T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI
MEGEP (MESLEKİ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ)
METAL TEKNOLOJİSİ
METALLERİ TAVLAMA
ANKARA 2006
Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen modüller; •
Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının 02.06.2006 tarih ve 269 sayılı Kararı ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında kademeli olarak yaygınlaştırılan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim programlarında amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik geliştirilmiş öğretim materyalleridir (Ders Notlarıdır).
•
Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel öğrenmeye rehberlik etmek amacıyla öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek ve geliştirilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında uygulanmaya başlanmıştır.
•
Modüller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amaçlanan yeterliği kazandırmak koşulu ile eğitim öğretim sırasında geliştirilebilir ve yapılması önerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir.
•
Örgün ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden ulaşılabilirler.
•
Basılmış modüller, eğitim kurumlarında öğrencilere ücretsiz olarak dağıtılır.
•
Modüller hiçbir şekilde ticari amaçla kullanılamaz ve ücret karşılığında satılamaz.
İÇİNDEKİLER AÇIKLAMALAR ....................................................................................................................ii GİRİŞ ....................................................................................................................................... 1 ÖĞRENME FAALİYETİ-1 ..................................................................................................... 3 1. DEMİRCİ OCAĞI ............................................................................................................... 3 UYGULAMA FAALİYETİ ................................................................................................ 4 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................... 14 ÖĞRENME FAALİYETİ - 2 ................................................................................................. 16 2. TAV FIRINLARI ...............................................................................................................16 2.1. Elektrikli Tav Fırınları ................................................................................................ 16 2.1.1. Elektrik Tav Fırınlarının Tanımı ve Endüstrideki Yeri ....................................... 16 2.1.2. Elektrik Direnç Fırınları ...................................................................................... 17 2.1.3. Tav Zaman ve SıcaklıkAyarı ............................................................................... 18 2.1.4. Elektrik Direnç Fırınlarında Tavlama Yapmak ................................................... 18 2.2. Yakıtlı Tav Fırınları .................................................................................................... 19 2.2.1. Yakıtlı Tav Fırınlarının Tanımı ve Endüstrideki Yeri ......................................... 19 2.2.2. Sıvı Yakıtlı Tav Fırınları ..................................................................................... 19 2.2.3. Gaz Yakıtlı Tav Fırınları ..................................................................................... 20 2.2.4. Yakıtlı Tav Fırınlarında Tavlama Yapmak.......................................................... 20 UYGULAMA FAALİYETİ .............................................................................................. 22 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................... 27 ÖĞRENME FAALİYETİ–3 .................................................................................................. 29 3. TUZ VE MADEN BANYOLARI...................................................................................... 29 3.1. Tuz ve Maden Banyolarının Kullanım Alanları.......................................................... 30 3.2. Tuz ve Maden Banyolarında kullanılan bileşikler ...................................................... 30 3.3. Tuz ve Maden Banyolarında Çalışırken Alınacak Güvenlik Önlemleri ..................... 31 3.4. Tuz ve Maden Banyolarında Çalışmak ....................................................................... 32 3.5. Oksi-Gaz Alevi İle Tavlama ....................................................................................... 33 3.5.1. Oksi-Gaz Alevi İle Tavlamanın Kullanıldığı Yerler ........................................... 33 3.5.2. Oksi-Gaz Alevi ile Yapılacak Tavlama İşleminde Dikkat Edilecek Hususlar .... 34 UYGULAMA FAALİYETİ .............................................................................................. 36 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................... 39 MODÜL DEĞERLENDİRME .............................................................................................. 41 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 43 KAYNAKLAR....................................................................................................................... 44
i
AÇIKLAMALAR AÇIKLAMALAR KOD ALAN
521MMI212 Metal Teknolojisi
DAL/MESLEK
Isıl İşlemciliği
MODÜLÜN ADI MODÜLÜN TANIMI
Metalleri Tavlama Isıtılarak işlenecek metallerin farklı ortam (demirci ocakları, tav fırınları, oksi-gaz, tuz ve maden banyoları) ve sıcaklıklarda tavlanması ile ilgili bilgi ve becerilerin verildiği öğrenim materyalidir. 40/24 Temel Metal Şekillendirme modüllerini almış olmak. Metalleri istenilen sıcaklıkta tavlamak.
SÜRE ÖN KOŞUL YETERLİK
MODÜLÜN AMACI
Genel Amaç Bu modül ile gerekli ortam ve ekipman sağlandığında tekniğe uygun olarak parçaları demirci ocağında, elektrik direnç fırınında ve oksi-gaz alevi ile tavlayabileceksiniz. Amaçlar ¾ Tekniğe uygun olarak parçaları demirci ocağında tavlayabileceksiniz. ¾ Tekniğe uygun olarak parçaları elektrik direnç fırınında tavlayabileceksiniz. ¾ Tekniğe uygun olarak parçaları oksi-gaz alevi ile tavlayabileceksiniz. Ortam: Metal İşleri atölyesi.
EĞİTİM ÖĞRETİM ORTAMLARI VE DONANIMLARI
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
Donanım: Demirci ocağı, ocak takımları (kürek, şiş, ıslatıcı, su yalağı vb.), kömür, ağaç talaşı, elektrik direnç tav fırını, fırın donanımı, oksi-gaz takımları, tavlama üfleci, malzeme. Her faaliyet sonrasında değerlendirme soruları ile değerlendireceksiniz. Öğretmen modül sonunda (uygulama, soru-cevap) uygulayarak ile kazandığınız bilgi ve değerlendirecektir.
ii
o
faliyetle ilgili kendi kendinizi
size ölçme aracı modül uygulamaları becerileri ölçerek
GİRİŞ GİRİŞ Sevgili Öğrenci, Üretilen metal, farklı metal teknolojileri dallarında çeşitli işlemlerden geçirilerek (eğilerek, burularak, ısıl işlem görerek, kalıplarda şekillendirilerek vb) kullanıma sunulur. Üretimden bize ulaşan malzeme işlenmediği sürece hiçbir ihtiyacımızı karşılamaz.. Metallerin üretimi kadar şekillendirilmeleri ve yapısal özelliklerinin üretim amacımıza uygun hale getirilmeleri de ayrı bir önem taşımaktadır. Sizler daha önceden demirci ocağını kullanarak dövme tavı yapmayı öğrendiniz. Bu modül ile demirci ocağı ve diğer tavlama araçlarıyla tavlamanın tüm genel kurallarını ve amaçlarını öğreneceksiniz. Yukarıda sayılan işlemlerin dışında malzemenin sertleştirilmesi, yumuşatılması dayanım ve mukavemet özelliklerinin değiştirilmesi gibi uygulamalar da tavlama işlemine ihtiyaç duyulur. Anlatılan işlemleri yapabilmek için metalleri tavlama bilgi ve becerisine sahip iş gücüne ihtiyaç vardır. Bu modülü başarıyla tamamladığınızda sektörün, tavlama konusundaki ihtiyaçlarına cevap verebileceksiniz. Katı, soğuk ve sert olarak bildiğimiz metal, ellerinizdeki maharetin gücü karşısında önünüzde büyük bir saygı ve zarafetle eğilecektir.
1
2
ÖĞRENME FAALİYETİ-1 ÖĞRENME FAALİYETİ-1 AMAÇ Bu faaliyet sonucunda uygun atölye ortamı ve tavlama araç-gereçleri sağlandığında, tekniğine uygun olarak metalleri demirci ocaklarında istenilen sıcaklıklarda tavlayabileceksiniz.
ARAŞTIRMA Okul kütüphanesi, bulunduğunuz bölgedeki işyerleri, şehir kütüphanesi, internet, vb bilgi kaynaklarından yararlanarak; ¾ ¾
Tavlama işlemlerinde demirci ocaklarının kullanılma sıklığını, diğer tavlama araçlarına göre avantaj ve dezavantajlarını, Demirci ocağı bulunan işyerlerinin, ocaklarda ne tür işler yaptıklarını araştırınız.
Toplamış olduğunuz bu bilgiler ışığında bir rapor hazırlayınız. Araştırma raporunuzu fotoğraf, film, resim vb görsel öğelerle genişletebilirsiniz. Raporunuzu sınıfta sunum olarak arkadaşlarınıza aktarınız..
1. DEMİRCİ OCAĞI Tanımı: Tavlama hassasiyetinin çok önemsenmediği (ısı hassasiyeti, tavlama sonrası yüzey hassasiyeti vb) küçük parçaların tavlanmasında kullanılan ve ısı kontrolü olmayan tav aracıdır. (10. sınıfta detaylı tanıtılmıştır). Demirci ocağı her çeşit tavlama işlemlerinde kullanılmaktadır.
3
UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ İşlem Basamakları
Öneriler ¾
¾
Hava sürgünün ayarını yapınız. ¾
¾
Davlumbazın çıkışında bulunan, ateşlikten çıkan dumanın tahliyesini kontrol altında tutan düzeneği açık konuma getiriniz
¾
Hava sürgüsünün yardımı ile tutuşma için gerekli hava miktarını ayarlayınız.
Resim 1.1: Hava sürgüsünün ayarı
Resim 1.2: Kirli Hava tahliye kanalı
Resim 1.3: Hava miktarının ayarı
4
Tavlama işlemi bitene kadar gözlük, eldiven, ve önlük kullanınız. Hava memesini açık konuma getiriniz.(Cüruf koparıcının kolunu yukarı doğru kaldırınız.).
¾ ¾
Talaşı ateşliğe yerleştirerek ateşleyiniz. Yanmanın etkili olması için talaşı küçük odun parçaları ile ¾ destekleyebilirsiniz.
Ateşliğe yeterli miktarda tutuşturucu yerleştiriniz.
Resim 1.4: Talaşın odunla desteklenmesi ¾
Hava miktarını gerektiği kadar ayarlayarak, tutuşturucu maddelerin ateşlikten uzaklaşmasını engelleyiniz
¾ ¾
Talaşı tutuştururken dikkatli olunuz. Yakıcı hava miktarı fazla ise hava sürgü yardımı ile azaltınız. Yakıcı hava miktarı az ise hava sürgüsü yardımı ile yakıcı hava miktarını artırınız.
Resim 1.5: Talaşın etrafa dağılması
¾
Talaşı ateşliğe yerleştirerek ateşleyiniz.
¾
¾ Resim 1.6: Talaşın ateşlenmesi
¾
Tutuşan talaşın üzerini kömürle örterek havayı artırınız.
5
•
Hava ayarını artırırken, tutuşmak üzere olan talaşların ateşliğin dışına savrulabileceğini unutmayınız.
¾
Yarı yanmış kömürü tutuşan talaşın etrafına dökünüz (yarıyanmış kömür yanmamış kömüre oranla daha çabuk tutuşur).
¾
Ateşin üzerini kömürle tamamen kapatınız (tamamen kapatırsanız ateşin boğulup sönmesine neden olursunuz).
¾
Ateş boğulmuş ise ortasını şişle açarak havalanmayı sağlayınız.
¾
Kömürün çabuk tutuşmasını sağlamak için hava sürgüden faydalanarak ateşliğe gelen hava miktarını artırınız.
¾
Hava miktarını gereğinden hızlı bir şekilde artırmak, ateşlikteki yakıtın savrulmasına neden olacağından hava sürgüsünün ayarını yavaş yavaş yapınız.
Resim 1.7: Talaşın üzerini kömürle örtmek
Resim 1.8: Ateşi şişlemek
Resim 1.9: Basınçlı hava ile ateşin sıçraması
6
Resim 1.10: Kömürün ilave edilmesi
¾
Tutuşan yarı yanmış kömürün etrafına, yanmamış kömürü ilave yapınız
¾
Kömür ilavesini ateşliğin kenarından merkezine doğru yapınız. Boğulmayı engellemek için alttaki ateşin üzerini tamamen kapatmamaya özen gösteriniz. (yakıcı havanın geçiş yaptığı bölge).
¾ ¾
Yanmanın yeterli kontrol ediniz.
¾
Uygun kısacı seçerek, parçayı kısaca ¾ tutturunuz. Hatalı seçilen kısaç, parçayı sıkı kavramayacağından iş kazalarına neden olabilir.
olup
olmadığını
¾
Resim 1.11: Uygun kısaç seçimi
•
7
Kömür yeterli değilse ilave yapınız.
Tavlanacak parçanın profiline ve büyüklüğüne göre uygun kısacı seçiniz.
¾
Uygun kısacı seçerek parçayı kısaca tutturunuz.
¾ ¾
Parçayı kısaca dengeli yerleştiriniz. Kısacı sıkı bir şekilde kavrayınız.
¾
Parçayı ocağa resimde görüldüğü gibi kısaç yardımı ile yerleştiriniz
¾
Parçayı ateşliğin dibine kadar gömmeyiniz (özellikle küçük parçalar ateşin içerisinde kaybolabilir).
Resim 1.12: Parçayı kısaca tutturmak
¾
Parçayı ocağa eğik olarak yüzeyine bastırarak yerleştiriniz.
ateş
Resim 1.13: Parçayı ocağa eğik yerleştirmek
8
¾
Homojen bir tavlama için parçayı, yakıcı havanın gönderildiği (vantilatörden gelen hava) memenin üzerine gelecek şekilde yerleştirmeyiniz (parçanın, basınçlı hava ile temas eden bölgesi tavlanmayacaktır).
¾
Amaç parçayı tavlamak olduğundan, parçayı yerleştirdikten sonra kısacı ateşin dışına çıkarınız (aksi halde parça ile kısaç birlikte tavlanacaktır).
¾
Kısacınız ısınmış ise ocakta bulunan suyun içine sokarak soğutunuz.
¾
Parçayı yerleştirirken, ateşliğin dışına dağılan ateş ve kömür parçalarını gelberi yardımı ile tekrar ateşliğin içine taşıyınız.
Resim 1.14: Homojen olmayan tavlama ¾
Parçayı ocağa eğik olarak yüzeyine bastırarak yerleştiriniz.
ateş
Resim 1.15: Parçanın ateşe bastırılarak yerleştirilmesi
Resim 1.16: Kömürlerin gelberi ile toplanması
9
¾
Ateşliğin dış kenarına yakın bölgelerde yanan ve tavlamaya katkısı olmayan kömürleri ıslatalarak söndürünüz (bu işlem yakıt sarfiyatını azaltacaktır).
¾
Yanma ile ilgili bir problem varsa hava sürgüsünün ayarını yeniden yapınız. Tav süresince ocağı terk etmeyiniz.
Resim 1.17: Gereksiz yanmanın önlenmesi
¾
Parça tav sıcaklığına ulaşıncaya kadar bekleyiniz.
¾
Parçanın istenen tav geldiğini kontrol ediniz.
sıcaklığına
¾
¾
Tav sıcaklığını kontrol ederken, hava sürgüsünü kendinize doğru çekerek basınçlı havanın ateşliğe gelmesini engelleyiniz (basınçlı hava ateşi çevreye fırlatabilir).
¾
Arada bir gelberi yardımı ile parçanın üzerindeki ateşi aralayarak, parçanın istenen tav sıcaklığına (portakal-beyaz renkleri arasında) ulaşıp ulaşmadığını gözle kontrol ediniz.
Resim 1.18: Parçanın kontrolü
10
¾
Parçanın Portakal-Beyaz renkleri ¾ arasında (veya sıcaklığı ölçülerek) tavlandığını görerek ocaktan çıkarınız.
Parça istenen tav sıcaklığına gelmemiş ise gelberi yardımı ile üzerini tekrar ateşle kapatıp hava sürgüsünün ayarını yaparak tavlamaya devam ediniz
¾
Hava sürgüsün kendinize doğru çekerek basınçlı havanın ateşliğe gelmesini engelleyiniz.
¾
Parçayı kısaç yardımı ile sıkıca kavrayınız.
¾
Parçayı kısaç yardımı ile ocaktan çıkarınız.
¾
Yanmalara karşı dikkatli olunuzç
Resim 1. 19: Parçayı ocaktan çıkarma
¾
Tavlama sonrasında parçanın yüzeyine yapışan kömür parçalarını, oksit ¾ tabakasını ve diğer pislikleri temizleyiniz. ¾
Resim 1.20: Parçanın temizlenmesi
¾
Demirci ocağını tekniğine olarak söndürünüz.
11
karşı
çevrenizdekileri
Tavlanmış parça ile yanıcı, patlayıcı maddelere yaklaşmayınız.
¾
Isıdan dolayı parçanın yüzeyinde oluşan cürufu (oksit tabakasını, yüzeye yapışmış kömür parçalarını ve diğer pislikleri) tel fırça yardımı ile temizleyiniz.
¾
Sıcak çapak sıçramasına karşı dikkatli olunuz. Elinizi yakmayınız. Kısacı sıkı tutarak parçanın düşmesini engelleyiniz.
¾ ¾
uygun
Yanmalara uyarınız.
Resim 1.21: Kor tabakanın söndürülmesi
¾
Demirci ocağını tekniğine olarak söndürünüz.
¾
Vantilatörü kapatınız.
¾
Ateşliğin ortasında bulunan kor tabakayı geniş ağızlı kısaç yardımı ile çıkarınız.
¾
Kısacı aşırı sıkmayınız (kor tabakanın parçalanarak etrafa dağılma ihtimalinie karşı).
¾
Ateşlikten çıkardığınız kor tabakayı ocağın kenarında suyla söndürüp küllüğe atınız.
¾
Kor tabakayı çıkarırken etrafa dağılan kömürleri ateşlikte toplayınız.
¾
Ateşlikte kalan yarıyanmış kömürleri ıslatarak söndürünüz.
uygun
Resim 1.22: Kömürün ıslatılması
12
¾
¾
¾ ¾ ¾ ¾ ¾
13
Suyu dökerken ateşliğin üzerinde gezdirmeyi unutma! Aksi taktirde sadece suyun döküldüğü kısım sönecektir. Gerktiği kadar ıslatınız (gereğinden fazla dökülen su kömürün çamur haline gelmesine neden olup ocağa zarar verecektir). Ocağın söndüğünden emin olunuz Söndürme işleminden sonra kısa bir süre devam eden dumanın aspiratörle tahliye edilmesini bekleyiniz. Dumanın kesilmesi ile aspratörü kapatınız. Ocak takımlarını yerleştiriniz. Çalışma alanını temizleyiniz.
ÖLÇME DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Bu faaliyet kapsamında hangi bilgiler kazandığınızı aşağıdaki soruları cevaplandırarak belirleyiniz. A) OBJEKTİF TESTLER (ÖLÇME SORULARI) Aşağıdaki soruların cevaplarını doğru ve yanlış olarak D değerlendiriniz. Demirci ocaklarında tutuşturucu madde olarak kömür 1 kullanılır. Tutuşturucu madde ateşlendikten sonra yarı yanmış kömür 2 ilave edilir. Kömür, ateşliğin üzeri tamamen kapanacak şekilde ilave 3 edilir. Yanmayı hızlandırmak için vantilatörden gelen havayı, hava 4 sürgüsü yardımı ile azaltmak gerekir. İyi bir tavlama için malzemenin, hava memesinin tam üzerine 5 yerleştirilmesi gerekir. Tavlama için tavlanacak malzemenin ateşin üzerine 6 bırakılması yeterlidir. Boğulan ateşin ortası şişlenerek düzenli yanması sağlanır. 7 8 9 10
Y
Parçayı ocağa yerleştirmede kullanılan kısacın, tavlama süresince ateşten çıkarılmaması gerekir. Kısaç seçiminde, tavlanacak malzemenin ölçü ve profili göz önünde bulundurulmalıdır. Ocak söndürülürken ilk iş olarak aspiratör kapatılmalıdır.
DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt yaşadığınız sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrar inceleyiniz
14
B) UYGULAMALI TEST Yaptığınız uygulamayı kontrol listesine göre değerlendirerek, eksik veya hatalı gördüğünüz davranışları tamamlama yoluna gidiniz. KONTROL LİSTESİ DEĞERLENDİRME KRİTERLERİ
Evet
Hayır
Hava memesini ve davlumbazın kirli hava tahliye kanalını açık konuma getirdiniz mi? Hava sürgüsünün ayarını doğru yaptınız mı? Talaşı düzenli yerleştirdiniz mi? Tutuşan talaşın üzerini yarı yanmış kömürle örttünüz mü? Kömürün tutuşması için hava ayarını artırdınız mı? Parçayı tutmak için uygun kısacı seçtiniz mi? Parçayı kısaca sıkıca tutturdunuz mu? Parçayı ocağa eğik olarak ve bastırarak yerleştirdiniz mi? Parçayı portakal-beyaz renkleri arasında tavlayabildiniz mi? Tavlama sonrasında parçanın yüzeyindeki oksit tabakayı temizlediniz mi? Demirci ocağını tekniğine uygun olarak söndürdünüz mü? DÜZENLİ VE KURALLARA UYGUN ÇALIŞMA Mesleğe uygun kıyafet giydiniz mi? Çalışma alanını tertipli-düzenli kullandınız mı? Çalışma sonrası gerekli temizliği yaptınız mı? Yanmalara karşı önlem aldınız mı? Zamanı iyi kullandınız mı? EĞİ DEĞERLENDİRME Yapılan değerlendirme sonunda hayır şeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz. Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Cevaplarınızın tamamı evet ise bir sonraki faaliyete geçiniz.
15
ÖĞRENME FAALİYETİ-2 AMAÇ
ÖĞRENME FAALİYETİ - 2
Bu faaliyet sonucunda uygun atölye ortamı ve tavlama araç-gereçleri sağlandığında, tekniğine uygun olarak metalleri tav fırınlarında istenilen sıcaklıklarda tavlayabileceksiniz..
ARAŞTIRMA Okul kütüphanesi, şehir kütüphanesi, internet vb bilgi kaynaklarından yararlanarak, bulunduğunuz yerde bu işle uğraşan işyerlerinde gezi-gözlem yaparak; ¾ ¾
Tav fırınlarının, diğer tavlama araçlarına göre avantaj ve dezavantajlarını araştırınız. Yakıtlı ve elektrikli tav fırınlarında tavlama işlemini gözleyerek, kamera veya fotoğraf makinesi ile çekim yapınız.
Toplamış olduğunuz bu bilgiler ışığında bir rapor hazırlayınız. Araştırma raporunuzu fotoğraf, film, resim vb görsel öğelerle genişletebilirsiniz. Raporunuzu sınıfta sunum olarak arkadaşlarına aktarınız..
2. TAV FIRINLARI Metalleri tavlama işleminde kullanılan tav fırınları, çalıştığı enerji türüne göre ; ¾ ¾
Elektrikli tav fırınları Yakıtlı tav fırınları olarak ikiye ayrılır.
2.1. Elektrikli Tav Fırınları 2.1.1. Elektrik Tav Fırınlarının Tanımı ve Endüstrideki Yeri Şebekeden almış olduğu elektrik enerjisini ısı enerjisine dönüştüren, (elektrik akımına direnç gösterek) ürettiği bu ısı ile malzemenin tavlanmasını sağlayan tav araçlarıdır. Sıcaklık ayarının kolaylıkla yapılabilmesi, malzemenin istenilen sıcaklıkta hassas tavlanabilmesi ve ısı üretimi esnasında çevreyi kirletici hiçbir madde yaymaması, karmaşık görünümde olan parçaların homojen tavlanabilmesi, çok sayıda küçük parçanın bir seferde tavlanabilmesi elektrik enerjisi ile çalışan tav fırınlarının endüstrideki yeri ve önemini artırmıştır.
16
2.1.2. Elektrik Direnç Fırınları ¾
Özellikleri ve Çalışma Prensibi
Elektrik direnç fırınları, içerdeki ısıyı dışarıya vermeyecek şekilde (fırın içi ısı kaybını enaza indirecek şekilde izole edilirler) imal edilirler. Fırında yapılan bu izolasyon işlemi enerji ve zaman tasarrufu sağlayacaktır. Fırının iç izolasyonunda ısıya dayanıkı malzemeler (ateş tuğlası, yüksek ısıya dayanıklı çimento vb) kullanılır. Özel olarak üretilmiş direnç tellerinden elektrik akımı geçirildiğinde, teller akıma karşı direnç gösterecektir. Bu direnç, fırın içerisinde ısı enerjisi olarak ortaya çıkar. Böylece kapalı fırın içerisindeki sıcaklık artmaya başlar. Bu süreç fırının, ayarlandığı sıcaklık derecesine ulaşıncaya kadar devam eder. İstenilen sıcaklığa ulaşıldığında fırında bulunan ısı algılayıcısı (prometre) elektrik enerjisini keserek tavlama sürecini sonlandırır.
Resim 2.1: Fırının ısı izolasyonu
Resim 2.2: Direnç telleri (rezistanslar)
17
2.1.3. Tav Zaman ve SıcaklıkAyarı Metaller değişik tav işlemlerine (yumuşatma, sertleştirme, meneviş, dövme tavı vb.). tabi tutuldukları için, tav zaman ayarları da buna bağlı olarak farklılık göstermektedir. Öncelikli olarak yapılacak tavlamanın cinsine göre sıcaklık değeri belirlenir. Fırın, sıcaklık ayar kumandasından belirlenen değere ayarlanır. Fırınının belirlenen sıcaklığa ulaşmadan önceki bir ısı değerinde belirli bir süre beklemesi (ısının seçilen süre kadar artmayarak sabit kalması) gerekiyorsa tav zaman ayarı yapılmalıdır. Fırın belirlenen sıcaklığa geldiğinde, daha önceden ayarlanan süre kadar ısıyı sabit tutup sürenin sonunda yeniden ısısını artırarak tav sıcaklığına ulaşacaktır. (Tav zaman ayarı: Fırının belirlenen tav sıcaklığına ulaşmasından sonra, malzemenin fırının içerisinde -sabit sıcaklıkta- belirlenen süre kadar bekletilmesi için yapılan ayardır. Bekleme süresi tavlamanın türüne göre değişir).
Resim 2.3: Tav sıcaklık ayarı
Resim 2.4: Tav zaman ayarı
2.1.4. Elektrik Direnç Fırınlarında Tavlama Yapmak Tavlanacak iş parçası fırının içine yerleştirilir. Tav sıcaklık ve tav zaman ayarı yapılarak ısıtma işlemi başlatılır. Bu süreçte fırının çalışması ve ulaştığı sıcaklık değeri arasıra kontrol edilmelidir (elektrik kesintisi, fırından kaynaklanabilecek arızalara karşı vb). Fırın seçilen tav sıcaklığına geldiğinde açılarak, tavlanan parça işlenir. (Büyük parçalarda, çekirdeğine kadar tavlamanın olabilmesi için parça kalınlığına bağlı olarak bir süre daha fırında bekletilebilir).
18
2.2. Yakıtlı Tav Fırınları 2.2.1. Yakıtlı Tav Fırınlarının Tanımı ve Endüstrideki Yeri Yakıtların (katı-sıvı-gaz yakıtlar) yanması sonucunda fırının ısıtlması esasına dayanan tav araçlarıdır.
Resim 2.5: Yakıtlı tav fırınları
Elektrikli tav fırınları yüksek maliyet gerektirdiğinden ve büyük parçaların bu maliyeti daha fazla artırması nedeni ile yakıtlı fırınlar endüstride ayrı bir önem kazanmıştır. Yakıtlı fırınlar, kullanılan yakıtın cinsine göre 3 (üç) guruba ayrılır. ¾ ¾ ¾
Katı yakıtlı tav fırınları (çevreye verdiği zarardan dolayı tercih edilmemektedir). Konu içerisinde ayrıca açıklanmaycaktır. Sıvı yakıtlı tav fırınları Gaz yakıtlı tav fırınları
2.2.2. Sıvı Yakıtlı Tav Fırınları Sıvı yakıtlı tav fırınlarında yakıt olarak; fue-oil, mazot, yanmış makine yağları gibi yanıcı maddeler kullanılmaktadır. Fırın içerisindeki ısı yukarıda adı geçen yakıtların yanması sonucunda oluşan alevle elde edilir. Sıvı yakıtlı tav fırınlarının dezavantajları; ¾ Yanma sonucu oluşan alevin tavlanan parça üzerindeki olumsuz etkileri (oksitlenme), ¾ Fırından çıkan zararlı gazların çevre kirliliğine neden olması şeklinde sıralanabilir. Fırın yakıtının yanması sonucunda ortaya çıkan zararlı gazların, çalışanların sağlığı açısından etkisiz hale getirilmesi için gerekli güvenlik önlemlerinin alınması gerekir.
19
Bu önlemler; ¾ Çalışanların gerekli durumlarda maske kullanması (malzemeyi yerleştirirken ve fırından çıkarırken). ¾ Uygun havalandırma sisteminin olması şeklinde özetlenebilir.
fırına
2.2.3. Gaz Yakıtlı Tav Fırınları Gaz yakıtlı tav fırınlarında yakıt olarak LPG, asetilen, doğalgaz gibi yanıcı maddeler kullanılmaktadır. Fırın içerisindeki ısı, sıvı yakıtlı tav fırınlarında olduğu gibi yukarıda adıgeçen yakıtların yanması sonucunda oluşan alevle elde edilir. Bu fırınların çalıştığı ortamlarda, yanma sonucu oluşan gazların uzaklaştırılması için iyi bir havalandırma tesisatının olması gerekir. Sıvı yakıtlı fırınlarda karşılaşılan olumsuzluklar gaz yakıtlı fırınlarda da karşımıza çıkmaktadır.
Resim 2.6: Sıvı ve gaz yakıtlı fırınlarda havalandırma tertibatı
2.2.4. Yakıtlı Tav Fırınlarında Tavlama Yapmak Yakıtlı tav fırınlarında tavlama işlemini yapabilmek için izlenmesi gereken yollar aşağıda maddeler halinde verilmiştir. ¾ Tavlanacak malzeme temizlenir (yağ, pas, oksit tabakası). ¾ Temizlik işlemi kimyasal sıvı yardımı ile yapılmış ise malzeme basınçlı hava yardımı ile kurutulmalıdır. ¾ Çok sayıda malzeme tavlanacaksa şarj sepetine uygun şekilde sıralanır. (Şarj: Tavlanacak malzemelerin istiflenerek fırına sürülme işlemidir).
20
Resim 2.7: Tavlanacak malzemelerin şarj sepetine yerleştirilmesi
¾ ¾ ¾
Tav sıcaklık ve zaman ayarı yapılır. Fırının ulaşacağı tav sıcaklığı ve tav zaman ayarı, tavlamanın türüne göre değişir. Fırının ulaştığı tav sıcaklığı ve tav zaman ayarı göstergelerden izlenebilir.
Fırının kapağı kapatılarak malzemenin tavlanması beklenir.
Resim 2.8: Fırın içi tav sıcaklığını ve tav zaman ayarının izlendiği göstergeler
¾ ¾
Fırın belirlenen tav sıcaklığına ulaştıktan sonra, tav zaman ayarının tamamlanması beklenir. Tavlanan malzeme fırından alınarak işlenir.
21
UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ İşlem Basamakları ¾
Öneriler
Tavlanacak parçayı elektrik fırınının ¾ kapasitesine göre hazırlayınız.
Malzemenin üzerinde yanıcı madde (tiner, yağ vb) çapak varsa temizleyiniz.
Resim 2.9: Parçayı hazırlamak
¾
¾ ¾
Parçayı tav fırınına sürünüz.
¾ ¾
Resim 2.10: Parçayı tav fırınına sürmek
22
Eldiven, gözlük ve önlük giyiniz. Parçayı fırın içi tesisata (direnç telleri, ateş tuğlaları) zarar vermeyecek şekilde dikkatli yerleştiriniz. Parçayı, fırın tabanını ortalayacak şekilde yerleştiriniz. Parçayı, fırın içerisinde düşmeyecek şekilde yerleştiriniz.
¾
Fırının kapağını kapatınız.
¾
Resim 2.11: Fırının kapağını kapatmak
¾
Kapağı tekrar kontrol ederek kapandığından emin olunuz. Fırının yakınlarında yanıcı, patlayıcı maddeler varsa uzaklaştırınız.
¾
Resim 2.11: Fırının kapağını kapatmak
¾
¾
Tav fırınını çalıştırınız.
¾ ¾
Gerekli sıcaklık değerini giriniz. Girdiğiniz değeri dijital ekrandan kontrol ediniz. Yanlış girdiyseniz göstergeyi sıfırlayarak yeniden deneyiniz. Yaptığınız ayarı tekrar kontrol ediniz.
Tav fırınını çalıştırınız.
Resim 2.12: Tav fırınını çalıştırmak
¾ ¾
23
¾
Prometreyi istenilen tav derecesine getiriniz.
Tav sıcaklığını ortalama 900 cantigrat dereceye ayarlayınız. Bu konuda gerekirse öğretmeninizden yardım alalabilirsiniz. ¾ ¾ ¾ ¾
Tav sıcaklığında olduğu gibi numaratörden yararlanarak tav zaman ayarını yapınız. Tav zaman ayarını giriniz. Yanlış girdiyseniz göstergeyi sıfırlayarak yeniden dene Yaptığınız ayarı tekrar kontrol et
Resim 2.13: Tav sıcaklık ayarı
¾
Fırının ediniz.
¾ ¾
Enerjiyi keserek fırını kapatınız. Fırının kapağını açarken yanmalara karşı dikkatli olunuz (fırına yeterli mesfede durunuz). Parçanın portakal-beyaz renkler arasında olup olmadığını kontrol ediniz.
¾
24
ulaştığı
sıcaklığı
kontrol
¾
¾
Yeterli sıcaklığa ulaşılmadığı taktirde tav zaman ayarını yeniden yaparak işlem basamaklarını tekrarlayınız.
¾
Tavlanan parçayı uygun kısaç yardımı ile fırından çıkarınız. Parçayı çıkarırken fırına zarar vermeyiniz. Sıcak parçayı, kendinizden ve etrafınızdakilerden uygun mesafede tutunuz. Parçayı, soğumasına izin vermeden işle Parça zaman kaybından dolayı soğumuş ise, yeniden tavlayınız.
Tav zaman ayarını yapınız
Tav zaman ayarı parçanın büyüklüğüne ve tavlamanın türüne göre değişir. Bu konuda öğretmeninizden yardım alabilirsiniz.
¾ ¾ Resim 2.14: Tav zaman ayarı
¾
¾
Parçanın istenilen sıcaklığa gelmesini takip ediniz.
¾
Tavlanan işleyiniz.
parçayı
fırından
¾
alıp
¾ ¾ Resim 2.15: Parçanın fırından alınması
25
Fırının kapağını açarak soğumasını sağlayınız. Çevrenizdekileri yanmalara karşı uyarınız..
¾
Kısaç seçiminde parçanın büyüklüğünü, ağırlığını ve profilini göz önünde bulundurunuz.
Silindirik parça için oluklu kısaç seçimi gibi.
Resim 2.16: Uygun kısaç seçimi
¾
Fırının soğumasını sağlayınız.
Resim 2.17: Fırının soğutulması
26
ÖLÇME ÖLÇME VEDEĞERLENDİRME DEĞERLENDİRME Bu faaliyet kapsamında hangi bilgiler kazandığınızı aşağıdaki soruları cevaplandırarak belirleyiniz A) OBJEKTİF TESTLER (ÖLÇME SORULARI) Aşağıdaki soruların cevaplarını doğru ve yanlış olarak değerlendiriniz. 1 2 3 4 5 6
Dogru Yanlış
Elektrik enerjisini ısı enerjisine dönüştürerek çalışan fırınlara yakıtlı tav fırınları denir. Katı yakıtlı tav fırınları çevreye verdiği zarardan dolayı tercih edilmemektedir. Yakıtlı fırınlar katı-sıvı-gaz yakıtlı olmak üzere üç (3) guruba ayrılır. Elektrik direnç fırınının avantajlarından biri çevreyi kirletici etkisinin olmamamasıdır. Sıvı yakıtlı tav fırınlarında LPG, asetilen, doğalgaz gibi yakıtlar kullanılır. Fue-oil, mazot, yanmış makine yağları gibi yakıtların kullanıldığı fırınlar gaz yakıtlı fırınlardır.
DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt yaşadığınız sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrar inceleyiniz.
27
B) UYGULAMALI TEST Yaptığınız uygulamayı kontrol listesine göre değerlendirerek, eksik veya hatalı gördüğünüz davranışları tamamlama yoluna gidiniz. KONTROL LİSTESİ ÖLÇEĞİDEĞERLENDİRME KRİTERLERİ
Evet
Hayır
Tavlanacak parçayı fırına göre hazırladınız mı? Parçayı fırına yerleştirdiniz mi? Prometreyi istenilen tav derecesine ayarladınız mı? Tav zaman ayarını yaptınız mı? Tavlama esnasında fırın ısısını kontrol ettiniz mi? Tavlanan parçayı fırından çıkardınız mı? Fırının soğumasını sağladınız mı? DÜZENLİ VE KURALLARA UYGUN ÇALIŞMA Mesleğe uygun kıyafet giydiniz mi? Çalışma alanını tertipli-düzenli kullandınız mı? Yanmalara karşı önlem aldınız mı? Zamanı iyi kullandınız mı?
DEĞERLENDIRME Yapılan değerlendirme sonunda hayır şeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz. Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Cevaplarınızın tamamı evet ise bir sonraki faaliyete geçiniz.
ÖĞRENME FAALİYETİ-3
28
ÖĞRENME FAALİYETİ–3 AMAÇ
ÖĞRENME FAALİYETİ–3
Bu faaliyet sonucunda uygun atölye ortamı ve tavlama araç-gereçleri sağlandığında, tekniğine uygun olarak metalleri oksi-gaz alevi ile istenilen sıcaklıklarda tavlayabileceksiniz.
ARAŞTIRMA Okul kütüphanesi, şehir kütüphanesi, internet v.b. bilgi kaynaklarından yararlanarak, bulunduğunuz yerde bu işle uğraşan işyerlerinde gezi-gözlem yaparak; Oksi-Gaz alevi ile yapılan tavlama işleminde karşılaşılan problemleri, Oksi-Gaz alevi ile yapılan tavlama işleminde alınması gereken önlemleri araştırınız. Toplamış olduğunuz bu bilgiler ışığında bir rapor hazırlayınız. Araştırma raporunuzu fotoğraf, film, resim vb. görsel öğelerle genişletebilirsiniz. Raporunuzu sınıfta sunum olarak arkadaşlarına aktarınız. .
3. TUZ VE MADEN BANYOLARI ¾
Tuz Banyoları
Ergime dereceleri 121–430 dereceleri arasında değişen tuz esaslı (nitratlı) bileşiklerin, tavlama işleminin türüne göre belirlenen sıcaklık değerine kadar ısıtılarak (tavlamanın türüne göre banyonun sıcaklığı değişir) sıvı hale getirildiği banyolardır.
Resim 3.1: Tuz banyolarında kullanılan tuz esaslı bileşik
29
¾
Maden Banyoları
Ergime dereceleri düşük, kaynama dereceleri yüksek madenlerin, tavlama işleminin türüne göre belirlenen sıcaklık değerine kadar ısıtılarak (tavlamanın türüne göre banyonun sıcaklığı değişir) sıvı hale getirildiği banyolardır.
3.1. Tuz ve Maden Banyolarının Kullanım Alanları Tuz ve maden banyoları; ¾ Parçanın yüzeyinde korozyonun istenmediği durumlarda, ¾ Tavlamadan dolayı şekil değişikliğinin istenmediği durumlarda, (Tav banyolarının iş parçalarını yüzdürme etkisi vardır. Bu durum ısıtma esnasında malzemede oluşabilecek şekil değişikliğini en aza indirir) ¾ Çok sayıda küçük parçaların banyo içerisine daldırılarak tavlanması işleminde, ¾ Malzemenin her tarafının eşit tavlanmasının önemsendiği durumlarda, ¾ Düşük sıcaklıktaki (200-300 derece) tuz ve maden banyolarında sertleştirme işlemlerinde kullanılır.
3.2. Tuz ve Maden Banyolarında kullanılan bileşikler TUZ BANYOLARINDA KULLANILAN TİPİK BİLEŞİKLER Ergime Derecesi Kullanılan Bileşikler ( % ) (0C) Lityum nitrat 23,3 Potasyum nitrat 60,4 121 Sodyum nitrat 16,3 Potasyum nitrat 51,3 146 Sodyum nitrat 48,7 Lityum klorür 45 352 Potasyum klorür 55 Baryum klorür 31 Kalsiyum Klorür 48 430 Sodyum klorür 21 Tablo 3.1: Tuz banyolarında kullanılan tipik bileşikler
30
MADEN BANYOLARINDA KULLANILAN TİPİK BİLEŞİKLER Ergime Derecesi Çalışma Sıcaklığı Bileşik (%) (0C) (0C) Baryum klorür 92-96 870 955-1260 Sodyum klorür 4-8 Baryum klorür 80-90 760 815-1095 Sodyum klorür 10-20 Baryum klorür 70,3 655 705-930 Sodyum klorür 29,7 Baryum klorür 25-35 Sodyum klorür 15-25 485 510-760 Kalsiyum klorür 45-55 SİYANÜR BANYOLARI Potasyum 60-70 Sodyum siyanür 30-40 Sodyum siyanür 55-65 Potasyum siyanür 35-45
495
525-680
495
525-680
Tablo 3.2: Maden banyolarında kullanılan tipik bileşikler
3.3. Tuz ve Maden Banyolarında Çalışırken Alınacak Güvenlik Önlemleri ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾
Çalışma esnasında eriyiğin çalışma alanının dışına taşmamasına dikkat edilmelidir. Tuz ve madenlerin ısıtılması sırasında ortaya çıkan zararlı gazların çalışma ortamından tahliyesi için uygun havalandırma sistemi kurulmalıdır. Banyoda meydana gelebilecek patlamaların önüne geçilmelidir. Bunun için banyoda tavlanacak malzemenin kuru ve temiz olmasına dikkat edilmelidir. Banyonun güvenli çalışması için suyla teması önlenmelidir. Banyoda çıkabilecek yangının söndürülmesi için banyonun üzerini kumla kapatmak gerekir. Kumun kuru bir ortamda muhafaza edilmesine dikkat edilmelidir. Söndürme işleminde su kullanılmaz. Banyo bileşimi (eriyik miktarı) zamanla azalacağı için gerekli takviye yapılırken banyonun soğuk olmasına dikkat edilmelidir. Tavlanacak malzeme ayrı bir tuz veya maden banyosunda ön tavlamaya (150200 dereceleri arasında) tabi tutulmalıdır. Ön tavlama ana tavlama esnasında banyoda meydana gelebilecek patlamaları engeller.
31
3.4. Tuz ve Maden Banyolarında Çalışmak Tuz ve maden banyolarında yapılacak çalışmalarda izlenmesi gereken yollar aşağıda maddeler halinde verilmiştir. ¾ Tavlanacak malzeme temizlenir (yağ, pas, oksit tabakası). ¾ Çok sayıda malzeme tavlanacaksa uygun şekilde sıralanır.
Resim 3.2: Tavlanacak malzemelerin yerleştirilmesi
¾
Zehirlenmelere karşı maske kullanılır.
¾
Malzemeye ön ısıtma uygulanır (bu işlem, sıcaklığı 150–200 derece olan ayrı bir tuz banyosunda yapılır).
¾
Soğuk malzeme ön ısıtmasız bir şekilde banyoya sokulur ise patlamalar meydana gelebilir.
¾
Hazırlanan malzeme tav banyosuna dikkatli bir şekilde sokulur (büyük ve ağır malzemelerin taşınmasında vinç kullanılır).
32
¾
Banyonun ulaştığı tav sıcaklığı göstergelerden izlenebilir.
¾
Tavlanan malzeme banyodan alınarak işlenir.
3.5. Oksi-Gaz Alevi İle Tavlama 3.5.1. Oksi-Gaz Alevi İle Tavlamanın Kullanıldığı Yerler Oksi-gaz alevi ile tavlama işleminde genel olarak kullanılan yanıcı gazlar, LPG doğalgaz ve asetilen gazıdır. Oksi-gaz alevi ile yapılan tavlama, yüzeysel ve ısı kontrolü hassas olmayan (ulaşılan sıcaklık, genellikle malzemenin aldığı renge göre, gözle kontrol edilirek tahmini sonuç elde edilir) bir yöntem olarak değerlendirilebilir. Özellikle büyük kesitli parçalarda homojen bir tavlama yapmak zordur. Malzemenin alevle temas eden yüzeyinde (dış yüzey) sıcaklık fazla iken iç kısımlarda daha düşüktür. Oksi-gaz ile tavlama yöntemi genel olarak; ¾ Kısmi tavlama gerektiren durumlarda (özellikle ocağa sığmayan büyük malzemelerin belirli bölgelerinin tavlanmasında), ¾ Hassasiyetin önemsenmediği durumlarda (tav sıcaklığı hassasiyeti, tavlamanın homojenliği, yüzeyin oksitlenmesi gibi ), ¾ Tavlamanın ekonomik olması istenen durumlarda kullanılır.
33
Resim 3.4: Kısmi tavlama
3.5.2. Oksi-Gaz Alevi ile Yapılacak Tavlama İşleminde Dikkat Edilecek Hususlar ¾ ¾
¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾
Oksi-gaz ile tavlama yapılacak donanımın kontrolü yapılır. (tüplerde ve hortumlarda gaz kaçağının olup olmadığı, sulu veya kuru güvenliğin kontrolü gibi). Oksi-gaz kaynağında parça kalınlığına göre üfleç seçilir ancak tavlama işlemi için parça kalınlığına göre üfleç numarası belirtmek sağlıklı olmayabilir (hatalı seçilen üfleç malzemenin geç tavlanmasına veya aşırı ısınıp erimesine neden olabilir). Üfleç seçiminde öğretmeninizden yardım alabilirsiniz. Manometre basınç ayarları tavlamaya uygun yapılmalıdır (Oksi-Gaz kaynağında seçilen değerler tavlama işlemi için yeterlidir). Tavlanacak malzemenin üzerinde yağ, kir ve pas tabakası varsa gerekli temizliği yapılmalıdır. Tavlanacak malzemenin cinsine ve büyüklüğüne göre uygun üfleç seçilmelidir. Eldiven, deri önlük ve oksi-gaz gözlüğü kullanılmalıdır. Üfleci yakarken, oluşan alevin etrafa zarar vermemesine dikkat edilmelidir. Alev ayarının doğru yapılması gerekir (Oksijeni fazla alev parçanın yanmasına, asetileni fazla alev ise geç ısınmasına neden olur. Her tarafın tavlanabilmesi için alevin parça yüzeyinde gezdirilmesi gerekir. Üfleç alevinin mızrak bölgesinin parçaya temas ettirilmemesine (temas ettiği bölgeyi ergitebilir ve patlamalara neden olur) dikkat edilmelidir. Tav süresince üfleç ile tavlanan parça arasındaki mesafenin korunmasına özen gösterilmelidir. Üflecin malzemeden uzakta tutulması tav süresinin uzamasına neden olur. Isınan parçanın ve üflecin vücudumuzdan uygun mesafede tutulmasına özen gösterilmelidir.
34
Şekil 3.5: Mızrak bölgesinin parça ile teması
Şekil 3.6: Üfleç ile parça arasındaki mesafe
Şekil 3.7: Üflecin malzemeden uzakta tutulması
35
UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ İşlem Basamakları ¾ ¾
Öneriler
Parça kalınlığına uygun üfleci takınız. ¾ Kullanacağınız üflecin numarası (büyüklüğü) ile ilgili olarak ¾ öğretmeninizden yardım alınız.
Deri önlük, eldiven ve gözlük kullanınız Malzemenin üzerinde yanıcı madde (tiner, yağ vb) çapak varsa temizle
Resim 3.8: Üflecin hazırlanması
Üfleci yakarak parça kalınlığına göre alev ayarını yapınız. ¾ ¾ ¾
Yanmalara karşı üfleci kendinize veya başkasına doğru tutmayınız. Çakmakla yakmadan önce gaz miktarlarını ayarlayınız (Oksijenasetilen). Üfleci yaktıktan sonra alev ayarını yapınız .(normal aleve ayarlanır).
Resim 3.9: Üflecin yakılması
Tavlanacak parçayı mengene veya ¾ kısaç yardımı ile sabitleyiniz. ¾ ¾ ¾ Resim 3.10: Tavlanacak parçayı sabitlemek
36
Parçanın büyüklüğünü, ağırlığını ve profilini göz önünde bulundurarak uygun kısacı seçiniz. Parçayı kısaçla sıkı bir şekilde kavrayınız. Tavlama işlemini mengenede yapacaksanız parçayı bir ucundan mengeneye bağlayınız. Mengeneyi, parça hareket etmeyecek şekilde gerektiği kadar sıkınız.
¾ ¾
Alevi parça üzerinde gezdirerek istenilen yeri homojen olarak tavlayınız. Alevin mızrak bölgesini parçadan yaklaşık 3-5 cm. uzakta tutunuz.(Mesafe üflecin büyüklüğne göre değişebilir).
¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾
Alevi tavlanacak bölgede düzenli olarak gezdiriniz. Üfleci çok yaklaştırarak parçayı eritmeyiniz. Üfleci parçadan çok uzakta tutarak tav süresini uzatmayınız. Parça geç tavlanıyor ise alev ayarını yeniden yapınız. Parça eriyor ise alev ayarını düşürünüz. Parçanın bir kısmı tavlanacaksa diğer kısmının ısıtılmamasına özen gösteriniz. Etrafta çalışanların olduğunu unutmayarak yanmalara karşı dikkatli olunuz.
Resim 3.11: Alevi parça üzerinde gezdirmek
Parçanın portakal-beyaz renkler arasında veya sıcaklığını ölçerek tavlanmasını ¾ sağlayınız.
Resim 3.12: Parçanın aldığı renge göre sıcaklığını kontrol etmek
37
Parça portakal-beyaz renkler arasında bir renk alana kadar tavlayınız.
¾
Oksitlenmeleri temizleyiniz.
ve
diğer
pislikleri ¾ ¾ ¾ ¾
Kısacı sıkı tuttunuz Tel fırça yardımı ile parçayı temizleyiniz. Elinizi yakma Temizlik esnasında sıcak çapağın sıçrama ihtimaline karşı dikkatli olunuz.
Resim 3.13: Parçayı temizlemek
¾
Oksi-gaz alevini tekniğine olarak söndürünüz.
uygun
10.Sınıfın modülünde işlendi. ¾
Resim 3.14: Alevi söndürmek
38
Alevi güvenli söndürünüz.
bir
şekilde
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Bu faaliyet kapsamında hangi bilgiler kazandığınızı aşağıdaki soruları cevaplandırarak belirleyiniz. A) OBJEKTİF TESTLER (ÖLÇME SORULARI) Aşağıdaki değerlendiriniz. 1 2 3
4 5
soruların
cevaplarını
doğru
ve
yanlış
olarak
Doğru Yanlış
Tuz ve maden banyolarında çıkan yangın su ile söndürülür. Maden banyolarının içeriğini tuzlardan oluşan bileşikler oluşturur. Tuz ve maden banyolarının diğer tavlama yöntemlerine göre avantajlarından biri parçada korozyonun olmamasıdır. Oksi-gaz ile tavlamda ısı kontrolü genellikle parçanın aldığı renge bakılarak yapılır. Oksi-gaz alevi ile kısmi tavlama yapılabilir.
DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt yaşadığınız sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrar inceleyiniz.
39
B) UYGULAMALI TEST Yaptığınız uygulamayı kontrol listesine göre değerlendirerek, eksik veya hatalı gördüğünüz davranışları tamamlama yoluna gidiniz. KONTROL LİSTESİ İŞLEM BASAMAKLARI
Evet
Hayır
Parça kalınlığına uygun üfleci seçtiniz mi? Üfleci yaktınız mı? Parça kalınlığına göre alevi ayarladınız mı? Tavlanacak parçayı sabitlediniz mi? Alevi parça üzerinde gezdirerek istenilen yeri homojen olarak portakal-beyaz renkleri arasında tavladınız mı? Oksit tabakasını temizlediniz mı? Alevi tekniğine uygun olarak söndürdünüz mü? Mesleğe uygun kıyafet giydiniz mi? Çalışma alanını tertipli-düzenli kullandınız mı? Yanmalara karşı önlem aldınız mı? Zamanı iyi kullandınız mı? DEĞERLENDİRME Yapılan değerlendirme sonunda hayır şeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz. Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Cevaplarınızın tamamı evet ise modül değerlendirmeye geçiniz.
40
MODÜL DEĞERLENDİRME MODÜL DEĞERLENDİRME PERFORMANS TESTİ (YETERLİK ÖLÇME) Metalleri tavlama modülü ile kazandığınız bilgi ve becerilerin ölçülmesi ve değerlendirilmesi için kendinizi aşağıdaki kontrol listesine göre değerlendiriniz. Bu değerlendirme sonucuna göre bir sonraki modüle geçebilirsiniz. KONTROL LİSTESİ DEĞERLENDIRME KRİTERLERİ Hava memesini ve davlumbazın havalandırma kapağını açık konuma getirdiniz mi? Hava sürgüsünün ayarını doğru yaptınız mı? Talaşı düzenli yerleştirdiniz mi? Tutuşan talaşın üzerini yarı yanmış kömürle örttünüz mü? Kömürün tutuşması için hava ayarını artırdınız mı? Parçayı tutmak için uygun kısacı seçtiniz mi? Parçayı kısaca sıkıca tutturdunuz mu? Parçayı ocağa eğik olarak ve bastırarak yerleştirdiniz mi? Parçanın portakal-beyaz renkleri arasında tavlayabildiniz mi? Tavlama sonrasında parçanın yüzeyindeki oksit tabakayı temizlediniz mi? Demirci ocağını tekniğine uygun olarak söndürdünüz mü? Tavlanacak parçayı fırına gore hazırladınız mı? Parçayı fırına yerleştirdiniz mi? Prometreyi istenilen tav derecesine ayarladınız mı? Tav zaman ayarını yaptınız mı? Tavlama esnasında fırın ısısını kontrol ettiniz mi? Tavlanan parçayı fırından çıkardınız mı? Fırının soğumasını sağladınız mı? Parça kalınlığına uygun üfleci seçtiniz mi? Üfleci yaktınız mı? Parça kalınlığına göre alevi ayarladınız mı? Tavlanacak parçayı sabitlediniz mi? Alevi parça üzerinde gezdirerek istenilen yeri homojen olarak portakal-beyaz renkleri arasında tavladınız mı?
41
Evet
Hayır
Oksit tabakasını temizlediniz mı? Alevi tekniğine uygun olarak söndürdünüz mü? Mesleğe uygun kıyafet giydiniz mi? Çalışma alanını tertipli-düzenli kullandınız mı? Yanmalara karşı önlem aldınız mı? Mesleğiniz ile ilgili etik ilkelere uydunuz mu? Zamanı iyi kullandınız mı?
DEĞERLENDİRME Yapılan değerlendirme sonunda hayır cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz. Kendinizi yeterli görmüyorsanız modülü tekrar ediniz. Bütün cevaplarınız evet ise modülü tamamladınız, tebrik ederiz. Öğretmeniniz size çeşitli ölçme araçları uygulayacaktır. Öğretmeninizle iletişime geçiniz.
42
CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI ÖĞRENME FAALİYETİ 1’İN CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Y D Y Y Y Y D Y D Y
ÖĞRENME FAALİYETİ 2’NİN CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6
Y D D D Y Y
ÖĞRENME FAALİYETİ 3’ÜN CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5
Y Y D D D
KA
43
KAYNAKLAR KAYNAKLAR ¾
SERFİÇELİ Y. Saip, Metalişleri Meslek Teknolojisi 1, MEB , Ankara 2000.
¾
ISTAŞ Isıl İşlem. (Tavlama alanında faaliyet yapan işletme), Bursa 2005.
44