Microsoft Word - KABARTMA TEKNİĞİ by motorsitem motorsitem

T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI

MEGEP (MESLEKİ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ)

METAL TEKNOLOJİSİ

KABARTMA TEKNİĞİ

ANKARA 2006

Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen modüller; •

Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının 02.06.2006 tarih ve 269 sayılı Kararı ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında kademeli olarak yaygınlaştırılan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim programlarında amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik geliştirilmiş öğretim materyalleridir (Ders Notlarıdır).

•

Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel öğrenmeye rehberlik etmek amacıyla öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek ve geliştirilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında uygulanmaya başlanmıştır.

•

Modüller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amaçlanan yeterliği kazandırmak koşulu ile eğitim öğretim sırasında geliştirilebilir ve yapılması önerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir.

•

Örgün ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden ulaşılabilirler.

•

Basılmış modüller, eğitim kurumlarında öğrencilere ücretsiz olarak dağıtılır.

•

Modüller hiçbir şekilde ticari amaçla kullanılamaz ve ücret karşılığında satılamaz.

İÇİNDEKİLER AÇIKLAMALAR ........................................................................................................ii GİRİŞ ........................................................................................................................... 1 ÖĞRENME FAALİYETİ-1......................................................................................... 3 1. FOLYO KABARTMA............................................................................................. 3 1.1. Folyo Kabartmanın Süsleme Demirciliğindeki Yeri ve Önemi ........................ 3 1.2. Folyo Kabartmada Kullanılan Takımlar ........................................................... 3 1.3. Folyo Kabartmada kullanılan Dolgu Maddeleri................................................ 5 1.4. Kabartma için Hazırlanan Formların İş Parçası Üzerine Aktarılması............... 5 1.4.1. Resmin Çizilmesi ....................................................................................... 5 1.4.2. İş Üzerine Aktarılması ............................................................................... 5 1.5. Folyo Kabartmada Dikkat Edilecek Hususlar................................................... 6 1.6. Kalem Kaldırmadan Çizgilerin Üzerinde Kabartma Çalışması Yapmak.......... 7 1.7. Folyo Kabartma Sonrasında Gerekebilecek Düzeltmeler ................................. 7 UYGULAMA FAALİYETİ................................................................................... 11 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME......................................................................... 17 ÖĞRENME FAALİYET-2 ........................................................................................ 19 2. SAC KABARTMA ................................................................................................ 19 2.1. Sac Kabartmanın Süsleme Demirciliğindeki Yeri ve Önemi.......................... 19 2.2. Sac Kabartmada Kullanılan Takımlar ............................................................. 19 2.3. Sac Kabartmada kullanılan Dolgu Maddeleri ................................................. 21 2.4. Kabartma için Hazırlanan Formları İş Parçası Üzerine Aktarılması............... 21 2.4.1. Resmin Çizilmesi ..................................................................................... 21 2.4.2. İş Üzerine Aktarılması ............................................................................. 21 2.5. Sac Kabartmada Dikkat Edilecek Hususlar .................................................... 22 2.6. Çekiçleme Etkisi ile Sertleşen Malzemeyi Normalleştirme............................ 22 2.7. Kalem Kaldırmadan Çizgilerin Üzerinde Kabartma Çalışma Yapmak .......... 22 2.7.1. Çökertme ile Kabartma ............................................................................ 23 2.7.2. Sıvama ile Kabartma ................................................................................ 24 UYGULAMA FAALİYETİ................................................................................... 29 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME......................................................................... 30 MODÜL DEĞERLENDİRME .................................................................................. 32 CEVAP ANAHTARLARI......................................................................................... 34 ÖNERİLEN KAYNAKLAR...................................................................................... 35 KAYNAKLAR........................................................................................................... 36

AÇIKLAMALAR AÇIKLAMALAR KOD ALAN DAL/MESLEK MODÜLÜN ADI MODÜLÜN TANIMI

521MMI221 Metal Teknolojisi Metal Doğramacılığı Kabartma Tekniği Bu modül kabartma tekniği yöntemlerini içeren öğrenim materyalidir. 40/32 Vidalı ve Kenetli Birleştirmeler modülünü almış

SÜRE ÖN KOŞUL olmak

Saclara kabartma (rölyef) tekniğini uygulamak

YETERLİK

MODÜLÜN AMACI

Genel Amaç Gerekli ortam ve ekipman sağlandığında tekniğe uygun olarak saclara kabartma tekniği (rölyef) işlemlerini yapabileceksiniz. Amaçlar ¾

EĞİTİM ÖĞRETİM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

Tekniğe uygun olarak folyoları kabartma tekniği ile şekillendirebileceksiniz. ¾ Tekniğe uygun olarak çeşitli sacları kabartma tekniği ile şekillendirebileceksiniz. Ortam: Metal İşleri Bölümü Soğuk Şekillendirme Atölyesi Donanım: Sac malzeme, markalama takımları, sıvama takımları (sıvama çekici ve örsü, kabartma kalemleri vb), folyo. Her faaliyet sonrasında o faliyetle ilgili değerlendirme soruları ile kendi kendinizi değerlendireceksiniz. Öğretmen, modül sonunda size ölçme aracı (uygulama, soru-cevap)uygulayarak modül uygulamaları ile kazandığınız bilgi ve becerileri ölçerek değerlendirecektir.

GİRİŞ GİRİŞ Sevgili Öğrenci, Güzel sanatların bir bölümü olan süsleme işleri, zamanla metal işlerinin de bir kolu olmuştur. İlk önceleri güvenlik amacıyla mimari yapılarda parmaklık olarak kullanılan süslü demirler, daha sonra mimari yapıyı daha güzel göstermek için estetik görünüşlü hale getirilmiştir. Demir, bakır ve alüminyum gibi gereçlerin sac malzeme haline getirilmesiyle ve bunların arka yüzlerinin işlenmesiyle kabartma sanatı doğmuştur. Kabartma tekniği ile yapılan sanat eserleri evlerimizde ve birçok mekânlarda güzel görüntüsüyle gözlere hitap etmektedir. Bu modülde sizlere folyo kabartma ve sac kabartma teknikleri anlatılacaktır.

ÖĞRENME FAALİYETİ-1

AMAÇ

ÖĞRENME FAALİYETİ-1

Bu faaliyet sonunda uygun ortam sağlandığında folyo kabartma işlemini yapabileceksiniz.

ARAŞTIRMA ¾ ¾

Folyo kabartma işlemi için gerekli malzemeler nelerdir, araştırarak not ediniz. Folyo kabartma işleminin uygulanmasını ve dikkat edilmesi gereken hususları araştırarak not ediniz.

Araştırma işlemleri için internet ortamından, çevrenizde bu alanla ilgilenen sanatkarlardan veya yakın çevrenizde bu konuyla ilgili işyerlerinden yapabilirsiniz.

1. FOLYO KABARTMA Folyo kabartma tekniği, alüminyum ve bakır folyo üzerine yapılan kabartma işlemi ile süsleme sanatıdır. Uygulanan bir dizi işlem sonucunda ortaya son derece güzel sanat eserleri çıkmaktadır. Folyo kabartma teknikleri size verilecek teorik bilgilerin ardından sırasıyla işlem basamakları verilerek uygulamalı olarak anlatılacaktır.

1.1. Folyo Kabartmanın Süsleme Demirciliğindeki Yeri ve Önemi Folyo kabartma tekniği, süsleme demirciliğine son yıllarda girmiş bir konudur. Günümüzde folyo kabartma teknikleri sac kabartma tekniklerinin yerini almıştır. Folyo kabartma işlemleri ince bir işçilik ve el becerisinin yanında çok dikkatli çalışma isteyen bir tekniktir. Bu teknikte kendisini geliştiren bir kişi, süsleme demirciliğinde göze hitap eden nadide sanat eserleri ortaya çıkarabilir.

1.2. Folyo Kabartmada Kullanılan Takımlar Folyo kabartma işlemlerinde, birçok değişik şekilde ve ebatta ahşap, plastik, kemik ve benzeri malzemeden yapılmış kalemler kullanılmaktadır. Şekil 1.1’de en çok kullanılan kalem modellerinden bazıları görülmektedir. Bu kalemleri kendiniz ya da herhangi bir marangoz ustasına yaptırabilirsiniz. Bunun dışında selobant, bulaşık teli, kuru sabun, mukavva, tükenmez kalem, mavi karbon kağıdı, silgi, sünger ve hangi çalışmayı yapacak isek ona uygun ebatlarda bakır ya da alüminyum folyo, selülozik vernik, ağzımızı ve burnumuzu kapatacak maske, lastik eldiven, ağaç talaşı (toz halinde), kolonya, kağıt mendil ve zırnık kullanılır. (Hazırlanışı; 1 kg suya bir çay bardağı zırnık, bir çay kaşığı kükürt ilave ederek kaynatılır. Zırnığın hazırlanması esnasında mutlaka ağız ve burnu koruyacak maske takılmalı ve kapalı bir ortam ise havalandırılmalı ya da açık havada yapılmalıdır.)

Bu malzemeler hırdavatçılardan, bakır malzemesi satan iş yerlerinden temin edilebilir.

Şekil 1.1: Folyo kabartmada kullanılan bazı kalem örnekleri

Mukavva

Kuru sabun

Sünger

Bulaşık teli

Bakır folyo (Ya da Alüminyum)

Şekil 1.2: Folyo kabartmada kullanılan malzemeler

1.3. Folyo Kabartmada kullanılan Dolgu Maddeleri Folyo kabartmada, kabartma işlemi bittikten sonra kabartılan kısmın arka tarafına genel olarak alçı ile tutkal bileşiminden oluşan bir karışım hazırlanır. Hazırlanan bu karışım kabartmamızın arkasına sıvanır. Sıvama işlemi genellikle dökülme yöntemi ile yapılır. Folyonun yaklaşık her dört köşesinden 5-10 mm daha kısa uzunlukta duralit kesilir, kabartma resmin arkasına yerleştirilerek folyonun kenar kısımları duralitin üstünden geriye doğru kıvrılır.

1.4. Kabartma için Hazırlanan Formların İş Parçası Üzerine Aktarılması 1.4.1. Resmin Çizilmesi Seçtiğimiz herhangi bir resim beyaz bir kağıt üzerine çizilir veya hazır olarak da temin edilebilir. Çizdiğimiz resmin anlaşılır olması ve karmaşıklığa meydan vermeden dikkatlice çizilmesi, resmin işin üzerine doğru aktarılmasını sağlar.

1.4.2. İş Üzerine Aktarılması Resim 1.1’de görüldüğü gibi önce resmin üst kısmı selobant ile folyoya yapıştırılmalı ve altına mavi karbon kağıdı yerleştirilerek, kalemimiz ile üzerinden resimimiz folyoya iz yapacak şekilde yeteri kadar bastırarak çizgilerin üzerinden gidilmelidir.

Resim 1.1: Kabartması yapılacak resmin iş üzerine aktarılması

1.5. Folyo Kabartmada Dikkat Edilecek Hususlar ¾ ¾ ¾ ¾ ¾

¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾

Yapılacak işin resmi tam ve doğru olarak iş parçası üzerine çizilmelidir. Kolay kayma olması için kabartacağımız bölüme kuru sabun sürülmeli. (kesinlikle ön yüze sürülmemeli). Kabartma esnasında yağlı boya tekniğindeki sıralama metodu uygulanmalıdır. Yani bize en uzak kısımlardan kabartmaya başlamalıyız. Kabartılan her kısımdan sonra ön tarafa dönüp çizgi sınırlarının taşmamasına dikkat etmeliyiz. Kabartma işlemi bakır folyo üzerine yapılacaksa; bakırın üzerindeki parlak kısım bulaşık teli ya da sıfır zımpara yardımıyla temizlenmelidir. Bu işlem sırasında maske ve lastik eldiven kullanılmalıdır. Daha sonra toz deterjan ile iyice silinerek yıkanmalı ve çok iyi bir şekilde kurulanmalıdır. Folyonun üzerine birkaç damla kolonya damlatıp mendil ile silinmelidir. Kabartma işlemi bittikten sonra karbon kağıdı çizgileri kolonya ile iyice silinebilir. Zırnık hazırlanırken kaynamaya başlayınca taşırmadan ateşten alınmalıdır. Bu işlem havalandırılmış bir yerde yapılmalı ve maske kullanılmalıdır. Bir çubuk ucuna doladığımız pamuğu zırnığa bandırıp hızlı bir şekilde kabartma yaptığımız iş parçamıza bir defa da sürülür (ikinci kez üzerinden geçtiğimizde pullanma yapabilir). Zırnıklama işleminden sonra ağaç talaşı ile kapatılır. Yaklaşık yarım saat sonra temizleyip, selülozik vernikle parlatılır. Arka dolgusunu hazırlayıp çerçeveye alınır. (Büyük tablolarda sprey köpük dolgu yapılır.)

1.6. Kalem Kaldırmadan Çizgilerin Üzerinde Kabartma Çalışması Yapmak Kabartma çalışmasının yapılması uygulamalı olarak aşağıda anlatılacaktır. Dikkatli olarak işlem basamaklarını takip ediniz. Çalışmalarınız el beceriniz geliştikçe daha da güzelleşecektir.

1.7. Folyo Kabartma Sonrasında Gerekebilecek Düzeltmeler Folyo kabartma işlemimiz tamamlandıktan sonra şayet bir düzeltme yapılması gerekiyorsa aşağıdaki gibi yapılmalıdır. DİKKAT: Sonradan yapılan düzeltmelerde aşağıdaki işlemler yapılmaz ise kabartma resminizin genel görüntüsünde bozulmalar olabilir. ¾

Kabartılmış Resmin Bir Bölgesinin Çökertilmesi İçin;

Kabartılan folyonun arkasına alçıdan Resim 1.2.a’da görüldüğü gibi kalıp hazırlanır. Hazırlanan kalıp üzerinden çökertilecek kısım Resim 1.2.a’da olduğu gibi bir bıçak ile yontulur. Daha sonra kabartma resim Resim 1.2.b ve c’deki gibi alçı kalıb üzerine konularak uygun bir kalem ile çökertilir.

Resim 1.2: a- Alçıya alınan kalıb üzerinde çökertme yapılacak yerin yontulması, b- Kabartma resmin alçı kalıb üzerine yerleştirilmesi, c- Uygun kalem seçilerek çökertme işleminin yapılması

Belirli Bir Kabartılmış Resmin Bir Bölgesinin Biraz Daha Kabartılması

Kabartılan folyonun ön yüzüne alçıdan, Resim 1.3.a’da görüldüğü gibi kalıp hazırlanır. Hazırlanan kalıp üzerinden kabartılacak kısım Resim 1.3.a’da olduğu gibi bir bıçak ile yontulur. Daha sonra kabartma resim, Resim 1.3.b ve c’deki gibi alçı kalıb üzerine konularak uygun bir kalem ile kabartılır.

Resim 1.3: a- Alçıya alınan kalıb üzerinde kabartma yapılacak yerin yontulması, b- Kabartma resmin alçı kalıb üzerine yerleştirilmesi, c- Uygun kalem seçilerek kabartma işleminin yapılması

FOLYO KABARTMA SANATI İLE ÇALIŞILMIŞ BAZI KABARTMA RESİMLER:

III

VII

VIII

UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ Alüminyum folyo veya bakır folyo kabartma çalışmasını aşağıdaki işlem sırasına göre yapınız. ¾ Kabartma yapacağınız işin resmini seçiniz. ¾ Folyonuzu yapacağınız işin büyüklüğüne göre kesiniz. ¾ Yapılacak işin resmini folyonuzun üzerine koyunuz. ¾ Esneme ve kayma olmaması için kağıdın uzun tarafından altına mavi karbon kağıdı yerleştirerek bantlayınız. ¾ Tükenmez kalem ile çok fazla bastırmadan resmin üzerindeki çizgilerin üzerinden giderek, resmi folyonuza aktarınız. ¾ Resmin tam olarak folyonuzun üzerine geçip geçmediğini kontrol ettikten sonra resmi sökünüz. ¾ Folyonuzun altına mukavva kağıdınızı koyarak bütün çizgilerin üzerinden bastırarak tekrar geçiniz. Not: Bu bastırma folyonuzun arkasında belirgin bir iz yapmalıdır. Elinizin altına koyacağınız sünger sayesinde elinizin teri folyoya geçmez ve çizgilerin silinmesini önler. Resim 1.4: Kabartılacak resmin folyo üzerine aktarılması

Sünger Mukavva Resim 1.5: Belirgin olmayan izlerin belirginleştirilmesi

Resim 1.6: Folyonun arkasına izi çıkan resmin çizgisinin iç kısmından ikinci fotografta görüldüğü gibi iz yapılması

Folyonuzun arkasını çevirerek bütün çizgilerin iç kısımlarından iz yapınız. (Bu çalışma sadece 0.2 kalınlıktaki malzemelere uygulanır, daha kalın malzemelere yapılmaz.) ¾ Kabartma kalemlerinizin kolay kayması için resminizin kabartacağınız arka yüzlerine kuru sabun sürünüz (kesinlikle ön yüzüne sürmeyiniz).

Resim 1.7: Folyomuza kuru sabun s端r端lmesi

Resminizin kabarmasını istediğiniz seviye kadar folyonuzun altına sünger koyunuz.

Resim 1.8: Folyomuzun altına sünger koyulması ve kabartma işlemine uygun kalem ile başlanması

Kabartma işlemine yağlı boya resim yapılırken uygulanan sıralama tekniğini uygulayınız. Yani bize göre en uzak kısmı önce çalışınız. (Örneğin insan yüzünü çalışıyoruz, önce yanaklar, çene ve alın kısımları, sonra dudak ve gözler, daha sonra burun ve kulaklar kabartılmalıdır. Şayet manzara resmi çalışılıyorsa önce en arkadaki dağ, üzerindeki ağaçlar, sonra dağ önündeki evler ve nesneler, daha sonra evin önündeki cisimler, canlılar kabartılmalıdır.)

. Not: Her kabartılan kısım, folyonun ön yüzü çevrilerek çizdiğimiz çizgiler üzerinde her defasında dışarıya taşmalar kontrol edilmelidir

Resim 1.9: Kabartma işlemi esnasında ön yüzünden düzeltmelerin yapılması

Uyarı: Kabartılacak kısımların inceliğine, derinlik ve çizgilerin özelliklerine göre değişik kalemler seçerek kabartma işlemi bir önceki madde de göz önüne alınarak tamamlanmalıdır.

Resim 1.10: Farklı kabartma kalemlerinin kullanılması

Uyarı: Kabartma işlemi böylece tamamlanır. Ancak eskitme yapılması isteniyorsa alüminyum folyo için mürekkep, matbaa mürekkebi veya ayakkabı boyası işin üstüne sürülür ve kaba bir bez ile yüksek kısımları silinir. Daha sonra selülozik vernik ile düz zemin üzerinde verniklenir. Alüminyum folyo kabartmada eskitme yapılmadıysa verniklemeye gerek yoktur. Alüminyum folyo cam boyası ile boyanırsa güzel bir görüntü elde edilir. Not: Bakır folyo için kabartma sonrası bulaşık teli ile altın gibi parlatana kadar temizlenmeli, daha sonra zırnık sürülerek üzerine talaş kaplanıp yarım saat bekletilmelidir. Yarım saatin sonunda talaşlar temizlenmeli ve yüksek yerlerin parlatılması amacıyla ışık yönüne doğru tek yönlü olarak bulaşık telinin çekilmesiyle parlatma işlemi yapılarak düz bir zemin üzerinde verniklenmelidir.

Resim 1.11: Kabartılan folyonun ön ve arka yüzden görünüşü

Uyarı: Kabartma işlemi tamamlandıktan sonra, şayet 0.15’ e kadar alüminyum folyo kullanılmış ise alüminyum folyonun arkası silikon jel ile doldurulur ve fırınlanır. Bu çalışmalarda jel doldurma ve fırınlama her ortamda yapılması ve hazırlanması zor olduğundan, daha pratik ve her zaman her yerde bulunması daha kolay olan alçı ve tutkal karışımı bir karışım hazırlanır ve kabartılmış folyonun arkasına sıvanır. Kabartma çerçeveye alınarak kullanıma hazır olur.

ÖLÇME DEĞERLENDİRME ÖLÇME VEVE DEĞERLENDİRME Bu faaliyet kapsamında hangi bilgiler kazandığınızı aşağıdaki soruları cevaplandırarak belirleyiniz. A) OBJEKTİF TESTLER (ÖLÇME SORULARI) DOĞRU/YANLIŞ SORULARI (…)1. Folyo kabartma tekniği alüminyum ve bakır folyo üzerine yapılan kabartma işlemi ile süsleme sanatıdır. (…)2. Folyo kabartma işlemleri her türlü metallere uygulanabilir. (…)3. Folyo kabartma işlemlerinde birçok değişik şekilde ve ebatta ahşap, plastik, kemik ve benzeri malzemeden yapılmış kalemler kullanılmaktadır. (…)4. Folyo kabartmada kabartma işlemi bittikten sonra kabartılan kısmın arka tarafına genel olarak çamur sıvanır. (…)5. Folyo kabartmada kabartma işlemi bittikten sonra kabartılan kısmın arka tarafına genel olarak alçı ile tutkal bileşiminden oluşan bir karışım hazırlanır. Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız.

DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt yaşadığınız sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrar inceleyiniz

B) UYGULAMALI TEST Yaptığınız uygulamayı kontrol listesine göre değerlendirerek, eksik veya hatalı gördüğünüz davranışları tamamlama yoluna gidiniz. KONTROL LİSTESİ DEĞERLENDİRME KRİTERLERİ

Evet

Hayır

Folyo kabartma için dolgu maddesi hazırladınız mı? Kabartılacak folyo üzerine, çizilmiş olan motif veya şekli karbon kağıdı yardımıyla aktardınız mı? Sert ağaçtan değişik biçimlerde kabartma kalemleri hazırladınız mı? Folyoyu hazırlanmış olan zemin üzerine yerleştirdiniz mi? Kalemi kaldırmadan çizgilerin üzerinde kabartma çalışması yaptınız mı? Folyoyu ters çevirerek doğrultmasını yaptınız mı?

DEĞERLENDİRME Yaptığınız değerlendirme sonunda hayır şeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz. Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ederek veya araştırarak eksiklerinizi tamamlayabilirsiniz. Cevaplarınızın tamamı evet ise bir sonraki faaliyete geçiniz.

ÖĞRENME FAALİYETİ-2 AMAÇ Bu faaliyet yapabileceksiniz.

ÖĞRENME FAALİYET-2 sonunda

uygun

ortam

sağlandığında

sac

kabartma

işlemini

ARAŞTIRMA Sevgili öğrenci, bu faaliyet öncesinde yapmanız gereken öncelikli araştırmalar şunlardır: ¾ Sac kabartma işlemi için gerekli malzemeler nelerdir, araştırınız. ¾ Sac kabartma işleminin uygulanmasını ve dikkat edilmesi gereken hususları araştırarak not ediniz. Araştırma işlemleri için internet ortamından, çevrenizde bu alanla ilgilenen işyerlerinden yapabilirsiniz.

2. SAC KABARTMA Kütük halindeki bakır, pirinç, alüminyum ve demirin yassı sac olarak üretilmesiyle ve bu malzemelerin arka yüzlerinin işlenmesiyle kabartma sanatı doğmuştur. Sac metallari kabartma iki yöntem ile meydana gelmektedir. Bunlardan birincisi, çökertme ile kabartma diğeri ise, sıvama ile kabartma tekniğidir.

2.1. Sac Kabartmanın Süsleme Demirciliğindeki Yeri ve Önemi Günümüzde folyo kabartmanın önem kazanması ve bunun yanında CNC torna tezgahlarının gelişmesiyle sac kabartma teknikleri yavaş yavaş önemini kaybetmiştir. Elde çökertme ve elde sıvama işlemleri, sıvama kalıplarının ve tornada sıvama işlemleri gelişmesiyle eskiye oranla değerini yitirmiştir. Bu bölümde sizlere çok fazla detaya girmeden çökertme ile kabartma ve sıvama ile kabartma teknikleri anlatılacaktır.

2.2. Sac Kabartmada Kullanılan Takımlar Sac metallerini sıvama ve çökertme ile kabartmada birçok değişik biçimlerde ve ölçülerde yapılmış el aletleri kullanılır. Bu aletler kaliteli takım çeliğinden yapılmış, şekillendirmede kullanılan uç kısımları çok ince işlenmiş ve parlatılmış yuvarlak ağızlı çekiçler, çeşitli ölçülerde hazırlanmış kabartma kalem ve zımbaları, hafif ağırlıkta kabartma çekiçleri, sıvama çekiçleri, ağaç veya kösele tokmaklar, altlık ve örsler, kum torbası vs’dir.

Şekil 2.1: Çeşitli ölçülerde hazırlanmış kabartma zımbaları

Şekil 2.2: Sac kabartmada kullanılan el takımları

2.3. Sac Kabartmada kullanılan Dolgu Maddeleri 3 birim ağırlık zift, 2 birim ağırlık kiremit tozu, bir miktar iç yağından oluşan dolgu maddesi aşağıdaki gibi hazırlanır. Önce zift bir kap içinde ateşte eritilir, bu eriyik zifte kiremit tozu ilave edilir ve karıştırılır. Daha sonra bir miktar da iç yağı katılarak ateş üstünde bir süre bekletilir. Bu eriyikten bir miktar alınıp soğutulur. Bu karışım, örs üzerinde çekiçle vurularak ezilir. Kabartmada kullanılacak dolgu maddesinin çatlamamasına dikkat edilmelidir. Eğer çatlama var ise iç yağı ilave edilmelidir.

2.4. Kabartma için Hazırlanan Formları İş Parçası Üzerine Aktarılması 2.4.1. Resmin Çizilmesi Seçtiğimiz herhangi bir resim beyaz bir kağıt üzerine çizilir. Çizdiğimiz resmin anlaşılır ve karmaşıklığa meydan vermeden dikkatlice çizilmesi resmin işin üzerine doğru aktarılmasını sağlar.

2.4.2. İş Üzerine Aktarılması

Şekil 2.2: Kabartma yapılacak bir ibrik üzerine resmin aktarılması

Mavi karbon kağıdı yardımıyla kabartma yapılacak sac malzeme üzerine kopyalama ile yapılır.

2.5. Sac Kabartmada Dikkat Edilecek Hususlar ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾

Yapılacak işin resmi tam ve doğru olarak iş parçası üzerine çizilmelidir. Kalem uçları hafif yağlı ve parlak olmalıdır. Kalem kaldırılmadan işlem yapılmalıdır. İşin kabartılacak yerine uygun kalem seçilmelidir. Kalem geriye doğru eğik tutularak çekicin etkisiyle parça üzerinden kalkmadan ileriye doğru kaymalıdır. Çekiçleme etkisiyle sertleşen dokuyu yumuşatma esnasında ısıl işlem kurallarına uyulmalıdır. Önlük ve eldiven mutlaka kullanılmalıdır.

2.6. Çekiçleme Etkisi ile Sertleşen Malzemeyi Normalleştirme Kabartma esnasında uygulanan çekiçleme esnasında sac metal malzemede sertleşme meydana gelir. Bu istenmeyen bir durumdur. Kabartılan sac malzemelerin uzun süre kullanılması ve çatlamaların oluşmaması için sertleşme sonucunda oluşan gerginliğin alınması gerekmektedir. Bunun için farklı metallere uygulanan ısıl işlem, kullanılan soğutma sıvıları ve uygulanan sıcaklıklar aşağıdaki çizelgede verilmiştir. Sac Metal Cinsi:

Isıl İşlem Sıcaklığı (ºC)

Soğutma Ortamı:

Renk:

650

Hava

Koyu Kızıl

Bakır

600-700

Kırmızı

Pirinç

540

Sönük Kırmızı

Alüminyum

340

Parlak Sarı

Demir (Çelik)

Çizelge 2.1: Sertleşen malzemeyi normalleştirmede kullanılacak ısıl işlemler

2.7. Kalem Kaldırmadan Çizgilerin Üzerinde Kabartma Çalışma Yapmak Sac kabartma teknikleri zamanla belirli bir çalışma sürecinde kazanılabilecek el becerileriyle geliştirilebilecektir. Bu yüzden ilk defa bu işi yapan bir kişinin çok büyük ustalıkla bir kabartma yapması beklenemez. Zamanla çalışmalarınızı artırdıkça yapacağınız kabartma işleri dahada güzelleşecektir. Sac kabartma işlemi bir örs üzerinde yada önceden hazırlanmış zift veya kum torbası üzerinde yapılmalıdır. Bu bölümde sizlere, çökertme ile kabartma ve elde sıvama ile kabartma teknikleri anlatılacaktır.

2.7.1. Çökertme ile Kabartma Sac kabartma işlemlerinde malzeme kalınlığında oluşan incelmelere çökertme denilmektedir. Çökertme ile kabarıklık elde etmek kolay ve çabuk olmaktadır. Çökertme ile yapılan kabartmalarda malzemenin kabaran yerlerindeki kesitinde incelme meydana gelirken, çökertme yapılmayan bölgelere doğru kesitte bir değişme olmaz. Çökertme işlemine merkezden ya da kenarlardan başlanabilir. (Şekil 2.3)

Çukur altlık

Şekil 2.4: Çökertme işlemi esnasında çukur bölgede oluşan kesit incelmesi

Şekil 2.3: Çökertme ile kabartma

Demir, bakır, pirinç ve benzeri metallerin çökertmesi merkezden çevreye doğru yapılır. Merkezden uzaklaştıkça çapları büyüyen spiral daireler oluşturulmalıdır. Bu işlem yapılırken kabarıklığın orta yüzeyde olması istendiğinden (yarım küre şeklini çıkarmak için) çekiç darbeleri orta alanlarda kuvvetli iken çerverelere gidildikçe azaltılmalıdır (Şekil 2.4).

Şekil 2.5: Çökertmeye kenardan başlama

Şekil 2.6: Çökertmeye merkezden başlama

Alüminyum, kurşun, çinko ve benzeri metallerin çökertme işlemi ise çevreden başlanıp merkeze doğru küçülen spiral daireler şeklinde olmalıdır. Başlangıçta çevre yüzeylerde zayıf çekiç darbeleri uygulanırken, merkeze doğru gidildikçe çekiç darbeleri artırılır. Nispeten yumuşak olan bu malzemelerde iç gerilmelerin, çevredeki kristal gruplar üzerinde kayarak çatlamasını ve sacın çevresinde oluşabilecek yırtılmaları önlemek için çevreden merkeze doğru kabartma yapılır.

Şekil 2. 7: Çökertme esnasında malzemede oluşan şekil değişimi

Metallerin çökertme işlemleri çoğunlukla çekicin küresel tarafıyla örs, pleyt veya uygun bir altlık üzerinde yapılır. Çökertmenin daha düzgün ve çabuk yapılması için uygun bir altlık üzerinde yapılması önemlidir. Çökertilecek malzemenin ölçülerinde incelme olacağı için hesaplamalar yapılırken bu durum dikkate alınmalıdır.

2.7.2. Sıvama ile Kabartma Sıvama ile mutfaklarda veya süs eşyalarında kullanılan bir çok ürün yapılmaktadır. Sıvama işleri yapılış şekillerine göre üçe ayrılır. Bunlar; elde sıvama, kalıplarda çekerek sıvama ve torna tezgahlarında sıvamadır. Burada özellikle elde sıvama üzerinde durulacaktır. Sıvama işlemi genellikle üç aşamada gerçekleştirilir. Bu aşamalar; sıvamaya hazırlık aşaması, ondüle açma safhası ve belli bir sabit sıvama açısıdır. Sıvamaya hazırlık aşamasında kesilen malzemenin orta yeri bir altlık üzerinde çökertilir (Şekil 2.8). Sıvanacak yanal yüzeylere eşit aralıklı mesafelerde ondüleler açılır. Uygun bir çekiç ve örs yardımıyla silindirik hale getirilir. Düz kesilmiş çember şeklindeki malzemenin kenarları sıvama ile kaldırılır ve sıvama açısı sabit tutularak yapılır (Şekil 2.9). Başlangıçta α açısı 15º - 25º’ dir. Sıvama açısı her çekiçlemede değiştirilirse malzeme ekseninde kaçık olur.

Şekil 2.8 : Sıvamaya hazırlık aşaması ve tabanın çökertilmesi

Şekil 2.9: Sıvama esnasında sıvama açısını değiştirmeme

Sıvama işleminde, çökertme ile kabartma işleminde görülen kesit incelmesi görülmez. Bunun aksine sıvanan yüzeyin kesitinde artma olur. Bu artışın sebebi, Şekil 2.10’da görüldüğü gibi, sıvama ile yapılan silindirik bir kabın tabanını oluşturan kısmı biçim değiştirmez. Şekilde görüldüğü gibi malzemenin yanal yüzeyi ile bu yüzeyi oluşturan çember aynı sayıda eşit parçalara ayrılır. Sıvama tamamlandığında bu dikdörtgen şeklindeki parçaların arasında kalan kısımlar fazlalık kesit artışına neden olur. Bu kesit artışını karşılamak için % 2 ile %15 arasında tolerans verilmelidir. Sıvama işinde el becerisini geliştirmiş bir kişi uygun sıvama çekici ve sıvama becerisi ile sacın kalınlığını artırmadan malzemenin kristal yapısını şekil 2.10.c’de 3 nolu ok yönünde kaydırarak silindirik kabı tam ölçüsünde yapabilir.

Şekil 2.10: Elde sıvama ile silindirik kap yapımı, a) Kabın tamamlanmış hali, b) Kesilmiş düz sac, c) Sıvama esnasında kristallerin yer değiştirmesi

Sac metaller sıvama çekiçleri ile sıvama örsleri üzerinde dövülerek sıvanır. İlk önce çukur taban kısım bir altlık üzerinde çökertilir (Şekil 2.11). Daha sonra şekil 2. 12’de görüldüğü gibi malzemenin kenarına ondüleler açılır. Bu ondüleler sıvama çekici ile hafif bombeli örs üzerinde dövülerek sıvanır (Şekil 2.13).

Şekil 2.11: Sıvama ile tabanın çökertilmesi

Şekil 2.13: Örs üzerinde ondülelerin sıvanması

Şekil 2.12: Sac kenarlarına ondüle açma

Daha sonra ondüleler sıvama çekici ile ekseni etrafında çevrilerek dövülür. Bu şekilde dövme işlemi tabandan başlanarak malzemenin ucuna kadar devam eder. Malzemenin her yerinde çekiç darbeleri aynı oranda etki etmelidir (Şekil 2.14).

Şekil 2.14: Malzemenin tabanından çevresine doğru ondüleleri sıvama

Bir defada yapılamayan ondüleleri ikinci kez yapmak için sertleşen malzemenin ısıl işleme tabi tutulması gerekir. Çekiçleme etkisiyle malzemede sertleşme meydana gelir. Sertleşmiş malzemeye yumuşatma uygulamadan tekrar ondüle açmak istenmeyen sonuçlara sebep olabilir. Sıvamada ısıl işlem uygulanacak sıcaklıklar metallerin cinsine göre çizelge 2.1’ de verilmiştir. Fazla kabartılması istenen işlerde tek sıvama yeterli olmayabilir. Bu yüzden ikici kez ondile açılmalıdır. İkinci defa açılan ondüleler ilk açılan ondülelerin üzerine getirilmemelidir. Bu durum gevşeyen kristaller üzerinde gerginliğin değerini artırarak malzeme yüzeyinde çatlamalara neden olabilir.

Şekil 2.15: Malzemeyi ekseni etrafında çevirerek örs üzerinde sıvama

Sıvama işlemi sırasında aşağıdaki hususlara dikkat edilmelidir; ¾ ¾ ¾ ¾ ¾

Sıvama işlemi sırasında çekiçlenen ondülelerdeki şekil değişimi ve ezilme takip eden diğer ondüleler de aynı olmalıdır. Sıvanan yan yüzeylerin aynı oranda gerilimin etkisinde kalması için çekiçleme atlamadan yapılmalıdır. Sıvama işlemi sırasında ondülelerin birbiri üzerinde katmer yapmaması için sıvama açısı ve çekiç darbeleri iyi ayarlanmalıdır. Çekiçleme esnasında dikkatli olunmalıdır. Malzemede yara açılıp, çatlamalar oluşabilir. Isıl işlem sırasında malzemenin her tarafı eşit oranda ısıtılmalıdır.

UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ Sac kabartma işlemini aşağıdaki işlem basamaklarına göre yapınız.

İşlem Basamakları ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾

Öneriler

Sac kabartma için kurşun, lastik, zift ¾ veya kum zemin hazırlayınız. Kabartılacak sacın üzerine, kağıt ¾ üzerine çizilmiş olan motif veya şekli ¾ kopya ediniz(Şekil 2.2). Kabartma için çeşitli uç kesitlerinde kalem hazırlayınız(Şekil 2.1). Kalemleri temizleyip, yağlayınız. Parça üzerinde kalemleri kaldırmadan hafif çekiç darbeleri ile çizilen motif veya resmi işleyiniz. Çekiçleme sebebi ile sertleşen dokuyu yumuşatınız (Şekil 2.8-9). Resim işlemesi tamamlandıktan sonra doğrultma yapınız.(Şekil 2.14.15)

Güvenle çalışma kurallarını uygulayınız. Önlük ve eldiven kullanınız. Çekiçleme esnasında kalemi kaldırmayınız.

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Bu faaliyet kapsamında hangi bilgiler kazandığınızı aşağıdaki soruları cevaplandırarak belirleyiniz. A) OBJEKTİF TESTLER (ÖLÇME SORULARI) DOĞRU/YANLIŞ SORULARI (…) 1. Sac metallari kabartma iki yöntem ile yapılmaktadır.. Bunlardan birincisi çökertme ile kabartma, diğeri ise sıvama ile kabartma tekniğidir. (…) 2. Elde çökertme ve elde sıvama işlemleri, sıvama kalıplarının ve tornada sıvama işlemleri gelişmesiyle eskiye oranla daha çok kullanılmaktadır. (…) 3. Sac kabartmada her türlü çekiç kullanılabilir. (…) 4. Parlatılmış yuvarlak ağızlı çekiçler, çeşitli ölçülerde hazırlanmış kabartma kalem ve zımbaları, hafif ağırlıkta kabartma çekiçleri, sıvama çekiçleri, ağaç veya kösele tokmaklar, altlık ve örsler sac kabartmada kullanılan bazı aletlerdir. (…) 5. Sac kabartmada kalem kaldırılmadan işlem yapılmalıdır. (…) 6. Alüminyum, kurşun, çinko ve benzeri metallerin çökertme işlemi ise merkezden başlanıp çevreye doğru artan spiral daireler şeklinde olmalıdır. (…) 7. Demir, bakır, pirinç ve benzeri metallerin çökertmesi merkezden çevreye doğru yapılır. (…) 8. Sıvama işlemi genellikle üç aşamada gerçekleştirilir. Bu aşamalar, sıvamaya hazırlık aşaması, ondüle açma safhası ve belli bir sabit sıvama açısıdır.

Evet

Hayır

Sac kabartma için kurşun, lastik, zift veya kum zeminlerden birini hazırladınız mı? Kabartılacak sacın üzerine, kağıt üzerine çizilmiş olan motif veya şekli kopye ettiniz mi? Kabartma için çeşitli uç kesitlerinde kalem hazırladınız mı? Kalemleri temizleyip yağladınız mı? Parça üzerinde kalemi kaldırmadan hafif çekiç darbeleri ile çizilen motif veya resmi işlediniz mi? Çekiçleme sebebi ile sertleşen dokuyu yumuşattınız mı? Resim işlemesi tamamlandıktan sonra doğrultma yaptınız mı?

MODÜL DEĞERLENDİRME MODÜL DEĞERLENDİRME PERFORMANS TESTİ (YETERLİK ÖLÇME) Modül ile kazandığınız yeterliği aşağıdaki kriterlere göre değerlendiriniz.

1 2 3 4 5

6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

DEĞERLENDİRME KRİTERLERİ A - FOLYO KABARTMA Folyo kabartma için çeşitli ölçülerde uygun kalemler hazırladınız mı? Resme göre alüminyum yada bakır folyo kestiniz mi? Kabartma yapacağınız işin resmini folyo üzerine aktardınız mı? Kabartma esnasında sıralama metodunu uyguladınız mı? Bakır folyo kabartma yapıyorsanız, bakırın üzerindeki parlak kısmı bulaşık teli ya da zımpara ile temizleyip, deterjan ile yıkadınız mı? Üzerine birkaç damla kolonya damlatıp sildiniz mi? Kabartma esnasında folyonun altına sünger koydunuz mu? Her kabartılan kısmın arkasını hemen çevirip, dışarıya taşmaları arkasında düzelttiniz mi? Kabartma işlemini tamamladıktan sonra, uygun şartlarda zırnık hazırladınız mı? Zırnık hazırlama sırasında, havalı bir ortam seçip, maske ve eldiven taktınız mı? Bakır folyoyu bulaşık teli ile altın gibi parlattınız mı? Parlatma sonrası kusu bir bez ile silip, kaynatılmış zırnığı üzerine sürdünüz mü? Zırnıklama sonrasında üzerine talaş koyup yarım saat beklettiniz mi? Talaşı temizleyip, sildikten sonra, düz zemin üzerinde verniklediniz mi? Dolgu maddesini hazırlayıp, kabartma folyonun arkasına yerleştirdiniz mi? Folyonun ölçüsünden daha kısa uzunlukta duralit ya da MDF kesit, kabartma resmin arkasına yarleştirip folyonun uçlarından geriye doğru kıvırıp kapattınız mı?

Evet

Hayır

1 2 3 4 5 6

B- SAC KABARTMA Yapılacak işin resmini tam ve düzgün olarak aktardınız mı? Kalem uçlarını parlatıp hafifçe yağladınız mı? İşin kabartılacak kısmına uygun kalem seçtiniz mi? Kabartma esnasında önlük ve eldiven kullandınız mı? Resmin işlenmesi tamanlandıktan sonra doğrutma yaptınız mı? Kabartma sonrası sertleşen dokuyu yumuşattınız mı?

Evet

Hayır

DEĞERLENDİRME Yapılan değerlendirme sonunda hayır cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz. Kendinizi yeterli görmüyorsanız modülü tekrar ediniz. Bütün cevaplarınız evet ise modülü tamamladınız, tebrik ederiz. Öğretmeniniz size çeşitli ölçme araçları uygulayacaktır. Öğretmeninizle iletişime geçiniz.

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI ÖĞRENME FAALİYETİ 1’İN CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5

D Y D Y D

ÖĞRENME FAALİYETİ 2’NİN CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8

D Y Y D D Y D D

Cevaplarınızı cevap anahtarları ile karşılaştırarak kendinizi değerlendiriniz.

ÖNERİLEN KAYNAKLAR ÖNERİLEN KAYNAKLAR ¾

KARAKOÇ Fahri, Yayımlanmamış Çalışma notları, Ankara 2000

ÇALIŞKAN Hikmet, Metal İşleri Teknolojisi, Ankara 1990

İnternette Kabartma ile İlgili Siteler

Teknik Ünversitelerin Süsleme İşleri Atölyeleri

KAYNAKLAR KAYNAKLAR ¾

KARABULUT Hasan, Öğretmen Yayımlanmamış Ders Notları, ANKARA. 2005.

KARAKOÇ Fahri, Yayımlanmamış Çalışma Notları, ANKARA. 2000.

ÇALIŞKAN Hikmet, Metal İşleri Teknolojisi, ANKARA. 1990.