DURE WOORDEN, ZAME DADEN, Duurzaamheid binnen het grafisch ontwerpen by Moon Brouwer

scriptie DOOR Moon Brouwer JAAR 2011

Dure woorden, zame daden Duurzaamheid binnen het grafisch ontwerpen

AKV|ST. JOOST GRAFISCH ONTWERPEN

Dure woorden, zame daden Duurzaamheid binnen het grafisch ontwerpen

Niets uit deze scriptie mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm, digitale middelen of welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming. Moon Brouwer Speelhuislaan 21A 4815 CA Breda Telefoon 06 196 470 98 E-mail info@MoonBrouwer.nl

colofon scriptie Dure woorden, zame daden Duurzaamheid binnen het grafisch ontwerpen JANUARI 2011 AKV| ST. JOOST GRAFISCH ONTWERPEN

TEKST Moon Brouwer ONTWERP Moon Brouwer PRINT Rijnja Repro, Breda

pagina 2

voorwoord

Deze scriptie heb ik geschreven naar aanleiding van mijn eindexamen in de richting van grafisch ontwerpen aan de AKV|st. Joost te Breda. Het is een verslag van mijn zoektocht naar de mogelijkheden van duurzaamheid binnen het grafisch ontwerpen en wat deze mogelijkheden te betekenen hebben voor de creatieve vrijheid, welke gepaard gaat met het ontwerpen. In de scriptie behandel ik de duurzame mogelijkheden binnen de verschillende fasen van het ontwerpproces; ik bespreekt de genomen keuzes en behaalde resultaten van een aantal 'duurzame' ontwerpen en ik ga het gesprek aan met een aantal ontwerpers die in verschillende mate interesse hebben in duurzaamheid. Voor deze scriptie heb ik, voor een deel, samen gewerkt met Miranda Vonk. Zij heeft, voor haar scriptie, onderzoek gedaan naar duurzaamheid in het grafisch onderwijs. Haar scriptie vormt een interessante aanvulling op deze scriptie. Verder gaat mijn dank uit naar Kiko Luijten, Haico Beukers, Marga Scholma, Chantal Bekker, Tirso FrancĂŠs, Barry van Dijck, Rob van Dijck, Arjan Hilgersom, Ans van Laarhoven, Sonja de Krom en Aart Brouwer voor het mede tot stand brengen van deze scriptie.

pagina 3

inhoudsopgave Deze scriptie is opgebouwd uit twee delen. Het eerste, theoretische, deel bestaat uit algemene informatie over duurzaamheid binnen het grafisch ontwerpen, inventaris van de mogelijkheden van duurzaamheid binnen het grafisch ontwerpen en de daaruit volgende voorlopige conclusies.

Inleiding

Hoofdstuk 1 Algemene informatie en definitiebepaling

8 1.1 Duurzaamheid

1.2 Creatieve vrijheid

Hoofdstuk 2 Relevantie van duurzaamheid binnen het grafisch ontwerpen

Hoofdstuk 3 Tussenconclusie op basis van gevonden informatie

pagina 4

10 2.1 Uitwerking 2.1.1 Papier 2.1.2 Inkt 2.1.3 Druktechniek

11 11 12 12

2.2 Ontwerp 2.2.1 Drukvel 2.2.2 Lay-out 2.2.3 Andere technieken 2.2.4 Afwerking

13 14 14 15 15

2.3 Concept 2.3.1 Medium 2.3.2 Concept

16 16 17

18 3.1 Conclusie

3.2 Mijn mening

Het tweede, praktijkgerichte, deel bestaat uit het bespreken van een aantal 'duurzame' ontwerpen van verschillende ontwerpers, interviews met een aantal 'duurzame' ontwerpers over hun visie wat betreft duurzaamheid en het grafisch ontwerpen en de uiteindelijke eindconclusie van deze scriptie.

Hoofdstuk 4 Bespreking ‘duurzame’ ontwerpen

20 4.1 Relatiegeschenk Park zestienhoven door 20 Beukers Scholma 21 4.1.1 Mijn mening 4.2 Huisstijl VU-kamerkoor Amsterdam door GraphicAlert 4.2.1 Mijn mening

22 23

4.3 Poster/flyer My Artistic Slide Show door Staynice 4.3.1 Mijn mening

24 25

Hoofdstuk 5 In gesprek met de ‘duurzame’ ontwerpers

27 5.1 Interview met Haico Beukers en Marga Scholma, 27 Beukers Scholma, Haarlem 5.2 Interview met Chantal Bekker, GraphicAlert, Ede

5.3 Interview met Tirso Francés, 32 Dietwee, Utrecht 5.4 Interview met Rob en Barry 34 van Dijck, Staynice, Breda 5.5 Interview met Arjan Hilgersom, 36 Team Hilgersom, Amsterdam Hoofdstuk 6 Eindconclusie

pagina 5

39 6.1 Eindconclusie

6.2 Mijn mening

Bronnen

Bijlagen

inleiding

Groene energie, biologisch voedsel, fair-trade kleding, slim rijden, duurzaam bouwen, Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen, duurzaam ontwikkelen en duurzame vacatures, zijn slechts enkele termen waarmee we tegenwoordig bijna dagelijks geconfronteerd worden. De opmars van duurzaamheid in de wereld om ons heen is een feit. We kunnen er zo onderhand niet meer omheen. Naast alle kreten in de wereld om ons heen, heb ik het over films, zoals ‘An Inconvenient Truth’ van Al Gore, en boeken, zoals ‘Cradle To Cradle – Remaking the Way We Make Things’ van Michael Braungart en William McDonough. Het lijkt alsof we wakker zijn geschud en massaal groen en verantwoord willen zijn. Aan de ene kant is het misschien goed dat we eindelijk eens verantwoording nemen en kijken naar de gevolgen van onze manier van leven op de aarde. Aan de andere kant is het misschien zelfs een tikje hoogmoedig om te denken dat we ook daadwerkelijk de gehele koers om kunnen gooien. Braungart en McDonough claimen zelfs dat de oplossing niet zit in de wereld een beetje groener en onze levensstijl een beetje minder schadelijk maken. Ook het principe van CO2-compensatie¹, dat veel bedrijven toepassen, biedt geen oplossing. Het probleem wordt namelijk alleen opgeschoven en niet opgelost. Daarvoor zal een overschakeling naar gehele duurzaamheid nodig zijn, maar dit betekent een complete omwenteling in mentaliteit en zal een nog grotere impact hebben dan de Industriële Revolutie. Ontelbare verschillende meningen en visies kunnen we hierop loslaten, maar uiteindelijk, als puntje bij paaltje komt, is duurzaamheid voor veel mensen nog steeds een erg vaag begrip. We vragen ons af wat duurzaamheid precies inhoudt en wanneer we nu precies duurzaam bezig zijn. Daarnaast is het de vraag hoever duurzaamheid ons leven, en onze portemonnee, beïnvloedt. Gemiddeld is men bijvoorbeeld bereid om 6% meer te betalen voor biologische levensmiddelen², maar het prijsverschil, ten opzichte van producten zonder label, ligt op dit moment tussen de 10% en 40%. De keuze voor een niet-biologische variant is, bij het merendeel, dan snel gemaakt. Ook heerst er een bepaalde scepsis ten opzichte van duurzaamheid, omdat we tegenwoordig overspoeld worden met ‘groen’ en ‘duurzaam’. Daarbij wordt, niet ongebruikelijk, duurzaamheid gebruikt voor het verbeteren van een imago. Bedrijven claimen duurzaam te zijn, maar pompen meer geld in een groen imago dan in werkelijke duurzame keuzes. Dit wordt ook wel ‘groenwassen’ genoemd. Hierdoor lijkt duurzaamheid eerder een marketingtruc dan een oprechte overtuiging.

¹ In verband met het terugdringen van de temperatuurstijging compenseren bedrijven hun CO2 uitstoot door te investeren in projecten die zich bezig houden met het aanplanten van bomen, opwekken van duurzame energie of vervangen van

Ook de ontwerpwereld krijgt steeds meer met duurzaamheid te maken. Vooral op het gebied van productontwerp merk je dat de mogelijkheden ontelbaar zijn. De duurzame keuzes worden vaak gemaakt met het oog op de materiaalkeuze of de wijze van produceren. Hierbij kan gedacht worden aan bijvoorbeeld duurzame houtsoorten, een productieproces met minder CO2 uitstoot of het betrekken van een zwakkere, sociale groepering bij de productie. Deze keuzes hebben in principe weinig tot geen invloed op het visuele uiterlijk van een ontwerp. Meestal resulteren de consequenties van deze keuzes enkel in een hogere kostprijs, waardoor het product uiteindelijk ook een hogere verkoopprijs zal hebben. Daar tegenover staat dat het een product is met een ‘zuiver geweten’, en daar is de consument ook gevoelig voor.

fossiele energiecentrales.

² ANP (2009). Consument weigert meer te betalen voor duurzaam voedsel. Geraadpleegd op 4 december 2010, http://www.nu.nl/economie/2103267/

Echter, wanneer ik me toespits op het grafisch ontwerp dan merk ik dat de kennis en mogelijkheden minder aanwezig zijn. Daarnaast denk ik dat het gebruik van ‘goed’ papier, over het algemeen, gezien wordt als een aardige bijkomstigheid, maar het is geen hoofdzaak. We staan er minder bij stil en dan heeft het argument van ‘het schone geweten’ van het grafisch product ook weinig invloed op de consument.

consument-weigert-meer-betalenduurzaam-voedsel.html

pagina 6

Daarnaast is de grafische industrie een van de vervuilendste industrieën ter wereld door een enorm papierverbruik, de vervuilende inkten en de chemische processen

Onderzoeksvraag Hoe moeten wij als grafisch ontwerpers ons verhouden ten opzichte van duurzaamheid en wat heeft dit te betekenen voor onze creatieve vrijheid? Deelvragen Welke duurzame keuzes van materiaalgebruik en medium zijn mogelijk voor het grafisch ontwerp? Op welke manier kan de grafisch ontwerper binnen de ontwerpen rekening houden met duurzaamheid? In welke mate kunnen grafisch ontwerpers duurzaam zijn zonder afbreuk te doen aan de creatieve vrijheid binnen een ontwerp?

bij de druk. Is het dan wel genoeg om alleen rekening te houden met je papier en eventueel de inkt? Of moet je ook duurzame keuzes gaan nemen in het ontwerp zelf? Wat heeft het te maken voor onze manier van ontwerpen? Kunnen we dan op dezelfde manier blijven ontwerpen, maar dan met duurzame varianten? Of betekent het dat we allerlei restricties en onmogelijkheden opgelegd krijgen? In hoeverre beïnvloedt dit dan het ontwerp? In dit kader wil ik via deze scriptie ingaan op het actuele thema, duurzaamheid. Het wordt een verslag van mijn eigen zoektocht naar kennis en mogelijkheden in verhouding tot het ontwerperschap. Duurzaamheid binnen de grafische wereld lijkt, in mijn ogen, een paradox. Veel grafische uitingen zijn vluchtig door het verouderen van informatie en we hebben te maken met papier en vervuilende inkten. Daarnaast hoor je vaak het argument van digitalisering als oplossing. Betekent dit dat duurzaamheid het einde van het analoge grafisch ontwerpen in zicht brengt? Allereerst omschrijf en omsluit ik ,in het eerste hoofdstuk, de definities van duurzaamheid en creatieve vrijheid van de grafisch ontwerper, die ik gebruik binnen deze scriptie. In het tweede hoofdstuk kijk ik naar de relevantie van duurzaamheid binnen het grafisch ontwerp. Daarbij bekijk ik de mogelijkheden en aandachtspunten van duurzaamheid binnen de verschillende fases van het ontwerpen. In het derde hoofdstuk trek ik mijn voorlopige conclusies over deze mogelijkheden en aandachtspunten, waarna ik in de daaropvolgende hoofdstukken inhoudelijk in ga op duurzaam ontwerpen en op de verschillende visies daarover. In het vierde hoofdstuk bespreek ik een drietal voorbeelden van ‘duurzame’ ontwerpen. Naast mijn eigen mening over de ontwerpen, bespreek ik de duurzame keuzes die genomen zijn en welke gevolgen deze keuzes hebben gehad. De ontwerpen die ik bespreek zijn: Het relatiegeschenk ‘Park Zestienhoven’ door Beukers Scholma, huisstijl voor het VU-Kamerkoor Amsterdam door GraphicAlert en de poster/ flyers voor my Artistic SlideShow door Staynice. Het vijfde hoofdstuk staat in het teken van verschillende visies en praktijkervaring van verschillende ontwerpers die in meer of minder mate bezig zijn met duurzaamheid. De ontwerpers die aan het woord komen zijn: Chantal Bekker, Haico Beukers, Barry en Rob van Dijck, Tirzo Francés en Arjan Hilgersom. Ten slotte trek ik ,in het zesde en laatste hoofdstuk, mijn eindconclusies en eindig ik met mijn eigen mening.

pagina 7

hoofdstuk 1

Algemene

1.1 Duurzaamheid

informatie en

Duurzaamheid is een breed en veelgebruikt begrip de laatste tijd. Om dit begrip beter te begrijpen en te verklaren ga ik in op een aantal definities en verklaringen. Daarnaast bepaal ik de definitie welke ik zal gebruiken in deze scriptie.

definitiebepaling Alvorens ik de hoofd- en subvragen ga behandelen, geef ik een beschrijving en definitie van de begrippen duurzaamheid en creatieve vrijheid, zoals deze gebruikt zullen worden in deze scriptie.

Van oorsprong komt de term duurzaamheid uit de bosbouw. Hier sloeg de term op het zodanig beheren van de natuur dat de natuurlijke structuren en processen niet principieel werden aangetast. Kortom, er werd niet meer gekapt dan dat het bos door natuurlijke aanwas vanzelf weer aanmaakte. Hierdoor blijft de natuurlijke balans behouden en kan de bosbouw zonder problemen voort blijven bestaan. Een van de eerste schriftelijke definities van duurzaamheid werd vastgelegd in het rapport ‘Our common future’ uit 1987 van de VN-commissie, onder leiding van oud-premier van Noorwegen Brundlant.

Brundlant-rapport Duurzame ontwikkeling is ontwikkeling die aansluit op de behoeften van het heden zonder het vermogen van toekomstige generaties om in hun eigen behoeften te voorzien in gevaar te brengen.

Echter, er wordt bij deze definities geen rekening gehouden met onzekerheden over de toekomst. Een essentieel kenmerk wat betreft duurzaamheid, omdat het gaat over effecten op de lange termijn. Dit gaat altijd gepaard met onzekerheden, omdat niemand weet wat de toekomst brengt. Er wordt geen rekening gehouden met eventuele ziekten, verandering in groei, uitputting van grond en dergelijke. Ook kunnen we nu niet voorzien wat de behoeften van komende generaties zullen zijn. Deze feiten geven aan dat duurzaamheid lastige materie is. Daarnaast wordt duurzaamheid meestal geassocieerd met enkel het ecologische aspect. Dit is niet geheel correct. In feite is duurzaamheid een kenmerk van een proces of toestand dat oneindig lang op een bepaald niveau kan worden gehouden, met andere woorden de in- en output van dit proces is in balans. Dit betekent dat, naast het ecologische aspect, er ook aandacht gaat naar sociale aspecten. Zo hoort het zorgen voor goede werkomstandigheden, eerlijk loon en investeren in ontwikkelingshulp en/of sociaal zwakkere groeperingen ook tot het duurzaamheidslijstje. Ook de bedrijfsbenadering ondersteunt dat duurzaamheid meer is dan rekening houden met natuur en milieu. De 3P’s, People, Planet and Profit, geven aan dat het bij duurzaamheid gaat om een evenwicht tussen de aandacht voor mens, natuur/ milieu en continuïteit van een bedrijf. Dit wordt ook wel benoemd als Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen, afgekort MVO. Aandachtspunten hierbij zijn het vermijden van kinderarbeid, beperken van milieuvervuiling en inperken van de CO2 uitstoot. Zowel bij duurzaamheid als bij MVO gaat het om de opbouw van de balans en het behoud van dit evenwicht.

³ Resultaten dossier duurzaam (2010). Bedrijven moeten beter nadenken over ‘duurzaamheid’ als argument Consument legt de bal bij bedrijven – vanwege de crisis en uit scepsis. Geraadpleegd op 4 december 2010,

Het is natuurlijk goed dat bedrijven rekening willen houden met de gevolgen van hun handelen, maar over het algemeen valt duurzaamheid moeilijk te meten. Duurzaamheid gaat over de effecten op lange termijn en de toekomst. Het valt moeilijk te controleren welke precieze gevolgen de keuzes van vandaag hebben op de toekomst. Hierdoor zien veel mensen duurzaamheid als een vaag begrip en wordt het, naar hun mening, vaak gebruikt als containerbegrip.

http://www.dossierduurzaam.nl/ 4

Management Team (2007). Manager

wordt creativiteitsdelver. Geraadpleegd op 4 december 2010, http://www.mt.nl/1/5447/home/managerwordt-creativiteitsdelver.html

pagina 8

Ook moeten we oppassen dat de maatschappij niet duurzaamheidmoe wordt. Volgens een tweejaarlijks onderzoek³ onder 2500 consumenten neemt de interesse à la 2010 af ten opzichte van 2008. Oorzaken van deze afname, volgens het rapport, zijn de economische crisis en toegenomen scepsis ten opzichte van MVO. De gevarenzones voor duurzaamheid liggen bij het gebrek aan kennis en de angst voor terugval in de economie. Daarnaast houden vastgeroeste (culturele) patronen van handelen, verduurzaming tegen. Het probleem is dat onze wereld verdrinkt in ecologische

PAGINA 8−11

informatie en snakt naar betekenis van deze informatie. Het is nodig om duurzaamheid te meten, criteria te specificeren en duurzaamheid concreet te maken. mijn definitie duurzaamheid

Met het oog op duurzaamheid bekijk ik in deze scriptie welke negatieve gevolgen bepaalde grafische ontwerpkeuzes hebben en met welke aspecten, met betrekking tot duurzaamheid, de grafisch ontwerper zich bezig kan houden. De definitie van duurzaamheid die ik hierbij hanteer is in de context van het voorzien in de grafische behoeften van nu, en het beperken van daarmee gerelateerde, negatieve gevolgen op mens en milieu. Dit kan enerzijds gezien worden als een mens en milieuvriendelijk proces en anderzijds als verlenging van de gebruiksduur van een grafisch product. 1.2 Creatieve vrijheid Wanneer we spreken van creatieve vrijheid, hebben we het over vrijheid in een creatieve context. Om duidelijk te krijgen wat creatieve vrijheid in deze scriptie betekent, definieer ik de begrippen creativiteit en vrijheid. Daarna licht ik mijn eigen definitie van creatieve vrijheid, in de context van grafisch ontwerper verder toe. Creativiteit wordt beschreven als vrijheid binnen vaste kaders4. Het is het vermogen om iets nieuws te scheppen en te werken vanuit de vrije geest. Het is het bedenken van originele ideeën, oplossingen en methoden voor doorgaans normale problemen. Daarbij staat het denken buiten vaste kaders en hokjes centraal. Het beroep van de grafisch ontwerper is een creatief beroep. De grafisch ontwerper wordt gevraagd om naar eigen inzicht vorm te geven aan een gestelde opdracht. Door middel van de creativiteit bedenkt de ontwerper de passende oplossing voor de gestelde opdracht. Daarnaast wil ik vrijheid definiëren. Vrijheid is synoniem met ongebondenheid. Deze begrippen gaan over zelf bepalen wat je doet, gaan en staan waar je wilt en doen en laten wat je wilt. Echter, zoals elk begrip heeft vrijheid alleen bestaansrecht omdat het tegenovergestelde, gebondenheid, ook bestaat. Absolute en algehele vrijheid is hierdoor niet mogelijk. Daarom kunnen we stellen dat we vrijheid hebben, wanneer we de grenzen ervan niet direct ervaren. Wanneer we ons omgeven voelen door bindende grenzen, zullen we geen vrijheid ervaren. In het kader van grafisch ontwerpen zie ik creatieve vrijheid daarom als volgt: Als grafisch ontwerper werk je in opdracht van een ander. We werken in een dienstverband en de rolverdeling van zowel opdrachtgever als opdrachtnemer zal hierbij duidelijk zijn. De grafisch ontwerper geniet in een bepaalde mate creatieve vrijheid binnen een opdracht. We hebben het hier over vrijheid in ontwerpkeuzes zoals medium, vorm, kleur, formaat, evenwicht, techniek en dergelijke. De grafisch ontwerper zal verschillende keuzes inzetten en toetsen in de zoektocht naar de juiste oplossing voor de opdracht. De creatieve vrijheid binnen een opdracht zal enerzijds afhangen van de eisen van de opdrachtgever binnen de opdracht en anderzijds beïnvloed worden door de persoonlijke voorkeur en smaak van de ontwerper.

mijn definitie creatieve vrijheid

pagina 9

De creatieve vrijheid binnen verschillende opdrachten differentieert. Ik ga er in deze scriptie vanuit dat de ontwerper genoeg creatieve vrijheid geniet zodat hij of zij de juiste ontwerpkeuzes kan maken voor de gestelde opdracht. De eisen van een opdracht differentiëren ook, daarom wil ik bekijken wat de eis ‘duurzaamheid’ betekent voor de keuzes die genomen worden, in de zoektocht naar de oplossing voor de opdracht.

hoofdstuk 2

Relevantie van duurzaamheid binnen het grafisch ontwerpen Nu ik de begrippen van mijn vraagstelling in het voorgaande hoofdstuk behandeld heb, ga ik in dit hoofdstuk in op de relevantie wat betreft duurzaamheid binnen het grafische ontwerpvak.

Verschillende bronnen stellen dat 80% van de milieu-impact van een product of dienst het resultaat is van ontwerpkeuzes5. Deze bepalen de processen achter de producten en diensten, de materialen en energie voor productie, de wijze van gebruik en de mate van afval en/of recycling. Gegeven deze informatie kunnen we stellen dat ontwerpers bepalen of een product of dienst duurzaam of niet-duurzaam zal worden. De ontwerpers zijn, volgens dit gegeven, bij uitstek de figuren waar kennis van duurzaamheid aanwezig zou moeten zijn. Centraal in dit hoofdstuk staat waar de grafisch ontwerper duurzame keuzes kan maken binnen het proces van een ontwerp. Je kunt, met betrekking tot duurzaamheid, de grafisch ontwerper op twee manieren benaderen, enerzijds als consument en anderzijds als producent. In deze tijd waarin duurzaamheid hoog in het vaandel staat, is het over het algemeen wel bekend wat we als consument aan duurzaamheid kunnen doen, zoals groene energie, letten op energielabels van elektrische apparaten, energiezuinig gedrag, biologisch eten, fair-trade producten kopen, afval scheiden, reizen met het openbaar vervoer etc. Deze keuzes kun je in principe ook doorvoeren in je zakelijke leven. Voor meer informatie hierover zou ik je graag verwijzen naar het boek ‘Duurzaam ontwikkelen... een wereldkans’ van Anne-Marie Rakhorst, of de website ‘www.duurzaam.nl’. Naast consument kun je de grafisch ontwerper benaderen als producent: iemand die producten maakt met een boodschap, medium, doelgroep en een vormgeving met vormen, letters, papier, inkt, druktechnieken en dergelijke. Deze benadering is volgens mij voor de grafisch ontwerper interessanter, maar ook ingewikkelder. In de eerste stap naar duurzaamheid dient er goed nagedacht te worden over het doel van het product. Je kunt je afvragen of een bepaalde uiting er überhaupt wel moet komen. Hierbij gooi je als grafisch ontwerper misschien je eigen glazen in, omdat we afhankelijk zijn van de vraag naar uitingen. Afgezien daarvan is het in de richting van duurzaamheid een belangrijke vraag. In de maatschappij van vandaag wordt overgeproduceerd en overgeconsumeerd, daarom kun je je afvragen of het nodig is dat de uiting bestaansrecht krijgt. Een minder rigoureuze oplossing is het bewust worden van het doel in combinatie met de gewenste levensduur van een product. Een flyer voor een evenement dat een week later plaatsvindt, hoeft eigenlijk niet langer dan een week mee te gaan. Deze uiting heeft in principe, qua materiaal, weinig veredeling nodig. De nadruk ligt op de boodschap, deze moet krachtig vormgegeven worden met de juiste communicatiewaard. De flyer moet impact hebben op de ontvanger, zodat het evenement blijft hangen en bezoekers gaat opleveren. Echter, wanneer we het hebben over een naslagwerk, ligt de nadruk op het bundelen en opzoeken van informatie. Wanneer hierbij het laminaat ontbreekt, zal het naslagwerk sneller beschadigen en minder lang bruikbaar zijn. Hierbij schiet het naslagwerk zijn doel voorbij en is de ontwerpkeuze om laminaat achterwege te laten, geen duurzame keuze geweest; ook al is laminaat erg milieuonvriendelijk. Duurzaamheid heeft daarom niet altijd te maken met milieuvriendelijke materiaal- en productiekeuzes, maar vooral met de balans tussen product en doel. Ook dient er zorgvuldigheid plaats te vinden bij het ontwerpen en opmaken van grafische producten. In het tempo van de maatschappij van vandaag, zijn fouten geen uitzondering. Daarbij beïnvloedt de aanhoudende versnelling van het leven de manier waarop we leven, produceren en consumeren. Alles moet sneller, meer, liever gister dan vandaag en zo goedkoop mogelijk. Valkuil voor duurzaamheid in het ontwerpen is ondoordacht te werk gaan door gebrek aan tijd en aandacht. Grofweg kan een ontwerpproces opgedeeld worden in drie fasen, namelijk het concept, het ontwerp en de uitwerking. In deze verschillende fasen kunnen

pagina 10

verschillende duurzame keuzes gemaakt worden, welke ik zal toelichten. Ik behandel het ontwerpproces achterstevoren, omdat de rol en de mate van aanwezigheid wat betreft duurzaamheid sterker zal zijn, naar mate de keuze voor duurzaamheid eerder in het ontwerpproces plaats vindt. 2.1 Uitwerking Bij de uitwerking van een product kan de keuze voor duurzaam of niet duurzaam gemaakt worden. De invloed van deze keuze is niet per definitie overheersend ten opzichte van het ontwerp van de uiting. Globaal genomen wordt er gekeken naar de grondstof en productie van de uiting. Bij de keuze voor grondstoffen spelen keurmerken een grote rol. Deze geven informatie over een duurzame variant die minder schadelijk is voor, over het algemeen, het milieu. In dit eerste deel zal ik de manier waarop grondstoffen als papier, inkt en druktechniek minder schadelijk kunnen zijn en de daarbij horende keurmerken toelichten. De digitale kant van grafische uitingen, bespreek ik later in dit hoofdstuk. 2.1.1 Papier

Thackara, J. (2010) Plan B: ontwerpen

in een complexe wereld. Amsterdam, Uitgeverij SUN, p 7 aangehaalde statistiek uit Annual Review 2002, Londen: Design Council 2002, p19 6

papier.

Papier is al meer dan 2000 jaar in gebruik als medium voor de communicatie. De bedrukte pagina is direct en universeel en hangt niet vast aan eventuele culturele tradities. Tegenwoordig verbruiken we meer papier dan ooit, wanneer deze ontwikkeling zich voortzet verbruiken we in 2020 acht keer meer papier dan in 19956. Dit zou voor Nederland alleen al neerkomen op 25,6 miljoen ton papier in het jaar 2020 wat, wanneer alleen maagdelijke vezels gebruikt zou worden, neerkomt op 614,4 miljoen bomen voor dat jaar7. Daarbij geldt dat slechts 9% van de totale boomkap gebruikt wordt door de papierindustrie8.

Geraadpleegd op 4 december 2010, http://www.duurzaamuitgeven.nl/index. php?option=com_content&view=article&id =21&Itemid=9 7

ir. Sikkema, R. (1996).

DE NEDERLANDSE RONDHOUTVERWERKENDE INDUSTRIE IN 1995. Geraadpleegd op 4 december 2010, http://www.probos.nl/home/bosbericht_

Aandachtspunt voor de grafische industrie is, dat de ecologische impact van willekeurig welk gedrukt product, voor 31% bepaald wordt door het gebruikte papier9. Om hier verantwoord mee om te gaan zijn er verschillende mogelijkheden. Een van die mogelijkheden is gebruik maken van recycling. Ruim 85% van het papier dat we dagelijks gebruiken, mag gerecycled worden10. Daarbij geldt tegenwoordig dat papier niet per sĂŠ de grijze kleur van de jaren 80 hoeft te hebben. Het papier wordt ontinkt, door middel van flotatie, en wordt vervolgens gebleekt. Hierrbij kan gelet worden op de afkortingen ECF of TCF, welke aangeven op welke manier het papier gebleekt is. Bekijk de bijlage papier voor meer informatie over het productieproces van papier.

bestanden/bosenhoutberichten1996-07. pdf 8

(2010) Papier en karton in perspectief.

Geraadpleegd op 4 december 2010, http://www.packdirect.com/nieuws/ A2GG1419001525/papier-en-karton-inperspectief 9

aangehaalde statistiek uit Green Graphic

Design 2008, New York: Allworth Press, p 107 10

Geraadpleegd op 4 december 2010,

http://www.papierenkarton.org/index. php?id=13

pagina 11

Een ander aandachtspunt is het letten op keurmerken, zoals FSC en PEFC. De FSC en PEFC keurmerken geven de garantie dat de grondstof van het papier afkomstig is van bomen uit verantwoord beheerde bossen of recycling. Daarvoor hanteren FSC en PEFC verschillende labels welke de mate van vezels uit verantwoord beheerd bos en/of recycling aangeven. Naast selectieve kap en het voorkomen van ontbossing, wordt bij het duurzaam beheren van bossen rekening gehouden met de rechten van lokale bevolking van de betreffende bossen. Daarnaast kan er gelet worden op keurmerken als Der Blaue Engel, Nordic Swan, Ecolabel, Paper by Nature en Milieukeur. Deze keurmerken geven aan dat het papier, wat betreft milieuaspecten, minder schadelijk is dan soortgelijken. Hierbij wordt gelet op het productieproces, gebruikte chemicaliĂŤn en de mate van mogelijke recycling na gebruik. Verder kan er bij papierfabrieken en -leveranciers gelet worden op de norm ISO-14001 en deelname aan EMAS. Dit geeft aan dat de organisatie bezig is met het meten en verbeteren van hun milieuprestaties. Meer informatie over de keurmerken en normen vind je in de bijlage keurmerken.

hoofdstuk 2

relevantie van duurzaamheid binnen het grafisch ontwerpen

Aandachtspunt bij keurmerken, is het land van herkomst van de vezels of het papier. Wanneer deze geĂŻmporteerd moeten worden per vrachtwagen vanuit een ander land, betekent dit dat de impact van het transport een rol gaat spelen. Lokaal geproduceerd papier of vezels zonder keurmerk zijn met dit argument misschien wel even milieuvriendelijk of zelfs milieuvriendelijker. Het FSC of PEFC logo betekent dus niet per definitie dat die vezels en dat papier het beste zijn. 2.1.2 Inkt De rechterhand van papier is, bij een grafische, gedrukte uiting, de inkt. Echter, de inkt bepaald slechts voor 17% het milieu-impact van een uiting9. Desalniettemin is inkt een van de meest vervuilende vloeistoffen ter wereld. Het bestaat uit drie onderdelen: kleurpigment, bindmiddel en hulpmiddelen. Hierbij is het pigment het meest vervuilende onderdeel. Meer over het productieproces van inkt vind je in de bijlage inkt. De laatste tijd horen we veel over bio-inkt. Wanneer we hierover spreken, hebben we het enkel over het bindmiddel dat op basis van plantaardige olie zoals lijnolie of sojaolie is. Bijkomend voordeel is dat een inkt op basis van een plantaardig bindmiddel, in vergelijking met een op mineraalolie gebaseerde inkt, meer vocht kan opnemen. Dit biedt voordelen bij bijvoorbeeld een kleine afname en alcoholgereduceerd of alcoholvrij drukken. Echter, pigmenten kunnen simpelweg niet op plantaardige basis gemaakt worden. Weliswaar worden een aantal pigmenten uit de natuur gewonnen, maar deze ondergaan een bewerking waardoor ze chemisch veranderen. Tot dusver bestaat een geen geheel milieuvriendelijke inkt. Niet alleen de grondstoffen van inkt hebben impact op het milieu. Ook de droging en wederom het land van herkomst hebben hun aandeel in vervuiling. De inkt kan op verschillende manieren drogen, bijvoorbeeld de verdunner verdampt, olie slaat weg of een chemische droging van oxidatieve polymerisatie of energierijke straling vindt plaats11. Dit heeft een negatieve impact op het milieu. Daarbij kunnen inkten, coatings en wasmiddelen VOCâ&#x20AC;&#x2122;s bevatten. Dit zijn Volatile Organic Compounds die bij verdamping ook een nadelig milieueffect hebben. Daarnaast speelt het land van herkomst een rol bij vervuiling. Wanneer een inkt vanaf een ver land naar Nederland getransporteerd moet worden, gaat de vervuiling van het vervoer een rol spelen. 2.1.3 Druktechniek Natuurlijk moeten de grondstoffen, papier en inkt, tot elkaar worden gebracht met behulp van een druktechniek. De techniek is verantwoordelijk voor 52% van de ecologische impact van een gedrukt product9. Er kan gedrukt worden met verschillende technieken, meer hierover kun je vinden in de bijlage druktechniek. Tegenwoordig wordt er bij grafisch drukwerk vooral veel vlakdruk, in de vorm van offsetdruk, gebruikt en het digitaal drukken wint ook steeds meer terrein, vooral met het oog op duurzaamheid. Offsetdruk laat zich goed gebruiken voor hoge oplagen die snel gedrukt dienen te worden. De techniek brengt echter ook een aantal nadelen mee. Kostentechnisch is de dure prepress een nadeel. Bovendien worden er bij de register- en kleurcorrecties ook grondstoffen van papier en inkt verbruikt, wat milieutechnisch nadelig is. Daarnaast worden de offsetplaten op een chemische manier geproduceerd en wordt er, doordat de techniek berust op het wederzijds afstoten van vet en water, gebruik gemaakt van vochtwater met Isopropyl alcohol

pagina 12

(IPA). Het voordeel van IPA is dat de inkt-water-balans snel gevonden kan worden, waardoor de register- en kleurcorrecties sneller gedaan worden en papier en inkt wordt bespaard, en IPA maakt het makkelijker om een constante kwaliteit te leveren. Dit alles lijkt voordelig, maar de IPA verdampt zo goed als volledig tijdens het drukken en dit is zowel voor milieu als voor de gezondheid van drukker nadelig. Sinds 1985 werken de drukkers al aan reductie van het gebruik van IPA in het vochtwater en zijn opzoek naar een Isopropyl alcoholvrije manier van drukken, maar hiervoor is tot dusver nog geen haalbare oplossing gevonden11. Ook de concurrentie van digitaal drukken ligt, voor de offset, op de loer. Vooral wanneer je praat over kleine oplages zal men eerder naar het digitaal drukken grijpen, omdat deze techniek al vanaf ĂŠĂŠn exemplaar rendabel is en pas bij grote oplagen te duur wordt. Doordat het rendabel is enkele exemplaren te vervaardigen, is een nieuw principe, namelijk printing-on-demand, ook in opkomst. Het principe van printing-on-demand biedt de mogelijkheid om drukwerk, bijvoorbeeld boeken, per stuk te laten drukken. Hierdoor hoeven geen voorraden van boeken meer aangelegd te worden, raken boeken niet uitverkocht en blijven boeken altijd leverbaar. Wanneer iemand een boek wil, kan hij deze bestellen. Vervolgens wordt het enkele boek digitaal gedrukt en per post opgestuurd. Het commentaar op deze manier van produceren, ligt in de discussie over kwaliteit12. Sommigen beweren dat de kwaliteit van digitaal drukwerk minder goed is ten opzichte van offset. Ook beweren ze dat de kwaliteit en levensduur van het boek achteruit gaat, omdat veel printing-on-demand boeken in de bindtechniek verlijmd worden. Hierdoor zijn de boeken kwetsbaarder en zullen minder lang meegaan. Voorstanders beweren dat de kwaliteit van techniek haast niet te onderscheiden valt van offset en de boeken meerdere bindwijzen kennen. Bovendien is het misschien ook niet erg dat sommige boeken geen millennium behalen. In ieder geval betekent de benadering van printing-on-demand een andere manier van publiceren en waarschijnlijk een concurrentie voor de traditionele drukkerijen. Een positief bijgevolg is dat printing-on-demand de boekenberg en daarmee overproductie en verspilling, aanzienlijk zal terugbrengen.

aangehaalde statistiek uit Green Graphic

Design 2008, New York: Allworth Press, p 107 11

Jelles, H. (2009). Duurzaam versus

duurzaam milieu-impact. Geraadpleegd op 8 december 2010, http://www.ecodrukkers.nl/beeld/website/ printbuyer.pdf 12

Meijer, R. de (2010) Printing-on-demand

Naast het kiezen van een druktechniek kan er ook gekeken worden naar de drukkerij zelf. Op welke manier levert de drukkerij een bijdrage aan duurzaamheid? Dit kan door gebruik van groene energie, nieuwe energiezuinige machines, duurzaam papier, bio-inkt en het bezigen van een milieumanagementsysteem. Hierbij kan gelet worden op de norm ISO 14001 en deelname aan EMAS. Dit geeft aan dat de drukkerij bezig is met het meten en verbeteren van de milieuprestaties. Meer informatie hierover vind je in de bijlage keurmerken. Duurzaamheid kan in alle aspecten van de uitwerking terugkomen. Echter, is de grafisch ontwerper wel afhankelijk van mogelijkheden van buitenaf zoals de mogelijkheden van papieren inktfabrieken, leveranciers, drukkers en dergelijke. Binnen deze fase gaat het veelal over milieutechnische duurzaamheid. Sociale duurzaamheid zou betrekking hebben op de mensen die in de inkt-, papier- of drukindustrie werken. Tegenwoordig is een heel aantal opties mogelijk en is verduurzaming binnen de grafische branches in ontwikkeling.

concurrent voor drukkers. Geraadpleegd op 4 december 2010,

2.2 Ontwerp

http://nos.nl/artikel/182200printingondemand-concurrent-voordrukkers.html

pagina 13

Natuurlijk kunnen we onze producten duurzamer maken wanneer we kijken naar de processen en materialen in de uitwerking. Per slot van rekening is papier uit duurzaam beheerde bossen een minder grote aanslag op het milieu, dan papier uit bossen

hoofdstuk 2

relevantie van duurzaamheid binnen het grafisch ontwerpen

waar bijvoorbeeld kaalkap plaatsvindt. Desalniettemin is het de vraag of dit dan genoeg is. Grafisch ontwerpers kunnen er ook voor kiezen om een stap eerder, in de ontwerpfase, al rekening te houden met duurzaamheid. Dit zal, daarentegen, vaak een andere richting en invalshoek aan een ontwerp geven. De centrale vraag van deze paragraaf is: waar kunnen de grafisch ontwerpers in het ontwerpproces op letten met het oog op duurzaamheid? Het ontwerpproces gaat over het formaat, de vorm, de lay-out en keuzes als font, corps en kleur in overeenstemming met het concept. Ook de wijze van drukken en afwerking worden in deze fase bepaald. Grafisch ontwerpers kunnen in deze fase naar een aantal aspecten kijken waaronder afvalbesparing, materiaalbesparing en andere technieken. 2.2.1 Drukvel Met het oog op afval- en kostenbesparing kan er rekening worden houden met de maatvoering van het drukvel. De maat van het drukvel varieert per machine en dus per drukker. Wanneer de uiting opgedeeld kan worden in ‘volle’ drukvellen, betekent dit dat er zo weinig mogelijk papierafval is. Tevens bespaart het ook in de kleuren registercorrecties van het gereed maken van de offsetplaten. De keuze voor aanpassing aan het drukvel heeft in de meeste gevallen invloed op de afmetingen van het product. Wanneer de keuze aan het begin van de ontwerpfase gemaakt wordt, hoeft dit niet per definitie een ingrijpende keuze te zijn. Desondanks moet er bij de overweging voor deze keuze, rekening worden gehouden met de looprichting van het papier13. Een boek met een onevenwijdige looprichting zal in de rug gaan golven, waardoor het zowel kwalitatief als esthetisch minder goed tot zijn recht komt. Het boek is dan minder duurzaam wat betreft de gebruiksduur. De juiste, duurzame keuze, van de meest voordelige indeling van het drukvel, gaat alleen op wanneer deze indeling overeenstemt met de looprichting van het te bedrukken papier. 2.2.2 Lay-out Ook kan de grafisch ontwerper kijken naar de lay-out van het ontwerp. Er kan bewust gekeken worden naar de bladspiegel, zetspiegel, kolombreedte, witruimte, het font, corps en gebruik en formaat van afbeeldingen en volvlakken. De ontwerper kan zich afvragen waar papieren eventueel inktbesparing plaats kunnen vinden. Dit kan bijvoorbeeld door het gebruik van een slimme letter, zoals de Gulliver van Gerard Unger14. Het besparen van ruimte deed Unger onder andere bij de kranten Stuttgarter Zeitung en USA today. Mocht je geen concessie op het font willen doen, kun je de dekking van de letters terugrasteren. Het rasterpercentage, ofwel de dekking, wordt bepaald door het verschil in grootte tussen de gedrukte witte en zwarte puntjes binnen een afgebakend vlak. Indien het rasterpercentage 80% is, dan zijn de zwarte puntjes zo groot dat 80% van het afgebakende vlak bedekt is met inkt. Het effect dat je hiermee bereikt, is te vergelijken met het principe van het ecofont. Het zal per uiting variëren wat de werkelijke besparing zal zijn en middels wat rekenwerk kan je herleiden of deze keuze een aanzienlijk resultaat boekt of niet. Waarschijnlijk behaal je het grootste resultaat, wat betreft inktbesparing, door het vermijden van volvlakken en het plaatsen van afbeeldingen op kleiner formaat. Wat betreft ruimte- en dus papierbesparing leveren het verkleinen van het corps en de witruimte de grootste winst. Desondanks hebben deze keuzes meer impact op

pagina 14

BESPARENDE LETTER GULLIVER GERARD UNGER Geraadpleegd 4 december, http://graciamedia.com

het eindresultaat. Daarom zal er goed overwogen moeten worden of deze keuzes binnen een ontwerp passen en ook in overeenstemming met het grafisch ontwerp kunnen worden genomen. Naast de hoeveelheid inkt, kan er binnen het ontwerp ook nagedacht worden over het aantal drukkleuren. Het kan zijn dat het gebruik van bijvoorbeeld twee drukkleuren een goede ontwerpkeuze is. Het mes snijdt hierbij aan twee kanten. Ten eerste wordt inkt bespaard, omdat niet alle standaard drukkleuren (CMYK) gedrukt hoeven te worden, zoals bij full colour het geval is. Dit heeft als gevolg dat er, bij gebruik van offset, minder offsetplaten vervaardigd dienen te worden en dat er minder register- en kleurcorrecties plaats hoeven te vinden. Dit levert weer papierbesparing op. Deze benadering van ontwerpen vind je vaak bij een budgettaire opdracht. Behalve goedkoper, kan het reduceren van het aantal drukkleuren ook een duurzame keuze zijn. 2.2.3 Andere technieken De keuze in techniek wordt over het algemeen genomen met het oog op de oplage en de omvang van een uiting. Behalve voor druktechnieken, zoals offset of digitaal drukken kan er ook gekozen worden voor het gebruik van andere technieken, zoals laserstansen en pregen. Laserstansen heeft de mogelijkheid om een vorm uit te snijden uit een gewenst materiaal, bijvoorbeeld papier, karton, maar ook MDF, kunststof, rubber en dergelijke. Ten opzichte van het traditionele stansen, wat met een stansmes15 gebeurt en daardoor kostbaar is, heeft laserstansen het voordeel dat de aanloopkosten laag zijn. Daarbij zijn er meer mogelijkheden en kan er gestanst worden met meer detail. Ook geeft stansen de mogelijkheid om randen aan te passen waardoor een afwijkend formaat kan worden verkregen. Pregen, ofwel blinddrukken, is een hoogdrukprocedé waarbij geen gebruik wordt gemaakt van inkt. Door middel van een messing blinddrukstempel en een contravorm wordt een reliëf in het papier of karton gedrukt. Kortom deze technieken zijn bijzonder milieuvriendelijk, omdat er geen vervuilende chemicaliën aan te pas komen. Het geeft een andere benadering aan het weergeven van een afbeelding of tekst, maar kan het overwegen waard zijn. 2.2.4 Afwerking

richting van de vezel in fabrieksmatig

geproduceerd papier. Deze vezels hebben een conforme richting door de gebruikte zeef. 14

Voshaar, G. (2000) De typografische

veldrit van Gerard Unger. Geraadpleegd op 4 december 2010, http://www.voshaar.com/artikelen.html 15

speciaal vervaardigd mes in een

bepaalde vorm. Het mes snijdt de vorm in één keer uit.

pagina 15

Nadat een uiting gedrukt is, kan er gekozen worden voor een bepaalde afwerking. Dit bepaald enerzijds het uiteindelijke uiterlijk van een uiting en anderzijds de gebruiksduur. Afwerkingen zijn onder andere laminaat, UV-lak, foliedruk en de bindwijze. Lamineren is het enkel of dubbel aanbrengen van een kunststof beschermlaag. Het laminaat beschermt tegen vuil en vocht, voorkomt inscheuren, beschermt de inkt tegen UV-straling en haalt de kleur op. Laminaat is echter erg milieuonvriendelijk, door het verdampen van de oplosmiddelen na het aanbrengen, en bemoeilijkt de recycling. Een goedkopere variant is UV lak. Het wordt toegepast over het geheel of op een bepaald deel in een bepaalde vorm, ook wel spot UV-lak genoemd. De lak wordt, door middel van zeefdruk, in een bepaalde dikte aangebracht. Wanneer deze lak helemaal uitgehard is, is UV-lak niet schadelijker dan drukinkt. Het milieuvriendelijke aspect ligt bij de droging en UV-lak kan net zoals drukinkt VOS bevatten. Een andere techniek om een uiting in zijn geheel of op een deel in een bepaalde vorm te veredelen is foliedruk. De folie wordt verwarmd en op de uiting aangebracht. Foliedruk wordt ook vaak in combinatie met een preeg gebruikt, waardoor het reliëf van de preeg een extra afwerking krijgt. Eveneens bemoeilijkt de foliedruk de recycling van de uiting.

ANDERE TECHNIEK hoofdstuk 2 PREEG relevantie van duurzaamheid binnen het grafisch ontwerpen

waar bijvoorbeeld kaalkap plaatsvindt. is het de vraag of dit dan GeraadpleegdDesalniettemin 4 december, genoeg is. Grafisch ontwerpers kunnen er ook voor kiezen om een stap eerder, in de http://schuts.nl ontwerpfase, al rekening te houden met duurzaamheid. Dit zal, daarentegen, vaak een andere richting en invalshoek aan een ontwerp geven. De centrale vraag van deze paragraaf is: waar kunnen de grafisch ontwerpers in het ontwerpproces op letten met het oog op duurzaamheid? Het ontwerpproces gaat over het formaat, de vorm, de lay-out en keuzes als font, corps en kleur in overeenstemming met het concept. Ook de wijze van drukken en afwerking worden in deze fase bepaald. Grafisch ontwerpers kunnen in deze fase naar een aantal aspecten kijken waaronder afvalbesparing, materiaalbesparing en andere technieken. 2.2.1 Drukvel Met het oog op afval- en kostenbesparing kan er rekening worden houden met de maatvoering van het drukvel. De maat van het drukvel varieert per machine en dus per drukker. Wanneer de uiting opgedeeld kan worden in ‘volle’ drukvellen, betekent dit dat er zo weinig mogelijk papierafval is. Tevens bespaart het ook in de kleuren registercorrecties van het gereed maken van de offsetplaten. De keuze voor aanpassing aan het drukvel heeft in de meeste gevallen invloed op de afmetingen van het product. Wanneer de keuze aan het begin van de ontwerpfase gemaakt wordt, hoeft dit niet per definitie een ingrijpende keuze te zijn. Desondanks moet er bij de overweging voor deze keuze, rekening worden gehouden met de looprichting van het papier13. Een boek met een onevenwijdige looprichting zal in de rug gaan golven, waardoor het zowel kwalitatief als esthetisch minder goed tot zijn recht komt. Het boek is dan minder duurzaam wat betreft de gebruiksduur. De juiste, duurzame keuze, van de meest voordelige indeling van het drukvel, gaat alleen op wanneer deze indeling overeenstemt met de looprichting van het te bedrukken papier. 2.2.2 Lay-out Ook kan de grafisch ontwerper kijken naar de lay-out van het ontwerp. Er kan bewust gekeken worden naar de bladspiegel, zetspiegel, kolombreedte, witruimte, het font, corps en gebruik en formaat van afbeeldingen en volvlakken. De ontwerper kan zich afvragen waar papieren eventueel inktbesparing plaats kunnen vinden. Dit kan bijvoorbeeld door het gebruik van een slimme letter, zoals de Gulliver van Gerard Unger14. Het besparen van ruimte deed Unger onder andere bij de kranten Stuttgarter Zeitung en USA today. Mocht je geen concessie op het font willen doen, kun je de dekking van de letters terugrasteren. Het rasterpercentage, ofwel de dekking, wordt bepaald door het verschil in grootte tussen de gedrukte witte en zwarte puntjes binnen een afgebakend vlak. Indien het rasterpercentage 80% is, dan zijn de zwarte puntjes zo groot dat 80% van het afgebakende vlak bedekt is met inkt. Het effect dat je hiermee bereikt, is te vergelijken met het principe van het ecofont. Het zal per uiting variëren wat de werkelijke besparing zal zijn en middels wat rekenwerk kan je herleiden of deze keuze een aanzienlijk resultaat boekt of niet. Waarschijnlijk behaal je het grootste resultaat, wat betreft inktbesparing, door het vermijden van volvlakken en het plaatsen van afbeeldingen op kleiner formaat. Wat betreft ruimte- en dus papierbesparing leveren het verkleinen van het corps en de witruimte de grootste winst. Desondanks hebben deze keuzes meer impact op

pagina 14

ANDERE TECHNIEK LASERSTANSEN Geraadpleegd 4 december, http://esthervandesteene.nl

richting van de vezel in fabrieksmatig

geproduceerd papier. Deze vezels hebben een conforme richting door de gebruikte zeef. 14

Voshaar, G. (2000) De typografische

veldrit van Gerard Unger. Geraadpleegd op 4 december 2010, http://www.voshaar.com/artikelen.html 15

speciaal vervaardigd mes in een

bepaalde vorm. Het mes snijdt de vorm in één keer uit.

pagina 15

TWEE KLEUREN hoofdstuk 2

relevantie van duurzaamheid binnen het grafisch ontwerpen

DANCE WORKS ROTTERDAM STUDIO LONNE waar bijvoorbeeld kaalkap plaatsvindt. Desalniettemin is het de vraag of dit dan WENNEKENDONK genoeg is. Grafisch ontwerpers kunnen er ook voor kiezen om een stap eerder, in de ontwerpfase, al rekening te houden duurzaamheid. Dit zal, daarentegen, vaak een Asensio, P.met (2009). Two andere richting en invalshoek aan Low eenBudget, ontwerp Colors, Highgeven. De centrale vraag van deze paragraaf is: waar kunnen deImpact. grafisch ontwerpers Barcelona, maomao in het ontwerpproces op letten met het oog op duurzaamheid? publications Het ontwerpproces gaat over het formaat, de vorm, de lay-out en keuzes als font, corps en kleur in overeenstemming met het concept. Ook de wijze van drukken en afwerking worden in deze fase bepaald. Grafisch ontwerpers kunnen in deze fase naar een aantal aspecten kijken waaronder afvalbesparing, materiaalbesparing en andere technieken. 2.2.1 Drukvel Met het oog op afval- en kostenbesparing kan er rekening worden houden met de maatvoering van het drukvel. De maat van het drukvel varieert per machine en dus per drukker. Wanneer de uiting opgedeeld kan worden in ‘volle’ drukvellen, betekent dit dat er zo weinig mogelijk papierafval is. Tevens bespaart het ook in de kleuren registercorrecties van het gereed maken van de offsetplaten. De keuze voor aanpassing aan het drukvel heeft in de meeste gevallen invloed op de afmetingen van het product. Wanneer de keuze aan het begin van de ontwerpfase gemaakt wordt, hoeft dit niet per definitie een ingrijpende keuze te zijn. Desondanks moet er bij de overweging voor deze keuze, rekening worden gehouden met de looprichting van het papier13. Een boek met een onevenwijdige looprichting zal in de rug gaan golven, waardoor het zowel kwalitatief als esthetisch minder goed tot zijn recht komt. Het boek is dan minder duurzaam wat betreft de gebruiksduur. De juiste, duurzame keuze, van de meest voordelige indeling van het drukvel, gaat alleen op wanneer deze indeling overeenstemt met de looprichting van het te bedrukken papier. 2.2.2 Lay-out Ook kan de grafisch ontwerper kijken naar de lay-out van het ontwerp. Er kan bewust gekeken worden naar de bladspiegel, zetspiegel, kolombreedte, witruimte, het font, corps en gebruik en formaat van afbeeldingen en volvlakken. De ontwerper kan zich afvragen waar papieren eventueel inktbesparing plaats kunnen vinden. Dit kan bijvoorbeeld door het gebruik van een slimme letter, zoals de Gulliver van Gerard Unger14. Het besparen van ruimte deed Unger onder andere bij de kranten Stuttgarter Zeitung en USA today. Mocht je geen concessie op het font willen doen, kun je de dekking van de letters terugrasteren. Het rasterpercentage, ofwel de dekking, wordt bepaald door het verschil in grootte tussen de gedrukte witte en zwarte puntjes binnen een afgebakend vlak. Indien het rasterpercentage 80% is, dan zijn de zwarte puntjes zo groot dat 80% van het afgebakende vlak bedekt is met inkt. Het effect dat je hiermee bereikt, is te vergelijken met het principe van het ecofont. Het zal per uiting variëren wat de werkelijke besparing zal zijn en middels wat rekenwerk kan je herleiden of deze keuze een aanzienlijk resultaat boekt of niet. Waarschijnlijk behaal je het grootste resultaat, wat betreft inktbesparing, door het vermijden van volvlakken en het plaatsen van afbeeldingen op kleiner formaat. Wat betreft ruimte- en dus papierbesparing leveren het verkleinen van het corps en de witruimte de grootste winst. Desondanks hebben deze keuzes meer impact op

pagina 14

richting van de vezel in fabrieksmatig

geproduceerd papier. Deze vezels hebben een conforme richting door de gebruikte zeef. 14

Voshaar, G. (2000) De typografische

veldrit van Gerard Unger. Geraadpleegd op 4 december 2010, http://www.voshaar.com/artikelen.html 15

speciaal vervaardigd mes in een

bepaalde vorm. Het mes snijdt de vorm in één keer uit.

pagina 15

hoofdstuk 2

relevantie van duurzaamheid binnen het grafisch ontwerpen

Daarnaast zijn er nog verschillende bindwijzen. Wanneer een boek lang mee moet gaan en degelijk van kwaliteit moet zijn, kiest men meestal voor genaaid gebrocheerd. Anders kiest men vaak voor garenloos gebrocheerd, waarbij het boek verlijmd wordt. Dit is een goedkopere en eenvoudigere techniek. Met het oog op duurzaamheid kan men kiezen voor een lijm op waterbasis. De emissie hiervan is lager en maakt de recyclage makkelijker. Het is belangrijk, bij de afwerking, om na te denken over de levensduur van een uiting met betrekking tot de informatie, de tijdgeest en daarmee noodzakelijkheid van degelijkheid en veredeling. Het rekening houden met duurzaamheid in de ontwerpfase, geschiedt met het oog op verschillende aspecten. Het verschilt per keuze of deze beperkt, verrijkt of neutraal is ten opzichte van het ontwerp. Wederom zullen de keuzes meer effect hebben op het milieu, dan op het sociale vlak. De keuzes in de ontwerpfase hebben echter meer invloed op het visuele uiterlijk van een ontwerp. De grafisch ontwerper dient goede en verantwoorde keuzes te maken met het oog op het concept, daarom is het ook mogelijk dat er geen duurzame keuze gemaakt wordt. Wanneer een duurzame keuze genomen wordt in overeenstemming met het concept, zal deze keuze, naast een duurzame, ook een goede ontwerpkeuze zijn. 2.3 Concept In het ontwerpproces kunnen we een aanzienlijk aantal duurzame keuzes maken, maar wanneer deze keuzes niet stroken met het concept van de opdracht, zal een goede ontwerper hier niet voor kiezen. We kunnen niet iedere opdracht in een duurzame vorm gieten, enkel omdat dat duurzaam is. Er moet ook goed grafisch ontwerp plaatsvinden. Daarom kunnen we stellen dat wanneer er voor duurzaamheid wordt gekozen in de conceptfase, de duurzame keuzes het meest consequent doorgevoerd kunnen worden. Dit betekent in de praktijk dat een opdrachtgever open zal moeten staan voor advies en de ontwerper een grotere rol van adviseur op zich moet nemen. Vooroordelen over een uiting en vastgeroeste handelspatronen bemoeilijken dit proces. Daarbij moet rekening worden gehouden met de consequenties van verschillende media. 2.3.1 Medium Grofweg kan er voor een analoog of digitaal medium gekozen worden. Een analoog medium is een boek, folder, affiche of andere grafische, gedrukte uiting. Bij het digitale medium hebben we het over een website, pdf, electronic paper en dergelijke. Drukwerk verbruikt papier en inkt en kan zich qua duurzaamheid richten op goed geproduceerd papier, inkt en een duurzamere druktechniek. Ook kan er in het ontwerp zelf rekening worden gehouden met duurzaamheid, zoals blijkt uit voorgaande paragrafen. In de tijdgeest van nu kan een uiting alleen minder belastend worden gemaakt, 100% duurzaamheid is moeilijk, al dan niet onmogelijk, te bereiken. Een digitale uiting lijkt dan de oplossing, maar aan het digitale tijdperk kleeft evengoed een enorme vervuiling welke vaak wordt vergeten of onderschat16. De uitstoot tijdens productie van één laptop, staat misschien wel gelijk aan de uitstoot van de productie van alle boeken van een hele boekenkast. Dit kan onder andere verweten worden aan de enorme hoeveelheid verschillende onderdelen, welke allemaal apart geproduceerd moeten worden door verschillende machines. Daarbij bevatten deze onderdelen verschillende en kostbare materialen die de recycling bemoeilijken. Ook hebben deze apparaten meestal vervuilende accu’s en batterijen, die tevens een rol spelen. Desalniettemin spreken we nog niet eens over de milieueffecten van het aanleggen van de digitale netwerkinfrastructuur.

pagina 16

Daarnaast blijven digitale uitingen tijdens gebruik altijd energie verbruiken, in meer of mindere mate afhankelijk per medium. Bij een analoge uiting heb je hooguit wat licht nodig, in geval van duisternis, om de uiting te gebruiken. Bij een digitale uiting zal er altijd een computer, laptop of e-reader nodig zijn om de uiting te gebruiken. Dit betekent dat er energie wordt verbruikt in de vorm van elektriciteit, de vervuilende batterij wordt gebruikt en er wordt uitstoot veroorzaakt door het gebruik van data.Ook wat betreft papierconsumptie valt er wat te zeggen over het digitale tijdperk. In eerste instantie zou je zeggen dat dit afneemt, maar doordat er steeds makkelijker toch even een printje wordt gemaakt, stimuleert het digitale tijdperk juist de papierconsumptie16, in plaats van andersom. Aan de andere kant brengt het digitale tijdperk ook voordelen. Zo zien we bijvoorbeeld dat steeds meer papierverslindende uitingen worden gedigitaliseerd, zoals een jaarverslag, catalogus, register of gebruiksaanwijzing. Deze uitingen zijn grootvervuilers tijdens een analoog proces en worden niet per sĂŠ veel gelezen of gebruikt. Hiervan uitgaand verbruiken ze als digitale uiting zowel minder energie bij productie, als bij verbruik. Om met dit argument voor een digitaal medium te kiezen, zal de ontwerper dus moeten kijken naar de impact van productie en de gebruiksintensiteit van desbetreffende uiting. 2.3.2 Concept Nadat de opdracht aangenomen is, ontwikkelt de grafisch ontwerper altijd een bepaald concept. Dit is de insteek of het uitgangspunt waaruit de ontwerper zijn ontwerpkeuzes voor de opdracht zal nemen. Het concept hangt daarom samen met de eisen van een opdracht. In deze tijd komt het steeds vaker voor dat duurzaamheid, of een duurzame uitstraling, belangrijk is voor een opdrachtgever. Hier liggen kansen voor de ontwerper om advies te geven wat betreft duurzame mogelijkheden binnen een gestelde, grafische opdracht. Hierdoor legt de ontwerper niet alleen de keuze van duurzaamheid bij de opdrachtgever, maar neemt hij ook zelf initiatief. De focus van duurzaamheid kan, in een concept, zowel milieutechnisch als op sociaal vlak worden gelegd. Logischerwijs kunnen duurzame ontwerpkeuzes beter verantwoord worden naar een concept dat onder andere gebaseerd is op duurzaamheid. Daarbij zal, doordat het concept duurzaamheid in zich heeft, zal de focus van de uiting ook waarschijnlijk op een andere manier komen te liggen. Dit kan resulteren in het werven van extra conceptuele waardering. Echter, er moet, zoals bij elk concept, gewaakt worden voor een te overheersend concept. Het succes van een duurzaam ontwerp, met een duurzaam concept, zit hem in het maken van ontwerpkeuzes die zowel duurzaam als visueel aantrekkelijk zijn. Hoe eerder de keuze voor duurzaamheid gemaakt wordt, des te logischer zijn de daaruit volgende ontwerpkeuzes. Hierbij ligt een adviserende rol bij de grafisch ontwerper. Desalniettemin is het toepassen van duurzaamheid niet altijd mogelijk. De kans van slagen van duurzaamheid in een ontwerp ligt bij de activiteit van zowel opdrachtgever als ontwerper en de grafische capaciteit van de ontwerper om zowel duurzaam als visueel aantrekkelijk te ontwerpen.

Thackara, J. (2010). Plan B: ontwerpen

in een complexe wereld. Amsterdam, Uitgeverij SUN, p 22-24

pagina 17

hoofdstuk 3

tussenconclusie

3.1 Conclusie

op basis van

In mijn zoektocht met betrekking tot duurzaamheid en grafisch ontwerp ben ik een enorme hoeveelheid informatie tegengekomen. Allereerst kan ik concluderen dat er mogelijkheden liggen voor duurzaamheid binnen het grafisch ontwerp. Daarnaast kunnen we, over het algemeen, ontwerpers zien als een belangrijke schakel in het verduurzamen van de productenwereld. Dit betekent voor grafisch ontwerpers dat ze zich bezig houden met het duurzaam bedenken, ontwerpen en laten produceren van grafische uitingen. De mogelijkheden hierbij liggen in het maken van bewuste keuzes binnen het concept, het ontwerp en de uitwerking. Keuzes worden gemaakt op het gebied van grondstoffen, zoals papier en inkt; technieken, zoals verschillende druktechnieken; ontwerpkeuzes, zoals lay-out, font en kleurgebruik; het medium en de mate waarin duurzaamheid een rol speelt binnen het concept.

gevonden informatie In de vorige hoofdstukken heb ik de theorie wat betreft duurzaamheid en grafisch ontwerp uiteengezet. Ter afsluiting van het theoretische deel van deze scriptie, trek ik mijn conclusies hierover wat betreft de door mij gevonden informatie, waarna ik mijn eigen mening ook toelicht.

Deze keuzes spelen een rol met betrekking tot materiaalbesparing, het beperken van negatieve uitstoot en het doel en de levensduur van een product. Echter, complete duurzaamheid is binnen het grafisch ontwerp moeilijk, al dan niet onmogelijk, te bereiken, omdat we nog altijd tegen bepaalde vervuilende aspecten aanlopen, welke we op dit moment niet kunnen veranderen. Ik denk dat we kunnen stellen dat duurzaamheid binnen het grafisch ontwerpen geen paradox noch een logische overeenkomst is. Hiervoor zal duurzaamheid nog een flinke ontwikkeling door moeten maken wat betreft de vervuilende aspecten van het grafisch ontwerp. 3.2 Mijn mening In de grote berg informatie over zowel grafisch ontwerp als over duurzaamheid, valt het me op dat literaire uitingen, over duurzaamheid binnen grafisch ontwerp, schaars zijn. Ik weet niet of dit ligt aan het gebrek aan kennis en/of interesse, de complexiteit van de materie of aan het feit dat men het cru vindt om een uiting over duurzaamheid daadwerkelijk te laten drukken. Ik had verwacht, met betrekking tot de actualiteit van dit onderwerp, daar meer materie van te kunnen vinden. In voorgaande hoofdstukken heb ik geprobeerd uiteen te zetten waar een grafisch ontwerper normaliter mee te maken krijgt en waar hij rekening mee kan houden wat betreft duurzaamheid. Ik heb de materie zo compleet mogelijk behandeld, omdat ik, voordat ik begon aan deze scriptie, weinig notie had van de mogelijkheden van duurzaamheid binnen het grafisch ontwerpen. Op deze manier worden mensen, met evenveel kennis over dit onderwerp als ik zelf had vóór deze scriptie, ook wijzer van mijn zoektocht.

Nu ik me wel bewust ben van de mogelijkheden, vraag ik me nog steeds af of het toepassen van duurzaamheid binnen grafisch ontwerp daadwerkelijk een toevoeging kan zijn. De keuzes die we kunnen maken zonder het ontwerp zelf te beïnvloeden, zijn beperkt. De keuzes die meer resultaat boeken, hebben ook een grotere invloed op het daadwerkelijke ontwerp en daarmee op de creatieve vrijheid van de ontwerper. We kunnen rekening houden met duurzaamheid en besparen waar mogelijk, maar kunnen we daarmee ook echt een verschil maken? Om dit verder te onderzoeken ga ik bij de volgende hoofdstukken inhoudelijk in op ‘duurzame’ ontwerpen en bespreek ik verschillende visies van grafisch ontwerpers die zich in de praktijk (onder andere) bezig houden met duurzaamheid.

pagina 18

pagina 19

hoofdstuk 4

bespreking 'duurzame' ontwerpen Om mijn resterende vragen te beantwoorden, ga ik in dit hoofdstuk in op het bespreken van een aantal ‘duurzame’ ontwerpen.

Ik heb gekozen voor recente ontwerpen, omdat duurzaamheid actueel is en ik geïnteresseerd ben in de huidige toestand van duurzaamheid binnen het grafisch ontwerp. Daarbij zijn de ontwerpen die ik gekozen heb verschillend qua discipline en insteek. Bij het boek is bewust gekozen om duurzaamheid in het uiterlijk terug te laten komen. Bij de huisstijl is gekozen om duurzaamheid te beperken tot de efficiëntie en oplage van de uitingen, waardoor het uiterlijk niet per sé duurzaamheid uitstraalt. Ook heb ik gekozen voor een opdracht waarbij geen sprake was van een duurzame insteek, de poster. Dit was een opdracht met een klein budget. Hierdoor zijn slimme ontwerpkeuzes genomen die achteraf ook noemer duurzaam genoemd kunnen worden. Naar mijn mening laten de ontwerpen goed zien op welke manier duurzaamheid in de praktijk tot uiting komt, waar kansen liggen en moeilijkheden opduiken. Tevens wilde ik het gesprek over duurzaamheid en grafisch ontwerpen met de ontwerpers aangaan. In het volgende hoofdstuk komen deze ontwerpers uitgebreider aan het woord. Door mijn gesprek heb ik een breder beeld van de opdrachten, welke duurzame keuzes zijn genomen en welke duurzame gevolgen dit met zich mee heeft gebracht. Daarnaast plaats ik mijn eigen kritische kanttekeningen om mijn eigen standpunt, over de ontwerpen, naar voren te brengen. 4.1 Relatiegeschenk Park Zestienhoven door Beukers Scholma

Opdrachtgever Uitgeverij de HEF Publishers Drukkerij Zwaan printmedia Jaar 2009 Thema materiaalbesparing

Dit boek is een relatiegeschenk van de gemeente aan de bewoners van Park Zestienhoven in Rotterdam, over de geschiedenis van hun wijk. Dit voormalig poldergebied wordt nu ontwikkeld voor groen en grootstedelijk wonen, werken en recreëren. Het feit dat het centrum van Rotterdam zich op slechts vier kilometer afstand bevindt, maakt het mogelijk om zowel van de binnenstad als van de ruimte en natuur in Park Zestienhoven gebruik te maken. Deze luxe woonwijk biedt woningen in het midden- en topsegment, ruimte voor kleinschalige, dienstverlenende ondernemingen en er is plaats voor recreatie en sport. De ontwikkeling van Park Zestienhoven, waarbij de projectontwikkelaars ingezet hebben op een duurzame ontwikkeling, duurt zeker tot 2017. Beukers Scholma heeft bij de ontwikkeling van dit boek ingespeeld op de duurzame thema’s die reeds bij het bouwproject speelden. Ze wilden in het ontwerp van het boek duurzaamheid en besparing terug laten komen. Daarbij is gekozen om, in de tijdgeest van nu, luxe te vermijden. Beukers Scholma vindt dat je in tijden van crisis geen cadeau aan bewoners kunt geven dat over de top is. Ze zijn gaan kijken wat in hun macht ligt om in te zetten op materiaalbesparing. Wat ze zelf begrijpen en wat een ander kan begrijpen, zonder dat daarvoor ingewikkelde berekeningen nodig zijn. Daarbij moest het een prettig boek blijven, dus aan de afbeeldingen en leesbaarheid van de tekst werden geen concessies gedaan. De genomen keuzes en behaalde besparingen zijn als volgt:

keuzes inkt

Bij de lithografie is gebruik gemaakt van een ‘onbond’-methode. Dit betekent dat de opbouw van de litho’s voornamelijk uit zwart bestaat en kleur alleen voorkomt waar dat nodig is. Dit levert een inktbesparing van 7% op. Daarnaast zijn de letters gerasterd op 83%, waardoor 17% van de drukinkt is bespaard.

keuzes papier

Het hele boek is, van voor tot achter, voor de inhoud gebruikt, waarbij omslag en schutbladen ook benut zijn. Door het minimaliseren van witruimte op de pagina’s is 25% bespaard op papiergebruik. Daarnaast is er gekozen voor een papier met een lichter gramsgewicht, namelijk 90grams, in plaats van het gebruikelijke 135grams wat gangbaar is voor dit soort uitingen. Daarmee is 33% aan papiergrondstoffen bespaard.

pagina 20

keuzes druk en afwerking

Het boek is geproduceerd door Zwaan printmedia. Deze drukkerij spant zich in voor het milieu en voor duurzaam produceren. Ook is deze drukkerij gecertificeerd voor een milieumanagementsysteem ISO 14001. Daarnaast is op het omslag geen laminaat toegepast en het boek bevat geen kapitaalbandjes waardoor de recycling van het boek stukken eenvoudiger is. 4.1.1 Mijn mening Tijdens de lancering van de Groene offerte kwam ik voor het eerst in aanraking met dit ontwerp. De ontwerper Haico Beukers besprak daar, als enige grafisch ontwerper, deze duurzame grafische case van Park Zestienhoven. Meer informatie over de case is te vinden op www.groeneofferte.nl. In eerste instantie was ik niet erg te spreken over het ontwerp, maar ik vond het daarom des te interessanter om met de ontwerpers hierover in gesprek te gaan. Het ontwerpbureau Beukers Scholma presenteert zich niet per definitie als een duurzaam bureau. Ze grijpen een kans aan, om duurzaamheid een rol te laten spelen in een ontwerp, wanneer deze zich voordoet. Echter, ze willen niet ieder ontwerp de keuze voor duurzaamheid opleggen. De uiting voor Park Zestienhoven had de kans in zich om verder te gaan met duurzaamheid dan een duurzame materiaalkeuze en het afbeelden van het bijbehorende FSC-logo. Gezien de omstandigheden van het betreffende woonproject, waarover het boek gaat, vind ik dit een nobele en logische keuze. Wat betreft de keuze om geen luxe toe te passen in tijden van crisis, kan ik me ook vinden, maar kritiek punt hierbij vind ik dat deze woonwijk inzet op mensen met een gemiddeld tot hoog inkomen17. Ik vraag me dan ook af welke rol de crisis binnen deze woonwijk speelt en of het daadwerkelijk een belangrijk aspect is voor deze wijk. De bewoners hebben klaarblijkelijk wat in de melk te brokkelen, anders kun je niet op deze plek wonen. Een glossy, over de top uiting, was ook niet per sé passend geweest, maar volgens mij zijn daar ook tussenwegen in. Het gebrek aan laminaat en kapitaalbandjes vind ik niet hinderlijk bij deze uiting. De stevige, matte omslag vind ik bescheiden en het vraagt om voorzichtigheid. Dit boek, met veel wit in de omslag, zal beschermd moeten worden, omdat het snel vuil zal worden en zal beschadigen. Enig kritiek punt, voor mij, is dat dit boek gaat over de geschiedenis van een gebied, maar er in het ontwerp toch ingezet is op recycling. In mijn interview met Haico Beukers, wees hij mij op het feit dat sommige boeken niet per sé lang mee hoeven te gaan. Sommige boeken hebben een bepaalde levensduur door het verouderen van informatie en de tijdgeest. Daar ben ik het mee eens, maar volgens mij bestaat de geschiedenis van dit gebied niet uit fluctuerende gegevens. Daarbij heeft een boek welke gericht is op de geschiedenis over het algemeen een lange levensduur. Het kiezen voor een harde kaft wijst op dergelijk rekenschap, maar het boek zal altijd degelijk en netjes opgeborgen moeten worden, wil het overleven.

beeld Moon Brouwer © Beukers Scholma pagina 21

Het feit dat het boek van voor tot achter gevuld is met inhoud, maakt duidelijk een punt. Dit maakt het boek conceptueel sterker. Het resulteert in een omslag welke tevens de inhoudsopgave bevat en een minimale witruimte in het binnenwerk. Vooral in het binnenwerk vind ik deze keuze apart werken; voor mijn gevoel heeft de minimale witruimte en het kolomgebruik een relatie met het Nederlandse lappendekenlandschap. Echter, wat ik bijzonder vind in het binnenwerk, met veel aandacht voor de grote afbeeldingen, is niet terug te zien op het omslag. Enerzijds is dit logisch, omdat het een inhoudsopgave is. Anderzijds zorgt dit er, voor mijn gevoel, voor dat het boek in eerste instantie niet de juiste aandacht trekt die het verdient.

hoofdstuk 4

bespreking 'duurzame' ontwerpen Om mijn resterende vragen te beantwoorden, ga ik in dit hoofdstuk in op het bespreken van een aantal ‘duurzame’ ontwerpen.

Opdrachtgever Uitgeverij de HEF Publishers Drukkerij Zwaan printmedia Jaar 2009 Thema materiaalbesparing

keuzes inkt

keuzes papier

pagina 20

keuzes druk en afwerking

beeld Moon Brouwer © Beukers Scholma pagina 21

hoofdstuk 4

bespreking 'duurzame' ontwerpen

Dit brengt mij tot de keuze om geen concessies aan het beeld en de leesbaarheid te doen. Een boek dat niet prettig te gebruiken is, schiet natuurlijk het doel voorbij. Daarbij spelen de afbeeldingen, bij een geschenkboek, een extra grote rol. Daarnaast is er een slimme keuze gemaakt in het het terugrasteren van de letters. Het is een minimale inzet met maximaal effect en zal waarschijnlijk niet opgemerkt worden door de lezer. Over het algemeen gezien doet het boek vooral krantachtig aan en daarbij vind ik het gramsgewicht van het papier mooi aansluiten. Deze keuze zorgt ook voor een kwetsbaarder geheel, hetgeen om voorzichtigheid vraagt. Gedurende mijn gesprek met de ontwerpers, kreeg ik meer waardering voor het boek. Het boek wordt door het bureau zelf vooral gezien als een onderzoek, studie en vingeroefening om te kijken wat mogelijk is wat betreft duurzaamheid. Het is een bijzonder boek geworden met een sterk en consequent doorgevoerd concept. Daarbij roept de afwijkende vorm van het boek direct reacties op, meestal of heel positief of heel negatief. Ik vind het erg bijzonder dat een boek deze controverse teweegbrengt. Echter, ik heb het boek thuis liggen, maar ik heb nog niet de neiging gehad om het ook daadwerkelijk door te lezen. Ik denk dat dit onder anderen komt door de hoeveelheid en intensiteit van de tekst op de pagina’s. Het boek is natuurlijk bedoeld om te lezen. Wanneer het ,zoals bij mij, niet aantrekt om te lezen, schiet het zijn doel voorbij. Dat Haico Beukers als enige grafisch ontwerper een case besprak bij de lancering van de groene offerte, vind ik erg tekenend voor de situatie van duurzaamheid binnen grafisch ontwerp, zoals ik deze op dit moment zie. Dit ontwerp laat zien dat de keuze om echt iets aan duurzaamheid te doen binnen het grafisch ontwerp, niet zonder concessies kan. Er moet een balans gevonden worden tussen wat wel en wat niet. Daarnaast moet besloten worden hoe ver je daarin gaat en waar je de grens trekt ten opzichte van leesbaarheid en de inhoud. Deze worsteling met de grenzen en aftasting hiervan, speelt bij het grafisch ontwerpen een grote rol en is ook voelbaar naar mijn mening. 4.2 Huisstijl VU-kamerkoor Amsterdam door GraphicAlert

Opdrachtgever VU-kamerkoor Drukkerij iDrukker Jaar 2008−2010 Thema materiaalbesparing

KEUZES inkt

pagina 22

Deze huisstijl is van het VU-kamerkoor uit Amsterdam. Het kamerkoor doelt op het uitvoeren van koormuziek uit zeer uiteenlopende stijlperioden op kwalitatief hoog niveau. In 1968 is het VU-Kamerkoor opgezet en bestaat nu uit 30 jonge, ervaren koorzangers, hoofdzakelijk afkomstig uit de (Amsterdamse) studentenwereld. De concerten variëren van een afwisselend en hedendaags programma tot meer conventioneel werk. Daarnaast neemt het koor ook graag de stap richting muziektheater, onder regie van hun eigen dirigent. Chantal Bekker van GraphicAlert, ontwikkelt de huisstijl vanaf 2008 en probeert elk seizoen een nieuwe duurzame stap te nemen. GraphicAlert profileert zich als duurzame grafisch ontwerpen fotografie studio. Aanvankelijk speelde duurzaamheid geen rol voor het kamerkoor, maar dit is door Chantal Bekker zelf geïntroduceerd. De huisstijl omvat posters, flyers, toegangskaartjes, programmaboekjes, de website, cd’s en briefpapier. De duurzame keuzes en gevolgen van deze huistijl, zijn als volgt: Goud is, naast twee variërende kleuren, de terugkerende basiskleur in de huisstijl. Er is gekozen om het ‘goud’ op te bouwen uit CMYK in plaats van een metallic inkt te gebruiken. Daarnaast is er een geleidelijke overgang geweest om de toegangskaartjes en programmaboekjes kleiner en zwart-wit te printen, omdat deze toch vaak na afloop direct weggegooid worden. Hierbij wordt gewerkt met 10% zwarte volvlakken en 60% zwarte typografie.

keuzes papier

Door bewust een oplage te bepalen, wordt niet ingegaan op goedkope dubbele oplagen, omdat deze in praktijk toch vaak overbodig blijken. Daarnaast verlagen online PR-activiteiten het drukwerk. Bovendien is gebleken uit een publieksonderzoek dat niemand via de A2 posters naar een concert kwam. Hierdoor is er gekozen om in het vervolg alleen A3 posters te gebruiken.

keuzes druk en afwerking

Het drukwerk wordt door i-Drukker vervaardigd. iDrukker is een duurzame internetdrukker. Zij zijn FSC gecertificeerd, vervaardigen hun drukplaten chemievrij en drukken uitsluitend met bio-inkt. Daarbij worden orders gecombineerd waardoor sowieso minder drukplaten nodig zijn. Voor wisselende uitingen maken ze gebruik van een copyshop met FSC papier. 4.2.1 Mijn mening Tijdens mijn zoektocht op het internet naar duurzaamheid binnen het grafisch ontwerp, kwam ik, vrij hoog in de zoekresultaten, de website van GraphicAlert tegen. Naast het feit dat de website gebruikt wordt voor het portfolio en de ontwerpvisie van het bureau, verzamelt Chantal Bekker ook haar kennis en informatie over duurzaamheid binnen het grafisch ontwerpen op de website. Binnen het portfolio viel mijn oog op de huisstijl van het VU-kamerkoor. In deze huisstijl worden veel volvlakken kleur en zelfs een metallic, dacht ik, gebruikt. Meer over de case staat op www.groeneofferte.nl. Ik was benieuwd in hoeverre deze huisstijl onder de noemer duurzaamheid zou vallen en ben het gesprek met Chantal Bekker aangegaan. GraphicAlert is bij deze huisstijl gaan kijken naar de efficiëntie, oplage, duurzame materiaalkeuze en materiaalbesparing. De gevolgen van de duurzame keuzes die zij binnen deze huisstijl heeft gemaakt, resulteren in het formaat, oplage, materiaalkeuze en drukker. In principe hebben deze gevolgen geen grote invloed op het visuele uiterlijk van de huisstijl en beïnvloeden deze keuzes het ontwerp minimaal. Bijkomend voordeel is dat duurzaamheid vaak gepaard gaat met kostenbesparing, omdat er bewuster en daardoor minder geproduceerd wordt. Waarschijnlijk is de minst duurzame keuze dat er geen concessie is gedaan op het gebruik van volvlakken kleur. Deze ontwerpkeuze is bewust genomen om (jonge) mensen aan te spreken en met het oog op concurrentie, die ook veel volvlakken kleur gebruikt. Deze keuze is van grote invloed op het uiterlijk van de huisstijl. In eerste instantie viel het me niet op dat duurzaamheid een thema was binnen deze huisstijl en dat vind ik een kracht. De huisstijl bestaat uit drie variërende kleuren waarvan goud en blauw vaak terugkeren. Het goud is opgebouwd uit CMYK in plaats van een metallic. In feite is dit een kostentechnische keuze geweest, maar achteraf was het ook duurzamer dan het gebruik van een metallic. Daarnaast wordt het goud ook gebruikt in digitale uitingen, zoals digitale PR en de website. Digitaal kun je geen metallic opbouwen en wordt de keuze om het goud op te bouwen uit kleur een consequente keuze. Het variëren van de kleuren houdt het ontwerp, naar mijn mening, levendig en luchtig.

beeld Moon Brouwer © GraphicAlert pagina 23

Het publieksonderzoek is een slimme stap. De werking en efficiëntie van de uitingen worden hier getest. Een van de gevolgen uit dit onderzoek was het afschaffen van de A2 poster. Hoewel het vanuit duurzaamheid beter is, vind ik dit erg jammer. De argumenten hiervoor komen voort uit een soort ontwerpers-ego waarbij een A2 meer recht zou doen aan een ontwerp dan een A3. Als ontwerper zoek je naar de beste optie voor een ontwerp en wil je dat deze de juiste aandacht

hoofdstuk 4

bespreking 'duurzame' ontwerpen

Opdrachtgever VU-kamerkoor Drukkerij iDrukker Jaar 2008−2010 Thema materiaalbesparing

KEUZES inkt

pagina 22

keuzes papier

keuzes druk en afwerking

beeld Moon Brouwer © GraphicAlert pagina 23

hoofdstuk 4

bespreking 'duurzame' ontwerpen

Opdrachtgever VU-kamerkoor Drukkerij iDrukker Jaar 2008−2010 Thema materiaalbesparing

KEUZES inkt

pagina 22

keuzes papier

keuzes druk en afwerking

beeld Moon Brouwer © GraphicAlert pagina 23

hoofdstuk 4

bespreking 'duurzame' ontwerpen

krijgt. Normaliter trekt een groter oppervlak ook meer aandacht. In het kader van dit onderzoek vraag ik me dan ook af of de plaatsing van de A2-posters, in de openbare ruimte, optimaal is geweest. Desalniettemin blijft het een goede keuze wat betreft duurzaamheid, omdat ook de helft van het papier bespaard wordt. Een voordelige bijkomstigheid is dat de A3 posters voortaan digitaal geprint kunnen worden, in plaats van digitaal offset gedrukt. Een zelfde gevoel heb ik bij de programmaboekjes en toegangskaartjes die zwart-wit geprint worden. Weliswaar gooien de meeste mensen deze meestal direct na afloop weg, maar ik vraag me af of zwart-wit printen dan de enige oplossing is. Je zou ook kunnen kijken naar het verhogen van het bewaargehalte van deze uitingen of een multidisciplinaire uiting ervan maken. Bijvoorbeeld het entreekaartje combineren met een garderobekaartje. Op deze manier kunnen de kaartjes ook weer ingezameld worden voor recycling. Wanneer je ontwerpt met het oog op duurzaamheid is het belangrijk je af te vragen wat echt nodig is. Daar bewust mee omgaan is goed, maar waar trek je de grens? Ik heb het gevoel dat sommige keuzes zijn genomen, puur met het oog op duurzaamheid en het grafische, esthetische aspect hier ondergeschikt aan is. Echter, er moet opgemerk worden dat de ontwerper een sterke persoonlijke interesse voor duurzaamheid heeft. De meest duurzame optie is natuurlijk om niets te produceren, maar dit is zowel voor opdrachtgever als opdrachtnemer ongunstig. Aan de andere kant laat deze huisstijl zien dat duurzaamheid ook minder consequenties kan hebben voor het uiterlijk van een ontwerp. In eerste instantie wordt er een ontwerp gemaakt, welke de boodschap overbrengt. Daarna wordt er gezocht naar de mate waarin duurzaamheid een rol kan spelen in de uitwerking en doorvoering. Naast het rekening houden met papier, inkt en druktechniek, kan er dus ook gekeken worden naar de werking, efficiĂŤntie en resultaten van ontwerpen. Echter, dit vraagt, aan zowel ontwerper als opdrachtgever, om meer activiteiten zoals het doen van een publieksonderzoek. Door wederom de persoonlijke interesse wordt deze energie erin gestoken, maar bij minder persoonlijke interesse kan ik me voorstellen dat dit een te grote vraag is. Ondanks een andere benadering blijft wederom de worsteling en aftasting van grenzen, ook in dit ontwerp, voelbaar en je kunt je afvragen in hoeverre duurzaamheid een insteek is met toegevoegde waarde voor deze huisstijl. 4.3 Poster/flyer My Artistic Slide Show door Staynice

Opdrachtgever KOP / Colin Drukkerij NPN Drukkers Breda Jaar 2010 Thema budget

pagina 24

Dit ontwerp voor de poster, en tevens flyer, is voor My Artistic Slide Show, afgekort My ASS. Dit is een evenement waar 15 brabantse creatieven zich via 15 slides in 15 seconden presenteren. Het wordt georganiseerd door de netwerkorganisatie Colin en Stichting KOP. Zij zetten zich in om de creatieve sector een podium te bieden en stimuleren het contact met andere sectoren. Ze hebben een klein budget, maar willen graag maximale impact maken. Bij dit ontwerp dient opgemerkt te worden dat duurzaamheid geen rol speelde en ook geen rol is gaan spelen. De genomen keuzes zijn enerzijds budgettechnisch en anderzijds met het oog op een sterk ontwerp. De reden dat ik dit ontwerp bespreek in deze scriptie is, omdat ik een verband wil leggen tussen duurzaamheid en budget. Vanuit mezelf als consument gezien, betekent duurzaamheid meestal dat iets duurder wordt, bijvoorbeeld een biologische kipfilet is vaak twee tot drie keer duurder dan

een filet uit de bio-industrie. De reden om niet voor duurzaam te kiezen, is vaak een kostentechnische overweging. Tijdens het onderzoek van deze scriptie viel het mij op dat duurzaamheid in de grafische wereld juist vaak geassocieerd wordt met minder; minder inkt, minder papier; minder drukgangen etc. Dit betekent meestal ook een goedkopere oplossing. Dezelfde overwegingen spelen ook een rol in opdrachten met een klein budget. Staynice is bij deze opdracht gaan zoeken naar een ontwerp dat binnen het budget past, maximaal opvalt en kwaliteit uitstraalt. De keuzes die binnen dit project genomen zijn, zijn als volgt: keuzes inkt

Er zijn drie drukkleuren gebruikt, namelijk fluor roze, donkerblauw en zwart. Het grijs is een raster van zwart.

keuzes papier

Er is gedrukt op Bioset. Een FSC gecertificeerd en chloorvrij geproduceerd papier van Arctic Paper te Zweden. Voor de productie wordt slechts drie liter water per kilo papier verbruikt. Het enige verschil tussen de flyers en de poster zit hem in het gramsgewicht van het papier. De posters zijn gedrukt op een papier met een lichter gramsgewicht dan het papier van de flyers.

keuzes druk en afwerking

Het drukwerk is vervaardigd door NPN Drukkers, die FSC-gecertificeerd zijn. Daarbij is het ontwerp voor zowel de poster als flyer gelijk, daardoor worden twee uitingen uit dezelfde drukplaten gehaald. Naast het snijden van de flyers is er geen andere afwerking toegepast, waardoor de recycling eenvoudig is. 4.3.1 Mijn mening Middels een rondgestuurde mailing, aan de deelnemende ontwerpers van de meest recente Greytones en het Graphic Design Festival van 2010, ontving ik een reactie van StayNice. In deze reactie gaven ze aan dat ze niet per sé met duurzaamheid, wat betreft ontwerpen, bezig zijn, maar er wel affiniteit mee en een mening over hebben. Ik was erg benieuwd wat de ‘niet-duurzame‘ ontwerpers van duurzaamheid zou vinden en ging het gesprek aan met Staynice. Tijdens het gesprek stuitten we op het ontwerp voor My ASS, waar ook bepaalde componenten in zitten die ook duurzaam genoemd kunnen worden. Staynice is een jonge ontwerpstudio bestaand uit twee broers, Barry en Rob van Dijck. Ze hebben een specifieke, enigszins illustratieve stijl en maken graag gebruik van Fluor, PMS kleuren en de offsettechniek. Ze hebben regelmatig te maken met een budgetopdracht en verzinnen hier slimme oplossingen voor binnen een klein budget. Tijdens het gesprek kwamen we er achter dat deze keuzes soms ook onder de noemer 'duurzaam' kunnen vallen. Een voorbeeld hiervan is de opdracht voor de poster en tevens flyers van My ASS.

beeld Moon Brouwer © Staynice pagina 25

Het ontwerp is zowel één poster, als 16 verschillende flyers. Het werkt als poster, omdat de kleine, witte tekstjes van de flyers, van een afstandje nauwelijks opvallen. Andersom, wanneer gesneden tot 16 verschillende flyers, hebben de gesneden delen van de poster een verrassend en nieuwsgierig makend effect. Het enige verschil zit in een papier met een lichter gramsgewicht voor de posters en een zwaarder gramsgewicht voor de flyers. Het papier is gekozen uit esthetische overweging, omdat het fijn aanvoelt en mooi drukt, maar deze keuze is per toeval ook duurzaam te noemen. In de ontwerpfase van de uiting zijn ook verschillende budgettechnische keuzes gemaakt, zoals het gebruik van drie drukkleuren in plaats van full colour.

hoofdstuk 4

bespreking 'duurzame' ontwerpen

Opdrachtgever KOP / Colin Drukkerij NPN Drukkers Breda Jaar 2010 Thema budget

pagina 24

Er zijn drie drukkleuren gebruikt, namelijk fluor roze, donkerblauw en zwart. Het grijs is een raster van zwart.

keuzes papier

keuzes druk en afwerking

beeld Moon Brouwer © Staynice pagina 25

hoofdstuk 4

bespreking 'duurzame' ontwerpen

De achtergrondkleur grijs is een raster van zwart, wat een slimme oplossing is. Daarnaast is er geen extra drukkleur nodig, omdat het een raster is. De verschillende illustratieve vormen hebben ook slimmigheden in zich, zoals het gebruik van lijnpatronen. Hoewel esthetiek hiervoor waarschijnlijk de insteek is geweest, brengt het ook inktbesparing met zich mee ten opzichte van een volvlak van dezelfde vorm. Wat betreft de afwerking, is snijden de enige extra handeling. Er is geen coating of laminaat gebruikt. Dit bespaart extra drukgangen en zorgt tevens voor een eenvoudigere recycling. Voor de uitwerking van beide uitingen is slechts ĂŠĂŠn set drukplaten vervaardigd. Dit maakt het project zowel goedkoper als duurzamer. Er zijn minder offsetplaten chemisch geproduceerd en verwerkt, minder kleuren registercorrecties en minder inschiet nodig. Natuurlijk zouden er nog duurzamere keuzes mogelijk zijn, zoals het vermijden van fluor, maar deze poster is niet met het oog op duurzaamheid ontworpen. Daarnaast kun je je wederom afvragen hoe ver je moet gaan. Zou een magenta hetzelfde effect hebben als de roze fluor die nu gebruikt is? Je zou mogen aannemen dat er niet zomaar gekozen is voor een fluor en dat deze toegevoegde waarde heeft, anders zou er niet voor gekozen zijn. Ik vind het een krachtig en interessant ontwerp wat niet onderdoet voor iedere andere poster of flyer. Voor mij laat dit ontwerp zien dat het budgettechnisch en slim denken vaak ook duurzame componenten in zich heeft. Daarmee geeft het een andere benadering van de mogelijkheden om te werken met duurzaamheid in het grafisch ontwerp.

pagina 26

hoofdstuk 5

in gesprek met de 'duurzame' ontwerpers Om nader te onderzoeken hoe duurzaamheid in de wereld van de grafisch ontwerpers aanwezig is, ben ik het gesprek aangegaan met een aantal ontwerpers, welke in verschillende mate geïnteresseerd zijn in en te maken hebben gehad met duurzaamheid. Ik ben deze ontwerpers op het spoor gekomen tijdens de zoektocht op het internet naar informatie, via de lancering van de Groene Offerte en middels een mailing aan de deelnemende ontwerpers van de meest recente Greytones en het Graphic Design Festival van 2010.

De ontwerpers die aan het woord komen zijn: Haico Beukers en Marga Scholma van Beukers Scholma; Chantal Bekker van GraphicAlert; Tirso Francés van DieTwee; Rob en Barry van Dijck van Staynice en Arjan Hilgersom van Team Hilgersom. De keuze voor deze ontwerpers is met name omdat ze zelf hebben aangegeven, middels website, gesprek of reactie op de mailing, affiniteit te hebben met duurzaamheid. Daarnaast vormen ze een interessante mix qua invalshoek en betrokkenheid wat betreft duurzaamheid. Dit gaat van enorm betrokken en bezig met duurzaamheid in het ontwerpen tot enkel betrokkenheid in het privéleven en er zakelijk tot dusver niet mee bezig te zijn. Daarbij zitten er ook verschillen in omvang, discipline en populariteit van de bureaus. De een werkt alleen, de ander staat aan het hoofd van een bureau van 28 koppen sterk; de een legt zich meer toe op boeken, de ander meer op visuele identiteiten; de een is recentelijk gestart en de ander heeft al ruim 20 jaar ervaring. Naar mijn mening geven deze vijf interviews een goed beeld van de mate waarin duurzaamheid op dit moment bij verschillende bureaus een rol speelt. 5.1 Interview met Haico Beukers en Marga Scholma, Beukers Scholma, Haarlem

Het bureau Beukers Scholma bestaat uit Haico Beukers, Marga Scholma en enkele wisselende medewerkers. Zij werken sinds 1997 onder de naam Beukers Scholma. Het bureau werkt aan diverse opdrachten, maar het accent ligt op het maken van boeken. Ze zijn voornamelijk werkzaam op het gebied van cultuur, architectuur en stedenbouw en kenmerken zich door een uitgesproken en op inhoud gerichte aanpak. Daarnaast presenteren ze zich niet per definitie als een duurzaam bureau, In dit hoofdstuk vind je een maar grijpen de kans aan, om duurzaamheid een rol te laten spelen in een ontwerp, samenvatting van de interviews. wanneer deze zich voordoet. Echter, ze willen niet ieder ontwerp de keuze voor De hele interviews zijn terug te luisteren in de bijlagen interviews. duurzaamheid opleggen. Regelmatig komen ze het tegen dat commerciëlere klanten de behoefte hebben om uit te stralen dat ze met het milieu bezig zijn. Ze merken steeds vaker dat het FSC-logo als een soort PR-middel ingezet wordt, waarna het milieubewuste gedrag dan ook stopt. Vanuit de frustratie hierover was Beukers Scholma erg benieuwd wat ze zelf konden doen om echt iets aan duurzaamheid te doen. Iets wat ze zelf begrijpen, wat een ander kan begrijpen en waarbij ze meer doen dan het gebruiken van het FSClogo. Dit resulteerde in het boek van Park Zestienhoven. Hoe definieer je duurzaamheid in het grafische vakgebied? Duurzaamheid is een verwarrende term, want het wordt enerzijds uitgelegd als iets dat lang mee gaat. Dit betekent onder andere dat het een zinnig product is en niet modegevoelig is. Anderzijds wordt het gezien met betrekking tot het produceren en de grondstoffen van een product, zoals papiergrondstoffen en inkt. Als grafisch ontwerper kun je kijken naar welke grondstoffen je gebruikt en hoe je deze inzet. Daarnaast kun je kijken naar de zin van een product. Je zou je soms kunnen afvragen of een product er daadwerkelijk moet komen. Dit is een wat moeilijker thema, want de schoorsteen moet roken, letterlijk. Je kunt ook bekijken op welke manier je iets zou moeten vertellen, moet het drukwerk worden of een website, maar aan beide opties zit vervuiling. Dit antwoord geeft aan dat het een hele ingewikkelde kwestie is. Er is geen eenduidig antwoord te geven wat je moet doen om duurzaam bezig te zijn. Ik denk dat het in zijn algemeenheid een bewustwording is bij jezelf en wanneer het kan pagina 27

hoofdstuk 5

in gesprek met de 'duurzame' ontwerpers

en zinvol is, je dit kunt overbrengen naar je klant en kunt aangrijpen wanneer een mogelijkheid voor duurzaamheid zich in een opdracht voordoet. Dat is misschien, op het moment, duurzaam ontwerpen. Betekent dat je altijd overweegt duurzaamheid binnen een opdracht te gebruiken? Ik vind dat je als ontwerper ook een adviseur bent. In de eerste plaats geven we een passend advies voor een goed product bij een opdracht. We hebben als bureau ook nooit een vormgevingsideologie willen opleggen. Het boek voor Park Zestienhoven hebben we binnen een omgeving gemaakt, waarbij het logisch leek om deze aanpak te kiezen. Natuurlijk kun je in zijn algemeenheid wel bekijken of het met minder of anders kan, maar wij zijn niet bezig dit soort ideeën per sé bij elke opdracht toe te passen. Dat kan ook niet altijd, want er liggen ook dilemma’s, bijvoorbeeld wanneer je voor een uitgever een dunner boek maakt, kan de uitgever er waarschijnlijk ook een minder hoge prijs voor vragen. Dat zijn reële zaken waar je naar moet kijken of dat binnen een product kan, of de doelgroep het snapt en of het overkomt. Hoe is de huidige toestand van duurzaamheid in het grafisch ontwerpen is? Op dit moment is duurzaamheid heel actueel en volgens mij gaat de interesse in golfbewegingen, bijvoorbeeld in de jaren ‘80 werd het chloorgebleekte papier vermeden. Je zag dat steeds meer papiersoorten chloorvrij gebleekt werden en op een gegeven moment kon je bijna niet anders meer krijgen. Dat maakt dit soort bewegingen heel positief, maar je ziet ook dat na verloop van tijd in deze beweging de interesse afzwakt, omdat alle papieren dan ‘goed’ zijn. Dan is er een nieuwe golfbeweging nodig met een nieuw thema. Zo zul je nu ook gaan zien dat FSC dadelijk gewoon volstrekt normaal is. Daarnaast geeft een initiatief zoals de groene offerte, aan dat steeds meer ontwerpers echt wel iets willen doen. Enerzijds omdat er vraag is uit de markt en anderzijds vanuit een gevoel voor verantwoordelijkheid vanuit de ontwerper zelf. Het is de vraag, hoe ga je dat nu goed doen? Ik denk dat veel ontwerpers daar mee zitten, omdat het antwoord, door herkomst van producten en dat soort dingen, ingewikkeld is. De kennis van duurzaamheid binnen het grafisch ontwerpen is daarom nog erg in ontwikkeling. Wat kunnen wij als grafisch ontwerpers concreet doen met duurzaamheid? Als grafisch ontwerper kun je kijken naar je ontwerp en je kunt een advies geven over de manier waarop informatie naar buiten komt. Wat betreft het advies over het medium, komt er bij 99% van de gevallen met een vraag naar een boek waarschijnlijk ook een boek uit. Hoewel er altijd uitzonderingen zijn, gaat het er om hoe je met deze vraag om gaat. Je kunt hierbij ook open staan om informatie op een andere manier te visualiseren of openbaar te maken. Zo hebben wij bijvoorbeeld een boek over de digitalisering van de openbare ruimte gemaakt, waarin we QR-codes gebruikt hebben. Wanneer de inleidende tekst je aanspreekt, kun je de up-to-date, aanvullende informatie middels de QR-code ophalen. Hoewel dit idee niet vanuit milieuoverwegingen ontstaan is, is het wel een manier om een heleboel tekst, en daarmee papier, te besparen.

pagina 28

Ook zie je bijvoorbeeld op het gebied van naslagwerken en gidsen, dat deze papierverslindende producten steeds meer digitaal gaan. Websites zijn ook op hun manier vervuilend, maar wanneer een boek een register heeft van 50 pagina’s zou je misschien kunnen uitrekenen dat het plaatsen van een register op een website toch zinnig kan zijn, omdat maar weinig mensen dit register daadwerkelijk raadplegen. De vraag is hoe ver je hierin kunt gaan ten opzichte van het product en de opdrachtgever. Soms vraag je je bijvoorbeeld af of een jaarverslag korter kan worden geschreven. Wanneer dit kan, zou dit snijden aan twee kanten, omdat het ten eerste beter is voor het milieu en ten tweede misschien beter gelezen zou worden. Kunnen we als grafisch ontwerpers echt een verschil maken? We zitten altijd in het dilemma, omdat we in opdracht werken en het afhangt van de mate waarin een opdrachtgever gevoelig is voor advies of we ook echt wat kunnen doen. Wanneer een jaarverslag altijd 100 pagina’s innam en naar 16 pagina’s teruggebracht moet worden, zal de opdrachtgever echt aan de slag moeten. Waarschijnlijk had hij een vast format voor de 100 pagina’s en dat betekent dan dat hij echt aan de slag moet om dit terug te krijgen naar 16 pagina’s. Daarnaast spelen de macht der gewoonte en vastgeroeste patronen een rol. Het is nogal een revolutie om een boek heel anders aan te pakken. Daarbij is het voor sommige ontwerpen heel goed en voor andere weer helemaal niet. Kunnen we een relatie trekken tussen budget en duurzaamheid? Dat hangt heel erg van het ontwerp af. Als bijvoorbeeld iets in kleine oplage is, is de grondstof een relatief kleinere kostenpost dan bij een grote oplage. In feite hoeft duurzaamheid niet per sé duurder te zijn. Wanneer je een ontwerp compacter maakt en hierdoor minder papier gebruikt, bespaar je aan beide kanten. Daarbij is volgens mij een eenvoudig gecertificeerd FSC papier niet per sé veel duurder dan een niet-FSC gecertificeerd papier. Ook zijn wij als ontwerpbureau ook altijd geneigd om budgetwise te denken. Wanneer iets duurder is, kun je deze prijzen ook naast elkaar leggen, zodat de opdrachtgever kan kiezen. Ik denk dat een opdrachtgever op zich wel bereid is iets meer te betalen, maar dat is zeker niet in alle gevallen nodig. Wat betekent duurzaamheid voor de creatieve vrijheid van een grafisch ontwerper? Ik denk dat wanneer je een sterk ontwerpuitgangspunt hebt, dit nieuwe mogelijkheden creëert. Het grafisch ontwerpen werkt met kaders en beperkingen en daar probeer je iedere keer weer je slag te slaan. Je gaat er over nadenken wat je er mee kunt en het verzinnen van listen moet een ontwerper eigen zijn. Bijvoorbeeld het vermijden van volvlakken kleur, kan enorm inspireren. Hier kun je bijvoorbeeld een boek maken met alleen maar outlines. Kijk naar de onderdelen die je wel kunt doen, dan kan elke moeilijke vraag, ook al lijkt die in eerste instantie beperkend, ontzettend inspirerend zijn.

pagina 29

hoofdstuk 5

in gesprek met de 'duurzame' ontwerpers

5.2 Interview met Chantal Bekker, GraphicAlert, Ede Na haar opleiding aan de ArteZ Kunstacademie Arnhem en de Fotoacademie Amsterdam, startte Chantal Bekker in februari 2010 als zelfstandig ondernemer met haar duurzame grafisch ontwerpen fotografie studio, GraphicAlert. Ze profileert zich als duurzame ontwerper en haar klanten bestaan met name uit ondernemers en organisaties met een groene visie. Naast huisstijlen, boeken, posters, websites, fotoreportages en portretten houdt ze zich bezig met ‘alert projecten’, met deze projecten wil ze mensen alert maken op actuele, maatschappelijke problemen en uitdagingen. Haar interesse in duurzaamheid is langzaam gegroeid en startte tijdens het schrijven van haar scriptie. Ook wanneer haar docent haar confronteerde met de vraag waar haar generatie ontwerpers specifiek voor zou staan, dacht ze aan duurzaamheid. Door zelf onderzoek te doen via internet, het bekijken van documentaires en het lezen van literatuur over duurzaamheid, ontwikkelt ze haar kennis wat betreft duurzaamheid en verzamelt alles op haar website www.GraphicAlert.com. Ze bekijkt de wereld graag vanuit een groter perspectief en hoopt dan ook dat mensen en ontwerpers snel wakker worden en duurzamer gaan leven, omdat het anders te laat zal zijn voor wat betreft grondstoffen en klimaatverandering. Hoe definieer je duurzaamheid in het grafische vakgebied? Voor mij is duurzaamheid een soort van bewust ontwerpen. Tijdens het ontwerpproces houd je rekening met duurzaamheid en overweeg je het bij elke keuze die je maakt. Je blijft vrij in je creatieve proces, maar vraagt je af of de dingen op een duurzame manier opgelost kunnen worden. Hierbij neem je bewuste keuzes wat betreft drukkers, papierleveranciers en en vraag je jezelf af of het drukwerk überhaupt wel nodig is, minder kan of op een andere manier gemaakt zou kunnen worden. De conclusies die hieruit voortvloeien gaan vaak gepaard met efficiëntie en financieel voordeel. 100% duurzaam ontwerpen bestaat niet, want je hebt altijd te maken met een impact als je iets produceert, maar doe het dan zo duurzaam mogelijk. Hoe is de huidige toestand van duurzaamheid in het grafische ontwerpgebied? Ik vind dat wanneer je beweert een duurzaam ontwerper te zijn, de voorwaarde is dat je je verdiept in duurzaamheid binnen je vakgebied. Momenteel staat de duurzame ontwikkeling van grafisch ontwerpen helaas nog in de kinderschoenen en moet je veel zelf uitzoeken. Dat is veel werk en best ingewikkeld, maar ik vind het leuk om er mee bezig te zijn. Veel bedrijven die goed bezig zijn, zetten hun duurzame profiel vaak op internet, maar soms bel ik ook om meer informatie te achterhalen. Ik wil me de komende tijd bijvoorbeeld meer gaan verdiepen in de herkomst van papier. Ik bestudeer de hele levenscyclus (LCA) van het papier en probeer de milieu-impact daarbij zo klein mogelijk te houden. Ik ken nu nog geen papiersoorten die uit Nederland komen en kies nu voor papier van Europese papierfabrieken die een duurzame bedrijfsvoering hanteren. Al met al bestaan er nog geen goede tools om de productieketens met elkaar te vergelijken en moet je nu met alle verzamelde informatie, je eigen conclusies trekken. Ik denk wel dat je er haast niet meer omheen kunt. Duurzaam ondernemen wordt in de toekomst de standaard en wanneer het duurzame aanbod groeit, dan gaan de ontwerpers vanzelf wel mee. Ik denk niet dat ontwerpers hierin

pagina 30

een voortrekkers rol hebben. Het merendeel van de ontwerpers, waarbij ik dit onderwerp aankaart, ziet de noodzaak er nog niet van in. Kunnen wij als grafisch ontwerpers ook echt een verschil maken? Ja, dat denk ik wel. Niet specifiek omdat je grafisch ontwerper bent, maar ik denk dat iedereen met een passie of boodschap impact kan maken. Daarbij moet je je vaardigheden als grafisch ontwerper natuurlijk wel ten volle benutten door je boodschap op een visueel krachtige manier te communiceren. In mijn alert-pojecten onderzoek ik de verschillende beeldtalen en strategieĂŤn die ik kan gebruiken om mijn duurzame visie de wereld in te brengen. Ik wil met mijn werk mensen alert maken op actuele maatschappelijke problemen en ze uitdagen. Een kritische visie laten zien is goed, maar je moet oppassen dat het mensen uiteindelijk wel motiveert om iets te doen en juist niet deprimeert. De beeldtaal moet een evenwicht zijn tussen positief en negatief, maar hoe doe je dat? Uiteindelijk is ieder mens maar een druppel op een gloeiend hete plaat, maar het moet ergens beginnen. Ook denk ik dat je via internet een grotere impact kan bereiken. Je kunt je krachten bundelen en daarbij geloof ik in de macht van de massa. Kun je een relatie trekken tussen budget en duurzaamheid? Dat weet ik niet precies, maar het clichĂŠ dat duurzaam duurder is, gaat tegenwoordig niet meer op. Daarnaast is duurder, voor mij, ook geen reden om niet voor duurzaam te kiezen. Ik vind dat je binnen duurzaamheid altijd een goede optie kunt vinden, maar je moet natuurlijk wel zoeken naar goedkopere duurzame opties, die liggen niet voor het oprapen. Ik denk dat het in de toekomst, wanneer er meer vraag naar is, standaard zal worden. Grafisch ontwerpers hebben hierbij een belangrijke rol om opdrachtgevers te informeren over de duurzame mogelijkheden. Wat heeft duurzaamheid te betekenen voor de creatieve vrijheid? Het is maar hoe je het bekijkt. Tot nu toe heeft duurzaamheid mij geen beperkingen gebracht, maar ik ontwerp ook niet vanuit een minimalisme. Ik halveer liever de oplage, dan dat ik op inkt bespaar en mezelf daardoor creatief beperk. Daarnaast maak ik ook vrij werk dat duurzaamheid als onderwerp aankaart. Dit vind ik meer impact hebben dan wanneer je je binnen een opdracht creatief beperkt, omdat dat duurzaam is. Ik denk dat een creatief ontwerp het belangrijkste is en dat je daarna kijkt hoe duurzaam het kan. Je bent vooral grafisch ontwerper. Misschien voelt het als een compromis, maar wanneer je een sterk concept hebt, blijft dat wel overeind. Dit moet je per opdracht bekijken. Daarbij ga je creatief ook soms een stap verder, omdat je je verdiept in andere technieken, die je misschien niet was gaan zoeken als je niet met duurzaamheid bezig was geweest.

pagina 31

hoofdstuk 5

in gesprek met de 'duurzame' ontwerpers

5.3 Interview met Tirso Francés, Dietwee, Utrecht Tirso Francés is creatief directeur van Dietwee, ontwerp en communicatie in Utrecht. Dietwee bestaat sinds 1988 en omvat een team van 28 mensen. Met ruim 20 jaar ervaring werken ze aan verschillende opdrachten, van visitekaartje tot website en van jaarverslag tot campagne, voor een groot aantal opdrachtgevers uit verschillende branches. Ze hebben verschillende nationale en internationale designprijzen gewonnen en zijn erg bekend geworden met hun jaarverslagen. Hun werk kenmerkt zich door toegankelijkheid, helderheid en kracht, met oog voor detail. Duurzaamheid heeft altijd een rol gespeeld, zowel privé als zakelijk, maar Dietwee legt er nooit de nadruk op. Nu steeds meer bureaus zich gaan profileren met duurzaamheid, beginnen ze daar last van te krijgen. Na het herdefiniëren van hun missie en visie willen ze zich iets meer profileren met duurzaamheid en kenbaar maken dat ze duurzaamheid belangrijk vinden. Hoe definieer je duurzaamheid in het grafische vakgebied? Bij grafisch ontwerpen wordt het wat duurzaamheid betreft, na papierkeuze en nog een stap verder: inktkeuze, al een stuk vager waar we het nu precies over hebben. Volgens mij gaat duurzaamheid in het grafische vakgebied over nadenken over materiaalgebruik, energieverbruik, beïnvloeden van klanten, discussie aangaan met klanten, ontwerpen met de rekenmachine, je papierformaat bepalen op efficiëntie en economie, je afvragen of het wel op papier moet, nadenken of iets überhaupt gedrukt moet worden, bedenken dat het na gebruik ook weer weggegooid wordt. Dit kan zowel gezien worden vanuit een sociale- als milieuvriendelijke invalshoek. Aan de ene kant is het bewust zijn en verantwoordelijkheid voelen over het materiaal en hier vindingrijk en als een ontwerper, mee omgaan. De andere kant is de communicatie-inhoudelijke kant. Daar kun je een rol hebben in het vormen van het gedachtegoed en eventueel mensen beïnvloeden door de boodschap goed over te brengen en de juiste tone-of-voice. Met Dietwee hebben we ook altijd meer aan de kant van impact en beïnvloeden willen zitten, dan dat we de logische partij waren om naar toe te komen als je een duurzame klant was. Als grafisch ontwerpers werken we met massacommunicatie en vermenigvuldiging. Daarbij gaat het natuurlijk om het materiaal dat je kiest, maar de impact van vermenigvuldiging is vele malen groter. Hoe is de huidige toestand van duurzaamheid in het grafische ontwerpgebied? Met vrij eenvoudige ingrepen kun je de vervuilende factoren van het grafisch ontwerpen aanpakken, ware het niet dat het totaal niet leeft. De gerecyclede papierafname in Nederland is heel klein. De FSC papierafname is behoorlijk groot. Dit komt de helft van de tijd door bedrijven die het inmiddels geadopteerd hebben als iets wat ze moeten doen. Veel bedrijven zijn stiekem al veel meer met duurzaamheid bezig dan ontwerpers het zijn. Ik denk dat het tegenwoordig, godzijdank, versneld een hygiënefactor wordt. Je kunt niet meer roepen dat je chloorvrij gebleekt FSC papier hebt, want dat hoor je te hebben. Langzaamaan beginnen ontwerpers er besef van te krijgen. Hoewel het schokkend is hoe gering duurzaamheid meespeelt in bijvoorbeeld de papierkeuze. Deze keuze gaat dan veel meer over dingen al geilheid, mooiheid en iets bijzonders maken. Ook nemen ze snel genoegen met bijvoorbeeld een

pagina 32

verhaal van een drukker over het ISO-gecertificeerd zijn en vragen ze niet verder hoe dat dan precies zit. Kortom, het besef en de kennis van duurzaamheid is veel te laag. Wat betreft Dietwee proberen we zoveel mogelijk duurzaamheid in ons werk te stoppen, maar we kunnen niet claimen dat we het duurzaamheidsbureau voor duurzame klanten zijn, want we werken ook voor klanten waarvoor duurzaamheid helemaal niet speelt. Sterker nog, in de jaren 90 waren Ron en ik veel meer bezig met duurzaamheid, zowel met papier als met de boodschap. We hebben een grote campagne over afvalbesparing wat betreft plastic bekertjes binnen de universiteit Utrecht op poten gezet, maar toen kwam er een onderzoek dat uitwees dat het produceren, transporteren en wassen van mokken uiteindelijk een grotere CO2 footprint achterlaat dan het gebruik van plastic bekertjes. Dat ontredderd je en dan weet je het ook niet meer. Intussen was, in die tijd, het bedrijfsleven ook behoorlijk duurzaamheidmoe. Vanaf toen hebben we duurzaamheid ook meer terug naar ons privéleven gebracht. Onze persoonlijke interesse groeide, maar we hielden het buiten Dietwee, tenzij het op ons pad kwam. Die insteek zijn we nu aan het veranderen. Kunnen wij als grafisch ontwerpers ook echt een verschil maken? Zeker! Wij werken bijvoorbeeld voor de ING-bank, onze grootste klant. Destijds wilde een van de big boys ons bij de ING naar binnen loodsen, waarop wij zeiden ‘Doe liever de Triodos bank’. Hij zei: ‘Ja, dat snap ik, maar de triodos bank is klein. De ING daarentegen is de helft van Nederland. Als je de ING 3% weet te kantelen in duurzaamheidsgedrag, heb je meer impact dan wanneer je de Triodos helpt in een tocht waar ze toch al mee bezig zijn.’ Uiteindelijk zijn we voor de Postbank gaan werken en hebben we de huisstijl vernieuwd. Destijds was FSC papier nog helemaal geen begrip. Het was duurder en in oplages van de Postbank vormt een paar cent verschil al snel veel geld. Ik bedoel, dan hebben we het over tonnen. Ik geloof dat het drie maanden en veel besprekingen heeft gekost om ze zo ver te krijgen. Hierbij haalden we argumenten aan uit hun positionering, briefing, het effect dat ze wilde bereiken en hoe ze bij de klant wilden percipiëren. Het lukte bijna niet, maar op het laatst heb ik ze gevraagd of ze thuis hun papier scheidden. ‘Natuurlijk’ was hun antwoord. Ik zei: ‘Hou daar dan maar mee op.’ ‘Hoezo dat dan?’ vroegen ze. Ik zei: ‘als je dat doet vanuit een verantwoordelijkheidsgevoel, doe je dit ook vanuit een verantwoordelijkheidsgevoel en dat wordt zeker gewaardeerd door je klanten. Ware het niet, dat het binnen een paar jaar verwacht wordt door je klanten.’ Het werd dus FSC en dan heb je het dus over acht miljoen klanten die elke week een afschrift ontvangen. Dat zijn 400.000.000 enveloppen en afschriften per jaar. Dus als grafisch ontwerper kun je wel degelijk impact hebben. Daarbij kun je je afvragen of je deel van het probleem of deel van de oplossing bent. Wanneer je reclame maakt voor een Hummer, zit je duidelijk aan de probleemkant. Wanneer je reclame maakt voor een auto in de categorie A is dit nog steeds een vervuiler, maar weet je wel dat je met de oplossing bezig bent. Ron en ik zijn nu 43 en zitten 20 jaar in het vak. We hebben voor onszelf besloten dat we later een goed antwoord willen hebben wanneer onze kinderen vragen waarom we zo veel weg zijn geweest. We willen werken aan een oplossing en geen deel zijn van het probleem.

pagina 33

hoofdstuk 5

in gesprek met de 'duurzame' ontwerpers

Wat is de grens om duurzaamheid te gebruiken in het ontwerp? Ik ben niet roomser dan de paus. Ik hou van een volvlak inkt en ik vind dat die inkt een goede inkt moet zijn en niet dat je geen volvlakken meer gaat gebruiken. Ook het lezen en de manier waarop de boodschap tot je wordt genomen, daar is wetenschap over. Je hebt bepaalde elementen nu eenmaal nodig, zoals een witrand. Je kunt dit negeren, maar dan loop je het risico dat mensen het niet meer gaan lezen. Als mensen het niet meer gaan lezen, had het net zo goed niet geproduceerd hoeven te worden. Ik denk dat je moet kijken waar grote en kleine winsten zitten. Bij een beslissing die veel winst geeft, terwijl er relatief weinig aan je ontwerp hoeft te veranderen versus enorme concessies op het ontwerp ten koste van een klein beetje winst. Dan kies ik voor het eerste. Ook geloof ik dat een heleboel dingen hun beste tijd gehad hebben en het niet meer nodig is om per sé een analoge versie daarvan te maken, zoals de krant. Je kunt daarom kijken welke uiting nog bestaansrecht heeft. Dit is een niveau dieper en dat zal een proces zijn. Het bijdragen aan duurzaamheid leeft op allerlei niveaus en de complexiteit ligt in de verschillende gebieden van duurzaamheid. Daarnaast gaat het ook over de herkomst van producten en de mensen die het vervaardigen. Hieruit moet je een totaalbalans maken en zo kom je tot je keuzes. Welke keuze je ook maakt, je moet er wel verantwoordelijkheid voor nemen. Wanneer jij besluit dat iets geplastificeerd moet worden, is dat jouw ontwerpbeslissing en moet je je beseffen dat je daarmee weer een hoop plastic de wereld inbrengt. Bovendien, wanneer je niet meedoet aan duurzaamheid, heeft het in ieder geval niets met jou te maken wanneer de wereld verbetert. 5.4 Interview met Barry en Rob van Dijck, Staynice, Breda Nadat we de mailing rondgestuurd hadden, kregen we vrij snel een reactie van Staynice. In deze reactie gaven ze aan dat ze niet per sé met duurzaamheid wat betreft ontwerpen bezig zijn, maar er wel affiniteit mee en een mening over hebben. Ik was erg benieuwd wat de ‘niet-duurzame‘ ontwerpers van duurzaamheid zou vinden, en ging het gesprek aan met Staynice. Na het afstuderen aan de AKV| St. Joost startten de twee broers Barry en Rob van Dijck in 2007 hun eigen bureau, Staynice. Beide werden genomineerd voor de St. Joost Penning van de meest veelbelovende afgestudeerde studenten. Ze maken krachtig en kleurrijk grafisch werk voor verschillende doeleinden, waaronder drukwerk, illustraties en muurschilderingen. Ze startten hun bureau in een economisch moeilijke tijd en hebben verschillende culturele en commerciële klanten. Bij verschillende opdrachten is er sprake van een klein budget, waarbij ze op een creatieve en slimme manier, het maximale uit iedere opdracht halen. Wat betreft duurzaamheid zijn de broers in hun privéleven bewust bezig, zoals biologisch vlees eten, groene stroom, afval scheiden en letten op hun consumentengedrag. Echter, in hun zakelijke leven speelt duurzaamheid tot dusver vrijwel geen rol. Hoe definieer je duurzaamheid in het grafische vakgebied? In eerste instantie moet je het belang ervan inzien als persoon. Als je thuis je afval niet scheidt, doe je dat op je werk ook niet. Het gekke bij ons is dat we er privé wel heel bewust mee bezig ben, maar zakelijk doen we er eigenlijk niets mee. Misschien komt dit doordat er privé dagelijks allerlei keuzes worden aangeboden

pagina 34

en zakelijk is dat een stuk minder. Dit is geen excuus, maar daardoor ben je er toch minder bewust van. Wat betreft duurzaamheid in grafisch ontwerp denk ik aan heel concrete dingen, zoals milieuvriendelijk werken, drukken op gerecycled papier, orders combineren en dergelijke. Er is vorig jaar bijvoorbeeld iemand afgestudeerd met het drukken van inkten uit groente en fruit. Bij wijze van spreken: pers een sinaasappel en daar mee drukken, maar dat is wel een extreem voorbeeld. Je hebt natuurlijk ook eco-drukkers. In het begin van Staynice heeft een eco-drukker ons benaderd, maar hier hebben nooit mee gewerkt. Ik denk dat dat toch samenhangt met de kosten. Aan de andere kant hebben we het ook nog nooit aan een klant voorgesteld. Je zou natuurlijk ook op de offerte een milieuonvriendelijke en milieuvriendelijke prijs aan kunnen bieden. Hoe is de huidige toestand van duurzaamheid in het grafisch ontwerpgebied? Ik heb het gevoel dat dit thema nog niet echt leeft, tenminste niet bij ons. Ook in grafische bladen, zoals de Items en Grafik, lees ik haast nooit een artikel daarover. We hebben toevallig ,van de week, een 'groene agenda' van Shop Around ontvangen, waarin duurzaamheid het thema is, en we krijgen wel eens een mailing, maar we hebben bijvoorbeeld nog nooit een duidelijk verhaal van een drukker of papierverkoper gekregen. Aan de andere kant heb ik ook nog nooit aan mijn drukker gevraagd hoe milieuvriendelijk hij drukt. Sterker nog, dit is volgens mij de eerste keer dat ik hier serieus over nadenk. We werken bijvoorbeeld wel met bioset papier, maar bij ons is de overweging dan omdat het mooi papier is. Dat het milieuvriendelijk is, is dan mooi meegenomen. Wat ook verwarrend is, zijn de verschillende verhalen die je hoort, zoals dat een papier zonder FSC keurmerk niet per definitie slechter hoeft te zijn dan een papier dat wel dat keurmerk heeft. Dat is dan zoâ&#x20AC;&#x2122;n dooddoener, want je moet kunnen aannemen dat je met zoâ&#x20AC;&#x2122;n keurmerk goed zit. Daarnaast heeft er ook nog nooit een klant om een milieuvriendelijk proces of eindproduct gevraagd. We hebben over het algemeen klanten die niet zoveel budget hebben. We moeten dus vaak binnen het budget creatief omgaan met de middelen, dan zijn we blij als we een keer een extra kaartje kunnen drukken of een extra PMS kleur of lak in kunnen zetten. We kijken hoe we zoveel mogelijk uit het budget kunnen halen, bijvoorbeeld met de poster die tegelijk 16 flyers is. Het scheelt een drukgang en het maken van de drukplaten. Alleen het snijden is een extra handeling. Eigenlijk is dit ook best een duurzame oplossing, maar niet vanuit duurzaamheid geboren. Het komt meer vanuit de gedachte om het budget zo gunstig mogelijk in te zetten. Kun je een relatie trekken tussen duurzaamheid en budget? Ik heb er nooit onderzoek naar gedaan, maar gedacht vanuit consument denk ik dat het duurder wordt. In de supermarkt is bio-kipfilet ook minstens anderhalf keer zo duur als een bio-industrie kipfilet. Daarentegen is een product dat langer mee gaat, in feite goedkoper. Toch hechten weinig opdrachtgevers hier echt waarde aan, vaak omdat ze op korte termijn denken. Het is fijn dat een boek 50 jaar meegaat in plaats van 40 jaar, maar het moet nu betaald worden. Uiteindelijk vindt iedereen duurzaamheid een leuke gedachte, mits het niet ten koste gaat van hun eigen portemonnee.

pagina 35

hoofdstuk 5

in gesprek met de 'duurzame' ontwerpers

Wat heeft duurzaamheid te betekenen voor de creatieve vrijheid van de grafisch ontwerper? Ik denk dat het mooi is om een grafische uiting aan te laten sluiten bij een project waar duurzaamheid al een rol speelt. Wanneer je een project ingaat met duurzaamheid als uitgangspunt kan je tot andere ontwerpoplossingen komen, maar waar houdt het op? Hoe streng moet je zijn? Het gaat te ver om dermate keuzes te maken, welke het ontwerp in gevaar brengen. We zijn toch grafisch ontwerpers, anders kunnen we beter een ander beroep nemen. We maken liever de studio waar we in werken duurzamer, zoals de helft van de tl-verlichting uitdraaien of nadenken over hoeveel je uit een plaat kunt halen, dan keuzes nemen met consequenties voor hoe de ontwerpen eruit zien. Iedere beslissing die je binnen een ontwerp hebt genomen, staat in dienst van het product en het verhaal dat je wil vertellen. Je kunt aannemen dat deze keuzes bewust worden genomen, daarom zie ik de optie voor duurzaamheid dan ook vooral in het offreren van een gewone en een duurzame prijs en hierbij kun je ook weer op bijvoorbeeld toffe papiersoorten aansturen. 5.5 Interview met Arjan Hilgersom, Team Hilgersom, Amsterdam Arjan Hilgersom heeft samen met Autobahn het initiatief genomen om de groene offerte op te zetten. De groene offerte is een platform met kennis, voorbeeldcases, discussies en dergelijke over duurzaamheid binnen de ontwerpwereld. Het idee is om naast de ‘grijze’ offerte ook een ‘groene’ offerte op tafel te leggen. Zo kan er vergeleken worden tussen een milieuvriendelijke en milieuonvriendelijkere ontwerpwijze. Op deze manier kan er samen met de opdrachtgever gewerkt worden aan duurzaam ontwerpen en ondernemen. Op 23 oktober jl. werd de website gelanceerd en wordt op dit moment steeds verder gevuld. Meer informatie over dit initiatief staat op www.groeneofferte.nl. Arjan Hilgersom is grafisch ontwerper / art-director en werkzaam in zijn eigen bedrijf, Team Hilgersom. Het bedrijf bestaat sinds 2008 en met ruim 15 jaar ervaring stelt Arjan voor iedere opdracht een passend team samen uit zijn netwerk van fotografen, ontwerpers, drukkers, producenten etcetera. De verschillende opdrachten variëren van huisstijl tot lesmateriaal, en van verpakking tot communicatieconcept. Bij de opdrachten wordt gestreefd naar creatieve oplossingen, het liefst op een duurzame wijze en in een duurzame richting. Hoe definieer je duurzaamheid in het grafische vakgebied? Daar heb ik niet één specifieke definitie voor. Voor de een is FSC papier genoeg. Voor de ander is dat het begin en gaat het vele malen verder. Ik wil graag duurzaamheid nastreven in iedere opdracht binnen de mogelijkheden van die opdracht. Als ontwerper heb je altijd te maken met beperkingen, bijvoorbeeld krap budget, weinig tijd, voortborduren op iets wat er al is en dergelijke. Dat zijn factoren die de mogelijkheden van duurzaamheid binnen een opdracht bepalen. In eerste instantie communiceer ik de boodschap van de opdracht, maar ik wil verantwoorde en bewuste keuzes maken wat betreft de middelen die ik inzet, wijze waarop ik werk, hoe ik produceer en waar ik produceer. Ik heb weinig tot geen klanten die duurzaamheid als hun product hebben, maar ik merk wel dat het voor bedrijven ook steeds belangrijker wordt om op een duurzame manier te werken. Het is geen inzicht van ontwerpers, maar van de wereld. We kunnen niet heel lang doorgaan op de manier waarop we nu bezig

pagina 36

zijn. Bedrijven die hier slim op anticiperen beseffen dat het ook negatief kan zijn voor het bedrijf om niets met duurzaamheid te doen. Op een goede dag zullen bedrijven die op een onverantwoorde, onethische manier ondernemen, worden afgerekend. De consument wordt namelijk ook steeds kritischer op duurzaamheid. Daar waar kansen liggen wil ik ze benutten. Wanneer een opdrachtgever open staat voor duurzaamheid kun je vaak echt anders gaan denken en ontwerpen. Dan kun je gaan nadenken of iets op een hele andere wijze gecommuniceerd kan worden, of je kunt kiezen voor een ander medium, of dat je bijvoorbeeld misschien helemaal niets hoeft te drukken om je verhaal te vertellen. Wanneer een opdrachtgever echt open staat voor een duurzame oplossing, mag je als ontwerper ook echt ontwerper zijn en niet alleen vormgever, dat vind ik interessant en uitdagend Wat is de huidige toestand van duurzaamheid in de grafische wereld? Het is iets wat al langer bestaat, maar het krijgt nu een grotere rol. Wanneer ik het er over heb, merk ik dat mensen enthousiast reageren en er iets mee willen, maar, net zoals ik, nog niet weten hoe dat moet. Daar is de groene offerte ook voor. Ik hoop dat die kennis gebundeld gaat worden en er alleen maar kennis bij komt. Zo kan de groene offerte ook een inspiratiebron worden. Ik merk dat het leeft, maar we staan nog aan het begin. Kort door de bocht is het grafisch ontwerpen een traditionele, conventionele beroepsgroep. We vinden onszelf allemaal heel creatief, bijzonder en eigenzinnig, maar we doen allemaal ongeveer hetzelfde. Het liefst zouden we allemaal mooie dingen maken die zo groot, mooi en duur mogelijk zijn, want het moet vooral heel mooi worden. Zolang we die kans krijgen, zullen we het liefst daarover uitweiden. Er is natuurlijk ook niet ĂŠĂŠn oplossing of formule voor duurzaam ontwerpen; het hoort juist bij het ontwerpvak om telkens weer op zoek te gaan naar andere en nieuwe manieren. Ik denk dat daar ook veel kansen liggen. Misschien zou een boek bijvoorbeeld iets anders kunnen zijn dan een stapel gebonden papier met een kartonnen omslag Kunnen wij als grafisch ontwerpers een verschil maken? Als je blijft denken: een boek is een boek, een bedrijf moet een website, een huisstijl heeft een 90 grams briefpapier en dat briefpapier versturen we in een enveloppe en dergelijke, krijg je een relatief kleine verandering. Als je als ontwerper terug gaat naar de vraag van de opdrachtgever, is deze vraag vaak de wens om iets te laten zien of te vertellen in plaats van de vraag om een bepaald medium. Dan wordt het interessant en kunnen we gaan zoeken naar een oplossing welke kan afwijken van wat we al vele jaren maken en dat is een uitdaging. Echter, het is niet eenvoudig en ik heb de oplossing hier ook niet voor. Daarbij moet je ook samenwerken met je opdrachtgever. Een opdrachtgever zit er niet op te wachten als jij in je eentje bezig bent met duurzaamheid, maar niet met zijn probleem. Wanneer je het samen aanpakt heb je de grootste kans van slagen. We moeten samen beseffen dat ieders kennis kan bijdragen aan nieuwe inzichten. Het is goed als ontwerpers bewuste keuzes maken. Daarbij denk ik dat de ene bewuste keuze leidt tot de volgende bewuste keuze. Dus wanneer je bewust kiest, geloof ik dat je de volgende keer nog bewuster gaat kiezen. pagina 37

hoofdstuk 5

in gesprek met de 'duurzame' ontwerpers

Kun je een relatie trekken tussen budget en duurzaamheid? Het kan enorm besparen. Als je je eerst afvraagt of het nodig is om te communiceren, kun je het meeste besparen. Ik denk dat er een heleboel wordt gecommuniceerd, wat helemaal niet nodig is. Bewuster omgaan met je middelen en afvragen of je het nodig hebt. Als je het niet nodig hebt, hoef je het niet te doen en dus ook niet te betalen. Bijvoorbeeld, wanneer je een tekst van 1000 woorden terugbrengt naar 500 woorden, heb je al een besparing van de helft. Je kunt bijvoorbeeld ook rekening houden met je letterkeuze, zetwijze, witruimte, papiergewicht etcetera. Op deze manier kan iets aanzienlijk goedkoper worden dan wanneer je het op de conventionele manier aanpakt. Daarbij kan het een bijzonder product worden, dat nog steeds het verhaal overdraagt. Alleen denk ik dat, als ik dit vertel, de gemiddelde ontwerper een beetje ongelukkig wordt, want die mag niets meer. Ik heb zijn speeltjes afgepakt, maar ik vind het juist een uitdaging om met die beperkingen tot iets moois te komen. Soms is fluisteren het meest opvallend als iedereen staat te schreeuwen, meer is niet altijd beter. De wereld wordt er niet saai van, we zoeken altijd naar opvallen en je kunt ook opvallen door misschien wat minder te doen. Daarnaast zijn er ook maar weinig ontwerpers die beseffen dat ze eigenlijk voor de papierbak aan het ontwerpen zijn. Hoeveel grafisch ontwerpers maken nou dingen voor de eeuwigheid? Dat zijn er toch maar een paar. De rest van die honderden afgestudeerde studenten die ieder jaar op de markt komen, vullen in principe alleen maar de brievenbussen en papierbakken. Dat is niet erg, daartussen is er wel iets gebeurd met wat je gemaakt hebt. Dit klinkt heel negatief en ik zeg ook niet dat we helemaal niet meer moeten ontwerpen, maar ik vind dat je rekening moet houden met het feit dat veel uitingen gemaakt zijn om weg te gooien. Daarom vind ik dat je als ontwerper ook moet nadenken of het afbreekbaar is, of je het kunt scheiden, hoeveel energie er aan te pas komt bij de productie en hoe zwaar het weegt in het transport. Dat soort dingen zijn het interessante van ontwerpen. Denk je niet dat het grafisch ontwerp dan versoberd? Dat zou toch ook heel mooi kunnen zijn. Ik zie er naar uit dat dingen er anders uit gaan zien doordat ontwerpers andere keuzes gaan maken. Daarnaast is er nog genoeg onduidelijkheid over duurzaamheid en ik hoop dat de groene offerte een positieve bijdrage kan leveren aan het vergaren van kennis. Het gaat erom dat je bewust kiest. Wanneer iemand bewust kiest niets met duurzaamheid te doen, is dat zijn keuze. Op een gegeven moment zal hij het wel tegenkomen, maar misschien inspireert hij ook mensen om het juist veel beter te doen dan hij doet. Dat vind ik ook erg interessant. Ik ben er nu mee bezig, maar ik hoop dat er na mij nog iemand komt die nog beter doet wat betreft duurzaamheid.

pagina 38

hoofdstuk 6

eindconclusie

6.1 Eindconclusie

Nu ik ook de praktische, inhoudelijke kant van duurzaamheid binnen het grafisch ontwerpen heb behandeld, kan ik zowel theoretisch als inhoudelijk gezien een aantal conclusies trekken wat betreft duurzaamheid en grafisch ontwerp. Deze conclusies licht ik graag toe in deze eindconclusie, waarna ik afsluit met mijn eigen mening.

De zoektocht die ik uitvoerde voor deze scriptie omvat slechts een deel van alle verschillende visies, meningen en tactieken, wat betreft duurzaamheid in het grafisch ontwerp. Mijn onderzoeksvraag hierbij was: Hoe moeten wij als grafisch ontwerpers ons verhouden ten opzichte van duurzaamheid en wat heeft dit te betekenen voor onze creatieve vrijheid? Allereerst kan ik geen eenduidige conclusie trekken wat betreft de beste manier van verhouden ten opzichte van duurzaamheid. Ik heb ook het idee, dat dit niet nodig is. Ook de mate waarop duurzaamheid de creatieve vrijheid be誰nvloed is geen vaststaand gegeven en differentieert per insteek. Ik heb gesproken met verschillende ontwerpers die vanuit verschillende invalshoeken tegen het onderwerp aankijken. Desalniettemin is iedereen het er over eens dat met duurzaamheid bezig zijn al goed is. Het lastig is om uit te zoeken wanneer je daadwerkelijk duurzaam bezig bent, maar dat is dan ook minder van belang. De intentie is goed en daar gaat het om. Ook deelt eenieder de mening dat er iets moet gebeuren in de wereld en de mentaliteit van de mens moet veranderen in; de kennis en het besef is nog erg schaars, maar in ontwikkeling. De mate waarin duurzaamheid de creatieve vrijheid zal be誰nvloeden ligt aan de insteek die je kiest en loopt uiteen van bijna geen tot enorm veel invloed. De manier waarop de grafisch ontwerper zich met duurzaamheid bezig kan houden varieert van een bewuste materiaalkeuze en productiewijze tot besparingen in het ontwerp en van de juiste boodschap uitzenden tot de discussie aangaan met de opdrachtgever. De meest voor de hand liggende keuzes zijn de papierkeuze, de inktkeuze en de keuze van drukwijze. Het effect van deze keuzes varieert, aan hand van de oplage en breedte van een opdracht. Daarbij hebben deze keuzes de kleinste consequenties voor het ontwerp en daarmee de creatieve vrijheid. Daarnaast kun je kiezen om duurzaamheid een rol te laten spelen binnen het ontwerp. Dit heeft vanzelfsprekend meer consequenties, maar kan in een context waarbinnen duurzaamheid reeds een rol speelt, juist een heel goede insteek zijn. Tevens kun je je begeven op het terrein van de duurzame boodschap. Grafisch ontwerpers werken met communicatie en vermenigvuldiging. Wanneer zij zich inzetten om een duurzame boodschap te communiceren, heeft dit vaak een groot bereik en daarmee een grote kans van slagen. Er liggen wel degelijk mogelijkheden binnen het grafisch ontwerpen en grafisch ontwerpers kunnen wel degelijk impact hebben. Over het algemeen kun je ook spreken over een nieuwe benadering van het vak grafisch ontwerpen. Iedereen spreekt over de zin van de producten en het bewust beslissen wat nodig is. Ook het zoeken en verzinnen van alternatieven en listen, wat een ontwerper eigen moet zijn, staat hoog in het vaandel tijdens de zoektocht naar duurzaamheid. Hierbij zijn we wel deels afhankelijk van onze opdrachtgevers, omdat we vaak in dienstverband werken. Echter, dit betekent niet dat we lijdzaam afwachten tot de opdrachtgever met de term duurzaamheid komt. De rol die de grafisch ontwerper meer dan ooit eigen moet zijn, is die van adviseur. Wanneer een opdrachtgever open staat voor advies of de mogelijkheid voordoet om advies te geven, kan de grafisch ontwerper, met zijn advies, invloed uitoefenen op belangrijke beslissingen. Op deze manier kunnen grafisch ontwerpers samen met hun opdrachtgevers werken aan een verduurzaming van grafische producten. Op de vraag hoe we dan duurzaam moeten ontwerpen, is geen eenduidig antwoord te geven. Het nemen van bewuste ontwerpkeuzes waarbij vragen, zoals wat is mogelijk binnen deze opdracht? en wat past binnen deze opdracht?, centraal staan. Daarbij

pagina 39

hoofdstuk 6

eindconclusie

moet op dit moment ook nog veel zelf onderzocht worden, maar hopelijk zal dit in de toekomst veranderen, middels initiatieven zoals de Groene Offerte. De reden waarom duurzaamheid nog niet echt leeft bij ontwerpers zit hem in verschillende oorzaken, zoals vooroordelen over bepaalde media, bang zijn dat niets meer kan, niet goed weten waar je het moet zoeken en gebrek aan besef van de noodzaak. Terwijl ik bezig was met duurzaamheid vielen mij de overeenkomsten met budgetontwerpen op. Voor de consument betekent duurzaamheid vaak een duurdere uitkomst. Daarentegen betekent duurzaamheid binnen het grafisch ontwerpen vaak een goedkopere oplossing, doordat het gaat over efficiëntie en daarmee vaak vermindering. Een belangrijke vraag hierbij is: wat is echt nodig om de boodschap zo efficiënt mogelijke te communiceren naar de beoogde doelgroep? Efficiëntie speelt ook een grote rol bij budgetontwerpen. De keuzes die ontwerpers maken binnen een opdracht met een klein budget, kunnen in zekere zin ook duurzaam zijn. Dit gaat over inktbesparing, papierbesparing en slimme manieren van ontwerpen. Voordat ik aan deze scriptie begon, was ik bang te ondervinden dat grafisch ontwerpen ten dode zou worden opgeschreven door duurzaamheid. Produceren heeft natuurlijk altijd een milieu-impact, vooral bij de analoge uitingen van het grafisch ontwerp. Je hoort vaak het argument van digitalisering als oplossing. Echter, dit argument kan verworpen worden doordat er ook een aanzienlijke vervuiling aan het digitale tijdperk hangt, maar dat deze vaak wordt vergeten of onderschat. Natuurlijk liggen er ook mogelijkheden binnen de digitalisering voor bepaalde uitingen die laag liggen qua gebruiksintensiteit en hoog liggen qua vervuilingintensiteit bij een analoge productie. 6.2 Mijn mening Het onderzoek voor deze scriptie heeft me een heleboel kennis gebracht. Steeds meer bedrijven profileren zich met duurzaamheid en waarschijnlijk zullen wij, aanstaande grafisch ontwerpers, hier steeds meer mee te maken krijgen. Wanneer ik me niet in deze materie had verdiept, wist ik niet goed waar men het met duurzaamheid over zou hebben en zou ik het wel geloven. Nu ik me verdiept heb in de materie, kan ik deze bedrijven eens aan de tand voelen over hetgeen ze daadwerkelijk doen met duurzaamheid. Het verhaal van Dietwee vond ik in dit opzicht heel inspirerend. Wanneer je privé ergens aan hecht, zou je dit ook door moeten trekken in je bedrijf en vooral als je wilt claimen dat je duurzaam bent. Hier liggen naar mijn mening ook de grootste kansen om een positieve impact te maken. Voor deze scriptie heb ik, voor een deel, samen gewerkt met Miranda Vonk. Zij heeft zich in haar scriptie meer gericht op de grafische opleidingen, waarbinnen ook erg weinig aandacht voor duurzaamheid blijkt te zijn. Wanneer studenten/ ontwerpers weet hebben van dergelijke materie, kunnen ze zelf beslissen of ze zich daarmee bezig willen houden. Wanneer deze kennis ontbreekt, kun je het hen ook eigenlijk niet kwalijk nemen dat ze er niet mee bezig zijn. Ik denk dat het belangrijk is dat studenten/ ontwerpers weet krijgen van duurzaamheid, daarom heb ik ervoor gekozen deze scriptie zo duidelijk en toegankelijk mogelijk te schrijven en vorm te geven. Ik zorg er liever voor dat deze boodschap prettig en juist gecommuniceerd wordt, dan dat ik inzet op materiaalbesparing waardoor deze scriptie minder leesbaar wordt. Ik heb op de volgende manieren rekening gehouden met duurzaamheid in mijn scriptie:

verantwoording vormgeving scriptie pagina 40

Ik heb gekeken naar het papier wat ik voor deze scriptie heb gebruikt, dit is een eenvoudig FSC papier geworden. Het formaat heb ik bepaald zodat ik een pagina kwijt kan op een A4 en deze tevens kan laten schoonsnijden. Tevens heb ik de

scriptie geprint bij een FSC gecertificeerde copyshop. De keuze voor het font ligt bij de leesbaarheid en omdat ik het een mooi font vind; hierbij heb ik gekozen voor de light variant in plaats van de regular. Daarnaast is de hoofdtekst van mijn scriptie in zwart-wit; de afbeeldingen heb ik apart verwerkt, omdat het ruimte bespaart, ik het een prettige manier vind en niet de hele scriptie door de kleurenprinter hoeft, wat ook kostentechnisch voordelig voor mij is. Voor de efficiëntie van deze scriptie heb ik gekozen om voetnoten direct in de kantlijn te zetten; hierdoor kun je eenvoudig en direct bepaalde bronnen raadplegen of extra informatie vinden. Vooral de overeenkomst tussen budgettair ontwerpen en duurzaamheid, vind ik erg interessant. Alles moet betaald worden en in tijden van crisis speelt geld een extra grote rol. Ook werk je als grafisch ontwerper altijd in opdracht van een externe partij en heb je te maken met een bepaald budget. Bij een klein budget moet je creatief omgaan met je mogelijkheden en dit laat je buiten de hokjes denken. In principe zou je hier een extra dimensie aan kunnen geven door te zoeken naar oplossingen die zowel budgettechnisch als op duurzaam vlak voordelig zijn. De keuze omwille van duurzaamheid radicale ingrepen te doen in het ontwerp, staat me nog steeds tegen. Ik denk dat het goed is om, bij het grafisch ontwerp, in te haken bij een reeds aanwezig duurzaam thema van een project. Op die manier kan de duurzame insteek heel goed uitpakken, maar ik denk dat je dit thema niet bij iedere opdracht moet toepassen. Daarentegen kan je sowieso bewust omgaan met je middelen, bedenken wat echt nodig is en kijken of het misschien ook met minder kan, valt bij de meeste opdrachten wel te overwegen. Echter, de uitkomst van deze overwegingen kan ook betekenen dat het niet minder of duurzamer kan, maar ontwerpen vanuit een standaard ‘zo-doen-we-het-altijd’ mentaliteit kan in geen geval beter zijn. Vooral de interviews hebben mijn blik hierop verbreed. Desondanks had ik nog graag een duidelijke anti-duurzame ontwerper gesproken. Dit is me helaas niet gelukt door de omvang van het thema en het grote aantal verschillende invalshoeken. Het profileren als ‘duurzame’ ontwerper vind ik persoonlijk een beetje gevaarlijk. Wanneer je je als duurzame ontwerper profileert, zul je altijd duurzaam moeten ontwerpen, ook wanneer dit niet bij of binnen een opdracht past. In de eerste plaats ben je natuurlijk grafisch ontwerper en zit je specialisatie in grafisch ontwerp, niet in duurzaamheid. In principe kun je je materiaal altijd duurzaam kiezen, maar is dit genoeg om jezelf als duurzame ontwerper te profileren? Ik denk dat het goed is wanneer grafisch ontwerpers weet hebben van de rol die ze kunnen spelen met het oog op duurzaamheid, welke bewuste keuzes ze kunnen overwegen en waar ze hun opdrachtgevers in kunnen adviseren, om zo op een meer bewuste en verantwoorde manier te ontwerpen.

pagina 41

bronnen LITERATUUR

Asensio, P. (2009). Two Colors, Low Budget, High Impact. Barcelona, maomao publications Braungart, M. & McDonough, W. (2007). Cradle to cradle – afval=voedsel. Heeswijk, Search Knowledge B.V. CBS (Centraal Bureau voor de Statistiek) (2009). Monitor Duurzaam Nederland 2009. Den Haag: Centraal Bureau voor de Statistiek Dorst, K (2003) Understanding Design. BIS PUBLISHERS Dougherty, B. (2008). Green Graphic Design. New York, Allworth Press Jedlicka, W. (2010). Sustainable Graphic Design – Tools, Systems and Strategies for Innovative Print Design. New Jersey, John Wiley & Sons, Inc. Rakhorst, A. (2007). Duurzaam ontwikkelen... een wereldkans. Search Knowledge B.V. Sherin, A. (2008). SustainAble – a handbook of materials and applications for graphic designers and their clients. Massachusetts, Rockport Publishers, Inc Thackara, J. (2010). Plan B: ontwerpen in een complexe wereld. Amsterdam, Uitgeverij SUN

ARTIKELEN

Drabbe, N. (2007). Ontwikkelingen op het gebied van ecomaterialen. Morf, p. 108-109 Papanek, V. (2007). Vormgeving voor de echte wereld. Morf, p. 30-34 Ockeloen, G. (2007). The designer did it! Morf, p. 113-116 Zijlstra, S. (2007). Drie producten voor de echte wereld. Morf, p. 35-37

INTERNET

Bekker, C. (2010) Constant op zoek naar duurzame oplossingen. Geraadpleegd op 4 december 2010, http:// groeneofferte.nl/cases/constant-op-zoek-naar-duurzame-oplossingen Beukers, H. (2009) Park Zestienhoven. Geraadpleegd op 4 december 2010, http://groeneofferte.nl/cases/ boek-16-hoven-2-polders-1-park-1800-woningen-park-zestienhoven De productie van papier: Van hout tot gestreken papier. Geraadpleegd op 4 december 2010, http://www.sappi. com/NR/rdonlyres/0C0CEF57-2684-40F4-8B05-A52022EB619B/0/ThePaperMakingProcessDutch.pdf ir. Sikkema, R. (1996). DE NEDERLANDSE RONDHOUTVERWERKENDE INDUSTRIE IN 1995. Geraadpleegd op 4 december 2010, http://www.probos.nl/home/bosbericht_bestanden/ bosenhoutberichten1996-07.pdf Jelles, H. (2009). Duurzaam versus duurzaam milieu-impact. Geraadpleegd op 4 december 2010, http://www.ecodrukkers.nl/beeld/website/printbuyer.pdf Meijer, R. de (2010) Printing-on-demand concurrent voor drukkers. Geraadpleegd op 4 december 2010, http://nos.nl/artikel/182200-printingondemand-concurrent-voor-drukkers.html Milieu effecten van papierproductie. Geraadpleegd op 4 december 2010, http://www.datawyse.nl/nl/ veelgestelde-vragen/papier-a-druk/126-milieu-effecten-van-papierproductie.html Rasters en resoluties. Geraadpleegd op 4 december 2010, http://www.veldwijk-vanloon.com/Links/PDF%20 Files/Rasters.pdf

pagina 43

BRONNEN

Wikipedia. (2010) Creativiteit. Geraadpleegd op 4 december 2010, http://nl.wikipedia.org/wiki/Creativiteit Wikipedia. (2010) Druktechniek.Geraadpleegd op 4 december 2010, http://nl.wikipedia.org/wiki/Druktechniek Wikipedia. (2010) Inkt. Geraadpleegd op 4 december 2010, http://nl.wikipedia.org/wiki/Inkt Wikipedia. (2010) duurzame ontwikkeling. Geraadpleegd op 4 december 2010, http://nl.wikipedia.org/wiki/ Duurzame_ontwikkeling wikipedia. (2010). vrijheid (sociologie). Geraadpleegd op 4 december 2010, http://nl.wikipedia.org/wiki/ Vrijheid_(sociologie) Geraadpleegd op 4 december 2010, http://www.carrieretijger.nl/functioneren/professionele-eigenschappen/ Geraadpleegd op 4 december 2010, http://www.dossierduurzaam.nl Geraadpleegd op 4 december 2010, www.duurzaam.nl Geraadpleegd op 4 december 2010, www.duurzaamheid.nl Geraadpleegd op 4 december 2010, http://duurzaamuitgeven.nl Geraadpleegd op 4 december 2010, http://www.eburon.nl/wat_is_het_verschil_tussen_offset_druk_en_ printing_on_demand Geraadpleegd op 4 december 2010, www.encyclo.nl/begrip/vrijheid Geraadpleegd op 4 december 2010, http://www.fsc.nl/nl/index.phtml Geraadpleegd op 4 december 2010, http://groeneofferte.nl Geraadpleegd op 4 december 2010, http://www.iso14000.nl Geraadpleegd op 4 december 2010, http://www.kvgo.nl Geraadpleegd op 4 december 2010, http://www.kvk.nl/maatschappelijk_verantwoord_ondernemen/ duurzaam_inkopen/inkoop_papier/ Geraadpleegd op 4 december 2010, http://www.kyoceramita.nl/index/over_kyocera_mita/tco/duplex_ calculator.html Geraadpleegd op 4 december 2010, http://www.quermia-graphics.be/content php?hmID=1827&smID=1569&print=y Geraadpleegd op 4 december 2010, http://www.o-p-a.nl Geraadpleegd op 4 december 2010, http://www.papierpraat.nl/ Geraadpleegd op 4 december 2010, http://www.pefcnederland.nl/ Geraadpleegd op 4 december 2010, http://www.stichtingmilieunet.nl/keurmerken_papier.html Geraadpleegd op 4 december 2010, http://www.zeeuwsklimaatfonds.nl/co2-compensatie

pagina 44

http://www.beukers-scholma.nl/nieuws/ http://www.graphicalert.com/ http://www.dietwee.nl/ http://www.staynice.nl/ http://www.teamhilgersom.nl/

INTERVIEWS

8 december 2010 Haico Beukers en Marga Scholma, Haarlem 13 december 2010 Barry en Rob van Dijck, Breda 14 december 2010 Chantal Bekkers, Ede 16 december 2010 Arjan Hilgersom, Amsterdam 16 december 2010 Tirzo FrancĂŠs, Utrecht

pagina 45

bijlagen

PAPIER De grondstoffen van papier zijn houtvezels, gerecycleerde vezels of een combinatie van die twee. Uitgeefproducten, met uitzondering van kranten, bestaan voor gemiddeld 90% uit nieuwe houtvezels. De vezels worden gewonnen uit hout; naaldhout en loofhout, voornamelijk: fijnspar, grove den, berk, populier en eucalyptus. De vezels van tropisch hardhout zijn ongeschikt voor de productie van papier, omdat deze te hard zijn¹. Het hout, meestal resthout en zaagsel, wordt ontdaan van de eventuele stam en tot houtspaanders verwerkt. Hierna wordt het fijngemalen of gekookt tot pulp. Bij het malen, ofwel mechanisch ontsloten pulp, wordt 96% tot 99% van het hout gebruikt. Hieruit volgt het houthoudende papier, dat bijvoorbeeld voor kranten wordt gebruikt. Dit papier is kwalitatief minder goed en minder sterk doordat lignine, het bindmiddel in het hout, en de harsen uit het hout in het papier blijven. Na verloop van tijd vergeelt het papier en wordt het erg breekbaar bij het ombuigen. Houthoudend papier is daarom alleen bruikbaar voor producten met een korte levensduur. Voor uitingen met een langere levensduur is het noodzakelijk het papier te ontdoen van lignine en harsen. Dit wordt gedaan met de kookmethode, ofwel de chemisch ontsloten pulp. De spaanders worden gekookt onder toevoeging van chemicaliën die de bindstof lignine oplossen. Ongeveer 45% van het hout blijft bij deze methode over en wordt ook wel 'zuivere cellulose' genoemd. Daarnaast is er recycling van oud papier. Het oud papier wordt opnieuw tot pulp vervezeld. Dit gebeurt in grote mengkuipen, pulpers, met water en chemicaliën. De vezelbrij die ontstaat is door de gebruikte inkten altijd grijs van kleur. Voor de betere soorten papier wordt de pulp ontinkt door middel van flotatie, opstijgende luchtbelletjes waar de inkt aan hecht. Uiteindelijk wordt de pulp gebleekt met zuurstof, waterstofperoxide of ozon. Dit is nodig voor de optische kwaliteit van het papier; het verwijderen van microorganismen; het verstevigen van grondstof; reduceren van vergeling, kans van aantasting en vervorming door vocht; verhogen van elasticiteit, absorptievermogen en bedrukbaarheid. Vroeger gebruikte men chloor waarbij kankerverwekkende dioxine vrij kwam, tegenwoordig is dit verboden. De bleektechniek wordt aangegeven met ECF of TCF. Dit betekent Elemental Chlorine Free, waarbij gebleekt wordt met chloorhydroxide en waterstofperoxide, of Totally Chlorine Free, waarbij gebleekt wordt met waterstofperoxide en ozon. De milieubelasting van beide methoden zijn ongeveer gelijk.

¹ Pulp, papier en papierproducten. Geraadpleegd op 4 december 2010, http://www.mvonederland.nl/ dossier/2/116/dossier_description/1900

² De productie van papier: Van hout tot gestreken papier. Geraadpleegd op 4 december 2010, http://www.sappi.com/NR/

Bij de productie van pulp en papier verbruiken fabrieken enorme hoeveelheden water, chemicaliën en energie. De hulpstoffen voor de gehele productie zijn water, vulstoffen en bindmiddelen. Water dient als transportmiddel voor de vezels, maar maakt het ook mogelijk dat de papiervezels efficiënt kunnen worden gemalen. Het principe van papier maken berust op het toevoegen en daarna weer verwijderen van water. Voor een kilo papier wordt 100 liter water gebruikt. Door een systeem van gesloten watercirculatie en geavanceerde installaties voor de zuivering van afvalwater is het mogelijk, voor de papierfabriek, om tot 90% van het productiewater te hergebruiken. Vulstoffen zijn minerale stoffen zoals china clay en calciumcarbonaat. Deze stoffen geven meer opaak, een extra heldere tint, verlengde levensduur en optioneel ook extra zachtheid en buigzaamheid. Bindmiddelen zijn latexproducten en zetmeel.

rdonlyres/0C0CEF57-268440F4-8B05-A52022EB619B/0/ ThePaperMakingProcessDutch.pdf

pagina 46

Nadat de pulp gereed is gemaakt voor de productie, wordt het op een zeefdoek gespoten. Deze zeefdoek bepaalt ook de looprichting van het papier. De pulp bevat in dit stadium 1% vezel en 99% water. Op de zeefdoek wordt ongeveer 15% van

het water door middel van de zwaartekracht aan de pulp onttrokken. Daarna wordt de massa geperst en gewalst. Hierbij verdwijnt nog eens 35% van het water. Door verhitting wordt de andere 50% uit het papier verwijderd. Hierna wordt het papier veredeld en eventueel gecoat. De eenvoudigste manier is behandeling van het papieroppervlak in de lijmpers. Dit zorgt voor een steviger oppervlak, voorkomt stuiven of plukken bij bedrukking en vormt de ondergrond voor verschillende coatings. Deze bestaan voornamelijk uit pigmenten van krijt, klei of talk, bindmiddelen o.a. latex of zetmeel en andere procesmaterialen zoals optische witmakers. Een coating maakt het papier mooier in termen van tint en witheid, glans en gladheid. Ook verhoogt een coating de bedrukbaarheid en het contrast in kleurenscala. Daarna wordt het papier afgewerkt in de kalandar. Hierdoor wordt het papier extra glad en heeft een hogere glans. Hierna wordt het papier gesneden, verpakt en getransporteerd.Â˛ Keurmerken Vaak zien we door alle verschillende keurmerken de bomen van het duurzame bos niet meer. We komen ze overal tegen, omdat iedereen wil laten zien dat ze duurzaam bezig zijn. Maar wat zeggen deze keurmerken ons eigenlijk? Ik licht de belangrijkste keurmerken toe, waarbij al snel blijkt dat verschillende keurmerken verschillende aandachtspunten hebben en in geen geval 100% duurzaamheid garanderen. FSC Forest Stewardship Council

FSC keurmerk geeft de zekerheid dat de grondstof voor het papier afkomstig is uit verantwoord beheerde bossen. Hierbij wordt rekening gehouden met de rechten van mensen die in het bos wonen, heilige plaatsen en belangrijke bomen voor de vruchten. Erosie wordt tegengegaan, maar er worden normaliter geen nieuwe bomen aangeplant, behalve wanneer kaalkap in het verleden is voorgekomen. Na de selectieve kap wordt het evenwicht door natuurlijk aanwas vanzelf weer hersteld. Het FSC-keurmerk stelt geen eisen aan het productieproces van papier. Bij de on-product labels van FSC wordt onderscheid gemaakt tussen 100%, MIX en RECYCLED. Dit betekent respectievelijk dat 100% van de grondstof afkomstig is uit FSCgecertificeerde bossen, een combinatie van materiaal uit FSC-gecertificeerde bossen, FSC Controlled Wood en/of gerecycled materiaal of 85% van het materiaal bestaat uit post-consumer gerecycled materiaal en de rest uit pre-consumer gerecycled materiaal. Dit staat vermeld onder het logo en webadres. Daarnaast bestaat er een off-product promotioneel FSC-logo. Meer informatie op www.fsc.nl

PEFC Programme for the Endorsment of Forest Certification

PEFC is een wereldwijde, non-profit, non-gouvernementele organisatie ter bevordering van duurzaam bosbeheer. Op basis van internationale principes heeft PEFC de Sustainability Benchmark voor duurzaam bosbeheer opgesteld. Naast economische en ecologische eisen gaat het ook over sociale arbeidsnormen in het bosbeheer, het respecteren van gebruiks- en eigendomsrechten van de inheemse bevolking en het overleggen met deze bevolking en instemming vragen over het te voeren beheer. Hierbij moet iedereen inzage kunnen hebben in het beheerplan van de boseigenaar. Daarnaast hanteert PEFC als enige keurmerk ook sociale arbeidsnormen voor de arbeiders in de verwerkende bedrijven in hout- en papierindustrie. De verschillende on-product labels van PEFC garanderen dat ten minste 70% van het gebruikte hout/ papier uit PEFC gecertificeerd bos komt en/of post-consumer gerecycled materiaal is. Het overige niet-gecertificeerde hout/papier komt uit gecontroleerde, legale oogst. Daarnaast bestaat een off-product promotioneel label voor educatief en informatief gebruik. Meer informatie: www.pefcnederland.nl

Der Blaue Engel

Der Blaue Engel is het eerste en oudste milieu-gerelateerde label voor producten en diensten in de wereld. Dit Duitse label is in 1987 opgezet door het federale ministerie

pagina 47

BIJLAGEN

voor milieu, milieubescherming en nucleaire veiligheid. Alle technische aspecten van de toekenning van dit label worden beheerd door een onafhankelijke milieukeurjury. Het label geeft aan dat het product op de belangrijkste milieuaspecten minder milieubelastend is dan soortgelijke producten. Wat betreft papier betekent dit dat het papier voor 100% uit postconsumptie gerecycleerde vezels vervaardigd is en zonder chloor gebleekt is. Daarnaast is ook een reeks schadelijke stoffen verboden in het productieproces. Meer informatie: www.blauer-engel.de

Ecolabel

Ecolabel is een Europees keurmerk voor nonfoodproducten en diensten die minder milieubelastend zijn dan soortgenoten. Bijvoorbeeld door energie- en waterbesparing, afvalreductie of het verminderen van uitstoot naar lucht, water en modem. Dit wordt gezien over de gehele levenscyclus van een product of dienst. Meer informatie: www.ecolabel.eu

Milieukeur

Milieukeur is een Nederlands keurmerk en heeft betrekking op de hele levenscyclus van een product of dienst. Het betekent dat dit product ten opzichte van de meeste vergelijkbare producten, minder milieubelastend is. Meer informatie: www.milieukeur.nl

Nordic Swan

Nordic Swan is een Scandinavische keurmerk. Vooral in de Scandinavische landen is het label zeer bekend, maar het komt ook in Nederland voor doordat veel cellulose wordt geïmporteerd vanuit Scandinavië. Het keurmerk houdt rekening met de milieueffecten tijdens de volledige levensloop van het product. Doel van Nordic Swan is het bewerkstelligen van een duurzame samenleving door middel van duurzame consumptie. Om het label te krijgen, moet de uitstoot van een aantal vervuilende stoffen beneden een bepaalde drempel liggen. Meer informatie: www.svanen.se

Paper by Nature

Paper by Nature is een internationaal ecolabel voor de papierbranche. Het gaat over gecertificeerde producten, waarbij rekening wordt gehouden met negatieve effecten op ons milieu; vermindering van uitstoot maar ook voorkomen van schade aan milieu en de gezondheid van mens en dier. Paper by Nature is in overeenstemming met de ISO 14020 normen. Meer informatie: www.paperbynature.com

EMAS Eco-Management and Audit Scheme

EMAS staat voor Eco-Management and Audit Scheme en is gebaseerd op een Europese verordening. Het doel van de EMAS-verordening is organisaties te stimuleren een milieubeheerssysteem in te voeren en hun milieuprestaties continu te meten en te verbeteren. Hierbij wordt het publiek geïnformeerd over de milieuprestaties van de organisatie. Deelname aan EMAS is mogelijk wanneer een milieumanagement, met als basis de ISO 14001 norm, is ingevoerd. Meer informatie: http://ec.europa.eu/environment/emas/index_en.htm

ISO 14001

ISO 14001 is een standaard op het gebied van milieumanagement die werd ontwikkeld door de Internationale Organisatie voor Standaardisatie en in gebruik is vanaf 2004. Deze norm geeft aan waar een goed milieumanagementsysteem aan zou moeten voldoen. Het helpt organisaties om milieurisico’s te identificeren, prioritiseren en managen. De norm schrijft niet voor aan welke milieuaspecten een organisatie moet gaan werken of hoe de processen ingericht moeten worden. Dat is aan de organisatie zelf om te bepalen. Meer informatie: www.iso.org Inkt Inkten worden samengesteld uit kleurpigment, bindmiddel en hulpstoffen. Voor de verschillende kleuren worden synthetische en organische pigmenten gebruikt die in meervoudige verwerkingsprocessen uit aardolie worden geproduceerd. Ze worden gebruikt in een concentratie normaliter tussen de 10% en 25% en worden verwerkt in kleine deeltjes, tot 0,3 μm, omdat de pigmenten niet oplosbaar zijn³.

pagina 48

KEURMERKEN LOGO’S OP VOLGORDE VAN BESPREKING Het bindmiddel zorgt ervoor dat de inkt technisch werkt. Het transporteert de pigmenten gelijkmatig naar het papier of een andere te bedrukken stof. De bestanddelen van het bindmiddel, harsen en olie, vormen met 50% tot 70% het grootste bestanddeel van de drukinkt. Hiervoor kunnen verschillende grondstoffen gebruikt worden; minerale oliën, plantaardige oliën, alkydharsen en harde harsen. Bij conventionele vellenoffsetinkt bestaat het bindmiddel voor 10-25% uit minerale olie, 5-25%plantaardige olie, 5-15% alkydhars en 20-35% harde hars. Bij mineraalolievrije vellenoffsetinkt is de samenstelling 5-25% plantaardige olie, 5-15% alkydhars, 2035% harde hars en 10-15% mono-esters. Mono-esters zijn chemisch iets veranderde plantaardige olien4. De derde component zijn de hulpstoffen. Deze bestaan uit zaken zoals de ‘afstandhouder’, een zetmeel dat moet voorkomen dat bedrukte vellen tegen elkaar aan kleven. Daarnaast vallen droogmiddelen, schuurbeschermers en antiaandroogmiddelen, om extreme velvorming tegen te gaan, ook onder de hulpstoffen. De productie van inkt verloopt in een aantal fases. De eerste fase is het voordispergeren. Dit is het mengen van de startcomponenten vernis en pigmenten in een oplosser. Hierna gaan ze fijndispergeren. De pigmenten worden fijngemaakt en verdeeld in het bindmiddel. Hierna worden de toevoegingen afgewogen en gelijkmatig verdeeld. De laatste stap in het proces is het afvullen en ontgassen. Het verwijderen van zuurstof zorgt voor een langere houdbaarheid. De CO2-emissie bij het produceren van drukinkt bedraagt 178 gram per kilogram drukinkt 4. Druktechniek Er kan gedrukt worden met verschillende technieken. Hoogdruk, diepdruk, vlakdruk, doordruk en digitaal drukken. Hoogdruk is de oudste vorm van drukken. De te bedrukken delen zijn verhoogd en in spiegelbeeld. Voorbeelden hiervan zijn stempels, linosnedes en houtgravures. Voor drukwerk wordt deze techniek tegenwoordig niet veel meer gebruikt. Bij diepdruk is het beeld verdiept aangebracht zoals bijvoorbeeld bij etsen. De inkt wordt in het verdiepte deel gewreven en door middel van een tegendrukcilinder wordt de inkt op het papier gedrukt. Dan hebben we doordruk waar de inkt door de open delen van de drukvorm wordt gedrukt, bijvoorbeeld zeefdruk. Pluspunt hierbij is dat de inktlaagdikte gestuurd kan worden.

³ Wikipedia. (2010) Inkt. Geraadpleegd op 4 december 2010, http://nl.wikipedia.org/wiki/Inkt 4

Jelles, H. (2009). Duurzaam versus

duurzaam milieu-impact. Geraadpleegd op 4 december 2010,

De meest gebruikte technieken voor drukwerk zijn tegenwoordig offset en digitaal drukken. Offset behoort tot de vlakdruk. Bij deze techniek wordt gebruik gemaakt van het principe van wederzijdse afstoting van water en vet. De afbeelding wordt opgebouwd uit delen die gedrukt worden, de vetopnemende delen, en delen die niet gedrukt worden, de vetafstotende delen. Door een vette inkt krijgen alleen de vetopnemende gedeelten de inkt en stoten de andere delen door middel van water de inkt af. Bij offset wordt een afbeelding omgezet naar een offsetplaat met vet en watergedeelten. De ontstane afbeelding wordt overgezet op een cilinder met een rubberdoek. Vanaf dit rubberdoek wordt de afbeelding op het papier gedrukt. Om een drukwerk in full-colour te drukken betekent dit dat de vier basis drukkleuren Cyaan, Magenta, Yellow en Key (vaak zwart) elk afzonderlijk op eenzelfde vel gedrukt moeten worden. De afbeelding wordt opgedeeld in de afzonderlijke drukkleuren en iedere drukkleur heeft een eigen offsetplaat nodig. Deze offsetplaten worden chemisch gefabriceerd en verwerkt. Om de kleuren op de juiste manier op elkaar te drukken zijn registercorrecties nodig. Ook de juiste kleur wordt gecontroleerd door kleurcorrecties. Daarbij wordt een bepaalde hoeveelheid papier of karton gebruikt, wat men ‘inschiet’ noemt. Na het proces van instellen van de drukpers vindt het drukprocedé pas plaats.

http://www.ecodrukkers.nl/beeld/website/ printbuyer.pdf

pagina 49

Door de afzonderlijke platen en correcties is de prepress van deze techniek erg duur en is het alleen kostentechnisch interessant als het om grotere oplagen gaat.

BIJLAGEN

Ecolabel

Milieukeur

Nordic Swan

Paper by Nature

EMAS Eco-Management and Audit Scheme

ISO 14001

pagina 48

Het bindmiddel zorgt ervoor dat de inkt technisch werkt. Het transporteert de pigmenten gelijkmatig naar het papier of een andere te bedrukken stof. De bestanddelen van het bindmiddel, harsen en olie, vormen met 50% tot 70% het grootste bestanddeel van de drukinkt. Hiervoor kunnen verschillende grondstoffen gebruikt worden; minerale oliën, plantaardige oliën, alkydharsen en harde harsen. Bij conventionele vellenoffsetinkt bestaat het bindmiddel voor 10-25% uit minerale olie, 5-25%plantaardige olie, 5-15% alkydhars en 20-35% harde hars. Bij mineraalolievrije vellenoffsetinkt is de samenstelling 5-25% plantaardige olie, 5-15% alkydhars, 2035% harde hars en 10-15% mono-esters. Mono-esters zijn chemisch iets veranderde plantaardige olien4. De derde component zijn de hulpstoffen. Deze bestaan uit zaken zoals de ‘afstandhouder’, een zetmeel dat moet voorkomen dat bedrukte vellen tegen elkaar aan kleven. Daarnaast vallen droogmiddelen, schuurbeschermers en antiaandroogmiddelen, om extreme velvorming tegen te gaan, ook onder de hulpstoffen. De productie van inkt verloopt in een aantal fases. De eerste fase is het voordispergeren. Dit is het mengen van de startcomponenten vernis en pigmenten in een oplosser. Hierna gaan ze fijndispergeren. De pigmenten worden fijngemaakt en verdeeld in het bindmiddel. Hierna worden de toevoegingen afgewogen en gelijkmatig verdeeld. De laatste stap in het proces is het afvullen en ontgassen. Het verwijderen van zuurstof zorgt voor een langere houdbaarheid. De CO2-emissie bij het produceren van drukinkt bedraagt 178 gram per kilogram drukinkt 4. Druktechniek Er kan gedrukt worden met verschillende technieken. Hoogdruk, diepdruk, vlakdruk, doordruk en digitaal drukken. Hoogdruk is de oudste vorm van drukken. De te bedrukken delen zijn verhoogd en in spiegelbeeld. Voorbeelden hiervan zijn stempels, linosnedes en houtgravures. Voor drukwerk wordt deze techniek tegenwoordig niet veel meer gebruikt. Bij diepdruk is het beeld verdiept aangebracht zoals bijvoorbeeld bij etsen. De inkt wordt in het verdiepte deel gewreven en door middel van een tegendrukcilinder wordt de inkt op het papier gedrukt. Dan hebben we doordruk waar de inkt door de open delen van de drukvorm wordt gedrukt, bijvoorbeeld zeefdruk. Pluspunt hierbij is dat de inktlaagdikte gestuurd kan worden.

³ Wikipedia. (2010) Inkt. Geraadpleegd op 4 december 2010, http://nl.wikipedia.org/wiki/Inkt 4

Jelles, H. (2009). Duurzaam versus

duurzaam milieu-impact. Geraadpleegd op 4 december 2010,

http://www.ecodrukkers.nl/beeld/website/ printbuyer.pdf

pagina 49

Door de afzonderlijke platen en correcties is de prepress van deze techniek erg duur en is het alleen kostentechnisch interessant als het om grotere oplagen gaat.

BIJLAGEN

pagina 50

Een populaire techniek van de laatste jaren is digitaal drukken. Deze techniek bestaat al sinds de jaren 70, maar is vanaf eind jaren 90 pas in opkomst. Het voordeel van digitaal drukken is dat de opstartkosten erg laag zijn. Hierdoor is deze techniek rendabel vanaf één exemplaar. Daar tegenover staat wel dat de variabele kosten van digitaal drukken hoger zijn, waardoor het alleen aantrekkelijk is om een kleine oplage digitaal te laten drukken. Digitaal drukken is in drie technologieën te verdelen: Oce Copy Press, elektrofotografisch en inktjet. Bij Oce Copy Press wordt de toner aangebracht op een rubberdoek die met een tegendrukrol op het papier wordt overgebracht, vergelijkbaar met offset. Electrofotografisch printen werkt volgens het principe van de laserprinter met licht en toner. De inktjet-manier werkt volgens het principe van inkjetprinters welke vloeibare inkt als het ware op het papier ‘sproeien’.

scriptie Dure woorden, zame daden Duurzaamheid binnen het grafisch ontwerpen DOOR Moon Brouwer JAAR 2011

AKV|ST. JOOST GRAFISCH ONTWERPEN