1
COMMISSIE VOOR MONUMENTEN EN WELSTAND HOORN JAARVERSLAG 2018
2 COMMISSIE VOOR MONUMENTEN EN WELSTAND HOORN JAARVERSLAG 2018
3
Voorwoord Met veel genoegen bieden wij het gemeentebestuur van Hoorn dit jaarverslag 2018 aan, een jaar waarin de commissie wederom vele kleine en grotere plannen ter beoordeling voorgelegd kreeg. Wat dit jaar opviel, was het grote aantal plannen voor het realiseren van appartementen in de binnenstad. Dit is het gevolg van het nul vergunningenbeleid, waarbij het niet langer vereist is om bij elke nieuwe woning in de stad een parkeerplaats op eigen terrein te realiseren. Plannen die on-hold stonden zijn weer opgepakt. Dat leidt niet in alle gevallen tot een verbetering van het straatbeeld. Met name bij het realiseren van woonruimte in kap-etages, worden vaak grote dakkapellen of dak-opbouwen aangevraagd, om woonruimte-oppervlak te optimaliseren en trapopgangen mogelijk te maken. Ook probeert men binnen de beperkte ruimte nog enige buitenruimte te creëren door het maken van loggia’s of inpandige terrassen. Kortom, door de grote druk op de binnenstad ontvangt de commissie met regelmaat plannen die niet binnen het welstandsbeleid passen. Ten positieve: wonen in de stad is populair, de woningprijzen stijgen en er is weer behoefte aan kwaliteit. Het is goed dat er wordt geïnvesteerd, zowel in renovatie, restauratie en onderhoud als in verduurzaming van panden.
“De historische binnenstad van Hoorn staat onder druk. Door de toenemende vraag naar kleine appartementen en het duurzaamheidsvraagstuk zijn de uitdagingen steeds groter.” Ir. Anouk Vermeulen, voorzitter Commissie voor Monumenten en Welstand Hoorn.
Ook verduurzaming brengt uitdagingen met zich mee. Het beleid ten aanzien van het plaatsen van PV-panelen en zonneboilers in de historische binnenstad is streng. Zichtbaarheid vanaf de straat speelt een grote rol en dat is voor de commissie niet altijd even eenduidig te toetsen. Wellicht dient de discussie over het verduurzamen van monumentale panden landelijk gevoerd te worden. Nu de regels voor nieuwbouw aangescherpt zijn (gasloos bouwen) is het verduurzamen van de oudere woningvoorraad in de uitbreidingswijken de volgende prioriteit. Die opgave is voor de komende jaren al groot genoeg. Ir. Anouk Vermeulen Voorzitter
4 COMMISSIE VOOR MONUMENTEN EN WELSTAND HOORN JAARVERSLAG 2018
5
Inhoud 1.
Ruimtelijke kwaliteitsadvisering: nu en straks
7
2.
Commissie, beoordelingskaders en werkwijze
8
Holenkwartier
14
3.
Wat wij u adviseerden in 2018
16
Hotel in de Grote Kerk
24
4. Dilemma’s bij de kwaliteitsadvisering 28
Een dienstgebouw voor de Algemene Begraafplaats
30
5.
Evaluatie en aanbevelingen
32
Sam City
34
Colofon
36
6 COMMISSIE VOOR MONUMENTEN EN WELSTAND HOORN JAARVERSLAG 2018
7
Hoofdstuk 1 Ruimtelijke kwaliteitsadvisering: nu en straks In dit jaarverslag vertellen we hoe de advisering door de Commissie voor Monumenten en Welstand Hoorn in 2018 is verlopen en waar we als commissie – met ondersteuning van stichting MOOI Noord-Holland – aan werken. Dit eerste hoofdstuk gaat over de taak die wij voor u uitvoeren. Door de Omgevingswet gaat die taak veranderen. Hoe ziet de ruimtelijke kwaliteitsadvisering er nu en straks uit? 1.1 Nu Van oudsher voert de welstandscommissie een wettelijke taak uit. Maar in veel gemeenten is dat inmiddels anders. De afgelopen jaren heeft onze moederorganisatie MOOI Noord-Holland zichzelf heruitgevonden als adviseurs omgevingskwaliteit. Het werk is waar mogelijk integraler geworden. Veel gemeenten zijn overgestapt van sectorale welstands- en monumentencommissies naar brede adviescommissies met meerdere vormen van deskundigheid. De ruimtelijke kwaliteitsadvisering heeft zich ontwikkeld tot een constructieve dialoog. Het gesprek beperkt zich niet tot het uiterlijk van een bouwwerk maar gaat ook over de betekenis van een plan voor de plek en voor de maatschappij. De commissie weegt in haar advisering af of het plan bijvoorbeeld ook sociale, duurzame of gebruikskwaliteiten met zich meebrengt. Niet alleen het uiterlijk of de schoonheid, maar de balans tussen belevingswaarde, gebruikswaarde en toekomstwaarde bepaalt de ruimtelijke kwaliteit. De afweging wordt gemaakt vanuit het publieke belang, waarbij zoveel mogelijk recht wordt gedaan aan private belangen. Als onafhankelijk adviseur van uw gemeente zien we het samenbrengen van publieke en private belangen als onze belangrijkste opdracht. Het beste resultaat ontstaat als de commissie in staat wordt gesteld vanaf een vroeg moment mee te denken, samen met de lokale ambtelijke specialisten op het terrein van landschap, stedenbouw en erfgoed. Daarbij is het voeren van een constructief gesprek met de initiatiefnemer – gericht op het creëren van meerwaarde – eigenlijk belangrijker dan de finale (meer traditionele) beoordeling.
1.2 Straks Daarom is ‘nu’ eigenlijk al een beetje ‘straks’. Waar MOOI Noord-Holland als organisatie op heeft voorgesorteerd, wordt straks werkelijkheid. De Omgevingswet zal naar verwachting in 2021 worden ingevoerd. Dan zullen de vertrouwde kaders, posities en instrumenten verder veranderen. Van sommige tradities zullen we afscheid nemen, andere werkwijzen worden verder ontwikkeld en vernieuwd. In een wereld die niet meer functioneert volgens sectorale kaders en lineaire processen, waar de lokale overheid uitnodigend en faciliterend te werk gaat, zullen we moeten zoeken naar de invulling van het begrip ‘goede omgevingskwaliteit’. Het begrip welstand verdwijnt uit de wet, de nieuwe term in de Omgevingswet is ‘het uiterlijk van bouwwerken’. De zorg voor het uiterlijk van bouwwerken moet geregeld worden in het omgevingsplan en de daaraan gekoppelde beleidsregels. De oude scheiding tussen bestemmingsplan en welstand zal verdwijnen. De beleidsregels kunnen worden verbreed tot beleidsregels voor ruimtelijke kwaliteit: erfgoed, stedenbouw, landschap, architectuur en openbare ruimte in onderlinge samenhang. Door ook duurzaamheid, en eventueel gezondheid, veiligheid en natuur toe te voegen worden het beleidsregels voor omgevingskwaliteit – nog integraler. Dit betekent natuurlijk nogal wat voor de uitvoering van de kwaliteitsadvisering. In hoofdstuk 4 zullen we dieper ingaan op enkele dilemma’s die kunnen ontstaan bij de ‘nieuwe’ ruimtelijke kwaliteitsadvisering.
8 COMMISSIE VOOR MONUMENTEN EN WELSTAND HOORN JAARVERSLAG 2018
Hoofdstuk 2 Commissie, werkwijze en beoordelingskaders 2.1 Even voorstellen Het goed beoordelen van alle ruimtelijke aspecten van een ruimtelijke ingreep in de leefomgeving vraagt vakmanschap. De Commissie voor Monumenten en Welstand Hoorn is benoemd door de gemeenteraad en is samengesteld uit ervaren en vakbekwame adviseurs met kennis die nodig is binnen de gemeente Hoorn. De adviseurs zijn onafhankelijk ten opzichte van de gemeentelijke organisatie en de bouwinitiatieven. In 2018 bestond de commissie uit de volgende adviseurs:
Bart Duvekot (architect) en Marina Roosebeek (architect) waren werkzaam als prévisor en supervisor voor respectievelijk de uitbreidingen Zevenhuis en Bangert & Oosterpolder.
• • • • •
2.2 Werkwijze De Commissie voor Monumenten en Welstand Hoorn komt op woensdag in de oneven weken van het jaar op het stadhuis in Hoorn bij elkaar. De vergaderingen zijn openbaar; aanvragers maar ook belanghebbenden en geïnteresseerden zijn van harte welkom om
ir. Anouk Vermeulen, architect en voorzitter ir. Ron Baltussen, architect Hans Boonstra, monumentendeskundige Frans van Iersel, adviseur monumenten en afgevaardigde Vereniging Oud Hoorn Piet Verhoeven, monumentendeskundige
De commissie werd ondersteund door: • •
Marrit van Zandbergen, commissiecoördinator MOOI Noord-Holland; Nico Happé en Mariska Dijkman plantoelichter(s) gemeente Hoorn.
9
een toelichting te geven of gewoon te luisteren. De commissie biedt een gespreksomgeving waarin de direct betrokkenen aan bod komen in het gesprek over omgevingskwaliteit. Over het algemeen worden de plannen digitaal gepresenteerd door de plantoelichter van de gemeente. Indien aanwezig licht de initiatiefnemer of de ontwerper het plan verder toe. Bij de grotere plannen is de stedenbouwkundige van de gemeente aanwezig om de commissie te informeren. Dat gebeurt bij voorkeur in een zo vroeg mogelijk stadium. De vergaderdata voor uw gemeente vindt u via deze link. De adviezen Van elke planbehandeling stelt de commissie een advies op. We streven ernaar dat het advies begrijpelijk is voor iedereen; dus helder geschreven en zonder gebruik van onnodig jargon. Bovendien moet het advies juridisch houdbaar zijn. De plantoelichter zorgt voor het openbaar maken en versturen van de adviezen naar het college, de aanvrager en eventuele andere belanghebbenden. Planregistratiesysteem De adviezen worden gerubriceerd in een door MOOI Noord-Holland ontwikkeld planregistratiesysteem, genaamd CorSys. De commissiecoördinator, de plantoelichter en commissieleden hebben toegang tot dit systeem en kunnen te allen tijde de geschiedenis van de planbehandeling raadplegen. Momenteel wordt een nieuw, verbeterd systeem voorbereid om de overstap naar volledig digitaal werken te kunnen maken. In 2019 zal dit nieuwe systeem in werking gaan onder de naam (MOOI) DARS (Digitaal Advies Registratie Systeem). De gemeenten kunnen hier gebruik van maken, ook voor de plannen die ambtelijk beoordeeld worden. MOOI Noord-Holland zal de gebruikers begeleiden bij de toepassing ervan. Preadviezen De commissie gaat bij grote, ingewikkelde of voorbeeld stellende plannen graag al vóór de vergunningaanvraag in gesprek met de initiatiefnemer om de mogelijkheden en de kans op maatschappelij-
ke meerwaarde te verkennen. Dit wordt meestal aangeduid met de termen vooroverleg of preadvies. Op deze manier komt het advies van de commissie op een logisch moment in het planproces en kan de inbreng van de commissie nog relatief eenvoudig worden meegenomen. Dit bevordert ook een snelle beoordeling van de definitieve vergunningaanvraag. Vooroverleg wordt door veel initiatiefnemers als een welkome inbreng ervaren. Stedenbouwkundig overleg Tijdens het stedenbouwkundig vooroverleg adviseert de commissie over ruimtelijke vraagstukken. De stedenbouwkundige van de gemeente brengt naar eigen inzicht onderwerpen in en neemt het advies mee in de stedenbouwkundige afweging. De goede samenwerking tussen de commissie en de afdeling stedenbouw bevordert de beoordeling van plannen in een later stadium aangezien het werkgebied van beide partijen in elkaars verlengde liggen. Kleine commissie Niet alle plannen worden door de voltallige commissie behandeld. Eens per twee weken komt de kleine commissie bijeen, bestaande uit een architectlid cq. voorzitter en een monumentendeskundige. Zij toetsen de kleine plannen en aanvragen die eerder door de voltallige commissie gezien werden en nu in een uitgewerkte vorm van een advies voorzien moeten worden. Bij twijfel wordt de voltallige commissie alsnog geraadpleegd. Locatiebezoek Om een optimaal beeld te kunnen vormen van complexe vraagstukken brengt de commissie een bezoek ter plaatse. De betrokken architect, de aanvrager of de plantoelichter van de gemeente licht de aanvraag dan op locatie toe en leidt de commissie rond in het desbetreffende pand, gebied of complex. Bij specifieke aanvragen, zoals bij erfgoedaanvragen, gaan de monumentendeskundigen van de commissie samen met een medewerker van Team Erfgoed Hoorn op werkbezoek. Ook worden door de commissie altijd foto’s gemaakt van de behandelde panden. Door dit veldwerk heeft de commissie altijd
10 COMMISSIE VOOR MONUMENTEN EN WELSTAND HOORN JAARVERSLAG 2018
11
“JE GAAT HET PAS ZIEN ALS JE ER BENT” “In de binnenstad en dorpslinten van Hoorn hoort, bij de bouwplanbeoordeling de lat hoog te liggen. Hoewel de virtuele wereld hierbij steeds meer te bieden heeft, blijft er natuurlijk toch maar één werkelijkheid. Gedreven door de wens naar “waarheidsvinding” bezoek ik dus zoveel mogelijk de bouwlocaties. Absoluut een must voor mijn oordeelsvorming en tevens een uitstekende methode om stap voor stap steeds meer kennis over deze schitterende stad te vergaren." Piet Verhoeven, monumentendeskundige Commissie voor Monumenten en Welstand Hoorn
12 COMMISSIE VOOR MONUMENTEN EN WELSTAND HOORN JAARVERSLAG 2018
13
een goed beeld van de werkelijke situatie. Het advies van de commissie is vaak gebaseerd op locatiebezoek en neemt daardoor in waarde toe. 2.3 Beoordelingskaders Er zijn meerdere beoordelingskaders waar de commissie rekening mee houdt. De welstandsnota, vastgesteld in 2017 door de gemeenteraad, is het belangrijkste. Via deze link kunt u de welstandsnota voor uw gemeente inzien. Ook bestaat er erfgoedbeleid. Naast de welstandsnota zijn er beeldkwaliteitsplannen voor bijzondere ontwikkellocaties of voor gebieden met een hoge omgevingskwaliteit zoals de voormalige dorpslinten van Hoorn. De beoordelingskaders zijn naar onze mening over het algemeen goed toepasbaar en dragen bij aan de constructieve dialoog die we voeren met initiatiefnemers. De kaders maken duidelijk wat de gemeente wil bereiken met het kwaliteitsbeleid en bieden houvast bij de begeleiding en de beoordeling van plannen. Installaties op daken ontsieren het aangezicht en moeten integraal mee-ontworpen worden. Hier ontbreken duidelijke welstandscriteria
In de loop van 2018 zijn wij echter wel een aantal verbeterpunten tegengekomen. De commissie heeft in het jaar 2017 het thema ‘reclamebeleid’ aangekaart. De aanvraag voor de uitbundige feestverlichting in de historische binnenstad was hiervoor de aanleiding. De commissie wil graag weten of er nieuwe welstandscriteria zijn opgesteld voor reclame en feestverlichting in de binnenstad. Een ander thema dat extra aandacht vraagt is het plaatsen van installaties op daken. Zo worden luchtverversingsinstallaties, ten gevolge van strengere normen, steeds groter en prominenter. Ten aanzien van redelijke eisen van welstand en de kwaliteit van deze objecten zijn duidelijke kaders nodig.
t
14 6 COMMISSIE VOOR MONUMENTEN EN WELSTAND HOORN JAARVERSLAG 2018 8
1 2
HOORN
4 1 1 1
33
4
4
2
1
4
1
1
3 5
5
Holenkwartier Het Holenkwartier wordt een wijk geĂŻnspireerd op het industriĂŤle verleden van de locatie en op het stedelijke wonen van nu. Dit betekent de introductie van een nieuw stedenbouwkundig principe voor Hoorn waarbij de percelen gefaseerd in ontwikkeling worden gebracht.
2
7 1
15 PROJECT
1
1
Voorbeeldverkaveling Holenkwartier - Ontwerp en beeld: DELVA Landscape Architecture Urbanism Voorbeeldverkaveling Holenkwartier
De commissie heeft conform het recent vastgestelde beeldkwaliteitsplan geadviseerd. Belangrijk discussiepunt was de inrichting van het entreeplein met hierop het Ketelhuis en de woontoren. Gezien de positie van de woontoren ten opzichte van het Ketelhuis, bleef de commissie aansturen op goede stedenbouwkundige randvoorwaarden. De woontoren dient eerder hoger en ranker te zijn dan lager en breed. Het beeldkwaliteitsplan geeft aan: In de uitwerking moet worden gezocht naar een optimaal volume, zodat de toren zo slank mogelijk oogt. Dat kan op verschillende manieren, bijvoorbeeld door setbacks . Het is de uitdaging voor de architect om beide gebouwen voldoende tot hun recht te laten komen. In de voormalige fabriekshal werd aanvankelijk een openbare functie, zoals een foodmarket, voorgesteld. Vanwege te lage slagingskansen is de ontwikkelaar van dit idee afgestapt en komen er woningen, kantoorruimtes, winkelruimtes en horeca in de voormalige fabriekshal. Dit betekent een complex programma van eisen dat zich moeilijk voegt naar de monumentale waarden van het pand. Een uitdaging voor de architect!
Zicht op op het het ketelhuis ketelhuis en en de de toren toren Zicht
Plattegrond van het plein toren en ketelhuis Plattegrond vanmet het daarop plein metdedaarop dehet toren en het ketelhuis
Bestaande ketelhuis ketelhuis Bestaande
Het stedenbouwkundig ontwerp voor het Holenkwartier kent een hoog ambitieniveau, een streven dat is doorgevoerd in het beeldkwaliteitsplan. Wanneer dit hoge ambitieniveau ook in het architectonische ontwerp en in de uitvoering doorgevoerd wordt, zal in Hoorn een uniek hoog stedelijk gebied verschijnen.
17
16 COMMISSIE VOOR MONUMENTEN EN WELSTAND HOORN JAARVERSLAG 2018
Hoofdstuk 3 Wat wij u adviseerden in 2018
3
Wat wij u adviseerden in 2018
3.1 Cijfers In 2018 heeft de Commissie voor Monumenten en Aantal planbehandelingen Welstand Hoorn 354 vergunningaanvragen behandeld, waarvan 37 betrekking hadden op In 2018 heeft de Commissie voor Monumenten en Welstand Hoorn 354 vergunningaanvragen aanvragen van voorgaande jaren. In verband met behandeld, waarvan 37 betrekking hadden op aanvragen van voorgaande jaren. In verband met plannen die meerdere behandelingen nodig hadden, plannen die meerdere behandelingen nodig hadden, was het totaal aantal planbehandelingen 487. was het totaal aantal planbehandelingen 487. Het aantal nieuwe plannen is met ca. 12 % gestegen Het aantal nieuwe plannen is met ca 12 % gestegen ten opzichte van 2017. Het aantal behandelingen ten opzichte van 2017. Het aantal behandelingen steeg met ca 3 % ten opzichte van het vorige jaar steeg met ca. 3 % ten opzichte van het vorige jaar.
Tabel 1 Aantal planbehandelingen SOORT AANVRAAG Omgevingsvergunning
AANTAL AANVRAGEN 248
AANTAL BEHANDELINGEN 354
waarvan een monument
40
54
waarvan nieuwbouw
61
91
waarvan verbouwing
147
209
Preadvies*
45
60
Reclameaanvraag
11
13
Adviesaanvraag handhaving
8
10
Advies ruimtelijke plannen
10
12
Overige vergaderonderwerpen
32
38
Totaal
354
487
* Dit zijn de preadviezen waarvoor nog geen omgevingsvergunningaanvraag is ontvangen. Het totaal aantal preadviesaanvragen was 82.
Aantal planbehandelingen ten opzichte voorgaande jaren:
Tabel 2 SOORT AANVRAAG Nieuwe aanvragen
2018
2017
2016
317
282
319
Tabel 2 Aantal planbehandelingen ten opzichte van voorgaande jaren Aanvragen van voorgaande jaren SOORT AANVRAAG
37 2018
47 2017
46 2016
Herhalingen Nieuwe aanvragen
133 317
142 282
162 319
Totaal behandelingen Aanvragen van voorgaande jaren
487 37
471 47
527 46
Herhalingen
133
142
162
Totaal behandelingen 487 Vorm van behandelingen
471
527
2018
2017
2016
487
471
527
Tabel 3 Vorm van behandelingen VERDELING AANVRAGEN
Vorm van behandelingen Totaal behandelingen Tabel 3 In de kleine commissie behandeld VERDELING AANVRAGEN In de plenaire commissie Totaal behandelingen behandeld (Linten en binnenstad)l In de kleine commissie behandeld In de plenaire commissie behandeld (overige In de plenaire commissie gebieden) behandeld (Linten en
44 % 2018 487
44 % 2017
48 %
471
52 % 2016
44 %
527
43 %
44 %
44 %
52 %
8%
12 %
5%
48 %
44 %
43 %
8%
12 %
5%
binnenstad)l In de plenaire commissie behandeld (overige gebieden)
19
18 COMMISSIE VOOR MONUMENTEN EN WELSTAND HOORN JAARVERSLAG 2018
Hoe vaak behandeld?
Erfgoedaanvragen
Tabel 4 Hoe vaak behandeld? ADVIEZEN AAN B&W Totaal nieuwe aanvragen* Bij eerste behandeling akkoord Bij eerste behandeling niet akkoord tenzij (kleine aanpassing nodig) Bij tweede behandeling akkoord (of niet akkoord tenzij)
Tabel 5 Erfgoedaanvragen 2018
2017
288
2016
269 46 %
16 %
16 %
Bij derde of verdere behandeling akkoord (of niet akkoord tenzij)
5%
Nog in behandeling of definitief niet akkoord of aanvraag ingetrokken
13 %
Plan wel akkoord op hoofdlijnen maar nog geen aanvraag voor vergunning
5%
318 44 %
14 %
15 %
4%
ERFGOEDAANVRAGEN
2018
2017
2016
Totaal aantal
149
135
150
43 %
11 %
14 %
7%
rijksmonumenten
39
32
17
gemeentelijke monumenten
16
14
33
beeldbepalende panden
21
36
37
panden in beschermd gezicht
45
38
34
provinciale monumenten
0
1
0
gebied met cultuurhist. waarde
28
14
29
18 %
20 % Op de gemeentepagina van Hoorn op onze website staan meer cijfers.
5%
5%
* Dit zijn alle nieuwe aanvragen exclusief beleidsadviesaanvragen en handhaving aanvragen.
Op de gemeentepagina van Hoorn op onze website staan meer cijfers.
15
20 COMMISSIE VOOR MONUMENTEN EN WELSTAND HOORN JAARVERSLAG 2018
21
3.2 Effect van de adviezen De adviezen zijn openbaar en worden uitgebracht aan het college van B&W. In het jaar 2018 zijn vrijwel alle adviezen van de commissie overgenomen door het college van B&W.
Vollerswaal 1a, zicht op het te slopen pand met belendingen en zicht op de steeg Artist Impressions
Artist Impressions
8
Eerste ontwerp in glas (links) en aangepaste ontwerp in zink (rechts) voor een aanbouw aan Vredemaker 2 Bron: TBEZA Architecten en Ingenieurs 2
Eerste ontwerp (links) en aangepaste ontwerp (rechts) voor een woning aan Kolenbergstraat 40. Bron: Meissen Tekenwerk en Projectondersteuning
Vollerswaal 1a Het college ging contrair bij het advies aangaande Vollerswaal 1a, waarvoor een sloopvergunning aangevraagd werd. De commissie acht de waarde van het historische pand voor de omgevingskwaliteit bijzonder hoog en heeft geadviseerd om het pand te behouden. De afdeling stedenbouw stond echter positief tegenover het voorstel voor nieuwbouw op deze locatie. Het ontwerp voor een nieuw te bouwen woning ter plaatse van Vollerswaal 1a is inmiddels aan de commissie voorgelegd. De commissie betreurt het dat een historisch pand verloren gaat, maar zal het ontwerp voor nieuwbouw uiteraard beoordelen op redelijke eisen van welstand. Vredemaker 2 Voor de woning aan Vredemaker 2 is een aanvraag ingediend voor een uitbouw, aanvankelijk bekleed met spiegelende panelen. De commissie juicht opvallende en eigentijdse ontwerpen doorgaans toe, maar heeft voor dit ontwerp toch wat aanpassingen gevraagd. De uitbouw zoals voorgesteld was te prominent aanwezig en detoneerde hierdoor in het straatbeeld. De architect heeft het ontwerp aangepast door de gevels van de uitbouw met geprepatineerd zink te bekleden. Het resultaat is een eigentijds ontwerp dat past bij de bestaande architectuur en dat zich voegt in zijn omgeving.
Kolenbergstraat 40 Voor het perceel Kolenbergstraat 40 werd een ontwerp voor een notariswoning ingediend. De Kolenbergstraat is aangewezen als secundair lint en heeft daarmee bijzondere aandacht binnen het welstandsbeleid. Aanvankelijk werd een ontwerp ingediend van een notariswoning waarvan de zijgevel aan het lint lag. Aangezien een notariswoning altijd met de voorgevel richting de straat ligt, heeft de commissie aangestuurd op een aangepast ontwerp of op een ander type woning. Het uiteindelijke ontwerp is traditioneler van typologie en past daarmee beter in de omgeving langs het lint.
22 COMMISSIE VOOR MONUMENTEN EN WELSTAND HOORN JAARVERSLAG 2018
23
Bontekoestraat Luchtverversingsinstallaties zijn steeds vaker onderwerp van gesprek in de commissie. De installaties worden, naarmate de norm strenger wordt, steeds groter en prominenter. Het blijkt moeilijk te zijn om de juiste afweging te maken tussen functionaliteit en noodzaak enerzijds en ontwerpkwaliteit en schoonheid anderzijds. Bij de verbouwing van de OSG West-Friesland aan de Bontekoestraat heeft dit zelfs geleid tot bezwaar van omwonenden. De installaties op het dak zouden het aangezicht ontsieren. De installaties zijn echter noodzakelijk in verband met de eisen voor luchtkwaliteit. De commissie stuurt in dit geval aan op een optimale inpassing van de installaties in de architectuur. De commissie benadrukt het belang van een integraal ontwerp van installaties, het is aan de architect om te zoeken naar de juiste balans tussen vorm en functie. Installaties op daken, zoals hier op het dak van de OSG West-Friesland, worden steeds groter en ontsieren het gebouw. De commissie adviseert om installaties integraal mee te ontwerpen. Bron: Van Hoogevest Architecten
Op het dak van de school zullen de luchtverversingsinstallaties duidelijk zichtbaar zijn.
24 COMMISSIE VOOR MONUMENTEN EN WELSTAND HOORN JAARVERSLAG 2018
25
3.3 Adviezen ruimtelijke plannen In 2018 zijn meerdere ruimtelijke plannen in de commissie behandeld, deze worden doorgaans door de afdeling stedenbouw ingediend. Tijdens het stedenbouwkundig vooroverleg wint de afdeling stedenbouw bijvoorbeeld advies in wanneer het gaat om sloop en/of nieuwbouw in de binnenstad of om de voormalige dorpslinten. Daarnaast zijn er stedenbouwkundige kwesties die samenhangen met wijzigingen in bebouwing en als aanvraag aan de commissie voorgelegd worden. De commissie adviseerde bijvoorbeeld over de herinrichting van de Turborotonde, het verkeersknooppunt dat de entree van de stad vormt. Ook de herinrichting van het Kerkplein is een onderwerp dat meerdere malen in de commissie besproken werd.
Gemeente Hoorn was gastheer van de workshop ‘Linten in de leidraad’. Een excursie door de linten van Hoorn en Drechterland was onderdeel van het programma.
Tot slot heeft de commissie advies uitgebracht over de versterking van de Westerdijk en de aanleg van een stadsstrand. Dit project overstijgt de gemeentelijke grenzen, aangezien het gaat om het versterken van het gehele dijklichaam langs het Markermeer en het IJsselmeer. Bovendien betreft het op het grondgebied van Hoorn een provinciaal monument; de Westerdijk. De commissie is daarom nauw betrokken bij de plantonwikkeling en een supervisor voor dit gebied aangewezen. Het project zit nog in een ruimtelijke voorbereidingsfase. De commissie benadrukt in deze het belang van de cultuurhistorische waarde van de Westerdijk en van een zorgvuldige inpassing van een stadsstrand en alle faciliteiten die hierbij horen. 3.4 Kwaliteitsgesprekken, procesbegeleiding, beleidsontwikkeling De advieswerkzaamheden van MOOI Noord-Holland voor behoud en ontwikkeling van omgevingskwaliteit in Noord-Holland gaan verder dan de gemeentelijke adviescommissies. Onze commissieleden zijn als prévisor en supervisor betrokken geweest bij de volgende ontwikkelingen en deelgebieden: • Anouk Vermeulen, prévisor voor de nieuwbouw aan de Siriusstraat en het Holenwegkwartier. Tevens previsor van het maritiem bedrijventerrein de Schelphoek.
• Frans van Iersel, prévisor voor de herinrichting van de Westerdijk en de aanleg van het stadsstrand. • Bart Buvekot: supervisor bedrijventerrein Zevenhuis. • Marina Roosebeek: supervisor Bangert & Oosterpolder. 3.5 Steunpunt Monumenten & Archeologie Noord-Holland De gemeente Hoorn heeft ook gebruik gemaakt van het Steunpunt Monumenten & Archeologie Noord-Holland; een vraagbaak voor gemeenten met vragen over erfgoed, cultuurlandschap, omgevingswet, herbestemming en archeologie. Het Steunpunt is een samenwerking tussen MOOI Noord-Holland en Stichting NMF en wordt mogelijk gemaakt door de provincie Noord-Holland en de RCE. Medewerkers en bestuurders van Noord-Hollandse gemeenten kunnen bij het Steunpunt terecht met vragen over alles wat met erfgoed te maken heeft. Het Steunpunt organiseert diverse netwerk- en kennisbijeenkomsten door het jaar heen. Ook kunnen gemeenten concrete zaken voordragen voor een expertmeeting, een onderzoek of als interessant voorbeeldproject op het gebied van herbestemming of het inpassen in een kwetsbaar cultuurlandschap. Kijk voor inspiratie en voorbeelden eens op www.steunpunterfgoednh.nl. De gemeente Hoorn heeft advies ingewonnen over het gebruik van kaartmateriaal in gebiedsvisies. Dit adviesgesprek heeft geleid tot de succesvolle workshop Leidraad Landschap en Cultuurhistorie, waarvoor gemeente Hoorn gastheer was. Het Steunpunt heeft aangeboden om ondersteuning te bieden bij de implementatie van een toekomstige lintenvisie in de ambtelijke organisatie.
t
26 COMMISSIE VOOR MONUMENTEN EN WELSTAND HOORN PROJECT JAARVERSLAG 2018
27
HOORN
Hotel in de Grote Kerk De Grote Kerk op het Kerkplein is een icoon van Hoorn. In 1985 werd de kerk, als een
D.O.
Nieuwe toestand
Opdrachtgever:
Formaat:
Schaal:
Getekend:
Datum:
Gewijzigd:
Projectnummer:
E:
van de eerste kerken in Nederland herbestemd tot winkel- en appartementencomplex.
Projectnaam:
F: G:
Onderdeel:
Bladnummer:
H: J:
Nu ligt er een herbestemming tot hotel voor. De appartementen in de kap blijven gehandhaafd. In het schip komen hotelkamers verdeeld over drie verdiepingen. De commissie reageert positief op het initiatief met aandacht voor de beleving van de structuur van de kerk en hiermee voor de indeling van de plattegrond. Ze heeft erop
vide
vide
vide
vide
BESTAANDE WONINGEN
aangestuurd dat het middenschip en het dwarsschip de basis vormen van de verbouwing, met rondom hotelkamers. Ter plaatse van het middenschip wordt een vide gerealiseerd, zodat de ruimtelijke structuur vanaf iedere verdieping zichtbaar is. N
W
O Z
Op de begane grond komt de centrale hal met het hotelcafĂŠ. Het terras op het Kerk-
D.O.
Nieuwe toestand Formaat:
plein maakt deze nieuwe functie compleet, maar vraagt wel om een geveldoorbraak in
Opdrachtgever:
Datum:
Gewijzigd:
Onderdeel:
Projectnummer:
F: G: H:
de monumentale kerkmuur. Drie glazen puien verbinden het interieur van de kerk met de buitenterras. De locatie, omvang, vormgeving en materiaalkeuze van de doorbraken bepalen het nieuwe aanzicht van de kerk. Wordt dit een ingreep met een klassieke
Schaal:
Getekend:
E: Projectnaam:
J:
Doorsneden en plattegrond van een nieuw te realiseren hotel in de Grote Kerk. De plattegrond volgt de basisstructuur van de kerk, het dwarsschip en het middenschip dat elkaar kruisen. Bron: Hylkema Erfgoed, advies & ontwerp
of een moderne uitstraling? Maakt de architect een statement of is zijn houding bescheiden ten aanzien van het monument? De opdrachtgever, de architect en de commissie zijn de zoektocht naar de meest passende ingreep aangegaan. Zij zijn uiteindelijk tot een eigentijds ontwerp gekomen, dat de bestaande monumentale architectuur van de kerk tĂłch respecteert.
Nieuwe doorbraken in de gevel verbinden het terras met het interieur. Bron: Hylkema Erfgoed, advies & ontwerp
Bladnummer:
28 COMMISSIE VOOR MONUMENTEN EN WELSTAND HOORN JAARVERSLAG 2018
Hoofdstuk 4 Dilemma’s bij de kwaliteitsadvisering. Wie adviseert over omgevingskwaliteit? De Omgevingswet draagt ons allen op om te zorgen voor goede omgevingskwaliteit. Het gaat om de kwaliteit van de ruimte waarin het leven van mensen zich afspeelt. Plannen met een goede omgevingskwaliteit zijn duurzaam en dragen bij aan de gezondheid en het welbevinden. In het ontworpen Nederland wordt het belang van cultureel erfgoed, architectonische en stedenbouwkundige kwaliteit én goede kwaliteit van natuur en landschap hooggewaardeerd. In de toelichting van de Omgevingswet worden deze aspecten dan ook benoemd als de pijlers van goede omgevingskwaliteit. Goede omgevingskwaliteit begint bij het agenderen van kwaliteit in alle plan- en ontwerpprocessen. Hoe doe je dat? Wie adviseert over omgevingskwaliteit? Welke vorm van advisering vinden gemeenten bij zich passen? Dat waren de hoofdvragen tijdens de expertmeeting die MOOI Noord-Holland en Over Morgen, ondersteund door het Ministerie van Binnenlandse Zaken, organiseerden op 17 april 2018. Het werd duidelijk dat er geen vaste receptuur meer bestaat voor de ruimtelijke kwaliteitsadvisering. Maar kunnen we dan wel een menukaart maken voor een goed gesprek over omgevingskwaliteit? Tijdens de expertmeeting werden de dilemma’s verkend die in het debat naar voren komen.
De komst van de Omgevingswet vraagt een cultuurverandering en vergt dat we gezamenlijk gaan nadenken over het ontrafelen van deze knoop van dilemma’s. De commissieleden willen graag met betrokkenen binnen de gemeente in gesprek om plannen te maken voor de kwaliteitsadvisering in de toekomst. Als we dan op goede ideeën komen stellen we ook voor om er – daar waar het kan – mee te gaan experimenteren. Op weg naar moderne kwaliteitsadvisering met nieuwe, uitnodigende wettelijke kaders. U kunt het hele pamflet ‘Dilemma’s bij de kwaliteitsadvisering. Wie adviseert over omgevingskwaliteit?’ lezen via deze link.
29
DILEMMA 1 Advisering door deskundigen en/of maatschappelijke participatie? – Leidt maatschappelijke participatie tijdens het planproces vanzelfsprekend tot goede omgevingskwaliteit? Hebben we nog wel advies van deskundigen nodig? Het lijkt de kunst om maatschappelijk(e) initiatief en participatie te versterken door de advisering door deskundigen. Deskundigen brengen kennis, vaardigheden en kansen in. Zij hebben het vermogen om verder te kijken dan de initiatiefnemer en andere belanghebbenden, naar andere schaalniveaus en toekomstige omstandigheden.
DILEMMA 2 Advisering als proces en/of als momentopname aan het eind? – Sectoraal advies (zoals ruimtelijke ordening, welstand of monumenten) volstaat niet meer. Integrale advisering is het nieuwe devies en dat is gebaat bij vroege betrokkenheid bij de stedenbouwkundige en landschappelijke besluitvormingsprocessen. Maar daar zitten wel haken en ogen aan. Hoe waarborg je de onafhankelijkheid van het adviesteam? In welke fasen van het proces wordt geadviseerd? En hoe verhouden begeleiden en beoordelen zich tot elkaar? Deugdelijke advisering is continu, regelmatig en staat in verhouding tot de betekenis van een plan. De advisering moet helder, transparant, neutraal en gefundeerd zijn.
DILEMMA 3 Gemeentelijke adviescommissie en/of een andere constructie? – De Omgevingswet stelt een gemeentelijke adviescommissie verplicht die werkt volgens wettelijke vereisten. Het staat de gemeente vrij om ook andere adviesteams of adviseurs te benoemen. Die kunnen intern, gemengd of extern zijn. Het is belangrijk dat de adviescommissie of het adviesteam een duidelijke plek biedt voor het gesprek over ruimtelijke kwaliteit, en kennis van andere belangen en schaalniveaus inbrengt. Als de commissie of het team extern en onafhankelijk is, kan zij ook als derde neutrale partij fungeren. Maar hoe zorg je ervoor dat de advisering niet als extra drempel wordt gezien?
DILEMMA 4 Advies over grote ingrijpende plannen en/of kleine dagelijkse ingrepen? – De nieuwe ruimtelijke kwaliteitsadvisering is integraal en gaat altijd over het verbinden van de fysieke omgeving met sociaal-maatschappelijke vraagstukken. Die advisering kan een langdurig, allesomvattend proces zijn. Maar dat is niet altijd nodig. Het is het dilemma van proportionaliteit: hoe zorg je dat de advisering in verhouding staat tot de betekenis van een plan, zonder dat dit leidt tot rechtsongelijkheid? Hoe organiseer je het zo dat iedere initiatiefnemer de route vindt die het beste past bij de vraag? Wordt over kleine, veelvoorkomende gevallen even intensief geadviseerd als over grote ingrijpende plannen? Hoe leg je dat vast, en wie bepaalt dat?
DILEMMA 5 Regelen en/of anders kijken? – Meer regels leiden niet tot betere omgevingskwaliteit. Het doel van ruimtelijke kwaliteitsadvisering is niet het toetsen aan regels. Het gaat om een interpretatie: wat draagt een ingreep in de leefomgeving bij aan de ruimtelijke doelstellingen van de gemeente? Hoe verhoudt die ingreep zich tot kernkwaliteiten, principes en potenties? Regels zijn slechts de (onmisbare) hefboom die leidt tot overleg. De ‘nieuwe adviseur’ vinkt geen criteriasets af, maar hanteert een constructieve gesprekstechniek op basis van inspiratie en vakmanschap. De burger én de bestuurder worden hiermee verleid tot goede omgevingskwaliteit.
K 30 PROJECT
Pro
zicht vanaf Berkhouterweg
31
vin
cia
lew
eg
K
K
impressies
zicht vanaf Berkhouterweg
HOORN
Een dienstgebouw voor de Algemene Begraafplaats
zicht vanaf Berkhouterweg zicht vanaf rotonde
zicht vanaf Berkhouterweg zicht vanaf begraafplaats
Zicht vanaf de Berkhouterweg
K
Zicht vanaf de begraafplaats
De herinrichting van de Turborotonde is een grote stedenbouwkundige ingreep en wordt uitvoerig in de commissie besproken. Door de nieuwe aansluiting van de Berkhouterweg op de Turborotonde, moet het dienstgebouw van de Algemene Begraafplaats aan de Berkhouterweg verplaatst worden. Het nieuwe huisje staat op de zichtas vanaf de Provincialeweg, dit is reden voor een bijzonder ontwerp.
K
K
De architect ziet het dienstgebouw eerder als een object en niet zozeer als een gebouw. Het is ĂŠĂŠn bouwlaag hoog en wordt afgesloten door een lessenaarsdak met
K
sedumbedekking. De gevels worden gemetseld en zijn voorzien van een verticale en horizontale profilering. In de zijgevel zitten diepe penanten, waardoor de gevelope-
zicht vanaf rotonde
zicht vanaf begraafplaats
ningen aan het zicht onttrokken worden. Dit draagt bij aan de ingetogenheid van het ontwerp. Het achterterrein wordt door een gemetselde muur aan het zicht onttrokken,
Provincial
K
hier staat het materieel van de beheerder. In de achtergevel worden glazen overheaddeuren geplaatst. Het is een ingetogen ontwerp dat zich voegt in een omgeving die
eweg
K
K
vraagt om stilte en respect.
g
erwe
hout
Berk
De commissie reageert bijzonder positief op het ontwerp. Het past door zijn ingetogenheid in zijn omgeving, maar doet door de zorgvuldige vormgeving recht aan zijn positie op een zichtlocatie.
K
K
oostgevel en westgevel
K K
9
K
K
K
Ontwerp voor het dienstgebouw van de Algemene Begraafplaats Berkhouterweg. Ontwerp: TPAHG-architecten
801
Da
11
32 COMMISSIE VOOR MONUMENTEN EN WELSTAND HOORN JAARVERSLAG 2018
33
Hoofdstuk 5 Evaluatie en aanbevelingen 5.1 Evaluatiegesprek portefeuillehouder Als onafhankelijk adviseur dragen wij bij aan een goede omgevingskwaliteit in uw gemeente. Die zorg delen we samen met de initiatiefnemers en met u als gemeente. Elk jaar bespreken we tijdens een evaluatiegesprek met de portefeuillehouder de belangrijkste ontwikkelingen binnen uw gemeente en formuleren we aandachtspunten voor de toekomst. Op 13 maart 2018 vond dit jaarlijkse evaluatiegesprek plaats over het jaar 2018. De belangrijkste uitkomsten van dat gesprek zijn: Met de komst van de Omgevingswet krijgen begrippen als welstand, bestemmingsplan en monumentencommissie een andere lading; zij worden namelijk niet meer als zodanig in de nieuwe wet genoemd. Wel stelt de wet bepaalde voorwaarden aan deze onderwerpen. De wet verplicht de gemeenten bijvoorbeeld om een gemeentelijke adviescommissie aan te stellen die adviseert over rijksmonumenten. Dezelfde commissie zou moeten adviseren over alle zaken die door de gemeenteraad van belang worden gevonden. Dit betekent dat de gemeenteraad binnen nu en 18 maanden (na inwerkingtreding van de Omgevingswet) een besluit moet nemen over de nieuwe gemeentelijke adviescommissie. In het komende jaar zouden gemeenten de tijd moeten nemen om het raadsbesluit over de gemeentelijke adviescommissie voor te bereiden. Stichting MOOI Noord-Holland biedt aan om te adviseren over dit proces. Voor de zomer wordt in samenspraak met de VNG, de RCE en het ministerie een handreiking gemaakt waarmee gemeenten verder kunnen. Deze handreiking zal ook aangeboden worden aan gemeente Hoorn. De duurzaamheidsopgave levert vaak discussies op in de Commissie voor Monumenten en Welstand. Die gaan over zonnepanelen in het beschermd stadsgezicht, maar ook over installaties op daken. Wat is de bestuurlijke visie op dit onderwerp, prevaleert de duurzaamheid boven het belang van erfgoed? De welstandsnota is bijzonder stringent op de richtlijnen voor duurzaamheidsmaatregelen. In het nieuwe coalitieakkoord zijn de te nemen stappen ten aanzien van de duurzaamheidsmaatregelen versneld. De vraag is: wat is er mogelijk met betrekking tot
duurzaamheid? We moeten naar een andere mentaliteit toe, want gewoon nee zeggen is in deze tijd niet meer denkbaar. In het kader van de regionale energiestrategie is het van belang om toch stappen te nemen aangaande het duurzaamheidsvraagstuk. Hierbij moeten we uiteraard rekening houden met het behoud van de historische waarde van het beschermd stadsgebied. 5.2 Overige aanbevelingen door de commissie Vanuit haar ervaringen en inzichten doet de commissie Monumenten en Welstand Hoorn nog de volgende aanbevelingen: • Het opwekken van zonne-energie is een relatief nieuwe techniek en heeft grote consequenties voor de kwaliteit van de leefomgeving. Deze techniek is volop in ontwikkeling, er komen steeds nieuwe vormen van het opwekken van zonne-energie op de markt. Particulieren en bedrijven passen zonnepanelen op steeds inventievere wijze dan alleen op het dak toe. Een schutting met zonnecellen is hiervan een voorbeeld. Het is van belang dat de beleidskaders voor zonne-energie steeds aangepast worden op de nieuwe ontwikkelingen. Welstandscriteria die alleen kaders bieden voor zonnepanelen op daken blijken onvoldoende. Het beleid zou ook rekening moeten houden met nieuwe toepassingen van zonne-energie. • Doordat de bouwdruk op het grondgebied van de historische stad groot is, staan ook de groene gebieden onder druk. De commissie wijst op de waarde van groen in de binnenstad, voor het leefklimaat, voor flora en fauna, maar ook voor nieuwe vraagstukken zoals wateroverslag en hittebestrijding. Bescherm daarom het groen in het stedelijk gebied en zorg voor voldoende groen in ontwikkelingsgebieden. • Denk na over de integraliteit van ruimtelijke opgaven en ruimtelijk beheer. Welke opgaven kunnen gekoppeld worden? Hoe kan het publieke domein zorgvuldig worden ingericht en onderhouden? Wat is een goede kwaliteit van de fysieke leefomgeving?
• Blijf in uw gemeente steeds het debat voeren over de vraag hoe ruimtelijke kwaliteit kan worden ingezet als pijler voor de omgevingsvisie en het omgevingsplan. Gebruik hierbij bijvoorbeeld de tien principes uit het Schetsboek voor een Omgevingsplan op Kwaliteit van Mooiwaarts. • Begin of continueer een gesprek over de dilemma’s bij de kwaliteitsadvisering (hoofdstuk 4). Welke gevolgen heeft de ‘nieuwe’ ruimtelijke kwaliteitsadvisering voor uw gemeente en hoe gaat u deze organiseren? Wij willen u hierbij graag ondersteunen. De tijd is kort: bij het inwerking treden van de Omgevingswet (verwacht op 1 januari 2021) moet dit geregeld zijn. De welstands- en monumentenadvisering valt namelijk niet onder de ‘bruidsschat’ van de Omgevingswet. • Maak gebruik van de kennis en ervaring die aanwezig is bij medewerkers en adviseurs van het Steunpunt Monumenten & Archeologie Noord-Holland. Het Steunpunt verwelkomt u graag tijdens activiteiten en bijeenkomsten. 5.3 Tot slot Met dit jaarverslag geven we inzicht in de manier waarop de Commissie voor Monumenten en Welstand, aan de hand van de geldende beleidskaders, adviseert over goede omgevingskwaliteit binnen uw gemeente. Een doel waar wij ons graag voor inzetten en aan bijdragen. In het jaarverslag is een aantal plannen uit het jaar 2018 aan bod gekomen. Het is slechts een greep uit de vele en uiteenlopende plannen waarover de commissie heeft mogen adviseren. We doen dat zoveel mogelijk in het openbaar en in dialoog met betrokkenen. Wij nodigen u van harte uit om in 2019 bij ons binnen te lopen en zelf te ervaren hoe boeiend en genuanceerd de advisering over omgevingskwaliteit is.
35
35 PROJECT
HOORN
Sam City Zicht op de achtergevel
Sam City in aanbouw
In 2017 is vergunning verleend voor de bouw van een nieuw spring- en activiteitencentrum in Hoorn. Het pand is gebouwd op een perceel aan de A7, naast het Van der Valk hotel. De commissie heeft positief gereageerd op het ontwerp, zij sprak van een nieuw icoon van moderne architectuur voor Hoorn. Inmiddels is Sam City door velen bezocht. Het pand staat op een sokkel van traptreden en torent hoog boven de snelweg uit. Het is goed zichtbaar, ook in de avonduren, wanneer het subtiel verlicht is. De donkere gevels staan in mooi contrast met de witte sokkel en de glazen pui. In de achtergevel zorgen vensters, die speels over het gevelvlak aangebracht zijn, voor de nodige openheid. Het contrast in kleuren en de strakke belijning dragen bij aan de moderne uitstraling van het pand. Vanuit de hal is een wijds uitzicht over de weilanden achter de snelweg. Ook de eigenaren en gebruikers zijn tevreden met Sam City, een centrum waar iedereen in beweging wordt gebracht. Tekening oorspronkelijk ontwerp
“Alles is qua design en routing precies zoals we het willen en we zijn super trots op alle positieve reacties die we krijgen.� John Kleverlaan, mede-eigenaar Sam City.
Nieuw ontwerp Studio Nowa Architecture & Interior Zicht op de voorgevel Foto: Sam City
36
Colofon Auteur Marrit van Zandbergen, coördinator Commissie voor Monumenten en Welstand Hoorn Met bijdragen van Anouk Vermeulen, voorzitter Commissie voor Monumenten en Welstand Hoorn José van Campen, Woord en Plaats Jef Mühren, directeur MOOI Noord-Holland Dorine van Hoogstraten, adjunct-directeur MOOI Noord-Holland Renate de Visser, bureaucoördinator MOOI Noord-Holland Primo Reh, communicatiemedewerker MOOI Noord-Holland Basisontwerp Funcke Creatieve Partners Uitwerking IAAY | Merijn Groenhart MOOI Noord-Holland adviseurs omgevingskwaliteit Alkmaar, februari 2019
MOOI NOORD-HOLLAND ADVISEURS OMGEVINGSKWALITEIT Emmastraat 111 1814 DP Alkmaar T 072 520 44 59 info@mooinoord-holland.nl www.mooinoord-holland.nl @overmooinh