HELEEN CORNET / BERT DENNEMAN / HAN VAN HAGEN
WEI DE WIL DER NIS
IN LEI DI NG
Weide&Wildernis / 5
O
nder de activiteiten die naar aanleiding van het 200 jarig bestaan van het Koninkrijk der Nederlanden werden georganiseerd tussen november 2013 en oktober 2015 bevond zich de tentoonstelling Tropisch Koninkrijk – Hedendaagse kunst van Aruba, Curaçao, St. Maarten, Bonaire, Saba en St. Eustatius, georganiseerd door Museum de Fundatie in Zwolle. Toen wij deze expositie bezochten, werden wij in het bijzonder geraakt door het werk van Heleen Cornet, een van de twintig kunstenaars uit het deel van ons koninkrijk overzee. Voor haar is het oerwoud van Saba en de Caribische Zee eromheen een belangrijke inspiratiebron en zij weet als geen ander de sfeer van de prachtige natuur van die wildernis over te brengen op haar olieverfdoeken en aquarellen. Ook waren wij destijds verrast door het feit dat het Nederlands grondgebied tropische regenwoud kent, zij het aan de overzijde van de Atlantische Oceaan. Dat ‘Saba en omringende zee’ bij de verkiezingen van ‘Het mooiste natuurgebied van Nederland’ in oktober 2016 niet in de prijzen viel, is, gelet op de enorme rijkdom aan natuur op dit eiland, waarschijnlijk vooral te wijten aan onbekendheid alhier. De tentoonstelling Weide&Wildernis biedt opnieuw een mogelijkheid om kennis te maken met Nederlands enige oerwoud, want wij prijzen ons gelukkig dat Heleen haar werken nog een keer in Arti Legi wil tonen. Via haar kwamen we in contact met de beeldhouwer Bert Denneman, die sinds 10 jaar in Drenthe woont. Bij hem is de natuur uitgangspunt voor het vormgeven van zijn bronzen beelden. Naast vogels maakt hij zoogdieren, zaden en vruchten. Etser Han van Hagen, ook woonachtig in
Drenthe, is zijn leven lang gefascineerd door natuurgebieden waar de mens weinig invloed heeft. Ondanks het ongecultiveerde karakter daarvan lukt het hem in zijn etsen van planten, dieren en landschappen, al dan niet met ruïnes, een poëtische sfeer op te roepen. Deze drie kunstenaars, die met verschillende technieken tot hun beeld komen, hebben met elkaar gemeen dat zij zich laten inspireren door de ongerepte natuur waar de mens zo min mogelijk aanwezig is. Kennelijk leeft het onderwerp in deze tijd gezien de hedendaagse belangstelling voor de wildernis van de Oostvaardersplassen en prachtige documentaires als Wildernis onder water of De schatkamer van de Veluwe, die de schoonheid van delen van Nederland via de televisie in onze huiskamers brengen. In de loop van de tijd zijn grote wetenschappelijke en technische inspanningen verricht om te ontsnappen aan de greep van de wildernis om zo op meer plekken te kunnen zaaien en oogsten. Toch blijkt de kunstmatige inrichting van ons leven ook zijn gebreken te hebben en zoeken we naar een nieuw evenwicht door de natuur opnieuw te waarderen en ermee in contact te blijven. Op de tentoonstelling Weide&Wildernis staat met de kunst van Heleen Cornet, Bert Denneman en Han van Hagen de schoonheid van weide en wildernis centraal. Arti Legi wil met hun artistieke werk graag dit natuurschoon van Nederland overzee en dichterbij huis binnen uw beleving brengen en hoopt daarmee tegelijkertijd de aandacht voor het behoud van die prachtige natuur te vergroten.
Louwrens en Gerda Dijkstra
DE KLEURRIJKE TROPEN VAN HELEEN CORNET
Weide&Wildernis / 7
H
eleen Cornet werd geboren op 22 juli 1945 onvoorspelbare creativiteit van de aquarelverf. Ze verin Gorinchem. Na haar middelbare school werkt in haar schilderijen soms ook herinneringen of volgde zij een opleiding aan de Academie fantasieën, voegt een enkele keer foto’s toe en speelt voor Beeldende Vorming in Amersfoort van met kant, tule, draden, bladeren en zand om structuur 1965 tot 1969, inclusief onderwijsbevoegdaan te brengen op het doek. heid. Nadat zij een aantal jaar in Noorwegen Heleen en haar man Tom trekken er graag met hun tent had gewoond, vertrok zij in 1975 naar Bonaire, waar zij op uit naar de top van Mount Scenery, de slapende vul9 jaar werkzaam was als docent beeldende kunst. Verkaan van Saba. Het ontbreekt dit eiland in de Caribische volgens woonde ze samen met haar gezin op een zeilboot Zee aan stranden of andere plaatsen om gemakkelijk aan met als vaste verblijfplaats eerst Curaçao en daarna St. land te gaan, waardoor het lang geïsoleerd is gebleven Maarten. In 1986 vestigde ze zich weer op de vaste wal en de bossen rond de berg hun mysterieuze ondoordringvan het eiland Saba. Samen met haar man Tom van ’t bare sfeer hebben kunnen behouden. Om hoog op de Hof die zeebioloog is, woont zij daar inmiddels al meer berg het magische nevelwoud te kunnen schetsen vraagt dan dertig jaar. De eerste drie jaar werkechter wel enige voorbereiding. te zij er ook als kunstdocente aan de Saba “Om hoog op de Heleen en Tom moeten kampeerComprehensive School. Met een aantal spullen en tekenbenodigdheden berg het magische namelijk 1064 treden omhoog kunstenaars richtte ze daar de Saban Art nevelwoud te dragen naar een hoogte van 872 Foundation op en opende ze de kunstgalerie Peanut Gallery. Ook had ze er een kunnen schetsen meter. Gedurende deze wandeling eigen galerie en maakte ze de illustraties vraagt wel enige raken ze geleidelijk al los van voor een aantal boeken, waaronder veronrust, die voorbereiding.” maatschappelijke schillende duikgidsen die ze samen met altijd onbewust op de achterhaar man uitgaf. De boeken Echoes of the grond aanwezig is. Daardoor koPast en Saban Cottages, waarin zij historische huizen in men ze stap voor stap meer in contact met de natuur. beeld brengt, staan op haar naam. Het kamperen midden in het tropisch oerwoud, omgeOorspronkelijk maakte Heleen alleen aquarellen, maar ven door het geluid van vogels, druppend water en wind, omdat zij deze formaten te klein vond, specialiseerde zij helpt die natuurlijke rust verder te verdiepen. Eenmaal zich ook in de olieverftechniek bij de kunstenaar Rik geïnstalleerd schildert en tekent Heleen er de hele dag Lina in Amsterdam. Later, toen zij de voordelen van het en maakt ze naast deze studies ook foto’s van de schoonaquareldoek ontdekte, keerde zij weer terug naar de heid van het regenwoud. Helaas is het er wel modderig, aquareltechniek. Ze werkte vanaf dat moment, mogelijk vaak koud en erg nat, zodat ze meestal na vier nachten beïnvloed door haar lessen met olieverf, in een minder weer terug keren. Aquarelverf is een moeilijk te hanterealistische stijl, kleurrijker en gebruik makend van de ren techniek op de top van Mount Scenery vanwege de
“Het waterachtige karakter van de aquarelverf komt overeen met dat van het vochtige nevelwoud waardoor het een zeer geschikte techniek is om de schoonheid van die natuur tot uitdrukking te brengen.” hoge vochtigheidsgraad, die daar normaal meer dan 95% bedraagt. Daarom werkt ze haar schetsen van de natuur uit in haar atelier, dat aan de rand van het regenwoud ligt en waar ze ook bladeren en draden tot haar beschikking heeft. Daar laat ze voorafgaand aan haar eigen schilderingen de aquarelverf op de ondergrond zelf al veel van het werk doen: de kleuren vloeien over het canvas en mengen samen op hun eigen wijze. Het waterachtige karakter van de aquarelverf komt overeen met dat van het vochtige nevelwoud waardoor het een zeer geschikte techniek is om de schoonheid van die natuur tot uitdrukking te brengen. Daarnaast leiden de kampeerschetsen op de berg ook tot grote olieverfschilderijen, die de sfeer van de natuurfenomenen op Saba’s slapende vulkaan eveneens prachtig weergeven. Een serie van Sabaanse nevelwouden is daarvan het resultaat. Op een muurschildering in de Heilige Hart Kerk, een rooms-katholieke kerk op Saba, combineerde Heleen scènes uit het regenwoud met religieuze symbolen. Verder benadrukt zij met de aquarelserie Tropische vruchten de kleuren- en vormenrijkdom van de natuur van het
gebied. Deze verscheidenheid aan vorm en kleur is ook kenmerkend voor de Caribische Zee rond Saba, want die vormde eveneens een bron van inspiratie voor haar. Zij dook samen met haar man naar de kristalheldere diepten om van deze wonderbaarlijke wereld tekeningen te maken, waaruit series met dolfijnen en rifschilderingen ontstonden. Dat deze verborgen wereld onder water ook een ruige kant kent, wordt duidelijk op haar zeeschilderingen van boven het oppervlak van de zeespiegel. Helaas viel ‘Saba en omringende zee’ bij de verkiezingen van ‘Het mooiste natuurgebied van Nederland’ in oktober 2016 niet in de prijzen. Afstand en onbekendheid zouden hieraan ten grondslag hebben kunnen liggen, maar gelukkig biedt het werk van Heleen Cornet in Arti Legi opnieuw een kans er kennis mee te maken. Diverse schilderijen van het tropische woud, de tropische vruchten en de doeken van de omringende zee brengen de rijkdom van de natuur daar nu hier nog eens onder onze aandacht en binnen ons handbereik. Daarmee geeft Heleen onze overzeese gebieden alsnog de eer die hen toekomt.
Belangrijke tentoonstellingen Naast diverse solotentoonstellingen op Saba, Bonaire, St. Maarten en Curaçao nam Heleen met haar installaties van het regenwoud en de onderwaterwereld deel aan prestigieuze tentoonstellingen buiten de Antillen. Zo exposeerde zij op de 1e, 2e en 3e biënnale in Santo Domingo in de Dominicaanse Republiek, resp. in 1992, 1994 en 1996 en op de 23e internationale biënnale in Sao Paulo in Brazilië, ook in 1996. Verder was haar werk te zien in Frankrijk, Italië, Zweden en Cuba. In 2012 exposeerde zij in New York City en toonde Museum de Fundatie in Zwolle in 2013/14 een serie ‘oerwoudschilderijen’. Vanwege haar toepassing van aquarelverf ontving Heleen Cornet in 2010 de ‘Mención Especial por Tríptico The Magical Mossy Forest 1.2.3. Por la revitalización de un Medio tradicional’. Deze internationale prijs werd uitgereikt door de Primera Trienal Internacional del Caribe.
Weide&Wildernis / 9
Mt. Scenery New Trail 2 mixed media 120 x 160 cm 2016
Papaya (l) watercolor 40 x 50 cm 2016 Cashew (r) watercolor 40 x 50 cm 2016
Wild Orange (l) watercolor 40 x 50 cm 2016 Wild Lime (r) watercolor 40 x 50 cm 2016
Weide&Wildernis / 11
Pineapple (l) watercolor 40 x 50 cm 2016 Sea Grape (r) watercolor 40 x 50 cm 2016
Mahogany Seed (l) watercolor 40 x 50 cm 2016 Mango (r) watercolor 40 x 50 cm 2016
Palms Mt. Scenery Oil on canvas 145 x 120 cm 2016
Misty Mosses Mixed Media 110 x 80 cm 2014
Weide&Wildernis / 13
Mountain Cabbage drieluik binnenkant oil on canvas 100 x 200 cm 2017
Mt. Scenery 13 (l) Mixed Media 80 x 120 cm 2014 Mountain Cabbage drieluik (r) buitenkant Oil on canvas 100 x 100 cm 2017
Mt. Scenery 2014 Oil on canvas 120 x 180 cm 2014
Weide&Wildernis / 15
Mt. Scenery New Trail 1 (harp) Mixed media 120 x 90 cm 2016
Mt. Scenery Crater 3 Oil on canvas 240 x 110 cm 2013
Mt. Scenery New Trail 3 mixed media 120 x 90 cm 2016
Mt. Scenery 16 watercolor on canvas 150 x 120 cm 2014
Weide&Wildernis / 17
Rainforest Saba DWI Mixed media 120 x 180 cm 2012
Mt. Scenery Tower triptych 2 Mixed media 120 x 340 cm 2016
Weide&Wildernis / 19
Weide&Wildernis / 21
Clouds Cove Bay Oil on cavas 100 x 120 cm 2016 Clouds Statia Oil on canvas 120 x 180 cm 2016
Hurricane Gonzales Oil on canvas 105 x 120 cm 2016
Reef 1 Mixed media 60 x 120 cm 2017
Weide&Wildernis / 23
Reef 2 Mixed media 60 x 120 cm 2017
Saba Window Mixed media 60 x 120 cm 2017
Weide&Wildernis / 25
Tedran Reef watercolor on canvas 150 x 80 cm 2014
DE SIERLIJKE BRONZEN VAN BERT DENNEMAN
Weide&Wildernis / 27
B
ert is geboren in 1959 te Amsterdam. Hoemooi weer ook een theetuin. Sinds voorjaar 2013 is Bert wel zijn ouders echte stadsmensen waren, de organisator van de jaarlijkse atelierroute ‘Ateliers in ontwikkelde hij een grote liefde voor de Bedrijf’, een kleine hoogwaardige atelierroute van tien natuur. Waarschijnlijk kwam dat doordat hij bevriende kunstenaars in het Reestdal. aan de rand van de stad woonde waar Bert Denneman is vanaf de jaren ’80 actief in de beelbraakliggende stukken land, bosjes en visdende kunst. Na een oriënterende en experimentele fase en kikkerrijke slootjes een prachtige speeltuin vormden. in de teken- en schilderkunst kwam hij aan het begin ‘Als puber was ik meer geïnteresseerd in kikkers en salavan de jaren negentig terecht bij de Utrechtse beeldhoumanders dan in meisjes’, zegt Bert zelf over die periode. wer/keramist Hans Kaptein, waar hij anderhalf jaar Helaas drong ook de bedreiging van die gekoesterde keramieklessen volgde. De Zimbabwaan Lasarus Gwasha natuur zich op. Hele delen van het landschap van zijn gaf hem les in het hakken in steen. Het werken in brons jeugd verdwenen onder asfalt, stadsuitbreiding of indusbleek voor de vormentaal van Bert’s werk uiteindelijk trievestiging. Het was dan ook niet vreemd dat hij van het meest aantrekkelijk. Door veel lezen, experimentehet beschermen van natuur en landren, praten en het ‘afkijken’ van schap zijn werk maakte. Momenteel “Bert wil mensen de basistechnieken bij collega’s werkt hij naast zijn werk als beelden bij de bronsgieter maakte Bert met zijn beelden zich de techniek, de procesganhouwer nog steeds enkele dagen per laten delen in zijn gen en het materiaal eigen. Sinds week als landschapsecoloog bij Vogelbescherming Nederland. verwondering over het einde van de jaren negentig is Eind 2007 verhuisde Bert met zijn de schoonheid van werken in brons zijn belangrijkste vriendin Olga de Lange van de BetuBrons is volgens hem onze natuur.” bezigheid. we naar het mooie Reestdal in Zuideen verleidelijk materiaal, omdat west Drenthe, waar hij een paar jaar het relatief veel vrijheid biedt op nodig had om de voormalige boerderij Wildschutserve in het gebied van ranke vormen, soepele lijnen en het het buurtschap De Stapel in bewoonbare en bruikbare weergeven van dynamiek. Met andere woorden, brons staat te brengen. Half 2011 was de verbouwing zodanig biedt Bert bij uitstek de mogelijkheid om de herinneringevorderd dat hij zijn ateliers in gebruik kon nemen. In gen uit zijn jeugd of de meer recente ervaringen met de de zomer van 2012 kon de expositieruimte van ‘Beeldenatuur vorm te geven in driedimensionale beelden. De natelier Wildschutserve’ geopend worden. Sindsdien laatste decennia is hij zijn omgeving behalve met een organiseert hij enkele tentoonstellingen per jaar waar ecologische bril ook steeds meer met aandacht voor het naast hun eigen werk (Olga hakt beelden in steen) altijd artistieke beeld gaan bekijken. Zijn ideeën worden zeleen of meerdere gastexposanten te zien zijn. In de weekden voorbereid op papier op een enkele grove schets na. enden van eind april tot half september runt Olga er bij Ze krijgen daarentegen vorm in zijn hoofd waarbij hij
tegelijkertijd bedenkt hoe het beeld gemaakt, gegoten en eventueel gereproduceerd kan worden. Voor Bert is het erg belangrijk dat het uiteindelijke product ook daadwerkelijk zijn beeld is. Daarom houdt hij het gefaseerde en arbeidsintensieve proces vrijwel geheel in eigen beheer. Alleen het daadwerkelijk gieten van het brons wordt uitbesteed en wel aan bronsgieter Hans Steijlaart uit Waardenburg. De voorbereidende werkgangen, het eventueel lassen en het uiteindelijke afwerken van het ruwe gietwerk tot een mooi gepatineerd beeld is echt ambachtelijk werk. Dit spreekt Bert erg aan ondanks dat het relatief veel tijd kost. Tegelijkertijd bieden die handelingen ook de mogelijkheid het oorspronkelijke ontwerp nog te corrigeren of te optimaliseren indien nodig. De consequentie van deze zorgvuldige werkwijze is dat klanten soms een paar maanden geduld moeten hebben. Zoals al naar voren kwam, is het beeldend werk van Bert vrijwel altijd gebaseerd op de natuur en vormen naast vogels en zoogdieren ook zaden en vruchtbeginsels de
hoofdmoot van zijn oeuvre. Aanvankelijk was natuurgetrouwe uitbeelding van het onderwerp zijn uitgangspunt, maar in de loop van de tijd hebben zijn beelden meer gestileerde vormen gekregen. Hierbij maakt een karakteristiek kenmerk of een bepaalde dynamiek van de verbeelde soort het beeld herkenbaar, waarbij Bert’s voorkeur uitgaat naar zachte soepele vormen. Hij wil mensen met zijn beelden laten delen in zijn verwondering over de schoonheid van onze natuur, mede in de hoop dat dit iets bij draagt aan bewustwording van de kwetsbaarheid van de natuur om ons heen.
Opdrachten Naast zijn vrije werk krijgt Bert regelmatig ook opdracht van particulieren, overheden, bedrijven en organisaties. Voorbeelden hiervan zijn o.a. Jagende Uil I, gemaakt voor de Allianz Kunstcollectie 2003-2004. Van 2004-2008 verzorgde hij de ‘Business Intelligence Award’, die een consortium van IT-bedrijven vanaf 2004 jaarlijks uitreikt voor optimale toepassing van informatietechnologie bij bedrijfsmanagement. Deze prijs is nog steeds gebaseerd op het ontwerp van Bert. Het beeld Voorjaar werd in 2005 door een aantal samenwerkende natuurorganisaties uitverkozen tot ‘Nationale Gruttoprijs’, vanaf 2011 ‘Bronzen Grutto’ genoemd. Voor de gemeente De Wolden ontwierp Bert recentelijk ‘Het Raspaard’, een wisselprijs die jaarlijks wordt uitgereikt aan het meest opvallende en succesvolle burgerinitiatief in de gemeente. Dit voorjaar leverde Bert twee nieuw ontworpen beelden van onze nationale vogel, die als ‘Gouden Grutto’ door de Vogelbescherming Nederland zullen worden uitgereikt. Vanaf 2017 is dat jaarlijks dé nieuwe nationale prijs voor de meest succesvolle inzet van individuele boeren of agrarische natuurverenigingen bij het beschermen van de vogels van ons cultuurlandschap.
Weide&Wildernis / 29
Visdief 2014 nr. 3/8 55 cm (h)
Valkje 2015 nr. 3/8 21 cm (h)
De techniek achter een bronzen beeld Jagende Valk - II 2017 nr. 2/8 50x55 cm (lxb)
Bij het omzetten van een idee in een bronzen beeld dient zich altijd eerst de vraag aan hoe het driedimensionale ontwerp zo te maken dat het ook gereproduceerd kan worden. Het gieten van brons volgens de verlorenwastechniek vergt vaak een tussenstap waarin het eerste model met behulp van een of meerdere reproductiemallen wordt omgezet in een gietklaar wasmodel. Terwijl het oorspronkelijke boetseerwerk vaak massief is opgebouwd en bestaat uit boetseerwas, klei of gips, al dan niet in combinatie met hout en/of andere materialen, dient een gietklaar wasmodel van enige omvang hol te zijn uitgevoerd, vormvast te zijn en uitsluitend te bestaan uit makkelijk brandbaar materiaal zoals gietwas. Dit materiaal is het best te vergelijken met kaarsvet. Het object van gietwas moet namelijk na invormen in de gietmal van de bronsgieter door verbranding ruimte maken voor de holte waarin het brons gegoten kan worden. Om het geheel ook daadwerkelijk te kunnen gieten moet het model dan wel eerst zijn voorzien van giet- en luchtkanalen. Soms is het een hele puzzel om te zorgen dat een mal tot in alle uithoeken van de vorm goed doorloopt en helemaal gevuld wordt. Alleen dan kan het origineel goed gereproduceerd worden. De ultieme test is altijd het gieten van een eerste kopie in de reproductiemal. Als het lukt om een beeld goed in gietwas te reproduceren, zal het gieten in brons zeker lukken. Gietwas stolt namelijk sneller en loopt door het lage eigen gewicht moeilijker door de mal dan het veel zwaardere vloeibare brons. Om de kans op problemen te beperken en het proces van gieten en afwerken te vereenvoudigen worden grote en gecompliceerde vormen vaak in delen gemaakt, gereproduceerd en gegoten. De verschillende onderdelen worden dan, na in brons te zijn gegoten, weer aan elkaar gelast tot het beoogde beeld. Het arbeidsintensieve karakter van alle procesgangen maakt bronzen beelden relatief duur. Daarentegen kan een bronzen beeld tegen alle weersinvloeden, gaat het probleemloos honderden jaren mee en gaat het alleen verloren als het omgesmolten wordt.
Weide&Wildernis / 31
Keerkringvogel - II 2017 unica 50x50 cm (lxb)
Overtijen (12) 2004 nr. 3/5 80x44 cm (lxb)
Boerenzwaluw - II 2015 nr. 4/8 19x27 cm (lxb) Velduil (r) 2017 nr. 1/8 50x45 cm (lxb)
Weide&Wildernis / 33
Gier - II 2015 unica 110 cm (h)
Reebokje 2014 unica 35 cm (h)
Kerkuil (BI-award) 2004 nr. 2/8 25 cm (h)
Muizenjacht (Vosje) (links boven) 2015 nr. 3/8 12 cm (h) Baltsende Fregatvogel (links midden) 2017 unica 40x24 cm (lxb) Kluut - II (links onder) 2016 nr. 2/8 21 cm (h)
Weide&Wildernis / 35
Iepenzaadje - II 2014 nr. 1/3 65 cm (h)
DE POËTISCHE ETSEN VAN HAN VAN HAGEN
Weide&Wildernis / 37
H
an van Hagen werd geboren in Voorburg op twee dagen in de week een enthousiast leraar geweest. 9 mei 1944 in een muzikaal gezin. Na het Onder andere heeft hij in Gouda les gegeven. Daarnaast behalen van zijn gymnasiumdiploma volgde geeft hij Kunstvoorstellingen, waarin hij op een speelse hij de Koninklijke Academie van Beeldende manier kunst en kunstenaars voor het voetlicht wil brenKunsten in Den Haag, waar hij zich specialigen bij geïnteresseerd publiek. Ook organiseerde hij seerde in lithografie en etsen. De democraregelmatig kunstreizen voor zijn cursisten. tisering van de kunst had daar ook zijn intrede al gedaan Hoewel Han beseft dat hij schatplichtig is aan zijn Haagmet o.a. invloeden van kleurrijke en betaalbare grote se leermeesters en andere prentmakers uit het verleden, grafiek. Desondanks bleef de MO-studie het tekenen waaronder Albrecht Dürer, Rembrandt, Hercules Segers benadrukken, wat voor Han een perfecte basis is geen Paulus Potter, legt hij zijn eigen accenten. Mensen weest voor de klassieke techniek van het etsen. Met maken nauwelijks deel uit van zijn thematiek, die zich name Dirk van Gelder was zijn grote leermeester. vooral richt op landschappen, al dan niet met ruïnes, en Na de academie ging hij in Nieuwkoop wonen, waar de close-ups van planten en dieren. De grafische structuur natuur een bron van inspiratie voor bepaalt sterk de voorstelling, hem was. In 1974 startte de samen“Han weet de maar dat betekent niet dat amwerking van een groep grafici, waarbachtelijkheid belangrijker is dan groeikracht en beeld. Echter alleen met een goeonder Dirk van Gelder. Tien jaar architectuur van de beheersing en ontwikkeling later resulteerde dit in de heroprichting van de Haagse Etsclub, die dade natuur prachtig van de techniek kunnen lijnbeweteerde uit 1848. Met regelmaat tot uitdrukking gingen en vlakbehandelingen tot bracht deze groep mappen met etspoëtisch resultaat leiden. In te brengen.” een werk uit. Uit zijn Zuid-Hollandse tijd zijn vroege etsen zijn toon en stamt ook het lidmaatschap van de atmosfeer belangrijker terwijl kunstenaarsclub Pulchri Studio in Den Haag. textuur in het latere werk in het oog springt. In 1993 verhuisde hij naar Zuidwolde in Drenthe. Daar In zijn Nieuwkoopse tijd trok hij er vaak met een roeiboo richtte hij samen met zijn vrouw, de keramiste Lia van tje op uit in het plassengebied om daar in de stilte aspecRhijn, aan de rand van het natuurgebied Takkenhoogte ten van het landschap te etsen. De kleinere prentjes zijn in het Reestdal het Kunstencentrum Hofstede Duet op. direct in de natuur gemaakt, wat de spontaniteit ten Hier werd het Drentse landschap aanleiding voor zijn goede kwam. Dit was mogelijk door het gebruik van een etsen. Daarnaast heeft hij op zijn reizen naar Ierland, zeepdoosje als zuurbakje en het deksel als waterreserZuid-Europa, Mexico en de Filippijnen ideeën opgedaan voir. De grotere etsen zijn in het atelier gemaakt. Divervoor zijn werk. se alledaagse oeverplanten zijn toen verbijzonderd, Behalve graficus is Han tot zijn negenenvijftigste jaar waarvan een deel werd opgenomen in de 1e uitgave van
de Haagse Etsclub, die Onkruid als titel heeft. Hoe de realiteit van planten en grassen weer te geven in lijnen en vlekken was een uitdaging, die hij aanging door ordening te scheppen in de wirwar. Hierbij was het voorbereiden van een compositie belangrijk om het beeld te versterken. Zo zorgt een lage horizon er bijvoorbeeld voor dat kleine planten monumentaal ogen. Daarentegen moest elke spriet in een kluwen gras of riet gevolgd kunnen worden. Terwijl dit voor ons overkomt als een microwereld, zal een mier het daarentegen ervaren als een oerwoud. Met oog voor zowel het detail als het geheel weet Han met zijn deskundige weergave van diepte en reliëf de groeikracht en architectuur van de natuur prachtig tot uitdrukking te brengen. Dieren deden hun intrede vanaf 1986 met de uitgave Het dier van de Haagse Etsclub. Met elk dier dat hij etste heeft hij een persoonlijke band: van jonge bosuil met gebroken poot, mussen in de heg, pekingeenden in de voortuin tot schapen, koeien en stieren in het Drentse landschap. Met name in het subtiele lijnen- en vlakkenspel van de etsen van de runderen, waaronder Franse Limousins en de Schotse Hooglanders, komt zijn fascina-
“Met elk dier dat hij etste heeft hij een persoonlijke band.” tie voor deze dieren tot uitdrukking, maar ook in de textuur van de Schoonebeker heideschapen weet Han hun schoonheid op te roepen. Merk op dat alle dieren in zijn prenten je aankijken. Tot slot nog de ruïnes waarvan hij er meerdere op de etsplaat heeft vastgelegd: torens en verbrokkelde muren in Ierland; vervallen graven langs de Via Appia, resten van het Circus Maxentius en raadselachtige beelden in de tuinen van Bomarzo in Italië; heilige gebouwen in Mexico, ruïnes in de Filippijnen en niet te vergeten de kerkruïnes van Dongen en Ammerzoden. Van al deze plekken waar de invloed van de mens is verdwenen en de natuur het weer overneemt, weet Han vergane glorie in verstrengeling met de woekerende begroeiing op poëtische wijze naar de etsplaat te vertalen. Ze laten ons zijn verwondering over de ontembare kracht van de natuur zien, maar tegelijkertijd doen ze ons beseffen dat menselijke vermogens begrensd zijn en geven ze aanleiding tot een gevoel van nederigheid.
Belangrijke tentoonstellingen en presentaties Presentatie cassette Onkruid van Haagse Etsclub in Gemeentemuseum, Den Haag en Gemeentemuseum Arnhem, 1976; Instituut Néerlandais, 1978 en 1981; Pulchri Studio, Den Haag, vanaf 1980 tot heden; Presentatie Gekorven Diertjes, tekst Midas Dekkers, aquarellen Han van Hagen, 1983; Presentatie Mummies, tekst Midas Dekkers, tekeningen Han van Hagen, 1986; Deelname Biënnale Grafiek Nu. Om de twee jaar, vanaf 1987; Tentoonstellingen in diverse galerieën, 1987 - 2017; Tentoonstellingen in Museum de Buitenplaats te Eelde en Drents Museum te Assen; diverse presentaties van De Haagse Etsclub. Werk van Han van Hagen bevindt zich in vele particuliere verzamelingen en musea waaronder Het Rijksprentenkabinet te Amsterdam, het Haags Gemeentemuseum, het Drents Museum in Assen, Museum De Buitenplaats te Eelde en Museum Møhlmann te Appingedam.
Weide&Wildernis / 39
De Wildenberg 2015 Lijnets 266 x 395 mm Grassen II 1996 Lijnets 165 x 194 mm Twee Eiken 2006 Lijnets 148 x 220 mm
Die Raben von Georg Trakl 2015 Lijnets 198 x 296 mm Jonge Raaf 2015 Lijnets 197 x 245 mm Havik 2006 Lijnets 187 x 217 mm
Weide&Wildernis / 41
Jonge Bosuil 1997 Lijnets 185 x 193 mm
RuĂŻne van Dongen 2009 Lijnets 198 x 297 mm
Brahman cow 2008 Lijnets 196 x 295 mm
Weide&Wildernis / 43
Aloy 2010 Lijnets 437 x 347 mm
Freeks Lam 2011 Lijnets 541 x 632 mm
Simon XII van de zwarte Kaat 2004 Lijnets 240 x 258 mm
Weide&Wildernis / 45
De techniek van het etsen Bij de techniek van het lijnetsen wordt gebruik gemaakt van een glad gepolijste koperen of zinken plaat. Daarop wordt een zuurbestendige dunne laag etsgrond van was aangebracht, waarin met een etsnaald de tekening wordt gemaakt waarvan de tekenlijnen de plaat blootleggen. Door de plaat in een bak sterk water te leggen, zoals bijv. verdund salpeterzuur, wordt de tekening op de plaat uitgebeten en ontstaan er groeven. Dit proces kan met aanvullende tekeningen meerdere keren herhaald worden, waarbij de lijnen van eerdere tekeningen dieper en breder uitbijten en bij het drukproces daardoor meer inkt kunnen bevatten en donkerder zullen afdrukken. Als het etsen zelf klaar is, kan de etsgrond van de plaat worden verwijderd. Deze wordt dan helemaal ingesmeerd met etsinkt om vervolgens weer gepoetst te worden zodat de plaat zelf schoon is, maar de groeven gevuld blijven met inkt. Met behulp van een walspers kan het afdrukken dan beginnen, waarbij de plaat voor elke nieuwe afdruk opnieuw moet worden ingeïnkt.
Wilde eend 2015 Lijnets 207 x 270 mm
De eerste serie afdrukken wordt de ‘eerste staat’ genoemd. Wanneer aanvullende tekeningen nodig zijn, wordt er weer een etsgrond op de plaat aangebracht. Hierna kan het teken- en bijtproces opnieuw beginnen zonder dat eerder gebeten lijnen onder de etsgrond veranderen. Na afdruk van deze bewerking spreken we van de ‘tweede staat’. Dit procedé kan zich nog enkele malen herhalen.
CO LO FO N
Deze uitgave verschijnt ter gelegenheid van de tentoonstelling Weide&Wildernis in Arti Legi van 6 april t/m 7 mei 2017. De tentoonstelling werd geopend op 6 april 2017 door Annette Herfkens, auteur van het boek Turbulentie. Uitgave Arti Legi, Gouda Teksten Gerda Dijkstra-van der Wel Kunstenaars Heleen Cornet (www.heleencornet.com) Bert Denneman (www.bertdenneman.nl) Han Van Hagen (www.kunstduo.nl) Omslag Buitenzijde: Mt. Scenery Treefern Mixed Media, 180x135 cm, 2016, Heleen Cornet Binnenzijde voorkant: Trouvaille, brons, 35x30 cm, 2014, Bert Denneman Binnenzijde achterkant: Lijnets, 148x220 mm, 2006, Han van Hagen Fotografie © Heleen Cornet 2017 / Foto’s pagina 10 en 11: Louwrens Dijkstra © Bert Denneman 2017 / Studiofotografie: Bennink Fotografie © Han Van Hagen 2017 / Art Revisited Grafisch ontwerp Thomas van der Schoor, Mooi Rood Arti Legi Markt 27 / 2801 JJ Gouda / Nederland T 0031 (0) 182 74 30 50 info@artilegi.nl www.artilegi.nl ISBN/EAN: 978-90-821617-7-9