Microsoft Word - Asenkron Motorlar++

T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI

MEGEP (MESLEKÎ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ)

METAL TEKNOLOJİLERİ

ASENKRON MOTORLAR

ANKARA, 2006

Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen modüller; •

Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının 02.06.2006 tarih ve 269 sayılı Kararı ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında kademeli olarak yaygınlaştırılan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim programlarında amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik geliştirilmiş öğretim materyalleridir (Ders Notlarıdır).

•

Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel öğrenmeye rehberlik etmek amacıyla öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek ve geliştirilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında uygulanmaya başlanmıştır.

•

Modüller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amaçlanan yeterliği kazandırmak koşulu ile eğitim öğretim sırasında geliştirilebilir ve yapılması önerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir.

•

Örgün ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden ulaşabilirler.

•

Basılmış modüller, eğitim kurumlarında öğrencilere ücretsiz olarak dağıtılır.

•

Modüller hiçbir şekilde ticari amaçla kullanılamaz ve ücret karşılığında satılamaz.

İÇİNDEKİLER AÇIKLAMALAR ...................................................................................................................iii GİRİŞ ....................................................................................................................................... 1 ÖĞRENME FAALİYETİ-1 ..................................................................................................... 3 1. KUMANDA VE KORUMA ELEMANLARI ..................................................................... 3 1.1. Sigortalar....................................................................................................................... 3 1.1.1. Vidalı Sigortalar (Ergiyen Telli, Buşonlu Sigortalar)............................................ 4 1.1.2. Anahtarlı Tip Otomatik Sigortalar......................................................................... 5 1.1.3. Bıçaklı (NH) Sigortalar.......................................................................................... 5 1.2. Paket Şalterler ............................................................................................................... 6 1.3. Kumanda Butonları ....................................................................................................... 7 1.4. Kontaktörler .................................................................................................................. 8 1.5. Zaman Röleleri............................................................................................................ 10 1.6. Sınır Anahtarları.......................................................................................................... 11 1.7. Basınç Anahtarları....................................................................................................... 11 1.8. Termostatlar ................................................................................................................ 12 1.9. Aşırı Akım Röleleri..................................................................................................... 12 UYGULAMA FAALİYETİ .............................................................................................. 14 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................... 17 PERFORMANS TESTİ ..................................................................................................... 18 ÖĞRENME FAALİYETİ-2 ................................................................................................... 19 2. BİR FAZLI MOTORLAR.................................................................................................. 19 2.1. Asenkron Motorlar...................................................................................................... 19 2.1.1. Motorun Tanıtılması ............................................................................................ 19 2.1.2. Asenkron Motor Çeşitleri .................................................................................... 20 2.2. Bir Fazlı Asenkron Motorlar....................................................................................... 21 2.2.1. Bir Fazlı Asenkron Motorların Genel Yapısı ...................................................... 22 2.2.2. Bir Fazlı Asenkron Motorların Çalışma Prensibi ................................................ 25 2.2.4. Bir Fazlı Motorlara Yol Verme ........................................................................... 26 2.2.5. Bir Fazlı Gölge Kuturlu Motorlar........................................................................ 28 2.2.6. Üniversal (Seri) Motorlar .................................................................................... 29 2.2.7. Bir Fazlı Motorların Devir Yönünü Değiştirme .................................................. 31 UYGULAMA FAALİYETİ .............................................................................................. 32 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................... 35 PERFORMANS TESTİ ..................................................................................................... 36 ÖĞRENME FAALİYETİ-3 ................................................................................................... 37 3. ÜÇ FAZLI ASENKRON MOTORLAR ............................................................................ 37 3.1. Üç Fazlı Asenkron Motorların Genel Yapısı .............................................................. 37 3.1.1. Stator.................................................................................................................... 38 3.1.2. Rotor .................................................................................................................... 38 3.1.3. Gövde ve Kapaklar .............................................................................................. 39 3.2. Üç Fazlı Asenkron Motorların Çalışma Prensibi ........................................................ 40 3.2.1. Döner Manyetik Alanın Meydana Gelmesi ......................................................... 40 3.2.2. İletkenin Manyetik Alanın Dışına İtilmesi .......................................................... 40 3.2.3. Aynı Adlı Kutupların Birbirini İtmesi ve Zıt Kutupların Birbirini Çekmesi....... 41 3.3. Motor Etiketinin İncelenmesi...................................................................................... 41 3.4. Üç Fazlı Asenkron Motorlarda Klemens Bağlantıları................................................. 42

i

3.4.1. Yıldız (λ) Bağlama .............................................................................................. 42 3.4.2. Üçgen (∆) Bağlama ............................................................................................. 42 3.5. Üç Fazlı Motorlara Yol Verme Çeşitleri..................................................................... 43 3.5.1. Direkt Yol Verme ................................................................................................ 43 3.5.2. Yıldız Üçgen Yol Verme ..................................................................................... 44 3.6. Üç Fazlı Motorların Devir Yönünü Değiştirme Uygulamaları ................................... 46 3.6.1. Üç Fazlı Asenkron Motorun Otomatik Olarak Devir Yönünün Değiştirilmesi... 46 3.6.2. Üç Fazlı Asenkron Motorun Paket Şalterle Devir Yönünün Değiştirilmesi....... 47 UYGULAMA FAALİYETİ .............................................................................................. 48 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................... 51 PERFORMANS TESTİ ..................................................................................................... 52 MODÜL DEĞERLENDİRME .............................................................................................. 55 PERFORMANS TESTİ ..................................................................................................... 57 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 58 KAYNAKLAR....................................................................................................................... 59

ii

AÇIKLAMALAR AÇIKLAMALAR KOD ALAN

Metal Teknolojileri

DAL/MESLEK

Tüm Meslek Dallar İçin Ortak

MODÜLÜN ADI

Asenkron Motorlar Asenkron motorları kumanda edebildiği öğrenim materyalidir.

40/24 Elektrik Tesisleri Modülünü başarmış olmak Asenkron motorları tanımak ve çalıştırabilmek.

Genel Amaç Bu modül ile gerekli ortam sağlandığında istenilen ölçüye ve tekniğe uygun asenkron motorları kumanda edebileceksiniz.

MODÜLÜN TANIMI SÜRE ÖN KOŞUL YETERLİK

MODÜLÜN AMACI

EĞİTİM ÖĞRETİM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

Amaçlar ¾ Tekniğe uygun, kumanda elemanlarını bağlayabileceksiniz. ¾ Tekniğe uygun, bir fazlı motorların çalıştırılmasını sağlayabileceksiniz. ¾ Tekniğe uygun, üç fazlı motorların çalıştırılmasını sağlayabileceksiniz.

Ortam Metal atölyesi, elektrik atölyesi, sınıf, işletme, kütüphane, bilgi teknolojileri, ev vb Donanım Elektrik araç ve gereçleri, tepegöz, projeksiyon, bilgisayar ve donanımları sağlanmalıdır.

Modülün içinde yer alan her bir öğrenme faaliyetinden sonra verilen ölçme araçları ile kendinizi değerlendireceksiniz Modül sonunda ise kazandığınız bilgi, beceri, tavırları öğretmen tarafından hazırlanacak ölçme araçları ile değerlendirileceksiniz

iii

iv

GİRİŞ GİRİŞ Sevgili Öğrenci, Sanayi devrimi ile beraber insan gücü yerini büyük sanayi makinelerine ve otomatik sistemlere bırakmıştır. Bu süreç ile beraber daha kolay ucuz ve süreklilik arz eden mekanik enerjiyi elde etmek için asenkron motorlar kullanılmıştır.

Günümüzde sanayi makinelerinde santrallerde yürüyen merdivenlerde freze tezgâhında, buzdolabında ve bunun gibi mekanik enerjiye ihtiyaç duyulan tüm sistemlerde asenkron motorlar kullanılmaktadır.

Asenkron motorların, tekniğe uygun olarak bağlanması gerekir. Motorların devreye montajında uygun malzeme seçmek hem can güvenliği hem de kullanılırlık ve ekonomik açıdan büyük önem taşımaktadır.

Bu modüldeki amaca uygun olarak, yeterlik kazanan sizler asenkron motorların yapısını öğrenecek ve uygun malzeme seçerek bağlantı devresi kurabileceksiniz. Kendinize ve toplumunuza faydalı saygın bir insan olmanız temennisi ile başarılar diliyorum.

1

2

ÖĞRENME FAALİYETİ–1 ÖĞRENME FAALİYETİ–1 AMAÇ Elektrik kumanda ve koruma elemanlarını tanıyacak ve tekniğine uygun bağlayabileceksiniz.

ARAŞTIRMA ¾

Sigortalar hakkında araştırma yapınız.

¾

Paket şalterler hakkında araştırma yapınız.

¾

Kontaktörler hakkında araştırma yapınız.

¾

Zaman rölelerinin çeşitleri hakkında bilgi toplayınız.

¾

Sınır anahtarlarının kullanım yerlerini araştırınız.

¾

Basınç anahtarını inceleyiniz.

¾

Termostatların çalışmasını araştırınız.

¾

Aşırı akım rölelerinin seçiminde dikkat edilecek hususları öğreniniz.

¾

Araştırma ve gözlemlerinizi rapor haline getiriniz.

¾

Hazırladığınız raporu sınıfta tartışınız.

1. KUMANDA VE KORUMA ELEMANLARI Çeşitli motorların ve elektrikli cihazların kontrollü olarak çalıştırılıp durdurulması için yapılan devrelere, kumanda devreleri denir. Bu amaçla kullanılan elemanlara da kumanda devre elemanları denir.

Motorların, elektrikli cihazların ve elektrik devrelerinin aşırı akımlardan, kısa devrelerden, yüksek gerilimlerden ve benzeri zarar verici etkilerden korunması için kullanılan elemanlara koruma elemanları denir.

1.1. Sigortalar Aşırı yüklemelere ve kısa devrelere karşı alıcıları koruyan elemanlara sigorta denir.

Sigortalar devreye seri bağlanır. Herhangi bir aşırı yükleme veya kısa devreye karşı alıcıları ve hattı korumaya yarar. Ayrıca kullanan insanları çeşitli kazalara karşı koruduğundan en çok kullanılan tesisat gerecidir. Sigortalar çok çeşitli yapılırlar. Sigorta çeşitleri şunlardır:

3

1.1.1. Vidalı Sigortalar (Ergiyen Telli, Buşonlu Sigortalar) Gövde, buşon ve buşon kapağından oluşmuştur. Gövde porselenden yapılmıştır.

Sigortayı kullanım yerine monte etmeye yarar. Üç önemli parçası vardır:

¾

Dip kontak: Gövdenin alt kısmında bulunur. Bakır veya pirinçten yapılır. Dip kontağa mutlaka faz ucu bağlanmalıdır.

¾

Vis kontak: Dip kontak üzerinde bulunur. Bakır veya pirinçten yapılır.Buşon ile dip kontak arasındaki iletkenliği sağlar.

¾

Üst kontak: Dip kontağın yapıldığı malzemeden yapılmıştır. Buşon kapağı ile tutmasını sağlamak için diş açılmıştır. Üzerindeki vidaya tesise giden faz ucu bağlanmıştır.

Şekil 1.1: Buşonlu sigortanın yapısı

Buşon alıcının çektiği akımın geçtiği yerdir. Beş kısımdan oluşur: ¾

Buşon iletkeni: Buşon içerisinde bulunur. Aşırı akımlarda eriyecek biçimde yapılmış iletkendir.

¾

Buşon gövdesi: Buşon iletkeninin erimesi sırasında meydana gelecek arka dayanıklı olarak yapılmıştır.

¾

Saf kuartz kumu: Buşon iletkeninin erimesi sırasında meydana gelecek arkın soğuyarak sönmesini sağlar.

¾

Alt ve üst kapaklar: İç yüzeylerine buşon iletkeni bağlanmış, gövdede bulunan ve dip kontak ile üst kontak arasında iletimi sağlayan kısımdır.

¾

Sinyal pulcuğu: Buşon iletkeninin eriyip erimediğini gösteren farklı renklerde yapılabilen kısımdır.

¾

Buşon kapağı: Buşonun gövdeye bağlanarak sıkıca oturtulmasını sağlayan kısımdır

4

1.1.2. Anahtarlı Tip Otomatik Sigortalar

Şekil 1.2: Anahtarlı tip otomatik sigortalar

Hem sigorta hem de şalter görevi yapabilen anahtarlı tip otomatik sigortalar kullanım kolaylığı ve yüksek koruma özelliğinden dolayı çok yaygın olarak kullanılırlar. K, L, W otomat olarak adlandırılan bu sigortalar çalışma karakteristiği bakımından iki kısımda üretilir L tip otomatik sigorta: Manyetik sistemli kısa devre koruyucusu, nominal akımın 3,5-5 katına kadar olan değerlerde gecikmesi olarak devreyi açarlar.6-10-16-25-32-40 A nominal akım değerlerinde yapılırlar. Gecikmesiz olduklarından kumanda, aydınlatma ve priz devrelerinde kullanılırlar.

G tipi otomatik sigorta: Manyetik sistemli kısa devre koruyucusu, nominal akımın 7-10 katına kadar olan değerlerde gecikmeli olarak devreyi açarlar.0,5-1-1,6-2,4-6-10-16-25-3240-45-50 A nominal akım değerlerinde yapılırlar. Gecikmeli olduklarından motor devrelerinde, flüoresan, cıva, sodyum buharlı lamba devrelerinde kullanılırlar. Üç fazlı motorlarda motorun iki faza kalması için otomatik sigortalar birbirine mekaniksel olarak bağlanmışlardır. Dolayısıyla fazlardan birisinden gelen bir arıza sonucu sigortaların üçünün de atması sağlanır. Bu tür otomatik sigortalara K-Otomat denir. Sigortayı tekrar kurmak için sigorta anahtarı iyice aşağıya indirilip sonra yukarıya kaldırılmalıdır.

1.1.3. Bıçaklı (NH) Sigortalar

Şekil 1.3: Bıçaklı (NH) sigortalar

5

Vidalanabilen kapalı sigortalar en fazla 200 A’e kadar yapılabilir ve 100A’e kadar kullanılmaktadır. Bu nedenle 50 A den büyük akımları kesmek için NH tipi sigortalar kullanılır. NH sigortalar aşırı akımlarda devreyi gecikmeli olarak açarken, kısa devre durumlarında devreyi ani olarak açarlar. Sigorta altlığı ve sigorta buşonu olmak üzere iki kısımdan oluşmuştur. Ayrıca harici olarak buşon değiştirmek için kullanılan ellik denilen sigorta pensi de bulunur. Bıçaklı sigortalar beş boyda imal edilirler.

BOY NH00 (Sıfır boy) NH01 (Bir boy) NH02 (İki boy) NH03 (Üç boy) NH04 (Dört boy)

BUŞON AKIMI (A) 6 - 160 35 - 160 80 - 250 100 - 400 315 - 630

ALTLIKAKIMI (A) 160 160 250 400 630

Tablo 1.1: Bıçaklı sigorta akım tablosu

Sigorta (Buşonlu)

1.2. Paket Şalterler Bir eksen etrafında döndürülebilen üst üste dizilmiş birçok dilimden oluşan ve çok konumlu olan şalterlere paket şalterler denilir. Genellikle küçük güçlü elektrik cihazlarının kumandasında kullanılırlar.

Şekil 1.4: Çeşitli paket şalterler

Paket şalterlerin üstünlükleri: ¾

Paket şalterler ucuzdur.

¾

Montajı kolay ve basittir.

6

Paket şalterlerin sakıncaları: ¾

Devrelerine motor koruma röleleri bağlanamaz.

¾

Uzaktan kumanda yapılamaz.

¾

Frenleme devrelerinde kullanılamaz.

¾

Zaman ayarlı devrelerde kullanılamaz

¾

Enerji gidip geldiğinde şalter kapalı kaldığından motor kendiliğinden çalışır.

Paket şalterlerin sakıncaları üstünlüklerinden çok olduğundan motor devrelerinde pek kullanılmazlar. Ancak küçük güçlü kaynak makinelerinde, elektrikli sobalarda kademeli şalter olarak, voltmetre komütatörlerinde ve tablolarda açma kapama şalteri olarak kullanılmaktadır.

Şekil 1.5: Paket şalterin kontak konumları

1.3. Kumanda Butonları Otomatik kumanda devrelerinde röle ve kontaktör bobinlerini çalıştırıp durdurmaya yarayan elemanlardır. Yapılarına kullanım amaçlarına göre üç çeşittir: ¾

Stop (Durdurma) butonu: Basıldığı zaman normalde kapalı kontakları açılan, devrenin elektrik akımını kesen, bırakıldığı zaman tekrar normal (kapalı) konumunu alan butonlardır.

¾

Start (Başlatma) butonu: Basıldığı zaman normalde açık olan kontakları kapanan ve evreden elektrik akımının geçmesini sağlayan ve bırakıldığı zaman tekrar normal (kontakların açık olması) konumunu alan butonlardır.

¾

Jog (Çift yollu) buton: İçinde normalde kapalı olan stop butonunu ve normalde açık olan start butonunu birada bulunduran butonlardır.

7

Şekil 1.6: Kumanda butonu

Start butonu yeşil renkte ve üzerinde “I” harfiyle ve stop butonu ise kırmızı renkte ve üzerinde “O” harfiyle ifade edilir. Dış görünümleri firmalara göre farklıklar gösterebilir.

Start butonu Stop butonu Jog butonu

1.4. Kontaktörler

Şekil 1.7: Kontaktörün yapısı ve kontaklarının sembolü

8

Otomatik kumanda devrelerinde hızlı açma-kapama yapabilen ve kontakları manyetik nüveye bağlı olarak açılan veya kapanan elektromanyetik şalterlere kontaktör denir.

Kontaktör bobininden geçen akım, hareketli nüvenin kuvvetle çekilmesine ve hareketli nüveye bağlı olarak çalışan kontakların durum değiştirmelerine neden olur. Açık kontaklar kapanır, kapalı kontaklar açılır. Bu kontakların çalıştırdığı devre gücü çok yüksek olduğu halde kontaktör bobini bu işi çok az güç harcayarak yapar. Bobin çok az akım çeken zayıf yapıdaki butonlar ile kolayca komut verebilir. Bu komut uzaktan da verilebildiği ve motorun yanına gitme zorunluluğunu kaldırdığı için çok kullanılan elektromanyetik bir şalter cinsidir.

Kontaktörlerde bulunan kontaklar ana ve yardımcı kontaklar olmak üzere iki kısma ayrılırlar. Ana kontakların numaraları 1-2, 3-4, 5-6 gibi küçük numaralıdırlar ve güç devrelerinde kullanılırlar. Yardımcı kontak numaraları ise 11-12, 23-24, 51-52, 71-72 gibi büyük numaralıdırlar ve sinyal devrelerinde kullanılırlar.

Kontaktör seçimi yapılırken aşağıda belirtilen özelliklerin bilinmesi gerekir.

Kontaktör; ¾

Motorun veya yükün gücüne

¾

Anma akımına

¾

Motorun cinsi ve işletme sınıfına

¾

Kontaktörün muhafaza sınıfına

¾

Kontaktörün ömrüne

¾

Motorun işletme gerilimine

¾

Akımın cinsine

¾

Frekansına

¾

Normalde açık ve kapalı kontak sayısına

¾

Kontaktör bobininin çalışma gerilimine göre seçilir.

Kontaktör Normalde açık kontak Normalde kapalı kontak

9

1.5. Zaman Röleleri

Şekil 1.8: Elektronik tip zaman rölesi

Bir kumanda devresini ayarlanan süre sonunda çalıştıran veya durduran kumanda elemanlarıdır. Genellikle kumanda devresindeki güç kontaktörlerini kontrol ederler.

Normalde kapalı ve normalde açık olmak üzere iki kontağı vardır. Kontak sayısı üretici firmaya göre değişir.

Zaman röleleri 24 – 500 volt gerilimde çalışırlar ve küçük akım çekerler. Bu nedenle yalnızca kumanda devrelerine bağlanırlar.

Zaman röleleri yapım şekline göre; ¾

Elektronik ve dijital zaman rölesi

¾

Motorlu zaman rölesi

¾

Elektro-mekanik zaman rölesi

¾

Pnömatik tip zaman rölesi

¾

Doğru akım zaman rölesi

¾

Zaman röleleri çalışma şekline göre

¾

Düz zaman rölesi

¾

Ters zaman rölesi

¾

Impuls zaman rölesi

¾

Yıldız-Üçgen zaman rölesi

Flaşör zaman rölesi olmak üzere çeşitleri vardır.

10

Zaman rölesi Normalde açık, zaman gecikmeli olarak kapanan kontak Normalde kapalı, zaman gecikmeli olarak açılan kontak

1.6. Sınır Anahtarları

Şekil 1.9: İç yapısı

Şekil 1.10: Çeşitli tip sınır anahtarları

Mekanik olarak bir hareketi durdurup başka bir hareketin başlaması için kullanılır.

Pimli ve makaralı olmak üzere iki tipte yapılırlar. Üzerinde kontakların bağlı olduğu noktaya dokunduğumuzda, içindeki kontaklar konum değiştirerek kapalı olan kontak açılır, açık olan kontak kapanır.

1.7. Basınç Anahtarları Basınçlı hava ile çalışan sistemlerde üretilen hava basıncını kontrol eden, hava deposunun ayarlanan hava ile dolmasını temin eden anahtarlara basınç anahtarları denir.

Şekil 1.11: Kompresör sistemi

11

1.8. Termostatlar Elektrik cihazlarında ısıyı kontrol ederek sınırlayan elemanlara termostat denir.

Termostatlar; ısıtıcılarda sıcaklığı, soğutucularda soğukluğu kontrol ederek ısıyı belli bir dengede sabit tutar. Termostatlar genellikle bimetalle çalışır.(bimetal: uzama katsayısı birbirinden farklı iki metalin birleştirilmesi ile elde edilen elemandır.)

Şekil 1.12: Elektrik ısıtıcısının bimetalli oda termostatı ile kontrolü

1.9. Aşırı Akım Röleleri Elektrikli cihazların aşırı akımlardan korunması sigortalar ile mümkün olmaz.

Sigortalar normalde 5 amper akım çeken bir alıcı ilk kalkınmada 15-20 amper akım çeker.

Bu yüzden bu devreyi 20 amperin üzerinde bir sigortayla koruruz. Ancak bir arızadan dolayı 10 A akım çekmesi gereken bir devre sürekli 19 amper çekmeye başlarsa sigorta atmaz.19 A ise motor için tehlikelidir ve yanmasına neden olur.

Şekil 1.13: Aşırı akım röleleri

12

Önemli ve pahalı cihazların, çalışmaları sırasında yüksek akım çekebileceği düşünülerek aşırı akım röleleri imal edilmiştir. Aşırı akım rölesi aşırı akımlara karşı motor sargılarını koruyan elemanlardır. Termik ve manyetik olarak çalışırlar.

Aşırı akım rölesi Aşırı akım rölesi kontağı Üç fazlı asenkron motor

13

UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ (KUMANDA VE KONTROL ELEMANLARININ TANITILMASI, DEVREYE BAĞLANMASI VE ÜÇ FAZLI ASENKRON MOTORUN ÇALIŞTIRILMASI) Aşağıda verilen devreyi işlem basamaklarına uygun öneriler doğrultusunda kurunuz.

Kumanda devresi

Güç devresi

ARAÇ VE GEREÇLER: ¾

Sigorta

¾

Aşırı akım rölesi

¾

Stop butonu

¾

Start butonu

¾

Kontaktör

¾

Zaman rölesi

¾

Üç fazlı asenkron motor

14

İşlem Basamakları

Öneriler ¾ Çalışma ortamını hazırlayınız.

•

İş önlüğünüzü giyerek çalışma masanızı veya plançetenizi düzenleyiniz.

¾ Devre olarak

şemasına

uygun

kullanılacak

olan

araç, gereç ve malzemeleri seçiniz.

•

İş güvenliği tedbirlerini alınız.

•

Temiz ve düzenli olunuz.

¾ Yapacağınız uygulamalarla ilgili malzemeleri temin ediniz.

•

Motorun çalışma akımına uygun olarak sigorta seçiniz.

• Motorun çalışma akımına uygun olarak aşırı akım rölesi seçiniz.

• Motorun özelliğine göre kontaktör seçiniz.

• Zaman rölesinin kontak akımlarının devreye uygunluğuna dikkat ediniz.

• Malzemeleri depo sorumlusundan alınız.

• Malzemelerin sağlamlık kontrolünü yapınız.

• Arızalı elemanları değiştiriniz. ¾ Kumanda devresini kurarken yaptığınız her

¾ Kumanda devresini kurunuz.

bağlantıyı şema üzerinde işaretlerseniz, hata yapma olasılığınız azalır. ¾ Kumanda devresini son kez kontrol ediniz. ¾ İletken uçlarının açık olup olmadığını dikkat ediniz. ¾ Kumanda devresine enerji veriniz.

¾ Kumanda çalıştırınız.

devresini

¾ Start butonuna basınız. ¾ Kontaktör ve zaman rölesinin devreye girdiğini görünüz. ¾ Ayarlanan görünüz.

15

süre

sonunda

devrenin

durduğunu

¾ Güç devresini kurarken yaptığınız her bağlantıyı ¾ Güç devresini kurunuz.

şema üzerinde işaretlerseniz, hata yapma olasılığınız azalır. ¾ Kumanda devresini son kez kontrol ediniz. ¾ İletken uçlarının açık olup olmadığını dikkat ediniz. ¾ Kumanda ve güç devresine enerji veriniz. ¾ Start butonuna basınız. ¾ Kontaktör ve zaman rölesinin devreye girdiğini ve motorun çalıştığını görünüz. ¾ Ayarlanan

¾ Güç devresini çalıştırınız.

süre

sonunda

motorun

durduğunu

görünüz. ¾ Yapmış olduğunuz devrenin enerjisini kesiniz ve devre elemanlarına zarar vermeden dikkatli bir şekilde sökünüz. ¾ İncelemiş olduğunuz öğrenim faaliyeti öncesi verilen

araştırma

konusu

faaliyetleri

sonunda

uygulayarak aşağıdaki kriterlere göre kendinizi deneyiniz.

16

ÖLÇME DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE VE DEĞERLENDİRME 1.

Sigorta aşağıdakilerden hangisini öncelikle korur?

A) Alıcıyı B) İnsanları C) Tesisatı D) Kendisini

2.

Aşağıdaki devrelerden hangisinde paket şalterler kullanılamaz?

A)Motorun sürekli çalıştırma devresi.

B) Motorun kesik çalıştırma devresi.

C) Motorun frenleme devresi.

D) Motorun yıldız üçgen devresi

3.

Aşağıdakilerden hangisi kumanda devrelerine enerji uygulamaya yarar?

A) Stop butonu B) Start butonu C) Mikro anahtarlar D) Termik röle kontağı

4.

Aşağıdakilerden hangisi kumanda devrelere elemanı değildir?

A) Jog butonu B) Kontaktör C) Zaman rölesi D) Kaçak akım rölesi

5.

Kontaktör seçiminde hangisine ya da hangilerine dikkat edilir?

I- Motorun veya yükün gücüne II-Kontaktör bobininin çalışma gerilimine göre seçilir III-Normalde açık ve kapalı kontak sayısına A) I-III

B) I-II

C) II-III

D) I-II-III

6.

Basınçlı hava ile çalışan sistemlerde üretilen hava basıncını kontrol eden elemanlara ………………… denir

7.

Elektrik cihazlarında ısıyı kontrol ederek sınırlayan elemanlara ……………….denir.

8.

Elektrikli cihazların aşırı akımlardan korunması sigortalar ile mümkün olmaz. Önemli ve pahalı cihazların, çalışmaları sırasında yüksek akım çekebileceği düşünülerek ………………………………... imal edilmiştir.

17

PERFORMANS TESTİ PERFORMANS TESTİ Aşağıda verilen kumanda devresini uygun elemanları seçerek kurunuz.

Araç gereçler: 1-Sigorta 2-Aşırı akım rölesi 3-Stop butonu 4-Start butonu 5-Kontaktör 6-Kumanda iletkeni

PERFORMANS KONTROL LİSTESİ 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) 10)

DEĞERLENDİRME KRİTERLERİ İş güvenliği kurallarına uydunuz mu?

Devreyi uygulayacağınız ortamı düzenlediniz mi?

Uygun malzemeleri seçtiniz mi?

Devreyi hatasız kurdunuz mu?

Devreye enerji verip start butonuna bastınız mı?

Kontaktörün enerjilendiğini gördünüz mü?

Starttan elinizi çektiğinizde kontaktörün enerjisinin kesildiğini gördünüz mü?

Elektrik enerjisini kestiniz mi?

Temiz ve düzenli çalıştınız mı?

Uygulamayı verilen saatte yaptınız mı?

Evet

Hayır

DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Bu faaliyette eksik olduğunuzu düşündüğünüz konular varsa; tekrar bilgi sayfasına dönerek eksik olan yönlerinizi ders öğretmeninizden de yardım alarak tamamlayabilirsiniz.

Tüm sorulara doğru cevap verdiyseniz diğer faaliyete geçiniz.

18

ÖĞRENME FAALİYETİ–2 ÖĞRENME FAALİYETİ–2 AMAÇ Bir fazlı asenkron motorları tanıyacak ve tekniğine uygun olarak çalıştırılmasını sağlayacaksınız.

ARAŞTIRMA ¾

Kondansatörler hakkında araştırma yapınız.

¾

Merkezkaç anahtar hakkında araştırma yapınız.

¾

Bir fazlı motorların kullanım alanları üzerine araştırma yapınız..

¾

Araştırma ve gözlemlerinizi rapor haline getiriniz.

¾

Hazırladığınız raporu sınıfta tartışınız.

2. BİR FAZLI MOTORLAR 2.1. Asenkron Motorlar 2.1.1. Motorun Tanıtılması Elektrik enerjisini, mekanik enerjiye dönüştüren makineye motor denir. Stator sargılarında oluşan döner manyetik alanın dönme hızı ile rotorun dönme hızı aynı olmayan motorlara asenkron motor adı verilir. Aynı zamanda indükleme prensibine göre çalışmalarından dolayı endüksiyon motor da denir.

Asenkron motorlar ucuz olmaları, az bakım gerektirmeleri ve çalışma sırasında ark oluşturmamaları nedeniyle endüstride en çok tercih edilen motorlardır. Devir sayıları yük ile çok az değiştiğinden dolayı sabit devirli motorlar olarak kabul edilirler. Verimleri oldukça yüksektir. Son zamanlarda frekans değiştirilerek asenkron motorların devir sayıları istenilen değerlere ayarlanabilmektedir.

Asenkron motorlar bir fazlı ve üç fazlı olarak üretilirler. Dış yapı olarak iki tip motor da birbirine benzemektedir. Yalnızca stator sargıları farklılıklar gösterir.

19

Şekil 2.1: Asenkron motor

2.1.2. Asenkron Motor Çeşitleri ¾

Faz sayısına göre: • • •

¾

Yapılarına göre: • •

¾

Açık tip asenkron motorlar Kapalı tip asenkron motorlar Flanşlı tip asenkron motorlar

Çalışma şekillerine göre: • •

¾

Kısa devre rotorlu (sincap kafesli) asenkron motorlar Rotoru sargılı (bilezikli) asenkron motorlar

Yapı tiplerine göre: • • •

¾

Bir fazlı asenkron motorlar İki fazlı asenkron motorlar (Kullanılmıyor) Üç fazlı asenkron motorlar

Yatık çalışan asenkron motorlar Dik çalışan asenkron motorlar

Rotorun yapılışına göre: • • • •

Yüksek rezistanslı asenkron motorlar Alçak rezistanslı asenkron motorlar Yüksek reaktanslı asenkron motorlar Rotoru çift sincap kafesli asenkron motorlar

20

Şekil 2.2: Değişik tip asenkron motorlar

2.2. Bir Fazlı Asenkron Motorlar Genellikle üç fazlı alternatif akımın bulunmadığı işyerlerinde küçük güçlü makinelerde ve evlerde bulunan ev aletlerinde kullanılır. Bir fazlı asenkron motorlar küçük iş tezgahları, buzdolabı, çamaşır makinesi, küçük su pompaları, mikser, vantilatör, aspiratör, teyp, tıraş makinesi gibi yerlerde kullanılır. Kalkınma akımları fazla olduğundan küçük güçte imal edilir.

Bir fazlı asenkron motor çeşitleri: ¾

Yardımcı sargılı asenkron motorlar • •

Direnç yol vermeli Kondansatör yol vermeli o o

•

Tek kondansatörlü Çift kondansatörlü

Daimi kondansatörlü

¾

Üniversal (seri) motorlar

¾

Yardımcı kutuplu (Gölge kuturlu) asenkron motorlar

¾

Repülsiyon motorlar

¾

Relüktans motorlar

¾

Küçük senkron motorlar

21

2.2.1. Bir Fazlı Asenkron Motorların Genel Yapısı

Şekil 2.3: Bir fazlı asenkron motorun yapısı

Yukarıdaki şekle göre bir fazlı asenkron motor parçaları: 1-Fan kapağı 2-Fan 3-Motor kapağı 4-Mil 5-Rotor 6-Rulman

7-Montaj ayağı 8-İlk hareket kapasitörü 9-Terminal kutusu ve kapağı 10-Kablolar 11-Yatak burcu 12-Bağlantı terminali

13-Motor kapağı 14-Gövde 15-Sargılar 16-Stator 17-Merkezkaç anahtar ve mekanizma grubu

Bir fazlı asenkron motorlar, a) stator, b)rotor, c) gövde ve kapaklar, d) Santrifüj anahtar olmak üzere dört ana kısımdan meydana gelir.

2.2.1.1. Stator Asenkron motorun duran bölümüdür. 0,4 - 0,8 mm kalınlığında bir tarafı silisyumlu saçların özel kalıplarda preslenmesiyle imal edilir. Stator saç paketinin iç kısmına belirli sayıda oyuklar açılır ve bu oyuklara sargılar yerleştirilerek döner manyetik alan oluşturulur.

Stator oyuklarının içine ana sargı ve yardımcı sargı olmak üzere iki çeşit sargı yerleştirilir.

Ana sargı sürekli devrede kalır fakat yardımcı sargı motor yol alıp normal devrine yaklaştığı zaman devreden çıkar.

22

Şekil 2.4: Gövde içine yerleşmiş boş bir stator

Sargılar yerleştirilmiş stator

2.2.1.2. Rotor

Şekil 2.5: Sincap kafesli rotor ve kapaklar

Asenkron motorun dönen bölümüdür. Genel olarak sincap kafesli ve sargılı rotorlu olmak üzere iki tipte yapılır. Her iki rotor da üzerine oyuklar açılıp paketlenmiş silisli sacların bir mil üzerine sıkıca yerleştirilmesinden meydana gelmiştir.

23

2.2.1.2.1. Sincap Kafesli Rotor Rotorun dış yüzeyine açılmış kanallara eritilmiş alüminyum dökülerek rotor çubukları oluşturulur. Bu çubukların her iki tarafı alüminyum halkalarla kısa devre edilir. Kısa devre çubukları rotor tipine göre değişim gösterir. Genellikle kısa devre çubukları eğik şekilde imal edilirler.

Bunun sebebi, ¾

Rotor dönerken meydana gelen uğuldama ve rahatsız edici sesleri azaltmak

¾

Rotor ile stator arasında oluşan çekme kuvvetinin daha kuvvetli olmasını sağlamaktır.

İmalat aşamasında sincap kafesli rotorlara stator sargılarının soğuması için kanatçıklar yerleştirilir.

2.2.1.2.2. Bilezikli (Rotoru sargılı) Rotor Bilezikli rotorlarda açılan oyuklara birbirinden 120º faz farklı olarak üç faz sargısı yerleştirilir. Bu sargıların rotor milinden yalıtılmış olan üç bakır bileziğe bağlanır. Bilezikler basan fırçalar yardımıyla sargılara gerilim uygulanır. Uygulanan gerilimin büyüklüğüne bağlı olarak rotoru sargılı asenkron motorların devir sayıları değiştirilebilir.

2.2.1.3. Gövde ve Kapaklar Stator dökümden yapılmış gövde içine yerleştirilir. Gövdenin üst yüzeyine imalat sırasında kanatçıklar şeklinde kanallar açılır. Havanın bu kanallar içinden geçerek gövdenin soğuması sağlanır. Küçük ev aletlerinde kullanılan motorlarda gövde düz yüzeyli olarak yapılır.

Kapaklar ise rotorun stator içerisinde rahat bir şekilde dönebilmesi için rulmanların takıldığı yataklardır. Gövdeye saplamalar veya cıvatalar yardımıyla tespit edilir.

2.2.1.4. Santrifüj Anahtar (Merkezkaç Anahtar) Yardımcı sargıyı devreden çıkarmak için kullanılan bu anahtar motor içine yerleştirilir. İki kısımdan meydana gelen santrifüj anahtarın duran kısmı kapak içine, hareketli kısmı ise kapak içine monte edilir.

24

Şekil 2.6: Santrifüj anahtar

Duran kısmında bulunan iki kontak, motor çalışmazken kapalı durumdadır ve yardımcı sargıyı devreye sokar. Motor normal devrinin %75 ine geldiğinde hareketli kısım, merkezkaç kuvvetin etkisiyle dışarı doğru çekilir ve kontak açılır. Kontağın açılmasıyla yardımcı sargı devreden çıkar. Motor durduğunda ise bir yay vasıtasıyla tekrar eski konumuna gelerek kontağını kapatır.

2.2.2. Bir Fazlı Asenkron Motorların Çalışma Prensibi Bir fazlı asenkron motorlar döner alan prensibine göre çalışırlar. Döner manyetik alanın meydana gelmesi için birbirinden faz farklı en az iki tane manyetik alana ihtiyaç vardır. Bu nedenle bir fazlı motorlarda ana sargının dışında bir de yardımcı sargı bulunur. Bu iki sargı birbirine paralel bağlanıp aralarında 90 derece faz farklı olarak stator oyuklarına yerleştirilirler.

Sincap kafesli rotorun kısa devre edilmiş rotor çubukları, stator manyetik alanı tarafından kesilerek çubuklarda emk indüklenir. Rotor çubukları iki tarafından kısa devre edildiğinden içerisinden kısa devre akımları geçer ve rotorda bir manyetik alan oluşur. Stator döner manyetik alanı, rotor manyetik alanını peşinden sürüklemesi sonucu da rotor döner.

25

Şekil 2.7: Yardımcı sargılı bir fazlı asenkron motor

Motorun ilk kalkınması anında yardımcı sargı, ana sargının manyetik alanını destekleyecek yöndedir. Fakat rotor devri normal devrine yaklaştıkça yardımcı sarı motorun çalışmasını engeller. Bu problemden dolayı santrifüj anahtar yardımcı sargıyı devreden çıkartır. Zaten yardımcı sargı devreden çıkartılmazsa ince kesitli ve az sipirli olduğundan üzerinden fazla akım geçer. Bu da sargıları ısınmasına hatta yanmasına neden olur.

2.2.4. Bir Fazlı Motorlara Yol Verme 2.2.4.1. Yaylı Paket Şalterle Yol Verme

Şekil 2.8: Özel yol verme start şalteri ile a) açık b) yol verme c) çalıştırma konumları

26

Şekil 2.9: Enversör şalter ile yol verme

2.2.4.2. Otomatik Yol Verme

Şekil 2.10: Otomatik kumanda ile bir fazlı motoru çalıştırmak

27

2.2.5. Bir Fazlı Gölge Kuturlu Motorlar 2.2.5.1. Yapıları

Şekil 2.11: Gölge kutuplu motorun yapısı

Gölge kutuplu bir motorun statorunda son derece düzgün profil ve dışarıdan fark edilemeyen kutuplar bulunur. Bu kutuplardan küçük bir kısmına içe doğru yarıklar açılmış ve bu yarıkların iç kısımlarına kısa-devre bilezikleri oturtulmuştur. Bu kısa devre bilezikleri (sargıları) stator sargıları ile birlikte sekonderi kısa devre edilmiş bir transformatör gibi düşünülürse, bu tür bir motorun çalışması kolayca anlaşılır. Stator sargısından akım geçmesiyle oluşan manyetik alan çizgilerinin bir kısmı yarıklarda bulunan bilezikler içinden de geçer. Bilezikler kısa devre durumunda olduğu için stator üzerindeki akı kaçakları büyük olur.

Bunun sonucu stator sargısından geçen akım ile kısa devre bileziklerinden geçen akım arasında bir faz farkı ortaya çıkar. Birbirine göre faz farklı bu iki akım, birbiri ardından hareketli kutupları olan bir manyetik alan üretir. Simetrik olmayan bu değin bir döner alan bir kısa devre - rotorunu döndürür. Kısa devre rotoru manyetik sert bir malzemeden yapılmış ise (Histerisiz rotoru), bu halde bu motor yol aldıktan sonra bir senkron motor gibi dönüşüne devam eder.

Gölge kutuplu motorlarda dönüş yönü daima ana kutuptan, yarık kutba doğrudur.

Dönüş yönü değiştirilmek istendiğinde, yatak burçları ve rotor çıkartılır ve değişik yönde tekrar yerlerine takılır. Dönüş yönü sürekli olarak bir şalter ile ayarlanmak isteniyorsa, ikinci bir kısa devre sargısının daha bulunması zorunludur. Gölge kutuplu motorların verimleri düşüktür.

28

2.2.5.2. Kullanıldığı Yerler Sessiz çalıştıkları için pikap ve teyplerde çok kullanılırlar. 1 W - 250W arasında küçük güçler için yapılırlar ve aspiratörlerde, ısıtıcı vantilatörlerinde ve meyve sıkıcılarda çok sık kullanılırlar.

2.2.6. Üniversal (Seri) Motorlar 2.2.6.1. Yapıları

Şekil 2.12: Üniversal (seri) motorun yapısı

Statoru sac paketlerinden çıkıntılı olarak yapılmış, kutuplara kutup bobinleri yerleştirilmiştir. Rotor doğru akım makinesi endüvi gibidir. Rotor oluklarına yerleştirilen sargılar D.A. endüvi sargılarınınkiyle aynıdır.

Devirleri yükle değişir. Yüklendikçe devir sayıları azalır. Yük altında çalışan bir üniversal motorun devir sayısı, motora uygulanan gerilimi değiştirerek ayarlanır.Bu motorlar 1/500 Hp ile 2/3 Hp arasında çok değişik güçte yapılırlar.

2.2.6.2. Kullanıldığı Yerler Üniversal motorlar çok değişik yerlerde kullanılırlar. Yüksek devirleri nedeniyle elektrik süpürgelerinde, kahve değirmeni, mikser, vantilatörlerde çok sık kullanılır. Üniversal motorların yüksek devirleri dişli kutusu ile düşürülerek kullanımlarına örnek, matkaplardır. Bunun yanında dikiş makinelerinde, saç kurutma makinelerinde, elektrikli traş

29

makinelerinde, sirenlerde, seyyar taşlama ve zımpara makinelerinde üniversal motorlar kullanılır.

2.2.6.3. Devreye Bağlanması

Şekil 2.13: Üniversal motor ve devir yönünün değiştirilmesi

30

2.2.7. Bir Fazlı Motorların Devir Yönünü Değiştirme Bir fazlı asenkron motorların devir yönünü değiştirmek için ya ana sargıdan ya da yardımcı sargıdan geçen akım yönü değiştirilir.

Şekil 2.14: Yardımcı sargıdan geçen akım yönü değiştirilerek devir yönünün değiştirilmesi

31

UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ ( BİR FAZLI ASENKRON MOTORU ÇALIŞTIRABİLME)

Kumanda devresi

Güç devresi

ARAÇ VE GEREÇLER : ¾

Sigorta

¾

Aşırı akım rölesi

¾

Stop butonu

¾

Start butonu

¾

Kontaktör

¾

Zaman rölesi

¾

Bir fazlı asenkron motor

32

İşlem Basamakları

Öneriler ¾ Çalışma ortamını hazırlayınız.

•

İş önlüğünüzü giyerek çalışma masanızı veya plançetenizi düzenleyiniz.

•

İş güvenliği tedbirlerini alınız.

•

Temiz ve düzenli olunuz.

¾ Yapacağınız uygulamalarla ilgili malzemeleri temin ¾ Devre olarak

şemasına

uygun

kullanılacak

ediniz.

olan

araç, gereç ve malzemeleri

•

seçiniz.

Motorun çalışma akımına uygun olarak sigorta seçiniz.

•

Motorun çalışma akımına uygun aşırı akım rölesi seçiniz.

•

Motorun özelliğine göre kontaktör seçiniz.

•

Zaman rölesinin kontak akımlarının devreye uygunluğuna dikkat ediniz.

•

Malzemeleri depo sorumlusundan alınız.

•

Malzemelerin sağlamlık kontrolünü yapınız.

•

Arızalı elemanları değiştiriniz.

¾ Kumanda ¾ Kumanda kurunuz.

devresini

devresini

kurarken

yaptığınız

her

bağlantıyı şema üzerinde işaretlerseniz, hata yapma olasılığınız azalır. ¾ Kumanda devresini son kez kontrol ediniz.

¾ Kumanda çalıştırınız.

devresini ¾ İletken uçlarının açık olup olmadığını dikkat ediniz. ¾ Kumanda devresine enerji veriniz. ¾ Start butonuna basınız.

33

¾ Kontaktörlerin ve zaman rölesinin devreye girdiğini görünüz. ¾ Ayarlanan süre sonunda A kontaktörünün enerjisinin kesildiğini görünüz. ¾ Stop butonuna basarak devrenin enerjisini kesiniz. ¾ Güç devresini kurarken yaptığınız her bağlantıyı ¾ Güç devresini kurunuz.

şema üzerinde işaretlerseniz, hata yapma olasılığınız azalır. ¾ Kumanda devresini son kez kontrol ediniz. ¾ İletken uçlarının açık olup olmadığını dikkat ediniz. ¾ Kumanda ve güç devresine enerji veriniz. ¾ Start butonuna basınız. ¾ Kontaktörlerin ve zaman rölesinin devreye girdiğini ve motorun çalıştığını görünüz. ¾ Ayarlanan süre sonunda A kontaktörünün dolayısıyla yardımcı sargının devreden çıktığını ve motorun ana

¾ Güç devresini çalıştırınız.

sargıyla çalışmasına devam ettiğini görünüz. ¾ Yapmış olduğunuz devrenin enerjisini stop butonuna basarak

kesiniz

ve

devre

elemanlarına

zarar

vermeden dikkatli bir şekilde sökünüz. ¾ İncelemiş olduğunuz öğrenim faaliyeti öncesi verilen ¾ Araştırma konusu faaliyetleri sonunda uygulayarak aşağıdaki ¾ Kriterlere göre kendinizi deneyiniz.

34

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME 1.

Aşağıdakilerden hangisi bir fazlı asenkron motorlarda bulunmaz ?

A) B) C) D)

2.

Aşağıdakilerden hangisi yardımcı sargı için söylenemez?

A) B) C) D)

3.

Stator Merkezkaç anahtarı Sınır anahtarı Kondansatör

Motora ilk hareketi vermeye yarar.

Sargıları az sarımlıdır.

Sargıları ince tellidir.

Sargıları kalın tellidir.

Aşağıdakilerden hangisi kumanda devrelerine enerji uygulamaya yarar ?

A) Yardımcı sargılı asenkron motorlar B) Üniversal (seri) motorlar C) Repülsiyon motorlar D) Dahlender motorlar 4.

Aşağıdaki yargılardan hangileri bir fazlı motorlarda döner alanın oluşması için gereklidir.

I-En az iki sargıya ihtiyaç vardır.

II-Sargılar arasında 120 derece faz farkı olmalıdır.

III-Sargılar birbirine paralel bağlanmalıdır.

A) I-II B) I-III C) II-III D) I-II-III

5.

Gölge kutuplu motorlarda dönüş yönü daima ana kutuptan,………………….. doğrudur.

6.

Bir fazlı asenkron motorların devir yönünü değiştirmek için ya ………..………………ya da ……………………………….geçen akım yönü değiştirilir.

7.

Ana sargı ile yardımcı sargı ………..derece faz farklı olarak yerleştirilirler.

8.

Ana sargı ………… telden …………. sipirli olarak sarılırlar.

35

PERFORMANS TESTİ PERFORMANS TESTİ Aşağıda verilen bir fazlı motor devresini uygun elemanları seçerek kurunuz.

Araç gereçler: 1-Kondansatör 2-Santrifüj anahtar 3-Bir fazlı motor 4-Kumanda iletkeni PERFORMANS KONTROL LİSTESİ-2 DEĞERLENDİRME KRİTERLERİ

Evet

Hayır

1) İş güvenliği kurallarına uydunuz mu?

2) Devreyi uygulayacağınız ortamı düzenlediniz mi?

3) Uygun malzemeleri seçtiniz mi?

4) Devreyi hatasız kurdunuz mu?

5) Devreye enerji verdiniz mi?

6) Rotorun döndüğünü gördünüz mü?

7) Elektrik enerjisini kestiniz mi?

8) Temiz ve düzenli çalıştınız mı?

9) Uygulamayı verilen saatte yaptınız mı?

DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Bu faaliyette eksik olduğunuzu düşündüğünüz konular varsa; tekrar bilgi sayfasına dönerek eksik olan yönlerinizi ders öğretmeninizden de yardım alarak tamamlayabilirsiniz.

Tüm sorulara doğru cevap verdiyseniz diğer faaliyete geçiniz.

36

ÖĞRENME FAALİYETİ–3 ÖĞRENME FAALİYETİ–3 AMAÇ Üç fazlı asenkron motorları tanıyacak ve tekniğine uygun olarak çalıştırılmasını sağlayacaksınız.

ARAŞTIRMA ¾

Üç fazlı motorlar hakkında araştırma yapınız.

¾

Üç fazlı motorların kullanım alanları üzerine araştırma yapınız.

¾

Üç fazlı motorlara yol verme yöntemlerini araştırınız.

¾

Araştırma ve gözlemlerinizi rapor haline getiriniz.

¾

Hazırladığınız raporu sınıfta tartışınız.

3. ÜÇ FAZLI ASENKRON MOTORLAR 3.1. Üç Fazlı Asenkron Motorların Genel Yapısı

Şekil 3.1: Üç fazlı asenkron motorun iç yapısı

37

Üç fazlı asenkron motor; 1-Motor kapağı 2-Mil 3-İç yatak kapağı 4-Rotor 5-Montaj ayağı 6-Terminal kutusu 7-Gövde

8-Kablo rekorları 9-Etiket 10-Fan kapağı 11-Fan 12-Motor kapağı 13-Yatak burcu 14-Kaldırma halkası

15-Terminal kutusu kapağı 16-Bağlantı terminali 17-Stator 18-Sargılar 19-Rulman 20-Kama/Kama yeri

Asenkron motorlar stator, rotor, gövde ve kapaklar olmak üzere üç ana kısımdan oluşur.

3.1.1. Stator Asenkron motorun duran bölümüdür. 0,4-0,8 mm kalınlığında bir tarafı silisyumlu sacların özel kalıplarda preslenmesiyle imal edilir. Stator sac paketinin iç kısmına belirli sayıda oyuklar açılır ve bu oyuklara sargılar yerleştirilerek döner manyetik alan oluşturulur.

Şekil 3.2: Gövde içine yerleşmiş boş bir stator

Sargılar yerleştirilmiş stator

3.1.2. Rotor Asenkron motorun dönen bölümüdür. Genel olarak sincap kafesli ve sargılı rotorlu olmak üzere iki tipte yapılır. Her iki rotor da üzerine oyuklar açılıp paketlenmiş silisli saçların bir mil üzerine sıkıca yerleştirilmesinden meydana gelmiştir.

38

3.1.2.1. Sincap Kafesli Rotor Rotorun dış yüzeyine açılmış kanallara eritilmiş alüminyum dökülerek rotor çubukları oluşturulur. Bu çubukların her iki tarafı alüminyum halkalarla kısa devre edilir. Kısa devre çubukları rotor tipine göre değişim gösterir. Genellikle kısa devre çubukları eğik şekilde imal edilirler.

Bunun sebebi, ¾

Rotor dönerken meydana gelen uğuldama ve rahatsız edici sesleri azaltmak.

¾

Rotor ile stator arsında oluşan çekme kuvvetinin daha kuvvetli olmasını sağlamaktır.

İmalat aşamasında sincap kafesli rotorlara stator sargılarının soğuması için kanatçıklar yerleştirilir.

Şekil 3.3: Sargılı rotor

Sincap kafesli rotor

3.1.2.2. Bilezikli (Rotoru Sargılı) Rotor Bilezikli rotorlarda açılan oyuklara birbirinden 120º faz farklı olarak üç faz sargısı yerleştirilir. Bu sargıların rotor milinden yalıtılmış olan üç bakır bileziğe bağlanır. Bilezikler basan fırçalar yardımıyla sargılara gerilim uygulanır. Uygulanan gerilimin büyüklüğüne bağlı olarak rotoru sargılı asenkron motorların devir sayıları değiştirilebilir.

3.1.3. Gövde ve Kapaklar Stator dökümden yapılmış gövde içine yerleştirilir. Gövdenin üst yüzeyine imalat sırasında kanatçıklar şeklinde kanallar açılır. Havanın bu kanallar içinden geçerek gövdenin soğuması sağlanır.

Kapaklar ise rotorun stator içerisinde rahat bir şekilde dönebilmesi için rulmanların takıldığı yataklardır. Gövdeye saplamalar veya cıvatalar yardımıyla tespit edilir.

39

3.2. Üç Fazlı Asenkron Motorların Çalışma Prensibi

Şekil 3.4: 120 derece faz farklı alternatif akım eğrisi

Asenkron motorların çalışması aşağıdaki üç prensibe dayanır.

Alternatif akımın uygulandığı stator sargılarında dönen bir manyetik alan olmalıdır.

Manyetik alan içinde bulunan bir iletkenden akım geçirilirse o iletken, manyetik alanın dışına doğru iletilir.

Aynı adlı kutuplar birbirini iter, zıt kutuplar birbirini çeker.

Bu prensiplerin asenkron motorlarda nasıl gerçekleştiğini açıklayalım.

3.2.1. Döner Manyetik Alanın Meydana Gelmesi Döner manyetik alanın meydana gelmesi için birbirinden faz farklı en az iki tane manyetik alana ihtiyaç vardır. Bunun için üç fazlı motorlarda: Üç fazlı stator sargıları stator oyuklarına, birbirinden 120º lik elektriki açı farkı ile yerleştirilir. Üç fazlı stator sargılarına, aralarında 120ºlik faz farkı olan alternatif gerilim uygulanmalıdır.

3.2.2. İletkenin Manyetik Alanın Dışına İtilmesi Döner manyetik alan içerisinde bulunan iletkende bir elektromotor kuvvet indüklenir. İletkenin iki ucu kısa devre edilirse, iletkenden kısa devre akımı geçer. Geçen bu akımdan dolayı iletken, manyetik alanın dışına doğru itilir.

40

Döner manyetik alan içerisine iletken yerine, iki ucundan yataklanmış mil üzerine sarılı bobin koyarsak, bobinlerin iki ucu kısa devre edildiğinden mil, döner manyetik alan yönünde dönmeye başlar.

3.2.3. Aynı Adlı Kutupların Birbirini İtmesi ve Zıt Kutupların Birbirini Çekmesi Üç fazlı stator sargılarına birbirinden 120ºlik faz farklı gerilimle uygulandığında bu sargılar etrafında bir manyetik alan oluşur. Bu manyetik alan döner bir alandır. Bu döner alan içinde bulunan rotor sargılarında bir elektro motor kuvvet indüklenir. Rotor sargılarının uçları kısa devre edildiğinden, bu sargılardan kısa devre akımı geçer. Geçen bu akımdan dolayı rotorda da kutuplar oluşur. Rotorda oluşan kutupların, Statorda oluşan döner alan kutupları ile etkileşmesi sonucunda aynı adlı kutuplar birbirini iterler. Stator kutupları döndüğü için, bu itme ile beraber rotor kutupları döner alan kutuplarını geriden takip ederler.

Zıt kutuplar ise birbirini çektiğinden döner alan kutupları rotor kutuplarını çekerek peşlerinden sürüklerler. Dolayısıyla rotor, döner alan yönünde döner.

3.3. Motor Etiketinin İncelenmesi GAMAK

TİP: GM 132526

3 ~ AC MOTOR ∆ 380 V 10 HP 7,5 kW 2880 d/d 2-985 İz K1 B

Nr : 1065179 14,8 A COS φ =0,9 50 Hz B3 P 44

Şekil 3.5: Asenkron motor etiketi

¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾

GAMAK: Motoru imal eden firmanın adı TİP:GM 132526 : Motorla ilgili fabrikasyon bilgileri 3 ~AC MOTOR: Motorun çalıştırılması gereken akım çeşidi ve faz sayısı ∆ : Motorun bağlantı şekli 380 V: Motorun bu bağlantıda çalışma gerilimi 14,8 A: Motor tam yükünde yüklendiği zaman motorun güç katsayısı 10 HP: Motorlarda alınabilecek maksimum güç. 7,5 kw olarak da yazılabilir.

Cos φ=0,9 : Motor normal yükündeki güç katsayısı 2880 d\d : Motor tam yükle yüklendiğinde rotor devir sayısı 50 Hz : Motorun çalışma frekansı 2-985 : Motorun üretildiği ay ve yıl

41

3.4. Üç Fazlı Asenkron Motorlarda Klemens Bağlantıları Üç fazlı asenkron motorlarda stator sargıları motor içinde değişik şekillerde bağlandıktan sonra motor dışına genellikle altı adet uç çıkarılır. Sargı giriş ve çıkış uçlarının motor dışına çıkartıldığı bölüme klemens bağlantı kutusu denir.

Stator sargı uçlarına fazlara göre şu isimler verilir; ¾

R fazının bağlandığı giriş ucu U, çıkış ucu X

¾

S fazının bağlandığı giriş ucu V, çıkış ucu Y

¾

T fazının bağlandığı giriş ucu W, çıkış ucu Z harfleri ile gösterilir.

3.4.1. Yıldız (λ) Bağlama U, V, W uçlarına R-S-T fazları verilir ve X, Y, Z uçları kısa devre edilirse bu bağlantıya yıldız bağlantı denir ve “λ” şeklinde sembolize edilir.

Şekil 3.6: Yıldız bağlanmış motor etiketi

3.4.2. Üçgen (∆) Bağlama U, V, W uçlarına R-S-T fazları verilir ve U ile Z, V ile X, W ile Y uçları kısa devre edilirse bu bağlantıya üçgen bağlantı denir ve “∆” şeklinde sembolize edilir.

42

Şekil 3.7: Üçgen bağlanmış motor etiketi

3.5. Üç Fazlı Motorlara Yol Verme Çeşitleri 3.5.1. Direkt Yol Verme 3.5.1.1. Mekanik Paket Şalterle Yol Verme Küçük güçlü motorlarda devir yönü değiştirme genellikle, buton ve kontaktör yerine paket şalterle veya kollu şalterle yapılmaktadır. Daha çok ekonomik olmaları nedeniyle tercih edilen bu yöntemin en önemli sakıncası, koruma rölelerinin kullanılamayışıdır. Şemalarda değişik enversör paket şalter devre bağlantı şemaları verilmiştir.

Şekil 3.8: Üç fazlı yaylı enversör paket şalter devre bağlantı şeması

43

3.5.1.2. Otomatik Yol Verme Otomatik kumanda devre şemaları çizilirken sembollerin dışında tanıtma işaretleri de kullanılır. Devrede bulunan elemanları adlandırılmak amacıyla kullanılan bu işaretler, belirli kurallar içerisinde konulmaktadır. TSE normuna göre çizilen şemalarda kontaktörler C harfi ile gösterilir. Eğer devrede birden fazla kontaktör varsa, bu kez C1 , C2 , C3 gibi adlar alır.

Kumanda devresinde kontaktör bobini yanına konulan C işareti, aynı kontaktörün kontakları yanına da konulmalıdır. Eğer kontaklara ad verilmezse hangi kontaktöre ait olduğunun belirlenmesi zorlaşır.

Aşağıdaki şekilde I başlatma butonuna basıldığında C kontaktörü enerjilenir ve kumanda devresindeki C kontağını kapatır. Başlatma butonundan elimizi çektiğimizde, buton kontakları açılır ve daha önce buton üzerinden geçen kontaktör akımı bu kez, kapanan C kontağı üzerinden geçer. Böylece kesintisiz olarak kontaktör çalışmaya devam eder. Aynı anda güç devresindeki C kontakları da kapandığından motor çalışmaya başlar. Motorun çalışması, durdurma butonuna basılıncaya kadar devam eder. O durdurma butonuna basıldığında kontaktörün enerjisi kesildiğinden, kumanda ve güç devresindeki C kontakları açılır ve motor durur.

Kumanda devresi Güç devresi Şekil 3.9: Üç fazlı asenkron motora otomatik yol verme devre şeması

3.5.2. Yıldız Üçgen Yol Verme Üç fazlı asenkron motorlar ilk kalkınma anında normal akımlarının çok üstünde akım çekerler. Çekilen bu fazla akım şebekeye ve motora zarar verir.İlk kalkınma akımını düşürmek için motorlara çeşitli yöntemlerle yol verilir.En çok kullanılan yöntemlerden birisi yıldız üçgen yol vermektir.

44

3.5.2.1. Mekanik Yıldız Üçgen Şalter İle Yol Verme Küçük güçteki motorlarda yıldız üçgen yol verilirken paket şalterler kullanılır. Paket şalterlerde kontaklar arasındaki geçişler köprülerle yapılmıştır.

Şekil 3.10: Üç fazlı asenkron motorlara mekanik yıldız üçgen şalter ile yol verme

3.5.2.2. Otomatik Yıldız Üçgen Şalter İle Yol Verme

Şekil 3.11: Üç fazlı asenkron motorların otomatik yıldız üçgen kumanda devre şeması

45

Yukarıdaki yıldız üçgen kumanda devresinde b2 start butonuna basıldığında C kontaktörü enerjilenerek start butonunu mühürler. Aynı anda C2 ve d zaman rölesinin normalde kapalı kontaklarından geçen akım C1 kontaktörünü enerjilendirir ve motor yıldız çalışmaya başlar.

Belirlenen süre sonunda zaman rölesi kapalı kontağını açarak C1 kontaktörünü ve kendisini devre dışı bırakır. Aynı anda zaman rölesinin açık kontağı kapanarak C2 kontaktörünü enerjiler. C2 enerjilendiği anda, zaman rölesinin kontağını mühürleyerek sisteme süreklilik kazandırır. Bu andan itibaren motor üçgen çalışmaya başlar. Stop butonuna basıldığında motor durur.

3.6. Üç Fazlı Motorların Devir Yönünü Değiştirme Uygulamaları Üç fazlı asenkron motorun devir yönünü değiştirmek için motora uygulanan 3 fazdan herhangi iki tanesinin yerleri değiştirilir.

3.6.1. Üç Fazlı Asenkron Motorun Otomatik Olarak Devir Yönünün Değiştirilmesi

Şekil 3.12 (a): Üç fazlı devir yönünü değiştirme

Yandaki şekilde görüldüğü üzere C1 kontaktörü devreye girdiğinde sırasıyla RST fazları uygulanır ve motor bir yönde döner. C2 kontaktörü devreye girdiğinde bu sefer sırasıyla TSR fazları uygulanır ve “T” fazı ile “R” fazının yeri değiştiğinden motor diğer yönde döner.

C1 ile C2’nin aynı anda devreye girmesi kısa devreye neden olacağından kilitleme devreleri kullanılmaktadır.

46

Butonla kilitleme Elektriksel kilitleme Şekil 3.12 (b): Otomatik kumanda elemanlarıyla devir yönünü değiştirme

3.6.2. Üç Fazlı Asenkron Motorun Paket Şalterle Devir Yönünün Değiştirilmesi Paket şalterlerde kontaklar mekanik olarak elle açılıp, kapatılır. Enversör paket şalterle üç fazlı asenkron motorların devir yönü değiştirilir. Bunun için paket şalterin iki farklı konumunda iki fazın yeri değiştirilmiştir. Enversör paket şalterler genellikle küçük güçlü motorların devir yönünün değiştirilmesinde kullanılır.

Şekil 3.13: İki kutuplu enversör paket şalter ile devir yönü değişimi

47

UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ (ÜÇ FAZLI ASENKRON MOTORU ÇALIŞTIRABİLME)

Kumanda devresi

Güç devresi

ARAÇ VE GEREÇLER : ¾

Sigorta

¾

Aşırı akım rölesi

¾

Stop butonu

¾

Start butonu

¾

Kontaktör

¾

Üç fazlı asenkron motor

48

İşlem Basamakları

Öneriler ¾ Çalışma ortamını hazırlayınız.

•

İş önlüğünüzü giyerek çalışma masanızı veya plançetenizi düzenleyiniz.

¾ Devre olarak

•

İş güvenliği tedbirlerini alınız.

•

Temiz ve düzenli olunuz.

uygun ¾ Yapacağınız uygulamalarla ilgili malzemeleri temin ediniz. kullanılacak olan şemasına

araç,gereç ve malzemeleri seçiniz.

•

Motorun çalışma akımına uygun olarak sigorta seçiniz.

•

Motorun çalışma akımına uygun aşırı akım rölesi seçiniz.

•

Motorun özelliğine göre kontaktör seçiniz.

•

Malzemeleri depo sorumlusundan alınız.

•

Malzemelerin sağlamlık kontrolünü yapınız.

•

Arızalı elemanları değiştiriniz.

¾ Kumanda ¾ Kumanda kurunuz.

devresini

devresini

kurarken

yaptığınız

her

bağlantıyı şema üzerinde işaretlerseniz, hata yapma olasılığınız azalır. ¾ Kumanda devresini son kez kontrol ediniz. ¾ İletken uçlarının açık olup olmadığını dikkat ediniz.

¾ Kumanda çalıştırınız.

devresini ¾ Kumanda devresine enerji veriniz. ¾ Start butonuna basınız. ¾ Kontaktörün devreye girdiğini görünüz. ¾ Stop butonuna basarak devrenin enerjisini kesiniz.

49

¾ Ana şalteri kullanarak sistemin enerjisini kesiniz. ¾ Güç devresini kurarken yaptığınız her bağlantıyı ¾ Güç devresini kurunuz.

şema üzerinde işaretlerseniz, hata yapma olasılığınız azalır. ¾ Kumanda devresini son kez kontrol ediniz. ¾ İletken uçlarının açık olup olmadığını dikkat ediniz. ¾ Kumanda ve güç devresine enerji veriniz. ¾ Start butonuna basınız. ¾ Kontaktörün devreye girdiğini ve motorun çalıştığını görünüz. ¾ Yapmış olduğunuz devrenin enerjisini stop butonuna

¾ Güç devresini çalıştınız.

basarak

kesiniz

ve

devre

elemanlarına

zarar

vermeden dikkatli bir şekilde sökünüz. ¾ Ana şalteri kullanarak sistemin enerjisini kesiniz. ¾ İncelemiş olduğunuz öğrenim faaliyeti öncesi verilen araştırma konusu faaliyetleri sonunda uygulayarak aşağıdaki kriterlere göre kendinizi deneyiniz.

50

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME 1.

Aşağıdakilerden hangisi üç fazlı asenkron motorlarda bulunmaz ?

A) B) C) D)

2.

Stator Merkezkaç anahtarı Rotor Gövde ve kapaklar

Aşağıdaki yargılardan hangilerinde üç fazlı motorların çalışması için gerekli olan prensipler doğru olarak verilmiştir?

I-Alternatif akımın uygulandığı stator sargılarında dönen bir manyetik alan olmalıdır.

II-Manyetik alan içinde bulunan bir iletkenden akım geçirilirse o iletken, manyetik alanın dışına doğru iletilir.

III-Aynı adlı kutuplar birbirini iter, zıt kutuplar birbirini çeker.

A) I-II 3.

C) II-III

D) I-II-III

Aşağıdakilerden hangisi üç fazlı asenkron motorlarda devir yönünün değiştirilmesi için doğru olarak verilmiştir?

A) B) C) D)

4.

B) I-III

Motora uygulanan 3 fazdan herhangi bir tanesinin yeri değiştirilir.

Motora uygulanan 3 fazdan herhangi iki tanesinin yerleri değiştirilir.

Motora uygulanan 3 fazdan hepsinin yerleri değiştirilir.

Hepsi doğru

Aşağıdaki yargılardan hangileri döner alanın oluşması için gereklidir.

I-En az iki sargıya ihtiyaç vardır.

II-Sargılar arasında 120 derece faz farkı olmalıdır.

III-Sargılar birbirine seri bağlanmalıdır.

A) I-II

B) I-III

C) II-III

D) I-II-III

5.

Üç fazlı asenkron motorlar ………………………………. normal akımlarının çok üstünde akım çekerler.

6.

U, V, W uçlarına R-S-T fazları verilir ve U ile Z, V ile X, W ile Y uçları kısa devre edilirse bu bağlantıya …………………………. denir

7.

Üç fazlı stator sargılarına birbirinden ……………….. faz farklı gerilimle uygulandığında bu sargılar etrafında bir manyetik alan oluşur. Bu manyetik alan döner bir alandır.

8.

TSE normuna göre çizilen şemalarda kontaktörler ………………. harfi ile gösterilir.

51

PERFORMANS TESTİ PERFORMANS TESTİ Aşağıda verilen bir fazlı motor devresini uygun elemanları seçerek kurunuz.

Araç gereçler: 1-Sigorta 2-Aşırı akım rölesi 3-Stop butonu 4-Start butonu 5-Zaman rölesi 6-Üç adet kontaktör 7-Kumanda iletkenleri

52

PERFORMANS KONTROL LİSTESİ DEĞERLENDİRME KRİTERLERİ 1)

İş güvenliği kurallarına uydunuz mu?

2)

Devreyi uygulayacağınız ortamı düzenlediniz mi?

3)

Uygun malzemeleri seçtiniz mi?

4)

Devreyi hatasız kurdunuz mu?

5)

Devreye enerji verdiniz mi?

6)

Starta bastığınız zaman C kontaktörünün, d zaman rölesinin ve C1

Evet Hayır

kontaktörünün enerjilendiğini gördünüz mü?

7)

Ayarlanan süre sonunda C2 kontaktörünün enerjilendiğini ve zaman rölesiyle beraber C1 kontaktörünün devre dışı kaldığını gördünüz mü?

8)

Stop butonuna bastığınız zaman C2 kontaktörünün enerjisinin kesildiğini gördünüz mü?

9)

Elektrik enerjisini kestiniz mi?

10) Temiz ve düzenli çalıştınız mı?

11) Uygulamayı verilen saatte yaptınız mı?

DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Bu faaliyette eksik olduğunuzu düşündüğünüz konular varsa; tekrar bilgi sayfasına dönerek eksik olan yönlerinizi ders öğretmeninizden de yardım alarak tamamlayabilirsiniz.

Tüm sorulara doğru cevap verdiyseniz diğer faaliyete geçiniz.

53

MOTORLARDA SİGORTA, AŞIRI AKIM RÖLESİ VE DEVRE ELEMANLARININ SEÇİMİ ANM A GÜCÜ

ANM A GÜCÜ

KW

HP

0,06 0,09 0,12 0,18 0,25 0,37 0,35 0,75 1,1 1,5 2,2 3 4 5,5 7,5 11 15 18,5 22 30 37 45 55 75 90 110 132 160 200 250 315

1/12 1/8 1/6 ¼ 1/3 ½ ¾ 1 1,5 2 3 4 5,5 7,5 10 15 20 25 30 40 50 60 75 100 125 150 180 220 270 340 430

ANMA AKIMI AMPE R 0,22 0,32 0,44 0,61 0,78 1,12 1,47 1,95 2,85 3,8 5,4 7,1 8,8 11,7 15,6 22 29 37,5 43,5 58 70 85 104 140 168 205 245 290 360 450 570

TERMİK RÖLE AYARLAM A SINIRLARI AMPER 0,19-0,29 0,27-0,4 0,37-0,55 0,50-0,75 0,67-1 0,9-1,3 1,2-1,8 1,6-2,4 2,2-2,3 3-4,5 4-6 5,3-8 7,3-9 8-12 11-16 12-24 20-32 24-45 24-45 32-63 50-90 70-110 70-110 120-155 140-170 150-300 150-300 150-300 200-300 315-630 315-630

BUŞONL U NORMAL SİGORTA

BUŞONLU GECİKMEL İ SİGORTA

NH BIÇAKLI SİGORT A

İLETKE N KESİTİ

AMPER

AMPER

AMPER

Mm2

0,8 1,25 2 2 2-4 4-6 4-6 4-10 10 10-20 16-20 16-20 20 25-35 35 50-63 63 -

2 2 2 4 4-6 4-6 6 10 10-16 16 16 20-25 25 35-50 50 -

6 6 10 10-16 16 16 20-25 25 35-50 50 63-80 63-80 80-100 100-160 125-160 160 200-250 224-250 250-315 315 355-400 425-500 500-630 630

2,5 2,5 2,5 2,5 2,5 2,5 2,5 2,5 2,5 2,5 2,5 2,5 2,5 4 6 10 10 16 16 25 50 50 80 80 120 120 120 185 185 300 300

54

MODÜL DEĞERLENDİRME MODÜL DEĞERLENDİRME Öğretmeninizin belirlediği yerde; ¾

Kumanda devresini kurunuz.

¾

Güç devresini kurunuz.

¾

Size verilen süreye uyunuz.

¾

Arızalı olan malzeme olup olmadığına dikkat ediniz.

¾

Kumanda devresine enerji veriniz.

¾

Kumanda devresinin testini yapınız.

¾

Güç devresine enerji veriniz.

¾

Güç devresinin testini yapınız.

¾

Tüm kontrolleri yaptıktan sonra devreyi teslim ediniz.

ARAÇ GEREÇLER ¾

Sigorta

¾

Aşırı akım rölesi

¾

Start butonu

¾

Stop butonu

¾

Kontaktörler

¾

Zaman rölesi

¾

Üç fazlı asenkron motor

¾

Kumanda iletkenleri

¾

Avometre

¾

Kontrol kalemi

55

Kumanda devresi

Güç devresi

56

PERFORMANS TESTİ PERFORMANS TESTİ DEĞERLENDİRME KRİTERLERİ 1) İş güvenliği kurallarına uydunuz mu?

2) Araç ve gereçlerinizi seçtiniz mi?

3) Devreyi uygulayacağınız ortamı düzenlediniz mi?

4) Kumanda devresini hatasız kurdunuz mu?

5) Devreye enerji verdiniz mi?

6) Starta bastığınız zaman C kontaktörünün, d zaman rölesinin ve C1 kontaktörünün enerjilendiğini gördünüz mü?

7) Ayarlanan süre sonunda C2 kontaktörünün enerjilendiğini ve zaman rölesiyle beraber C1 kontaktörünün devre dışı kaldığını gördünüz mü?

8) Stop butonuna bastığınız zaman C2 kontaktörünün enerjisinin kesildiğini gördünüz mü?

9) Güç devresini hatasız kurdunuz mu?

10) Tüm devreye enerji verdiniz mi?

11) Motorun önce yıldız, ayarlanan süre sonunda üçgen çalıştığını gördünüz mü?

12) Stop butonuna bastığınız zaman motorun durduğunu gördünüz mü?

13) Elektrik enerjisini kestiniz mi?

14) Araç ve gereçleri düzgün kullandınız mı?

15) Temiz ve düzenli çalıştınız mı?

16) Uygulamaları verilen sürede tamamlayabildiniz mi?

57

Evet

Hayır

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI ÖĞRENME FAALİYETİ – 1 CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8

C C B D D Basınç anahtarı Termostat Aşırı akım rölesi

ÖĞRENME FAALİYETİ – 2 CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8

C C D B Yarık kutba Ana sargıdan yada yardımcı sargıdan 90 derece Kalın telden çok sipirli

ÖĞRENME FAALİYETİ – 3 CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8

B D B A İlk kalkınma anında Üçgen bağlantı 120 derece C harfi

58

KAYNAKÇA KAYNAKÇA ¾

BOZTEPE Yaşar, İsmail SARITAŞ, Ayhan OKUTAN, Hilmi DEĞER, Elektrik-Elektronik Bilgisi, MEB, İstanbul, 2003.

¾

ÇOLAK Şeref, Atölye-II, Color Ofset, İskenderun, 2004.

¾

DURNA Şükrü, Atölye II Ders Notları.

¾

GÖRKEM Abdullah, Elektrik makinelerinde bobinaj, Özkan matbaacılık, Ankara,2000.

¾

GÖRKEM Abdullah, Atölye-II, Özkan matbaacılık, Ankara, 1999.

¾

SAÇKAN Ahmet Hamdi, Elektrik makineleri III, MEB, 1981.

¾

TUNCAY Ersoy, Atölye ve Laboratuar II, Grafix Matbaa, İstanbul, 2005.

¾

Tedaş Bölge Müdürlükleri

¾

T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı

¾

Elektrik Tesisat Mühendisleri Dernekleri

¾

Üniversitelerin Elektrik Eğitimi Yapan Bölümleri

¾

Üniversite ve Halk Kütüphaneleri

59