T.C. MİLLİ EĞİTİM BAKANLIĞI

T.C. MİLLİ EĞİTİM BAKANLIĞI

MEGEP (MESLEKÎ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇLENDİRİLMESİ PROJ ESİ)

MOTORLU ARAÇLAR TEKNOLOJ İSİ

MESLEK RESİM 1

ANKARA,2007

Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen modüller; · Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının 02.06.2006 tarih ve 269 sayılı Kararı ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında kademeli olarak yaygınlaştırılan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim programlarında amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik geliştirilmiş öğretim materyalleridir (Ders Notlarıdır). · Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel öğrenmeye rehberlik etmek amacıyla öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek ve geliştirilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında uygulanmaya başlanmıştır. · Modüller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amaçlanan yeterliği kazandırmak koşulu ile eğitim öğretim sırasında geliştirilebilir ve yapılması önerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir. · Örgün ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden ulaşabilirler. · Basılmış modüller, eğitim kurumlarında öğrencilere ücretsiz olarak dağıtılır. · Modüller hiçbir şekilde ticari amaçla kullanılamaz ve ücret karşılığında satılamaz.

İÇİNDEKİLER AÇIKLAMALAR..............................................................................................................İİİ GİRİŞ ..................................................................................................................................1 ÖĞRENME FAALİYETİ ­1 ................................................................................................2 1.BİRLEŞTİRME ELEMANLARI ......................................................................................2 1.1. Standardizasyon ........................................................................................................2 1.1.1 Standardizasyonun Önemi ...................................................................................2 1.1.2. TS 88 Kuralları...................................................................................................3 1.1.3. Çeşitli Standart Makine Elemanları.....................................................................4 1.2. Birleştirme Elemanları...............................................................................................5 1.2.1.Birleştirmelerin Tanımı, Önemi ve Çeşitleri.........................................................5 1.2.2. Sökülebilen Birleştirme Elemanları.....................................................................7 1.2.3. Sökülemeyen Sabit Birleştirmeler .....................................................................33 1.3. Kaynaklı Birleştirmelerin Resimde Gösterilmesi ve Sembolleri ...............................39 1.3.1.Kaynak Tanımı ve Kaynakların Sınıflandırılması...............................................39 1.3.2.Kaynaklı Birleştirme Çeşitleri............................................................................39 1.3.3.Kaynak Dikişleri ve Semboller ..........................................................................41 1.3.4.Teknik Resimlerde Kaynak Sembollerinin Kullanılması ....................................44 1.4.Kaynaklı Yapım Resimleri .......................................................................................47 UYGULAMA FAALİYETİ ...........................................................................................50 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................64 ÖĞRENME FAALİYETİ–2 ..............................................................................................69 2. HAREKET İLETEN ELEMANLAR..............................................................................69 2.1. Dişli Çarklar............................................................................................................69 2.1.1. Düz Dişli Çarklar..............................................................................................71 2.1.2.Helis Dişli Çarklar.............................................................................................71 2.1.3. Konik Dişli Çarklar ..........................................................................................72 2.1.4. Sonsuz Vida ve Karşılık Dişlisi.........................................................................72 2.1.5. Zincir Dişli Çarklar...........................................................................................72 2.1.6. Kramayer Dişliler .............................................................................................72 2.1.7. Dişler ve Ortak Dişli Çark Terimleri .................................................................73 2.1.8. Diş Profilleri ve Çizimleri.................................................................................74 2.1.9. Dişli Çark Resimlerinin Çizilmesi.....................................................................83 2.1.10 Dişli Çark Yapım Resimleri.............................................................................85 2.2. Yaylar .....................................................................................................................88 2.2.1.Yayların Tanımı ve Çeşitleri..............................................................................88 2.2.2. Basma Yayların Çizimi Ölçülendirilmesi Sembolle Gösterilmesi ......................88 2.2.3. Çekme Yayların Çizimi Ölçülendirilmesi Sembolle Gösterilmesi......................90 2.2.4. Burulma Yayların Çizimi Ölçülendirilmesi Sembolle Gösterilmesi ...................92 2.3. Kamlar ....................................................................................................................93 2.3.1. Tanımı ve Çeşitleri ...........................................................................................93 2.3.2. İtici Tanımı ve Çeşitleri ....................................................................................95 2.3.3. Düzgün Hareket Sağlayan Kam Çizimi .............................................................95 2.3.4. İticiye Harmonik Hareket Sağlayan Kam Çizimi...............................................97 2.3.5 Düzgün Değişen Hareketli Kamın Çizilmesi ......................................................98 2.3.6. Pergel Yardımıyla Kam Çizimi .........................................................................99 i

2.3.7. Kam Yapım Resmi ......................................................................................... 101 2.4.Kasnaklar ............................................................................................................... 102 2.4.1.Tanımı ve Çeşitleri .......................................................................................... 102 2.4.2.Kasnak Çeşitleri .............................................................................................. 103 2.4.3. Kasnak Yapım Resimleri ................................................................................ 107 2.5.Yataklar ................................................................................................................. 109 2.5.1. Tanımı ve Önemi ve Çeşitleri ........................................................................ 109 2.5.2. Kayma Dirençli (Kaymalı) Yataklar................................................................ 110 2.5.3.Yuvarlama Dirençli Yataklar ........................................................................... 112 2.5.4.Yatak Çeşitleri................................................................................................. 114 2.5.5. Yatak Tipleri .................................................................................................. 117 UYGULAMA FAALİYETİ ......................................................................................... 123 MODÜL DEĞERLENDİRME......................................................................................... 142 CEVAP ANAHTARLAR ................................................................................................ 147 KAYNAKÇA .................................................................................................................. 148

ii

AÇIKLAMALAR AÇIKLAMALAR KOD ALAN

525MT0115 Motor lu Ar açlar Teknolojisi

DAL / MESLEK

Otomotiv Elektr o Mekanikçiliği ­ Otomotiv Gövdeciliği

MODÜLÜN ADI

Meslek Resim 1

MODÜLÜN TANIMI

TSE standar tlar ı, standar dizasyon, bir leştir me ve har eket ileten eleman r esimler i konular ı içer en öğr enim mater yalidir .

SÜRE ÖN KOŞUL YETERLİLİK

40 / 32 Teknik Resim 3 Modülünü başarmış olmak Genel Amaç:

MODÜLÜN AMACI

Bu modüldeki eğitim ve öğretim faaliyetlerini başarı ile tamamlayan her öğrenci TSE standartlarına ve teknik resim kurallarına göre birleştirme ve hareket ileten elemanların resimlerini çizebilecek, sembollerini gösterebilecek, kataloglardan resimlerini okuyabilecektir Amaçlar : Ø TSE Standartlarına ve teknik resim kurallarına göre birleştirme elemanlarının resmini çizebileceksiniz. Ø TSE standartlarına ve teknik resim kurallarına göre hareket ileten elemanların resmini çizebileceksiniz..

EĞİTİM ÖĞRETİM Or tam: Teknik resim sınıfı ORTAMLARI VE Donanım: Teknik resim araç ve gereçleri, teknik resim sınıfı.

DONANIMLARI

Öğrenci her modülün sonunda sınıf geçme yönetmeliğine ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME göre çeşitli ölçekler ile ölçüp sonuçları değerlendirecektir.

iii

GİRİŞ GİRİŞ Sevgili Öğr enci, Dünyada ve ülkemizde, siyasal ve ekonomik gelişmeler, dinamik bir karakter kazanarak sanayide ve her alanda inanılmaz mesafeler kat etmektedir. Bu gelişmeler dikkate alındığında meslek resmindeki standartlaşmanın da kaçınılmaz olduğu görülmektedir.

Otomotiv sektörü ülkemizde ve dünyada çok önemli bir pazara sahiptir. Dışarıdaki rekabeti de düşünerek mesleğinizde iyi bir donanıma sahip olmanız gerekmektedir. Teknik resim ve meslek resim derslerinde öğreneceğiniz konular bir teknik eleman olarak her zaman size gerekecek ve karşınıza çıkacaktır. Meslek Resim 1 modülün de bulunan bilgileri en iyi bir şekilde öğreniniz. Bu sayede kendinize olan güveniniz artacak ve iyi bir teknik eleman olmanıza yardımcı olacaktır.

Bir teknik elemanın, meslek resimle ilgili kuralları ve esasları öğrenmesi ve bilmesi zorunludur. Çünkü sahip olduğunuz mesleği tamamlayan bir konudur. Meslek resim tüm mesleklerde standart ve kuralları içeren ortak bir lisandır.

Sizler daha önce Teknik Resim modüllerini başararak teknik resmi okumayı, çizmeyi ve kuralları öğrendiniz.

Bu modülde birleştirme elemanları ve hareket ileten elemanlar konularında sizlere bilgi ve beceri kazandırılması amaçlanmaktadır.

Bu modülü başarı ile tamamlayan her öğrenci, TSE standartlarına ve teknik resim kurallarına göre birleştirme elemanlarının, hareket ileten elemanların resimlerini çizebilecek, imalat resimlerini ve katalogları okuyabilecek ve yorumlayabilecektir.

Dersi başaracağınızı umut ediyor ve şimdiden bütün çalışmalarınızda başarılar diliyoruz.

1

ÖĞRENME FAALİYETİ ­1 ÖĞRENME FAALİYETİ ­1 AMAÇ Bu modüldeki eğitim ve öğretim faaliyetlerini başarı ile tamamlayan her öğrenci; TSE standartlarına ve teknik resim kurallarına göre birleştirme elemanlarının resimlerini çizebilecek, sembollerini gösterebilecek, kataloglardan resimlerini okuyabilecektir

ARAŞTIRMA TSE standartlarından ve teknik resim kurallarına göre çizilen birleştirme elemanlarının resimlerini ve sembollerini gösteren katalogları inceleyiniz. İlgili TSE standartları araştırınız.

1.BİRLEŞTİRME ELEMANLARI 1.1. Standar dizasyon 1.1.1 Standardizasyonun Önemi Endüstri üretiminde teknik ve ekonomik bakımından bir esasa bağlamak, kullanılan aletlere ve makine elemanlarına uygun biçim ve ölçüleri vermek, yapılan seri üretimde uygunluk sağlamak amacıyla standartlaşmaya gidilmiştir. Örneğin çeşitli cıvatalar, somunlar, pimler, kamalar, kasnaklar, kayışlar, rulmanlar, yataklar, vb gibi makine elemanları ölçü ve biçim bakımından standartlaştırılmıştır. Dünyanın herhangi bir yöresinde standart bir parçayı temin etmek mümkündür.

Standartların kullanılması maliyet masraflarını, işletme masraflarını, cins ve çeşit sayısını azaltır. Ticari alanda mağaza ve depo yönetim işlerini basitleştirir. Gereç ve eşya temininde kolaylık sağlar ve zaman kazandırır. Gerektiği zaman kolaylıkla yedek parça temin edilebilir.

Standartlaşma önce devletlerin kendi bünyesinde başlamış (örneğin 1917 yılında Almanya’da DIN, Amerika’da ASA, Japonya’da JIS gibi), fakat kullanılan standartlar yönünden bazı ayrıcalıklar ve uyuşmazlıklar meydana gelmiştir. Bu bakımdan devletlerarasında standartlarda bir birlik temin etmek amacıyla, Uluslararası Standartlar Organizasyonu (ISO) adı altında bir teşkilat kurulmuştur. Bu teşkilata üye olan devletler, ISO’nun tespit ederek yayınladığı standartlara uyarak kendi standartlarını düzenlerler.

Türkiye’de, bilhassa endüstri dalında Alman Standartları (DIN) benimsenmiş ve uzun yıllar kullanılmıştır. Türk standartları Enstitüsü, önce 1954 yılında sanayi odaları bünyesinde kurulmuştur. 1960 yılında da kuruluş kanununa kavuşan Türk Standartları Enstitüsü, günümüze kadar çeşitli konuları içeren birlerce Türk Standartlarını yayınlamış 2

bulunmaktadır. Ayrıca bu standartların adını ve numarasını gösteren kataloglar çıkarmaktadır.

Türk standartları TS rumuzu ve standartlara verilen numaralarla belirtilir. Standart almak isteyenler bölge müdürlüklerinden veya Internet ortamından www.tse.org.tr sitesine girerek istedikleri standardı satın alabilirler. Örneğin TS 88, bu standart teknik resim metotlarını ve çizim kurallarını belirtir. TS 88 ifadesinde, TS rumuzu Türk standartlarına uygunluğu, 88 sayısı ise forma numarasını belirtir.

1.1.2. TS 88 Kuralları Resimler, eğer önceden belirlenmiş kurallar ve metotlar kullanılarak grafik olarak çizilmişse, endüstriyi ilgilendiren bir resim türü ortaya çıkar. Bir parçanın yapımı için gerekli olan bütün bilgileri eksiksiz olarak taşıyan resimlere “teknik resim “denir. Tasarlanan eşyanın üretimi, çalışma prensipleri, çeşitli devre şemaları, diyagramlar ve diğer özellikler de belirlenerek resmi çizilir. Teknik resim bu konudaki kabul edilmiş çizim kural ve metotlarını bilen ve uygulayabilen kişilerce çizilebilir ve okunabilir. Bu resimler serbest elle, çizim araç ve gereçleriyle veya bilgisayar ortamında çizilir.

Teknik haberleşme dili olarak teknik resim; temel kurallara ve uluslararası standartlara uygun çizildiği zaman dünyanın her yerinde kolaylıkla okunup bütün bilgileri anlaşılır. Bu birliği sağlamak için ISO ve ona bağlı olan TSE standartlarından yararlanılır. Teknik alanda çizilen resimlerle mühendis, teknisyen ve teknik elemanlar, yapılacak üretim ve işlerle ilgili diyalog kurup anlaşırlar. Teknik elemanların, teknik resim bilgisiyle karşılıklı olarak anlaşmasından dolayı, teknik resme bir “teknik iletişim dili” diyebiliriz.

Standart dizaynda teknik resim mal, hizmet, eşya ve makinenin belirli esaslara bağlanması, kullanılacak olan her türlü alet, avadanlık vb şeylere uygun şekiller verilmesi ve seri imalat sistemine uygunluğunun sağlanması gerekir. Bunun için standartlar oluşturulmuştur. Ülkemizdeki standartlaştırma işi, 1960 yılında kurulan Türk Standartları Enstitüsü (TSE)tarafından yapılmaktadır. Türk Standartları Enstitüsü, standartlaştırdığı çeşitli şekil, bilgi ve mallara ait birer numara verir ve bunları yayınlar ISO (International Standards Organization Uluslararası Standartlar Organizasyonu) içinde yer alan ülkeler, bu teşkilat tarafından kabul edilen standartlara uymak ve bunları alıp kendi bünyesine uydurarak standartlarını düzeltmek zorundadır. Standartların kullanılması birçok bakımdan fayda sağlar. Özellikle imalatta maliyet ve isletme masraflarını azaltır. Malzeme ve yapılmış eşyaların temini konusunda anlaşılmazlıkları ortadan kaldırır. Ticari bakımdan depolama yöntemlerini basitleştirir ve ihtiyaç duyulan depo alanlarını azaltır. Bu şekilde, mal teslimi kısa zamanda sağlanabilir. Gerektiğinde yedek parça temini mümkün olur.

TS 88 Standardları, makine, elektrik, inşaat mühendisliği ve mimari konularla ilgili teknik resimlerde uyulması gereken genel kuralları kapsar.

Eğitimini almış olduğunuz Teknik Resim 1,2,3 modüllerinde revize edilmiş TS 88 standartları ile çizim metotlarını öğrendiniz ve uygulamalarını yaptınız.

Modül içersinde birleştirme elemanları ve hareket ileten elemanların çizim uygulamalarını yapacaksınız.

Bazı TS 88 Standart’ının örnek numaraları; 3

TS 88­20 EN ISO 128­20 00 TS 88­21 EN ISO 128­21 2000 TS 88­23 ISO 128­23 :2003 TS 88­24 ISO 128­24 :2003 TS 88­30 ISO 128­30 :2003 TS 88­34 ISO 128­34 :2003 TS 88­40 ISO 128­40 :2003 TS 88­44 ISO 128­44 :2003 TS 88­50 ISO 128­50 :2003

Şekil 1.1: Türk standar t ör neği

1.1.3. Çeşitli Standart Makine Elemanları Üretim sektöründe ve bakım servisi gerektiren hizmet sektöründe teknik ve ekonomik bakımından bir esasa bağlamak, kullanılan aletlere ve makine elemanlarına uygun biçim ve ölçüleri vermek, yapılan seri üretimde uygunluk sağlamak amacıyla standartlaşmaya gidilmiştir. Örneğin çeşitli cıvatalar, somunlar, pimler, kamalar, kasnaklar, kayışlar, rulmanlar, yataklar, vb gibi makine elemanları ölçü ve biçim bakımından standartlaştırılmıştır.

Bu standart makine elemanlarının bazılarını şöyle sıralayabiliriz.

4

01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32

STANDART NO TS 1021 / 1 TS 1026 / 1 TS 79 / 1 TS 2337 TS 69 TS 2339 TS 2424 TS 147 TS 94 TS 2279 TS 1440 TS 1443 DIN­ISO 4379 TS 11706 TS 479 TS 3578 TS 148 DIN 471 DIN 472 TS 3577 DIN 5419 TS 6923 TS 3004 TS 908 TS 912 TS 910 TS 911 DIN 2573 DIN 59410 DIN 2448 TS 3025 DIN 668 DIN 178 DIN 176

STANDART ADI Cıvatalar Somunlar Rondelalar Pimler Pernolar Kupilyalar Sıkma kovanı Kamalar Perçinler Silindirik Mil Ucu ( Muylu ) Basınç Yayı Disk Biçimli Çelik Yaylar Kaymalı Yatak Burçları Bilyeli Yataklar Dişli Çarklar Zincir ve Dişlileri Kasnaklar Miller için emniyet segmanı Delikler için emniyet segmanı ­ O – Ring Keçe ( Bilezik ) Gresörlükler Kaynaklar Eşkenar Köşebent Çelik U Profili Geniş I Profili T Profili Flanş Kare ve Dikdörtgen Profil Dikişsiz ve Dikişli Boru Çelik Lamalar Daire, Kare, Altıgen Şekilli Çubuklar

1.2. Bir leştir me Elemanlar ı 1.2.1.Birleştir melerin Tanımı, Önemi ve Çeşitleri Tanımı: Makine parçalarının birbirine sökülebilir veya sökülemez nitelikte bağlanmasına birleştirme denir. Önemi: Bir makinenin oluşumu, çeşitli parçaların birleştirilmesiyle gerçekleşir. Bu nedenle, parçaların uygun olarak birleştirilmesi, makinenin görevini yapabilmesi yönünden en önemli koşuldur.

5

Çeşitler i: Birleştirme çeşitleri aşağıda sınıflandırılmıştır:

Vidalı Birleştirme

Şekil 1. 2: Vidalı bir leştir me

Sökülebilen Birleştirmeler

Kamalı Birleştirme

Şekil 1. 3: Kamalı birleştir me

Pimli Birleştirme

Şekil 1. 4: Pimli birleştir me

Sökülemeyen Birleştirmeler

Perçinli Birleştirmeler

Şekil 1. 5: Perçinli birleştir me

Kaynaklı Birleştirmeler

Şekil 1. 6: Kaynaklı birleştir me

6

Sıcak Geçmeler Şekil 1. 7: Sıcak geçme

1.2.2. Sökülebilen Bir leştir me Elemanları 1.2.2.1. Vidalar Vida, iç ve dış silindirik yüzeylere açılan helisel oluklara vida denir. Çeşitli profillerde vidalar yapılmıştır. Bu gün standartlaştırılan ve en çok kullanılan üçgen, trapez, testere ve yuvarlak vida profilleri görülmektedir. Vidalar diş profili, profil açısı, adımı ve diğer ölçüleri bakımından standartlaştırılmıştır. TS­61 vida dişi biçimleri ve vidalar hakkında bilgi verilmiştir.

Başlıca vida çeşitleri şunlardır:

Şekil: 1. 8: Vida çeşitleri

Genellikle üçgen vidalar parçaların bağlanmasında; trapez, testere ve yuvarlak dişli vidalar ise hareket ve kuvvet iletiminde kullanılır.

7

Şekil 1. 9: Vida helisinin oluşumu ve kısımlar ı

Ø Metr ik Vidalar (TS 61) Metrik veya Whitwort ölçü sistemine göre yapılır. Metrik vida (TS 61/1) diş profil açısı 60° olup dişlerinin kesiti eş kenar üçgen biçimindedir. Cıvatada diş uçları teorik üçgen yüksekliğinin 1/8'i somunda 1/4 'ü kadar düzeltilmiş olduğundan, boşlukludur. Cıvata diş dipleri, üçgen yüksekliğinin 1/6'sına eşit bir yarıçapla kavislendirilmiştir (yuvarlatılmıştır).

Böylece dişlerin, yüklenmelere karşı dayanımı arttırılmış olmaktadır. Vidanın en önemli elemanı olan adım (P), bir diş dolusu ile bir diş boşluğundan oluşur. Metrik vidalarda adım, milimetre cinsinden belirtilir. Vidanın elemanları adıma göre hesaplanır, Metrik vidanın adsal ölçüsü, diş üstü çapına göre verilir. Metrik ince diş vida (TS 61/8­4): Bu vidanın adımı, ayni çaptaki normal metrik vidaya göre daha küçüktür, dişler sık ve incedir.

8

Şekil 1. 10: Metr ik vida ölçüleri ( ISO )

9

Ø

Whitwor t (vitvor t) Vida (TS 61/16)

Diş profil açısı 55° olup dişlerinin kesiti ikiz kenar üçgen biçimindedir. Vida dişlerinin uçları ve dipleri, teorik üçgen yüksekliğinin 1/6 'si kadar kesilip yuvarlatıldığımdan boşluksuzdur. Vidanın elemanları adıma göre belirlenir. Whitwort vidalarda adım, parmaktaki diş sayısı olarak verilir.

Şekil : 1. 11 Whitwor t Vida Ölçüler i

Dış vida çiziminde diş üstü çapı (d) esas alınır. Diş dibi kısımları, diş dibi çapına (d1) göre sürekli ince çizgi ile gösterilir. Vida sonu, sürekli kalın çizgi ile kapatılır. Dairesel görünüşte diş dibi 3/4’lük yay olarak gösterilir.

Şekil 1.12: Dış vida ve bölümler i

10

İç vida çiziminde ise diş dibi çapı (D1) esas alınır. Teorik olarak D1 çaplı deliğe vida açıldığında diş üstü kısımları D çapına göre sürekli ince çizgilerle çizilir. Diş üstü dairesi 3/4’lük dış yay olarak gösterilir.

Şekil 1.13: İç vida

Şekil 1.14: Kesit gör ünüşte iç vida

Vidalar görünüş çiziminde görünmeyen bir tarafta ise normal olarak, diş üstü kısımları, kesik çizgiler olarak çizilir. Ancak bu tür görünüşler tercih edilmez. Kör delikli vidalarda delik derinliğinin, vida boyundan uzun olması gerektiği unutulmamalıdır.

Şekil 1.15: Kesitler de iç vida

11

Şekil 1.16: Gör ünmeyen iç vida

Vida ölçülerinin gösterilmesi Şekil 1.17’de belirtilmiştir. Vida resimlerindeki doğru ve yanlış olan ölçülendirmeleri dikkatlice inceleyiniz.

Şekil: 1. 17: Vidaların ölçülerinin göster ilmesi

12

Şekil: 1. 18: Vida ölçülerinin resimler de göster ilişi

1.2.2.2. Cıvataların Resimlerde Gösterilmesi ve Ölçülendirilmesi Dış vida açılmış bir gövdesi ve biçimlendirilmiş bir baş kısmı bulunan elemana cıvata denir. Cıvatalar baş kısmının biçimine (elle, tornavida ve anahtarla döndürülmesine ) göre 13

adlanmıştır. (Örneğin, altı köşe başlı, silindirik başlı cıvata gibi ). Cıvatalar kullanma amaçlarına göre anma çapları ve baş kısımlarının biçimlerine esas alınarak standart ölçüler içinde yapılırlar.

Şekil 1. 19: Cıvatanın temel elemanlar ı

Şekil TS 8201 standardına göre cıvatanın standart gösterimi görülmektedir.

Şekil:1. 20: Cıvata standar dı

Şekil 1.20’de bir cıvatanın yapımı için hangi ölçülerin konulacağı gösterilmiştir.

Ayrıca bu ölçülerin yazı ile nasıl belirtileceği ve standart numaraları verilmiştir.

Standartlaştırılmış cıvata resimlerinde cıvataların piyasada hazır bulunduğu kabul edilerek bütün ölçüler verilmez. Resim üzerinde sadece cıvata anma çapı ve cıvata boyunun ölçüsü verilir. Ayrıca resmin altına veya yazı alanındaki açıklama hanesine cıvata anma çapı, cıvata boyu standart numarası, gereci ve bazı özelliklerini belirten semboller yazılır. Çok defa standart cıvata ve somunların resimleri çizilmez ve sadece cıvatanın veya somunun özelliklerini belirten semboller komple resimle parça listesine yazılır.

14

Şekil: 1. 21: Çeşitli vida ve cıvataların ölçülendir ilmesi

Ø

Cıvata Çizimi

Metrik cıvata ölçüleri ve elemanlarının hesabı: Altı köşe başlı bir cıvatanın elemanları şunlardır. p

: Adım

d

: Diş üstü çapı 15

d 1

: Diş dibi çapı

(d1 = d ­ 1,2269 . P)

e

: cıvata başı köşegeni

(e = 2 . d)

AA : Anahtar ağzı

(AA = O,866 . e) veya ( 1,7 . d )

l

: Cıvata boyu (değişken)

(1 = 4,5 . d)

b

: Vida boyu (değişken)

(b = 2,5 . d )

k

: Cıvata başı kalınlığı

(k = 0,7 ­ 0,8 . d )

Ör nek : Adımı P = 2,5 mm olan M 20 cıvatanın elemanlarını hesaplayalım Çözüm : d = 20 mm d1 = d ­ 1,2269 . P = 20 ­1,2269 . 2,5 = 16, 9 mm e = 2.d = 2 . 20 = 40 mm AA = 0,866 . e = 0,866 . 40 = 34 mm ( 1,7 . d = 1,7 . 20 = 34 mm ) k = O, 7 . d = O,7 . 20 = 14 mm l = 4,5 . d = 4,5 . 20 = 90 mm b = 2,5 . d = 2,5 . 20 = 50 mm olur.

Dikkat Yapılan hesaplama, çap esasına göredir. Hesap sonucu ortaya çıkan eleman boyutları, sembolik ve pratik bir çizim için kullanılabilir. Bu boyutlar, birleştirme (bağlama) elemanının standart (gerçek) boyutlarıyla uyuşmayabilir. Çizimi, gerçek boyut esasına göre yapmak gerektiğinde ilgili standart çizelgesinden yararlanılır.

16

Şekil 1.22: Cıvata resmi

17

Şekil:1.23: Çeşitli Cıvata ve vidalar

1.2.2.3Somunların Resimlerde Gösterilmesi ve Ölçülendirilmesi İç vida açılmış deliği bulunan ve dış kısmı biçimlendirilmiş ( elle, anahtarla, tornavida ile döndürülen ) elemanlara somun denir. Somunlar vida anma çapı ve dış kısmın biçimine göre standart ölçülerde yapılırlar.

18

Genellikle somunların resmi çizilmez. Sadece somunun adı, anma ölçüsü, standart numarası ve diğer özelliklerini belirten semboller komple resimde parça listesine yazılır.

Şekil : 1.24 Somun

Şekil TS 8201 standardına göre somunun standart gösterimi görülmektedir.

Şekil 1. 25: Somun standar dı

Ø

Somun Çizimi · Metr ik somun ölçüler i ve elemanlar ının hesabı:

Altı köşe bir somunun elemanlar ı şunlar dır .

P

: Adım

D

: Diş üstü çapı

D1

: Diş dibi çapı

(D1 = D ­ 1,0825 . P)

e

: Somun köşegeni

(e = 2D)

AA : Anahtar ağzı

(AA = O,866 . e) veya ( 1.7 . D )

m

(m = 0,8 . D)

: Somun kalınlığı

Ör nek : Adımı P = 2,5 mm olan M 20 somunun elemanlarını hesaplayalım. Çözüm : D = 20 mm D1 = D ­ 1,0825 . P = 20 ­ 1,0825 . 2,5 = 17,3 mm 19

e = 2. D =2 . 20 = 40 mm AA = 0,866 . e = 0,866 . 40 = 34 mm ( 1,7 . 20 = 34 mm ) m = 0, 8 D = 0, 8 . 20 = 16 mm olur.

Şekil 1. 26: Somun r esmi

20

TS 1026 / 1’e Revizyonu yapılmış yeni somun çeşitleri somun çeşitleri;

Şekil:1.27: Somun çeşitleri

21

1.2.2.4.Rondelâların Resimde Gösterilmesi ve Ölçülendirilmesi Birim alana gelen sıkma kuvvetini azaltıp işin yüzeyini korumak için somun altına konan elemana rondela denir. Rondela’nın TS 79 göre ölçüleri Şekil 1.29 da verilmiştir.

Şekil 1.28: Rondela ile bir leştir me

Şekil 1.29: Rondela Ölçüler i

22

Başlıca rondela çeşitleri;

Şekil 1.30 :Rondela çeşitler i

23

Ø

Vidalı Bir leştir meler

Şekil 1.31 : Vidalı bir leştir me

Ø

Cıvata ile Bir leştir me

Birleştirilecek parçalardan birine diş üstü çapından büyük delik açılır, diğerine vida çekilir.

Sekil 1.32 : Cıvata ile birleştir me

24

Ø

Cıvata ve Somun ile Bir leştir me

Birleştirilecek parçaların ikisine de diş üstü çapından büyük delik açılır, somun ile bağlantı yapılır.

Şekil 1. 33 : Cıvata ve somun ile bir leştir me

Ø

Saplamalı bir leştir me

Parçalardan birine diş üstü çapından büyük delik açılır, diğerine vida çekilir, somun ile bağlantı yapılır.

Şekil 1.34 : Saplamalı birleştir me

25

Ø

Tor navida Kanallı ve Havşa Başlı Cıvatalar la Yapılan Çeşitli Bir leştir me

Şekil 1.35 : Tor navida kanallı ve havşa başlı cıvata ile birleştir me

Ø

Somunlar ın Çözülmemesi için Uygulanan Yöntemler

Somunların kendiliğinden çözülmemesi için bağlantılarda uygulanan baslıca yöntemler aşağıda şekillerde gösterilmiştir.

Şekil 1.36: Somun emniyetler i

1.2.2.5. Pimlerin ve Pernoların Resimde Gösterilmesi ve Ölçülendirilmesi Ø Pim Birbirine takılan makine parçalarının, karşılıklı konumlarının sağlanmasında kullanılan sökülebilir birleştirme elemanlarına pim denir

26

Şekil 1.37 : Silindir ik pim

Şekil : 1.38 Pimler ve kullanımı

Şekil :1.39: Pim toler ansı

Ø Pimlerin TS 233l ' ye Göre Çeşitleri : · Silindirik pimler · Konik pimler Ø Silindirik (paralel) pimler (TS 2337/1­11) : Yerlerine alıştırılarak takılır. Alıştırma toleransı m6, h8, h 10, h11 Silindirik pimlerin çeşitlerine göre standartları tablolarda belirtilmiştir.

27

Pimler standart olarak adı, standart numarası, çapı, toleransı, boyu, tipi ve malzeme cinsi belirtilerek gösterilir.

Şekil 1.40 : Pimin standar t göster imi

Ø Konik pimler ( TS 2337 / 12 – 16 ) Yerlerine itilip sıkıştırılarak takılır. Konik pimlerin konikliği 1:50 oranındadır. Konik pimlerin delikleri, önce kademeli olarak delinir, sonra raybalanır. Pim, serbest takıldığında 4 mm kadar dışarıda olmalıdır. Sıkıştırıldığında ise yerine tam oturur ve görevini yapar.

Sökme işlemini kolaylaştırmak yönünden konik pimler, vidalı olarak da yapılır. (Şekil 1.41) Konik pimlerin değişik tiplerine ait standart ölçüleri ilgili standart tablolarında verilmiştir.

Şekil 1.41: Konik pimler

Ø

Kopilyalar ( TS 2339 )

28

Cıvata, somun ve bağlantı parçalarının kendiliğinden çözülmesini önlemeye yarayan elemandır. Kopilyalar çelik tel veya sacdan maşa, yay veya kama biçiminde yapılır. ( Şekil 1.42 ) Çok kullanılan maşa kopilyanın geçeceği delik çapına ( d ) göre standart ölçüleri, Şekil 1.43’te verilmiştir.

Şekil 1.42: Kopilyalar

Şekil 1.43: Maşa kopilyanın standar t ölçüler i

1.2.2.6.Kamaların Resimde Gösterilmesi ve Ölçülendirilmesi Ø

Kama

Dişli çark, kasnak, volan gibi makine parçalarını dönen millere sökülebilir olarak birleştiren elemanlara kama denir.

29

Şekil 1.44 : Kamanın montaj resmi

Ø

Kamalar , TS 147’ye Gör e Sınıflandır ması ·

Enine kamalar

·

Boyuna kamalar o Eğimli kamalar o Eğimsiz kamalar o Yarım ay kamalar

Enine kamalar : Mil eksenine dik olarak çalışır. Bu kamalar, sık sık sökülüp takılması gereken eklemli bağlantılarda kullanılır.

Boyuna kamalar : Mil ekseni boyunca çalışır. Bu kamalar, moment taşıyarak bağlantı görevi yapar. Boyuna kamalar TS 147’ ye göre üç sınıfa ayrılır.

Eğimli kamalar : Kamanın üst yüzeyine 1:100 oranında eğim verilir. Eğimli kamalarda montaj itme ile olurken, mil ve göbek sıkışarak çalışır.

Şekil 1.45 : Eğimli kama

30

Şekil 1.46 : Kama ölçüler i

Eğimsiz kamalar : Bu kamaların üst yüzeyleri boşluklu olup yan yüzeyleri kuvvetleri iletir.Eğimsiz boyuna kamalar, mil kanallarına alıştırılarak takılır. Eğimsiz kamalar, kalın ince ve memeli türde olur.

Eğimsiz kama tipleri ve standart ölçüleri, Şekil 1.49’da verilmiştir.

Şekil 1.47 : Eğimsiz kamanın çalışması

Şekil 1.48 : Eğimsiz kamanın ölçüler i

31

Şekil 1.49 : Eğimsiz kama tipleri

Yar ım ay kamalar ( TS 147 / 12 ) : Millerin konik kısımlarında ve belli açılarda oynak (esnek ) birleştirmelerde kullanılır. Bu kamanın standart ölçüleri, Şekil 1.51’de verilmiştir.

Standart gösterim: Kama TS 147 / 12 – B x h Kama TS 147 / 12 ­ 5 x 6,5

Şekil 1.50 : Yar ımay Kama

32

Şekil 1.51 : Yar ım Ay Kama Ölçüleri

1.2.3. Sökülemeyen Sabit Birleştir meler 1.2.3.1.Perçinlerin Resimlerde Gösterilmesi ve Ölçülendirilmesi Tanımı: Bir başı hazır olan ve diğer başı birleştirme anında oluşturulan sökülmez bağlantı elemana perçin denir.

Per çin çapı ve boyu : Perçinleme işleminde normal olarak perçin çapı ( d ) sac kalınlığının (s ) 1,8 katı olup, d = 1,8 s’ dır.

Perçin boyu, perçinin çeşidine ve işlem türüne göre aşağıdaki gibi hesaplanır.

Şekil 1.52 : Per çin bağlantı ölçüler i

Yuvarlak başlı perçin (Soğuk perçinlemede ) Yuvarlak başlı perçin ( Sıcak perçinlemede ) Havşa – mercek başlı perçin

I = lı + 1, 5 d I = lı + 1,75 d I = lı + 0,7 d

Havşa – düz başlı perçin

l = lı + 0,5 d

Per çin delik ve havşalar ı : Perçin delikleri, perçinlemenin soğuk veya sıcak yapılışına göre açılır.

Soğuk perçinlemede (18 mm çapa kadar): Delik çapı = perçin çapı + 0,1 . 0,5 mm olur.

Sıcak perçinlemede ( 18 mm den büyük çap):Delik çapı = perçin çapı + 1 mm olur.

Delik çapının perçin çapından büyük olması, perçinin kolay takılmasını ve genleşmeye karşı uyumunu sağlar. Perçin başının iyi oturması için delik ağızları, 90° havşa matkabı ile havşalanır.

33

Per çin Çiviler inin Çeşitler i 1. Başlı perçin Ø

Havşa mercek başlı

Ø

Havşa yassı mercimek başlı

Ø

Havşa düz başlı

Ø

Silindir başlı

2. Delikli Perçin Ø

Banttan yapılan

Ø

Borudan yapılan

Ø

İki parçalı

Ø

Kör ( pop )

3. Başsız Perçin Ø

A tipi delikli

Ø

B tipi havşalı

· Başlı per çinler : Genellikle çelik konstrüksiyonlarda kullanılır. · Delikli per çinler : Genellikle balata, kayış gibi elemanlarda kullanılır. · Başsız per çinler : Genellikle borularda kullanılır.

Perçin standart olarak gösterilirken adı, standart numarası, çapı, boyu, tipi ve malzeme cinsi belirtilir.

Şekil 1.53 : Ör nek per çin kot numar ası

Balata perçini, TS 94 / 11 = 86 x 30 = Al 34

Perçinlerin çeşitlerine göre standart çap ve boyları Şekil1.54’te verilmiştir

Şekil 1.54 : Per çinler in standar t Ölçüler i

35

Perçinleme işlemlerinde yuvarlak başlı ve havşa düz başlı perçin çivileri çok kullanılır. Yapılacak perçinli birleştirmede yuvarlak başlı veya havşa düz başlı perçinle ilgili boyutlar ve çizimleri aşağıda verilmiştir.

Şekil 1.55 : Per çinler in çapları

Şekil 1.56 : Per çin çivisinin boyutlar ı

Birleştirmelerde perçin çivisine göre kesit görünüşlerin durumu

Şekil 1.57 : Birleştir meler de per çin çivisine gör e kesitler

36

Per çinli Bir leştir me Çizimler i

Şekil 1.58 : Perçinleme Çeşitleri

Şekil 1.59 : Çift sır a per çin ölçüleri

37

Perçinli birleştirmelerde parçaların yırtılmaması için gerekli boyutlar perçin çapı cinsinden verilir.

Perçin adımı

t = 3,0…. 3,5 d

Perçin uzaklığı

e1 = 2,0…. 2,5 d

Sıra uzaklığı

e2 = 1,5…. 2 d

Sıra aralığı

e3 = 3,0…..3,5 d

Şekil 1.60 : Per çinli bir leştir meler in r esim üzer inde göster imler i

Şekil 1.61 : Perçin semboller i

38

Örnek resim sembollerle gösterilen bir perçinlemeye aittir. Resimde iki L profil (yükseklik 80, en 40,kalınlık 8, boy 450) demirin, 80 mm adımla 16 mm çapında iki tarafı yuvarlak başlı perçinle bir!eştirildiği açıklanmaktadır.

Şekil 1.62 : Ör nek per çinleme resmi

1.3. Kaynaklı Bir leştir meler in Resimde Göster ilmesi ve Semboller i 1.3.1.Kaynak Tanımı ve Kaynakların Sınıflandırılması Ø Kaynak: Aynı veya birbirine benzer özellikteki metal veya plastik iş parçalarında, ek yerlerinin ergitilmesi veya yaklaşık ergime sıcaklıklarında basınç suretiyle iki parçaya ait kristallerin birleştirilmesine kaynak denir. Ø Kaynaklı bir leştir me: Malzemelerin, ısı veya basınç altında dolgu malzemesi kullanarak veya kullanmadan, çözülemez olarak bağlanmasıyla meydana getirilen birleştirmedir. Ø Kaynak yer i : Parçaların kaynakla birleştirildiği kısmıdır. Kaynak yeri uzatma, mukavemet arttırma vb amaçlara göre çeşitli şekillerde olabilir. Ø Kaynak dikişi : Kaynak yerinde parçalar kaynak dikişiyle birleştirilir.Kaynak yerinin durumu ve kaynak dikişi malzeme veya kaynak metoduna göre çeşitli şekillerde yapılır.

Kaynak arıza yapan bazı makine parçalarının tamirinde boru ve kazan imalatında, çelik ve saç konstrüksiyonlarında çok kullanılır. Günümüzde kaynağın kullanılma alanı oldukça geniştir. Cıvata ve perçinli birleştirme yerine kaynaklı birleştirme tercih edilmektedir. Az sayıda yapılacak parçalarda döküm yerine kaynaklı birleştirme kullanılmaktadır.

1.3.2.Kaynaklı Bir leştir me Çeşitleri Birleştirilecek parçaların durumuna göre kaynaklı birleştirmeler Şekil: 1.63’te görüldüğü gibi çeşitli şekillerde yapılabilir.

39

Şekil 1.63 : Kaynaklı bir leştir me çeşitler i

40

1.3.3.Kaynak Dikişleri ve Semboller Kaynak yerinin durumu, malzeme veya kaynak metoduna göre çeşitli kaynak dikişleri ve bunları ifade eden semboller vardır. Bu semboller ‘’ TS 3004 EN 22553 ­ Kaynaklı, sert ve yumuşak lehimli birleştirmeler – sembolik gösteriliş’’ standardında ele alınmıştır.

1.3.3.1.Esas Semboller Çeşitli birleştirme türleri, ilgili kaynak şekline benzeyen bir sembolle belirtilir.

Semboller, uygulanan metodu ifade etmez. Birleştirme gösterildiğinde şekil:1.64’ te verilen çatallı kılavuz çizgisi kullanılmaktadır.

Şekil 1.64: Kaynak göster me sembolü

41

Esas semboller şekilde isim, gösteriliş ve sembol olarak verilmektedir.

Şekil 1.65 : Esas semboller

42

1.3.3.2.Yardımcı Semboller Esas sembol, yüzeyin, şeklini veya kaynak dikişini gösteren bir sembolle tamamlanabilir. Herhangi bir yardımcı sembol olmadığında kaynak dikişinin yüzey şekli serbest bırakılmıştır anlamındadır. Çeşitli yardımcı semboller aşağıda Şekil 1.66 da verilmiştir. Yardımcı sembollerin uygulama örnekleriyse Şekil : 1.67 de sembol ve resim olarak görülmektedir.

Şekil 1.66. : Çeşitli yar dımcı semboller

Şekil 1.67 : Yar dımcı sembollerin kullanılması

43

1.3.4.Teknik Resimlerde Kaynak Sembollerinin Kullanılması Kaynak sembollerinin gösterilmesi için kaynak dikişi sembolüyle birlikte kılavuz çizgileri, referans çizgileri kullanılmalıdır. İlgili kaynak yerinin belirtilmesi amacıyla ucu bir okla son bulan ok çizgisine sürekli ve kesik çizgiden oluşan referans çizgisi ilave edilir.

Referans çizgilerine kaynak dikişi sembolü ve ihtiyaca göre diğer bilgilerin yazılması için bir çatal ilave edilir. Sekil 1.68, şekil1.69, şekil1.70’te kaynak yerinin ve dikişin belirtilmesinde kullanılan ana sembol ve elemanları verilmiştir.

Şekil 1.68 : TS 3004 EN 22553’ göre esas sembollerin kombinasyonlar ı için ör nekler ­ı

44

Şekil 1.69: TS 3004 EN 22553’e gör e esas semboller için uygulama ör nekler i ­ ıı

45

Şekil 1.70: TS 3004 EN 22553’ e gör e esas semboller için uygulama ör nekler i – ııı

46

1.4.Kaynaklı Yapım Resimler i Kaynaklı birleştirme resimleri; çeşitli şekil ve sayıdaki parçalardan oluşmuş bir makine parçası ve bunların özelliklerini gösteren teknik resimlerdir.

Şekil 1.71: Kaynaklı bir parçanın resimler i

Kaynaklı birleştirmeyle meydana getirilmiş bir parçanın teknik resmi üç şekilde ele alınabilir. Ø Çizimle gösterme, Ø İşaretle (sembolik) gösterme, Ø Karma gösterme. Çizimle göster me : Görünen kaynak dikişlerine ait ek yerleri çizgilerle ve üzerine tırnak seklindeki kaynak taramaları ile belirtilir. Kaynak dikişlerine ait en kesitler ise siyaha boyanmış olarak gösterilir. İşar etle göster me :İşaretle(sembolle)gösterme, şu ana kadar anlatılan ve standartlaştırılmış şekillerle yapılır.

Kar ma göster me : Kaynak ek yerlerinin hem çizimle hem de sembolle gösterilmesi mümkündür.Bu gösterimde tırnak şeklindeki taramalar kullanılmaz. Ancak en kesitler, boyanmış olarak göze çarpmayı temin eder. En kesitleri gösterilemeyen kaynak dikişleri için detay görünüşler alınabilir. Aynı görünüşteki dikişler, hem çizim hem de işaretle aynı anda gösterilmez. Karma gösterimlerden mümkünse kaçınılmalıdır.

47

Şekil 1.72 : Kaynaklı bir parçada çizimle gösteriliş

Şekil 1.73 : Kaynaklı bir parçada işaretle göster iliş

48

Şekil 1.74: Kaynaklı bir parçada kar ma gösteriliş

49

UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ ALTI KÖŞE BAŞLI CIVATA ÇİZİMİ İşlem Basamaklar ı

Öner iler

Altı Köşe Başlı Cıvata çiziminde işlem sırası : 1. Cıvatanın görünüşlerini, önce basit Şekil : 1.75 geometrik kısımlar halinde ve ince Ø Şekli A4 formundaki resim kağıdına çizgilerle çiziniz. çiziniz. Örnek uygulama : M 20 x 70 cıvata çizimi M 20 = d = Cıvata çapı Ø Öğrenme faaliyeti 1.5.1.1’ deki cıvata 70 = L =Cıvata boyu çizimini ve hesaplamalarını inceleyiniz. Ø Cıvata ölçülerini işlem basamaklarında belirtilen örnek uygulamadan alabilirsiniz.

2. Görünüşlere ait kavisleri çiziniz ve kalın çizgilerle koyulaştırınız. Şekil :1.76

Ø Kavisleri pergel yardımı ile çiziniz.

3. Cıvatanın diş üstü ve diş dibi kısımlarına ait daireleri tamamlayınız. Şekil: 1.77 Ø Diş dibini çizerken ince ve dörtte birini boş bırakarak çiziniz.

4. Cıvata üzerindeki diş dibini ve cıvata uç kısmını çiziniz.

Görünüşlerin diğer kısımlarını tamamlayıp çizimi koyulaştırarak sonuçlandırınız.

Şekil :1.78 Ø Çizimi koyulaştırınız.

Ø Temiz ve düzenli çalışınız.

50

Ø Resmin doğruluğuna ve kalınlıklarına dikkat ediniz.

çizgi

ALTI KÖŞE BAŞLI SOMUN ÇİZİMİ Altı köşe başlı somun çiziminde işlem sırası: 1. Somunun görünüşlerini, önce basit geometrik kısımlar halinde ve ince çizgilerle çiziniz. Örnek uygulama : M 20 ölçülerinde cıvata çizimi uygulaması yapabilirsiniz.

M 20 = D = diş üstü çapı

Şekil: 1.79 Ø Şekli A4 formundaki resim kağıdına

çiziniz. Ø ­Öğrenme faaliyeti 1.5.1.2’ deki somun çizimini ve hesaplamalarını inceleyiniz. Ø Somun ölçülerini işlem basamaklarında

belirtilen alabilirsiniz.

örnek

uygulamadan

2. Görünüşlere ait kavisleri çiziniz ve kalın çizgilerle koyulaştırınız.

Şekil: 1.80

Ø Kavisleri pergel yardımı ile çiziniz 3. Somunun diş üstü ve diş dibi kısımlarına ait daireleri tamamlayınız D = diş üstü çapı Dı = diş dibi çapı

Şekil : 1.81

Ø Diş dibini çizerken ince ve dörtte birini boş bırakarak çiziniz.

51

4. Görünüşlerin diğer kısımlarını tamamlayıp çizimi koyulaştırarak sonuçlandırınız.

Şekil: 1.82

Ø Çizimi koyulaştırdıktan sonra fazla çizgileri siliniz. Ø Temiz ve düzenli çalışınız. Ø Resmin doğruluğuna ve kalınlıklarına dikkat ediniz.

çizgi

ALTI KÖŞE BAŞLI CIVATA VE SOMUNUN BİRLEŞİK ÜÇ GÖRÜNÜŞÜNÜN ÇİZİMİ

Altı köşe başlı cıvata ve somun birleşik çiziminde işlem sırası: 1. Cıvata ve somunun üç görünüşünü, önce ince çizgilerle oluşturunuz. Örnek uygulama: M 20 X 50 cıvata ve somun çizimi.

Şekil: 1.83

Ø Şekli A4 formundaki resim kâğıdına çiziniz Ø Öğrenme faaliyeti 1.5.1.2’ deki somun çizimini ve hesaplamalarını inceleyiniz. Ø Somun ölçülerini işlem basamaklarında

belirtilen alabilirsiniz.

52

örnek

uygulamadan

2. Çizimi kontrol ederek kavisli kısımları kalın çizgilerle tamamlayınız.

Şekil.:1.84 Ø Kavisleri pergel yardımı ile çiziniz.

3. Çizimi koyulaştırarak tamamlayınız.

Şekil: 1.85

Ø Çizimi koyulaştırdıktan sonra fazla çizgileri siliniz. Ø Temiz ve düzenli çalışınız. Ø Resmin doğruluğuna ve kalınlıklarına dikkat ediniz.

53

çizgi

ÇEŞİTLİ PARÇALARIN CIVATA, SOMUN, SAPLAMA VE RONDELALI BİRLEŞTİRME ÇİZİMLERİ

Üç parçanın cıvata , somun ve rondela ile birleştirme çiziminde işlem sırası.. Ø Birleştirilecek elemanların ön görünüşlerini çiziniz ( çizim yaparken resim üzerinden ölçü alıp 2:1 ölçekli çizebilirsiniz ).

Şekil :1.86

Ø Şekli A4 formundaki resim kâğıdına çiziniz Ø Şekilde ayrılmış durumdaki üç parça, sol eksenden cıvata ile sağ eksenden cıvata ve somunu ile birleştirilecek nitelikte hazırlanmıştır.

Ø Birleştirilecek elemanları şekilde gördüğünüz gibi iki cıvata ile birleştirilmiş şeklin ön Şekil : 1.87 görünüşünü çiziniz.

Dikkat; resim üzerindeki açıklamalar. Ø Birleştirmenin elemanları ; cıvata, somun ve rondeladır. Ø Vidanın kör delikteki bağlantısına dikkat edilmelidir. Dış vidanın diş üstü, kalın çizgi ile çizilirken, iç vidanın artan kısmı, ince çizgi ile çizilmelidir. Ø Birleştirme elemanının geçtiği deliklerle aralarında 0,5 mm boşluk olacağı dikkate alınarak çizim yapılmalıdır.

54

Ø Birleştirme

deliklerinin boşluklarında delik ağızlarının çizgileri unutulmamalıdır.

Ø Birleştirilecek elemanları şekilde gördüğünüz gibi iki cıvata ile birleştirilmiş şeklin üst görünüşünü çiziniz.

Şekil : 1.88

Ø Üst görünüşü çizerken, cıvatanın diş dibinin şekline ve yönüne dikkat ediniz. Ø Rondelaların çiziminde çift daire rondelanın pahlı olduğunu belirtmektedir. Ø Cıvata ile iki parçanın birleştirme çizimi. Örnek uygulama : Çizilen gerçek şekli 2 : 1 ölçeğinde çizebilirsiniz.

Şekil 1. 89 : Cıvata ile bir leştir me

Ø Şekli A4 formundaki resim kağıdına çiziniz. Ø Çizime eksenlerden başlayınız. Ø Resmi önce silik çiziniz. Daha sonra koyulaştırınız. Ø Temiz ve düzenli çalışınız. Ø Resmin doğruluğuna ve çizgi kalınlıklarına dikkat ediniz.

55

Cıvata ve somun ile iki parçanın birleştirme çizimi. Örnek uygulama : Çizilen gerçek şekli 2 : 1 ölçeğinde çizebilirsiniz

Şekil 1. 90: Cıvata ve somun ile bir leştir me

Ø Şekli A4 formundaki resim kâğıdına çiziniz. Ø Çizime eksenlerden başlayınız. Ø Resmi önce silik çiziniz. Daha sonra koyulaştırınız. Ø Temiz ve düzenli çalışınız. Ø Resmin doğruluğuna ve çizgi kalınlıklarına dikkat ediniz.

Saplama ile iki parçanın birleştirme çizimi. Örnek uygulama : Çizilen gerçek şekli 2 : 1 ölçeğinde çizebilirsiniz

Şekil 1. 91: Saplamalı birleştir me

Ø Şekli A4 formundaki resim kâğıdına çiziniz. Ø Çizime eksenlerden başlayınız. Ø Resmi önce silik çiziniz. Daha sonra koyulaştırınız. Ø Temiz ve düzenli çalışınız. Ø Resmin doğruluğuna ve çizgi kalınlıklarına dikkat ediniz.

56

PİMLİ BİRLEŞTİRME ÇİZİMİ Pimli birleştirme çizimi işlem sırası. Ø Görünüşleri verilen üç parça, birbirine takılacaktır. Montajdaki konik kertikli pim TS 2337 / 16 – 3 x 23 ile birleştirilecektir. Şekil : 1.92 Ø Örnek uygulama Birleştirme için çizilen Ø Şekli A4 formundaki resim kağıdına gerçek şekli 2: 1 ölçeğinde tam kesit çiziniz. olarak ve belirten yere çiziniz. Ø Resim üzerindeki ölçülere göre çiziniz.

Ø Çizime eksenden başlayınız. Ø Resmi önce silik çiziniz. Daha sonra koyulaştırınız. Ø Temiz ve düzenli çalışınız. Ø Resmin doğruluğuna ve kalınlıklarına dikkat ediniz.

çizgi

Şekil : 1.93

Ø Konik kertikli pimin ölçülerini ilgili tablodan bakınız. Ø Şekli A4 formundaki resim kağıdına çiziniz. Ø Çizime eksenden başlayınız. Ø Resmi önce silik çiziniz. Daha sonra koyulaştırınız. Ø Temiz ve düzenli çalışınız. Ø Resmin doğruluğuna ve kalınlıklarına dikkat ediniz.

57

çizgi

KAMALI BİRLEŞTİRME RESMİ ÇİZİMİ Kamalı birleştirme çizimi işlem sırası Ø Şekli verilen sınır çizgileri ile eğimsiz kamalı birleştirmenin resmini çiziniz. ŞEKİL : 1.94 Ø Örnek uygulama : Çizilen Ø Şekli A4 formundaki resim kağıdına çiziniz. gerçek şekli 2 :1 ölçeğinde Ø Çizime eksenlerden başlayınız. çizebilirsiniz Ø Resmi önce silik çiziniz. Daha sonra koyulaştırınız. Ø Temiz ve düzenli çalışınız. Ø Resmin doğruluğuna ve çizgi kalınlıklarına dikkat ediniz.

1.AŞAMA Ø d çapına göre milin önden ve soldan görünüşleri çizilir.

Şekil : 1.95

2.AŞAMA Ø Soldan görünüşte daire üzerinde b,h,t1 ve 12 ölçülerine göre kama kesiti çizilir. Ø Çizimde boşluk için 12ölçüsü dikkate alınmadan en az 1mm aralıklı çizgiler çizilir. Ön görünüşte L boyu işaretlenir.

58

Şekil : 1.96

3.AŞAMA Ø Kesit düzleminin geçtiği yer belirlenir, koparılmış kesit için mil üzerinde serbest el çizgisiyle sınır çizilir. Ø Soldan görünüşte göbek tarama alanı işaretlenir. Ø Fazlalıklar silinerek resim ortaya çıkartılır.

Şekil : 1.97

4.AŞAMA Ø Kesit düzlem çizgisi belirtilir. Yan görünüşe A­A kesiti yazısı yazılır. Ø Tarama çizgileri çizilir, resim koyulaştırılır ve kesit üzlemi yazılarak resim tamamlanır.

59

PERÇİNLİ BİRLEŞTİRME ÇİZİMİ

Tek Sıra Bindirme Perçinleme çizimi işlem sırası. Ø Ön ve üst görünüşü verilen iki parçayı aşağıdaki açıklamalara göre perçinlerle birleştiriniz. Ø Örnek uygulama: Çizilen gerçek şekli 2: 1 ölçeğinde çizebilirsiniz Ø Birleştirme resminin üstten ve önden görünüşünü ( kesit olarak ) çiziniz. Şekil : 1.98

Ø Şekli A4 formundaki resim kâğıdına çiziniz. Ø Çizime eksenlerden başlayınız. Ø Resmi önce silik çiziniz. Daha sonra koyulaştırınız. Ø Temiz ve düzenli çalışınız. Ø Resmin doğruluğuna ve çizgi kalınlıklarına dikkat ediniz.

Açıklama : Ø Perçin çeşidi TS 94 / 2 dir. d = 16 , S1 = 16 , S2 = 16 mm Ø Bindirme yapılacaktır.

perçinleme

Ø Üst görünüşte 3 adet perçin çizilecektir. Ø Perçin boyu alınan perçin çapı ve sac kalınlıklarına göre hesaplanacaktır.

Şekil : 1.99

Ø Perçinleme ölçüleri ; t = 2 d + 8 mm e = 1 , 5 . d s = s 1 + s 2 Toplam sac kalınlığı 60

Ø Temiz ve düzenli çalışınız. Ø Resmin doğruluğuna ve çizgi kalınlıklarına dikkat ediniz.

Tek yamalı, tek sıra , tek kesitli Perçinleme çizimi işlem sırası. Ø Ön ve üst görünüşü verilen parçayı aşağıdaki açıklamalara göre perçinlerle birleştiriniz. Örnek uygulama : Çizilen gerçek şekli 2 : 1 ölçeğinde çizebilirsiniz Ø Birleştirme resminin üstten ve önden görünüşünü ( kesit olarak ) çiziniz.

Şekil : 1.100

Ø Şekli A4 formundaki resim kâğıdına çiziniz. Ø Çizime eksenlerden başlayınız. Ø Resmi önce silik çiziniz. Daha sonra koyulaştırınız. Ø Temiz ve düzenli çalışınız. Ø Resmin doğruluğuna ve çizgi kalınlıklarına dikkat ediniz.

Açıklama : Ø Perçin çeşidi TS 94 / 1’ dir. d = 20 , S1 = 18 , S2 = 18 mm Ø Çift sıra bindirme perçinleme yapılacaktır. Ø Üst görünüşte 6 adet perçin çizilecektir. Ø Perçin boyu alınan perçin çapı ve Şekil : 101 sac kalınlıklarına göre Ø Perçinleme ölçüleri ; hesaplanacaktır. t = 2 d + 8 mm e = 1,5 d e1 = O,9 e 61

s1 = 1,2 s Ø Temiz ve düzenli çalışınız. Ø Resmin doğruluğuna ve çizgi kalınlıklarına dikkat ediniz. Çift sıra zikzaklı perçinleme çizimi işlem sırası. Ø Ön ve üst görünüşü verilen parçayı aşağıdaki açıklamalara göre perçinlerle birleştiriniz. Örnek uygulama: Çizilen gerçek şekli 2 : 1 ölçeğinde çizebilirsiniz Şekil : 1.102 Ø Birleştirme resminin üstten ve önden görünüşünü ( kesit olarak Ø Şekli A4 formundaki resim kâğıdına çiziniz. ) çiziniz. Ø Çizime eksenlerden başlayınız.

Ø Resmi önce silik çiziniz. Daha sonra koyulaştırınız. Ø Temiz ve düzenli çalışınız. Ø Resmin doğruluğuna ve çizgi kalınlıklarına

dikkat ediniz.

Açıklama : Ø Perçin çeşidi TS 94 / 1’ dir. d = 16 , S1 = 15 , S2 = 14 mm Ø Çift sıra zikzaklı bindirme perçinleme yapılacaktır. Ø Üst görünüşte 5 adet perçin çizilecektir. Ø Perçin boyu alınan perçin çapı ve Şekil : 1.103 sac kalınlıklarına göre Perçinleme ölçüleri ; hesaplanacaktır. t = 2,6 d + 15 mm e = 1,5. d e1 = 0,6 .t Havşa başlı için perçin boyu 1= s+d Ø Temiz ve düzenli çalışınız.

Resmin doğruluğuna ve çizgi kalınlıklarına dikkat ediniz.

62

KAYNAKLI BİRLEŞTİRME Yandaki şekilde belirtilen kaynaklı yapım resmini 1/5 ölçeğinde çiziniz.

Şekil 1.104: Kaynaklı yapım resmi

­ Şekli A4 formundaki resim kağıdına çiziniz. ­ Çizime eksenlerden başlayınız. ­ Resmi önce silik çiziniz. Daha sonra koyulaştırınız. ­ Temiz ve düzenli çalışınız. ­ Resmin doğruluğuna ve çizgi kalınlıklarına dikkat ediniz.

63

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Bu faaliyet kapsamında hangi bilgileri kazandığınızı, aşağıdaki soruları cevaplayarak belirleyiniz.

A) ÖLÇME SORULARI

1.

Teknik resimde, bir vidanın gösterimi için doğru olan resim hangisidir?

A)

B)

C)

64

D)

2.

Teknik resimde,bir vidanın gösterimi için doğru olan resim hangisidir?

A) B)

C)

D)

Şekil : 1.107 SORUDA ŞEKİL NUMARASI KONMASI GEREKMEZ

3.

Teknik resimde, bir dış vidanın ölçümlendirilmesinde doğru olan resim hangisidir. ?

A) B) C) D)

Şekil : 1.108 SORUDA ŞEKİL NUMARASI KONMASI GEREKMEZ

65

4.

Teknik resimde, bir iç vidanın ölçümlendirilmesinde doğru olan resim hangisidir.?

A) B)

C)

D)

Şekil : 1.109 SORUDA ŞEKİL NUMARASI KONMASI GEREKMEZ

5.

Teknik resimde, bir dış vidanın montaj resminde doğru olan resmi hangisidir.?

A) B)

C)

66

D)

6.

Teknik resimde, bir dış sol vidanın ölçülendirilmesinde doğru olan ölçü hangisidir.

A) B)

7

C)

Teknik resimde,bir dış vidanın gösteriminde doğru olan resim hangisidir ?

A) B)

8

D)

C)

Yukarıdaki şekil ne tür birleştirmedir?

A) Saplamalı birleştirme B) Cıvatalı birleştirme C) Cıvata ve somunlu birleştirme D) Pimli birleştirme 67

D)

9

Yukarıdaki şekil neyi ifade eder?

A) Pulu ifade eder.

B) Oringi ifade eder.

C) Yaylı rondelayı ifade eder.

D) Rondelayı ifade eder.

10. Yukarıdaki şekil hangi tip perçinlemedir?

A) Yamalı perçinleme, iki kesitli çift sıralı B) Yamalı perçinleme, tek kesitli tek sıralı C) Bindirme perçinleme, tek kesitli tek sıralı D) Bindirme perçinleme, tek kesitli çift sıralı

68

ÖĞRENME FAALİYETİ ­ 2

AMAÇ

ÖĞRENME FAALİYETİ–2

Bu modüldeki eğitim ve öğretim faaliyetlerini başarı ile tamamlayan her öğrenci; TSE standartlarına ve teknik resim kurallarına göre hareket ileten elemanların resimlerini çizebilecek, sembollerini gösterebilecek, kataloglardan resimlerini okuyabileceksiniz.

ARAŞTIRMA TSE standartlarından ve teknik resim kurallarına göre çizilen hareket ileten elemanlarının resimlerini ve sembollerini gösteren katalogları inceleyiniz. İlgili TSE standartları araştırınız.

2. HAREKET İLETEN ELEMANLAR 2.1. Dişli Çar klar Hareket ve güç iletiminde kullanılan, üzerinde eşit aralıklı ve özel profilli girinti ve çıkıntıları bulunan silindirik veya konik yüzey elemanlara “dişli çark” denir.

Şekil 2.1: Kısa mesafeler de hareket iletim elemanları

69

Şekil 2.2: Kayış ile hareket iletimi Şekil 2.3: Zincir ile hareket iletimi

Şekil 2.4: Eksenler i paralel çalışan silindir ik yüzeyli dişli çarklar

Şekil 2.5: Eksenler i kesişen konik yüzeyli dişli çarklar

70

Şekil 2.6: Eksenleri farklı düzlemler de, dıştan ve içten çalışan düz dişli çar k

Dişli çarklar, hiçbir zaman tek olarak kullanılamaz, daima iki dişli kullanma zorunluluğu vardır. Bunlara Dişli Çift adı verilir. Güç ve hareketin verildiği dişliye çeviren (döndüren) diğerine de çevrilen (döndürülen) dişli denir.

2.1.1. Düz Dişli Çarklar

Şekil 2.7: Düz dişli çark

2.1.2.Helis Dişli Çar klar

Şekil 2.8 : Helis dişli çarklar

71

2.1.3. Konik Dişli Çar klar

Şekil 2.9: Konik dişli çarklar

2.1.4. Sonsuz Vida ve Karşılık Dişlisi

Şekil 2.10: Sonsuz vida ve kar şılık dişlisi

2.1.5. Zincir Dişli Çar klar

Şekil 2.11: Zincir dişli çar k

2.1.6. Kramayer Dişliler

Şekil 2.12 : Kr amayer dişli

72

2.1.7. Dişler ve Ortak Dişli Çar k Terimleri Aşağıda, dişli çarklarda kullanılan genel ortak terimlerin adları ve işaretleri verilmiştir.

Dişlinin cinsine göre özel terimler burada verilmemiştir. Kullanılan terim ve semboller TS 3350' den alınmıştır. Bölüm dairesi ve çapı (d) : Dişli çarkın yuvarlandığı dairedir ve dişler bu daire üzerinde oluşturulur.

Bu dairenin ölçüsüne de bölüm dairesi çapı denir. Ø

Diş üstü dair esi ve çapı (da) : Dişlerin üst kısımlarından geçen dairedir. Bu dairenin ölçüsüne de diş üstü çapı denir.

Ø

Diş dibi dair esi ve çapı (dt) : Dişlerin dip kısımlarından geçen dairedir. Bu dairenin ölçüsüne diş dibi çapı denir.

Ø

Adım (p) : Bölüm dairesi üzerinde bir diş kalınlığı ve diş boşluğundan oluşan çevresel uzunluğa adım denir.

Ø

Modül (m) : Birbirleriyle çalışan dişlilerde sabit bir oran olup bölüm dairesi çapının diş sayısına bölünmesiyle bulunur. Çapsal adım olarak da adlandırılabilir.

Ø

Diş sayısı (z) : Bölüm dairesi üzerinde bir dolu veya bir bos diş sayısıdır, genellikle dolu kısım anlaşılmalıdır.Bölüm dairesinin modüle oranını ifade eder.

Ø

Diş yüksekliği (h) : Dişin, diş başından diş dibine kadar olan mesafesidir.

Ø

Diş başı yükseklini (ha),: Diş üstü ile bölüm dairesi arasındaki mesafedir.

Ø

Diş dibi yüksekliği (ht) : Diş dibi ile bölüm dairesi arasındaki mesafedir.

Ø

Diş kalınlığı ve diş boşluğu (s, e) : Dişli sistemine göre, bölüm dairesi üzerinde adımla ilgili olan dolu ve boş mesafedir.

73

Şekil 2.13: Genel dişli çar k terimleri

2.1.8. Diş Profilleri ve Çizimleri Pratikte çeşitli diş sayılarına sahip dişli çarkları,birbiri ile değiştirmek suretiyle, kusursuz bir kavrama ve çalıştırma durumu sağlamak gerekir. Bunun için dişlerin, diş yan yüzeylerine ait kavrama ergilerinin birbiri ile çakışması ve alıştırılması sağlanmalıdır. Bu eğriler her diş için simetrik olmalıdır. İmalatta kavrama eğrisi olarak, evolvent veya sikloid eğrileri kullanılır. Ø ­Evolvent dişlileri Ø ­Evolvent eğrisi Daire evolventi, sabit bir daire (temel daire) üzerinde yuvarlanan doğrunun, bir noktası tarafından meydana getirilir. Eğri, noktaların birleştirilmesi ile oluşturulur.

Uzunluğu AB = n.D kadar olan F ipi, çapı D olan bir daire üzerine sarılmıştır. B noktasından sabit olan bu ipin A ucundan tutulup açılırsa A noktası bu sırada bir yol izler, örneğin A1, A2, A3...noktaları belirli noktalar olsun. Son nokta ise A12'dır. Böylece dairenin açınım uzunluğu 1­12 yayı olarak görülebilir. Sonuçta A noktasının çizmiş olduğu eğri Evolvent eğrisi veya daire açınımı eğrisidir. Bu şeklin çizilebilmesi için geometrik çizim metotları uygulanır. Temel daire, istenilen eşit parçalara bölünür (şekilde, 12 parça) ve merkeziyle birleştirilir. Her bölüm noktasından çembere teğetler çizilir. Bölme noktasından her teğetin değme noktasına kadar olan yay uzunlukları sırayla ait oldukları teğetlerin

74

üzerine taşınır. Teğetler üzerindeki (1, 2, 3, 4, 10, 11,12) bölme noktalarını uygun eğrilerle birleştirdiğimizde evolvent eğrisi çizilmiş olur (Şekil 2.14).

Şekil 2.14 : Evolvent eğr isi Ø

Yaylar la Pr atik Çizim (Gr ant metodu)

1­ Yatay ve dikey eksenler çizilir.

2­ Bölüm dairesi çizilir.

3­ ha, hf değerlerine göre diş dibi ve diş üstü dairesi çizilir.

4­ d / 2 ­ Y = 320 / 2 ­ Y = 160 ­ Y mm' ye uygun 2 temel dairesi çizilir.

Y = 1 / 60 . d = 1 / 60 . 320 = 5,33 mm' dir.

5­ A noktasına göre R1 ve R2 yarı çaplarının merkezi, temel daire üzerinde işaretlenir ve yaylar çizilir.

R1 = m . b’ (Çizelgeden diş sayısına göre) R2 = m. . c ‘(Çizelgeden diş sayısına göre) 6­ C noktası merkezle birleştirilir. Diş dibi dairesi ile kesiştiği yerde köşe R = 0,166 . m = 0,166.20 = 3,33 mm’ye uygun yuvarlatılır.

75

Şekil 2.15 : Diş sayısına gör e b ve c faktör leri

76

Seki1 2.16: Yaylarla pr atik diş pr ofili çizimi

Yaklaşık metot : 1­ Eksenler çizilir.

2­ Bölüm dairesi, diş üstü ve diş dibi dairesi çizilir.

3­ Temel daire çizilir.

4­ A noktasında R = d / 8 oranıyla merkez bulunur ve BAC yayı çizilir.

5­ C noktası O merkeziyle birleştirilir.

6­ Diş dibi ile kesişme yeri yuvarlatılır.

77

Şekil 2.17: Yaklaşık metotla diş pr ofili çizimi

Ø Sikloid Dişliler Ø Sikloid Eğr iler i Yuvarlanan daire üzerindeki bir noktanın meydana getirdiği eğriye denir. Eğer bu daire bir doğru üzerinde yuvarlanırsa SİKLOİD, başka bir daire üzerinde yuvarlanırsa EPİSİKLOİD, bir dairenin içerisinde yuvarlanırsa HİPOSİKLOİD eğrisi olur

78

Şekil 2.18: Episikloid eğr isi

Şekil 2.19: Sikloid Eğrileri

Ø Sikloid Eğr iler i ile Diş Pr ofilinin Çizimi Sikloid eğrileri ile diş profilleri iki şekilde oluşturulur. Ø Episikloid­ hiposikloid eğr ili dişliler Dıştan çalışan dişlilerde diş üstü eğrisi episikloid, diş dibi eğrisi hiposikloid eğrisiyle oluşturulur 79

Sekil 2.20: Episikloid ­ hiposikloid eğr ileriyle diş pr ofili çizimi

Ø Sikloid eğr ili dişliler Eğrinin oluşturulmasına uygun olan ve düz bir yüzey üzerine sıralanmış dişleri bulunan kramayer dişleri, sikloid eğrisine göre meydana gelir.

80

Şekil 2.21: Sikloid eğriler iyle diş pr ofili çizimi

81

Şekil 2.22: Dişli for mülleri

82

2.1.9. Dişli Çar k Resimlerinin Çizilmesi Dişli çark resimlerinin çizimi TS1882'de standardize edilmiştir. Dişler, özel kesici takımlarla standart biçimde yapıldığından resimleri çizildiğinde diş profilinin gösterilmesine gerek yoktur. Dairesel görünüşlerinde, diş üstü çapı dolu, bölüm dairesi çapı eksen çizgisiyle (noktalı kesik) gösterilir. Diş dibi dairesi çizilmez. Fakat diş dibini göstermek fayda sağlayacaksa, bu taktirde, diş dibi dairesi sürekli ince çizgi ile gösterilir .Diğer görünüşlerde ise dişli çark kesit olarak çizildiğinde diş dibi çizgisi kalın çizilir, diş yüksekliği kadar kısım taranmaz. Alın dişlilerinin normal ve kesit görünüşlerde, ifade edilmesi görüldüğü gibidir.

Diğer dişlilerin gösterilmesi ayrıca ilgili konular içinde açıklanmıştır.

Şekil 2.23 : Dişli çarklar ın resimlerinin çizilmesi

Şekil 2.24: Dişli çar klar ın r esimler inin çizilmesi Dişli çarkların tek tek veya dişli çifti halinde gösterilmeleri üç şekilde olmaktadır. Ø Normal çizim: Görünüşlerin tam olarak çizilmesi, Ø Basitleştirilmiş çizim: Ana çizgilerin ve bölüm dairesinin çizilmesi, Ø Şematik çizim: Bölüm dairesi ve eksenlerin çizilmesi.

83

Şekil 2.25: Dişli çarklar ın resimler de göster ilmesi

84

2.1.10 Dişli Çar k Yapım Resimleri Dişli çarkların yapım resimleri, biçimlendirme metoduna uygun ve gerekli tüm bilgileri kapsayacak şekilde yeterli görünüşlerle çizilir.

Şekil 2.26: Düz dişli çar k yapım r esmi

Şekil 2.27: Düz dişli çarklar ın vites kutusunda kullanılması

85

Şekil 2.28: Helis dişli çark yapım resmi

Şekil 2.29: Helis dişli çarkların vites kutusunda kullanılması

86

Şekil 2.30: Konik diş yapım resmi

Şekil 2.31: Konik dişli çar kın difer ansiyelde kullanılması

87

2.2. Yaylar 2.2.1.Yayların Tanımı ve Çeşitleri Yay, üzerine etkiyen kuvvetin yönünde esneyerek bu etkiyi karşılayan ve kuvvet kalktığında tekrar ilk konumunu alan bir elemandır.

Şekil 2.32: Yay çeşitler i

2.2.2. Basma Yayların Çizimi Ölçülendirilmesi Sembolle Gösterilmesi Ø Yay elemanlar ı Da = Dış çap Dm= Ortalama çap Di = İç çap P = Yay adımı S = Sarım ( kangal ) açınım boyu L = Yay açınım boyu Lo = Yay boyu d = Tel çapı gm = Gevşeme miktarı α = Genleşme katsayısı i = Sarım katsayısı dmç = Malafa çapı Önemli formüller 88

Şekil 2.33: Basma yayın elemanları

Şekilde bir basma yayın görünüşleri verilmiştir. Yaylar resimlerde görünüş, kesit, sembol olmak üzere üç şekilden biri ile de gösterilebilir.

Yay standart olarak belirtilirken sıra ile adı, standart numarası, ortalama çapı, tel çapı, boyu yazılır. Ör nek :

Şekil 2.34: Basma yay standar dı

89

Şekil 2.35: Basma yayın gör ünüşler i

Şekil 2.36: Basına yayının imalat r esmi

2.2.3. Çekme Yayların Çizimi Ölçülendirilmesi Sembolle Gösterilmesi Elemanların hesabı Uygulama örneği : d = 2 mm çapında, a= 0,06 telden, Lo = 92 mm, i= 30 ve gm = 3,6 mm ölçülerinde sarılacak basma yayın iç çapı ( D ) ne kadar olur ? Çözüm : Lo = i . P + d, 92 = 30 . P + 2, P = 3 mm 90

gm = Di . P . a, 3,6 = D1 . 3 . 0,06 D1 = 20 mm olur.

Şekil 2.37: Çekme yayın elemanları

Şekilde bir çekme yayın görünüşleri verilmiştir.Çekme yayın basma yaydan en önemli farkı, adımın tel çapına eşit olmasıdır. Ayrıca yayın iki tarafı kancalıdır. Çekme yayların ; görünüş, kesit, sembol resimleri, şekillerdeki gibi çizilir.Yay standart olarak belirtilirken sıra ile adı, ortalama çapı, tel çapı, boyu, standart numarası yazılır.

Ör nek:

Şekil 2.38: Çekme yay standar dı

91

Şekil 2.39: Yay sembolü

Şekil 2.40: Çekme yayının imalat resmi

2.2.4. Burulma Yayların Çizimi Ölçülendirilmesi Sembolle Gösterilmesi Burulma yayları yuvarlak tellerden helisel olarak sarılarak elde edilirler. Yay başlarındaki kollar bağlanacak parçalara bağlı olarak çeşitli biçimlerde yapılır.

92

Aşağıda bir burulma yayının yapım resmi görülmektedir. Resim üzerinde genellikle ortalama çap ( Dm ), yay uzunluğu ( Lo ) , tel çapı ( d ), kol uzunluğu ve konum ölçüleri verilir ve gerekirse kuvvet diyagramı çizilerek çalışma açısı ve kuvvet belirtilir. Resmin yanına da halka sayısı, tel uzunluğu, helis yönü ( sol helis için ) tel gereci, son işlem durumu yazılır.

Şekil :2.41: Bur ulma yay

2.3. Kamlar 2.3.1. Tanımı ve Çeşitleri Diğer makine elemanlarıyla elde edilemeyen ve düzgün olmayan özel hareketler kam adı verilen özel makine elemanlarıyla elde edilir. Kamlar bu hareketleri özel biçimleri sayesinde gerçekleştirilirler. Buna göre; düzgün olmayan veya özel hareketlerin elde edilmesini sağlayan ve bu hareketlerin takipçi denilen elemanlarla mekanizmaya aktaran özel şekilli makine elemanlarına kam denir.

Kullanıldığı yerler: Genellikle otomatik kumanda sistemlerinde, otomatik makinelerde, torna tezgahlarında (kesici takımların hareketlerinde), patlamalı ve yanmalı motorlarda, tekstil makinelerinde, matbaa makinelerinde, dikiş makinelerinde, çamaşır makinelerinde vb. kullanılır.

2.3.1.1.Kam Çeşitleri Ø Tek etkili kam Ø Çift etkili kam

93

Şekil 2.42: Kam çeşitler i

Kam sistemleri üç ana bölümden meydana gelir. · Kam · İtici veya takipçi · Gövde ve teferruat

Şekil :2.43 Kam sistemi

94

2.3.2. İtici Tanımı ve Çeşitleri

Şekil 2.44: İtici Çeşitler i

2.3.3. Düzgün Hareket Sağlayan Kam Çizimi Örnek problem: Bir kam sisteminde itici kursu: 35 mm, iticinin en düşük konumu ile kam mili arası: 30 mm,mil çapı: 35 mm, göbek çapı: 50 mm.dir. Göbeğe kama kanalı açılmıştır. b=10 mm, t2=3,3 mm. Kam saat ibresi ters yönünde dönmekte ve bir dönüsünde iticiye su hareket özelliklerini sağlamaktadır: a. 0°­60° dönüşte ayni yükseklikte kalıyor. b. 60°­120° dönüşte 20 mm yükseliyor. c. 120°­150° dönüşte 20 mm yükseklikte kalıyor. d. 150°­210° dönüşte 15 mm yükseliyor. e. 210°­240° dönüşte aynı yükseklikte kalıyor. f. 240°­360° dönüşte 35 mm iniyor.

Verilen hareket özelliklerine göre önce hareket diyagramı çizilir. Ø x ve y yönünde eksenler çizilir. Ø Yatay eksen üzerinde 12 eşit parça işaretlenir (360°’ lik açı burada 30° lik açıyı temsil edecek şekilde kabul edilmiştir. Farklı bölüntüler tasarlanabilir).

95

Ø Düşey eksen üzerinde itici kursu işaretlenir. Kurs üzerinde 20+15 mesafeleri işaretlenir. Ø Düzgün hareketin yol çizgisi duruşlar hariç,bir doğru olduğundan ; · Duruşa ait OB çizgisi çizilir (A noktası oluşur). · Yükselişe ait BD çizgisi çizilir (C noktası oluşur). · Duruşa ait DE çizgisi çizilir. · Yükselişe ait EG çizgisi çizilir (F noktası oluşur). · Duruşa ait GH çizgisi çizilir. · İnişe ait HL çizgisi çizilir I,J, K noktalan oluşur). Ø

Kam pr ofilinin çizimi ise şu şekilde yapılır : · · · · · ·

İki ana eksen çizilir(yatay­düşey).

Temel daire çizilir(a=30=R temel daire yarıçap).

Temel daire 12 eşit parçaya bölünür (her bölüntü 30° olacak şekilde).

Daire merkeziyle bu bölüntüler birleştirilerek uzatılır.

Bu çizgiler üzerinde, diyagramdan ölçülerek alınan A...L noktaları işaretlenir.

Bulunan bu noktalar uygun yaylarla birleştirilerek kam profili elde edilir.

Şekil 2.45: Düzgün har eket diyagramı ve kam

96

2.3.4. İticiye Harmonik Hareket Sağlayan Kam Çizimi Ø x ve y yönünde eksenler çizilir. Ø Yatay eksen üzerinde 12 eşit parça işaretlenir (360° lik açı, her bölüntü 30° lik açıyı temsil edecek şekilde kabul edilmiştir.) Ø Düşey eksen üzerinde itici kursu işaretlenir.

Kurs üzerinde 20+ 15 mesafeleri işaretlenir. Ø Hareketin yol çizgisi duruşlar hariç eğri olduğundan; · Duruşa ait OB düz çizgisi çizilir (A noktası oluşur). · B noktasında 20 mm.lik yükseliş için yarim daire çizilir dört eşit parça alınarak a, 3, b ve 4 noktaları işaretlenir. Bu noktalar yatay olarak çizilir ve C, D, E ve F noktaları elde edilir (BD arası hızlanarak yükselir, DF arası yavaşlayarak yükselir). · Duruşa ait FG düz çizgisi çizilir. · G noktasında 15 mm yükseklik için yarim daire çizilir, dört eşit parça alınarak 5, c, 6, d ve 7 noktaları işaretlenir. Bu noktalar yatay olarak çizilir ve G, H, i, J, K noktaları elde edilir (Gl arası hızlanarak yükselir, IK arası yavaşlayarak yükselir). · Duruşa ait KL düz çizgisi çizilir. · 12 noktasında 35 mm iniş için yarim daire çizilir, dört eşit parça alınarak 8, 9, 10, 11 ve 12 noktaları işaretlenir. Bu noktalar yatay olarak çizilir ve M, N, O ve P noktaları elde edilir (LN arası hızlanarak iniş, NP arası yavaşlayarak iniş). · OP arasındaki 17 adet nokta uygun şekilde birleştirilerek hareket diyagramı çizilmiş olur.

Kam pr ofilinin çizimiyse şu şekilde yapılır .

(Düzgün hareketli kam profilinin çiziminde kullanılan işlemler aynen uygulanır)

97

Şekil 2.46: Har monik hareket diyagr amı ve kam

2.3.5 Düzgün Değişen Hareketli Kamın Çizilmesi Ø Ver ilen har eket özellikler ine gör e har eket diyagr amının çizilmesi · x ve y yönünde eksenler çizilir. · Yatay eksen üzerinde 12 eşit parça işaretlenir (360° lik açı burada 30° lik açıyı temsil edecek şekilde kabul edilmiştir.) · Düşey eksen üzerinde itici kursu işaretlenir. Kurs üzerinde 20+15 mesafeleri işaretlenir. · Hareketin yol çizgisi duruşlar hariç eğri olduğundan; o Duruşa ait O,A, B düz çizgisi çizilir. o b.Yardımcı çizgi çizilir. B noktasından 1 ve 2 sn sonunda elde edilen dört eşit parça işaretlenir. Bu noktalar 20 mm yüksekliğin üzerinde l' ve 4' noktaları C ve D noktalarını elde edecek şekilde yatay olarak uzatılır (hızı artarak). o Duruşa ait DE düz çizgisi çizilir. o Yükselişe ait E noktasından yardımcı çizgi çizilir. Hız azalarak 1 ve 2 sn sonunda elde edilen 4 eşit parça işaretlenir (1 ve 4 noktaları). Bu noktalar 15 mm mesafede l' ve 4' noktaları, F ve G noktalarını elde edecek şekilde yatay olarak uzatılır. o Duruşa ait GH düz çizgisi çizilir.

98

o İnişe ait HL arasını çizmek için (hız gittikçe azalarak) yardımcı çizgi üzerinde 16 eşit parça işaretlenir. 1, 4, 9 ve 16 noktalarından 35’ mm.lik kurs çizgisi üzerine 1', 4', 9' ve16' noktaları bulunur. o Buradan yatay çizgilerle i, J, K ve L noktaları elde edilir. o O...L arasındaki 13 adet nokta birleştirilerek hareket diyagramı çizilmiş olur. Ø Kam pr ofilinin çizimiyse şu şekilde yapılır .

(Düzgün hareketli kam profilinin çiziminde kullanılan işlemler aynan uygulanır)

Şekil 2.47: Düzgün değişen hareket diyagr amı ve kam

2.3.6. Pergel Yardımıyla Kam Çizimi Motorlarda kullanılan emme ve egzoz supaplarının ve tulumba pistonlarının hareketini sağlayan kamlar yukarıda anlatıldığı şekilde çizilebildiği gibi pergel yardımıyla ve diğer geometrik çizim yöntemleriyle de elde edilebilir.

1.Örnek Ø Kurs: 15 mm Ø Temel daire: 40 mm Ø Dönüş, saat ibresi yönü Ø Supap 170°’ lik açıda kapalı Ø Supap 105°’ lik açıda açılıyor Ø Supap 105°’ lik açıda kapanıyor

99

Kam pr ofilinin çizimi Yatay ve düşey eksenler çizildikten sonra pergelle · Temel daire çizilir. · 170°/2=85° açılar işaretlenerek A ve D noktaları bulunur. · 15 mm kursu mesafesi işaretlenir. R10 yarıçaplı daire çizilir. · 040 ve 020'lik dairelere R=50 mm.lik yayla dıştan teğet yay çizimi metodu uygulanarak · merkezler (m) bulunur. Sonra AB yayı ve CD yayı çizilir. · A, B, C, D, noktalarını birleştiren yaylar kam profili oluşturur.

2. Örnek Ø Ø Ø Ø Ø Ø Ø Ø Ø

Kurs 30mm Temel daire: /2152mm Dönüş : Saat ibresi yönü AB arası : Duruş BC arası : Yükseliş CD arası : Yükseliş DE arası : Yükseliş EF arası : Yükseliş­iniş FA arası : İniş

Kam pr ofilinin çizimi · Yatay ve düşey eksen çizilir (M1 merkezi elde edilir). · M2 merkezi bulunur (yatay eksene göre üst tarafa 9 mm, düşey eksene göre sağa 23 mm). · M3 merkezi bulunur (yatay eksene göre üst tarafa 40 mm, düşey eksene göre sağa 22 mm). · M1 merkezine göre, R26 ile temel daire çizilir. · M2merkezine göre, R51 ile Ba yayı çizilir (R51 ile R56 kesişmesi a noktasını verir). · M1 merkezine göre, R56 ile ab yayı çizilir. (R56 ile R20 kesişmesi b noktasını verir). · M3 merkezine göre, R20 ile bA yayı çizilir. · a noktasında R20 ve b noktasında R4 yayı ile teğet yay çizim metoduyla M4 ve M5 · merkezleri bulunarak, CD ve EF yayları elde edilir.

100

Şekil 2.48: Per gel yar dımıyla kam çizimi

2.3.7. Kam Yapım Resmi Verilen probleme veya hareket diyagramına göre kam profili çizilir. Kamın oluşması için gerekli diğer ölçü ve özellikler belirlenir. Gerekli görünüş sayısı tespit edilerek kam yapım resmi tamamlanır. Örnek Pergelle çizilen kam profilinde açıklanan ikinci örneğe ait kamın imalat resminin çizilmesi.

Verilen belgelere göre kam profili çizildikten sonra imalat için şu bilgilerin verildiği kabul edilmiştir: Ø Göbek çapı, 035 mm göbek uzunluğu levhadan itibaren10 mm öne doğru çıkmış. Ø Göbeğe 20 mm.lik delik ve bu deliğe kama kanalı açılmıştır. Ø Levha kam genişliği, 15 mm. tüm diş köşeler ve dipler 1,2 mm kavislerle şekillendirilmiştir. Ø Göbek dişi 2x45° pahlıdır. Ø 020'lik deliği ve kam Diş yüzeyi Ra O,4 kalitede, diğer tüm yüzeyler Ra6,3 kalitede işlenmiştir. Ø 020'Iik delikte H7 toleransı mevcuttur. Buna göre kamın çizilmiş profili üzerine göbek ve delik, sol tarafına bir tam kesit çizilerek gerekli tüm bilgileri verilir.

101

Şekil 2.49: Kam yapım r esmi

2.4.Kasnaklar 2.4.1.Tanımı ve Çeşitleri Kasnak, döndürülen bir milin hareketini, bir veya birkaç kayış yardımıyla başka bir mile aktarmak için kullanılan makine elemanıdır.Kayış, kasnaklar arasında irtibatı ve hareketin iletilmesini sağlayan çeşitli profillerdeki ara bağlantı elemanıdır.

Kasnaklar genellikle 3 ana kısımdan oluşur. Ø Göbek: Kasnağın göbeğe geçen kısmıdır. Ø İspit: Kayışın oturduğu dış çemberdir. Ø Gövde: Göbekle ispit arasında kalan kısımdır.

102

Şekil 2.50: Kasnak kısımları

2.4.2.Kasnak Çeşitleri Ø Düz kayış kasnaklar Ø V Kayış kasnaklar

2.4.2.1.Düz Kayış Kasnaklar Düz kayışlar (TS 148) birlikte çalışacak şekilde yapılan düz kasnaklar TS 148/3'e göre standartlaştırılmıştır.

Kasnak ölçüleri standart çizelgelerden alınmalıdır. Düz kayış kasnaklar şekil 2.51’de görülmektedir. Şekil 2.52 'de ise dışı bombeli bir düz kayış kasnağın teknik resmi görülmektedir.

Şekil 2.51: Düz kasnağın gösterilmesi

103

Şekil 2.52: Düz kayış kasnaklar

2.4.2.2.V­ Kayış Kasnağı Silindirik yüzeylere V seklinde kanallar açmak suretiyle meydana getirilen kasnaklardır. Elektrik,dikiş makineleri, motorlu taşıtlar vb çok kullanılır. Miller arası orta mesafelerde ve makine imalatında kullanılır. Dış yüzeye açılan trapez kanal açısı 32°­ 36° arasında değişir. İleteceği güce göre kanal sayısı değişir. V­kayış kasnaklarında (dm) ortalama çapı esas alınır. Kasnak çapı büyük tercih edilmelidir. Kayış hızı 25 ms'yi geçmemelidir. Bu kasnaklar V kayışlarıyla birlikte kullanılır. Eksiz kayışlar TS 198'e göre standartlaştırılmıştır. Kayışın kasnaktaki kanalların yan yüzeylerine iyi oturması şarttır. V kayış kasnakları TS 148/1 ve TS 148/2 standardına göre çeşitli sekil ve ölçülerde yapılır.

Normal ve dar kayışlar için V­kayış kasnak resimleri aşağıda görülmektedir.

104

Şekil 2.53: V – Kayış kasnaklar

2.4.2.3.V Kasnağın Standart ile Gösterilmesi

Şekil 2.54: V kasnağın standar t gösterilmesi

2.4.2.4. Senkronize Kasnaklar Senkronize kayışlı hareket sistemi, senkronize kayış ile iki veya daha fazla senkronize kasnaktan meydana gelen sistemdir. Hareket veya güç iletimi kayış dişleriyle kasnak dişlerinin birbirine geçerek teması ile sağlanır (Şekil 2.55).

Şekil 2.55: Senkr onize kayışlı har eket sistemi

105

Senkronize kasnak: Çevresine eşit aralıklarla enine özel profilli dişler sıralanmış makine elemanıdır.

Senkronize kayış: Düzgün aralıklarla sıralanmış trapez biçimin enine dişlerden meydana gelen ve enine kesiti dikdörtgen olan bir mekanik güç iletim elemanıdır.

Senkronize kasnak ve kayışlara ait şekil ve genel terimler Şekil 2.56' da görülmektedir.

Şekil .2.56: Senkr onize kayış ve kasnak elemanları

Senkronize kayışlar ilettikleri güç ve adıma göre sembolize edilir. Senkronize kasnaklar da kayışlara göre şekillendirilir. Göbek ve gövde kısımları V­kayış kasnaklarında olduğu gibidir.

Senkronize kayış ve kasnağın standart gösterilmesi

106

Şekil 2.57: Senkr onize kayış ve kasnağın standar t gösterilmesi

2.4.3. Kasnak Yapım Resimleri 2.4.3.1. Düz Kayış Kasnak Yapım Resmi

Şekil 2.58: Düz kayış kasnak yapım resmi

107

2.4.3.2. V Kayış Kasnak Yapım Resmi

Şekil 2.59: V Kayış kasnak yapım r esmi

108

2.4.3.3. Senkronize Kayış Kasnak Yapım Resmi

Şekil 2.60: Senkr onize Kayış kasnak yapım r esmi

2.5.Yataklar 2.5.1. Tanımı ve Önemi ve Çeşitleri Bir sistemde dönel ve doğrusal hareketleri bir yerden bir yere nakletmek amacıyla millerin üzerine kayış, kasnak,dişli çark, zincir, kaplin ve kavramalar bağlanır. Yataklar ise millerin görevini yapabilmesi için desteklik yapar ve hareketini kolaylaştırır.

Yataklar, iki elemanın çeşitli yönlerdeki hareketinin en az sürtünmeyle meydana gelmesini sağlarken etki eden kuvvet doğrultusunda hareketine engel olur. Hareketin dönel olması durumunda mili destekleyen elemana YATAK, doğrusal olması durumunda KIZAK adı verilir. Bu açıklamalara göre yatak tanımı su şekilde yapılabilir: Dönel ve doğrusal hareket altında kuvvet ve hareket ileten mil, aks ve tabla gibi elemanların eksenel ve radyal yöndeki kuvvetleri taşıyan ve destekleyen elemanlara “yatak” denir.

Yataklar, kullanıldıkları sistemlerin çeşitli olması ve çalışma şartlarının değişken olması sebebiyle çok değişik tiplerde yapılırlar.Bunların seçimi; sistemdeki hız, kuvvet, basınçlı sürtünme, yağlama, kapladığı yer, çalışma şartları ve bakim faktörleri dikkate alınarak yapılır.

109

Ø Çeşitleri Yataklar, dönel hareketli yuvarlak kesitli milleri taşıyacak ve onların dönmesini kolaylaştıracak şekilde, genellikle dairesel şekilli olarak üretilir. Yatakların, bağlantı, yağlama, sökme ve takma işlemleri için değişik konstrüksiyonlar vardır. Dönmenin olayının meydana geldiği kayma yüzeyinin cinsine ve dönme hareketine gösterdiği dirence göre yataklar iki ana grupta toplanabilir Ø Kayma Dirençli (Kaymalı)Yataklar Ø Yuvarlanma Dirençli (Yuvarlanmalı=Rulmanlı) Yataklar

Şekil 2.61: Yatak çeşitleri

2.5.2. Kayma Dirençli (Kaymalı) Yataklar Millerin yatak içinde kayarak hareket eden kısımlarına muylu denir (Sekil 2.61).

Muylular, yatak gövdesine açılmış delik veya yatak gövdesine sıkı geçirilmiş bir zarf veya burç içersinde kayarak çalışır. Bu nedenle bu yataklara KAYMALI YATAK denir.

Kayma dirençli yataklar iki çeşittir. Ø Radyal (Enine) Yataklar Yatağa gelen yük yatak eksenine dikey etki ediyorsa bu tip yataklara, Radyal yatak denir.

110

Şekil 2.62: Radyal yatak çeşitleri

Yatak burçları tek veya iki parçalı olarak takıldıkları gövdeye uygun veya standartlaştırılmış şekilde düz ve faturalı olarak yapılırlar yukarıda standartlaştırılmış burçlar görülmektedir.

Şekil 2.63: Yağlama kanallar ı

Şekil 2.64: Yağlama elemanları

Şekil 2.65: Yatak bur cu imalat resmi

111

Ø Eksenel (Boyuna) Yataklar Bu yataklarda yük, mil eksenine paralel olarak etki yapar. Muylu ise kalın yüzeyleri üzerinde sürtünerek çalışır. Bu çalışma sırasında aşınmadan dolayı parçaların aşağı inmesini önlemek ve kolayca çalışmasını sağlamak amacıyla mil alın yüzeyine, değiştirme imkanı olan bronz veya demirden yapılmış kayma plakaları konur. Yağ kanalları bu plakaların alın yüzeyine açılır.

Şekil 2.66: Eksenel yataklar

2.5.3.Yuvarlama Dirençli Yataklar 2.5.3.1. Tanımı ve Önemi İki cismin birbiri üzerinde yuvarlanmasından meydana gelen enerji kayıpları, bu iki cismin birbiri üzerinde kaymasından doğacak enerji kayıplarından genellikle çok daha azdır.

Bu nedenle makinelerde rulman adi verilen (Fransızca’ dan; roulement = yuvarlanma) ve muylulara takılarak kayma sürtünmesini azaltıp dönme sırasında muylular için hem destek hem de kılavuzluk görevi gören organlar kullanılır. Ama hareket bir yuvarlanma elemanı üzerinde olduğu için "RULMANLI YATAK" veya "YUVARLANMA DIRENÇLI YATAK" olarak isimlendirilir. Rulmanlı yataklar, kayma yerine yuvarlanma sürtünmesi meydana getirerek enerji kayıplarını büyük ölçüde azalttığı için makine imalatlarında çok kullanılır. Çok büyük dönme hızları sağlayan bu yatak tipleri çok fazla kuvvetlerin ve yüklerin bulunduğu yerlerde tercih edilmez.

Rulmanlı yataklarda yuvarlanma elemanının direkt olarak muylu veya yatak yuvası ile irtibatı yoktur. Yuvarlanma elemanı, muylu üzerine sıkı geçirilen bir iç bilezik ve yatak yuvasına geçirilen bir diş bilezik arasına yerleştirilmiştir.

112

Türkiye'de yeni kurulan ORS (Ortadoğu Rulman Sanayi) çeşitli tip ve özelliklerde rulman üretmektedir.

Bunlarla ilgili standartlar; DIN­ISO ve TS Standartlarıdır. Türk Standartları Enstitüsü çok az rulman standardı çıkarmıştır. Bunlar önemli olmayan standartlardır. Bu nedenle şimdilik uluslar arası standartlardan faydalanılacaktır. Ø Rulmanlı Yatak Elemanlar ı Rulmanlı yatağı meydana getiren parçalar, özelliklerine göre değişik ölçü ve şekillerde yapılmışlardır. Genelde bir rulman 4 ana kısımdan oluşmuştur. Ø Bilezikler

Şekil 2.67: Yuvar lanmalı yataklar ın elemanlar ı

Ø Yuvar lanma Elemanlar ı

Şekil 2.69: Yuvar lanma elemanlar ının çeşitler i

113

Ø Kafes

Şekil 2.70: Kafes çeşitler i

Ø Özel kısımlar

Şekil 2.71: Rulmanlar ın özel kısımlar ı

2.5.4.Yatak Çeşitleri Rulmanlı yataklar karşılaştıkları kuvvet şekline ve yuvarlanma elemanlarına göre iki ana bölümde incelenir. Ø Bilyeli yataklar : Yuvarlanma elemanı bilye olan radyal ve eksenel yataklardır.

114

Şekil 2.72: Bilyeli yataklar

Ø Silindir ik makar alı yataklar : Yuvarlanma elemanı silindir olan radyal ve eksenel yataklardır.

Şekil 2.73: Silindirik makar alı yatak

Ø Konik makar alı yataklar : Yuvarlanma elemanı kesik koni olan Radyal ve eksenel yataklardır

115

Şekil 2.74: Konik makar alı yatak

Ø Fıçı (masur a) makar alı yataklar : Yuvarlanma elemanı fıçı seklindeki makaradan meydana gelen Radyal ve eksenel yataklardır

Şekil 2.75: Fıçı makar alı yatak

Ø İğneli Yataklar : Yuvarlama elemanı (çapına göre boyu fazla olan ve iğne olarak isimlendirilen) silindirik yataklardır

116

Şekil 2.76: İğneli yatak

2.5.5. Yatak Tipleri Yatakların, karşıladıkları kuvvet türüne ve yuvarlanma elemanına göre çeşitli biçimlerde yapılması gerekir. Sadece Radyal veya eksenel yükleri karşılayan yatak imalatı yapılmasına rağmen,genellikle makinelerde her iki kuvveti karşılayacak tipte yatak kullanılması tercih edilmektedir. Montaj durumu ve çalışma şartları da dikkate alınarak üretici firmalar çok çeşitli tiplerde rulman geliştirmişlerdir

Şekil 2.77: Kar şıladıklar ı kuvvet yönler ine gör e yatak çeşitler i

117

2.5.5.1. Rulmanlı Yataklar ın Ölçülendirilmesi

Şekil 2.78: Radyal r ulmanlar ın katalog ölçüler i

Şekil 2.79: Eksenel r ulmanlar ın katalog ölçüleri

118

2.5.5.2.Rulmanların Çizimi Rulmanların çiziminde kafes, köşe kavisi, conta ve kapaklara ait faturalar vb genellikle çizilmez. Kataloglardan bulunan ana ölçülere göre çerçeve çizildikten sonra bilye, makara, masura ve iğne göze hoş gelecek şekilde ve büyüklükte çizilmelidir.

Aşağıda en çok kullanılan bilyeli ve makaralı rulmanların çizim ölçüleri ve aşamaları verilmiştir.

Şekil 2.80 : Sabit bilyeli yatak çizimi

Şekil :2.81 İki sır alı bilyeli yatak çizimi

119

Şekil 2.82: Eksenel bilyeli yatak çizimi

Rulmanlı yatakların delik çapları (d), diş çapları (D), kalınlıkları (B) ve kavis ölçüsü (r) ile çizilecek resimlerdeki seçimi ve montajı için gerekli katalog bilgileri verilmiştir.

Şekil 2.83: Sabit bilyeli yatak ölçüler i

120

Şekil 2.84: Eksenel bilyeli yatak ölçüleri

121

Şekil 2.85: Rulmanlı yatak çeşitler

122

UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ DİŞ PROFİLİ ÇİZİMİ

Yaylarla Pratik diş profili çizimi (Grant metodu) işlem basamakları ; 1­ Yatay ve dikey eksenler çizilir.

2­ Bölüm dairesi çizilir.

3­ ha, ht değerlerine göre diş dibi ve diş üstü dairesi çizilir.

4­ Q­ Y = 320 ­ Y = 160 ­ Y mm’ye uygun temel dairesi çizilir.

Y = + .d = + . 320 = 5,33 mm’dir.

5­ A noktasına göre R1 ve R2 yari çaplarının merkezi, temel daire üzerinde işaretlenir ve yaylar çizilir.

R1 = m . b (Çizelgeden diş sayışına göre) (Çizelgeden) (Çizelgeden diş sayısına göre) 6­ (C) noktası merkezle birleştirilir. Diş dibi dairesi ile kesiştiği yerde köse R = 0,166 . m = 0,166.20 = 3,33 mm’ye uygun yuvarlatılır.

Sekil 2.86: Yaylarla pr atik diş pr ofili çizimi

Ø Şekli A4 formundaki resim kağıdına çiziniz. Ø Çizime eksenlerden başlayınız. Ø Resmi önce silik çiziniz. Daha sonra koyulaştırınız. Ø Temiz ve düzenli çalışınız. Ø Resmin doğruluğuna kalınlıklarına dikkat ediniz.

123

ve

çizgi

DİŞLİ ÇARK RESMİ ÇİZİMİ

Düz Dişli çark yapım resmi çizimi işlem basamakları.

Şekil 2.87: Dişli çark yapım resmi

Ø Şekli A4 formundaki resim kâğıdına çiziniz. Ø Çizime eksenlerden başlayınız. Ø Resmi önce silik çiziniz. Daha sonra koyulaştırınız. Ø Temiz ve düzenli çalışınız. Ø Resmin doğruluğuna ve çizgi kalınlıklarına dikkat ediniz.

124

YAY RESMİ ÇİZİMİ – 1

Basma yay yapım resmi çizini işlem basamakları,

Şekil 2.88

Ø Şekli A4 formundaki resim kâğıdına çiziniz. Ø Çizime eksenlerden başlayınız. Ø Resmi önce silik çiziniz. Daha sonra koyulaştırınız. Ø Temiz ve düzenli çalışınız. Ø Resmin doğruluğuna ve çizgi kalınlıklarına dikkat ediniz.

125

Şekil 2.89

Şekil 2.90

126

Şekil 2.91

127

YAY RESMİ ÇİZİMİ ­ 2 ­

Çekme yay yapım resmini çiziniz.

Şekil 2.92

Ø Şekli A4 formundaki resim kâğıdına çiziniz. Ø Çizime eksenlerden başlayınız. Ø Resmi önce silik çiziniz. Daha sonra koyulaştırınız. Ø Temiz ve düzenli çalışınız. Ø Resmin doğruluğuna ve çizgi kalınlıklarına dikkat ediniz.

128

Şekil 2.93

Şekil 2.94

129

Şekil 2.95

130

KAM DİYAGRAMI ÇİZİMİ – 1 ­ İŞLEM BASAMAKLARI Aşağıda özellikleri verilen kam profilini çizimi işlem basamakları Örnek uygulama için aşağıdaki ölçülerden faydalanınız. Ø Kursu: 32 mm Ø Temel dairesi: ǿ 48 Ø Dönüş yönü saat ibresi tersi Ø 0°­90° arası duruş Ø 90°­162° arası yükseliş (harmonik hareketle) Ø 162°­288° arası duruş Ø 288°­360° arası iniş (harmoni k hareketle)

Şekil 2.96

ÖNERİLER Ø Şekli A4 formundaki resim kağıdına çiziniz.. Ø Çizime eksenlerden başlayınız. Ø Resmi önce silik çiziniz. Daha sonra koyulaştırınız. Ø Temiz ve düzenli çalışınız. Ø Resmin doğruluğuna ve çizgi kalınlıklarına dikkat ediniz.

131

Şekil 2.97

KAM DİYAGRAMI ÇİZİMİ – 2 ­ İŞLEM BASAMAKLARI İtici ve kam merkezi verilen kam sisteminde hareket diyagramı verilmiştir. Buna göre kam profilini çizimi işlem basamakları. Örnek uygulama için resim üzerindeki ölçülerden faydalanınız. Ø Şekli A4 formundaki resim kâğıdına çiziniz. Ø Çizime eksenlerden başlayınız. Ø Resmi önce silik çiziniz. Daha sonra koyulaştırınız. Ø Temiz ve düzenli çalışınız. Ø Resmin doğruluğuna ve çizgi kalınlıklarına dikkat ediniz

Şekil 2.98

132

KAYIŞ KASNAK RESMİNİN ÇİZİMİ ­ 1

Düz kayış kasnak yapım resmi çizimi işlem basamakları.. Örnek uygulama için resim üzerindeki ölçüleri kullanabilirsiniz.

Şekil 2.99

Ø Şekli A4 formundaki resim kâğıdına çiziniz. Ø Çizime eksenlerden başlayınız. Ø Resmi önce silik çiziniz. Daha sonra koyulaştırınız. Ø Temiz ve düzenli çalışınız. Ø Resmin

doğruluğuna kalınlıklarına dikkat ediniz

133

ve

çizgi

V KAYIŞ KASNAK RESMİNİN ÇİZİMİ ­ 2

V Kayış Kasnak yapım resmi çizimi İşlem basamakları. Örnek uygulama için resim üzerindeki ölçüleri kulanabilirsiniz.

Şekil 2.100

Ø Şekli A4 formundaki resim kâğıdına çiziniz. Ø Çizime eksenlerden başlayınız. Ø Resmi önce silik çiziniz. Daha sonra koyulaştırınız. Ø Temiz ve düzenli çalışınız. Ø Resmin

doğruluğuna kalınlıklarına dikkat ediniz

134

ve

çizgi

KAYMALI YATAK RESMİ ÇİZİMİ ­ 1

Kayma dirençli ( kaymalı ) yatak Resim çizimi işlem basamakları. Örnek uygulama için şekil üzerindeki ölçülerden faydalanabilirsiniz.

Şekil : 2.101

Ø Şekli A4 formundaki resim kâğıdına çiziniz. Ø Çizime eksenlerden başlayınız. Ø Resmi önce silik çiziniz. Daha sonra koyulaştırınız. Ø Temiz ve düzenli çalışınız. Ø Resmin doğruluğuna ve çizgi kalınlıklarına dikkat ediniz

BİLYALI YATAK RESMİ ÇİZİMİ ­ 2 Yuvarlanmalı dirençli ( yuvarlanmalı = Rulmanlı ) sabit bilyeli yatak resim çizimi işlem basamakları.

Uygulama için rulman çizelgesinden herhangi bir ölçü alabilirsiniz.

Şekil 2.102

­ Şekli A4 formundaki resim kağıdına çiziniz.. ­ Çizime eksenlerden başlayınız. ­ Resmi önce silik çiziniz. Daha sonra koyulaştırınız. ­ Temiz ve düzenli çalışınız. ­ Resmin doğruluğuna ve çizgi kalınlıklarına dikkat ediniz

135

BİLYALI YATAK RESMİ ÇİZİMİ ­ 3

Yuvarlanmalı dirençli ( yuvarlanmalı = Rulmanlı ) iki sıralı bilyeli yatak Resmini çiziniz.

Uygulama için rulman çizelgesinden herhangi bir ölçü alabilirsiniz

Şekil 2.103 Ø Şekli A4 formundaki resim kağıdına çiziniz.

Ø Çizime eksenlerden başlayınız. Ø Resmi önce silik çiziniz. Daha sonra koyulaştırınız. Ø Temiz ve düzenli çalışınız.

Resmin doğruluğuna ve çizgi kalınlıklarına dikkat ediniz

136

BİLYALI YATAK RESMİ ÇİZİMİ ­ 4

Yuvarlanmalı dirençli ( Yuvarlanmalı = Rulmanlı )Eksenel bilyalı Yatak Resmini çiziniz.

Uygulama için rulman çizelgesinden herhangi bir ölçü alabilirsiniz

Şekil : 2.104

­ Şekli A4 formundaki resim kağıdına çiziniz. ­ Çizime eksenlerden başlayınız. ­ Resmi önce silik çiziniz. Daha sonra koyulaştırınız. ­ Temiz ve düzenli çalışınız. ­ Resmin doğruluğuna ve çizgi kalınlıklarına dikkat ediniz

137

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME OBJ EKTİF TESTLER

LÇME VE DEĞERLENDİRME

A) ÖLÇME SORULARI

1.

Yukarıdaki dişli çark hangi tiptir?

A) Helis dişli çark B) Düz dişli çark C) Konik dişli çark D) Kramayer dişli çark

2.

Yukarıdaki dişli çark hangi tiptir?

A) Helis dişli çark B) Düz dişli çark C) Konik dişli çark D) Kramayer dişli çark

138

3.

Yukarıdaki dişli çark şematik çizimi hangi tiptir?

A) Helis dişli çark B) Düz dişli çark C) Konik dişli çark D) Kramayer dişli çark

4.

Yukarıdaki şekil hangi tip yayın sembolüdür ?

A) Basma yay B) İtme yay C) Burulma yay D) Çekme yay

5. Yukarıdaki şekil hangi tip yayın sembolüdür ?

A) Basma yay B) İtme yay C) Burulma yay D) Çekme yay 139

6.

Kam sistemleri kaç bölümden meydana gelir. ?

A) Kam, itici veya takipçi, gövde ve teferruat B) Kam, çekici veya takipçi, gövde ve teferruat C) Kam, itici veya takipçi, D) İtici veya takipçi, gövde ve teferruat

7.

Yukarıda şekil hangi tip kayış sistemidir.

A) V Kayış sistemi B) Düz kayış sistemi C) Zincir kayış sistemi D) Senkronize kayış sistemi

8.

Yukarıdaki şekil hangi tip yatak çeşididir?

A) Yuvarlanma ( kayma ) dirençli yatak B) silindirik yatak C) Bilyeli yatak D) Kayma dirençli yatak

140

9.

Yukarıdaki şekil hangi tip yatak çeşididir.

A) Bilyeli rulman yatak.

B) silindirik rulman yatak.

C) Konik masuralı rulman yatak.

D) Kayma dirençli yatak.

10.

Yukarıdaki şekil hangi tip yatak çeşididir?

A) Bilye rulmanlı yatak B) Silindirik yatak C) Konik masuralı yatak D) Kayma dirençli yatak

141

MODÜL DEĞERLENDİRME MODÜL DEĞERLENDİRME Bu faaliyet kapsamında hangi bilgileri kazandığınızı, aşağıdaki soruları cevaplayarak belirleyiniz. .

1.

Teknik resimde, bir vidanın gösterimi için doğru olan resim hangisidir?

A) B)

2.

C)

D)

Teknik resimde, bir dış sol vidanın ölçülendirilmesinde doğru olan ölçü hangisidir?

A) B)

C)

142

D)

3

Teknik resimde, bir dış vidanın gösteriminde doğru olan resim hangisidir ?

A) B)

C)

4 .

Yukarıdaki dişli çark hangi tiptir?

A) Helis dişli çark B) Düz dişli çark C) Konik dişli çark D) Kramayer dişli çark

5 .

Yukarıdaki dişli çark hangi tiptir?

A) Helis dişli çark B) Zincir dişli çark C) Konik dişli çark D) Kramayer dişli çark

6.

Yukarıdaki dişli çark şematik çizimi hangi tiptir.

A)Helis dişli çark çizimi B)Düz dişli çark çizimi C) Konik dişli çark çizimi D) Sonsuz dişli çark çizimi 143

D)

7.

Yukarıdaki şekil hangi tip yayın sembolüdür?

A) Basma yay B) İtme yay C)Burulma yay D) Çekme yay

8.

Yukarıdaki şekil hangi tip yayın sembolüdür?

A) Basma yay B)İtme yay C)Burulma yay D)Çekme yay

9.

Yukarıdaki şekil hangi tip yatak çeşididir?

A) İki sıra bilye rulmanlı yatak.

B) silindirik yatak.

C) Konik masuralı yatak.

D) Kayma dirençli yatak.

144

10.

Yukarıdaki şekil hangi tip yatak çeşididir.

A) Bilye rulmanlı yatak.

B) Eksenel bilyeli yatak.

C) Konik masuralı yatak.

D) Kayma dirençli yatak.

145

B ) YETERLİK ÖLÇME Aşağıdaki performans testi ile kazandığınız beceri, tavır, tutum ve davranışları ölçünüz.

GERÇEKLEŞMESİ GEREKEN DAVRANIŞLAR

DERECELENDİRME Evet

Hayır

Altı köşe başlı cıvata çizdiniz mi?

Altı köşe başlı somun çizdiniz mi ?

Altı köşe başlı cıvata ve somunun birleşik üç görünüşünü çizdiniz mi? Çeşitli cıvata, somun, saplama ve rondelalı birleştirme çizdiniz mi?

Pimli birleştirme çizdiniz mi?

Kamalı birleştirme resmi çizdiniz mi?

Perçinli birleştirme çizdiniz mi?

Kaynaklı birleştirme çizdiniz mi?

Diş profili çizdiniz mi?

Dişli çark resmi çizdiniz mi?

Yay resmi çizdiniz mi?

Kam diyagramı çizdiniz mi?

Kayış kasnak resminin çizdiniz mi?

Kayma dirençli ( kaymalı ) yatak resmi çizdiniz mi?

Yuvarlanma dirençli ( yuvarlanma rulmanlı yatak resmi çizdiniz mi?

DEĞERLENDİRME Modül faaliyetleri ve araştırma çalışmaları sonunda kazandığınız bilgi ve becerilerin ölçülmesi için öğretmeniniz size ölçme araçları uygulayacaktır. Ölçme sonuçlarına göre sizin modül ile ilgili durumunuz öğretmeniniz tarafından değerlendirilecektir. Bu değerlendirme için öğretmeninize başvurunuz. Yeterliklerinizi ölçtüğünüzde sonuçların çoğu “EVET” çıkarsa modülü başarmışsınızdır. “HAYIR”, çıkan sonuçlar için ilgili faaliyete geri dönünüz.

146

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLAR ÖĞRENME FAALİYETİ–1 CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

D D C C B C A A C D

ÖĞRENME FAALİYETİ–2 CEVAP ANAHTARI 1.

2.

3.

4 5 6 7 8 9 10

B C B 4 C A D A C A

MODÜL DEĞERLENDİRME CEVAP ANAHTARI 1.

2.

3.

4 5 6 7 8 9 10

D C A C B D A D A B

147

KAYNAKÇA KAYNAKÇA Ø

ŞEN İ.Zeki, Nail Özçilingir, Meslek Resmi 10. Sınıf, 2002.

Ø

ŞEN İ.Zeki, Nail Özçilingir, Makine Resmi,2003.

Ø

ŞEN İ.Zeki, Nail Özçilingir, Makine Resmi II,2003.

Ø

ÖZKARA Hamdi, Tesviye Makine Meslek Resmi II,2001.

Ø

BAĞCI Mustafa, Makine Teknik Temsi,2002.

Ø

ULUSOY Ali, Makine Ressamlığı İş ve İşlem Yapr aklar ı.

148