T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI
MEGEP (MESLEKÎ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ)
METAL TEKNOLOJİSİ
ELEKTRİK DİRENÇ KAYNAĞI
ANKARA 2007
Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen modüller;
Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının 02.06.2006 tarih ve 269 sayılı Kararı ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında kademeli olarak yaygınlaştırılan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim programlarında amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik geliştirilmiş öğretim materyalleridir (Ders Notlarıdır).
Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel öğrenmeye rehberlik etmek amacıyla öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek ve geliştirilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında uygulanmaya başlanmıştır.
Modüller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amaçlanan yeterliği kazandırmak koşulu ile eğitim öğretim sırasında geliştirilebilir ve yapılması önerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir.
Örgün ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden ulaşılabilirler.
Basılmış modüller, eğitim kurumlarında öğrencilere ücretsiz olarak dağıtılır.
Modüller hiçbir şekilde ticari amaçla kullanılamaz ve ücret karşılığında satılamaz.
İÇİNDEKİLER AÇIKLAMALAR İİ GİRİŞ 1 ÖĞRENME FAALİYETİ-1 3 1. ELEKTRİK DİRENÇ KAYNAĞI 3 1.1. Elektrik Direnç Kaynağının Tanımı Endüstrideki Yeri ve Önemi 3 1.2. Elektrik Direnç Kaynağı Çeşitleri 4 1.2.1. Nokta (Punta) Direnç Kaynağı Yöntemi 4 1.2.2. Kabartılı Nokta Kaynağı Yöntemi 6 1.2.3. Nokta ve Kabartılı Nokta Kaynak Makinesi Elektrodlarının Soğutulması ve Bakımları 8 UYGULAMA FAALİYETİ 10 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME 12 ÖĞRENME FAALİYETİ-2 14 2. DİKİŞ DİRENÇ KAYNAĞI 14 2.1. Dikiş Direnç Kaynağı Yöntemi 14 2.1.1. Dikiş Direnç Kaynağında Kullanılan Elektrodlar 15 2.1.2. Dikiş Kaynağının Kullanıldığı Alanlar 15 2.2. Direnç Alın Kaynağı Yöntemi 15 2.2.1. Direnç Alın Kaynağı Çeşitleri 16 2.2.2. Direnç Alın Kaynağının Kullanıldığı Alanlar 17 2.3. Farklı Kesitli Malzemelerin Direnç Kaynağı 17 UYGULAMA FAALİYETİ 18 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME 20 ÖĞRENME FAALİYETİ-3 22 3. DİRENÇ KAYNAĞI İLE KAYNATILAN MALZEMELER 22 3.1. Farklı Kalınlıktaki Sacların Elektrik Direnç Kaynağı ile Birleştirilmesi 23 3.1.1. Direnç Kaynaklarında Isı Balansının Ayarlanması 23 3.1.2. Direnç Kaynağında Kullanılan Elektrodların Genel Kullanım Alanları 24 3.2. Elektrik Direnç Kaynağında İş Güvenliği 24 3.2.1. Elektrikle İlgili Olası Tehlikeler ve Önleme Yolları 24 3.2.2. Yanıklarla İlgili Tehlikeler ve Önleme Yolları 24 3.2.3. Kesilme, Ezilme Sonucunda Yaralanmalar ve Önleme Yolları 25 3.2.4. Sıcak Metal Sıçraması ile Oluşabilecek Kazalar ve Önleme Yolları 25 3.2.5. Zehirlenmeyle Oluşabilecek Kazalar ve Önleme Yolları 25 UYGULAMA FAALİYETİ 26 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME 28 MODÜL DEĞERLENDİRME 30 CEVAP ANAHTARLARI 32 KAYNAKÇA 33
i
AÇIKLAMALAR AÇIKLAMALAR KOD
521MMI059
ALAN
Metal Teknolojisi
DAL/MESLEK
Ortak Alan
MODÜLÜN ADI
Elektrik Direnç Kaynağı
MODÜLÜN TANIMI
Elektrik direnç kaynak yöntemi ve çeşitlerini içeren öğrenim materyalidir
SÜRE
40/16
ÖN KOŞUL YETERLİK
Farklı kesit ve kalınlıktaki, farklı malzemelerin direnç kaynağını yapmak Genel Amaç: Bu modül ile gerekli ortam ve donanım sağlandığında tekniğe uygun olarak elektrik direnç kaynağını yapabileceksiniz Amaçlar :
MODÜLÜN AMACI
EĞİTİM ÖĞRETİM ORTAMLARI VE DONANIMLARI
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
1.
Tekniğe uygun olarak saç parçaları direnç kaynağı yapabileceksiniz 2. Tekniğe uygun olarak farklı kesitteki malzemelere direnç kaynağı yapabileceksiniz 3. Tekniğe uygun olarak farklı kalınlıktaki malzemelere direnç kaynağı yapabileceksiniz Ortam: Metal işleri atölyesi, sınıf, işletme, internet ortamı Donanım: Bu modülün uygulanabilmesi için nokta kaynak makinesi, tel fırça, zımpara; farklı türde, kalınlıkta ve kesitte malzemeler Modülün içinde yer alan her faaliyetten sonra verilen uygulama faaliyetlerinde kazandığınız bilgi ve becerileri ölçerek kendi kendinizi değerlendireceksiniz Öğretmen, modül sonunda size ölçme araçlarını uygulayarak modül ile kazandığınız bilgi ve becerilerinizi ölçerek değerlendirecektir.
ii
GİRİŞ GİRİŞ Sevgili Öğrenci, Metaller insanlar tarafından binlerce yıldan beri kullanılmaktadır. İnsanlar geçmişten günümüze malzemeleri birbirine bağlama yöntemlerini sürekli aramışlardır. Günümüzde pek çok sayıda birleştirme tekniği vardır. Bugün sorulan soru ise artık uygun birleştirme tekniklerinin hangileri olduğudur. Kaynakla birleştirme tekniği de bu yöntemlerden biridir. Günlük yaşantımızda ince metallerden üretilmiş pek çok ürün kullanmaktayız. Farklı kalınlıkta, farklı metallerin bağlantılarının hızlı bir şekilde ve en az deformasyonla gerçekleştirilmesi için uygulanabilecek kaynak yöntemi elektrik direnç kaynağıdır. Kaynak teknolojisi günümüzde sürekli gelişen ve kendini yenileyen bir sektördür. Kaynak tekniğindeki bu hızlı gelişim, özellikle savunma ve uzay teknolojilerinin geliştirilmesindeki beklentilerin bir sonucu ortaya çıkmıştır. Kaynak teknolojileri, üniversite ve meslek okullarındaki metal, makine ve metalürji dallarındaki öğretim programlarında yerini almıştır. Hazırlanan bu modülle, kaynak teknolojisi içinde yer alan elektrik direnç kaynağı yöntemini öğrenecek, çeşitlerini bileceksin. Uygun koşullar sağlandığında farklı kesit ve kalınlıktaki malzemelerin, yine farklı türdeki malzemelerle kaynağını yapabileceksin.
1
2
ÖĞRENME FAALİYETİ-1 ÖĞRENME FAALİYETİ-1 AMAÇ
Bu faaliyet sonunda uygun atölye ve donanım ortamı sağlandığında, tekniğe uygun olarak sac parçalara direnç kaynağı yapabileceksiniz.
ARAŞTIRMA
Çevrenizde metal sac kullanılarak yapılmış eşyaların kaynaklı birleşimlerini inceleyiniz. Topladığınız bilgileri rapor haline getirerek sınıf arkadaşlarınızla tartışınız.
1. ELEKTRİK DİRENÇ KAYNAĞI 1.1. Elektrik Direnç Kaynağının Tanımı Endüstrideki Yeri ve Önemi Otomotiv sektörü, uzay ve uçak teknolojileri, çelik yapılar, çelik eşya imalatı, hassas cihazların imalatı, elektroteknik, boru üretimi, makine sektörü gibi pek çok alanda kullanılan ince kesitli metal malzemelerin kaynağında yaşanan sorunlar, farklı kaynak türlerinin gelişimini sağlamıştır. İnce kesitli malzemeler yüksek ısı altında kaldıklarında kalıcı şekil bozukluklarına neden olur. Bu nedenle kaynaklama işleminin asgari ısıda ve en kısa sürede gerçekleştirme zorunluluğu ortaya çıkmaktadır. Kaynaklı bağlantıların hızlı bir şekilde en az deformasyonla gerçekleştirilmesi, ekonomik ve kaynak mukavemetinin yüksek olması istenilen yerlerde, elektrik direnç kaynağı ilk seçim olarak karşımıza çıkmaktadır. Elektrik direnç kaynağı, metal parçalardan geçirilen elektrik akımına karşı, bu parçaların gösterdiği dirençten oluşan ısı yardımıyla yapılan birleştirmedir. Parçalar kısmi olarak ergitilerek kaynak için gerekli kaynak banyosu oluşturulur. Kaynak banyosunun oluşumundan itibaren elektrik akımı kesilerek iş parçalarına basınç uygulanır ve bu basınç altında soğuma gerçekleştirilerek sökülemeyen türden bir birleşim sağlanmış olur. Bu yöntemle yapılan kaynak işleminin genel adı elektrik direnç kaynağı olarak adlandırılır.
3
Resim 1.1: Elektrik direnç kaynağıyla kaynatılmış muhtelif malzemeler
1.2. Elektrik Direnç Kaynağı Çeşitleri Elektrik direnç kaynağı yapılış şekillerine ve sektörlerde en fazla kullanım alanlarına göre aşağıdaki gibi sınıflandırılır.
Nokta (punta) kaynağı Kabartılı nokta kaynağı Dikiş kaynağı Direnç alın kaynağı
1.2.1. Nokta (Punta) Direnç Kaynağı Yöntemi Nokta kaynağı, direnç kaynağı türleri içerisinde en çok kullanılan türdür. Kaynatılacak parçalar iki bakır elektrot arasına alınır ve belirli bir baskı uygulanmasıyla elektrik akımının geçişi sağlanır. Şekil 1.1’de, nokta kaynak makinesi temel bileşenlerini ve kaynak bölgesi kesiti verilmiştir. İş Parçası
Basınç
Transformatör Bakır Elektrot
Şebeke Ceryanı
Şalter ve Zaman Sayacı
Elektrodlar Ayak Pedalı Basınç
Şekil 1.1: Nokta kaynak makinesi temel bileşenleri ve kaynak bölgesi
4
Makine üzerindeki şalter ve zaman sayacı ile belirlenen süre boyunca, akım bir elektrottan diğerine akarken (1mm sac için bu süre yaklaşık 0,2 saniyedir) bu akıma karşı direnç, iki sac arasındaki temas noktasında en yükseğe ulaşır ve malzeme bu noktada ergimeye başlar. Elektrik akımının otomatik olarak kesilmesinden sonra kaynak banyosu, uygulanan basınç altında soğuyarak katılaşır ve iki sac malzeme sökülemez bir şekilde birleştirilmiş olur. Standart bir nokta kaynak makinesinin temel bileşenleri, bakır elektrodlara yük uygulamak için kullanılan mekanik bir sistem, şebekeden gelen gerilimi düşüren transformatör, bazı makinelerde akım kontrol cihazları ve bir zaman sayacından oluşur.
1.2.1.1. Nokta Kaynak Makinelerinin Sınıflandırılması Nokta kaynak makinelerinin kullanıldığı sektörlerde değişen farklı istekler doğrultusunda farklı tipte, kapasitede ve donanımda nokta kaynak makineleri olabilir. Aşağıdaki resimleri incelediğinizde farklı amaçları gerçekleştirmek için üretilmiş nokta kaynak makinelerini göreceksiniz. Resim 1.3: Pnömatik nokta kaynak makinesi. Pnömatik ayak pedallı ve merkezi su soğutma sistemli model olup max. 5+5 mm parça kalınlığına kadar kaynak yapabilir.
Resim 1.2: Mekanik nokta kaynak makinesi. Mekanik ayak pedallı ve merkezi su soğutma sistemine sahip model olup max. 5+5 mm parça kalınlığına kadar kaynak yapabilir.
Resim 1.4: Kaportacı nokta kaynak makinesi. Kaporta düzeltme, tek ve çift taraflı nokta kaynağı, vida saplama, çektirme işlerinde kullanılır. Elle sıkmalı veya hava sıkmalı modelleri olup max. 2+2 mm parça kalınlığına kadar kaynak yapabilir.
5
Resim 1.5: Elde taşınabilir nokta kaynak makinesi. Elle veya hava sıkmalı modelleri olup max. 1+1 mm parça kalınlığına kadar kaynak yapabilir.
Resim 1.6: Özel tasarımlı tam otomatik nokta kaynak makinesi. otomobil fabrikalarında kaporta imalatı seri üretiminde kullanılır.
Resim 1.7: Nokta kaynak robotu
1.2.1.2. Nokta Kaynağında Kullanılan Elektrotlar Nokta kaynağında parça kalınlığına, türüne göre elektrot seçimi kaynağın kalitesini belirleyen önemli bir unsurdur. Şekil 1.2’de elektrot başlıklarının tipleri verilmiştir. Tip A
Tip D
Tip B
Tip E
Tip C
Tip F
Tip G
Şekil 1.2: TS EN 2582’ e göre nokta kaynağı elektrot başlıkları
1.2.2. Kabartılı Nokta Kaynağı Yöntemi Kabartılı nokta kaynağı, yöntem olarak nokta kaynağına benzer. Nokta kaynağında kaynatılacak sac malzemeler üst üste bindirilip, elektrodlar arasında sıkıştırılıyor ve elektrik akımı geçiriliyordu. Bu yöntemle elektrot başlıklarının boyut ve şekilleri geçen akımı sınırlandırırken kabartılı nokta kaynağında akım kaynatılacak malzemelerin en az birinde bulunan kabartılarla sınırlıdır. 6
YASSI ELEKTROT
İŞ PARÇASI İŞ PARÇASI
YASSI ELEKTROT
BASINÇ
Resim 1.8: Kabartılı nokta kaynak makinesi ve kaynak bölgesi detayı
Kabartılı kaynak yönteminde kaynak bölgesi, kaynak yapılacak saclardan birinde bulunan kabartının olduğu bölgedir. Saclar üst üste bindirildiğinde sadece kabartının olduğu noktadan birbirlerine temas eder. Bu noktadan geçen elektrik akımı kabartı üzerinde yoğunlaşır ve bu nedenle kabartı hızla ısınır. Isınmadan dolayı kabartı ergiyerek çöker ve iki sac arasında erimiş bir bölge oluşur. Elektrik akımı kesilerek basınç uygulamaya bir müddet daha devam edilir ve kaynak tamamlanır (Resim 1.8). Kabartılı nokta kaynak makineleri, temelde nokta kaynak makineleri ile aynıdır. Ancak bu yöntemde nokta kaynağında kullanılan elektrot tipleri yerine eşit basınç uygulanabilen yassı elektrotlar kullanılır. Kabartılı nokta kaynağı, saç yapılara küçük bağlantı parçalarının birleştirilmesinde kullanılır. Bu yöntem özellikle otomotiv sektöründe, sabit somunların şasiye bağlantılarında, ev aletlerinin vida bağlantılarında, büro mobilyalarında, makine parçalarının imalatında, dişli saplamalarda vb. pek çok alanda kullanılmaktadır. Kabartılı kaynak yöntemi inşaat sektöründe takviyeli beton uygulamalarındaki çelik hasırların üretiminde de kullanılmaktadır (Resim 1.9 ve Resim 1.10).
7
SU GİRİŞİ
SU ÇIKIŞI
Resim 1.9: Çelik yer döşeme ızgarası üretim hattında kabartılı nokta kaynağı uygulaması
Resim 1.10: Çelik kapı imalatında kabartılı nokta kaynağı uygulaması
Şekil 1.3: Elektrodların soğutulma sistemleri
1.2.3. Nokta ve Kabartılı Nokta Kaynak Makinesi Elektrodlarının Soğutulması ve Bakımları Genellikle nokta kaynağı ve kabartılı nokta kaynağı seri üretimde kullanıldığından, elektrodlardan geçen akımın oluşturduğu dirençten dolayı elektrodlarda ısınma oluşur. Elektrot ısısının artması kaynağı olumsuz yönde etkileyeceğinden soğutulmaları gerekir. Kaynak makinelerinde soğutma sistemi olarak genellikle su kullanılır. Bu sistem, makine içerisinde bir düzenekle sürekli olarak su dolaşımı ile elektrodların soğutulmasını sağlar. Elektrodların basit soğutulma sistemi Şekil 1.3’de şematik olarak gösterilmiştir. Kullanıma bağlı olarak zaman içerisinde kaynak elektrodları aşınır. Aşınma sonucunda elektrodun ucu bozularak akım ve basıncın azalmasına neden olur, bu da yine kaynak kalitesini olumsuz etkileyen unsurlardan biridir. Bu durum, elektrot uçlarının periyodik olarak bakımlarının yapılmasını gerektirir. Bakım işlemi bozulan uca yeniden eski formunun kazandırılması ve akım geçişini engelleyen unsurların ortadan kaldırılması ile gerçekleştirilir. Bu işlem eğe, zımpara vb. araçlarla yapılır.
8
1.2.4. Nokta ve Kabartılı Nokta Kaynağı Yapımında Uygulanacak İşlem Basamakları
a
BASINÇ
BASINÇ
BASINÇ
BASINÇ
BASINÇ
BASINÇ
b
c
d
e
Şekil 1.4: Kaynak işlem basamakları
Kaynak yapılacak iş parçaları elektrik akımının geçişini engelleyecek her türlü yağdan, kirden, boyadan ve pastan temizlenmelidir. Bu temizlik işlemi tel fırça veya zımpara yardımıyla yapılır. Kaynak makinesi çalıştırılır ve kaynatılacak parçaların kalınlığına ve makine türüne göre değişen amper ve zaman ayarı yapılır. Amper ve zaman ayarı için makine üreticisinin verdiği bilgilere başvurulmalıdır.
Saclar kaynağa hazır hale getirilerek elektrodların arasına uygun şekilde yerleştirilir.
Elektrodlar iş parçasına doğru yaklaştırılır ve parçalar sıkıştırılır. Böylece saclar birbirine temas ettirilir.
Sıkıştırma olarak adlandırılan bu bölümde uygulanan basınç, biraz daha artırılarak elektrik akımının geçişi otomatik olarak başlatılır. Parça türü ve kalınlığına göre ayarlanan amper ve zaman dahilinde akım geçişi sürerek parçayı ısıtır. Bu süre genelde 1 saniyeden daha azdır.
Elektrodların iş parçalarına baskı yaptığı noktadaki ara yüzeyde ergime başlar. Zaman sayacına bağlı olarak geçen akım, otomatik olarak kapanarak ergiyik baskı kaldırılmaksızın soğumaya bırakılır, bu süre birkaç saniyedir.
Elektrotlara uygulanan basınç kaldırılarak elektrodların birbirinden uzaklaşması sağlanır. Bu süreçte kaynak işlemi gerçekleştirilmiş olur. Kaynak bölgesinin temizlenmesi isteniyorsa genelde tel fırça veya zımpara kullanarak kaynak temizliği gerçekleştirilir.
9
UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ Bu faaliyet dahilinde, nokta kaynağı ile sac malzemelerin kaynağını adım adım yaparak becerinizi geliştireceksiniz. Aşağıda verilen uygulamayı dikkatle yapınız, gerektiğinde öğretmeninizden yardım isteyiniz. ORTAM
: Metal işleri atölyesi
DONANIM : Nokta kaynak makinesi, tel fırça, zımpara, 40x100x1 mm ölçüsünde 2 adet çelik sac malzeme, kaynak gözlüğü, eldiven
Mesleğinizin gerektirdiği kurallara uyunuz. Uygulamaya başlamadan önce iş giysinizi giyiniz, eldiven ve gözlüğünüzü hazır bulundurunuz. Verilen sacların ölçüsünü kontrol ediniz. (40x100x1 mm) Sacların yüzeyinde bulunan her türlü boya, kir, yağ, pas vb. temizleyiniz. Tel fırça veya zımpara kullanarak bu temizliği yapabilirsiniz. Yanda verilen ölçülere göre sac parçalarınızı kaynağa hazır hale getiriniz. Nokta kaynak makinesinin elektrodlarını kontrol ederek kaynağın yapımını engelleyecek bir unsur varsa gideriniz veya öğretmeninize haber veriniz. Kaynatılacak parçaların kalınlığına göre bu uygulamada toplam kalınlık 2 mm olacağından bu parça kalınlığa göre amper ve zaman ayarını makine üzerinden yapınız. Nokta kaynak makinenizin şalterini açarak çalıştırınız
Eldivenlerinizi ve gözlüğünüzü takınız. Elektrodların arasına parçalarınızı koyunuz ve kaynak yapılacak yere elektrodları hafifçe bastırınız. 10
Parçalara uyguladığınız basıncı daha da arttırarak elektrik akımının geçişini sağlayınız. Parçalarınızın kaynak bölgelerinin ısıdan dolayı kırmızılaştığını göreceksiniz. Bu aşamada ergime başlayacaktır. Akım otomatik olarak kesilecektir, bu aşamada birkaç saniye daha uyguladığınız basıncı bırakmadan bekleyiniz. Daha sonra basıncı kaldırarak elektrodların arasından parçanızı alınız. Diğer puntalar için 7. adımdan itibaren aynı işlemleri uygulayınız. Kaynak işlemi bittiğinde kaynak makinesini kapatınız. Kaynak elektrotlarının ısınıp ısınmadığını kontrol ediniz. Soğutma sisteminin çalıştığından emin olunuz. Gerekli önlemi alınız veya öğretmeninize haber veriniz. Kaynağınızı temizleyiniz, bu temizlik için başlangıçta uyguladığınız temizlik yöntemini uygulayabilirsiniz. Kaynağın sağlamlığını kontrol ediniz.
İş güvenliğinizi tehlikeye sokacak davranışlardan kaçınınız. Çalışma ortamında tehlike yaratabilecek unsurları uzaklaştırınız. Örnek Uygulama Nokta kaynağı kullanarak aşağıda perspektifi ve ölçüleri verilen iş parçasının üretimini yapınız.
PUNTA PUNTA PUNTA
PUNTA
11
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME A. OBJEKTİF TESTLER (ÖLÇME SORULARI) 1. İnce sac metallerin kaynatılmasında, yüksek ısı altında kalarak kalıcı şekil değişikliği olmaması için aşağıdaki yöntemlerden hangisi kullanılmalıdır? A) Elektrik ark kaynağı
B) Oksi-Gaz kaynağı
C) Direnç kaynağı
D) Lehimleme
2. Aşağıdakilerden hangisi nokta kaynak makinesi üzerinde bulunan elemanlardan değildir? A) Bakır elektrotlar
B) Transformatör
C) Soğutma sistemi
D) Elektrot pensesi
3. Nokta kaynak makinelerinde bulunan soğutma sistemi hangi nedenden dolayı bulunur? A) İş parçalarını soğutur B) Elektrotları soğutur C) Akım geçişini sağlar D) Temizlik için 4. Nokta kaynağındaki kaynatılacak sacların üzerindeki birikmiş yağ, boya vb. kaynak sırasında aşağıdakilerden hangisine neden olur? A) Kötü kokar
B) Yanarak duman çıkarır
C) Eller kirlenir
D) Akım geçişini engeller
5. Aşağıdakilerden hangisi nokta kaynağı için zorunlu parametrelerden biri değildir? A) Plastik sac
B) Basınç
C) Bakır elektrot
12
D) Elektrik akımı
B. UYGULAMALI TEST Uyguladığınız performans testi için aşağıda kazanılması istenilen beceri ve kriterler verilmiştir. Sorulara vereceğiniz cevaplar “EVET” veya “HAYIR” olacaktır. KONTROL LİSTESİ Değerlendirme Ölçütleri
Evet
Hayır
Verilen sacların ölçüsünü kontrol ettiniz mi? Size verilen saclar doğru olarak bükülmüş mü? Sacların kaynak öncesi temizliğini yaptınız mı? Makine amper ve zaman ayarını yaptınız mı? Uygun elektrot seçtiniz mi? Elektrodların kontrolünü yaptınız mı? İş önlüğünüzü giydiniz mi? Koruyucu gözlük ve eldiveninizi taktınız mı? Parçalarınızı elektrodların arasına uygun şekilde koydunuz mu? İş parçanızı elektrodlar arasında sıkıştırdınız mı? Elektrik akım geçişini sağladınız mı? Kaynak baskısını doğru şekilde uygulayabildiniz mi? Kaynak sonrası baskıya devam ettiniz mi? Puntaları doğru yerlerden yapabildiniz mi? Kaynak makinesini kapattınız mı? Kaynak yerlerini temizlediniz mi? Kaynakların sağlamlığını kontrol ettiniz mi? Gerekli güvenlik önlemlerini aldınız mı?
DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırarak, doğru cevap sayınızı belirleyiniz. Değerlendirmeyi kendiniz yapınız veya arkadaşınıza yaptırınız. Hatalı cevaplar veya eksiklikleriniz için faaliyete geri dönerek, araştırarak veya öğretmeninizden yardım alarak eksikliklerinizi tamamlayınız. Tüm cevaplarınız doğru ise diğer faaliyete geçiniz.
13
ÖĞRENME FAALİYETİ-2 ÖĞRENME FAALİYETİ-2 AMAÇ Bu faaliyet sonunda uygun atölye ve donanım ortamı sağlandığında, tekniğe uygun olarak farklı kalınlıkta parçalara direnç kaynağı yapabileceksiniz.
ARAŞTIRMA
Metal sac üzerine çalışan sektörleri dolaşarak farklı kalınlıkta metal saclara direnç kaynağının nasıl uygulandığını araştırınız.
2. DİKİŞ DİRENÇ KAYNAĞI 2.1. Dikiş Direnç Kaynağı Yöntemi Dikiş direnç kaynağı, yapım tekniği bakımından nokta kaynağına benzer. Nokta kaynağında ardışık olarak noktaların sıralanması dikiş direnç kaynağını oluşturur. Dikiş kaynağı, nokta kaynağındaki gibi birbiri üzerine bindirilen saç parçaların, temas yüzeylerinden geçen elektrik akımına gösterdiği direnç ile ergiyerek basınç altında birleştirilmesidir (Resim 2.1). Kaynağı yapılacak olan saç malzemeler, bakır alaşımdan yapılmış disk biçimindeki iki elektrot arasına konularak pnömatik veya hidrolik bir sistemle sıkıştırılır. Bakır disk elektrodlar dönmeye başladığında elektrik akımı da verilerek kaynak işlemi gerçekleştirilir. Tekerleklerin dönmesi sırasında akım kesilerek dönme devam ederse aralıklı dikiş kaynağı yapılmış olur. Sürekli elektrik akımı kullanılırsa kesintisiz bir kaynak birleşimi sağlanır. Bu tür kaynaklar sıvı ve gazlar için sızdırmazlık özelliğine sahiptir. Elektrodların soğutulması merkezi bir dolaşım sistemi ile veya elektrot üzerine su püskürtülerek yapılır. Soğutma sıvısı olarak % 5 oranında bor yağı karışımı su kullanılır. Dikiş direnç kaynağında amper ayarı kaynatılan malzemenin cinsine, kaynatma hızına, kaynatılan malzemelerin kalınlığına ve soğutma suyu olarak kullanılan sıvının miktarına göre farklılıklar gösterebilir. En uygun amper ayarını deneme yanılma yoluyla bulmak, en uygun yöntemdir.
14
BASINÇ
BASINÇ
DÖNME YÖNÜ
DİSK ELEKTROT
BASINÇ
BASINÇ
ARALIKLI DİKİŞ KAYNAĞI
SÜREKLİ DİKİŞ KAYNAĞI
Resim 2.1: Dikiş direnç kaynak makinesi ve kaynak bölgesi detayı
2.1.1. Dikiş Direnç Kaynağında Kullanılan Elektrodlar Dikiş direnç kaynağında kullanılan elektrodlar ısıl işlem görmüş, bakır alaşımlarından üretilir. Kullanılan elektrot çapları 50-600 mm arasındadır. Elektrodların malzemeye temas eden yüzey genişliği, kaynatılacak malzemenin kalınlığına göre farklılık göstermektedir. Elektrodun malzemeye uyguladığı basınç nokta kaynağına göre daha fazla olmaktadır. Kaynak kabiliyetini etkileyen unsurlardan birisi de malzemelerin kaynak öncesi boya, kir, yağ, pas vb. temizlenmesidir.
2.1.2. Dikiş Kaynağının Kullanıldığı Alanlar SAC KALINLIĞI En küçük En büyük 0,1 3,5 0,1 3,0 0,2 2,5 0,1 1,5 0,2 1,0
MALZEME Çelik Sac Paslanmaz Çelik Alüminyum Pirinç Çinko
Şekil 2.1: Dikiş kaynağının kullanıldığı alanlar
2.2. Direnç Alın Kaynağı Yöntemi Direnç alın kaynağı yönteminde, kaynağı yapılacak iş parçaları hareketli olan bakır alaşımlı çenelere sıkıca bağlanır. Bu yöntemde de elektrik akımı hareketli çeneler üzerinden iletilir. Kaynak işlem başlangıcında elektrik akım devresi açılarak, hareketli çeneler ile iş parçaları yüzeyleri arasında küçük bir boşluk kalıncaya kadar birbirine yaklaştırılır. Düzgün olmayan yüzeydeki birkaç çıkıntıdan iş parçalarının birbirine teması sağlanır. Temas eden bu noktalardan şiddetli akım geçerek temas noktalarında ergime ve kısmen buharlaşma 15
meydana gelir. Temas noktaları kıvılcım ve patlama halinde parçalanır ve metal damlacıkları dışarı fırlatılır. İş parçalarının yüzeyini ısıtan arklar bu şekilde oluşur. Aynı zamanda oluşan metal buharı, kaynak bölgesini kaplayarak havanın olumsuz etkilerinden kaynak bölgesini korur. İş parçalarının hareketli çenelerle yavaş yavaş birbirine yaklaştırılmasıyla oluşan yeni temas noktaları da yanarak tüm kesitte kaynak ısısına ulaşılır. Bu noktadan sonra hareketli çeneler basınçla itilerek iş parçaları birbirine bastırılır ve elektrik akımı kesilir. Kaynak için geçen süre birkaç saniyedir ve akım kesildikten sonra bir müddet daha basınç uygulanmasına devam edilerek kaynaklama işlemi tamamlanır.
Resim 2.2: Direnç alın kaynak makinesi ve kaynak bölgesi detayı
Direnç alın kaynağı yöntemi genellikle boruların, yuvarlak kesitli malzemelerin, kare kesitli malzemelerin ve düz sacların birleştirilmesinde kullanılır. Bu kaynak yöntemi ile çelik ve alaşımlarının kaynağı başarılı olmaktadır. Kaynağı yapılacak iş parçalarının doğru bir şekilde kaynatılmasında, en önemli faktör, iş parçalarının aynı doğrultuda olmasıdır. Aynı doğrultuya getirilmeden kaynatılan iş parçalarında eksenel kaçıklıklar oluşur, bu da kaynak kalitesini düşüren bir unsurdur. Elektrik akımını ileten, doğrultuyu ve kaynak için gerekli basıncı sağlayan hareketli çenelerin iş parçasını bağlama ve hareket ettirme yeteneği vardır. Kaynak sırasında oluşan yoğun akımdan dolayı bu çeneler ısınır ve soğutulmaları gerekir. Makine üzerindeki merkezi bir su dolaşım sistemi ile hareketli çenelerin soğutulması sağlanır.
2.2.1. Direnç Alın Kaynağı Çeşitleri
Basınçlı direnç alın kaynağı Ön ısıtmasız yakma alın kaynağı Ön ısıtmalı yakma alın kaynağı
16
2.2.2. Direnç Alın Kaynağının Kullanıldığı Alanlar
Resim 2.3: Zincir imalatı
Resim 2.4: Soğutma ünitesi imalatı
Resim 2.5: Boru kaynağı
2.3. Farklı Kesitli Malzemelerin Direnç Kaynağı Kabartılı nokta kaynağı veya nokta kaynağı ile farklı kesitli ve farklı türde malzemeler birbirlerine kaynak yapılabilir. Yuvarlak kesitli bir malzeme saca veya yine kendisi gibi yuvarlak kesitli bir malzemeye kaynatılabilir. Kaynatılacak malzeme kesiti yuvarlak, kare, dikdörtgen, bombeli vb. olabilir. Farklı kesite sahip malzemelerin kaynaklanmasın-da elektrot çeşidi, amper ve zaman ayarlaması önem kazanmaktadır.
Şekil 2.2: Farklı kesite sahip malzemelerin kaynağı
17
UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ Bu faaliyet dahilinde, nokta kaynağı ile farklı kesitteki malzemelerin kaynağını yaparak becerilerinizi geliştireceksiniz. Aşağıda verilen uygulamayı dikkatle yapınız, gerektiğinde öğretmeninizden yardım isteyiniz. ORTAM
: Metal işleri atölyesi
DONANIM : Nokta kaynak makinesi veya kabartılı nokta kaynak makinesi, tel fırça, zımpara, 10x30x1 mm 2 adet çelik saç, 2x70 ölçüsünde 1 adet yuvarlak kesitli malzeme, kaynak gözlüğü, metre, çizecek, pense Mesleğinizin gerektirdiği kurallara uyunuz. Uygulamaya başlamadan önce iş giysinizi giyiniz, eldiven ve gözlüğünüzü hazır bulundurunuz. Verilen iş parçalarının ölçüsünü kontrol ediniz (10x30x1 mm 2 adet) ve (2x70 1 adet) Sacların ve telin yüzeylerini her türlü boya, kir, yağ, pas vb. inden temizleyiniz. Yanda verilen ölçülere göre parçalarınızı kaynağa hazır hale getiriniz. Bu uygulamada toplam kalınlık 3 mm olacağından bu kalınlığa göre amper ve zaman ayarını makine üzerinde yapınız. Nokta kaynak makinesini çalıştırınız.
Eldiven ve gözlüğünüzü takınız.
Bu uygulamada parçalar küçük boyutta olduğu için pense yardımıyla tutmanız önerilir. Parçalarınızı kaynak olacak ölçüde tutarak elektrotların arasına koyunuz ve kaynak yapılacak kısma elektrotları hafifçe bastırınız. Parçalara uyguladığınız basıncı daha da artırarak elektrik akımının geçişini sağlayınız. Yuvarlak kesitli malzeme baskının doğru ayarlanmadığı takdirde ölçüden kayacaktır. Bu nedenle baskı kuvvetine ve tutuş şeklinize dikkat ediniz.
18
Kaynak tamamlandığında akım otomatik olarak kesilecektir. Birkaç saniye uyguladığınız basıncı bırakmadan bekleyiniz. Daha sonra basıncı kaldırarak elektrotların arasından parçanızı alınız. Diğer puntalar için 6. adımdan itibaren aynı işlemleri uygulayınız. Kaynak işlemi bittiğinde, kaynak makinenizi kapatınız. Kaynağınızı temizleyiniz, bu temizlik için başlangıçta uyguladığınız temizlik yöntemini uygulayabilirsiniz. Kaynağın sağlamlığını kontrol ediniz. Kaynak sonrası iş parçalarınızın sıcak olacağını unutmayınız. Süreyi kontrol ediniz. Verilen sürede işinizi tamamlayabildiniz mi?
İş güvenliğiniz açısından elektrik çalışmayınız, görevlilere haber veriniz.
arızalarını
kendiniz
tamir
etmeye
Örnek Uygulama 2 mm çelik tel kullanarak aşağıda perspektifi ve ölçüleri verilen iş parçasının nokta kaynağı ile üretimini yapınız.
19
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME A. OBJEKTİF TESTLER (ÖLÇME SORULARI) Aşağıda Verilen Soruların Doğru Seçeneklerini İşaretleyiniz 1. Aşağıdakilerden hangisi nokta kaynağında oluşan nokta kaynakların ardışık olarak sıralanması ile oluşan direnç kaynak yöntemidir? A) Nokta kaynağı
B) Kabartılı kaynak
C) Dikiş kaynağı
D) Alın kaynağı
2. Dikiş direnç kaynağında, disk elektrotlara verilen akım kesilmeden dönme devam ederse oluşan kaynak aşağıdakilerden hangisidir? A) Aralıklı kaynak
B) Kabartılı kaynak
C) Nokta kaynağı
D) Sürekli kaynak
3. Dikiş direnç kaynağında amper ayarı hangi kriterlere bağlı değildir? A)Malzeme cinsine
B)Kaynatma hızına
C)Malzeme kalınlığına
D) Hepsi
4. Aşağıdakilerden hangisi direnç alın kaynağı yöntemi ile kaynatılamaz? A) Bindirilmiş sacların kaynağı B)Kare kesitli malzemeler C)Yuvarlak kesitli D) Borular 5. Aşağıdakilerden hangisi kaynak sırasında eldiven kullanılmasının nedenidir. A) Ellerin kesilmemesi için
B) Elektrik çarpmaması için
C) Ellerin yanmaması için
D) Hepsi
20
B. UYGULAMALI TEST
Uyguladığınız performans testi için aşağıda kazanılması istenilen beceri ve ölçütler verilmiştir. Sorulara vereceğiniz cevaplar “EVET” veya “HAYIR” olacaktır. Değerlendirme Ölçütleri
Evet
Hayır
1- Verilen iş parçalarının ölçüsünü kontrol ettiniz mi? 2- İş önlüğünüzü giydiniz mi? 3- Parçaların kaynak öncesi temizliğini yaptınız mı? 4- Kaynak amper ve zaman ayarını yaptınız mı? 5- Uygun elektrot seçimi yaptınız mı? 6- Punta elektrodlarının kontrolünü yaptınız mı? 7- Koruyucu gözlük ve eldiveninizi taktınız mı? 8- Parçalarınızı elektrodların arasına uygun şekilde koydunuz mu? 9- İş parçanızı elektrodlar arasında sıkıştırdınız mı? 10- Elektrik akım geçişini sağladınız mı? 11- Kaynak baskısını doğru şekilde uygulayabildiniz mi? 12- Kaynak sonrası baskıya devam ettiniz mi? 13- Puntaları doğru yerlerden yapabildiniz mi? 14- Kaynak makinesini kapattınız mı? 15- Ölçüleri kontrol ettiniz mi? 16- Kaynak yerlerini temizlediniz mi? 17- Kaynakların sağlamlığını kontrol ettiniz mi? 18- Gerekli güvenlik önlemlerini aldınız mı?
DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırarak doğru cevap sayınızı belirleyiniz. Değerlendirmeyi kendiniz yapınız veya arkadaşınıza yaptırınız. Hatalı cevaplar veya eksiklikleriniz için faaliyete dönerek, araştırarak veya öğretmeninizden yardım alarak eksikliklerinizi tamamlayınız. Tüm cevaplarınız doğru ise diğer faaliyete geçiniz.
21
ÖĞRENME FAALİYETİ-3 ÖĞRENME FAALİYETİ-3 AMAÇ Bu faaliyet sonunda uygun atölye ve donanım ortamı sağlandığında, tekniğe uygun olarak farklı kalınlıktaki parçalara direnç kaynağı yapabileceksiniz.
ARAŞTIRMA Herhangi bir otomobilin kaputunu veya bagajını açarak, kaporta saclarının şasiye nasıl direnç kaynağı yapıldığını inceleyiniz. Gözlemlerinizi rapor haline getirerek sınıf arkadaşlarınızla tartışınız.
3. DİRENÇ KAYNAĞI İLE KAYNATILAN MALZEMELER Genel olarak elektrik direnç kaynak yöntemleriyle kaynağı yapılabilecek metal malzemelerin kaynak kabiliyetleri aşağıdaki çizelgede verilmiştir. Bu çizelgeyi dikkatle inceleyiniz. Kaynak Yöntemi MALZEME Düşük Karbonlu Çelik Yüksek Karbonlu Çelik Düşük Alaşımlı Çelik Paslanmaz Çelik 18/10 Paslanmaz Çelik 17/0 Çelik Döküm Dökme Demir Bakır Pirinç Bronz Nikel ve Alaşımları Alüminyum ve Alaşımları Magnezyum ve Alaşımları Çinko, Tutya Kurşun Gümüş
Nokta Direnç Kaynağı
Kabartılı Nokta Direnç
Dikiş Direnç Kaynağı
Alın Direnç Kaynağı
A B-C B-C A B-C D C-D B A B B B B A D
A B-C B-C B B-C C C B B C C B E
A B B-C A B-C E B B B B B-C B E
A A B A B-C A C A A A B A B B B
22
B B C A A A A C B C B A- ÇOK İYİ B- İYİ C-ORTA D- KÖTÜ E- OLANAKSIZ Şekil 3.1: Direnç kaynak yöntemleriyle kaynatılabilen malzemeler
Altın Platin Molibden Tungsten
3.1. Farklı Kalınlıktaki Sacların Elektrik Direnç Kaynağı ile Birleştirilmesi Elektrik direnç kaynak yöntemlerinde kaynatılacak parçaların aynı özellikte ve aynı kalınlıkta olması, ısının dengeli dağılımı sonucunda kaliteli bir kaynak birleşimini sağlar. Ancak kaynağı yapılacak malzemelerin özellikleri veya kalınlıkları farklı olduğunda elektriksel direnç farklılıklarından dolayı kaynak istenilen kalitede olmaz. Bu durumda kaynak kalitesini belirleyen en önemli unsurlardan biri olan ısıyı, elektrotlar yoluyla dengeli bir şekilde dağıtmak zorunlu hale gelmektedir. Bunu sağlayabilmek için de geometrik şekilli elektrotlar ve değişik malzemelerden üretilmiş elektrotlar kullanmak gerekir. Aşağıda verilen örneklerde ısının iş parçalarına dengeli bir şekilde nasıl dağıtıldığına dikkat ediniz.
3.1.1. Direnç Kaynaklarında Isı Balansının Ayarlanması Aynı özellikte, farklı kalınlıkta iki malzemenin kaynağında kalın parçaya elektrot daha az temas yüzeyi ile basarak elektrik akımının balansı oluşturulmuştur. Bu örnekte eşit bir ısı dağılımı sağlanarak kaliteli bir kaynak elde edilebilir.
Aynı özellikte, farklı kalınlıkta iki parçanın kaynağında elektrot malzemesinin yapıldığı malzeme farklı olarak seçilmiş ve daha dirençli bir elektrot seçimi ile yukarıdaki örnekteki durumun tersi gerçekleştirilmiştir.
Farklı özellikte, farklı kalınlıkta iki malzemenin kaynağında kaynatılacak malzemelerin elektrik dirençlerinin bilinmesi ve buna göre elektrot tercihi yapılması gerekir. Yandaki örnekte direnci yüksek kalın malzemeye, daha geniş temas yüzeyi olan elektrot tercih edilmiştir.
23
3.1.2. Direnç Kaynağında Kullanılan Elektrodların Genel Kullanım Alanları Nokta kaynağında, parça kalınlığına ve türüne göre doğru elektrot seçimi kaynağın kalitesini etkileyen bir unsurdur. Aşağıda verilen tabloyu incelediğinizde, elektrot başlığının hangi malzemeden yapıldığını ve hangi malzemeleri kaynatabildiğini göreceksiniz. Ayrıca aşağıdaki tabloyu İncelediğinizde direnç kaynağında kullanılan elektrodların hangi malzemelerden yapıldığını da göreceksiniz. ELEKTROD SINIFI CU І І І І І
ELEKTROD MALZEMESİ Saf Elektrolitik Bakır Bakır-Gümüş Bakır-Kadmiyum Bakır-Krom Bakır-KromBerilyum Bakır-KobaltBerilyum Molibden esaslı Tungsten esaslı %90 Tungsten%10 Bakır
ÖNERİLEN KULLANIM YERİ Özel işlerde, laboratuar uygulamalarında Alüminyum ve alaşımları, çelik, nokta ve dikiş kaynağı, alın kaynağı Bütün çelikler, nokta ve dikiş kaynağı Yoğun ve sürekli kullanımlar için Yüksek alaşımlı malzemelerin nokta ve dikiş kaynağı Pirinç, Bakır, Gümüş ve alaşımlarının nokta kaynağı Kabartılı ve alın kaynağında veya yığma elektrodu olarak
Şekil 3.2: Nokta kaynak elektrodları ve kullanım alanları
3.2. Elektrik Direnç Kaynağında İş Güvenliği Genel olarak elektrik direnç kaynağı, iş parçalarına basınç altında elektrik akımı uygulanarak yapılan bir kaynak yöntemidir. Bu yöntemin uygulanmasında olası tehlikeler ve bunları önleme yöntemleri aşağıda anlatılmıştır.
3.2.1. Elektrikle İlgili Olası Tehlikeler ve Önleme Yolları Makinenin normal çalışma sırasında hiçbir elektrik çarpma tehlikesi yoktur. Elektrotlardaki akım çoğu zaman 20 V düzeyindedir. Ancak bu makineler, genellikle 380 V gerilimle çalıştıklarından dolayı tehlike yaratabilir. Makinenin bağlantı kablolarına ve bağlantı kumanda tablolarına dikkat etmek gerekir. Yanlış bağlantı veya arızalı bir bağlantı var ise bu durumu hemen ilgililere bildirmek gerekir.
3.2.2. Yanıklarla İlgili Tehlikeler ve Önleme Yolları Kaynak yapımı sırasında çoğu zaman kaynak bölgesinde ısınma olduğuna dair belirtiler görünmeyebilir ve iş parçasının soğuk olduğu düşünülebilir. Bunun sonucunda da 24
bu noktalara dokunulduğunda yanıklar oluşabilir. Bunu önlemenin yolu ise eldiven giyilmesidir. Bazı durumlarda iş parçaları pense, kısaç gibi aletlerle de tutularak yanıklara karşı önlem alınabilir. Kaynak elektrotları sıcak olacağından çıplak elle dokunulmaması gerekir.
3.2.3. Kesilme, Ezilme Sonucunda Yaralanmalar ve Önleme Yolları Elektrik direnç kaynağı çoğu zaman giyotin makasta kesilmiş veya presten çıkmış sac malzemelere uygulanır. Bu parçaların kenarları keskin ve çapaklı olur. Bunların neden olacağı sıyrık ve kesilmelerden korunma yolu, iş parçalarının kaynak öncesinde temizlenmesi ve eldiven giyilmesidir. Elektrik direnç kaynak makinelerinde, elektrodları hareket ettiren mekanizma aynı zamanda bir pres gibi iş parçalarına baskı uygular. Parmak veya elin elektrodlar arasında kalması ciddi ezilmelere neden olur. Eğer makinenin bu durumdan korunma düzeneği varsa bu mutlaka kullanılmalıdır, yok ise azami dikkat gösterilmelidir.
3.2.4. Sıcak Metal Sıçraması ile Oluşabilecek Kazalar ve Önleme Yolları Nokta, dikiş ve kabartılı nokta kaynak yöntemlerinde çalışma şartları ve malzeme doğru olarak seçildiyse erimiş veya sıcak metal parçacıklarının sıçrama tehlikesi pek yoktur. Ancak yine de sıçramalar olabileceğinden ve bu sıçramaların kaynakçının gözlerine zarar vereceğini bildiğimizden beyaz camlı gözlük kullanmak gerekir. Sıçrayabilecek metal parçacıkları çevrede kolay yanabilen malzemeler için de tehdit oluşturur. Bu tip malzemeler kaynak alanından çıkarılmalıdır ve oluşabilecek bir yangın için de tedbirler alınmış olmalıdır.
3.2.5. Zehirlenmeyle Oluşabilecek Kazalar ve Önleme Yolları Elektrik direnç kaynağında kaynatılacak iş parçaları yağ, kir, pas, boya vb. unsurlardan temizlenmiş ise kaynak sırasında çok az duman ortaya çıkar. İş parçası üzerinde yağ tabakası, plastik, boya, çinko vb. yabancı maddeler var ise kaynak sırasında duman oluşur. Büyük ve havalandırması iyi bir atölye için bu durum sorun olmamakla beraber, küçük ve havalanamayan atölyelerde sorun teşkil eder. Böyle atölyeler için özel havalandırma tertibatlarına ihtiyaç duyulur.
25
UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ Bu faaliyet dahilinde, nokta kaynağı ile farklı kalınlıktaki sac malzemelerin kaynağını yaparak becerinizi geliştireceksiniz. Aşağıda verilen uygulamayı dikkatle yapınız, gerektiğinde öğretmeninizden yardım isteyiniz. ORTAM
: Metal işleri atölyesi
DONANIM : Nokta kaynak makinesi, tel fırça, zımpara, 20x100x1 ve 40x100x2 mm ölçüsünde 2 adet çelik saç malzeme, kaynak gözlüğü, eldiven Mesleğinizin gerektirdiği kurallara uyunuz. Uygulamaya başlamadan önce iş giysinizi giyiniz, eldiven ve gözlüğünüzü hazır bulundurunuz. Verilen sacların ölçüsünü kontrol ediniz (20x100x1 mm ve 40x100x2 mm).
PUNTA
Saclarınızın yüzeylerini her türlü boya, kir, yağ, pas vb. unsurlardan temizleyiniz. Yanda verilen ölçülere göre parçalarınızı kaynağa hazır hale getiriniz. Parça kalınlığına göre nokta kaynak makinenizin elektrodunu takarak yandaki şekilde olduğu gibi kalın parçaya daha ince kesitli elektrotu yerleştiriniz. Kaynatılacak parçaların kalınlığına göre bu uygulamada toplam kalınlık 3 mm olacağından bu kalınlığa göre amper ve zaman ayarını makine üzerinde yapınız. Punta kaynak makinenizin şalterini açarak çalıştırınız
Eldiven ve gözlüğünüzü takınız Sacı kaynak olacak ölçüde tutarak parçalarınızı elektrodların arasına koyunuz ve kaynak yapılacak yere elektrodları hafifçe bastırınız.
26
Parçalara uyguladığınız basıncı daha da arttırarak elektrik akımının geçişini sağlayınız. Akım otomatik olarak kesilecektir. Kaynak tamamlanmış olarak birkaç saniye uyguladığınız basıncı bırakmadan bekleyiniz. Daha sonra basıncı kaldırarak parçanızı elektrodların arasından alınız. Diğer puntalar için, 7. adımdan itibaren aynı işlemi uygulayınız. Kaynak işlemi bittiğinde kaynak makinesini kapatınız. Kaynak elektrodlarının ısınıp ısınmadığını kontrol ediniz. Soğutma sisteminin çalıştığından emin olunuz. Gerekli önlemi alınız veya öğretmeninize haber veriniz
Kaynağınızı temizleyiniz. Bu temizlik için başlangıçta uyguladığınız temizlik yöntemini uygulayabilirsiniz. Kaynağın sağlamlığını kontrol ediniz
Süreyi kontrol ediniz. Verilen sürede işinizi tamamlayabildiniz mi?
Çalışma ortamında, iş güvenliğiz için arkadaşlarınızla şakalaşmayınız
Örnek Uygulama Aşağıda resmi ve ölçüleri verilen farklı kalınlıktaki iş parçalarının nokta kaynağı ile üretimini yapınız PUNTA
27
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME A. OBJEKTİF TESTLER (ÖLÇME SORULARI) 1. Aşağıdakilerden hangisi direnç kaynak kalitesini belirleyen unsurlardan biridir? A) Isının yayınımı
B) Malzeme türü
C) Malzemenin kalınlığı
D) Hepsi
2. Eşit kalınlıkta alüminyum ve çelik sacın nokta kaynağında elektrot seçimi nasıl olmalıdır? A) Alüminyum saca kalın kesitli elektrot
B) Çelik saca kalın kesitli elektrot
C) Elektrotların ikisi de ince kesitli
D) Elektrotların ikisi de kalın kesitli
3. Aynı türden farklı kalınlıkta iki sacın nokta kaynağındaki elektrot nasıl olmalıdır? A) Kalın saca kalın kesitli elektrot
B) İnce saca kalın kesitli elektrot
C) Elektrotların ikisi de ince kesitli
D) Elektrotların ikisi de kalın kesitli
4. Pirinç, bakır, gümüş gibi malzemelerin kaynağında seçilecek elektrot hangisidir? A) Saf elektrolitik bakır
B) Bakır-Gümüş
C) Bakır-Krom
D) Tungsten esaslı
5. İş güvenliği açısından aşağıdakilerden hangisinin kullanımı direnç kaynağında zorunlu değildir? A) Eldiven giymek
B) Gözlük takmak
C) Maske kullanmak
28
D) İş elbisesi giymek
B. UYGULAMALI TEST Uyguladığınız performans testi için aşağıda kazanılması istenilen beceri ve ölçütler verilmiştir. Sorulara vereceğiniz cevaplar “EVET” veya “HAYIR” olacaktır.
İşlem Basamakları Verilen iş parçalarının ölçüsünü kontrol ettiniz mi? İş önlüğünüzü giydiniz mi? Parçaların kaynak öncesi temizliğini yaptınız mı? Kaynak amper ayarını yaptınız mı? Kaynak zaman ayarını yaptınız mı? Punta elektrodlarını uygun olarak seçtiniz mi? Koruyucu gözlük ve eldiveninizi taktınız mı? Parçalarınızı elektrodların arasına uygun şekilde koydunuz mu? Elektrodlar arasında iş parçanızı sıkıştırdınız mı? Elektrik akım geçişini sağladınız mı? Kaynak baskısını doğru şekilde uygulayabildiniz mi? Kaynak sonrası baskıya devam ettiniz mi? Puntaları doğru yerlerden yapabildiniz mi? Kaynak makinesini kapattınız mı? Ölçü ve gönye kontrolü yaptınız mı? İşi verilen sürede tamamlayabildiniz mi? Kaynak sonrası temizliği yaptınız mı? Kaynakların sağlamlığını kontrol ettiniz mi? Gerekli güvenlik önlemlerini aldınız mı?
Evet
Hayır
DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırarak doğru cevap sayınızı belirleyiniz. Değerlendirmeyi kendiniz yapınız veya arkadaşınıza yaptırınız. Hatalı cevaplar veya eksiklikleriniz için faaliyete geri dönerek, araştırarak veya öğretmeninizden yardım alarak eksikliklerinizi tamamlayınız. Tüm cevaplarınız doğru ise modül değerlendirmeye geçiniz.
29
MODÜL DEĞERLENDİRME MODÜL DEĞERLENDİRME UYGULAMALI TEST Bu modül kapsamında amaçlanan yeterliği kazanıp kazanmadığınızı aşağıdaki uygulamayı yaparak belirleyebilirsiniz.. ORTAM DONANIM
: Metal işleri atölyesi : Nokta kaynak makinesi, tel fırça, zımpara, kaynak gözlüğü, eldiven
Yanda perspektifi ve ölçüleri verilen sac kutunun nokta kaynağı kullanılarak yapılması istenmektedir. Aşağıda kutuyu meydana getiren parçaların ölçüleri ve malzemesi verilmiştir. Kaynak sırası ve elektrot seçimini doğru olarak planlanması gerekmektedir. Montaj sıralaması 1. parçadan itibaren parça numarasına göre yapılmalıdır.
1 Nolu parça: 3x98 (2 adet) çelik tel 2 Nolu parça: 147x54x1 (2 adet) çelik sac 3 Nolu parça: 128x40x1 (2 adet) çelik sac 4 Nolu parça: 147x95x1,5(1 adet) alüminyum sac
DEĞERLENDİRME Bu faaliyet için kazanılması istenilen beceri ve ölçütler aşağıda verilmiştir. Sorulara vereceğiniz cevaplar “EVET” veya “HAYIR” olacaktır. 30
KONTROL LİSTESİ Değerlendirme Ölçütleri
Evet
Hayır
İşe başlamadan önce güvenlik önlemlerini aldınız mı? İş önlüğünü giydiniz mi? Eldiven kullandınız mı? Gözlük kullandınız mı? Verilen iş parçalarının ölçülerini kontrol ettiniz mi? İş parçalarını kaynak öncesi temizlediniz mi? Montaj işlem sırasını tespit ettiniz mi? Farklı kesitli parçaların kaynağı için elektrot seçimi yaptınız mı? Farklı kesitli parçaların kaynağı için amper ve zaman ayarı yaptınız mı? Farklı kesitli parçaların kaynağını yaptınız mı? Aynı cins ve kalınlıktaki sacların kaynağında elektrot seçimi yaptınız mı? Aynı cins ve kalınlıktaki saclara amper ve zaman ayarı yaptınız mı? Aynı cins ve kalınlıktaki saclara kaynak yaptınız mı? Farklı tür ve kalınlıktaki sacların kaynağında elektrot seçimi yaptınız mı? Farklı tür ve kalınlıktaki saclara amper ve zaman ayarı yaptınız mı? Farklı tür ve kalınlıktaki sacların kaynağını yaptınız mı? Ölçüye uygunluğunu kontrol ettiniz mi? Gönyeye uygunluğunu kontrol ettiniz mi? Kaynakların sağlamlığını kontrol ettiniz mi? İşin kaynak sonrası temizliğini yaptınız mı? Verilen sürede işi tamamladınız mı? Meslek ile ilgili kurallara uydunuz mu?
Hayır olarak verdiğiniz cevaplar veya eksiklikleriniz için faaliyete geri dönerek, araştırarak veya öğretmeninizden yardım alarak eksikliklerinizi tamamlayınız. Tüm cevaplarınız Evet ise modülü başarı ile tamamladınız. Bu modülde kazanmanız gereken yeterliliğin ölçülmesi için öğretmeninize başvurunuz. DİKKAT: Direnç kaynakları ile ilgili daha farklı kaynak ve yayın ve internet ortamından faydalanabilirsiniz.
31
CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI ÖĞRENME FAALİYETİ 1 CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5
C D B D A
ÖĞRENME FAALİYETİ 2 CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5
C B D A D
ÖĞRENME FAALİYETİ 3 CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5
C A B D C
DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırarak doğru cevap sayınızı belirleyiniz. Değerlendirmeyi kendiniz yapınız veya arkadaşınıza yaptırınız. Hatalı cevaplar veya eksiklikleriniz için faaliyete dönerek, araştırarak veya öğretmeninizden yardım alarak eksikliklerinizi tamamlayınız.
32
KAYNAKÇA KAYNAKÇA
ADSAN Kasım, Kaynak Teknolojisi, Ankara, Yüksek Teknik Öğretmen Okulu Matbaası, 1976.
ANIK Selahattin, ANIK E. Sabri, VURAL Murat, 1000 Soruda Kaynak Teknolojisi El Kitabı, İstanbul, Birsen Yayınevi, 2000.
ESAB, Welding Equipment, Resistance welding.
GİACHİNO J. W, WEEKS W, JOHNSON G. S, Welding Techology 2.nd. Editior.
GOURD L.M, Kaynak Teknolojisinin Esasları, İstanbul, Birsen Yayınevi, 1995.
JEFFUS Larry, JOHNSON Harold V, Welding Principles and Applications Second Edition
TS EN 25821, Direnç Nokta Kaynağı, Elektrot Başlıkları.
TS 9317, Kaynak Malzemesi-Direnç Kaynak Elektrotları ve Yardımcı Teçhizat İçin.
ÜNVER Şeref, Yayımlanmamış Direnç Kaynağı Ders Notları, Ankara
33