

1 0 1 0

Íèñëýãèéí äóãààð ÎÌ903

1

Íèñëýãèéí äóãààð ÎÌ904

1

Íèñëýãèéí äóãààð ÎÌ135 ÎÌ135

0 0

Íèñëýãèéí äóãààð ÎÌ136 ÎÌ136

0 0

Íèñëýãèéí äóãààð ÎÌ501 ÎÌ301 ÎÌ501 ÎÌ301 ÎÌ301 ÎÌ301 ÎÌ301 ÎÌ301 ÎÌ301 ÎÌ301 ÎÌ301 ÎÌ307 ÎÌ307 ÎÌ307 ÎÌ309

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Íèñëýãèéí äóãààð ÎÌ502 ÎÌ302 ÎÌ502 ÎÌ302 ÎÌ302 ÎÌ302 ÎÌ302

0 0 0 0 0 0 0

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

9.07-9.28 3.31-10.27 6.03-9.16 3.26-10.22 7.19-8.10 7.07-8.25 7.02-8.27 7.22-8.12 Ìîñêâà – Áåðëèí Àæèëëàõ ºäð¿¿ä 6.06-9.26 3.30-3.26 10.05-10.26 6.01-9.29 3.26-5.28 10.01-10.22 Áåðëèí – Ìîñêâà Àæèëëàõ ºäð¿¿ä 6.06-9.26 3.30-3.26 10.05-10.26 6.01-9.29 3.26-5.28 10.01-10.22 /Á.Ý/

4 5 6 7 4 5 7 6

12.05 12.05 18.35 12.05 00.05 21.30 12.35 00.05

15.35 15.35 22.05 15.35 03.35 01.00 01.00 03.35

ºäºð

ßâàõ

èðýõ

2 4 4 5 7 7

11.55 11.55 11.55 11.35 11.55 11.55

12.45 12.45 12.45 12.20 12.45 12.45

ºäºð

ßâàõ

èðýõ

2 4 4 4 7 7

14.00 14.00 14.00 14.00 14.00 14.00

18.45 18.45 18.45 18.45 18.45 18.45

ÎÌ302 ÎÌ302 ÎÌ302 ÎÌ302 ÎÌ308 ÎÌ308 ÎÌ308 ÎÌ310

0 0 0 0 0 0 0 0

Íèñëýãèéí äóãààð ÎÌ135 ÎÌ135 ÎÌ135 ÎÌ135 ÎÌ135 ÎÌ135

0 0 0 0 0 0

Íèñëýãèéí äóãààð ÎÌ136 ÎÌ136 ÎÌ136 ÎÌ136 ÎÌ136 ÎÌ136

0 0 0 0 0 0

Õ¿ñíýãò 11 ÓÁÒÇ-ûí Ãàëò òýðýãíèé ÿâàõ öàãèéí õóâààðü ¹

×èãëýë

1 2 3 4 5

Áýýæèí – ÓÁ - Ìîñêâà Ìîñêâà – ÓÁ - Áýýæèí ÓÁ - Áýýæèí ÓÁ - Ìîñêâà Ýðäýíýò – Ñàëõèò Ìîñêâà ÓÁ - Ýðýýí ÓÁ - Çàìûí ¯¿ä-Õºõ õîò ÓÁ - Çàìûí ¯¿ä /õóðäàí/ ÓÁ - Çàìûí ¯¿ä ÓÁ - Ç¿¿íáàÿí ÓÁ - Áàãàíóóð-×îéð ÓÁ Ç¿¿íõàðàà /Ò¿íõýë, Ìàíäàë/ ÓÁ Ñ¿õáààòàð /Ò¿íõýë, Ìàíäàë/ ÓÁ - Ñ¿õáààòàð / Íàóøêà - Èðêóòñê/ ÓÁ - Äàðõàí / Øàðûí ãîë - Ýðäýíýò /

6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

Ãàëò òýðýãíèé äóãààð 3 4 24 5 313,5-ð ã/ò-íä õîëáîãäîæ 22 34

ßâàõ öàã

ºäð¿¿ä

13.50 08.05 08.05 13.50 Ýðäýíýòýýñ 14.30 20.05 20.05

4 7 4 2,5 2

34

20.05

3

276 276 284 281

16.30 16.30 17.40 17.25

ºäºð á¿ð 5,7 5,7 ºäºð á¿ð

271

10.30

ºäºð á¿ð

263

19.35

ºäºð á¿ð

273

20.55

ºäºð á¿ð

358

7,4 1,5

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

16 17 18 19 /Á.Ý/

ÓÁ - Ñàéíøàíä ÓÁ - Áîð-ºíäºð ÓÁ - Äàðõàí / õóðäàí / ÓÁ - Íàëàéõ

286 286 211 302

10.15 1015 15.50 18.15

ºäºð á¿ð 1,3,5,7 ºäºð á¿ð ºäºð á¿ð

Õ¿ñíýãò 12 ÓÁÒÇ-ûí Ãàëò òýðýãíèé èðýõ öàãèéí õóâààðü ¹

×èãëýë

1 2 3 4 5

Áýýæèí – ÓÁ - Ìîñêâà Ìîñêâà - ÓÁ - Áýýæèí Áýýæèí - ÓÁ Ìîñêâà - ÓÁ ÌîñêâàÑàëõèò Ýðäýíýò Ýðýýí - ÓÁ Õºõ õîò - Çàìûí ¯¿ä ÓÁ Çàìûí ¯¿ä - ÓÁ / õóðäàí / Çàìûí ¯¿ä - ÓÁ Ç¿¿íáàÿí - ÓÁ ×îéð-Áàãàíóóð - ÓÁ Ç¿¿íõàðàà - ÓÁ / Ò¿íõýë, Ìàíäàë / Ñ¿õáààòàð - ÓÁ / Ò¿íõýë, Ìàíäàë/ Ñ¿õáààòàð - ÓÁ / Íàóøêà - Èðêóòñê / Äàðõàí-ÓÁ / Øàðûí ãîë - Ýðäýíýò / Ñàéíøàíä - ÓÁ Áîð-ºíäºð - ÓÁ Äàðõàí - ÓÁ/ õóðäàí / Íàëàéõ - ÓÁ

6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 /Á.Ý/

Ãàëò òýðýãíèé äóãààð 3 4 23 6 6,312-ð ã/ò-íä õîëáîãäîæ 21 33

ßâàõ öàã

ºäð¿¿ä

13.20 07.30 13.20 07.30 Ýðäýíòýýñ 08.15 10.50 10.50

4 7 3 1,3 2

33

10.50

5

275 275 285 282

09.45 09.45 08.35 10.15

ºäºð á¿ð 2,7 6,1 ºäºð á¿ð

272

16.20

ºäºð á¿ð

264

07.05

ºäºð á¿ð

274

06.05

ºäºð á¿ð

285 285 264 301

08.35 08.35 07.05 07.30

ºäºð á¿ð 1,2,4,6 ºäºð á¿ð ºäºð á¿ð

2,6 3,7

Õ¿ñíýãò 13 Ãàëò òýðýãíèé òýýø õ¿ëýýí àâàõ ¿íýëãýý ¹

ªðòºº

1

Òîëãîéò-Ýìýýëò-Äàâààíû-36-ð ãàðàìÀðøàíò-347-ð êùì-Ïàðòèçàí-Íîãîîí òîëãîé-324-ð êì-Ìàíäàë-306-ð êìÁàÿíáóóðàë-Øàòàíãà-290-ð êì-284-ð êìÒ¿íõ 264-ð êì ¯íýãò 264-ð êì 241-ð êì-Ç¿¿íõàðàà-Øàðõàä-ÁýðõÁàðóóíõàðàà 196-ð êì-Íîìãîí-Ýðõýò Ñàëõèò-Öàéäàì

2 3 4 5 6

359

0.6õ1.00 1 áàéð à÷àà 500

0.6õ1.00-ñ äýýø 1 áàéð 1350

650 700 750

1750 1900 2200

900 1000

2650 3100

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 /Á.Ý/

Õîíõîð-Äàðõàí-Á¿ðýíäàëàé Ýíõòàë-Îðõîí-Å𺺠Äóëààí-Øààìàð-Ñ¿õáààòàð ÓÁ-Ýðäýíý ÓÁ-Îðõîíòóóë ÓÁ-Õºòºë ÓÁ-Á¿ðýíäàëàé ÓÁ-Çàìûí-¿¿ä ÓÁ-Ñàéíøàíä ÓÁ-×îéð Äàðõàí-Ýðäýíýò Äàðõàí-Îðõîíòóóë Äàðõàí-Õºòºë Äàðõàí-Á¿ðýíäàëàé Ýðäýíýò*-Ñàëõèò Ç¿¿íõàðàà-Ýðäýíýò Ñàéíøàíä-Çàìûí-¿¿ä ×îéð-Çàìûí-¿¿ä Ñàéíøàíä-×îéð ÓÁ-Áàãàõàíãàé-Ìààíüò ÓÁ-Àéðàã ÓÁ-Óëààí-óóë ÓÁ-Øèâýý-Îâîî

1200 1350 1450 1700 1400 1150 1200 2750 1700 950 750 500 500 500 750 750 750 1700 750 500 1350 2350 1200

3450 3950 4400 5150 4150 3350 3350 8250 5150 2750 2200 1350 1350 1350 2200 2200 2200 5150 2200 1350 4000 6900 3450 Õ¿ñíýãò 14

Òýýâðèéí ¯éë÷èëãýýíèé Òºâèéí Ñîíãèíî õàéðõàí àâòî âîêçàëûí çîð÷èã÷ òýýâðèéí ¿éë÷èëãýýíèé öàãèéí õóâààðü

¹

×èãëýëèéí íýð

1 2

Àð.Ýðäýíýáóëãàí ñóì Àð.Õàøààò

3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Àð.Ýðäýíýìàíäàë Àð.Öýöýðëýã Àð.Õàíãàé Áí.Áàÿíõîíãîð Áóëãàí ÁÓ.Ãóðâàíáóëàã Áó.Ðàøààíò ñóì Ãî.Åñºíáóëàã Äà.Äàðõàí Äà.Øàðûí ãîë

13 14 15 16

Äó.Ñàéíöàãààí Äó.Àäààöàã Äó.Ýðäýíýäàëàé Îð.Áàÿíºíäºð

17 18 19 20

ªâ.Àðâàéõýýð ªâ.Áàò-ªëçèé ªâ.Áàÿí-ªíäºð ªâ.Õàðõîðèí

¯éë÷èëãýýíèé öàãèéí õóâààðü ÓÁ-ààñ õºäëºõ ÓÁ-ò èðýõ ãàðèã öàã ãàðèã 1, 3, 5 08.00 2, 4, 6

öàã 21.00

1, 5

1, 5

17.00

3, 6 6 4 ºäºð á¿ð 2, 4, 6 2, 6 3, 5, 7 ºäºð á¿ð

04.00 04.00 15.00 22.00-24.00 17.00 17.00 15.00 18.00-21.00

09.00

1, 4 08.00 4 08.30 1 09.00 ºäºð á¿ð 09.00-11.00 1, 3, 5 08.00 1, 5 09.00 2, 4, 6 09.00 ºäºð á¿ð 09.00-12.00 ºäºð á¿ð 09.00-19.00 ºäºð á¿ð 12.00 16.00 ºäºð á¿ð 08.00 1, 4 09.00 2, 5 09.00 ºäºð á¿ð 12.00 14.00 ºäºð á¿ð 08.00 1, 3, 5 08.00 1, 5 09.00 ºäºð á¿ð 09.00-12.00

360

ºäºð á¿ð ºäºð á¿ð 2, 5 3, 6 ºäºð á¿ð ºäºð á¿ð 2, 4, 6 2, 6 ºäºð á¿ð

12.00 19.00 16.00 17.00 16.00 19.00 21.00 19.00 17.00 16.00 17.00-

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

2, 4, 6 2, 6 ºäºð á¿ð

20.00 17.00 19.00 11.0014.00

ºäºð á¿ð 07.30-20.30 1, 3, 5 08.00 1, 4, 6 08.00 1, 3, 5 09.00 1, 3, 5 09.00

1, 3, 5 1, 4, 6 1, 3, 5 2, 4, 6

14.00 17.00 19.00 15.00

2, 4, 6 1, 5 1, 3, 6 1, 3, 6 2, 4, 6 1, 4 ºäºð á¿ð

08.00 08.00 08.00 08.00 08.00 08.00 09.00-11.00

2, 4, 6 1, 5 1, 3, 6 1, 3, 6 2, 4, 6 1, 4 ºäºð á¿ð

3,5 6, 7

15.00 10.00 15.00

3, 5 6,7

17.00 13.00 16.00 18.00 17.00 19.00 17.0020.00 10.00 09.00 13.00

21 22 23

ªâ.Õóæèðò ªâ.Åñºíç¿éë Õª.̺ðºí

1, 3, 5 1, 5 ºäºð á¿ð

24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35

Òº.Çóóíìîä Òº.Áàÿíöîãò Òº.Æàðãàëàíò Òº.Çààìàð Òº.Çààìàð-Øèæèð àëò Òº-Öýýë Òº-Àðãàëàíò Òº.Ñ¿ìáýð Òº-ªíäºðøèðýýò Òº-Óãòààë Öàéäàì Òº-Áàÿíæàðãàëàí Òº-Ñýðãýëýí-Ýýæ õàä

36

Òº-Àëòàíáóëàã

08.00 09.00 09.00-13.00

/Á.Ý/ Õ¿ñíýãò 15 Áàÿíç¿ðõèéí àâòî òýýâðèéí øàëãàí íýâòðýõ òîâ÷îî ¹

Ìàðøðóòûí íýð

Äàìæèí áóóäëóóä

ºíãºðºõ

1

ÓÁ-Äîðíîä-ÓÁ

Õý. Áàÿí îâîî ñóì Äî.Õýðëýí ñóì

463 655

Àìü äààòãàë òîì õ¿í õ¿¿õýä 150/100 300/100

2 3

ÓÁ-Äî Áàÿí-ÓóëÓÁ ÓÁ-Áîð ºíäºð-ÓÁ

436 602 110

150/100 200/100 150

4

ÓÁ-ªìíºãîâü-ÓÁ

Õý.Áàòíîðîâ ñóì Äî. Áàÿí óóë ñóì Äàðõàí ñóì, Áîð ºíäºð ªì.Öîãò îâîî ñóì ªì.Äàëàíçàäãàä ñóì

427 553

150/100 200/100

5

ÓÁ-Áàãàíóóð-ÓÁ

131

50

6

ÓÁ-Ñ¿õáààòàð-ÓÁ

7 8

ÓÁ-Òýðýëæ-ÓÁ ÓÁ-Õàíáîãä-ÓÁ

457 560 75

9

ÓÁ-Õýíòèé-ÓÁ

10

ÓÁ-Áýðõ-ÓÁ

11

ÓÁ-Çàâõàí-ÓÁ

Òº.Ýðäýíý,Áàãàíóóðû í áóóõèà òàêñè,Áàãàíóóð õîò ̺íõ õààí ñóì Áàðóóí óðò Òýðýëæèéí àìðàëò Ìàíëàé ªëçèéò Õàíáîãä ñóì Õýðëýí ñóì, Öýíõýð ìàíäàë Æàðãàëàíò õààí ªëçèéò Áýðõ Óëèàñòàé, Òîñîíöýíãýë,Èõ

200/100 200/100 50 260 200 300 150/100 150/100 150/100 150 150 350/200 300/150

361

Òýýâðèéí çàì êì

331 195 235 340 400 1029 848

Òýýâýðëýã÷ àæ àõóéí íýãæèéí íýð ―Àæ Ìÿíãàí― ÕÕÊ Äî.Àéñ ÂÍ ÕÕÊ ÄÎ.Àé-ÑÂÍ ―Àãèëäàé―ÕÕÊ ―Àæ ìÿíãàí― ÕÕÊ ªìíºãîâü ÒÇÀ Òýýâýð à÷ëàë ÕÕÊ Àâòî æèì ͪ¯Ã Õàí õàðààöàé ÕÕÊ ―Äîäèçîî― ÕÕÊ ―Áàò Óíäðàõ― ÕÕÊ ―Áèä Àíä― ÕÕÊ ―Ãàçðûí îä― ÕÕÊ ―À÷ áóÿíò― Òðåéâýë ÕÕÊ

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

12 13

ÓÁ-Õîâä-ÓÁ ÓÁ-Óâñ-ÓÁ

14

ÓÁ-ÁàãàõàíãàéÓÁ 15 ÓÁ-Ãîâüñ¿ìáýðÓÁ /Á.Ý/

óóë,Öàãààí óóë,Ñàíò ìàðãàö,Îòãîí,Ñîíãèí î,Ò¿äýâòýé,Áàÿíòýñ,Ö àãààí õàéðõàí íºìðºã Õîâä Óëààí ãîì,Áàðóóí íóðóó,Òàðèàëàí,ªìíº ãîâü,Õîâä Áàãàõàíãàé ×îéð

1425 1336

500/250 500/250

Õîâä-Áóÿíò

―Õèéìîðèéí çàì― ÕÕÊ ―Òºâèéí çóó÷― ÕÕÊ

110 240

150

Õ¿ñíýãò 16 Áàÿíç¿ðõèéí àâòî òýýâðèéí øàëãàí íýâòðýõ òîâ÷îîíû ¿íèéí òàðèô ¹

Ìàðøðóòûí íýð

1

ÓÁ-Äîðíîä-ÓÁ

2

ÓÁ-Äî Áàÿí-ÓóëÓÁ ÓÁ-Áîð ºíäºðÓÁ ÓÁ-ªìíºãîâüÓÁ ÓÁ-Áàãàíóóð-ÓÁ

3 4 5 6 7 8

ÓÁ-Ñ¿õáààòàðÓÁ ÓÁ-Òýðýëæ-ÓÁ ÓÁ-Õàíáîãä-ÓÁ

9

ÓÁ-Õýíòèé-ÓÁ

10

ÓÁ-Áýðõ-ÓÁ

11

ÓÁ-Çàâõàí-ÓÁ

12 13

ÓÁ-Õîâä-ÓÁ ÓÁ-Óâñ-ÓÁ

14

ÓÁ-ÁàãàõàíãàéÓÁ 15 ÓÁ-Ãîâüñ¿ìáýðÓÁ /Á.Ý/

Äàìæèí ºíãºðºõ áóóäëóóä Õý. Áàÿí îâîî ñóì Äî.Õýðëýí ñóì Õý.Áàòíîðîâ ñóì Äî. Áàÿí óóë ñóì Äàðõàí ñóì, Áîð ºíäºð ªì.Öîãò îâîî ñóì ªì.Äàëàíçàäãàä ñóì Òº.Ýðäýíý,Áàãàíóóð ûí áóóõèà òàêñè,Áàãàíóóð õîò ̺íõ õààí ñóì Áàðóóí óðò Òýðýëæèéí àìðàëò Ìàíëàé ªëçèéò Õàíáîãä ñóì Õýðëýí ñóì, Öýíõýð ìàíäàë Æàðãàëàíò õààí ªëçèéò Áýðõ Óëèàñòàé, Òîñîíöýíãýë,Èõ óóë, Öàãààí óóë, Ñàíò ìàðãàä, Îòãîí, Ñîíãèíî,Ò¿äýâòýé, Áàÿíòýñ, Öàãààí õàéðõàí íºìðºã Õîâä Óëààí ãîì, Áàðóóí íóðóó, Òàðèàëàí, ªìíºãîâü,Õîâä Áàãàõàíãàé ×îéð

362

Çîð÷èõ òèéçèéí ¿íý ¯íäñýí òàðèô Òîì õ¿í Õ¿¿õýä 12500 6750 20000 10000 15000 7500 18000 9000 6000 3000 12000 16000 1500 4000 3000 10000 14000 1500 13000 10000 15000 10000 6000 7000 9500 11500 35000 20500

6000 8000 1750

40000 40000

20000 20000

1500

750

3500

1750

6000 7000 750 65000 5000 7500 5000 3000 3500 5000 6000 12500 10250

Õºíãºëòòýé Òîì õ¿í Õ¿¿õýä 18650 9325

10000 12600

6000 7300

7500 5000 6000

3700 3000 3500

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Õ¿ñíýãò 17 Îíãîö, ãàëò òýðýãíèé òàñàëáàð ò¿ãýýâðèéí ãàçðóóäûí óòàñ 1 2 3 4 5 6 7 8 9

Air Network Air Link Korean Air Air trans Mèàò Aeroflot Air China Îëîí óëñûí òºìºð çàìûí áèëåòèéí êàññ Îðîí íóòãèéí òºìºð çàìûí áèëåòèéí êàññ

323364, 322222, 313333, 328567 321502 326643 318191 320221, 322686,313385,198 320720 452548 94133 94137

/Á.Ý/ Õ¿ñíýãò 18 Ìóçåé,¿çýñãýëýíãèéí ãàçðóóäûí óòàñ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 /Á.Ý/

Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé ò¿¿õèéí ìóçåé Áàéãàëûí ò¿¿õèéí ìóçåé Ìîíãîë öýðãèéí ìóçåé Çàíàáàçàðûí íýðýìæèò ä¿ðñëýõ óðëàãèéí ìóçåé Ìîíãîëûí óðàí çóðãèéí ãàëåðåé Ìîíãîëûí òåàòðûí ìóçåé Áîãä õààíû îðäîí ìóçåé ×îéæèí ëàìûí ñ¿ì ìóçåé Óëààíáààòàð õîòûí ò¿¿õ øèíý÷ëýí áàéãóóëàëòûí ìóçåé Ìîíãîëûí óð÷óóäûí ýâëýëèéí õîðîîíû ¿çýñãýëýíãèéí ìóçåé Îþóí óõààíû îëîí óëñûí ìóçåé Õîëáîîíû ò¿¿õèéí ìóçåé Óëñ òºðèéí õèëñ õýðãýýð õýëìýãäýãñýäèéí äóðñãàëûí ìóçåé Ã.Ê.Æóêîâûí ãýð ìóçåé

326802, 322644 323150, 318179 451640, 454292, ôàêñ: 454292 326060, 326061 ôàêñ: 326060 327177, ôàêñ: 313191 311320, 326820 343071, 342195, ôàêñ: 343071 324788, 99165630, ôàêñ: 324788 450960 327474 461470, 99197761 300107 320592 453781 Õ¿ñíýãò 19

Óëààíáààòàð õîò äàõü òàêñè êîìïàíèóäûí óòàñ ¹ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Êîìïàíèéí íýðñ JM internet motors òàêñè Áóÿíò óõàà òàêñè Êàïèòàë òàêñè Íèêî òàêñè Õ¿ðýý òàêñè Ýêñ òàêñè Ýêñïðåññ òàêñè Ñóòàéí áóÿíò òàêñè Happy òàêñè Æýé Ýë òàêñè UB òàêñè

12

Áóëüñò øóóðõàé òàêñè

13

Öîãò òàëñò

Óòàñ 317490, 99191423 315943 99093080 99134421 95153165 308888 308888 632771, 632777, 304484, 632781 99270903 91142223 90152509 99179175 91158469 91811873

363

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

Ìîíêîð òàêñè Òýíãýð õîëäèíã òàêñè Ìîíãîë òàêñè Öîîõîð òàêñè Ñîðòîí òàêñè DTK òàêñè Juulchin òàêñè Imperial òàêñè Öýýë-Îä òàêñè ̺íõ òàëñò Óðãàìàë çàì Õàëèóí òðåéä Õàí øàøèð Õóðä õºëºã Ýñýíäýé Áëóìîí Áè ýì áè ñåðâèñ Happy òàêñè Ìåéýë òàêñè ÓÁ òàêñè Ñåéáîëò Ìîíãîë ÓÁ Òðàíñò Ãýñýð ìîí Àî òðàíñ Àðâèí çàì Áàãà íîìò Á¿ñò Ìåòðî ñåðâèñ Ìîíêàðà Èìïðèàë òàêñè Áóÿíò Õ¿ðýý òîòëèé ªëçèéò ñàíãèéí äàëàé ªíäºð áóÿíò Àæèë÷ çºãèé Ñèòè òàêñè ÓÁÊÕÕÊ Èâàí ãðóï Star auto tred

53

Áóéëò êîìïàíè

54 55 56 /Á.Ý/

366758 681306, 99249542

1939, 95252862

95152092 680121, 99119519 342891, 343605, 343121 99354069, 354037, 354067 95251177 91143839 459453, 459452 319000 350245 99270703 91142223 90152509 311597 309015 99196440 91910031 637972, 99187595 99133993 99099559 90155465 366758, 91119928 331212 304484, 99194445, 632771, 632777 99190036 95158708 461099, 95251361 328202 300000, 343433, 344499 99114855 480111 91910198 95152925, 99158469, 99099559 99179175 317490, 99191423 320460 91811873

Jm èíòåðíåò êîìïàíè Ìèëë¸í äîëëîð Öîãò òàëñò êîìïàíè

Õ¿ñíýãò 20 Àãààðûí òýýâðèéí Õàíãàðüä Êîìïàíèéí 2006 îíû çóíû íèñëýãèéí òºëºâëºãºº /ÀÍ-38-120 ìàÿãèéí 26 ñóóäàëòàé îíãîöîîð/ ×èãëýë ÓÁ-ªìíºãîâü /æóóë÷íû áààç/ ªìíºãîâü /æóóë÷íû áààç /-ÓÁ ÓÁ-̺ðºí-Õàòãàë Õàòãàë-̺ðºí-ÓÁ ÓÁ-Õàòãàë

Íèñýõ ºäºð 1234567 1234567 1………… …

1………… …..5….

364

Õóãàöàà 2006.06.152006.09.15 2006.05.162006.10.01

Òàéëáàð Æóóë÷èí Ãîâü æóóë÷íû áààç äýýð áóóíà. Õóâààðüò íèñëýã

2006.06.15-

Øóóä íèñëýã

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Õàòãàë-ÓÁ ÓÁ-Õàòãàë-Äàðõàäûí õîòãîð Äàðõàäûí õîòãîð-Õàòãàë-ÓÁ

….5….. …3….7 …3….7

2006.09.15 2006.06.152006.09.30

ÓÁ-Õîíãîðûí ãîë Õîíãîðûí ãîë-ÓÁ

.2.4.67 .2.4.67

2006.06.152006.09.15

Çàõèàëãààñ õàìààð÷ Õàòãàëûí íèñëýãèéã ñóíãàíà.ÕàòãàëÄàðõàäûí ÕîòãîðÕàòãàë Øóóä íèñëýã ÓÁÒóðáààç, Õîíãîðûí ãîëÓÁ òàëûí õÿìä áèëåò / RT /

ÓÁ-Õàðõîðèí . 2 . 4. 6 .

2006.06.15Õàðõîðèí-ÓÁ .2.4.6.

2006.09.15 ÓÁ-ªìíºãîâü 1.3.5..

2006.07.1Áèëåòèéã õýñãýýð íü àâ÷ ªìíºãîâü-Õàðõîðèí 1.3.5..

2006.08.30 áîëíî. Æè÷: ÕàðõîðèíÕàðõîðèí-Õàòãàë 1.3.5.. Õàòãàë Õàòãàë-ÓÁ 1.3.5.. ÓÁ-Áàðóóí-Óðò 1...5. .

2006.05.16Õóâààðüò íèñëýã 1...5..

2006.10.01 Áàðóóí –Óðò-ÓÁ Æè÷: Õóâü õ¿í, àëáàí áàéãóóëëàãûí çàõèàëãààð ÷àðòåð íèñëýã õèéíý. Çàõèàëãà àâàõ óòàñ: 311333, 99112771 Ôàêñ: 320138 /Á.Ý/ ×óõàë øààðäëàãàòàé óòàñíóóä Ãàë ò¿éìýðòýé òýìöýõ ãàçàð – 101 Öàãäààãèéí ãàçàð – 102 - Áàÿíãîë ä¿¿ðãèéí öàãäààãèéí æèæ¿¿ð –136, 361709 - Áàÿíç¿ðõ ä¿¿ðãèéí öàãäààãèéí æèæ¿¿ð –135, 451848 - Ñ¿õáààòàð ä¿¿ðãèéí öàãäààãèéí æèæ¿¿ð – 137, 320341, 326724 - ×èíãýëòýé ä¿¿ðãèéí öàãäààãèéí æèæ¿¿ð- 138, 311883, 311881 - Ñîíãèíî õàéðõàí ä¿¿ðãèéí öàãäààãèéí æèæ¿¿ð – 133, 631669 - Õàí-Óóë ä¿¿ðãèéí öàãäààãèéí æèæ¿¿ð – 134, 341494 - Çàìûí öàãäààãèéí æèæ¿¿ð - 321008 Ò¿ðãýí òóñëàìæ – 103 - Áàÿíãîë ä¿¿ðãèéí ò¿ðãýí òóñëàìæ – 362539 - Õàí-Óóë ä¿¿ðãèéí ò¿ðãýí òóñëàìæ – 342003, 341003 - Ñ¿õáààòàð ä¿¿ðãèéí ò¿ðãýí òóñëàìæ – 3210003 - ×èíãýëòýé ä¿¿ðãèéí ò¿ðãýí òóñëàìæ – 321935 - Áàÿíç¿ðõ ä¿¿ðãèéí ò¿ðãýí òóñëàìæ – 4510003 - Ñîíãèíî õàéðõàí ä¿¿ðãèéí ò¿ðãýí òóñëàì æ – 685065 Òºìºð çàì - Òºìºð çàìûí ëàâëàõ – 194, 94109 - Òºìºð çàìûí ºðòººíèé ëàâëàõ – 94194 - Òºìºð çàìûí öàãäààãèéí æèæ¿¿ð – 94102 - Òºìºð çàìûí öàãäààãèéí âîêçàëûí æèæ¿¿ð – 944055 - Ãàëò òýðýãíèé áèëåòèéí ãàäààä êàññ – 94133 - Ãàëò òýðýãíèé áèëåòèéí äîòîîä êàññ – 94137 Àãààð - Íèñýõ îíãîöíû ëàâëàõ – 198 - Íèñýõèéí áèëåòèéí ãàäààä êàññ – 322273 - Íèñýõèéí áèëåòèéí äîòîîä êàññ – 320221 - Ýéðëèíê Ìîíãîëèà – 321502 - Ýéð Òðàíñ ÕÕÊ – 313131, 323232 - Àåðî Ìîíãîëèà – 95154188 - Ýêî êîì – 330343 - Ýñ Ýñ òðåéâýë – 322062, 99194337 - Ýéð ìàðêåò – 369292, 95159515 /Á.Ý/

365

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Õ¿ñíýãò 21 Óëñ õîîðîíäûí ãàäààä èëãýýìæ, áîîäîë èëãýýõ ¿éë÷èëãýýíèé á¿ñ÷èëñýí ¿íèéí òàðèô 1-ð á¿ñ ä/ä æèí ãðàìì 1 0-250 2 251-500 3 501-750 4 751-1000

2-ð á¿ñ ¿íý æèí òºãðºã ãðàìì 3000 0-250 6000 251-500 9000 501-750 12000 751-1000

3-ð á¿ñ ¿íý æèí òºãðºã ãðàìì 4000 0-250 7000 251-500 10000 501-750 13000 751-1000

¿íý òºãðºã 5000 9000 13000 17000

4-ð á¿ñ æèí ãðàìì 0-250 251-500 501-750 751-1000

¿íý òºãðºã 6000 11000 16000 21000

5

1001-1250 15000

1001-1250 16000

1001-1250 21000

1001-1250 26000

6

1251-1500 18000

1251-1500 19000

1251-1500 25000

1251-1500 31000

7

1501-1750 21000

1501-1750 22000

1501-1750 29000

1501-1750 36000

8

1751-2000 24000

1751-2000 25000

1751-2000 33000

1751-2000 41000

9

2001-2250 27000

2001-2250 28000

2001-2250 37000

2001-2250 46000

10 2251-2500 30000

2251-2500 31000

2251-2500 41000

2251-2500 51000

11 2501-2750 33000

2501-2750 34000

2501-2750 45000

2501-2750 56000

12 2751-3000 36000

2751-3000 37000

2751-3000 49000

2751-3000 61000

3-ð á¿ñ êã 2.5-3.5 3.5-4.5 4.5-5.5 5.5-6.5 6.5-7.5 7.5-8.5 8.5-9.5 9.5-10.5 10.5-11.5 11.5-12.5 12.5-13.5 13.5-14.5 14.5-15.5 15.5-16.5 16.5-17.5 17.5-18.5 18.5-19.5 19.5-20.0

4-ð á¿ñ êã 2.5-3.5 3.5-4.5 4.5-5.5 5.5-6.5 6.5-7.5 7.5-8.5 8.5-9.5 9.5-10.5 10.5-11.5 11.5-12.5 12.5-13.5 13.5-14.5 14.5-15.5 15.5-16.5 16.5-17.5 17.5-18.5 18.5-19.5 19.5-20.0

5-ð á¿ñ æèí ãðàìì 0-250 251-500 501-750 751-1000 10011250 12511500 15011750 17512000 20012250 22512500 25012750 27513000

¿íý òºãðºã 7000 13000 19000 25000 31000 37000 43000 49000 55000 61000 67000 73000

Ãàäààä èëãýýìæèéí òàðèô ä/ä 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18

1-ð á¿ñ êã 2.5-3.5 3.5-4.5 4.5-5.5 5.5-6.5 6.5-7.5 7.5-8.5 8.5-9.5 9.5-10.5 10.5-11.5 11.5-12.5 12.5-13.5 13.5-14.5 14.5-15.5 15.5-16.5 16.5-17.5 17.5-18.5 18.5-19.5 19.5-20.0

2-ð á¿ñ òºãðºã êã 24000 2.5-3.5 28000 3.5-4.5 32000 4.5-5.5 36000 5.5-6.5 40000 6.5-7.5 44000 7.5-8.5 48000 8.5-9.5 52000 9.5-10.5 56000 10.5-11.5 60000 11.5-12.5 64000 12.5-13.5 68000 13.5-14.5 72000 14.5-15.5 76000 15.5-16.5 80000 16.5-17.5 84000 17.5-18.5 88000 18.5-19.5 92000 19.5-20.0

òºãðºã 32000 37000 42000 48000 54000 60000 66000 72000 78000 84000 90000 96000 102000 110000 118000 126000 134000 142000

òºãðºã 42000 49000 56000 63000 70000 77000 84000 91000 101000 111000 121000 131000 141000 152000 163000 174000 185000 196000

òºãðºã 47000 54000 61000 68000 75000 82000 89000 96000 103000 110000 117000 124000 131000 138000 145000 152000 159000 166000

5-ð á¿ñ êã 2.5-3.5 3.5-4.5 4.5-5.5 5.5-6.5 6.5-7.5 7.5-8.5 8.5-9.5 9.5-10.5 10.5-11.5 11.5-12.5 12.5-13.5 13.5-14.5 14.5-15.5 15.5-16.5 16.5-17.5 17.5-18.5 18.5-19.5 19.5-20.0

òºãðºã 55000 64000 73000 82000 91000 100000 109000 118000 127000 136000 145000 154000 163000 172000 181000 190000 199000 208000

Óëñ õîîðîíäûí ãàäààä èëãýýìæ áîîäîëûí 1-5-ð á¿ñ¿¿äýä áàãòàõ îëîí óëñûí íýðñ¿¿ä 1-ð á¿ñ: ÎÕÓ, Õÿòàä, Ãîíã-Êîíã, Ìàêàî, Ôèëëèïïèí, ªìíºä ñîëîíãîñ, Òàéâàí, Ëàîñ, Êàìáîæ, Ìóàíìàð

366

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

2-ð á¿ñ: Àâñòðè, Áåëüãè, Áîëãàð, ×åõ, Äàíè, Åãèïåò, Ôèíëÿíä, Ôðàíö, Ãåðìàí, Àíãëè, Ãðåê, Èñëàíä, Èðëàíä, Èòàëè, Èîðäàí, Ëèâàí, Ëþêñåìáóðã, Ìàëüò, Ìàðòèíèê, Ìîíàêî, Ìàâðèò, Áàëáà, Íîðâåãè, Ïîëüø, Ïîðòóãàëè, Ðóìûí, Øâåä, Øâåéöàðü, Òóðê, Àðàáûí íýãäñýí Ýìèðàò, Þãîñëàâ, Óêðàéí, Ñëîâàê, Ãðóçèí, Àçåðáàéäæàí, Áåëàðóñü, Õàðâàò, Ýñòîíè, Ëàòâè, Ëèòâû, Êàçàõñòàí, Óçáåêñòàí, Òóðêìåí, Êèðãèçñòàí, Òàäæèêñòàí, Ìîëäàâ, Áàíãëàäåø, Ýôèîí, Ýíýòõýã, Èíäèîíåç, Èðàí, ßïîí, Êåíè, Êóâåéò, Ìàëàéç, Ìàëäèâ, Øèíý Ãâèíåé, Ïàêèñòàí, Ñèíãàïóð, Ñîëîìîíû àðëóóä, ªìíºä Àôðèê, Øðèëàíê, Âüåòíàì, Èåìåí, Ãîëëàíä, Àôãàíñòàí, Ïóñàí, Ìàðîêêî, Âàòèêàí, Òóíèñ, Ñëîâåíè, Èçðàèë, Àëæèð, Àëáàíè, Àíãîð, Àðìåí, Áóòàí, Êèïð, Óíãàð, Èñïàíè, ÁÍÀÑÀÓ, Áîñíè, Ãåðöåãîâèí 3-ð á¿ñ: Àíãîë, Áåíèí, Áåðìóä, Áîíàéð, Áóðóíäè, Êàíàä, ªÀÁÍÓ, ×àä, Êîíãî, Êóáà, Ãàáîí, Ãâèíåé, Áèñàó, Ãàéòè, Èâàðè Êîñò, Ëèáåð, Ìàëè, Íèãåð, Íèãåðè, Óãàíäà, Ñàóäûí Àðàá, Ñåíåãàë, Òîãî, Çàéð, Çàìáè, Êóêèéí àðëóóä, Ôèäæèéí àðëóóä, Ãîãäóðàñ, Ëåñîòî, Ìåêñèê, Íàóð, Øèíý çåëàíä, Àâñòðàë,Îìàí, Ïóýðòî Ðèêî, Ñóäàí,ÀÍÓ, Áàðóóí Ñàìàî, Ýêâàäîð, Ñàëîìîí, Ñóäàí,Ñàíò Âèíñåíò, Ñàíò Ëþñèà, Êåíè, Êàìóðèí, Áåëèç, Ñàíò Ìàðèí, Ñâàçèëàíä, Ñàíò- Êðèññîô, Òàíçàíè 4-ð á¿ñ: Àðãåíòèí, Áîòñâàí, Áðàçèë, Äîìèíèêàí, Ýêâàäîð, Ãàíà, ßìàéêà, Ìàäãàñêàð, Ìîçàíáèê, Íàìèá, Ïàíàì, Ïàðàãâàé, Ïåðó, Òðèíèäàä, Òîáàãî, Çèìáàáâå, Ýëü Ñàëüâàäîð, Òîíãî, Òóâàëó, Ñèåðà Ëåîí, Ñóðèíàì, Óãàíäà, Âàíóàòó, Ìèóðèñ, Áàõðåéí, ×èëè, Âåíåñóýëü 5-ð á¿ñ: Áîëèâ, Êîëóìá, Ãàíáè, Íèêàðàãó, Óðàãâàé, Ãðåíäà, Òèìîð Îðèåíòàë, Sao Tomectprinvipe, Bicronesia, Jamahiriya-Libyenne, Barbados, Djibouti, Erythree, Kiribati/Á.Ý/

Õ¿ñíýãò 22 Îðîí íóòãèéí òýýø, à÷àà òýýø òýýâýðëýëòèéí ¿íýëãýý Óðä ÷èãëýë ¹ ×èãëýë 1 Çàìûí - ¿¿ä 2 56-ð çºðëºã 3 54-ð çºðëºã 4 1049 êì 5 52-ð çºðëºã 6 50-ð çºðëºã 7 Óëààí- óóë 8 ªðãºí 9 Ç¿¿íáàÿí 10 25-ð êì 11 Ñàéíøàíä 12 35-ð çºðëºã 13 33-ð çºðëºã 14 15 16 17

764-ð çºðëºã Àéðàã 27-ð êì 38-ð êì

Õîéä ÷èãëýë ¹ ×èãëýë 1 Ýðäýíýò 2 Óëààíòîëãî é 3 Õàíãàë 4 Îðõîíòóóë 5 Áýëýíäàëàé 6 Õºòºë

362

/1 êã-ä íîîãäîõ òàðèô, òºãðºãººð/ ¯íý ¹ ×èãëýë 82.5 18 Áîð-ªíäºð 75.9 19 26-ð çºðëºã 75.9 20 25-ð çºðëºã 75.9 21 22-ð çºðëºã 75.9 22 21-ð çºðëºã 71.2 23 ×îéð 71.2 24 18-ð çºðëºã 66.4 25 16-ð çºðëºã 61.7 26 14-ð çºðëºã 59.3 27 12-ð çºðëºã 57 28 Ìààíüò 54.7 29 Áàãàõàíãàé 54.7 30 Õàíãàé 9-ð çºðëºã 50.4 31 Öàãààí õÿð

350 377 388

48.9 50.4 52.3

Êì 709 691 667 647 644 625 584 537 521 495 474 442 417

Êì 409 391 366 327 287 274

Êì 410 326 316 281 269 247 222 196 171 144 119 107 95

¯íý 54.7 47.2 45.7 44.3 42.4 40.9 39.5 36.3 34.3 32.9 29.5 29.5 28.3

75

26.8

Õîîëò 6-ð çºðëºã Áàÿí 4-ð çºðëºã

65 48

25.9 23.9

/ 1 êã-ä íîîãäîõ òàðèô, òºãðºãººð / ¯íý ¹ ×èãëýë 54.7 22 Áýðõ 52.3 23 Ç¿¿íõàðàà

Êì 181 171

¯íý 36.3 34.3

161 156 149 138

34.3 32.9 32.9 31.5

50.4 47.2 44.3 42.4

32 33

24 25 26 27

367

Îðõèðîî 246-ð êì ¯íýãò Íàðñò 264-ð êì

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 /Á.Ý/

Ñ¿õáààòàð Øààìàð Äóëààí Å𺺠Îðõîí Ýíõòàë 104-ð êì Äàðõàí-1 Øàðûí ãîë Öàéäàì Ñàëõèò Ýðõýò Íîìãîí Áàðóóíõàðà à 212-ð êì

379 368 353 340 329 306 398 280 333 258 245 234 223 201

50.4 50.4 48.9 47.2 47.2 47.2 45.7 44.3 42.5 40.9 40.9 39.5 39.5 37.7

28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41

Ò¿íõ Áóÿíò 284-ð êì 290-ð êì Øàòàíãà Áàÿíáóóðàë Õóæèðò Ìàíäàë Áóðãàëäàé Íîãîîí òîëãîé Ïàðòèçàí 347-ð êì Àðøààíò 361-ð êì Äàâààíû

128 118 112 107 102 96 88 78 68 57 55 48 41 33

31.5 29.5 29.5 29.5 29.5 28.3 27.2 26.8 25.9 24.8 24.8 23.9 23.9 23

190

36.3

42

Ýìýýëò

24

22.4

Õ¿ñíýãò 23 Îëîí óëñûí à÷àà òýýø òýýâýðëýëòèéí ¿íýëãýý ¹ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

×èãëýë Ìîñêâà Èðêóòñê Íàóøêà Íîâîñèáèðñ ê Ñâåðäëîâñê Óëààí-¿ä Êðàñíîÿðñê Ýðýýí Õºõ õîò Áýýæèí Ïõåíüÿí

Õ/í 1êã 1 êã 1êã 1êã

¯íý 650 ¿íý 200 ¿íý 80 ¿íý 362 ¿íý

1êã 1êã 1êã 1êã 1êã 1êã 1êã

490 ¿íý 130 ¿íý 305 ¿íý 120 ¿íý 300 ¿íý 400 ¿íý 700 ¿íý /Á.Ý/ Õ¿ñíýãò 24

Îëîí óëñûí ãàëò òýðýãíèé òàñàëáàðûí ¿íý ¹ 1

ªðòºº Óëàí-óäý

2

Êåìåðîâî

3

Èðêóòñê

4

Êðàñíîÿðñê

5

Íîâîñèáèðñê

6

Îìñê

Çàì ÌÒÇ ÐÆÄ ÊÆÄ ÌÒÇ ÐÆÄ ÊÆÄ ÌÒÇ ÐÆÄ ÊÆÄ ÌÒÇ ÐÆÄ ÊÆÄ ÌÒÇ ÐÆÄ ÊÆÄ ÌÒÇ ÐÆÄ ÊÆÄ

2/4 êóïå 23930 28790 23510 72250 82770 72500 35270 41790 34230 51820 60540 52450 59450 69210 59700 66320 77020 66200

368

1/2 êóïå 38360 45800 45040 117500 133710 135150 55590 65430 63720 93400 96810 99220 95680 110740 113280 106850 123340 126220

1/4 纺ëºí 0 0 34260 0 0 101500 0 0 49020 0 0 74220 0 0 84860 0 0 94370

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

7

Òþìåíü

8

Ñâåðäëîâñê

9

Ïåðìü

10

Êèðîâ

11

Ãîðüêèé

12

Âëàäèìèð

13

Ìîñêâà

14

Ýðýýí

15

Æèíèí

16

Äàòóí

17

Õºõ õîò

18

Áýýæèí

ÌÒÇ ÐÆÄ ÊÆÄ ÌÒÇ ÐÆÄ ÊÆÄ ÌÒÇ ÐÆÄ ÊÆÄ ÌÒÇ ÐÆÄ ÊÆÄ ÌÒÇ ÐÆÄ ÊÆÄ ÌÒÇ ÐÆÄ ÊÆÄ ÌÒÇ ÐÆÄ ÊÆÄ ÌÒÇ ÊÆÄ ÌÒÇ ÊÆÄ ÌÒÇ ÊÆÄ ÌÒÇ ÊÆÄ ÌÒÇ ÊÆÄ

73190 84810 72680 78710 91020 77830 81420 94220 80530 86290 99710 85180 92350 106590 90700 94130 108690 91450 96720 111360 94530 33300 32530 48400 46980 52000 50920 43010 42810 61650 61650

117980 135900 138130 127130 146130 148080 131180 150930 152130 139140 159870 162040 148980 170980 169350 151640 174130 172010 156180 178930 180870 52100 58610 76300 84250 81700 90150 67800 79000 97100 108990

0 0 103340 0 0 110350 0 0 114400 0 0 121370 0 0 129660 0 0 132320 0 0 134810 45100 46290 66350 67450 71700 73350 59440 60870 85300 88270 /Á.Ý/

Õ¿ñíýãò 25 Õîíîãèéí 12 öàã Ìîíãîë çóðõàéä õîíîãèéí 12 öàãò õóâààæ æèë ñàðûí àäèë ìºí 12 ýðõòýí áóþó àìüòíû íýðýýð íýðèéääýã àæýý. Ýíý íü ºðíº äàõèíû 2 öàãèéã 1 öàãò òîîëíî. Öàãèéí íýð Õóëãàíà ¯õýð Áàð Òóóëàé Ëóó Ìîãîé Ìîðü Õîíü Áè÷ Òàõèà Íîõîé Ãàõàé

¯çýãäýëèéí íýð Øºíº äºë Øºíº äºë õýëáèé Ãýãýý øàðëàõ ¯¿ð öàéõ Íàð ìàíäàõ Íàð õººðºõ ¯ä äóíä ¯ä õýëáèéõ Íàð ãóäàéõ Íàð æàðãàõ ¯äýø Õàðàíõóé á¿ðèé áîëîõ

Çóðõàéí öàã 23 – 01 1–3 3–3 5–7 7–9 9 –11 11 -13 13 – 15 15 –17 17 – 19 19 – 21 21 – 23

Ýäãýýð öàãò ãîë÷ëîí ÿìàð ¿éë ¿éëäâýë ñàéí áîëîõûã äóðüäâàë: Õóëãàíà öàãò áóÿí õèøèã ãóéõ äàëëàãà àâõóóëàõ Ìîðü – õàòóó õàðèóëãà õèéõ ¯õýð õàòóó òàðõè òîîëîõ Õîíü –áèåèéã ñýðãýýõ Áàð äàéñíûã íîìõîòãîõ, òàðõè òîîëîõ Áè÷- òýìöýëäýí ¿ëäýæ õººõ Òóóëàé òàðàã àéðàã àðõè ýñãýõ

369

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Ëóó áóÿíû ¿éë õèéõ çàëáèðàë ¿éëäýõ Ìîãîé ýëäýâ àæëûã á¿òýýõ òºëºâëºãºº ( áèåèéí ÷àäâàð ñàéí ) Ãàõàé – ÿíç á¿ðèéí õàðøëàõ ç¿éë. /Õ.Ë/

Òàõèà- áóðõàí ñàõèóñàà òàõèõ, ºðøººë Íîõîé

–

ýëäâèéã

áÿñàëãàí

ñýòãýõ,

áîëîâñðóóëàõ

Õ¿ñíýãò 26 Àéìãèéí òºâ õîòóóäûí áàéðøèë Íýðñ Öýöýðëýã ªëãèé Áàÿíõîíãîð Áóëãàí Àëòàé Ñàéíøàíä ×îéáàëñàí Ìàíäàëãîâü Óëèàñòàé Àðâàéõýýð Äàëàíçàäãàä Áàðóóí – óðò Ñ¿õáààòàð Çóóí ìîä Óëààíãîì Õîâä ̺ðºí ªíäºðõààí Äàðõàí Óëààíáààòàð Ýðäýíýò ×îéð

Îðøèõ ºíäºð äàëàéí òºâøèí㺺ñ äýýø... ì 1691 1710 1859 1208 2181 938 747 1393 1760 1913 1465 981 626 1529 939 1406 1283 1027 850 1351 1300 1200

Ãàçàð ç¿éí ñîëáèëöîë Õ. ª 0

Ç. Ó 1

47 28 480 581 460 111 480 481 460 221 440 541 480 041 450 461 470 441 460 161 430 361 460 411 500141 470 461 490 591 480 001 490 381 470 191 490 261 470 511 490 011 460 211

1010 271 890 591 1000 431 1030 321 960 161 1100 081 1140 301 1060 171 960 501 1030 471 1040 261 1130 171 1060 121 1060 561 920 041 910 381 1000 101 1100 40 1050 571 1060 511 1040 011 1080 231

/Õ.Ë/ Õ¿ñíýãò 27 Ãåîëîãèéí îí öàã Ýðèí õóãàöàà

Øèíý òºðìºë (êàéíîçàé) 68 ñàÿ æèë

Äóíä òºðìºë (ìåçîçîé)

Ãàëàâóóä ¿ðãýëæèëñýí õóãàöàà æèë ĺðºâäºã÷ ñàÿ

2

Îäîîãîîñ õýäýí æèëèéí 2

Íåîãåí 25 ñàÿ

27

Ïàëåîãåí 41ñàÿ

68

Öýðä 66 ñàÿ

134

Áîëñîí ãîë ¿éë ÿâäàë Îëîí óäàà ìºñòëºã áîëîâ. Ãàäàðãûí îð÷èí ¿åèéí õýëáýð ¿¿ñýâ. Àëòàé, Õàíãàé, Õýíòèéí óóë äàõèí ºðãºãäºæ äàõèí ýëáýãøèâ. Óðüä ¿¿ññàí óóëóóä ýâäðýâ. Öýöýãò óðãàìàë ýëáýãøèâ. Í¿¿ðñ áîêñèò. Êðûì Êàâêàçûí óóë ¿¿ñýâ. Øóâóó, õºõòºí ýëáýãøèâ.

370

¯¿ññýí ìàëòìàë

àøèãò

Õ¿ëýð, àëò àëìààçûí øîðîîí îðä Õ¿ðýí í¿¿ðñ, íåôòü, õóâàíöàð Ôîñôîðèò

Íåôòü, çàíàð, öýðä, í¿¿ðñ, ãºëòãºíº

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

170 ñàÿ

Ýðòíèé òºðìºë (ïàëåîçîé) 345 ñàÿ

Þðà 53 ñàÿ

187

Òðèàë 50ñàÿ

237

Ïåðìü 45 ñàÿ

282

Êàðáîí 65 ñàÿ

347

Äåâîí 55 ñàÿ

402

Ñèãóð 35 ñàÿ

437

Îðäîâèê 65 ñàÿ

502

Êåìáðèé 80 ñàÿ

582

2000 ñàÿ

2582

1000 ñàÿ

3582

Ïðîòðîçîé

Àðõåé

Õ¿÷òýé àòèðààòàí áîëæ, ýõ ãàçàðò àíãàë ¿¿ñýí ìàãìà áÿëõàâ. Äàëàé òýíãèñ ¿¿ñýâ. Ãàçàð ºðãºãäºæ òýíãèñ óõðàâ. Ò¿ð¿¿ ¿¿ññýí óóëóóä ýâäðýâ. Õºõòºí ¿¿ñýâ. Óóë íóðóó ºðãºãäºæ óóð àìüñãàë õóóðàéøèâ. Íàìãàðõàã íàì äîð ãàçàð áèé áîëîâ. Îéí õýëáýðòýí ìîäëîã óðãàìàë áèé áîëîâ. Òýíãèñèéí òàëáàé áàãàñàâ. Öºë ¿¿ñýâ. 2- ð íóòàãòàí çàãàñ áèé áîëñîí. Àëòàé Ñî¸íû óóëóóä ¿¿ñýâ. Óðãàìàë áèé áîëîâ. Òýíãèñèéí óñíû òàëáàé áàãàñàâ. Õóóðàé ãàçàðò ñýýð íóðóóã¿é ìàüòàä ¿¿ñýâ. Óóëóóä áèé áîëîâ. Óóäàì òàëáàéä óñ á¿ðõýâ. Óñíû ñýýð íóðóóã¿é àìüòàä ¿¿ñýâ. Áàéãàëü îð÷ìûí óóë ¿¿ñýâ. Áàêòåðè çàìàã ¿¿ñýâ. Õàíãàé Õýíòèéí ñóóðü áèé áîëîâ. Ýðòíèé óóë òîãòîõ õºäºë㺺í ãàëò óóë äýëáýðýëò, íýã ýñò áàêòåðè ¿¿ñýâ.

/Õ.Ë/

371

×óëóóí í¿¿ðñ, íåôòü, ôîñôîðèò

Æàìö äàâñ

Æàìö äàâñ, êàø äàâñ, ÷óëóóí í¿¿ðñ Í¿¿ðñ íåôòü

Äàâñ, íåôòü

Æàìö ãºëòãºíº, ôîñôîðèò

äàâñ,

Òºìðèéí õ¿äýð, õîëèìîã òºìºðëºã, áàñ ÷óëóó Òºìðèéí õ¿äýð, õîëèìîã òºìºðëºã

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Õ¿ñíýãò 28 Ãîë ìºðä Ãîëûí íýð

Óñàà öóãëóóëàõ òàëáàé, êì2

Óðò, êì

Õîéä ìºñºí äàëàéí ñàâ Îðõîí Òóóë Ñýëýíãý Ýã Èäýð Äýëãýð ìºðºí Å𺺠Øèøãèä

1124 819 593 475 452 445 328 298

Íîìõîí äàëàéí ñàâ Õýðëýí Óëç Îíîí Õàëõûí ãîë

1096 420 296 233

116500 27500 40200 17200

808 516 435 568 310 250

71200 58000 53000 33400 28300 8750

Òºä Àçèéí ãàäàãø óðñãàëã¿é ñàâ Çàâõàí Õîâä Îíãè Òýñ Áàéäðàã Áóëãàí /Õ.Ë/

Õ¿ñíýãò 29 Çàðèì òîì ìàíõàíò ýëñ ¹

Ýëñíèé íýð

1 2

Áººðºã ( Àëòàéí ýëñíèé õàìò) Ìîíãîë ýëñ Áîð õàð

3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22

Áàãà áóóðëûí ýëñ /àð ýëñ / Äàëàéí ýëñ / Àðãàëàëòûí óëààí / Áàãàíóóðûí ýëñ ú뺺ë ìàíõàí Õîíãîð ýëñ Áîãäûí ãîëûí ýëñ Õàðçàíãèéí Áîðçîíãèéí Æàðàíãèéí ( çýãñò, äóíä, ç¿¿í ) Àéðàã íóóðûí Ãàøóóí ýëñýí óñíû ýëñ ( Áàÿí íóðóó Õàð çàãèéí Õàð íóóðûí Á¿ãòèéí Õàðãàíûí Õóëãàð á¿ðãýäèéí Öýíõýð õîîëîéí Ìîëöîã ýëñ Ãàëóóòûí

Òàëáàé êì2 4000 2700 2500

Îðøèæ áàéãàà àéìàã, ñóì.

1616 1216 1200 1000 925 847 714 700 650 644 600

ÓÁ, Ç¿¿íãîâü, Áàðóóí òóðóóí ÇÀ. ĺðâºëæèí, ÃÎ. Õàí ìîðüò ÇÀ. Óðãàìàë, Çàâõàí ìàíäàë, Ñàíò ìàðãàö ÓÁ. Çàâõàí Äîðíîãîâü Ýðäýíý ÇÀ. ĺðâºëæèí, ÃÎ Õºõ ìîðüò ÄÎ. Õºâñãºë ªÌ. Ñýâðýý, Áàÿíäàëàé ÇÀ. Àëäàðõààí, Öàãààíõàéðõàí ªÌ. Áóëãàí ªÌ. Íîìãîí ªÌ. Íî¸í, Ñýâðýý, ãóðâàí òýñ ÓÁ. Çàâõàí ÄÎ. Õàòàí áóëàã

493 416 400 392 350 306 248 216

ªÌ. Áóëãàí ÇÀ. Ýðäýíý õàéðõàí ªÌ. Áàÿíäàëàé ÓÁ Çàâõàí, ÇÀ. Óðãàìàë ÄÎ. Õºâñãºë, Óëààíáàäðàí ÁÍ Áàÿíõîíãîð Ñ¿õáààòàð Äàðüãàíãà Çàâõàí Öýöýíóóë

372

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

/Õ.Ë/ Õ¿ñíýãò 30 Ìîíãîëûí áàéãàëèéí ãàçàðç¿é æèëèéí 4-í óëèðàë

Õàâàð

Çóí

Íàìàð

ªâºë

Õàâðûí óóð îðîõ óëèðàë Õóð óñíû óëèðàë È÷ýãñýä õºäëºõ Õàâðûí õàãàñ Õàíø íýýõ Òàðèàëàíãèéí õóð Çóíû óóð îðîõ ª÷¿¿õýí ä¿¿ðýõ Áóóäàé áîëîâñðîõ Íàð áóöàõ ª÷¿¿õýí õàëóóí Èõ õàëóóí Íàìðûí óóð îðîõ Ñýð¿¿í îðîõ Öàãààí õÿðóó óíàõ Íàìðûí õóãàñ Õ¿éòýí ø¿¿äýð óíàõ Õÿðóó óíàõ ªâëèéí óóð óíàõ ª÷¿¿õýí öàñ Èõ öàñ ªâëèéí òóéë ª÷¿¿õýí õ¿éòýí Èõ õ¿éòýí

II. 04 – II. 17 II.18 – III. 04 III.05 – III. 19 III. 20 – IY 04 IY. 05 – IY. 09 IY. 20 – Y . 04 Y. 05 – Y. 20 Y. 21 – YI. 04 YI. 05 – YI. 20 YI. 21 – YII. 06 YII. 07 – YII. 22 YII. 23 – YIII. 06 YIII. 07 – YIII. 22 YIII. 23 – IX. 06 IX. 07 – IX. 22 IX. 23 – X. 07 X. 08 – X. 22 X. 23 – XI. 06 XI. 07 – XI. 21 XI.22 – XII. 06 XII. 07 – XII. 21 XII. 22 – I. 04 I. 05 – I. 19 I. 20 – II. 03

/Õ.Ë/ Õ¿ñíýãò 31 Ìîíãîë îðíû íóòàã äàõü óóë, îðãèëóóä ¹ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24

Óóëûí íýð Õ¿éòýí ̺íõõàéðõàí Öàñò Öàìáàãàðàâ Ñóòàé Òàâàíáîãä Áóãàò Õàðõèðàà Èõ ò¿ðãýí Îòãîíòýíãýð Áààòàðõàéðõàí Ñàéð óóë Ò¿ðãýí Öýíãýëõàéðõàí ªíäºðõàéðõàí Ñàìàðòàé Àñãàò ̺íõöàñò Öàãààíóóë Öàñò óóë Ðàøààíû óóë ĺø Öàãààíõàéðõàí ĺíãðºõèéí áàðçãàð

ªíäºð 4374 4204 4193 4165 4096 4082 4047 4032 4029 4021 3984 3964 3943 3914 3900 3800 3800 3732 3669 3668 3665 3628 3600 3513 373

Îðøèõ àéìàã, ñóì Á. ª Öýíãýë ÕÎ. ̺íõõàéðõàí Áª. Àëòàí öîãö ÕÎ. Ýðäýíý á¿ðýí ÕÎ. Öýöýã Áª. Öýíãýë ÕÎ. ̺íõõàéðõàí ÓÁ. Òàðèàëàí Áª. Öàãààí íóóð ÇÀ. Îòãîí ÕÎ. Çýðýã Áª. Òîëáî ÓÁ. Áºõìºðºí Áª. Öýíãýë Áª. Óëààí õóñ Áª. Öýíãýë Áª. Öàãààí íóóð Áª. Àëòàé Áª. Öýíãýë Áª. Öýíãýë Áª. Äýë¿¿í Áª. Öýíãýë Áª. Öýíãýë Áª. Áóÿíò

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

25

̺íõñàðüäàã

3491

Õª. Õàíõ /Õ.Ë/ Õ¿ñíýãò 32

Óóð àìüñãàëûí çàðèì ¿ç¿¿ëýëò (æèëèéí äóíäàæóóä) Àéìãèéí òºâ, õîò Öýöýðëýã ªëãèé Áàÿíõîíãîð Áóëãàí Àëòàé Ìàíäàëãîâü Ñàéíøàíä ×îéáàëñàí Óëèàñòàé Äàëàíçàäãàä Àðâàéõýýð Óëààíãîì Áàðóóí – Óðò Ñ¿õáààòàð Çóóíìîä ªíäºðõààí ̺ðºí Õîâä Óëààíáààòàð Ýðäýíýò Äàðõàí ×îéð

Àãààðûí òåìïåðàòóð õýì 0.2 0.2 - 0.5 - 1.3 - 1.7 1.2 3.7 0.6 - 2.4 4.3 0.8 - 3.6 0.5 - 0.1 - 1.7 - 1.1 - 1.4 - 0.2 - 1.2 0.0 -

Ñàëõèíû õóðä ì/ñ 2.6 2.6 3.1 2.2 3.5 4.4 4.4 4.1 1.8 3.9 3.7 1.4 3.8 2.4 2.8 3.6 1.9 1.6 2.2

0.2

Àãààðûí ì/ì 350.9 114.9 199.4 344.2 173.8 156.0 116.7 247.7 217.7 127.1 245.2 138.4 201.9 289.7 272.5 259.4 236.9 127.4 258.5 363.8

òóíäàñ

3.4 /Õ.Ë/ Õ¿ñíýãò 33

Õºðºí㺠îðóóëàëòûí ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîãäîõ ýðõ ç¿éí áàðèìòóóä ÄÄ/ä 1 2

3

Õóóëèóäûí íýð ªì÷ õóâü÷ëàõ òóõàé Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òóõàé Áàíê, ýðõ á¿õèé õóóëèéí ýòãýýäèéí ìºíãºí õàäãàëàìæ, òºëáºð, òîîöîî çýýëèéí ¿éë àæèëëàãààíû òóõàé

Áàòëàãäñàí îí, ñàð, ºäºð

Õýäýí óäàà

1991.05.22

-

1995.03.30

4

1995.10.31

4

ªºð÷ëºëò îðñîí îí, ñàð, ºäºð

1998.01.22,2002.04.25,2002.07.10

1997.01.09,1998.01.15,2001.02.02, 2002.07.04

4

Ãààëèéí òóõàé

1996.05.16

7

5

Ãàçðûí òºëáºðèéí òóõàé

1997.04.24

-

6

Àÿëàë æóóë÷ëàëûí òóõàé

2000.05.05

5

7

Àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû òóñãàé çºâøººðëèéí òóõàé

2001.02.01

13

374

1998.01.15,2000.01.27,2000.01.28, 2000.02.03,2000.11.17,2001.04.26, 2004.04.22

2001.11.30,2002.07.04,2002.07.10, 2003.01.02, 2005.01.28 2001.06.29,2002.04.19,2002.06.28, 2002.07.04,2002.07.10,2002.11.07 2002.11.28,2002.12.12,2002.12.12 2003.05.15,2003.05.15,2003.11.20,

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

2003.11.28 8

Èðãýíèé

2002.01.10

-

9

Ãàçðûí òóõàé Ãàäààäûí çýýë òóñëàìæèéã çîõèöóóëàõ òóõàé

2002.06.07

3

2003.06.12

-

10

2003.01.02,2003.06.12,2004.04.22

Õ¿ñíýãò 34 Ìîíãîë Àëòàé ñî¸íû àðõåîëîãèéí äóðñãàëóóä òîâ÷ æàãñààëò /×óëóóí çýâñýã/ Ä/ä 1 2 3 4 5 6 7 8 9

Àéìàã Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé

Ñóì Àëòàíöºãö Àëòàíöºãö Àëòàíöºãö Àëòàíöºãö Áàÿííóóð Áàÿííóóð Áàÿííóóð Áóãàò Ñàãñàé

10 11 12 13 14

Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé

Ñàãñàé Òîëáî íóóð Öàãààí íóóð Ñàãñàé ªëãèé

15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26

Óâñ Õîâä Õîâä Õîâä Õîâä Õîâä Õîâä Õîâä Õîâä Õîâä Õîâä Õîâä

Õîâä Áóëãàí Áóëãàí Áóÿíò Áóÿíò Áóÿíò Áóÿíò Ìàíõàí Ìàíõàí Ìàíõàí ̺ñò ̺ñò

27 28 29 30 31

Õîâä Õîâä Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Óâñ

32 33 34 35

Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ

Ìÿíãàò Çýðýã Äýë¿¿í Öýíãýë Áàðóóí òóðóóí Ç¿¿í ãîâü ªëãèé ªìíºãîâü Õîâä

36

Õîâä

Àëòàé

37

Õîâä

̺ñò

38 39

Õîâä Õîâä

Áóëãàí Ìàíõàí

40 41

Õîâä Õîâä

¯åí÷ Öýöýã 375

Õààíà Îëîí íóóðûí ÷óëóóí çýâñýã Óëààí õóñûí ÷óëóóí çýâñýã Óðòûí ¿ç¿¿ðèéí ÷óëóóí çýâñýã Øàð íóóðûí ÷óëóóí çýâñýã Áàÿííóóðûí ÷óëóóí çýâñýã Óóøèãòàéí ÷óëóóí çýâñýã Èõ àìûí ÷óëóóí çýâñýã Ñàëõèòûí ÷óëóóí çýâñýã Ñàãñàé ãîëûí ÷óëóóí çýâñãèéí äóðñãàë Íýýëòòýé ñóóðèí (÷óëóóí äóðñãàë) ×óëóóí çýâñýã Áîð ¿ç¿¿ðèéí ÷óëóóí çýâñýã Õîâä ãîëûí ÷óëóóí çýâñýã ªëãèé õîòûí îð÷ìîîñ îëäñîí ÷óëóóí çýâñýã À÷èò íóóðûí ÷óëóóí çýâñýã Èíäýðòèéí ÷óëóóí çýâñýã Ѻíõºëèéí øèíý ÷óëóóí çýâñýã ªíäºð óóëûí ÷óëóóí çýâñýã Ñàãñàé ãîëûí ÷óëóóí çýâñýã Õàð óñ íóóðûí ÷óëóóí çýâñýã Äóíä öýíõýðèéí ãîëûí ÷óëóóí çýâñýã Äóíä öýíõýðèéí ãîëûí ÷óëóóí çýâñýã Õîéä öýíõýðèéí ãîëûí ÷óëóóí çýâñýã Áîîì óóëûí ÷óëóóí çýâñýã Óëààí òîëãîéí ÷óëóóí çýâñýã Ìÿíãàä ñóìûí îéðîëöîîõ ÷óëóóí çýâñýã Áîîð÷ ãîëûí ÷óëóóí çýâñýã Öàñò Áîãä óóëûí ÷óëóóí çýâñýã Õóóðàéí ãîëîîñ îëäñîí ÷óëóóí çýâñýã Øèâýð óóëûí ÷óëóóí çýâñýã Áººðèéí ýëñíèé ÷óëóóí çýâñýã ÷óëóóí çýâñýã ÷óëóóí çýâñýã ×óëóóí çýâñýã Øàâàðò íóóðûí õºâººíèé ÷óëóóí çýâñýã Áàðëàãûí ãîëûí ÷óëóóí çýâñãèéí ñóóðèí Áîäîí÷èéí ãîëûí ÷óëóóí çýâñãèéí ñóóðèí Áóëãàí ãîëûí ÷óëóóí çýâñãèéí ñóóðèí Ìàíõàí ñóìûí òºâèéí îéðîëöîîõ ñóóðèí ¯åí÷ ãîëûí ÷óëóóí çýâñãèéí ñóóðèí Öýöýã ñóì äàõü ÷óëóóí çýâñãèéí

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

ñóóðèí /Õ.Ë/ Õ¿ñíýãò 35 Õàäíû çóðàã Ä/ä 1 2 3

Àéìàã Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé

Ñóì Áàÿííóóð Áóãàò Óéãàð

4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ

Óëààí õóñ Óëààí õóñ Òîëáî Áàðóóí òóðóóí Äàâñò Äàâñò Ç¿¿í õàíãàé Íàðàí áóëàã ªëãèé ªëãèé Ñàãèë Ñàãèë

16 17 18 19 20 21 22 23 24 25

Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ

Ñàãèë Ñàãèë Ñàãèë Ñàãèë Ñàãèë Ñàãèë Ñàãèë Ñàãèë Ñàãèë Ñàãèë

26 27 28 29 30 31 32

Óâñ Óâñ Óâñ Õîâä Õîâä Õîâä Õîâä

Ñàãèë Ñàãèë Ñàãèë Àëòàé Áóÿíò Áóÿíò Áóÿíò

33

Õîâä

Á¿ðýí òîãòîõ

34 35 36 37 38

Õîâä Õîâä Õîâä Õîâä Õîâä

Æàðãàëàíò Ìàíõàí Ìàíõàí Ìàíõàí ̺ñò

39 40 41 42 43 44 45 46 47

Õîâä Õîâä Õîâä Õîâä Õîâä Õîâä Õîâä Õîâä Õîâä

̺ñò ̺ñò ¯åí÷ ¯åí÷ Öýöýðëýã Ýðäýíýá¿ðýí Ýðäýíýá¿ðýí Ýðäýíýá¿ðýí Ýðäýíýá¿ðýí

376

Õààíà Óðò õàðûí õàäíû çóðàã Õàëçàí áóëãûí õàäíû çóðàã Õºõ õºòºëèéí òîñ ºòãèé õàäíû çóðàã Õàð ÿìààòûí õàäíû çóðàã Öàãààí ñàëààãûí õàäíû çóðàã Áàÿí ýíãýðèéí õàäíû çóðàã Õàð öàãààí óñíû õàäíû çóðàã ̺íãºò öàõèóðûí õàäíû çóðàã Òýõòèéí äàâààíû õàäíû çóðàã Çóðààãûí óëààí õàäíû çóðàã Íàðàí áóëãûí õàäíû çóðàã Øàð áóëãûí îíöûí õàäíû çóðàã Øàð áóëãûí õàäíû çóðàã Ãóíæààãèéí õàäíû çóðàã Ãàíö õàðãàéòûí áè÷èãò õàäíû çóðàã Ãóðâàí òîëãîéí õàäíû çóðàã Äóíä òóóðèéí ãóðâàí òîëãîé Ç¿¿í ò¿ðýãèéí òýðýì õàäíû çóðàã Ýõ Ñàðûí õàäíû çóðàã Ýõýí õ¿ç¿¿â÷èéí õàäíû çóðàã Ìîîæîîãèéí õàäíû çóðàã ¯íõýëöýãèéí õàäíû çóðàã Öàãààí ºòãèéí õàäíû çóðàã Õàìóóòûí õàäíû çóðàã Õàð õºíäèéí íàðàíãèéí õàäíû çóðàã Òóøààòûí õàäíû çóðàã Òýðì¿¿í çóðàã Øîâãîð õàäíû çóðàã Õàäíû çóðàã Áààòàðõàéðõàíû õàäíû çóðàã Öàãààí õàäíû çóðàã ×àíäìàíü õàð ¿ç¿¿ðèéí õàäíû çóðàã Öýíã¿¿íæàâûí áàãà ìóíûí õàäíû çóðàã Õîâä îð÷ìûí õàäíû çóðàã Èøãýí òîëãîéí õàäíû çóðàã Õîéä ¿ç¿¿ðèéí õºõ õàäíû çóðàã Õàäíû çóðàã Õîéä öýíõýðèéí àãóéí õàäíû çóðàã Áîäîí÷èéí õàäíû çóðàã Ìóðóé õàðûí õàäíû çóðàã Óëèàñòàé ãîëûí õàäíû çóðàã ßìààí óñíû õàäíû çóðàã Ìîäòîé òîëãîéí õàäíû çóðàã Õ¿¿õäèéí îâîîëîã õàäíû çóðàã Õ¿¿õäèéí îâîîëîã õàäíû çóðàã Àëàã ÷óëóóíû õàäíû çóðàã Èõýð õºøººòèéí õàäíû çóðàã

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

48 49 50 51 52 53 54

Õîâä Õîâä Õºâñãºë Õºâñãºë Õºâñãºë Õºâñãºë Õºâñãºë

Ýðäýíýá¿ðýí Ýðäýíýá¿ðýí Áàÿíç¿ðõ Ò¿íýë Óëààí Óëààí Öàãààí íóóð

55 56 57

Õºâñãºë Õºâñãºë Õºâñãºë

Öàãààí íóóð Öàãààí íóóð Öàãààí íóóð

58 59 60

Õºâñãºë Õºâñãºë Õºâñãºë

Öýöýðëýã Öýöýðëýã Öýöýðëýã

61 62 63 64 65 66 67

Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé

Áàÿííóóð Ñàãñàé Ñàãñàé Óëààí õóñ Öýíãýë Öýíãýë Öýíãýë

68 69 70

Áàÿí-ªëãèé Óâñ Óâñ

Öýíãýë Áºõ ìºðºí Áºõ ìºðºí

71 72 73 74

Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ

Áºõ ìºðºí Äàâñò Äàâñò Äàâñò

75 76

Óâñ Óâñ

Äàâñò Äàâñò

77

Óâñ

Äàâñò

78 79

Óâñ Óâñ

Äàâñò Çàâõàí

80

Óâñ

Çàâõàí

81 82

Óâñ Óâñ

Ç¿¿í ãîâü Ç¿¿í õàéðõàí

83

Óâñ

Íàðàí áóëàã

84

Óâñ

Íàðàí áóëàã

85

Óâñ

Ñàãèë

86

Óâñ

Ñàãèë

87 88 89

Óâñ Óâñ Óâñ

Ñàãèë Ñàãèë Ñàãèë

90

Óâñ

Ñàãèë

91

Óâñ

Òàðèàëàí

Öàìáàãàðàâûí õàäíû çóðàã Õîíãèîíû ãîëûí õàäíû çóðàã Õºøººãèéí õàäíû çóðàã Áè÷èãò áóëãûí õàäíû çóðàã Æàðãàëàíòûí õàäíû çóðàã Ãîëæèãèéí áîîìòûí õàäíû çóðàã Õºãèéí áîîìíû ãàçàð Áóðõàí íóóðûí õàäíû áè÷ýýñ Áóãàò áýëèéí õàäíû çóðàã Áóÿíòûí ýðãèéí õàäíû çóðàã Õ¿íõ öàõèð áàãà õàðãàíàòûí õàäíû çóðàã Ìîðüòîéí òîëãîéí õàäíû çóðàã Õ¿¿õäèéí îâîîíû õàäíû çóðàã Öàõèðûí õàäíû çóðàã (áàðóóí ç¿¿í) Öàãààí àðëûí õàäíû çóðàã Öàãààí àëãàòûí õàäíû çóðàã ßìààòûí õàäíû çóðàã Óñàí õàð ñàéãèéí õàäíû çóðàã Áàãà ò¿ðýãíèé õàäíû çóðàã Ñóìäûí àéðãèéí õàäíû çóðàã Õîòîí íóóð, Õàð ÷óëóóòûí õàäíû çóðàã Øèâýýò õàéðõàíòûí õàäíû çóðàã Ãóëçòûí õàäíû çóðàã Óëààí ñàéðûí îöãîðûí õàäíû çóðàã ßìààòûí õàäíû çóðàã Áóðãàñòàéí áè÷èã õàäíû çóðàã Áóðãàñòàéí ýõýí õàäíû çóðàã Áóðãàñòàéí õàäàã òîìîéí õàäíû çóðàã Òýõòèéí äàâààíû õàäíû çóðàã Õ¿äýíãèéí õàíà ºâºë溺íèé õàäíû çóðàã Õ¿äýíãèéí õîî ¿ç¿¿ðèéí õàâàðæààíû õàäíû çóðàã Õýðýñòèéí àìíû õàäíû çóðàã Õîéä ñýýðèéí õàéðõàíû ¿ç¿¿ðèéí õàäíû çóðàã Õîéä ñýýðèéí Áàâóóãèéí õàäíû çóðàã Õàð öàãààí óñíû õàäíû çóðàã Øèâýýòèéí áàðóóí ¿ç¿¿ðèéí õàäíû çóðàã Õàéñòûí øèëèéí çóðàãòûí õàäíû çóðàã Õàéñòûí øèëèéí õóæèðòûí õàäíû çóðàã Áóðãàëòàéí õºíäèéí ãàíö õàðãàéòûí áè÷èãò õàäíû çóðàã Ãóðâàí òóóðèéí õàä ¿ç¿¿ðèéí õàäíû çóðàã Íàðèéí äýëèéí õàäíû çóðàã Õàð íàðòûí õàäíû çóðàã Õàðãàéòûí òºìºð öîðãûí õàäíû çóðàã Õàðèãèéí äîëîîí òîîìîéí õàäíû çóðàã Õ¿ðýí õàäíû ¿ç¿¿ðèéí õàäíû 377

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

92 93 94 95

Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ

Õîâä Õîâä Õÿðãàñ Õÿðãàñ

96 97 98 99 100 101

Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ

Õÿðãàñ Õÿðãàñ Õÿðãàñ Ç¿¿í õàíãàé ªìíºãîâü ªìíºãîâü

102 103

Óâñ Óâñ

ªìíºãîâü Óëààíãîì

104

Óâñ

Óëààíãîì

105

Óâñ

Óëààíãîì

106

Óâñ

Óëààíãîì

107 108

Óâñ Óâñ

Óëààíãîì Óëààíãîì

109

Óâñ

Óëààíãîì

110

Óâñ

Óëààíãîì

111

Óâñ

Óëààíãîì

112 113

Óâñ Õîâä

Öàãààíõàéðõàí Áóÿíò

114 115 116 117

Õîâä Õîâä Õîâä Õîâä

Ìàíõàí Ìàíõàí Ìàíõàí Ìàíõàí

118 119 120

Õîâä Õîâä Õîâä

Ìàíõàí Ìàíõàí ¯åí÷

121 122 123 124 125

Õîâä Õîâä Õîâä Õºâñãºë Õºâñãºë

Õîâä ×àíäìàíü Ýðäýíýá¿ðýí Öýöýðëýã Öýöýðëýã

çóðàã Õºõ òîîìîéí õàäíû çóðàã Øèâðèéí òàñàðõàéí õàäíû çóðàã Àëàã õàäíû çóðàã Áàéöûí ãîëûí áóãàò àìíû õàäíû çóðàã Ìîãîéòûí òýðýì õàäíû çóðàã Õýö¿¿ õºòºëèéí òýðýì õàäíû çóðàã Öàãààí ÷óëóóòûí õàäíû çóðàã Çóðààãûí óëààí çîñîí õàäíû çóðàã Ìóõëóóãèéí óëààí õàäíû çóðàã Îíöûí øàð áóëàãûí õ¿ðýì ¿ç¿¿ðèéí õàäíû çóðàã Õºõ îðîéí Ãîçîíãèéí õàäíû çóðàã Àäàðãàíû Öýðýíãèéí áóóöíû õàäíû çóðàã Áàðóóí çóñëàíãèéí çóðàãòûí õàäíû çóðàã Áàðóóí çóñëàíãèéí õóóðàé çîîãèéí õàäíû çóðàã Äóíä òýðýìèéí ñàðàâõûí õàäíû çóðàã Óëààíãîìûí òýðýì õàäíû çóðàã Õàðõèðàà ò¿ðýãíèé õ¿ðýì ¿ç¿¿ðèéí õàäíû çóðàã Õàòóóãèéí óóëíû òýñòèéí õºòèéí õàäíû çóðàã Õàòóóãèéí óóëûí õýðýãòèéí ýõíèé õàäíû çóðàã Õàòóóãèéí óóëûí õýðýãòèéí óëèàñíû õàäíû çóðàã Òàõèëòûí íóðàìòûí õàäíû çóðàã ×àíäìàíü õàð ¿ç¿¿ðèéí õàäíû çóðàã Áàãà áàéâààí õàäíû çóðàã Áîð ºâäºãèéí õàäíû çóðàã Òýìýýí õ¿ç¿¿íèé õàäíû çóðàã Öàãààí áóðãàñò ãîëûí ç¿¿í ñàëààãèéí õàäíû çóðàã Öýíõýðèéí ãîëûí õàäíû çóðàã Õàâöàëûí àìíû õàäíû çóðàã ¯åí÷ ãîëûí õàðãàéòûí áýë÷ýýðèéí õàäíû çóðàã Õîò îð÷ìûí õàäíû çóðàã Õàðãàéòûí õàäíû çóðàã Õºøººòèéí õàäíû çóðàã Ìîäòîé òîîìîéí õàäíû çóðàã Õàðãàíàòûí àìíû õàäíû çóðàã /Õ.Ë/ Õ¿ñíýãò 36

Õ¿í ÷óëóóí õºøººä Ä/ä

Àéìàã

Ñóì

Õààíà

1 2 3 4

Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé

Àëòàé Àëòàé Àëòàé Àëòàí öºãö

Í¿öãýí ãîëûí õ¿í õºøºº 2ø Õààí øèðýý õàä 2ø ÒÓÃ-í àâòîáààçûí õàøààíä 2ø Îëîí íóóðûí àëàã ¿ç¿¿ðèéí õ¿í ÷óëóó õºøºº 6ø 378

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23

Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé

Àëòàí öºãö Àéìãèéí òºâ Áàÿí íóóð Áàÿí íóóð Áàÿí íóóð Áàÿí íóóð Áàÿí íóóð Áàÿí íóóð Áàÿí íóóð Áàÿí íóóð Áàÿí íóóð Áóÿíò Áóëãàí Áóëãàí Áóëãàí Áóëãàí Áóëãàí Áóëãàí Áóëãàí

24 25

Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé

Áóëãàí Áóëãàí

26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36

Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé

Áóÿíò Äýë¿¿í Äýë¿¿í Äýë¿¿í Íîãîîí íóóð Íîãîîí íóóð Ñàãñàé Ñàãñàé Ñàãñàé Ñàãñàé Ñàãñàé

37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51

Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé

Àëòàé ªëãèé ªëãèé Ñàãñàé Ñàãñàé Òîëáî Óëààíõóñ Óëààíõóñ Óëààíõóñ Óëààíõóñ Óëààíõóñ Öýíãýë Öýíãýë Öýíãýë Öýíãýë

52 53 54 55 56 57 58 59 60 61

Áàÿí-ªëãèé Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ

Öýíãýë Áàðóóí ò¿ð¿¿ Áºõ ìºðºí Áºõ ìºðºí Áºõ ìºðºí Áºõ ìºðºí Áºõ ìºðºí Áºõ ìºðºí Áºõ ìºðºí Áºõ ìºðºí

Õºøººòèéí àìíû õ¿í ÷óëóóí õºøºº ÎÍÑ-í ìóçåéí ¿çìýðò 3 ø Ìàéõàí òîëãîéí õ¿í õºøºº Îëîí íóóðûí àëàã òîëãîéí õ¿í ÷óëóó Çàâûí àìíû õ¿í ÷óëóó õºøºº Óëààí õºøººòèéí õ¿í ÷óëóó õºøºº Óëààí òîëãîéí õ¿í õºøºº Õàéðòûí ãîëûí õ¿í õºøºº Õàð ÿìààòûí ãîë õ¿í ÷óëóó Öàãààí õºøººòèéí õ¿í ÷óëóó ßðàãèéí òàëûí õ¿í ÷óëóó õºøºº 2ø Õàðãàíàòûí õ¿í ÷óëóó õºøºº Äóíä æàðãàëàíòûí õ¿í ÷óëóó õºøºº Èõ òàðèàëàíòûí õ¿í ÷óëóó õºøºº Óëààí çàâààãèéí õ¿í ÷óëóó õºøºº 2ø Ѻäèéí àìíû õ¿í ÷óëóó õºøºº Õºøººòèéí õºòºëèéí õ¿í ÷óëóó õºøºº Öºíõºë ¿éòèéí àìíû õ¿í ÷óëóó õºøºº Öºíõºë íóóðûí õîéä ýðýã äýýðõ Öºíõºëèéí õ¿í ÷óëóó õºøºº Áàãà íóóðûí òàëûí õ¿í ÷óëóó õºøºº ×èõýðòýé íóóðûí Òàòóóë õàâüä îðøèõ õ¿í ÷óëóó õºøºº Ñóìûí ØÒÑ-í äýðãýäýõ õ¿í ÷óëóó õºøºº Òºãðºãèéí ãîëûí õ¿í ÷óëóó õ¿í ÷óëóó 2ø Íîãîîííóóðûí õ¿í ÷óëóó ßìààò óóëíààñ àâ÷èðñàí õ¿í õºøºº Áàãà õàðãàéí õ¿í ÷óëóó Áèò¿¿ãèéí õ¿í ÷óëóó Îçãèéíõíû õ¿í ÷óëóóí õºøºº 2ø Óëààí äýëèéí ¿ç¿¿ðèéí õ¿í ÷óëóó ×èãýðòýéí ãîë õ¿í õºøºº Ýð÷èì õ¿÷íèé óäèðäàõ ãàçðûí õàøààí äàõü õ¿í ÷óëóó ÎÍÑ ìóçåéí ¿çìýðò Ãàíö ìîäíû ãîëûí õàæóóãèéí õ¿í ÷óëóó Ãàíö ìîäíû áóëàãèéí õ¿í ÷óëóó Ñîãîîãèéí ãîëûí õ¿í ÷óëóó Óëààí õàðãàíû õ¿í ÷óëóóíû õºøºº Õàð ßìààòûí ãîëûí õ¿í õºøºº Õàæóóãèéí àìíû õ¿í õºøºº Ìîãîéòûí àìíû õ¿í õºøºº Ìîãîéòûí ðàøààíû õ¿í õºøºº Ñóìûí òºâ ÎÍÑ-í ìóçåé Õºõ áóãèéí õ¿í õºøºº Öàãààí ãîëûí õ¿í ÷óëóó õºøºº Îíãèéí äàâààíû àð áýëèéí ÷óëóó Áàéøèíò óëààí õ¿í ÷óëóó Óëààí ñàéðûí íàðàíãèéí õ¿í ÷óëóó õºøºº Óëààí ýðýãèéí õ¿í ÷óëóó Òàéç òºëºãèéí õ¿í ÷óëóó Ç¿¿í ãîëûí õ¿í ÷óëóó Ìîäîòûí öóòãàëàíãèéí õ¿í ÷óëóó Óëààí õºøººòèéí õ¿í ÷óëóó Õîëáî òîëãîéí õ¿í ÷óëóó Öàëóóãèéí õ¿í ÷óëóó Áèò¿¿ãèéí àìíû õ¿í ÷óëóó Äàëòûí ç¿¿í áýëèéí õ¿í ÷óëóó Ìîðüò ¿ç¿¿ðèéí õ¿í ÷óëóó 379

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121

Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Õîâä Õîâä Õîâä Õîâä Õîâä

Äàâñò Äàâñò Ç¿¿íõàíãàé Ç¿¿íõàíãàé Ìàë÷èí Íàðàíáóëàã Íàðàíáóëàã Íàðàíáóëàã Íàðàíáóëàã ªìíºãîâü ªíäºðõàíãàé ªíäºðõàíãàé ªíäºðõàíãàé ªíäºðõàíãàé ªíäºðõàíãàé Ñàãèë Ñàãèë Ñàãèë Ñàãèë Ñàãèë Òàðèàëàí Òàðèàëàí Òàðèàëàí Òàðèàëàí Òàðèàëàí Òàðèàëàí Ò¿ðãýí Ò¿ðãýí Ò¿ðãýí Ò¿ðãýí Ò¿ðãýí Óëààíãîì Óëààíãîì Óëààíãîì Óëààíãîì Õîâä Õîâä Õÿðãàñ Õÿðãàñ Õÿðãàñ Õÿðãàñ Õÿðãàñ Õÿðãàñ Õÿðãàñ Õÿðãàñ Õÿðãàñ Öàãààíõàéðõàí Öàãààíõàéðõàí Öàãààíõàéðõàí Ç¿¿í õàíãàé Ìàë÷èí Äàâñò Áàðóóí òóðóóí Ò¿ðãýí Àëòàé öýöýã Áóÿíò ̺íõ õàéðõàí ̺íõ õàéðõàí ̺íõ õàéðõàí ̺íõ õàéðõàí

Ñàãèë ñóìûí òºâä áóé õ¿í ÷óëóó Õàðãàíòûí ýõíèé õ¿í ÷óëóó Áîð ¿ç¿¿ðèéí õ¿í ÷óëóó Òýýëèéí õ¿í ÷óëóó Óëààí äýëèéí íóóðûí õ¿í ÷óëóó Õàëõàéòûí äýðõèéí õ¿í ÷óëóó Õîðõîéòûí çààãèéí õ¿í ÷óëóó Öîìîðõîéí õóäãèéí õ¿í ÷óëóó Áóðãàñòàéí õ¿í ÷óëóó Äýëãýð ìºðíèé òýðõèéí õ¿í ÷óëóó Íîãîîíû õàâ÷èãèéí õ¿í ÷óëóó Õàð òîëãîéí õ¿í ÷óëóó Õ¿ðýýíèé áóéðûí õ¿í ÷óëóó Æàðäàëûí õóäãèéí õ¿í ÷óëóó Îãçîìûí õ¿í ÷óëóó Óâñ àéìãèéí ìóçåéä õàäãàëñàí Äàëòûí ç¿¿í áýëèéí õ¿í ÷óëóó Ìîðüò ¿ç¿¿ðèéí õ¿í ÷óëóó Ñàãèë ñóìûí òºâä áóé õ¿í ÷óëóó Õàðãàíòûí ýõíèé õ¿í ÷óëóó Õîðõîéòûí çààãèéí õ¿í ÷óëóó Öîìîðõîéí õóäãèéí õ¿í ÷óëóó Áóðãàñòàéí õ¿í ÷óëóó Äýëãýð ìºðíèé òýðõèéí õ¿í ÷óëóó Íîãîîíû õàâ÷èãèéí õ¿í ÷óëóó Õàð òîëãîéí õ¿í ÷óëóó Áóðãàñòàéí õ¿í ÷óëóó Äýëãýð ìºðíèé òýðõèéí õ¿í ÷óëóó Íîãîîíû õàâ÷èãèéí õ¿í ÷óëóó Õàð òîëãîéí õ¿í ÷óëóó Õ¿ðýýíèé áóéðûí õ¿í ÷óëóó Æàðäàëûí õóäãèéí õ¿í ÷óëóó Îãçîìûí õ¿í ÷óëóó Óâñ àéìãèéí ìóçåéä õàäãàëñàí Öàãààí õºøººí õ¿í ÷óëóó Øèâðèéí ãîëûí õ¿í ÷óëóó Áàÿí ãîëûí õ¿í ÷óëóó Áàéöààí ãîëûí áýë÷ýýðèéí õ¿í ÷óëóó Áóãàíû áóóðèéí õ¿í ÷óëóó Íèé÷èéí àìíû õ¿í ÷óëóó Îâãîð õýðýãñ¿¿ðèéí õ¿í ÷óëóó Îöîí õàäíû õ¿í ÷óëóó Òàëûí áóëãèéí õ¿í ÷óëóó Õàã õºøººòèéí õ¿í ÷óëóó Ö¿íõýëèéí ñóãèé õ¿í ÷óëóó Õºøººòèéí õÿðûí ìóõàðûí õ¿í ÷óëóó Øîäîíãèéí õîðìîéä áóé õ¿í ÷óëóó Áèë¿¿òèéí àìíû õ¿í ÷óëóó Ãàøãóóðòàé õàð ¿ç¿¿ðèéí õ¿í ÷óëóó Õàð õºøººòèéí çîîãèéí õ¿í ÷óëóó Õ¿í õàðûí õàðèìòèéí ýõíèé õ¿í ÷óëóó Øàð äàëûí öàãààí õóäãèéí õ¿í ÷óëóó Àíãèðòûí õ¿í ÷óëóó Àéìãèéí ìóçåéä áóé õ¿í ÷óëóó Äýýä óëààí ãîâèéí õ¿í ÷óëóó Õàãèéí õ¿í ÷óëóó Øóóðõàéí õºõ íóóðûí õ¿í ÷óëóó Ø¿ðõèéí òîõîéí õ¿í ÷óëóó

380

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

122 123 124 125 126 127 128

Õîâä Õîâä Õîâä Õºâñãºë Õºâñãºë Õºâñãºë Õºâñãºë

̺íõ õàéðõàí Õîâä Õîâä Òàðèàëàí Öàãààí óóë Óëààí óóë Òàðèàëàí

Íàéðòûí ãîëûí õ¿í ÷óëóó Ñîðòûí õ¿í ÷óëóó Ãóðòûí ã¿¿ð îð÷ìûí Äàäãèéí ºâºë溺íèé õ¿í ÷óëóó Ç¿¿ëèéí îãòîðûí õ¿í ÷óëóó Øèâýýò óëààíû öîãöîëáîð äóðñãàë /Õ.Ë/ Õ¿ñíýãò 37

Áóãàí õºøºº Ä/ä

Àéìàã

Ñóì

Õààíà

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22

Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Óâñ Óâñ Õîâä Õîâä Õîâä Õîâä Õºâñãºë Õºâñãºë Õºâñãºë Õºâñãºë Õºâñãºë Õºâñãºë Õºâñãºë Õºâñãºë Õºâñãºë

Áóÿíò Íîãîî íóóð Öýíãýë Öýíãýë Öýíãýë Öýíãýë Öýíãýë ªíäºðõààí Õÿðãàñ Äàðâè ̺íõõàéðõàí ̺íõõàéðõàí Ìÿíãàò Àðáóëàã Áàÿíç¿ðõ Á¿ðýíòîãòîõ Á¿ðýíòîãòîõ Ãàëò Ãàëò Ãàëò Ãàëò ̺ðºí

̺íäºø óóëûí õºøºº Õàð ìàãíàéí õºøºº Äàÿí íóóðûí ýðýã äàõü õºøºº Äýíæèéí óëààí ¿ç¿¿ðèéí õºøºº Ìÿíãàò õîíõíû áóãàí õºøºº Õàäàí ñýäýâ óóëûí áóãàí õºøºº Øàð òýýëèéí ýõíèé õºøºº Ìîäîòûí àìíû áóãàí õºøºº Øèðòýãèéí õºíäèéí áóãàí õºøºº ×óëóó 2 ø Õàð ãîâèéí áóãàí õºøºº Òýýëèéí àìíû áóãàí õºøºº Á¿ðäèéí íóóðèéí áóãàí õºøºº 2 ø Áàäðàõèéí ºâðèéí áóãàí õºøºº Õóøààòûí àìíû áóãàí õºøºº Ç¿¿í ãîëûí áóãàí õºøºº 9 ø Õÿðààãèéí ýõíèé áóãàí õºøºº Áàðòèéí áóãàí õºøºº 6 ø Ãàëòûí áóãàí õºøºº 3-ð áðèãàäûí íóòàã äàõü áóãàí õºøºº 4 ø Õºøººòèéí õºøºº 11 ø Óóøãèéí ºâðèéí õºøºº 13 ø

23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46

Õºâñãºë Õºâñãºë Õºâñãºë Õºâñãºë Õºâñãºë Õºâñãºë Õºâñãºë Õºâñãºë Õºâñãºë Õºâñãºë Õºâñãºë Õºâñãºë Õºâñãºë Õºâñãºë Õºâñãºë Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé

Ðåí÷èíëõ¿ìáý Ðåí÷èíëõ¿ìáý Ðåí÷èíëõ¿ìáý Òºìºð áóëàã Óëààí óóë Öàãààí óóë Öàãààí óóë Öàãààí óóë ×àíäìàíü ºíäºð Øèíý èäýð Øèíý èäýð Øèíý èäýð Øèíý èäýð Áàÿííóóð Áàÿííóóð Íîãîîííóóð Öýíãýë Öýíãýë Öýíãýë Öýíãýë Öýíãýë Öýíãýë Öýíãýë Áºõ ìºðºí

Òàéãàä õºøºº Òîãîñûí õºøºº Òýõèéí ¿ç¿¿ðèéí õºøºº Áàäðàõèéí ºâðèéí áóãàí õºøºº Õóðàà÷èéí àìíû õºøºº 2 ø Àãààðûí áðèãàäûí õºøºº Áîð õóæèðûí ãîëûí õºøºº ªâãºä áðèãàäûí õºøºº Áóëæèõûí ãîëûí áóãàí õºøºº ĺðâºëæèí àìíû õºøºº 3 ø Í¿õòèéí àìíû õºøºº 9 ø Õººíãèéí ñóãèéí õºøºº Øèíý Èäýð ñóìûí òºâ äýõ õºøººí¿¿ä Íàðíû áóãàí õºøºº Óóøãèéí óëààí áóãàí õºøºº Áóãûí çýëèéí áóãàí õºøºº Ìîãîéòûí ðàøààíû áóãàí ÷óëóó Òàéõàõûí áóãàí õºøºº Õàð óñíû áóãàí ÷óëóó Õàðãàéòûí áóãàí õºøºº Öàãààí ãîëûí áóãàí ÷óëóó Øèâýýòèéí áóãàí ÷óëóó Áààäèéí ñàëàà áóãàí ÷óëóó Èõ çîîãèéí áóãàí ÷óëóó 381

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69

Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Õîâä Õîâä Õîâä Õîâä Õîâä Õîâä Õîâä Õºâñãºë Õºâñãºë Õºâñãºë Õºâñãºë

Äàâñò Ç¿¿í õàíãàé Ç¿¿í õàíãàé Ç¿¿í õàíãàé Ç¿¿í õàíãàé Ç¿¿í õàíãàé ªìíºãîâü ªíäºð õààí ªíäºð õààí Óëààíãîì Õÿðãàñ Áóÿíò Äàðâè ̺íõ õàéðõàí ̺ñò Õîâä Ýðäýíý á¿ðýí Ýðäýíý á¿ðýí Ãàëò ̺ðºí Òºìºð áóëàã ×àíäìàíü ºíäºð Øèíý èäýð

Äàëàí ò¿ð¿¿íèé áóãàí ÷óëóó Äýýä ºëºíãèéí áóãàí ÷óëóó Èõ ãîëûí äýíõèéí áóãàí ÷óëóó Óëààí õÿñààí áóãàí ÷óëóó Õàãèéí óëààí òîëãîéí áóãàí ÷óëóó Áàðóóí äýíæèéí áóãàí ÷óëóó Õàäàãèéí áóãàí ÷óëóó Äýëãýð ìºðíèé äýíæèéí áóãàí ÷óëóó Õàð õºøººòèéí çîîãèéí áóãàí ÷óëóó Îãçîìûí áóãàí õºøºº Õàð õºøººòèéí çîãèéí áóãàí ÷óëóó Àéìãèéí ìóçåéä áóé áóãàí ÷óëóó ×óëóóòûí îíãèéí áóãàí ÷óëóó Äýýä óëààí ãîâèéí àìíû áóãàí ÷óëóó Îðäîñ õºøºº Äóíä óñíû áóãàí ÷óëóó Õàð óñíû áóãàí ÷óëóó Õîãèîí ãîëûí áóãàí ÷óëóó Í¿õòèéí àìíû áóãàí ÷óëóó Äýëãýð ìºðíèé õºíäèéí áóãàí ÷óëóó Çóóíû ãîëèéí áóãàí ÷óëóó Áàäðûí íóðóóíû áóãàí õºøºº Öîõèîòûí àìíû áóãàí õºøºº /Õ.Ë/ Õ¿ñíýãò 38

Ðóíè áè÷ýýñèéí äóñãàëóóä Ä/ä

Àéìàã

Ñóì

Õààíà

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ

Áàÿííóóð Áóãàò Íîãîîííóóð Íîãîîííóóð Óëààí õóñ Óëààí õóñ Àéìãèéí ìóçåé Àéìãèéí ìóçåé Áàðóóí òóðóóí Áºõ ìºðºí Áóÿíò Äàðâè

Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ

Æàðãàëàíò ̺íõõàéðõàí Ñàãèë Ò¿ðãýí Óñíû Õîâä

Óâñ Õîâä Õîâä Õîâä

Äàðâè ̺íõ õàéðõàí ¯åí÷ Õîâä õîò

Õîâä Õºâñãºë Õºâñãºë Õºâñãºë Õºâñãºë Áàÿí-ªëãèé

Öàãààí óóë Öàãààí óóë Ðåí÷èíëõ¿ìáý Öýöýðëýã

Îëîí íóóðûí º÷¿¿õýí Ò¿ðýã áè÷ýýñ Ýðýýí õàðãàíàòûí Ò¿ðýã áè÷ýýñ Ç¿ðõ óóëûí áè÷ýýñ Íîãîîí íóóðûí Ò¿ðýã áè÷ýýñ Áàãà îéãîðûí áè÷ýýñ Ç¿¿í îðîéí ºâºë溺íèé áè÷ýýñ Äîëîîçîéí õºøººíèé óéãóð áè÷ýýñ Õàð öàãààí óñíû Ò¿ðýã áè÷ýýñ À÷èò íóóðûí Ò¿ðýã áè÷ýýñ ªâºð äºðâºëæèéí áè÷ýýñ Óëèàñòàé äàðâèéí Ò¿ðýã áè÷ýýñ Õîâäûí øàð ñ¿ìèéí ãýðýëò õºøººíèé áè÷ýýñ Äîëîîí íóóðûí óëààí òîëãîéí áè÷ýýñ Òºìºð öîðãûí áè÷ýýñ Äîëîîäîéí áè÷ýýñ Õàíàí õàäíû Ò¿ðýã áè÷ýýñ Õàðóóë îâîî Õîâäûí øàð ñ¿ìèéí ãýðýëò õºøººíèé áè÷ýýñ Äîëîîäîéí áè÷ýýñ Õàíàí õàäíû Ò¿ðýã áè÷ýýñ Õàíàí õàäíû Ò¿ðýã áè÷ýýñ Õîâäûí øàð ñ¿ìèéí ãýðýëò õºøººíèé áè÷ýýñ ªâºð áóëãèéí õºõ òîëãîéí áè÷ýýñ Òýñèéí Ò¿ðýã áè÷ýýñ Îðãîñ õàäíû áè÷ýýñ Öàõèóðòûí Ò¿ðýã áè÷ýýñ Äîëîîí íóóðûí Ò¿ðýã áè÷ýýñ Äà Ëàì Öýðýí÷èìýäèéí õóäàì áè÷ýýñ

12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28

Õÿðãàñ

382

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

29 30 31 32

Óâñ Õîâä Õîâä Õîâä

Äàðâè ¯åí÷ ¯åí÷ Õîâä

Öàãààí òîõîéí õàäíû Ò¿ðýã áè÷ýýñ Óëààí õàäíû Ò¿ðýã áè÷ýýñ Óëààí õàäíû Ò¿ðýã áè÷ýýñ ªâºð äºðâºëæèéí Ò¿ðýã áè÷ýýñ /Õ.Ë/ Õ¿ñíýãò 39 Áóëø

Ä/ä 1 2 3 4 5

Àéìàã Áàÿí-ªëãèé Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ

6 7 8 9 10 11

Õîâä Õîâä Õîâä Õîâä Õîâä Õîâä

Ñóì Íîãîîííóóð Ç¿¿í ãîâü Ç¿¿í ãîâü Óëààíãîì Õàí õºõèéí íóðóó Áóëãàí Äàðâè Äàðâè Çýðýã Çýðýã Æàðãàëàíò

12 13 14 15 16

Õîâä Õîâä Õîâä Õîâä Õîâä

Ìàíõàí Ìàíõàí Ìàíõàí ̺ñò ̺ñò

17

Õîâä

̺ñò

18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

Õîâä Õîâä Õîâä Õºâñãºë Õºâñãºë Õºâñãºë Õºâñãºë Õºâñãºë Õºâñãºë Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé

̺ñò ×àíäìàíü ×àíäìàíü Ãàëò Ãàëò Èõ óóë Ðåí÷èíëõ¿ìáý Ðåí÷èíëõ¿ìáý Æàðãàëàíò Íîãîîí íóóð Ñàãñàé Öýíãýë Öýíãýë

31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45

Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Áàÿí-ªëãèé Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Óâñ Õîâä Õîâä Õîâä

Öýíãýë Öýíãýë Öýíãýë Áºõ ìºðºí Áºõ ìºðºí Áºõ ìºðºí Ç¿¿í ãîâü ªíäºð õàíãàé Ò¿ðãýí Óëààíãîì Óëààíãîì Õÿðãàñ Ìàíõàí Ìàíõàí ×àíäìàíü

Õààíà À÷èò íóóðûí ìîíãîë áóëø Áóóðëûí òîõîéí ìîíãîë áóëø Ñàðàí òîëãîéí ºâðèéí áóëø ×àíäìàíü óóëûí áóëø Õàíãèëöàãèéí ãîëûí ç¿¿í ýðýãò Öàãààí õàéðõàíû ò¿ðýã áóëø Á¿ðýíõàéðõàíû ìîíãîë áóëø Áóìàí õîøóóíû ìîíãîë áóëø Áóëãàí õîøóóíû ìîíãîë áóëø Áàðóóí àìàíä áóé ò¿ðýã áè÷ýýñ Áàðóóí õàéðõàí óóëûí áóëø Áààòàðõàéðõàí óóëûí ºâºðò áóé õ¿ðýë òºìºð õ¿íí¿ãèéí áóëø Òàõèëòûí õîíãîðûí õ¿íí¿ áóëø Õààëòûí çàâñðûí õîîëîéí õ¿íí¿ áóëø Õîéä öýíõýðèéí ìîíãîë áóëø Áàðóóí àíõíû ìîíãîë áóëø ìîíãîë áóëø(Áîäîí÷èéí ãîëûí ñàâ,Áàÿíç¿ðõ Õó÷èðòûí 30 îð÷èì áóëø) Áîîð÷èéí óëààí õàäíû íºìºðò îðøèõ ìîíãîë áóëø Õàëçàí õîøóóíû ìîíãîë áóëø Îâîîòûí õèðãèñ¿¿ð Ñóë òîëãîéí áóëø Àðãàéí ãîë ò¿ðýã áè÷ýýñ Õºãèéí ºíäºð ìîäíû áóëøíóóä Óðàí àìíû ìîíãîë áóëø Äîëîîäîéí õèðãèñ¿¿ð Äàÿíãèéí õèðãèñ¿¿ð Óðàí àìíû ìîíãîë áóëø Äîëîîäîéí õèðãèñ¿¿ð Äàÿíãèéí õèðãèñ¿¿ð Æåáåòèéí õèðãèñ¿¿ð Êåòáåñèéí àëäàðò äîëîîí áàéãóóëàìæ (ïèðàìèä) Óðò õ¿÷òíèé ãîëûí õèðãèñ¿¿ð Õîòîí íóóðûí ç¿¿í ýðäìèéí õèðãèñ¿¿ð Õóðãàí íóóðûí õèðãèñ¿¿ð Áàéðàíûí øèëèéí õèðãèñ¿¿ð Óëààí ñàéðûí íàðíû õèðãèñ¿¿ð Õàäàéí óñíû áóëø õèðãèñ¿¿ð ºíäºð õèðãèñ¿¿ð Ìàíäàéí õèðãèñ¿¿ð Óëààí àí÷èíãèéí õèðãèñ¿¿ð Äîëîîäîéí õèðãèñ¿¿ð Îãçîìûí õèðãèñ¿¿ð Îâãîð õèðãèñ¿¿ð Áàÿí ò¿ìíèé áóëø õèðãèñ¿¿ð Òàðâàãàòàéí õèðãèñ¿¿ð Îâîîòûí õèðãèñ¿¿ð 383

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

/Õ.Ë/ Õ¿ñíýãò 40 Ãýðýëò õºøºº Ä/ä 1 2 3

Àéìàã Óâñ Õºâñãºë Õºâñãºë

Ñóì Õÿðãàñ Àðáóëàã Öàãààí óóë

4 5

Õºâñãºë Õîâä

Öàãààí óóë Áóÿíò

Õààíà Äà ëàì Öýðýí÷èìýäèéí õºøºº ̺íõ õààíû ãýðýëò õºøºº ªâºð áóëãèéí õºõ òîëãîéí Îðõîí Åíèñåéí áè÷èãòýé ãýðýëò õºøºº Òýñèéí ãýðýëò õºøºº Øàð ñóìûí ãýðýëò õºøºº /Õ.Ë/ Õ¿ñíýãò 41 Òîìîîõîí îâîî

Ä/ä 1 2

Àéìàã Óâñ Õîâä

Ñóì Áóëãàí ¯åí÷

Õààíà Õààí îâîî Õàðóóë îâîî /Õ.Ë/ Õ¿ñíýãò 42 Õîòûí òóóðü áàëãàñ

Ä/ä 1 2 3

Àéìàã Õîâä Õºâñãºë Õºâñãºë

Ñóì Æàðãàëàíò Àðáóëàã Õàíõ

Õààíà Ñàíãèéí õýðýì (Õîâäûí) ̺íõ õààíû Ýð÷¿¿ õîòûí òóóü Õèðâýñòýñ òîëãîéí òóóðü /Õ.Ë/ Õ¿ñíýãò 43

Óëñûí õýìæýýíä àøèãëàæ áàéãàà öààøèä àøèãëàõ ðàøààí Ðàøààí Õàëçàí óóë Îòãîíòýíãýð Å𺺠Àâðàãà Òîñîííóóð Óëààíáààòàð Àðæàí÷èâëàí Õóæèðò Øàðãàëæóóò Áàíæèíã¿¿ð Ìîãîéò Èõ öàéäàì íóóð Ãóðâàí íóó𠯿äèéí íóóð Èõ òºõºì Æàí÷èâëàí Öýíõýð

Àéìàã ñóì Äàëàíæàðãàëàí Çàâõàí Óëèàñòàé Ñýëýíãý Å𺺠Õýíòèé Äýëãýðõààí Õýíòèé Äýëãýðõààí Óëààíáààòàð Íàëàéõ ªâºðõàíãàé Õóæèðò Áàÿíõîíãîð Ýðäýíýöîãò Äîðíîä ×îéáàëñàí ªâºðõàíãàé Áàòªëçèéò Òºâ Áàÿí Õýíòèé Äàäàë Áàÿí õîíãîð, Áàÿí Îâîî Òºâ Á¿ðýí Òºâ Ýðäýíý Àðõàíãàé Öýíõýð /Õ.Ë/

384

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Õ¿ñíýãò 44 Òîìîîõîí íóóðóóä Òàëáàé, êì2 3350 2620 1852 1407 615 575 305 297 252 238 194 165 143 140

Íóóðóóä Óâñ Õºâñãºë Õàð óñ Õÿðãàñ Áóéð Õàð ĺðãºí À÷èò Áººíöàãààí ¯¿ðýã Òýëìýí Ñàíãèéí äàëàé Àéðàã ªðºã

/Õ.Ë/ Õ¿ñíýãò 45 պ人 îðîí íóòàãò ãàð÷ áîëçîøã¿é çàðèì íýã ºâ÷íèé ýõ ¿¿ñâýð, øàëòãààí ¯éë àæèëëàãàà

Áè÷èë áèåòýí áàéæ ãàçðóóä áîëîí íºõöºë

áîëîõ

¯¿ñ÷ áîëîõ ºâ÷í¿¿ä

Õîîë õ¿íñ ÷àíàæ áýëäýõ

Áîõèðäñîí õîîë õ¿íñ / õîîë / õ¿íñíèé ¿ëäýãäýë Ãàë òîãîîíû öýâýðëýýã¿é õýðýãñýë, ñàâ ñóóëãà Öýâýðëýýã¿é óñ Óñíû áîõèðäñîí ñàâ Öýâýðëýýã¿é àÿãà Õàìò ÿâàà õ¿íòýéãýý àÿãà / ñàâàà/ õóâààæ õýðýãëýõ Óãààãààã¿é àëü ýñâýë õàãàñ äóòóó óãààñàí ãàð

Ãýäýñ ã¿éëãýõ ºâ÷èí

Í¿ä, àì, õàìàð ýñâýë øàðõàíä áîõèð óñ îðîõ Ãàçðûí õºðñºíä áàéõ áè÷èë áèåòýí ãýìòñýí àðüñààð äàìæèõ

Ãýäýñ ã¿éëãýõ ºâ÷èí

Áàéãàëèéí ãîëîìòîä áàéõ

Õàçóóëàõ / õàòãóóëàõ / øàëáàëàõ

Àðüñ ¿åä

Øàëáàðñàí / øàðõàëñàí / öýâð¿¿òñýí àðüñàíä áè÷èë áèåòýí ¿¿ðëýõ Äóòóó äóëèìàã öýâýðëýõ /áîîëò õèéõ/ äàõèí õàëäâàð àâàõ

×è÷ðýã ºâ÷èí Lyme (ëàéì) ºâ÷èí (öóñ ñîðîã÷ äýëýí, øóìóóë ãýõ ìýò àìüòäààð äàìæäàã ºâ÷èí ) Ñòàôèëîêîê (áè÷èë áèåòýí)èéí õàëäâàð

Óñ óóõ Õîîë èäýõ

õ¿íñ

Áîõèð ãàðààð Óñàíä ñýëýõ Õºë àëõàõ

í¿öãýí

àð÷ëàõ

Øàðõ ýì÷ëýõ

Ãýäýñ ã¿éëãýõ ºâ÷èí Ãýäýñ ã¿éëãýõ ºâ÷í¿¿ä À âèðóñûí ãàðàëòàé øàð ºâ÷èí À âèðóñûí ãàðàëòàé øàð ºâ÷èí

Çîãñîî ºâ÷íèé õàëäâàð àâàõ

Ñòàôèëîêîê èéí õàëäâàð

(áè÷èë

áèåòýí)/Õ.A/ Õ¿ñíýãò 46

Çàðèì íýã òºðëèéí õîã õàÿãäàë áàéãàëüä óóñ÷, ¿ã¿é áîëîõ öàã õóãàöàà    

Öààñ: Ãàäèë æèìñíèé õàëüñ: Òàìõèíû èø: Íýã óäààãèéí õýðýãëýýíèé àðèóí öýâðèéí öààñ:

2-4 äîëîî õîíîã 3-5 äîëîî õîíîã 2-5 æèë 10-20 æèë 385

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

   



Õàòóó õóâàíöàð ñàâ: Òºìºð ëààç: Õºíãºí öàãààí ëààç: Ëààçòàé ïèâî, óíäààã çóðãàà çóðãààãààð íü õèéæ áàðèõ çîðèóëàëòòàé áàðèóë: Øèëýí ëîíõ :

20-30 æèë 80-100 æèë 200-400 æèë

450 æèë 500 æèë + /Õ.A/ Õ¿ñíýãò 47

Æóóë÷íû áààçûí çýðýãëýëä òàâèãäàõ øààðäëàãà ¯ç¿¿ëýëò

Æóóë÷íû ãýð ªðººíèé íººö 1 õ¿íä íîãäîõ òàëáàé /ì2/

Îð Îðíû õýðýãñýë Öàãààí õýðýãñýë Äýâñãýð Ø¿¿ãýý

Øèðýý ñàíäàë

Ãàëûí àþóëã¿é çààâàð÷èëãàà Æóóë÷íû áààçûí òàíèëöóóëãà Õîîëíû ãàçàð Õ¿íñíèé àãóóëàõ Õ¿íñíèé ¿éëäâýðëýë ÿâóóëàõ áàéð Õîîëëîõ áàéð, òàíõèì

¯íäñýí øààðäëàãà

Çýðýãëýë /Öýöýã/ ** *

1-2 îðòîé áàéð /á¿õ ãýðèéí/ 30% õ¿ðòýë 10% õ¿ðòýë 1 îðòîé ºðºº 8-ààñ áàãàã¿é 2 îðòîé ºðºº 12-îîñ áàãàã¿é 3 îðòîé ºðºº 15-ààñ áàãàã¿é 4 îðòîé ºðºº 18-ààñ áàãàã¿é Çî÷íû ãýð, áàéð, ºðººíèé 80-ààñ äîîøã¿é õóâü íü 12 îðòîé 5 õàíàòàé ãýðò 3-ààñ èõã¿é îðòîé

+

Íýã õ¿íèé 90*200ñì 137*200ñì Îðíû õýìæýýíä òîõèðñîí çóçààí ãóäàñ, ýñãèé ãóäàñ, õºíæèë, á¿òýýëýã Õºâºí äààâóóí ìàòåðèàëààð õèéñýí áàéõ Àðèóí öýâðèéí øààðäëàãà õàíãàñàí Óãààëãà èíä¿¿äëýãèéí òåõíîëîãèéí äàãóó öýâýðëýãäñýí áàéõ Õóëäààñ áîëîí áóñàä ìàòåðèàëààð õèéñýí õèâñ, õèâñýíöýð Æèæèã À÷àà òýýøèéí òàâèóð Õóâöàñíû ø¿¿ãýý Ãàäóóð õóâöàñ ìàëãàéíû ºëã¿¿ð Çî÷íû øèðýý Ò¿øëýãòýé ñàíäàë, îðíû òîîãîîð Æèæèã ñàíäàë îðíû òîîãîîð Àìðàëòûí áóéäàí Òîëü Ìîíãîë, àíãëè õýë äýýð áè÷ñýí áàéõ

+ + +

+ +

+ +

+ +

+ + + + + + + + + + + + +

+ +

Ìîíãîë, àíãëè õýë äýýð áè÷ñýí áàéõ

+

+

Õ¿íñ õàäãàëàõ çîðèóëàëòûí áàéð, òàâèóð, ñàâ

+

+

Àðèóí öýâýð, ýð¿¿ë àõóéí øààðäëàãà õàíãàñàí çîðèóëàëòûí ñàâ ñóóëãà, òàâèëãà, òîíîã òºõººðºì溺ð òîíîãëîãäñîí áàéõ Æóóë÷íû íýã îð òóòàìä 1.5-2 ñóóäàë íîîãäîõ Õîîëíû õýðýãñýë íü ñóóäàë òóòàìä 2-2.5 øèðõýã

+

+

+

+

386

+ + + +

+ + + + +

+ +

+ + + + +

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

íîîãäîõ Çîðèóëàëòûí áàéð, òàâèëãà, òîíîã òºõººðºìæòýé áàéõ Ìèíè áààðûã çîõèîí áàéãóóëàõ Îëîí íèéòèéí áóþó ìýäýýëëèéí áàéð Ñóðòàë÷èëãà Òåëåâèçîð, âèäåî òîãëóóëàã÷, íîì, ñýòã¿¿ë, à íû ¿íäýñíèé õºãæèì, õºãæìèéí çýìñýã, áýëýã õýðýãñýë äóðñãàëûí õóäàëäààòàé áàéõ Àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæ Ø¿ðø¿¿ð 20 õ¿ðòýë îð òóòàìä íýã øèðõýã 10 õ¿ðòýë îð òóòàìä íýã øèðõýã Õºëèéí ãèøã¿¿ð ªëã¿¿ð, ø¿ðø¿¿ðèéí òîîãîîð Àðèóí öýâðèéí õýðýãñëýëèéí òàâèóð, ø¿ðø¿¿ðèéí òîîãîîð Ñàíäàë, ø¿ðø¿¿ðèéí òîîãîîð Óãààëòóóð 20 õ¿ðòýë îð òóòàìä íýã øèðõýã 10 õ¿ðòýë îð òóòàìä íýã øèðõýã Õºëèéí ãèøã¿¿ð ªëã¿¿ð, óãààëòóóðûí òîîãîîð Àðèóí öýâðèéí õýðýãñëýëèéí òàâèóð Àðèóí öýâðèéí èæ á¿ðäýë /ñàâàí, ø¿äíèé îî, ñîéç, øàìïóíü, ãàðûí áîëîí âàííû àë÷óóð/ Ñàóí Çîðèóëàëòûí òîíîã òºõººðºì溺ð òîíîãëîãäñîí òóñãàé ºðººòýé áàéõ Áèå çàñàõ áàéãóóëàìæ Æîðëîí Ýíãèéí 20 õ¿ðòýë îð òóòàìä íýã øèðõýã 10 õ¿ðòýë îð òóòàìä íýã øèðõýã Öàõèëãààí, äóëààí õàíãàìæ Öàõèëãààí, Áàéíãûí öàõèëãààí äóëààí Õÿçãààðëàãäìàë öàõèëãààí õàíãàìæ ¿¿ñã¿¿ð Áàéíãûí äóëààí Õÿçãààðëàãäìàë äóëààí õàíãàìæ

+

Áààð

+ +

+

+

+

+ + + + + + + + + + + +

+ + + + + + + + +

+ + + + + + + /Õ.À/ Õ¿ñíýãò 48

Í¿¿äëèéí ñî¸ë èðãýíøèë áà ñóóðèí ñî¸ë èðãýíøëèéí çàðèì ÿëãàà Õ¿÷èí ç¿éë Èðãýíøëèéí øèíæ òºðõ Áàéãàëèéí íºõöºë Îð÷èí ¯éëäâýðëýë Àæ áàéäàë Ñî¸ë Àæ àõóé Òåõíîëîãè Ýäèéí áàÿëàã Îþóíû áîëîâñðîë Îþóíû á¿òýýë Ñî¸ëûí øèíæ ÷àíàð

Ñóóðèí ñî¸ë èðãýíøèë Íèéòëýã

Í¿¿äëèéí ñî¸ë èðãýíøèë ªâºðìºö

Ǻºëºí óóð àìüñãàëä àæ òºðíº. ªðõèéí áà ¿éëäâýðëýëèéí îð÷íûã áèé áîëãîñîí Íèéãìèéí Ñóóðèí Äàÿàðøñàí Ñòàòèê øèíæòýé Ýð÷èìòýé Ìàøèíò Áóñäààñ îëæ àâàõ

Õàòóó øèð¿¿í óóð àìüñãàëä àæ òºðíº Áàéãàëèéí îð÷èíä çîõèöîí àìüäàðíà ªðõèéí Í¿¿äëèéí ¯íäýñíèé Äèíàìèê øèíæòýé Ýð÷èìã¿é Ãà𠪺ðñ人 ¿éëäâýðëýõ

Ìàøèí ¿éëäâýðëýëä ò¿øèãëýñýí óõààí Áàòàëãààæñàí, øèíæëýõ óõààíä ñóäëàãäñàí Ìîäåðíèçàöè õèéãääýã, îäîî÷èëñîí

Àæ áàéäàëäàà ò¿øèãëýñýí õàð óõààí Áàòàëãààæààã¿é, àðäûí óõààíû öàð õ¿ðýýãýýð òîäîðõîéëîãäîíî. Óëàìæëàëò, ýðòíèé òºðõººð îðøèíî. /Õ.À/

387

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Õ¿ñíýãò 49 Ìîíãîë÷óóäûí ñî¸ë èðãýíøèë, ¿íäýñòýí ÿñòíóóäûí îíöëîãèéã õàðãàëçàí àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõ á¿ñ íóòãèéí õàðüöóóëñàí òîäîðõîéëîëò Àÿëàë ¹ æóóë÷ëàëûí á¿ñ íóòàã

Õàìðàãäàõ äýâñãýð

íóòàã

Áàðóóí ÷èãëýëèéí á¿ñ

Áàÿí-ªëãèé Õîâä, Óâñ

2

Òºâèéí á¿ñ

Ãîâü-Àëòàé, Çàâõàí, Áàÿí-Õîíãîð Àðõàíãàé, Îðõîí, ªâºðõàíãàé Áóëãàí, Ñýëýíãý, Õºâñãºë Äàðõàí-Óóë

3

Ãîâü, õýýð òàëûí á¿ñ

ªìíºãîâü, Äóíäãîâü Ñ¿õáààòàð Äîðíîä, Õýíòèé Äóíäãîâü, Ãîâü-Ñ¿ìáýð

4

Óëààíáààòàð õîòûí á¿ñ

Óëààíáààòàð Òºâ

5 .

Öààòíû á¿ñ

Õºâñãºë àéìãèéí Ðåí÷èíëõ¿ìáý, Óëààí óóë ñóì

1

Àÿëàë æóóë÷ëàëä àøèãëàæ áîëîõ ñî¸ë èðãýíøëèéí íººö Áàðóóí ìîíãîë÷óóäûí ºâºðìºö ¸ñ çàíøèë, àõóéã õàðóóëñàí æóóë÷íû áààç áàéãóóëàõ, êàçàê ãýð, á¿ðãýä, ºâºðìºö ãàð óðëàë, äóó õóóð, ÿçãóóð óðëàã, ¿íäýñíèé òîãëîîì Òºâ õàëõûí ¸ñ æóðàì, îäîîãèéí æóóë÷íû áààçûí åðºíõèé áàéäàë, ¿õýð òýðýã, ¿íäýñíèé íààäàì, ñî¸ëûí ¿çìýð¿¿ä, Ýðäýíý-Çóó, óñàí àÿëàë, ìîðèí àÿëàë, ìîðèí ïîëî, öàãààí èäýý áîëîâñðóóëàõ àðãà, ýñãèé õèéõ Ãîâü÷óóäûí í¿¿äýë. Òýìýýãýýð áîëîí òýìýýí òýðãýýð í¿¿äýë õèéæ àÿëóóëàõ. Èíãý ÿìàà ñààõ, óðòûí äóó, ìîðèí õóóð, òîãîî íýðýõ. Óëààíáààòàðûí îéðîëöîî ‖Í¿¿äýë÷äèéí ñî¸ë èðãýíøëèéí õ¿ðýýëýí‖ áàéãóóëàõ. Ýíä ìîíãîë óãñààòíû ìóçåé áàéãóóëæ æèëèéí òóðø àæèëëóóëàõûã çîðèíî. Öààòíû àìüäðàëûí ºâºðìºö ¸ñ çàíøëûã ¿ç¿¿ëýõ, öààòíû óðö, öààòíû í¿¿äýë, öàà óíàõ, ñààõ, öààòíû áàÿð /Õ.À/ Õ¿ñíýãò 50

Äýëõèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿ñ íóòàã Á¿ñ íóòàã

1995

2000

2010

Æèëèéí ºñºëò

Åâðîï

337.2

397

525

3.1

Àçè, Íîìõîí äàëàé

84.0

122

229

7.6

Àìåðèê

111.9

138

195

3.7

Àôðèê

18.7

25

37

4.6

Îéðõè Äîðíîä

11.1

14

21

4.9

Ç¿¿í ªìíºä Àçè

4.4

6

11

6.7

Á¿ãä

567.3

702

1018.0

4.1 /Õ.À/ Õ¿ñíýãò 51

Óëñ õîîðîíäûí ÿðèàíû êîä ¹ 1 2 3 4 5

Óëñûí íýð Õÿòàä Àëæèð Àíäîððà Àðãåíòèí Àâñòðàëè

Êîä 86 213 376 54 61 388

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50

Àâñòðè Áàõðåéí Áåëüãè Áðàçèë Áðóíåé Áàëæèð Êàìåðóí Êàíàä Õîðâàò ×åõ Äàíè Åãèïåò Ýñòîíè Ôèíëÿíä Ôðàíö Ãåðìàí Ãèáðåëòàð Ãðåê Ãîíã-Êîíã Óíãàð Èñëàíä Ýíýòõýã Èíäîíåç Èðàí Èðàê Èðëàíä Èçðàèëü Èòàëè ßïîí Èîðäàí Êóâåéò Ëèâàí Ëàòâè Ëþêñåíáóðã Ìàêàî Ìàëàéç Ìåêñèê Ìàðîêêî Íèäåðëàíä Íîðâåã Øèíý Çåëàíä Ïàêèñòàí Ôèëèïïèí Ïîðòóãàë Îðîñ

43 973 32 55 673 359 237 1 375 420 45 20 372 358 33 43 350 30 852 36 354 91 62 98 964 353 972 39 81 962 965 961 370 352 853 60 52 212 31 47 64 92 63 351 7

389

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Õ¿ñíýãò 52 Õîò õîîðîíäûí ÿðèàíû êîä

390

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Õ¿ñíýãò 53 Çàðèì õýðýãòýé ëàâëàõ óòàñíóóäûí æàãñààëò ¹ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13

Êîä MSHK MBC UBI BIS MCSI GBANK NSULD KHTI LINK TOM ANOD BILEG HEUT

Óòàñ 1613 1616 1617 1619 1622 1646 1689 1800 1818 1888 1901 1902 1903

Òàðèô 200 300 380 400 Åðäèéí òàðèôààð Åðäèéí òàðèôààð Åðäèéí òàðèôààð 300 80 Åðäèéí òàðèôààð Åðäèéí òàðèôààð 400 100

ZM MATA SSTR SANE AMAR INPR RADIO DKHA INTL MEDI MBZH UBTR ARB MINFO MM APU NIM PINV SODON AG AVRA BUM KSER TUPLIN SHM SHM

Íýð ÌØÊ ÌÂÑ êîìïàíè Óëààíáààòàð ëàâëàõ Ìîíãîë íüþñ Ýì-Ñè-Ýñ èíòåðíåò äóãààð Ãîëîìò áàíê Íî¸í ñ¿ëä Õºâñãºë òèòàíèê Airlink Mongolia Òîì ÕÕÊ Àíîäûí òåëåôîí áàíê Áèëýã ñàíàà Õ¿÷èðõèéëëèéí ýñðýã ¿íäýñíèé òºâ Ýíõöîíîî ÌÀÒÀ Õîëáîî Ýñ ÝñÒðåâë Ñàí ýðäýñ Ö.Àìàðàà Èíòåðïðîïåðòè Ðàäèîêîì ĺë Õàíãàé Èíòåëêîì Ìåäèà Õîëäèíã ÌÁÇÕ Óëààíáààòàð òðàíñ Àð áóãàò Ìîíãîë èíôî Ìîíãîëûí ìýäýý ÀÏÓ ÕÕÊ Íèìîñ ÕÕÊ Ïè Èíâåñò Ñîäîí Àòëàíòà ýíä Æè Àâðàãàñ òðåéä Áóì áàÿñãàëàí Êâàíò ñåðâèñ Òóéïëèí ýìíýëýã Øóóðõàé ìýäýý Øèðýâãýð ÕÕÊ

14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39

1904 1905 1906 1907 1908 1909 1910 1911 1912 1913 1914 1915 1916 1917 1920 1922 1924 1925 1926 1927 1928 1929 1930 1931 1932 1932

BDLC ESTV ARIG IK OYUN MCall MAOE MEDIA TSOMO KAPIT GLINK KHIIM BADRU ACHIT DOXIO

ÁÄËÑ õîðøîî Ýñ òåëåâèç Àðèã¿ Èíâåñò êðåäèò Á.Îþóíöýöýã My Calling ÌÀÎÝÍÕ Ìåäèà ãðóïï Öîëìîí Êàïèòðîí Ãëîáàë ëèíê Õèéìîðü ÊàÒ Áàäðóóí ÕÕÊ À÷èò Òýýâýð Äîõèîëîë õîëáîî

1933 1934 1935 1937 1938 1939 1941 1942 1943 1944 1945 1946 1947 1948 1949

400 500 400 300 480 400 340 400 400 400 350 550 400 400 300 240 300 300 300 400 300 360 500 500 800 12.00-18.00 õ¿ðòýë 800 400 400 500 300 250 360 400 400 300 Åðäèéí òàðèôààð 500 460 400 400 250

40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54

391

6 5 9 7

1 1 1 1

300 20

60 15

10 3

1 1

10 500 7 6 10 7 10 10 8 7 6 9 10 7 6 6 5 7 6 7 10 8 9 9 14 14

1 60 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

7 100 9 6 5 8 10 8 8

1 15 1 1 1 1 1 1 1

10 8 10 8 3

1 1 1 1 1

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74

NATI DBAD STUD KHAI TURT ORGI D&LP ITIN MCH CH&L MEXP HOUSE ABXI HC BIKUB BISIKO TUUSH ALTB FM1021 OGERE

¯íäýñíèé ìýäýýëýë ĺë áàäðàõ Îþóòíû õîëáîî Õàéòàí ÕÕÊ Òóðòåëêîì Îðãèëìàà Äè Ýíä Ýëü Ïðîäàêøí Àé Òè Èíòåðíýøíë Ì× ×åñ Ýíä Ýëü Ìàðèî Ýêñïðåññ Õàóñ äèçàéí ÕÕÊ Ýé Áè Ýêñ èíòåðíýøíë ÍÑ õîëáîî Áèêóë Áè-Ñè Êîíñàëòèíã Òóóøèí Àëò Áîëä ÕÕÊ Ýõ Îðîí FM 102.1 ×.Îþóíãýðýë

Ä/ä 1

Äýëã¿¿ðèéí íýð Àÿëàë æóóë÷ëàëûí äýëã¿¿ð

2 3 4

Àÿëàë æóóë÷ëàë, ñïîðòûí õóâöàñíû äýëã¿¿ð Àëòàéí Õàëèóí äýëã¿¿ð - ¿çýñãýëýí Ìèøýýë ýêñïî

5

Íîìèí àÿëàë

75 76

MAXIM TIAIBI

Ìàêñèìóì ñåêüþðèòè Òè Àé Áè

1950 1951 1952 1953 1954 1956 1958 1959 1961 1962 1963 1964 1965 1966 1968 1971 1972 1974 1975 1976

350 380 300 290 300 400 450 350 400 300 400 350 250 540 420 150 260 400 300 300

Õàðèëöàõ óòàñ 95159154, 320811, 318551 320061 95256464, 99197867 344493, 342631 Ôàêñ: 345054 313232, 320506, 99115515 1967 400 1960 250

392

10 9 5 8 7 10 8 10 8 5 7 6 10 10 7 3 5 7 5 5

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

Áàéðøèë Öýöýã òºâèéí 3-ð äàâõàðò SKY õóäàëäààíû òºâèéí 2ð äàâõàðò ̯Ý-èéí Ñî¸ëûí îðäîí ÕÓÄ¿¿ðýã öàãààí õààëãàíû áàðóóí óðä Óëñûí Èõ äýëã¿¿ðèéí 4-ð äàâõàðò 5 1 6 1

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

Õ¿ñíýãò 55 ×ÈÍÃÈÑ ÕÀÀÍ ÄÝÝÄ ÑÓÐÃÓÓËÈÀÑ ÝÐÄÝÌ ØÈÍÆÈËÃÝÝ-ÀßËÀË ÆÓÓË×ËÀËÛÍ ×ÈÃËÝËÝÝÐ ÇÎÕÈÎÍ ßÂÓÓËÑÀÍ ÕÝÝÐÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀ, ÃÀÄÀÀÄ ÀßËÀË ¹

Íýð

1

×èíãèñ õààíû ò¿¿õò íóòãààð

2

Õ¿ðýý í¿¿äýë

3

Ãîâèéí í¿¿äýë

4

Òàéãûí á¿ñèéí ìàë÷äûí í¿¿äýë

Õºâñãºë àéìàã

1999 îíû 08ð ñàð

5

Õîâäûí í¿¿äýë

Õîâä, Áàÿí-ªëãèé àéìàã

1999 îíû 09ð ñàð

6

Èõ Ìîíãîë óóë

ªâºðõàíãàé àéìàã

1999 îíû 10ð ñàð

Î.Ï¿ðýâ, Î.Ñ¿õáààòàð áóñàä

7

Öýöýý ã¿í 1-7 ºâëèéí ÿâãàí àÿëàë /Æèë á¿ðèéí òîãòìîëæñîí ÿâãàí àÿëàë, äàäëàãà/

Áîãä õààí óóë

2000, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005

Ã.Áààòàðöîîæ, Õ.Àðèóíáîëä íàð òîãòìîë 50-110 îþóòíóóäûã àâ÷ ÿâäàã

8

×èíãèñèéí íóòãààð

ªìíºãîâü, Äóíäãîâü, ªâºðõàíãàé, Òºâ, Õýíòèé àéìàã

2000 îíû 05, 06-í ñàðä 2 óäàà

9

Õàãèéí õàð íóóð - 1

Òºâ àéìàã

10

Õ¿ðýý í¿¿äýë

Òºâ àéìàã

11

Ãîâèéí í¿¿äýë

Äóíäãîâü, ªìíºãîâü àéìàã

2000 îíû 08ð ñàð

12

Öààòíû í¿¿äýë

Õºâñãºë àéìàã

2000 îíû 08ð ñàð

13

Òóóë ãîëä àÿëàõ

Òºâ àéìàã

2000.09.23

ÀÆÌ-2-ð àíãèéí 8 îþóòàí

14

Àñðºëò õàéðõàí – 1

Òºâ àéìàã

2000.09.2410.03

15

×èíãèñèéí íóòãààð

Òºâ, àéìàã

Ã.Áààòàöîîæ ÀÆÌ-2-ð àíãèéí 12 îþóòíû õàìò Õ.Ëõàãâàñ¿ðýí, Î.Ñ¿õáààòàð, Ã.Áààòàðöîîæ, Æ.Âåäåðôîðä, Æ.Õèøèãáàÿð, Á.Ãàíñ¿õ /×èíãèñèéí òîîíîò ÕÕÊ-íèé çàõèðàë/

16

Öààòíû í¿¿äýë

17 18

ìàë÷äûí

ìàë÷äûí

ò¿¿õò

ìàë÷äûí

çàâèàð

ò¿¿õò

Ñîëîíãîñûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí õºãæèëòýé òàíèëöàõ ×èíãèñèéí ò¿¿õò íóòãààð

Õàìàðñàí íóòàã Õýíòèé, Òºâ, Õºâñãºë, Áóëãàí, Ñýëýíãý àéìàã ªâºðõàíãàé, Àðõàíãàé àéìàã

Õóãàöàà

Îðîëöîãñîä

1999 îí

Õ.Ëõàãâàñ¿ðýí, Î.Ñ¿õáààòàð, Æåê Ôåäåðôîðä

1999 îíû 06ð ñàð

Î.Ï¿ðýâ, Î.Ñ¿õáààòàð áóñàä

Òºâ, àéìàã

1999 îíû 07ð ñàð

Äóíäãîâü

2000.06.0614 2000 îíû 07ð ñàð

Õýíòèé

2001 îíû 01 ñàðä

ßïîíû Íàãîÿ õîòûí Àè÷è èõ ñóðãóóëèéí ïðîôåññîð Ò.Èíàìóðà, Î.Ñ¿õáààòàð, ÿïîíû áóñàä 6 ýðäýìòýí ßïîíû Íàãîÿ õîòûí Àè÷è èõ ñóðãóóëèéí ïðîôåññîð Ò.Èíàìóðà, Î.Ñ¿õáààòàð, ÿïîíû áóñàä 6 ýðäýìòýí ßïîíû Íàãîÿ õîòûí Àè÷è èõ ñóðãóóëèéí ïðîôåññîð Ò.Èíàìóðà, Î.Ñ¿õáààòàð, ÿïîíû áóñàä 6 ýðäýìòýí

Õ.Ëõàãâàñ¿ðýí, Î.Ñ¿õáààòàð, Ã.Áààòàðöîîæ, Æ.Âåäåðôîðä ÀÆÌ, ÓÒÒ-èéí 1-ð àíãèéí 38 îþóòàí Ã.Áààòàðöîîæ ÀÆÌ-èéí àíãèéí 28 îþòíû õàìò Î.Ï¿ðýâ, Î.Ñ¿õáààòàð áóñàä ßïîíû Íàãîÿ õîòûí Àè÷è èõ ñóðãóóëèéí ïðîôåññîð Ò.Èíàìóðà, Î.Ñ¿õáààòàð, ÿïîíû áóñàä 12 ýðäýìòýí ßïîíû Íàãîÿ õîòûí Àè÷è èõ ñóðãóóëèéí ïðîôåññîð Ò.Èíàìóðà, Ò.Õîíãà, Î.Ñ¿õáààòàð, ÿïîíû áóñàä 4 ñóäëàà÷

Õºâñãºë àéìàã

2001 îíû 03ð ñàðä

Î.Ñ¿õáààòàð, Ò.Èíàìóðà

ÁÍÀÑÀÓ, ÁÍÕÀÓ

2001 îíû 04ð ñàðä

Í.Áîëä, Õ.Øàãäàð, Î.Ñ¿õáààòàð 18 îþóòíû áàã

Òºâ, Áóëãàí àéìàã

2001 îíû 05ð ñàðä

Õ.Ëõàãâàñ¿ðýí, Ñ.Óàëêåð,

393

Æ.Âåäåðîðä, Î.Ñ¿õáààòàð,

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

19

Õºâñãºëèéí óãñààòíû ç¿é

20

Õàãèéí õàð íóóð - 2

Òºâ àéìàã

21

Öààòíû í¿¿äýë

Õºâñãºë àéìàã

22

Àëòàé Ñîÿíû àðõåîëîãèéí äóðñãàë

23

Ìàë÷äûí í¿¿äýë

Õºâñãºë, Çàâõàí, Óâñ Áàÿí-ªëãèé, Õîâä àéìàã Õîâä, ÃîâüÀëòàé, Áàÿíõîíãîð, ªâºðõàíãàé, Òºâ, Äóíäãîâü àéìàã

24

Àñðàëò õàéðõàí - 2

25 26 27 28

ò¿¿õ,

Óëààíáààòàð – Ýëñòýé äóãóéí àÿëàë Õàìòàðñàí ñóäàëãààíû òàéëàí áîëîâñðóóëàõ Ãîâèéí ìàë÷äûí í¿¿äýë Ñîëîíãîñûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí õºãæèëòýé òàíèëöàõ

2001 îíû 05ð ñàðä

Õºâñãºë àéìàã

2001.06.0613 2001 îíû 07ð ñàðä

Æ.Õèøèãáàÿð Î.Ñ¿õáààòàð, Æ.Ñàðóóëáóÿí, Ö.Öýíäýýõ¿¿ /ÌÓÈÑ/ ÀÍÓ-ûí Ñìèòñèîíû ìóçåé, Ñàíòèñ áîëîâñðîëûí öîãöîëáîðûí äîêòîð, ïðîôåññîð ñóäëàà÷äûí 16 õ¿íòýé áàã Ã.Áààòàðöîîæ, Õ.Àðèóíáîëä ÀÆÌ-2-ð àíãèéí 27 îþóòíû õàìò Î.Ñ¿õáààòàð, Ò.Èíàìóðà

2001 îíû 06, 07-ð ñàðä

Õ.Ëõàãâñ¿ðàí áóñàä ýðäýìòäèéí õàìò

2001 îíû 08, 09-ð ñàðä

Î.Ñ¿õáààòàð, Ò.Èíàìóðà, ÿïîíû 12 ñóäëàà÷ûí õàìò

2001.09.1723 2001.11.0304

Ã.Áààòàðöîîæ ÀÆÓÝÇ-2-ð àíãèéí 11 îþóòíû õàìò Á.Àìàðò¿âøèí, Õ.Àðèóíáîëä 16 îþóòíû õàìò

2001 îíû 10, 11 ñàðä

Î.Ñ¿õáààòàð

Äóíäãîâü, ªìíºãîâü àéìàã

2002 îíû 02, 03-ð ñàðä

Î.Ñ¿õáààòàð, Ò.Èíàìóðà, ÿïîíû 3 ñóäëàà÷ûí õàìò

ÁÍÀÑÀÓ, ÁÍÕÀÓ

2002 îíû 04ð ñàðä

Ïðîôåññîð Í.Áîëä 20 îþóòíû õàìò

2002.05.1706.01

Õ.Ëõàãâàñ¿ðýí, Î.Ñ¿õáààòàð, Õ.Øàãäàð íàð ÓÒÒ-1, ÀÆÌ-3-ð àíãèéí 40 îþóòíû õàìò

Òºâ àéìàã Òºâ àéìàã ßïîí /Àè÷è ñóðãóóëü/

èõ

29

Õºâñãºë íóóð - 1

Òºâ, Áóëãàí, ªâºðõàíãàé, Àðõàíãàé, Õâºñãºë, Îðõîí óóë, Ñýëýíãý àéìàã

30

Õàãèéí õàð íóóð, Àñðàëò õàéðõàí -3

Òºâ àéìàã

2002.05.2130

31

Áóãàí õºøºº

Õºâñãºë àéìàã

2002 îíû 06, 09-ð ñàðä 2 óäàà

32

Õÿòàäûí óëñ òºð ñóäëàëûí òóðøëàãà ñóäëàõ

ÁÍÕÀÓ /Áýýæèí, Õºõ õîò/

2002 îíû 07ð ñàðä

Äýä ïðîôåññîð, äîêòîð Ä.ÁîëäÝðäýíý

2002 îíû 08ð ñàðä

Õ.Ëõàãâàñ¿ðýí, Æ.Âåäåðîðä

2002 îíû 08, 09-ð ñàðä

Õ.Ëõàãâàñ¿ðýí, Î.Ôèøåð, Àëáåðò çýðýã ýðäýìòýä

Òºâ, Õýíòèé, Äóíäãîâü, ªìíºãîâü, ªâºðõàíãàé àéìàã ªâºðõàíãàé, Àðõàíãàé, Áóëãàí, Õºâñãºë àéìàã

Ã.Áààòàðöîîæ ÀÆÓÝÇ-2-ð àíãèéí 28 îþóòíû õàìò Î.Ñ¿õáààòàð Ñìèòñèîíû ìóçåéí Óìàðä ñóäëàëûí òºâèéí 6 ýðäýìòýí,¯íäýñíèé ò¿¿õèéí ìóçåéí 5 õ¿íòýé áàã

33

×èíãèñ õààíû ò¿¿õò íóòãààð

34

Óìàðä Ìîíãîëûí àðõåîëîãè

35

Õàãèéí õàð íóóð - 4

Òºâ àéìàã

2003.05.1224

Ã.Áààòàðöîîæ, Õ.Àðèóíáîëä, Ç.Áààñàíæàâ íàð ÀÆÓÝÇ-1-ð àíãèéí 16 îþóòíû õàìò

Õºâñãºë íóóð -2

Òºâ, Áóëãàí, ªâºðõàíãàé, Àðõàíãàé, Õâºñãºë, Îðõîí

2003.05.2006.03

Õ.Ëõàãâàñ¿ðýí, Î.Ñ¿õáààòàð íàð ÀÆÓÝÇ-2, 3-ð àíãèéí 52 îþóòíû õàìò

36

394

Î.Ñ¿õáààòàð,

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

óóë, àéìàã

Ñýëýíãý

37

Áóãàí õºøºº

Õºâñãºë àéìàã

38

Ýãèéí ãîëîîð óñàí àÿëàë

Áóëãàí àéìàã

39

Õ¿ðýý í¿¿äýë

Òºâ, àéìàã

40 41 42 43 44

ÎÕÓ-ûí ò¿¿õèéí ñóäàëãààíû òóðøëàãà ñóäëàõ Ìîíãîëûí ýçýíò ã¿ðíèé íèéñëýë Àìàðáàÿñãàëàíò õèéä Õóñòàéí íóðóó ºíãºòèéí öîãöîëáîð Óóëûí ø¿õðèéí àÿëàë

2003 îíû 06ð ñàðä

Ñýëýíãý

2003.08-ð ñàðä 2003 îíû 08, 09-ð ñàðä

ÎÕÓ /Ìîñêâà/

2003.08-ð ñàðä

ªâºðõàíãàé àéìàã /Õàðõîðèí/ Òºâ, Ñýëýíãý àéìàã

2003 îíû 10ð ñàðä 2003 îíû 10ð ñàðä

Òºâ àéìàã

2003 îíû 11ð ñàðä

Ãà÷óóðò òîñãîí

2003 îíû 11ð ñàðä 2003 îíû 12ð ñàðä 2004 îíû 04, 06,07,08,09,1 0-ð ñàðä íèéò 6 óäààãèéí àÿëàë ñóäàëãàà

45

Ýðäýíýò ñèòè òóð

Îðõîí-Óóë àéìàã

46

Õ¿ðýý í¿¿äýë /14 õºøººã áàéðëóóëàõ, êèíî çóðàã àâàõ/

Òºâ, ªâºðõàíãàé, Ñýëýíãý, Áóëãàí àéìàã

47

Áóãàí õºøºº

Õºâñãºë àéìàã

2004 îíû 05, 06-ð ñàðä

48

Ç¿¿í á¿ñèéí àÿëàë æóóë÷ëàë - 1

Òºâ, Õýíòèé, Äîðíîä, Ñ¿õáààòàð àéìàã

2004 îíû 05, 06-ð ñàðä

49

Õàãèéí õàð íóóð – 5 /Ñàðüäãèéí õèéä – 1/

Òºâ àéìàã

2004.05.2106.02

50

Ãîâü ãóðâàí ñàéõàí

Äóíäãîâü, ªìíºãîâü, àéìàã

51

Àñðàëò õàéðõàí - 4

Òºâ àéìàã

52

Çîðãîëõàðõàéí

Òºâ àéìàã

53

Ýðäýíýò ñèòè òóð

Îðõîí-Óóë àéìàã

54

Õàíãàë íóóð

Òºâ, àéìàã

Õýíòèé

55

×èíãèñ õààíû óóãóóë íóòàã

Òºâ, àéìàã

Õýíòèé

2005 îíû 02ð ñàðä

56

Òàéãûí ºâºë

Áóëãàí, àéìàã

Õºâñãºë

2005 îíû 02ð ñàðä

57

58

Ñîëîíãîñûí èõ äýä ñóðãóóëèàñ òóðøëàãà ñóäëàõ ÀÍÓ-ä õàìòàðñàí ñóäàëãààíû ìàòåðèàë áîëîâñðóóëàõ,

Òºâ

2004 îíû 09ð ñàðä 2004 îíû 10.03-12 2004 îíû 10ð ñàðä 2004 îíû 12ð ñàðä 2005 îíû 01ð ñàðä

Î.Ñ¿õáààòàð Ñìèòñèîíû ìóçåéí Óìàðä ñóäëàëûí òºâèéí 8 ýðäýìòýí,¯íäýñíèé ò¿¿õèéí ìóçåéí 4 õ¿íòýé áàã Õ.Àðèóíáîëä Î.Ï¿ðýâ, Î.Ñ¿õáààòàð áóñàä Õ.Øàãäàð Õ.Ëõàãâàñ¿ðýí, ÀÍÓ-ûí ñóäëàà÷ Ëîðàí ÀÆÓÝÇ-3-ð àíãèéí 15 îþóòàí Ã.Áààòàðöîîæ 25 îþóòíû õàìò Õ.Àðèóíáîëä 18 îþóòíû õàìò Ã.Áààòàðöîîæ 19 îþóòíû õàìò

Î.Ñ¿õáààòàð, õºòºëáºðèéí áàãèéí õàìò îëîíòîé

Î.Ñ¿õáààòàð Ñìèòñèîíû ìóçåé, ¯íäýñíèé ò¿¿õèéí ìóçåéí 4 õ¿íòýé áàã Õ.Ëõàãâàñ¿ðýí, Î.Ñ¿õáààòàð íàð ÀÆÓÝÇ-2-ð àíãèéí 26 îþóòàí, ÀÍÓ-ûí 2 èðãýíèé õàìò Õ.Àðèóíáîëä, Ê. Áàõàäáåê 26 îþóòíû õàìò ÀÆÓÝÇ-4-ð àíãèéí 16 îþóòàí Õ.Àðèóíáîëä ÀÆÓÝÇ-2-ð àíãèéí 16 îþóòíû õàìò Õ.Ëõàãâàñ¿ðýí, Î.Ñ¿õáààòàð, Õ.Àðèóíáîëä Õ.Àðèóíáîëä 21 îþóòíû õàìò Î.Ñ¿õáààòàð, Á.Ò¿âøèíæàðãàë, ×èíãèñ õààí õàìòëàãèéí áàãòàé Î.Ñ¿õáààòàð, ªâºð Ìîíãîëûí 2 ñóäëàà÷, Ãàììà àãåíòëàãèéí áàãòàé Î.Ñ¿õáààòàð, Ãàììà àãåíòëàãèéí áàãòàé

ÁÍÑÓ

2005 îíû 03ð ñàðä

Õ.Ëõàãâàñ¿ðýí, Ö.Õºãæèëìàà

ÀÍÓ

2005 îíû 03ð ñàðä

Õ.Ëõàãâàñ¿ðýí, Ö.Õºãæèëìàà

395

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

59

õàìòûí àæèëëàãààã ºðãºæ¿¿ëýõ Äàðõàä öààòíû ñî¸ë àõóé

Õºâñãºë, Áóëãàí àéìàã Òºâ, Õýíòèé, Äîðíîä, Ñ¿õáààòàð àéìàã

60

Ç¿¿í á¿ñèéí àÿëàë æóóë÷ëàë - 2

61

Õàãèéí õàð íóóð – 6 /Ñàðüäãèéí õèéä – 2/

Òºâ àéìàã

62

×èíãèñ õààíû óóãóóë íóòàã

Òºâ, àéìàã

Õýíòèé

Õºâñãºë, ªâºðõàíãàé, Àðõàíãàé, Áóëãàí, Òºâ àéìàã Òºâ, Õýíòèé àéìàã Ñ¿õáààòàð, Äîðíîä àéìàã

63

Áóãàí õºøºº

64

Îíîí-Õàíãàë

65

Õàëõ ãîë

66

Ìàë÷äûí í¿¿äýë

Òºâ àéìàã

2005 îíû 05ð ñàðä 2005 îíû 05.01-12 2005.05.2106.02

Á.Ò¿âøèíæàðãàë 54 îþóòíû õàìò

2005 îíû 06ð ñàðä

Î.Ñ¿õáààòàð, ªâºð Ìîíãîëûí òåëåâèç, Ãàììà àãåíòëàãèéí áàãòàé

2005 îíû 06, 07-ð ñàðä

Î.Ñ¿õáààòàð Ñìèòñèîíû ìóçåé, ¯íäýñíèé ò¿¿õèéí ìóçåéí 20 õ¿íòýé áàã

2005 îíû 08ð ñàðä 2005 îíû 08ð ñàðä 2005 îíû 08, 11-ð ñàð 2005 îíû 09.08-10

67

Áóðõàí õàëäóí

Òºâ àéìàã

68

Áóðõàí õàëäóí

Òºâ àéìàã

69

Àñðàëò õàéðõàí-5

Òºâ àéìàã

70

Òºâõºí õèéä - 1

Òºâ, ªâºðõàíãàé, Áóëãàí àéìàã

2005.10.1315

71

Öààòíû àõóé ñî¸ë

Õºâñãºë àéìàã

2005 îíû 10ð ñàðä

72

Öààòàí, äàðõàäûí Ẻãèéí óëàìæëàë

Õºâñãºë àéìàã

2005 îíû 10ð ñàðä

73

×èíãèñèéí íóòãààð

Òºâ, àéìàã

2005 îíû 10ð ñàðä

74 75 76

ò¿¿õò

Äàðõàä öààòíû ñî¸ë óëàìæëàë Òîðãóóäûí ñî¸ë àõóé Öýíõýðèéí ãîë

2005 îíû 09 ñàðä 2005 îíû 09.21-27

Õýíòèé

Õºâñãºë àéìàã Õîâä àéìàã Òºâ, àéìàã

Õýíòèé

Î.Ñ¿õáààòàð òóóðàéí òºâºð㺺í íààäìûã çîõèîí áàéãóóëàõ áàãòàé Î.Ñ¿õáààòàð, Õ.Àðèóíáîëä íàð ÀÆÓÝÇ-2-ð àíãèéí 31 îþóòíû õàìò

2005 îíû 11ð ñàðä 2005 îíû 11ð ñàðä 2006 îíû 02ð ñàðä

396

Õ.Ëõàãâàñ¿ðýí, ×èíãèñ õààí õàìòëàãèéí áàãòàé Õ.Øàãäàð ÁÕß-íû áàãèéí õàìò îëîíòîé. Î.Ñ¿õáààòàð, Ò.Ñóçóêè, ×.Èøè Õ.Ëõàãâàñ¿ðýí, Î.Ñ¿õáààòàð, Ä.Áîëä-Ýðäýíý, Õ.Øàãäàð, Æ.Ñàðóóëáóÿí, Õ.Àðèóíáîëä, Á.Ò¿âøèíæàðãàë Õ.Ëõàãâàñ¿ðýí, ÀÍÓ-ûí ñóäëàà÷ äîêòîð Òîì Øåíãëè Õ.Àðèóíáîëä ÀÆÓÝÇ, ÀÆÌÕ-2ð àíãèéí 16 îþóòíû õàìò Õ.Àðèóíáîëä, Á.Ýíõæèí íàð ÀÆÓÝÇ-3-ð àíãèéí 20 îþóòíû õàìò Î.Ñ¿õáààòàð, ªâºð Ìîíãîëûí òåëåâèç, Ãàììà àãåíòëàãèéí áàãòàé Î.Ñ¿õáààòàð, Èòàëèéí ñóäëàà÷äûí áàãòàé Õ.Ëõàãâàñ¿ðýí, Î.Ñ¿õáààòàð ÀÍÓ-ûí ñóäëàà÷ äîêòîð Òîì Øåíãëè, Äîí Õàðâèñ Î.Ñ¿õáààòàð, Àðíîëüä Ëåâèø /ÞÍÅÑÊÎ-èéí ñóäëàà÷/ Õ.Ëõàãâàñ¿ðýí, Ëîðàí Õ.Ëõàãâàñ¿ðýí áàãø íàðûí 15 õ¿íòýé áàã /Î.Ñ/

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

ÀØÈÃËÀÑÀÍ ÍÎÌ, ÌÀÒÅÐÈÀËÛÍ ÆÀÃÑÀÀËÒ                                            

―Ìîíãîëûí íýâòýðõèé òîëü /1, 2-ð áîòü/‖ 2000 îí Î.Ñ¿õáààòàð ―Ìîíãîëûí áàéãàëèéí íºõöëèéã õ¿í àìä çîðèóëàí çîðèóëñàí ¿íýëãýý‖. ØÓÀÕ ÓÁ 1986 Î.Ñ¿õáààòàð, Ï.Öîëìîí ―Àãóé‖. ØÓÀÕ ÓÁ 1987 Ø.Øàãäàð ―Ìîíãîë îðíîîð æóóë÷ëàõ çóóí çàì‖ ÓÁ 2003 ―Íèéñëýëèéí ºâ ñî¸ë‖ ÓÁ 2004 Ö.Äàìäèíñ¿ðýíãèéí îð÷óóëãà ―Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî‖ ÓÁ 1976 ―Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî‖ Ñîíãîìîë ýõ ÓÁ 2004 ―Ìîíãîë íóòàã äàõü ò¿¿õ ñî¸ëûí äóðñãàë‖ ÓÁ 2001 Ìîíãîë îðíû õóóëü ç¿éí ýìõýòãýëèéí ïðîãðàìì ―×èíãèñ õààíû íýâòýðõèé òîëü‖ ×èíãèñ õààí äýýä ñóðãóóëü ÓÁ 2004 ―×èíãèñ õààí ñóäëàë ñýòã¿¿ë 1-8 äóãààð òóñ á¿ð‖ ×èíãèñ õààí äýýä ñóðãóóëü ÓÁ 2000-2006 Í.Æàìñàíñ¿ðýí, Ý.ÿðãýìæàâ "Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ìàðêåòèíã‖ ÓÁ 1999 Ý.ÿðãýìæàâ, Ò.Äîðæ ―Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ìàðêåòèíãèéí ìåíåæìåíò‖ ÓÁ 2002 Ã.Íÿìãýðýë ―Àÿëàë æóóë÷ëàëûí íýð òîìú¸îíû îðîñ-ìîíãîë òàéëáàð òîëü‖ ÓÁ.2005 Ã.Áààòàðöîîæ, Á.Àëòàíçóë ―Òîãòâîðòîé àÿëàë æóóë÷ëàë‖ ÓÁ 2005 Ì.Á.Áèðæàêîâ ―Àÿëàë æóóë÷ëàëä õºòëºõ íü‖ 1985 Ä.×èíã¿í ―Àÿëàë æóó÷ëàëûí ¿íäýñ ―ÓÁ 2002 Ä.Ãàíòºìºð ―Àÿëàë æóó÷ëàëûí ¿íäýñ‖ ÓÁ 2002 .Áîëîðìàà ―Æóóë÷íû áààçûí ìåíåæìåíò‖ à ÓÁ 2004/ Ø.Öýãìèä ―Ìîíãîë îðíû ôèçèê ãàçàðç¿é‖ ÓÁ 1969 Ä.×èíã¿í ―Àÿí çàìûí õºòº÷‖ ÓÁ 2004 .Æèÿàíäîðæ, Æ.Ãýðýëõ¿¿ ―Àÿëàã÷èéí ëàâëàõ‖ Á ÓÁ 1998 ×óäíîâñêèé À.Ä, Æóêîâà Ì.À, Ñåíèí Â.Ñ ―Óïðàâëåíèå èíäóñòðèåé òóðèçìà /Ó÷åáíîå ïîñîáèå/". - Ì.ÊÍÎÐÓÑ, 2004ã Êâàðòàëüíîâ Â.À ―Ôèíàíñû è ñòàòèñòèêà /òóðèçì, ó÷åáíèê/‖ – Ì 2004ã Âàâèëîâà Å.Â. Ì.: Ãàðäàðèêè ―Îñíîâû ìåæäóíàðîäíîãî òóðèçìà /Ó÷åáíîå ïîñîáèå/‖ 2005ã Ä.Ãàíáààòàð, Ö.Áóÿíõèøèã ―Áèçíåñ òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ àðãà÷ëàë‖ ÓÁ 2002 Õ.Ëõàãâàñ¿ðýí ―Ìîíãîë óëñûí òîâ÷ ò¿¿õ‖ ÓÁ 1998 Õ.Ëõàãâàñ¿ðýí ―Õîâä àéìàã‖ ÓÁ 1998 Õ.Ëõàãâàñ¿ðýí, ×.Áÿìáàäîðæ, Í.Áàòñ¿õ ―Ìîíãîëûí Àëòàé Ñî¸íû áàéãàëèéí ºâ, àðõåîëîãèéí äóðñãàëóóä‖ ÓÁ 2001 Kh.Lkhagvasuren ―Ancient Kara Korum‖ UB 1995 Ã.Íÿìäàâàà, Á.̺íõäîëãîð ―Õîâä àéìàãò àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõ îíöëîãî‖ ÓÁ 2004 ×.Àþóðçàíà ―Óâñ àéìàãò àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõ ãàçàð ç¿éí ¿íäýñ‖ ÓÁ 2005 Æ.Îêòÿáðü ―ÇÁ-ûí áèçíåñ‖ ÓÁ õîò 2002 Æ.Îêòÿáðü ―ÇÃ-ûí ¿éë÷èëãýýíèé çîõèîí áàéãóóëàëò òåõíîëîãè‖ ÓÁ õîò 2003 Í.È.Êàáóøêèí, Ã.À.Áîíäàðåíêî ―ÇÁ, ðåñòîðàíû ìåíåæìåíò‖ ÓÁ õîò 2002 Ã.Àëòàí-ªëçèé ―Õîîë ¿éëäâýðëýëèéí òåõíîëîãèéí ¿íäýñ‖ ÓÁ õîò 2003 Ñ.Àëòàíöîîæ ―Çî÷èí õ¿ëýýí àâàõ àëáàíû ìåíåæìåíò‖ ÓÁ õîò 2005 Õ.Àðìàçàí, Æ.Îêòÿáðü, Æ.×óëóóíáààòàð ―Õîîëíû æîð òåõíîëîãè‖ ÓÁ õîò 1986 Ðè÷àðä, Ä.Ëüþèñ ―Îð÷óóëæ ýìõýòãýñýí: Ö.Áàäàìãýðýë, Ä. Íàðàíòóÿà ―Îëîí óëñûí áèçíåñèéí õàðèëöààíû ñî¸ë‖ ÓÁ 2003 Æ.Îêòÿáðü ―Òàíû ãàë òîãîîíû íîì‖ ÓÁ õîò 2002 ß.Öýâýë ―Ìîíãîëûí öàãààí èäýý‖ ÓÁ õîò 1969 Â.̺íõáàÿð ―Çî÷èä áóóäëûí æóóë÷èíû áààç‖ ÓÁ õîò 2004 ―ÇÃ-ûí ñòàíäàðò MNS 4946‖ 2000 Æ.Îêòÿáðü ―Ìåíåæåðèéí ñî¸ë‖ 2004 397

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

       

Ä.Ï¿ðýâäóëàì ―Çàñãûí ãàçðûí ¿éë÷èëãýýíèé òåõíîëîãè, çîõèîí áàéãóóëàëò‖ ÓÁ õîò 2005 Î.Ñàðàíãóà ―Òàíû çîîã‖ ÓÁ õîò 2005 ―Ñýòãýõ¿éí öàð õ¿ðýý‖ Õ¿¿õýä çàëóó÷óóäûí íýâòýðõèé òîëü I áîòü‖ Ø.Íýðã¿é "Õºòº÷ òàéëáàðëàã÷ûí ìýäëýãèéí ñàíä‖ ÓÁ õîò 2004 ―Ìîíãîëûí íýâòýðõèé òîëü‖ Àêàäåìè÷, Á.×àäðàà, Î.Ñ¿õáààòàð, 2000 ―Ìîíãîë ¿íäýñíèé çàðèì õ¿íñ õîîëíû òîâ÷ òàéëáàð òîëü‖ ―Õîîë ¿éëäâýðëýëèéí òåõíîëîãè‖ 2004

398

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

ÇÎÕÈÎÃ× ÍÀÐÛÍ ÒÎÂ× ÍÀÌÒÀÐ Õýðñ¿¿ä îâîãò Îéäîâûí Ñ¿õáààòàð. 1966 îíä ÌÓÈÑ-èéã ―Ãàçàðç¿é÷-áàãø‖ ìýðãýæëýýð òºãñººä 1966-1994 îíä ØÓÀ-èéí Ãàçàðç¿éí õ¿ðýýëýíä ýðäýì øèíæèëãýýíèé òóñëàõ, äýä, æèíõýíý, àõëàõ àæèëòàí, ñåêòîðûí ýðõëýã÷ýýð àæèëëàæ áàéâ. 2001 îíîîñ ×ÕÄÑ-èéí äýä çàõèðëààð àæèëëàæ áàéíà. Ïðîôåññîð öîëòîé. Ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé àæèë 40 øàõàì æèë ýðõëýõäýý ñýäýâò çîõèîë 5, õàìòûí á¿òýýë íîì á¿òýýë 20, ýðäýì øèíæèëãýýíèé ºã¿¿ëýë 80 ãàðóé, ñóðàõ áè÷èã, ãàðûí àâëàãà, ãàçðûí çóðàã 10 ãàðóéã õýâëýæ íèéòë¿¿ëñýí. Ìîíãîë îðîíäîî àãóé ñóäëàë, ×èíãиñ õààíû ò¿¿õýí ãàçàðç¿é, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñóäàëãààã ¿íäýñëýã÷, õ¿í àìûí ãàçàðç¿é, ãàçàð óñíû íýð ñóäëàë, õ¿í àì ñóäëàëûí ýõëýí òàâèã÷ûí íýã ãýæ õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí ñóäëàà÷ þì. Ìîíãîë îðîíäîî õàìãèéí èõ àÿëñàí ―æóóë÷èí‖ ñóäëàà÷ áà òóóëñàí çàìûí óðò íü äýëõèéí áºìáºðöãèéã á¿ñë¿¿ðýýð íü 10 äàõèí òîéðñîíòîé òýíöýíý. Îäîî ×èíãиñ õààí äýýä ñóðãóóëèéí äýä çàõèðëààð àæèëëàæ áàéíà. Òîðãóóä îâîãò ÕºãºëẺãèéí Ëõàãâàñ¿ðýí. Ò¿¿õ÷, àðõåîëîãè÷ ìýðãýæèëòýé. Óëààíáààòàð õîòíîî ÌÓÈÑ-èéí ò¿¿õèéí àíãèä ñóðàëöàæ, óëìààð Ìîñêâàãèéí àðõåîëîãèéí èíñòèòóòèéã òóñ òóñ ä¿¿ðãýñýí. Äîêòîðûí çýðãèéã Îðîñûí ØÓÀ-èéí Àðõåîëîãèéí õ¿ðýýëýíä õàìãààëñàí. ÌÓ-ûí ØÓÀ-èéí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýí, ÌÓ-ûí èõ äýýä ñóðãóóëèóäààð áàãøèéí àëáà õàøèæ áàéñàí. 1996 îíîîñ ×èíãиñ õààí ñóäëàëûí òºâèéí çàõèðàë, 1999 îíîîñ ×èíãèñ õààí äýýä ñóðãóóëèéã ¿¿ñãýí áàéãóóëæ åðºíõèé çàõèðëààð àæèëëàæ áàéíà. Õºõ íóóð áîðæèãîí îâîãò Õóÿãèéí Àðèóíáîëä. Óëààíáààòàð õîòíîî ×ÕÄÑ-èéí Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ìåíåæìåíòèéí àíãèéã òºãññºí. Õ.Àðèóíáîëä áàãø íü Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ìåíåæåð ìýðãýæèëòýé, äýýä áîëîâñðîëòîé. Õ. Àðèóíáîëä áàãø íü ø¿õðèéí àÿëàë, óñàí àÿëëûí áàã á¿ðä¿¿ëýí àÿëñàí áºãººä Ìîíãîëäîî àíõ óäàà ―Øèëäýã æóóë÷íû áààç‖ ìàêåòèíãèéí ¿çýñãýëýíãèéí åðºíõèé çîõèîí áàéãóóëàã÷ààð àæèëëàñàí. 10 ãàðóé íîì, ýðäýì øèíæèëãýýíèé ºã¿¿ëýìæ áè÷èæ. 50 ãàðóé àÿëëûã óäèðäñàí. Îäîî ×èíãиñ õààí äýýä ñóðãóóëèéí Àÿëàë æóóë÷ëàëûí òýíõèìèéí ýðõëýã÷ýýð àæèëëàæ áàéíà. Æàëàéð îâîãò Ä¿ãýðèéí Ãàíáààòàð. ÎÕÓ-ûí Ìîñêâàãèéí ―Êóëîí‖ çàãâàð çîõèîí á¿òýýõ òîâ÷îîíû Òîîöîîëîí áîäîõ òºâèéí ñóðãóóëèéã òîîöîîëîí áîäîã÷-ïðîãðàìì÷ ìýðãýæëýýð, Ìîñêâàãèéí Àâòî çàìûí äýýä ñóðãóóëèéã çàì òýýâðèéí èíæåíåð-ýäèéí çàñàã÷ ìýðãýæëýýð, Ìîñêâàãèéí Ëîìîíîñîâûí íýðýìæèò èõ ñóðãóóëèéí Óëñ òºðèéí îðîéí äýýä ñóðãóóëèéã òºãññºí, óëñ òºðèéí äýýä áîëîâñðîëòîé, Òºðèéí çàõèðãàà óäèðäëàãûí õºãæëèéí èíñòèòóòûã Áèçíåñèéí óäèðäëàãûí àðãà ç¿é, çîõèîí áàéãóóëàëò ìýðãýæèë, ìåíåæåð öîëòîé ä¿¿ðãýñýí. Áèçíåñèéí óäèðäëàãûí ìàãèñòð. Ìîíãîë óëñûí çºâëºõ ýäèéí çàñàã÷, Äýä ïðîôåññîð. Òàéëàíä, Óíãàð óëñàä ìýðãýæèë äýýøë¿¿ëñýí. Òºðèéí ýäèéí çàñãèéí ¿¿ðãèéí àñóóäëóóäûí ÷èãëýëýýð ñóäàëãààíû àæèë õèéæ áàéãàà. Çàì ã¿¿ðèéí ìàòåðèàë áýëòãýëèéí ¿éëäâýðò ýäèéí çàñàã÷, Çàñãèéí ãàçðûí õýðýãæ¿¿ëýã÷ àãåíòëàã Àâòî çàìûí ãàçðûí ñàíõ¿¿, ýäèéí çàñàã, çàõ çýýëèéí àñóóäàë ýðõýëñýí äýä äàðãà. Áàòëàí õàìãààëàõûí èõ ñóðãóóëèéí Ýäèéí çàñãèéí òýíõèìèéí ýðõëýã÷, 2005 îíîîñ ×èíãиñ õààí äýýä ñóðãóóëèéí Àÿëàë æóóë÷ëàëûí Ìåíåæìåíòèéí òýíõèìèéí òýðã¿¿íýýð àæèëëàæ áàéíà. Áîðæèãîí овогт Ò¿ìýíäýìáýðýëèéí Áàäàìöýöýã. Óëààíáààòàð õîòíîî Õóäàëäààíû Òåõíèêóìûí Íèéòèéí õîîëíû òåõíèê-òåõíèëîãè÷èéí, Õ¯ÄÑ-èéí Çî÷èä áóóäàë-çîîãèéí ãàçðûí ìåíåæìåíòèéí óäèðäëàãà çîõèîí áàéãóóëàëòûí àíãèéã òóñ òóñ ñóðàëöàæ òºãññºí. Íèéòèéí õîîëíû òåõíèêòåõíèëîãè÷, ÇÁÇÃ-ûí ìåíåæåð ìýðãýæèëòýé, äýýä áîëîâñðîëòîé. Îäîî ×èíãиñ õààí äýýä ñóðãóóëèéí áàãøààð àæèëëàæ áàéíà. Боржигон овогт Болдын Энхжин. 2002 онд Соѐл-Эрдэм дээд сургуулийг япон хэлний багш орчуулагч мэргэжлээр тєгссєн. 2002-2005 оныг хђртэл Япон улсад мэргэжил дээшлђђлж улмаар магистрын сургалтанд хамрагдсан болно. Одоо Чингис хаан дээд сургуульд багшаар ажиллаж байна.

399

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

ÒÎÂ×ÈËÑÎÍ ¯ÃÈÉÍ ÆÀÃÑÀÀËÒ Àíãë – Àíãëè ÀÕ – Àðõàíãàé àéìàã ÀÆ – Àÿëàë æóóë÷ëàë ÁÍà – Áàéãàëèéí íººö ãàçàð ÁÖà – Áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàð ÁÃÄ – Áàÿíãîë ä¿¿ðýã ÁÇÄ – Áàÿíç¿ðõ ä¿¿ðýã Áª Áàÿí-ªëãèé àéìàã ÁÕ – Áàÿíõîíãîð àéìàã Á.Ý – ÁÎËÄÛÍ ÝÍÕÆÈÍ ÁÓ – Áóëãàí àéìàã ÁÍ – Á¿ãä Íàéðàìäàõ ÁÍÌÀÓ – Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñ ÁÍÑÓ – Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ñîëîíãîñ Óëñ ÁÍÕÀÓ – Á¿ãä Íàéðàìäàõ Õÿòàä Àðä Óëñ ÃÀ – Ãîâü-Àëòàé àéìàã ÃÑ – Ãîâüñ¿ìáýð àéìàã Ã.ì – ãýõ ìýò ÄÒÄ – Äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø ÄÓ – Äàðõàí-Óóë àéìàã ÄÖà – Äàðõàí öààçàò ãàçàð ÄÎ – îðíîä àéìàã Äîà – Äîðíîãîâü àéìàã Äóà – Äóíäãîâü àéìàã Äà – Äóðñãàëò ãàçàð Ä.ÃįÃÝÐÈÉÍ ÃÀÍÁÀÀÒÀÐ ÄÀÆÁ – Äýëõèéí Àÿëàë Æóóë÷ëàëûí Áàéãóóëëàãà ÇÀ – Çàâõàí àéìàã ÇÒÀÆß –Çàì , òýýâýð , àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàì ÇÄÒà – Çàñàã äàðãûí òàìãûí ãàçàð Çà – Çàñãèéí ãàçàð ÇÁ – Çî÷èä áóóäàë ÇÕÓ – Ǻâëºëò Õîëáîîò Óëñ Èò – Èòàëè Êì – Êèëîìåòð Êì êâ – Êèëîìåòð êâàäðàò Ëàò – Ëàòèí

ÌÝ – Ìݪ Ì– ÌÓ – ÌÍäÒÑÄ

Ìàíàé ýðèíèé Ìàíàé ýðèíèé ºìíºõ Ìåòð Ìîíãîë Óëñ – Ìîíãîë íóòàã äàõü ò¿¿õ , ñî¸ëûí äóðñãàë ÌÍÒ – Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî ÌîÍÒ – Ìîíãîëûí íýâòýðõèé òîëü Ì¯Ý – Ìîíãîëûí ¿éëäâýð÷íèé ýâëýë ͯÁ – Íýãäñýí ¿íäýñíèé áàéãóóëëàãà Î.Ñ – ÎÉÄÎÂÛÍ Ñ¯ÕÁÀÀÒÀÐ ÎÕÓ – Îðîñûí Õîëáîîíû Óëñ ªÕ ªâºðõàíãàé àéìà㠪à ªìíºãîâü àéìàã ÑíÇ – Ñàéä íàðûí çºâëºë ÑÕÄ – Ñîíãèíîõàéðõàí ä¿¿ðýã ÑÁ – Ñ¿õáààòàð àéìàã ÑÁÄ – Ñ¿õáààòàð ä¿¿ðýã ÑÝ – Ñýëýíãý àéìàã ÒÇÕÝà – Òºìºð çàìûí õýðýã ýðõëýõ ãàçàð ÒÁÁ – Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà ÒÕÃÍ – Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàã Ò.Á – Ò¯ÌÝÍÄÝÌÁÝÐÝËÈÉÍ ÁÀÄÀÌÖÝÖÝà Ó – Óâñ àéìàã ÓÁ – Óëààíáààòàð õîò ÓÈÕ – Óëñûí Èõ Õóðàë Ôð – Ôðàíö Õ.À – ÕÓßÃÈÉÍ ÀÐÈÓÍÁÎËÄ ÕÓÄ – Õàí-Óóë ä¿¿ðýã ÕÎ – Õîâä àéìàã Õª Õºâñãºë àéìàã Õ.Ë – ժêËÁªªÃÈÉÍ ËÕÀÃÂÀѯÐÝÍ ÕÝ – Õýíòèé àéìàã ×Ä ×èíãýëòýé ä¿¿ðýã ×ÕÄÑ - ×èíãèñ õààí äýýä ñóðãóóëü ×ÕÑ ×èíãèñ õààí ñóäëàë ÝÑß – Ýë÷èí ñàéäûí ÿàì

400

ЧИНГИС ХААН ДЭЭД СУРГУУЛЬ Монголын аялал жуулчлалын нэвтэрхий толь

401