otomotiv yönetim sistemleri-1

T.C. MĠLLÎ EĞĠTĠM BAKANLIĞI

MOTORLU ARAÇLAR TEKNOLOJĠSĠ

OTOMOTĠV YÖNETĠM SĠSTEMLERĠ 1 525MT0126

Ankara, 2011



Bu modül, mesleki ve teknik eğitim okul/kurumlarında uygulanan Çerçeve Öğretim Programlarında yer alan yeterlikleri kazandırmaya yönelik olarak öğrencilere rehberlik etmek amacıyla hazırlanmıĢ bireysel öğrenme materyalidir.



Millî Eğitim Bakanlığınca ücretsiz olarak verilmiĢtir.



PARA ĠLE SATILMAZ.

ĠÇĠNDEKĠLER AÇIKLAMALAR ................................................................................................................... iii GĠRĠġ ....................................................................................................................................... 1 ÖĞRENME FAALĠYETĠ -1 .................................................................................................... 2 1. SAYI VE MANTIK SĠSTEMLERĠ ..................................................................................... 2 1.1. Sayı Sistemleri .............................................................................................................. 2 1.1.1 Desimal (Onlu) Sayı Sistemi .................................................................................. 4 1.1.2 Binary (Ġkili) Sayı Sistemi ...................................................................................... 5 1.1.3 Desimal (Onlu) Sayıların Binary (Ġkili) Sayı Sistemine DönüĢtürülmesi .............. 6 1.1.4. Binary (Ġkili) Sayıların Desimal (Onlu) Sayı Sistemine DönüĢtürülmesi ............. 7 1.2. Lojik Kapılar (Logıc Gates) .......................................................................................... 7 1.2.1. VE Kapısı (AND GATE)....................................................................................... 8 1.2.2. VEYA Kapısı (OR GATE) .................................................................................... 8 1.2.3. DEĞĠL Kapısı (NOT GATE - INVERTOR) ......................................................... 9 1.2.4. VEDEĞĠL Kapısı (NAND GATE) ...................................................................... 11 1.2.5. VEYADEĞĠL Kapısı (NOR GATE) ................................................................... 13 1.3. Analog ve Dijital Terimler .......................................................................................... 15 UYGULAMA FAALĠYETĠ .............................................................................................. 24 ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME .................................................................................... 25 ÖĞRENME FAALĠYETĠ - 2 ................................................................................................. 27 2. ELEKTRONĠK KONTROL ÜNĠTELERĠ VE VERĠ ĠLETĠM YÖNTEMLERĠ ............... 27 2.1. Veri Ġletim Yöntemleri ................................................................................................ 27 2.1.1. Paralel Veri Ġletimi .............................................................................................. 28 2.1.2. Seri Veri Ġletimi ................................................................................................... 28 2.2 A/D (Analog/Dijital) ve D/A (Dijital/Analog) Çeviriciler ........................................... 29 2.3. Mikro Bilgisayarlar ..................................................................................................... 30 2.3.1. MikroiĢlemciler ve Temel Özellikleri ................................................................. 30 2.3.2. Mikrodenetleyiciler ve Temel Özellikleri............................................................ 32 2.4. Mikro ĠĢlemcilerin Dezavantajları .............................................................................. 34 2.5. Mikrodenetleyicilerin Tercih Sebepleri ...................................................................... 34 2.6. Elektronik Kontrol Ünitelerin Yapısı ve Bilginin ĠĢlenmesi ....................................... 34 2.6.1. GiriĢ Sinyallerin Dijital Sinyallere DönüĢtürülmesi ............................................ 34 2.6.3. ROM (Read-Only Memory)(Sadece Okunabilir Bellek) ..................................... 35 2.6.4. RAM (Random Access Memory) (Rastgele EriĢimli Bellek) ............................. 35 2.6.5. MikroiĢlemci (CPU) ............................................................................................ 35 2.6.6. Clock .................................................................................................................... 36 2.6.7. ÇıkıĢ Sinyallerinin Analog Sinyallere DönüĢtürülmesi ....................................... 36 2.7. Elektronik Kontrol Üniteleri Arasında HaberleĢme Yöntemleri ................................. 37 2.7.1. Elektronik Kontrol Üniteleri Arasında HaberleĢme ............................................ 38 2.7.2. Can-Bus Hattının Yapısal Özellikleri .................................................................. 39 2.7.3. Can-Bus Bilgisi.................................................................................................... 42 2.7.4. Hata Durumu ....................................................................................................... 43 2.8. PLC (Programlanabilir Lojik Kontrol / Denetleyiciler) .............................................. 43 2.8.1. PLC Nedir ............................................................................................................ 43 2.8.2. PLC’nin Yapısı .................................................................................................... 44 UYGULAMA FAALĠYETĠ .............................................................................................. 46

i

ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME .................................................................................... 47 MODÜL DEĞERLENDĠRME .............................................................................................. 49 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 53 KAYNAKÇA ......................................................................................................................... 54

ii

AÇIKLAMALAR AÇIKLAMALAR KOD ALAN DAL / MESLEK MODÜLÜN ADI

MODÜLÜN TANIMI

SÜRE ÖN KOġUL YETERLĠK

MODÜLÜN AMACI

EĞĠTĠM ÖĞRETĠM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME

525MT0126 Motorlu Araçlar Teknolojisi Otomotiv Elektromekanik Otomotiv Yönetim Sistemleri 1 Ġkili sayı sistemi, mantık sistemleri, bileĢik mantık devreleri, analog-dijital terimler, veri iletim yöntemleri, elektronik bilgi tanımlama, dijital-analog çeviriciler, mikro bilgisayarların (ECU) çalıĢma prensibi, PLC (Programlanabilir Lojik Kontrol), bağlantı ve iĢleyiĢ mantığının anlaĢılmasını içeren öğrenme materyalidir.

40 / 32 Otomotiv Diagnostiği 1-2-3 modüllerini baĢarmıĢ olmak.

Otomotiv yönetim sistemlerini kavramak, bu sistemleri kontrol etmek ve yeniden düzenlemek.

Genel Amaç Otomotiv bilgi iĢlem sistemlerinin mantığını kavrayabilecek ve bu sistem üzerinde gerekli değiĢiklikleri yapma yollarının mantığını öğreneceksiniz.

Amaçlar 1. Ġkili sayı sistemini ve mantık sistemlerini kavrayabileceksiniz.

2. Veri iletim ve tanımlama yöntemlerinin mantıksal yapısını kavrayabileceksiniz 3. Mikro bilgisayarların çalıĢma prensiplerini kavrayabileceksiniz.

4. PLC (Programlanabilir Lojik Kontrol) kumandaların çalıĢmasını kavrayabileceksiniz.

Ortam: Sınıf, elektro-mekanik atölyeleri, laboratuvar Donanım: TV, VCD, Video, Internet, diagnostik cihazları, motor test cihazları, otomotiv ekipmanları, bağlantı soketleri.

Her faaliyet sonrasında o faaliyetle ilgili değerlendirme soruları ile kendi kendinizi değerlendireceksiniz.

Modülün sonunda kazandığınız yeterlikle ilgili kendinizi değerlendirebileceksiniz. Öğretmen modül sonunda size ölçme aracı (uygulama, sorucevap) uygulayarak modül uygulamaları ile kazandığınız bilgi ve becerileri ölçerek değerlendirecektir.

iii

GĠRĠġ GĠRĠġ Sevgili Öğrenci, Günümüzde teknolojik geliĢmeler yoğun olarak elektrik ve elektronik sistemlerde olmaktadır.

Otomotiv sektöründeki geliĢmeler mikroiĢlemcilerin geliĢmesi, mikro iĢlemcilerin elektrik ve elektronik sistemlerin yönetiminde kullanılmasıyla birlikte hız kazanmıĢtır. Artık otomotiv sistemindeki geliĢmeler mikroiĢlemcilerdeki geliĢmeler ile paralel ilerlemektedir.

Otomobiller üzerindeki sistemlerin yapıları teknolojik geliĢmeler nedeniyle karmaĢıklaĢmıĢ ve anlaĢılabilirliği zorlaĢmıĢtır. MikroiĢlemcilerin yönetildiği sistemlerin arızalarının bulunması ve giderilmesi bu sistemlerle ilgili belirli bir seviyede bilgiye sahip olmayı gerektirmektedir.

Bu modül, sayısal sistemler, mikroiĢlemcilerin mantıksal yapıları, elektronik kontrol ünitelerinin yapısal özellikleri ve çalıĢması, elektronik kontrol üniteleri arasındaki haberleĢme kurallarını içermektedir. Bu modül, bu tür sistemler üzerinde yapacağınız onarım sürecinde size gerekli olan temel bilgiyi kazandıracaktır.

1

ÖĞRENME FAALĠYETĠ–1 AMAÇ

ÖĞRENME FAALĠYETĠ -1

Bu faaliyetin sonunda sayı sistemlerini, birbirlerine dönüĢtürülmesini, elektronik devrelerde kullanılan mantık sistemlerini tanımlayabileceksiniz.

ARAġTIRMA ARAġTIRMA 

Analog dijital kavramlarının ne olduğunu araĢtırınız ve bu kavramlara örnekler bulunuz.



Elektronikte kullanılan sayı ve mantık sistemlerini araĢtırınız.



Lojik devrelerin önemini, hangi alanlarda niçin kullanıldığını araĢtırınız.

1. SAYI VE MANTIK SĠSTEMLERĠ 1.1. Sayı Sistemleri Genellikle günlük hayatta 1,2,……,9,10,11,…… gibi sayısal veriler kullanılır. Bu sayısal veriler desimal (onlu) sayı olarak adlandırılır. Kullanmakta olduğumuz desimal (onlu) sayı sistemi elektronik devre ve devre elemanları için hiçbir Ģey ifade etmez. Çünkü devre elemanları ikili sayı sistemi mantığına göre çalıĢırlar.

Günümüz elektroniği analog ve sayısal (dijital) olmak üzere iki temel türde incelenebilir.

Analog büyüklükler sonsuz sayıda değer alabilirler. Analog büyüklüklere örnek olarak akım, gerilim, basınç, sıcaklık, ıĢık Ģiddeti gibi bir çok fiziksel büyüklüğü verebiliriz.

BelirlenmiĢ sınırlar içerisinde her türlü değeri alabilen bu değerlere analog sinyaller denir.

ġekil 1.1: Analog sinyal

2

Sayısal büyüklükler ise sadece iki değer alabilirler. Sayısal bir sistemde bilgiler sinyal adı verilen fiziksel niceliklerle temsil edilir. Sayısal sistemlerin çoğu sadece iki değeri olan sinyallerle çalıĢırlar.

ġekil 1.2: Dijital (sayısal) sinyal

Sayısal sistem iki gerilim seviyesine göre çalıĢır. Her sayısal sistemin bu iki gerilim seviyesine karĢılık gelen bir biçimi olmalıdır. Bu nedenle sayısal değerler Binary (İkili) Sayı Sisteminde kullanılan 1 ve 0 ile tanımlanmak zorundadır. Bu sayısal sistemin girdilerinin ikili koda dönüĢmesini sağlar.

Bir sayısal sistemde oluĢabilecek kavramlar aĢağıdaki tabloda gösterilmiĢtir. Örneğin sayısal sistemdeki bir anahtarın kapalı olması hâlinde, oluĢan durum “1” veya “5 V” ile ifade edilebilir.

Yüksek

Alçak

Doğru

YanlıĢ

Açık

Kapalı

5V

0V

1

0

Sayısal sistemler normal hayatta kullandığımız desimal (onlu) sayı sistemini değil binary (ikilik) tabanda kodlanmıĢ sayı sistemini kullanırlar.

3

1.1.1 Desimal (Onlu) Sayı Sistemi Desimal (onlu) sayı sistemi günlük hayatta kullandığımız 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9 rakamlarından oluĢur. Desimal (onlu) sayı sisteminde her sayı bulunduğu basamağa göre değer alır. Sistemin tabanı 10'dur. Örneğin; 5892 sayısı, 2 Birlik 9 Onluk 8 Yüzlük 5 Binlik

= = = =

2  10 0  2  1  2 9 101  9 10  90 8  10 2  8  100  800 5  103  5  1000  5000 Ģekildedir.

Bu sayı, 5892  5 103  8 10 2  9 101  2 10 0 Ģekilde de ifade edilebilir. Örnekte görüldüğü gibi desimal (onlu) bir sayıda her basamak farklı üstel ifadelerle gösterilmiĢtir. Bu üstel ifade o basamağın ağırlığı olarak adlandırılır. O hâlde desimal (Onlu) bir sayıyı analiz ederken basamaklardaki rakam ile basamak ağırlığını çarpmamız gerekiyor.

4

1.1.2 Binary (Ġkili) Sayı Sistemi Binary (ikili) sayı sisteminin tabanı 2’dir ve bu sistemde sadece “0” ve “1” rakamları kullanılmaktadır. Binary sayı sisteminde de desimal (onlu) sayı sisteminde olduğu gibi her sayı bulunduğu basamağın konum ağırlığı ile çarpılır.

Binary (ikili) sayı sisteminde bulunan her “0” veya “1” rakamları BĠT (BInary DigiT) adı ile tanımlanır. AĢağıda desimal (onlu) sayı sisteminde kullanılan 0 ve 9 arasındaki sayıların binary (ikili) sayı sistemindeki karĢılıkları gösterilmiĢtir.

Desimal (Onlu) Sayı Sistemi

Binary (Ġkili) Sayı Sistemi

0

0000

1

0001

2

0010

3

0011

4

0100

5

0101

6

0110

7

0111

8

1000

9

1001

Desimal (onlu) sayı sistemindeki sayılar sadece iki rakamdan oluĢan binary (ikilik) sayılarla tanımlayabilmemiz sayısal sistemlerin iki voltaj seviyesini kullanarak farklı

büyüklükleri tanımlanmasının anlaĢılmasını sağlamaktadır.

5

1.1.3 Desimal (Onlu) Sayıların Binary (Ġkili) Sayı Sistemine DönüĢtürülmesi Desimal (onlu) sayıları binary (ikilik) sayılara çevirirken “Bölme-2” metodu kullanılır. Çıkan sonuç tersinden yazılır. ġekil 1.3’de 25 sayısının binary (ikili) sayı sistemine dönüĢtürülmesi gösterilmiĢtir.

ġekil 1.3: 25 sayısının binary (ikili) sayı sistemine dönüĢtürülmesi

Binary (ikili) sayı sistemine dönüĢtürülmek istenen desimal (onlu) sistemi sayısı sürekli ikiye bölünür. Bu iĢlem sonrasında çıkan bölüm kısmı da ikiye bölünür. Bu iĢlem bölüm kısmında çıkan sayının ikiye bölünemeyecek sayı çıkıncaya kadar (1 çıkıncaya kadar) yapılır. ġekil 1.3’te 25 desimal (onlu) sayı sistemi sayısı sürekli 2’ye bölünmüĢtür. Bu sayının binary (ikili) sayı sistemi karĢılığının yazılabilmesi için en son bölümden itibaren baĢlayarak kalanlar sırayla yazılır.

2510 110012

6

1.1.4. Binary (Ġkili) Sayıların Desimal (Onlu) Sayı Sistemine DönüĢtürülmesi Binary (ikilik) sayıları desimal (onlu) sayılara dönüĢtürmek için izlenilecek yol “Çarpım 2” metodudur.

Binary (ikili) sayı siteminde sayı desimal (onlu) sayı sistemine çevrilirken;  Sağdaki ilk hane 0 olmak üzere ve sola doğru haneler 0,1,2,3.... olarak belirlenir.  Her hanede bulunan rakamla (0 veya 1) 2hane sayısı ile çarpılır.  Çıkan tüm sonuçların toplamı desimal (onlu) sayı sistemine göre sonucu verir. ġekil 1.4’te binary (ikili) sayı sistemde yazılmıĢ 1001100101 sayısı desimal (onlu) sayı sistemine dönüĢtürülmesi gösterilmiĢtir.

ġekil 1.4 : Binary (Ġkili) Sayı Sistemde YazılmıĢ 1001100101 Sayısı Desimal (Onlu) Sayı Sistemine DönüĢtürülmesi

1.2. Lojik Kapılar (Logıc Gates) Sayısal devrelerin tasarımında kullanılan temel devre elemanlarına lojik kapılar adı verilir. Bir lojik kapı, bir çıkıĢ, bir veya birden fazla giriĢ hattına sahiptir. ÇıkıĢ, giriĢ hatlarının durumuna bağlı olarak Lojik 1 veya Lojik 0 olabilir. Bir Lojik kapının giriĢlerine uygulanan sinyale bağlı olarak çıkıĢının ne olacağını gösteren tabloya doğruluk tablosu (truth table) adı verilir.

VE (AND), VEYA (OR), DEĞĠL (NOT), VEDEĞĠL (NAND), VEYADEĞĠL (NOR), ÖZELVEYA (EXOR) ve ÖZELVEYA DEĞĠL (EXNOR) temel lojik kapılardır.

7

1.2.1. VE Kapısı (AND GATE) VE kapısında bir çıkıĢ, iki veya daha fazla giriĢ hattı vardır. ġekil 1.5’te iki giriĢ,bir çıkıĢlı VE kapısının sembolü, doğruluk tablosu ve elektrik eĢdeğer devresi verilmiĢtir.

ġekil 1.5: VE (AND) kapısı

ġekil 1.5’teki devreye anahtarlar seri olarak bağlanmıĢtır. Doğruluk tablosunda anahtarların kapılı durumu 1, açık durumu ise 0 ile gösterilmiĢtir. Devrenin çalıĢabilmesi için anahtarların her ikisinin de kapılı yani 1 olması, gerekir.

VE (AND) kapısını Ģöyle bir örnekle anlatmak da mümkündür. Bilgisayarı açarken öncelikle fiĢi prize takıp daha sonra da bilgisayarın güç düğmesine basılmalıdır. Bu iki Ģart gerçekleĢtiğinde bilgisayarınız açılır. Bu iĢlemi mantıksal “VE” iĢlemi olarak düĢünebiliriz.

Yani, bilgisayarınız fiĢe takılmıĢsa “VE” güç düğmesine basılmıĢsa açılır. FiĢ, prize takılı değilken 0, takılı iken 1 durumu, aynı Ģekilde güç düğmesine basılmamıĢsa 0, basılmıĢsa 1 durumu diyelim. Bilgisayarınız, fiĢe takılmıĢsa “VE” güç düğmesine basılmıĢsa bilgisayarın açılması için yeter Ģart sağlanmıĢ olup, sonuç 1 olur yani bilgisayarınız açılır. Aksi durumlarda 0 olmalıdır. Bir baĢka deyiĢle bilgisayarınız diğer Ģartlarda açılmaz. ĠĢte bu George Boole’un yaptığı mantıksal “VE” iĢlemidir.

1.2.2. VEYA Kapısı (OR GATE) Bir VEYA (OR) kapısının iki veya daha fazla giriĢ, bir çıkıĢ hattı vardır. ġekil-1.6'da iki giriĢ bir çıkıĢlı VEYA (OR) kapısının lojik sembolü, doğruluk tablosu ve elektrik eĢdeğer devresi verilmiĢtir.

8

ġekil 1.6: VEYA (OR) kapısı

Mantıksal “VEYA” iĢlemi kolay anlaĢılması için “+” toplama iĢlemine benzetilebilir.

BaĢka bir gösterim Ģekli ise “1” olarak düĢünülebilir. A ve B toplamı 1 ve 1'den büyükse sonuç 1 olur. ġekil 1.6’da gösterilen elektriksel devrede mantıksal “VEYA” anahtarlarla gösterilmiĢtir.

“VE” kapısındaki seri iki anahtar yerine paralel iki anahtar kullanılmıĢtır. Anahtarlar devreye paralel bağlanmıĢtır. Devrenin çalıĢması için yalnızca 1 anahtarın kapanması yeterli olacaktır. Bu da yukarıdaki doğruluk tablosunu sağlar.

Apartmanların merdiven aydınlatmaları bu mantık ile çalıĢmaya bir örnek olarak verilebilir. Apartmanın her katta bulunan anahtarlardan herhangi birine basılması durumunda merdiven aydınlatması çalıĢmaya baĢlar.

1.2.3. DEĞĠL Kapısı (NOT GATE - INVERTOR) DEĞĠL kapısı bir giriĢ ve bir çıkıĢ hattına sahiptir. ÇıkıĢ iĢareti giriĢ iĢaretinin tersi (değili - tümleyeni) olur. ġekil 1.7’de standart değil kapısı sembolü, doğruluk tablosu ve elektrik eĢdeğer devresi verilmiĢtir.

9

ġekil 1.7: DEĞĠL (NO GATE) kapısı

Eğer A anahtarı açıksa (A=0) akım devresini Q lambası üzerinden tamamlayacağından lamba yanacaktır (Q=1) (ġekil 1.8).

ġekil 1.8

Eğer A anahtarı kapalı ise (A=1) akım devresini A anahtarı üzerinden tamamlayacağından lamba yanmayacaktır (Q=0) (ġekil 1.9).

ġekil 1.9

10

1.2.4. VEDEĞĠL Kapısı (NAND GATE) VEDEĞĠL kapısının en az iki giriĢ ve bir çıkıĢı vardır. Lojik VE fonksiyonunun DEĞĠL'i olarak tanımlayabiliriz. ġekil 1.10'da iki giriĢ, bir çıkıĢlı VEDEĞĠL kapısının sembolü, doğruluk tablosu ve elektrik eĢdeğer devresi verilmiĢtir.

ġekil 1.10: Ġki giriĢli VEDEĞĠL kapısı

Eğer A ve B anahtarları açık (A=0, B=0) ise akım devresini Q lambası üzerinden tamamlar lamba yanar (Q=1) (ġekil 1.11).

ġekil 1.11

11

Eğer A anahtarı açık (A=0), B anahtarı kapalı (B=1) ise akım devresini Q lambası üzerinden tamamlar (Q=1) (ġekil 1.12).

ġekil 1.12

Eğer A anahtarı kapalı (A=1), B anahtarı açık (B=0) ise akım devresini Q lambası üzerinden tamamlar lamba yanar (Q=1) (ġekil 1.13).

ġekil 1.13

Eğer A ve B anahtarları kapalı ise (A=1, B=1) ise akım devresini anahtar üzerinden tamamlar Q lambası yanmaz (Q=0) (ġekil 1.14).

ġekil 1.14

12

1.2.5. VEYADEĞĠL Kapısı (NOR GATE) VEYADEĞĠL kapısının en az iki giriĢ ve bir çıkıĢ hattı vardır. Lojik fonksiyon olarak VEYA fonksiyonunun DEĞĠL'i olarak tanımlayabiliriz. ġekil 1.15'te iki giriĢ, bir çıkıĢlı VEYADEĞĠL kapısının sembolü, doğruluk tablosu ve elektrik eĢdeğer devresi verilmiĢtir.

ġekil 1.15: Ġki giriĢli VEDEĞĠL kapısı

Eğer A ve B anahtarları açık (A=0, B=0) ise akım devresini Q lambası üzerinden tamamlar lamba yanar (Q=1) (ġekil 1.16).

ġekil 1.16

13

Eğer A anahtarı açık (A=0), B anahtarı kapalı (B=1) ise akım devresini B anahtarı üzerinden tamamlar Q lambası yanmaz (Q=0) (ġekil 1.17).

ġekil 1.17

Eğer A anahtarı kapalı (A=1), B anahtarı açık ise akım devresini A anahtarı üzerinden tamamlar Q lambası yanmaz (Q=0) (ġekil 1.18).

ġekil 1.18

Eğer A ve B anahtarları kapalı ise (A=1, B=1) ise akım devresini anahtar üzerinden tamamlar Q lambası yanmaz (Q=0) (ġekil 1.19).

ġekil 1.19

14

1.3. Analog ve Dijital Terimler Access time

: Belleği okumak için gerekli süre.

Access : DepolanmıĢ olduğu yerden bir bilgiye (data) veya bir cihaza (bir disket okuyucusu gibi) giriĢi sağlamak, okumak veya yazmak.

AD: Yönetsel Alan (Administrative Domain).

Ağ: Bilgisayar ağı değiĢik yerlerdeki bilgisayar sistemlerini birbirine bağlayan bir veri iletiĢim sistemidir. Bir ağ WAN ve LAN’ların değiĢik birleĢimlerinden oluĢabilir. Yerel Alan Ağı (Local Area Network), GeniĢ Alan Ağı (Wide Area Network), ağlararası ağ (Ġnternet).

AD/DA Çevirici : Analog iĢaretleri sayısal iĢaretlere ya da tersi iĢlemi aynı Ģekilde hazırlayan devrelerdir.

Adapter (Adaptör) : Direkt olarak birbirlerine konnektörün veya cihazın bağlanmasını sağlayan bir aracı cihaz.

uyum

sağlamayan

iki

Adaptör: UygunlaĢtırıcı, çevirici, güç kaynağı.

ADC: Analog sinyalleri karĢılığı olan dijital sinyallere dönüĢtüren bir cihaz.

Address: Verinin saklandığı bellek bölgesi.

Address: Bir kaydı, bölümü veya bilginin saklı olduğu kısmı ifade eden isim, etiket veya rakamdır.

Address (Adres): Bir sistem ya da ağdaki bir cihazda veya diğer veri kaynaklarında bulunan bir dosyanın yeri için ayrılmıĢ özel kod. Bir kullanıcının yerini belirten dizi.

Administrative Domain: Yönetsel Alan. Tek yönetim birimi tarafından idare edilen ana sistemler, yönelticiler ve birbirine bağlı iletiĢim ağlarının bütünü.

Analitik: Elektronik devrelerin matematiksel yolla çözümlenmesi.

Analog computer : Analog hesaplayıcı (Analog Bilgisayar).

Analog devre: Lineer devre, giriĢe verilenin fonksiyonu olarak çıkıĢı değiĢtiren devre.

Analog Digital Convertor: Analog sinyali sayısal sinyale dönüĢtürücü.

Analog Monitor: Analog bir sinyal kullanan ve birincil renkleri sonsuz sayıda gölgeler ya da gri bir skala hâlinde gösteren bir ünite. Voltajı devamlı değiĢir.

Analog: ĠĢlemden geçirilen ya da yeniden orjinal bir görüntü veya sesi temsil eden bir elektirk sinyalinin varyasyonu.

ASCII: Birçok bilgisayarın kullandığı standart 8 bitlik haberleĢme kodudur.

15

Assembler: Makine dilinde program üreterek bilgisayar tarafından doğrudan iĢletilebilmesini sağlayan bilgisayar programıdır.

Back up:Data disketlerinin ikinci kopyası veya tahrip olma, kaybolma ihtimallerine karĢı yapılan yedekleme iĢlemi.

Back up: Esas elemanın iĢlemi tamamlayamaması hâlinde iĢlemi tamamlamak için kullanılan yedekleme.

Bağlantı noktası: Sisteme dıĢarıdan gelen bilgi paketlerinin her birinde hangi bağlantı noktasına gideceği bilgisi vardır. Sistem dâhilindeki bağlantı noktalarının her birinde bir iletiĢim yazılımı çalıĢmaktadır. Gelen paket iĢlem yapılmak üzere bu bağlantı noktasına, dolayısıyla ilgili uygulamaya aktarılır.

Binary: Ġki ihtimalli bir durumla karĢı karĢıya kalmak.

Binary: 10 tabanı verinin 2 sayısını taban olarak alan sayı sistemi. Binary sistemde sayılar yalnızca 0 ve 1 rakamlarından oluĢur.

Binary File : (*.BIN) Makine koduna dönüĢtürülmüĢ dosya. Bir kaynak dosyanın, bir yüksek düzeyli dil derleyicisi (PMA, COBOL, FTN, PRG gibi) tarafından makine koduna dönüĢtürülmüĢ biçimi. Bu tip dosyalar, yükleyicinin giriĢ formatına uygun olarak düzenlenirler. Makine koduna dönüĢtürülmüĢ dosyalar olarak da isimlendirilirler.

Binary system: 2 tabanına göre sayı sistemi veya ikili sayı sistemi.

Bit: Binary rakamlardan her biri. Bir bit, sıfır ya da bir değerini taĢır. Bilgisayarın tanıdığı en küçük haberleĢme birimidir.

Bit: Ġletilebilen bilginin en küçük miktarı. Bir alfabetik karakteri, bir sayısal rakamı belirten ya da sinyallemeyi ve diğer fonksiyonları değiĢtiren bir kombinasyonu.

Bit: 0 veya 1 rakamlarından oluĢan tek bir sayısal birim.

Boot: Sistemin istenilen seviyeden iĢleme baĢlamasını sağlayan makine prosedürü. Ġlk birkaç talimat, bir giriĢ cihazından gelir ve bunlarla sistemin tamamının yüklenebilmesi sağlanır.

Browser: World Wide Web üzerinde dokümanların transfer edilip görüntülenmesini sağlayan programlara "browser" adı verilir. Web tarayıcılarına Netscape, MS, Internet, Explorer ve Mosaic'le örnek olarak verilebilir. http//www.browserwatch.com adresinde çok sayıda tarayıcıyı bir arada bulabilirsiniz.

Byte: Sekiz data biti bir parti bitten meydana gelen bir alfabetik veya özel karakterdir.

Genelde ASCII kodludur.

CAD: Grafik iĢlerinin mimari ve mühendislik sistemleri için çizim ve planların bilgisayarda üretilmesi.

16

CADD: Bilgisayar destekli taslak ve dizayn üretimi.

CAM: Bilgisayar destekli üretim.

CD-ROM: Herhangi bir dijital bilgiyi bir kompakt diskte toplamak için geliĢtirilmiĢ biçimsel bir standart.

CD-ROM: Yazılımların depolanmasında, uygulamalarında kullanılan dünya standartıdır.

arĢivlenmesinde

ve

multimedya

CD-ROM: CD-ROM, kiĢisel bilgisayar ortamlarında harici bir CD-ROM okuyucu yoluyla kullanılan CD'lerdir. Bilginin CD-ROM üzerine kaydediliĢ Ģekli hangi iĢletim sisteminde kullanılacağını belirler. CD-ROM okuyucular ise böyle bir ayrıma tabi değildir.

Macintosh ve IBM uyumlu bilgisayarlar aynı CD-ROM okuyucusunu kullanabilirler. CDROM okuyucuların fiyat farklılıklarını belirleyen, bilgi eriĢim hızlarıdır. Bu hız, ortalama 31 milisaniye ile 120 ms arasında değiĢir. CD-ROM'ların bilgi eriĢim hızı her geçen gün artmakta fiyatları ise düĢmektedir. CD-ROM okuyucusu bilgisayara harici olarak veya disket sürücü gibi ana gövdeye de takılabilir. Tüm CD-Audio'ları bu okuyucular okuyabilir.

Cd Terminolojisi: CD'ler multimedya programlarının en yaygın kayıt ve kullanım ortamı hâline gelmektedir. Bu geliĢmenin nedeni, CD'lerin geniĢ hafıza kapasitesinden kaynaklanmaktadır. Bir CD, 650 MB hafıza kapasitesiyle 450 adet 1.4 MB hafızalı bilgisayar disketine eĢdeğerdir. Bu özellikleriyle CD'ler doğal olarak bol miktarda hafıza gerektiren görsel iĢitsel veriler için en uygun ortamı sağlamaktadır.

Channel (Kanal): Bir ağdaki iki yer arasında, belirli iletim hızına sahip bir iletiĢim hattı.

Character (Karakter): Bilgisayar tarafından yazılıp okunabilen ve depolanan herhangi bir tek alfabetik, nümerik, noktalama veya değer iĢaretlerinden biri.

Chat: Gerçek zamanlı görüĢmeyi tanımlamak için kullanılan bir terimdir.

Checksum: Sağlama toplamı. Bir veri paketinin içeriğinden yararlanarak hesaplanan değer. Bu değer paketle beraber aktarılır, alıcı sistem aldığı verilerden yararlanarak bu değeri yeniden hesaplar ve paketle gelen değerler karĢılaĢtırır. Ġki değer aynıysa alıcı veriyi hatasız olarak aldığından emin olur.

Chip: Ġnce kesilmiĢ silisyum dilimi.

Clock : Saat sinyali.

Cobol: Komplike iĢ uygulamaları ile ilgili program yazmaya uygun bilgisayar programlama dili.

Code (kod): Bilgisayar sistemleri için talimat yazmak.

Code (kod): Uygun tabloya göre bilgilerin sınıflandırılması.

17

Code (kod): Program yapmak.

Command (komut): Bilgisayara baĢlamasını, durmasını veya devam etmesini söyleyen bir pals, sinyal, kelime veya harf dizisi.

Configuration (konfigürasyon) : Hardware için, sistemi oluĢturan bir grup araç;. (device) software için toplam software grubunun arasında kurulan iliĢki.

Configuration: Bir bilgisayar sisteminin dizaynı cihazların birbirine uyumunu sağlayan arajman iĢlemi.

Cracker: Sisteme giriĢ yetkisi olmayan sistem kırıcı kiĢilere verilen isim. Hacker'ların tersine kötü niyetli kiĢiler olup menfaat elde etme amacı güderler.

DA (Display Adapter): Görüntü adaptörü.

DA/Converter: Bilgisayar tarafından kullanılan dijital sinyalleri, analog sinyallere çeviren bir cihaz Data (Bilgi-veri): Bilgisayar tarafından üretilen ve iĢlenebilen bilgi elemanı için kullanılan genel terim.

Database (Veri Tabanı): Bir bilgisayar sistemi içinde saklı ve eriĢilebilir verilerin tümü. Bunlar değiĢik kullanıcıların aynı bilgilere eriĢebilmesi ve gereksiz tekrar ve fazlalıkları önlemek amacıyla büyük bir kütük Ģeklinde hazırlanabilir. Bu düzen veri saklama alanında daha az yer kapladığı gibi eriĢim süresini de hızlandırır. Ġzni olmayan kiĢilerin kullanmasını ve baĢkalarına ait verilerle karıĢımı veya bunların bozulmasını önlemek için bu kütüğe parolalar ve kullanıcı alanları konulabilir.

Data Bus: Veri hattı.

Database (Veritabanı): Bilginin çok sayıda kullanıcının yararlanacağı Ģekilde saklanması.

Desimal: Onlu.

Decoder: Kod çözücü. Bazı uydu yayınları elektronik olarak kodlanmakta ve kod çözücü olmadan izlenememektedir. Sadece abonelere dağıtılan bu kod çözücüler, sinyalleri izlenebilir hâle getirir.

Default: Bilgisayarın otomatik olarak geçerli saydığı ve aksi belirtilene kadar geçerliliğini koruyan iĢlem veya değer.

Digital (Sayısal): Ses, görüntü, bilgisayar verisi ya da diğer bilgiler için iĢlemleri yapmak veya ikilik (sıfır veya bir) sinyalleri iletmek için voltaj, frekans, genlik, zaman vb. ayrık değiĢkenleri kullanan bir yöntem.

Digital Analog Converter: Sayısal analog dönüĢtürücü.

18

Dijital/Anolog Çevirme : Bilgisayarın hafızasında herhangi bir Ģekilde depolanmıĢ örnekler sayısal olarak iĢlenip, analog sinyallere çevrilir. Bu sinyallerinde uygun bir cihaza iletilmesiyle hafızadaki o verinin temsil ettiği sesi duyarız.

Digital Computer : Sayısal bilgisayar.

Digital Date: Bilgisayarda kullanılan ve iĢlemi yapılan sayısal bilgiler.

Digital : Sayısal.

Directory (Dizin): Depolama bölümü için her dosyaya ait adı, yeri, boyutu, yazılım veya son düzeltme tarihini veren tablo.

Disket: Software veya data kaydetmeye yarayan, düz, eğilebilir, magnetik materyal ile kaplı ve koruyucu zarf içindeki çevre birimi.

Display Size: Bir monitörde, kullanıcının çalıĢabileceği gerçek ekran alanı Display: Bir görüntünün elektriksel iĢaretlerden optik iĢaretlere çevrildiği düzen.

Document: Bir HTML dosyasının tüm içeriğine birden doküman denir.

Domain: Alan terimi Internet'te oldukça fazla kullanılmaktadır. Bu terim Yönetimsel Alan mevzusunda ve Alan Ġsmi mevzusunda geçmektedir. Yönetsel Alan (Administrative Domain), Alan Ġsmi Sistemi (Domain Name System).

Domaın Name: Internet sitesini tanımlayan isimdir. Bir "Domain Name" noktalarla ayrılan iki ya da daha çok parçadan oluĢmak zorundadır. Bir makinenin birden çok ismi olabilir, fakat bu adreslerin hepsi aynı makineyi iĢaret eder. Ortada, gerçek bir bilgisayar olmamasına karĢın bir "domain name" olabilir. Bu, Internet'te bir Web sayfası olmasını isteyen firmalar tarafından sıklıkla kullanılan bir yöntemdir. Bu eriĢimi sağlayan firmalar genellikle "Internet EriĢim Sağlayıcıları”dır. Web sayfasına gelen postalar öncelikle ana makine tarafından alınıp, sonradan sanal "domain name"e sahip makineye iletilir.

DOS : Bilgisayarın bilgi giriĢi ve depolama iĢlemleri için hazır hâle gelmesini sağlayan iĢlemler topluluğu. DOS ĠĢletim Sistemi.

Downlink: Uydudan dünyaya sinyal nakli Download: Program ve / veya bilgilerin dosyalarını bir bilgisayardan bir baĢka cihaz veya bilgisayara geçirmek.

Download: Bir bilgisayardan, ona bağlı diğer bir cihaza (genellikle bir hizmet biriminden bir PC'ye) program ya da veri aktarmak.

Drive : Magnetik elemanları yazıp okuyabilen ve CPU'nun iĢlem yapabilmesini sağlayan araç (sürücü).

19

Driver: Harici teçhizatı kontrol etmek veya diğer programları yürütmek için kullanılan bilgisayar programı.

Dual: Ġkili, çift.

E-mail (E-posta): Elektronik mektup. Internet üzerinde kiĢisel mektupların bir noktadan bir diğerine yollanması için kullanılan yöntem.

E-posta adresi: Belirli bir hedefe elektronik posta göndermek için kullanılan alan adı.

EPROM: Elektriksel olarak sürekli silinip yazılabilen EPROM denilebilir. Silme iĢlemi ultraviole ıĢık yerine, elektrik akımıyla yapılmaktadır.

Electronic(Elektronik): Elektronun hareketini boĢlukta ve yarı iletkende kontrol eden bilim dalı.

Encoder: Kodlayıcı.

Entegre Devre: Bir çok devrenin veya devre kısımlarının bir muhafaza içinde bir araya getirilmesi (toplayıcı).

Error mesajı: Hardware veya software uygulamalarında uygun olmayan bir data giriĢinin yapıldığını belirten görülebilir veya duyulabilir uyarı.

Ethernet: BaĢlangıçta Xerox tarafından geliĢtirilen, daha sonra Digital, Intel ve Xerox (DIX) tarafından düzenlenen 10Mb/s iletiĢim ağı standardı. Yerel Alan (Local Area Network).

Field: Belirli kategorideki datalar için ayrılmıĢ kayıt bölümleri.

File protection: Depolama cihazında beklenmedik data silinmelerini önlemek için kullanılan iĢlem veya cihaz.

File Server (Dosya Hizmet Birimi): Uzaktaki kullanıcılar (istek birimleri) için dosyalara eriĢim sağlayan bilgisayar.

File System: Dosya sistemi.

File transfer: Dosya aktarma. Bir bilgisayardan diğer bir bilgisayara dosya aktarma iĢlemi.

File Transfer Protocol (FTP): Dosya Aktarma Protokolü. Bir sistemdeki kullanıcının iletiĢim ağı üzerinden diğer bir sisteme eriĢmesini ve oradaki dosyaları kendine veya kendi dosyalarını oraya aktarmasını sağlayan protokol. Ayrıca, FTP kullanıcıların bu protokolü kullanmalarını sağlayan programa verilen isimdir.

File: Bilgisayar tarafından bir bütün olarak kabul edilen, birbirleri ile ilgili data gruplarının toplandığı program.

20

Freeware: Ücretsiz kullanılabilen yazılım. Bu programları hiçbir ödeme yapmadan kullanmak mümkündür. Programın satılması ise ancak izin verilmiĢ ise mümkündür.

Dağıtılması ise serbesttir.

FTP (File Transfer Protocol): Sadece bir protokol değildir, bu protokol Internet üzerinde veri yollamanın ve almanın en çok kullanılan biçimidir. FTP kullanılarak baĢka bir Internet sitesine “login” olunur ve buradaki dosyalara "site sorumlusu"nun hak tanıdığı kadar eriĢim sağlanır.

Hacker: Bilgisayar hastası. Bilgisayar sistemleri ve iletiĢim ağlarının yapısını derinlemesine anlamaktan zevk duyan kiĢi. Bu terim bazen yanlıĢlıkla cracker yerine kullanılır.

Host: ĠletiĢim ana sistemi. Kullanıcıların diğer iletiĢim ana sistemleriyle haberleĢmesini sağlayan bilgisayar. KiĢiler haberleĢmeyi elektronik posta, telnet ve FTP gibi programlar vasıtasıyla yaparlar.

Hostname: Internet bağlantısı olan bir bilgisayara verilen isim.

HTML: Web sayfalarının düzenlediği ve Web bilgilerinin dağıtıldığı ortam için kullanılan bir kısaltma. Bir birleĢik doküman formatı.

Icon: Kullanıcının istediği fonksiyonu yerine getirebilmesi için seçtiği yazılım; iĢlemlerini sembolik imgeleri.

Input/Output: Bilgisayarlar ile haberleĢme yapan cihazlar için kullanılan genel terim.

Bu terim için I/O kısaltması kullanılır.

Input : Merkezî bir iĢlem ünitesine veya ünitesinde bilgi transferi için gerekli iĢlemler.

Interface (ara birim): Bilgisayarın bir bölümünden baĢka bir bilgisayara veya harici bir cihaza (printer, monitör veya modem gibi) bilgi iletiĢiminin kanalize edildiği yer (ara birim).

Internet address: Internet adresi. Internet üzerindeki bir düğümü ifade eden adres.

Ağ (Ġnternet), Internet, IP adresi (IP address).

Internet: Internet, dünya üzerindeki bilgisayar ağlarının birbirleri ile bağlanması sonucu ortaya çıkmıĢ olan, herhangi bir sınırlaması ve yöneticisi olmayan "International" bir bilgisayar ve bilgi iletiĢim ağıdır.

IP (Internet Protocol): Sistemler arasında bilgi birimleri geçiĢini tanımlayan Internet protokolü.

IP Address: Bir hizmet birimine atanmıĢ 32 bit'lik Internet protokol adresi. IP adresi bir ağ bileĢeni ve bir servis birimi bileĢenine sahiptir.

Kamera: Görüntüyü elektriksel iĢaretlere çeviren sistem.

21

Kodlama: Gizleme iĢlemini yapma.

LAN: Yerel Alan Ağı (Local Area Network).

LCD: (Liquid Crystal Display) Sıvı kristal ekran. Kristal uygulanan elektrik akımında değiĢme prensibine göre çalıĢır. Akım görme kristal açık veya opak olabilir. Kendi kendine ıĢık üretmediğinden iyi aydınlatılmıĢ bir ortamda kullanılabilir.

LCD: Bilgisayara kablo ile bağlanarak aldığı görüntüyü perdeye yansıtan bir projeksiyon aletidir. Bilgisayardan gelen video sinyalini sağlıklı bir Ģekilde yansıtamaz.

GeniĢ bir topluluğa yapılacak, içinde video bulunmayan basit prezantasyonlar bir LCD yardımıyla perdeye yansıtılabilir.

Link: Bir haberleĢme kanalı veya devresini diğer kanal ya da devrelere bağlamada kullanılan sistemdir.

Machine language: Makine dili.

Master: Bir kayıt iĢlemindeki esas kopya (ana kayıt).

Memory: Bilgisayarda, bilginin depo edildiği, kopyalandığı ve yeniden kullanıldığı yüksek eriĢim hızına sahip bölüm (RAM-ROM vb.).

Menu (Menü): ProgramlanmıĢ bir seçenekler listesi. Genelde ekranda görüntülenir.

Kullanıcı bilgisayarın yapmasını istediği iĢlemleri bu listeden seçebilir.

Micro processor: Mikro iĢlemci.

Microcomputer: Mikro bilgisayar.

Microphone: Mikrofon, ses enerjisini elektrik enerjisine çevirin araç.

Modem : Modilatör - Demodülatörun kısa yazılıĢı. Bilgisayardan gelen sinyalleri analog sinyal hâline dönüĢtürerek telefon hattı üzerinden nakledilebilmesini mümkün kılar veya bu yolla gelen sinyalleri bilgisayarın kullanabileceği hâle dönüĢtürür.

Monitor (Monitör) : Video dilinde, video girdileri olan bir televizyon.

Network: Bilgisayar ağı. Birçok bilgisayarın çeĢitli yöntemlerle birbirine bağlanarak bazı bilgileri paylaĢabilmelerini sağlar.

NTSC: ABD'nin kullanıldığı renkli yayın standardı. 525 satır ve 60 Hz frekans kullanır. Renkli yayını ilk deneyen ülke ABD olmuĢtur. Bunun sonucu olarak ABD'ye özgü bir renk sistemi ortaya çıkmıĢtır. Japonya, Kanada ve Meksika da bu sistemi kullanır.

OCR: (Optik karekter tanıma) Yazılı veya basılı karakterlerin makine tarafından ve foto-elektrik transuderlerden gelen girdilere dayanarak tanıması.

Optical Disc: Laser ıĢını kullanarak dijital bilgi kaydeden ve tekrar üreten bir video disk kopylama cihazı. (Bkz. CD-ROM).

22

Output: Bilgisayar sonucu veya iĢlenmiĢ data.

Overload: AĢırı yüklenme.

PROM: PROM adlı programlanabilen ROM'dan gelmektedir. PROM satın alındıktan sonra kullanıcı tarafından programlanabilir. Program kullanıcı tarafından bir kez yazıldıktan sonra, baĢka bir program yazılamaz. PROM içerisinde ince nikel krom teller bulunur, bu teller sigorta teli gibidir. PROM programlayıcısı hazırladığı doğruluk tablosuna göre ve tümleĢik devrenin adres giriĢlerine uygun akım uygulayarak bu telleri yakar. Bu iĢlemi yapan hazır PROM programlayıcısı cihazları piyasada bulunmaktadır. PROM üreten fabrikalarda kullanıcının doğruluk tablosuna göre programlayabilmektedir.

Prompt: Ekranda görünerek, kullanıcıdan komut beklendiğini ifade eden bir karakter veya karakter dizisi.

PROTOCOL: Protokol, iki bilgisayarın birbirlerine veri yollarken izledikleri biçim, veri aktarma formudur. Protokoller bilgisayara alt düzey kodlar yollayarak iki makine arasındaki iletiĢimi sağlar.

Router:Yönlendirici. Bir ağ ile diğeri arasındaki iletiĢimi sağlayan cihaz.

Search: Arama Shareware: Belirli bir süre ücretsiz kullanılan, ancak yazılımın deneme süresi bitince yazılımın sahibine ücret ödenmesini gerektiren türden yazılımlara verilen isim.

Software: Yazılım donanımı, bilgisayarın çalıĢmasını kontrol eden programlar.

System: Hardware, software ve diğer yardımcı birimlerden oluĢan ve bir ünite olarak çalıĢan grup.

TCP/IP Protocol: Internet üzerindeki bilgisayar sistemlerinin birbirlerine bağlanması için kullanılan standart ağ iletiĢim protokolüdür. Internet Protokolü (IP) üzerinde çalıĢan Transfer Kontrol Protokolü (TCP) ve bunlara bağlı çalıĢan diğer protokollerin oluĢturduğu aile. IP, TCP, FTP, Telnet.

Track (sector): Hareketli depolama aygıtlarından olan drive, disket veya teyp kartuĢunda sürücü kafasının ulaĢabildiği özel bir bölüm.

Upload: Direkt interface ya da bir modem yolu ile diğer bir bilgisayardan data almak.

Virus: Zarar vermek amacıyla kendini programlara kopyalayan, bu programlarla iliĢki kuran, sistemdeki diğer programlara da yamanarak yayılan program.

Word Processing: Kelime iĢleme.

23

UYGULAMA FAALĠYETĠ UYGULAMA FAALĠYETĠ  ĠĢlem Basamakları

   

 Onluk sayı tabanlı bir sayıyı ikilik sayı tabanına dönüĢtürünüz.

 

   Ġkilik sayı tabanlı bir sayıyı onluk sayı tabanına dönüĢtürünüz.

  

Öneriler Onluk tabanındaki sayıyı ikiye bölünüz Bölüm kısmında çıkan sayıyı tekrar ikiye bölünüz.

Bu iĢlemi bölüm kısmında ikiye bölünemeyecek bir sayı çıkıncaya (1 çıkıncaya kadar) tekrarlayınız. Ġkilik sayı tabanında karĢılığını yazabilmek için en son bölümden itibaren baĢlayarak kalanları sırasıyla yazınız. ġekil 1.3’te gösterilmiĢtir. Öğrenme faaliyeti içerisinde “Desimal (Onlu) Sayıların Binary (Ġkili) Sayı Sistemine DönüĢtürülmesi” baĢlığı altında dönüĢtürme iĢlemi gösterilmiĢtir.

Sağdaki ilk hane 0 olmak üzere ve sola doğru haneler 0,1,2,3.... olarak belirleyiniz.

Her hanede bulunan rakamla (0 veya 1) 2hane sayısı ile çarpınız. Çıkan tüm sonuçların toplamı desimal (onlu) sayı sistemine göre sonucu verir.

DönüĢtürme iĢlemi ġekil 1.4’te gösterilmiĢtir. Öğrenme faaliyeti içerisinde “Binary (Ġkili) Sayıların Desimal (Onlu) Sayı Sistemine DönüĢtürülmesi” baĢlığı altında dönüĢtürme iĢlemi gösterilmiĢtir

24

ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME 1. BelirlenmiĢ sınırlar içerisinde her türlü değeri alabilen sinyallere ne denir?

A) Dijital sinyal B) Analog sinyal C) Radyo sinyalleri D) Hiçbirisi 2.

278410  ????2

3.

1012  ????10 iĢleminin sonucu aĢağıdakilerden hangisidir?

iĢleminin sonucu aĢağıdakilerden hangisidir?

A) (101111100000)2 B) (101011100100)2 C) (101011100011)2 D) (101011100000)2

A) 7 B) 11 C) 5 D) 8 4.

100112  ????10 iĢleminin sonucu aĢağıdakilerden hangisidir?

A) 19 B) 21 C) 27 D) 34

5.

110011002  ????10 iĢleminin sonucu aĢağıdakilerden hangisidir?

A) 199 B) 204 C) 302 D) 169

6. Simgesi

olan kapı aĢağıdakilerden hangisidir?

A) VE kapısı B) VEYA kapısı C) DEĞĠL kapısı D) Hiçbirisi

25

7. Simgesi

olan kapı aĢağıdakilerden hangisidir?

A) VE kapısı B) VEYA kapısı C) DEĞĠL kapısı D) Hiçbirisi 8. Simgesi

olan kapı aĢağıdakilerden hangisidir?

A) VE kapısı B) VEYA kapısı C) DEĞĠL kapısı D) Hiçbirisi DEĞERLENDĠRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karĢılaĢtırınız. Cevap anahtarları modülün sonunda verilmiĢtir. Doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. YanlıĢ cevapladığınız konularla ilgili öğrenme faaliyetlerini tekrarlayınız.

Cevaplarınızın hepsi doğru ise bir sonraki öğrenme faaliyetine geçebilirsiniz.

26

ÖĞRENME FAALĠYETĠ–2 AMAÇ

ÖĞRENME FAALĠYETĠ - 2

Bu faaliyetin sonunda veri iletim yöntemlerini, mikro bilgisayarların mantıksal yapılarını, mikro bilgisayarların mantıksal çalıĢmalarını, elektronik kontrol üniteleri arasında haberleĢmenin nasıl gerçekleĢtiğini, PLC sistemlerinin yapısal özelliklerini tanımlayabileceksiniz.

ARAġTIRMA 

Elektronikte kaç çeĢit veri iletim yöntemi vardır ve veri iletim esasları nasıldır?



Otomobiller üzerinde bulunan mikro bilgisayarlar neden kullanılmaktadır?



Otomobiller üzerinde bulunan elektronik kontrol üniteleri birbirleri ile haberleĢmelerinin nedenleri nelerdir?

2. ELEKTRONĠK KONTROL ÜNĠTELERĠ VE VERĠ ĠLETĠM YÖNTEMLERĠ 2.1. Veri Ġletim Yöntemleri Bir noktadan diğer bir noktaya dijital (binary) bilgilerin transfer edilmesine “veri iletimi” denir. Veri iletim sistemleri, bilgisayarlar, bilgisayarlar ile terminaller veya bilgisayarlar ile alıcılar (printer, plotter vb.) arasında veri iletimlerini gerçekleĢtirir. Dijital (binary) hâle dönüĢtürülebilen ses, görüntü gibi analog bilgilerin iletilmesi de veri iletimi ile gerçekleĢtirilir.

Dijital tekniklerin, yüksek verimliliğin yanı sıra maliyetlerinin de düĢük olması veri iletiminde kullanılmasının en önemli sebeplerindendir.

Dijital sinyaller, her biri bir voltaj seviyesiyle tanımlanan ve birbirinden farklı iki durumdan oluĢan Binary Pulse (Sayısal Sinyal)’lerdir. Bu sinyaller iki seviye arasında değiĢir. Bu seviyeler sırasıyla; “0” (Low) ve “1” (High) seviyeleridir. Binary 0 seviyesi genellikle 0 V veya ground, binary 1 seviyesi de genellikle +5 V olarak tanımlanır (ġekil 1.20). Kullanılan sisteme göre bunların dıĢında baĢka voltaj değerleri de kullanılabilir.

Dijital sinyallerin iletiminde iki farklı yöntem kullanılır. Bu yöntemler;  Paralel veri iletimi  Seri veri iletimidir.

27

2.1.1. Paralel Veri Ġletimi Paralel veri iletiminde, bir karakterin tüm bit’leri aynı anda iletildiği için start-stop bit’lerine ihtiyaç yoktur. Dolayısıyla doğruluğu daha yüksektir.

Paralel veri iletimi, bilginin tüm bit’lerinin aynı anda iletimi sebebiyle çok hızlıdır.

Paralel veri iletiminde, bir kerede bir karakter iletildiği için bilgi iletim hızı “cps” (Character Per Second) olarak bilinir. Sıradan bir paralel port’un veri iletim hızı yaklaĢık 100.000 cps'dir. Pek çok paralel port uygulamasında bir karakter yaklaĢık olarak birkaç mikro saniyede (10 ms) alıcı devreye iletilebilir.

Tipik paralel port bağlantıları için genellikle 25’li hatlar kullanılır. Ancak bunların sadece 8 tanesi data hattıdır. Geriye kalan diğer hatlardan kontrol sinyalleri iletilir. ġekil 2.1’de bir verinin paralel port ile iletiminin nasıl gerçekleĢtiği gösterilmektedir.

ġekil 2.1: Bir verinin paralel olarak iletilmesi

Veri iletiminde kullanılan portlardaki kablolar pahalıdır. Çok kablolu hatların pahalı olması, paralel iletiĢiminin kısa mesafelerde tercih edilmesinin sebeplerinden biridir.

Bilgisayarlarda mikroiĢlemci ile hard disk, printer, scanner vb. elemanlar arasındaki kısa mesafelerde paralel iletiĢim kullanılır.

2.1.2. Seri Veri Ġletimi Seri veri iletiminde, bir kerede bir karakterin sadece bir bit’i iletilir. Alıcı makine doğru haberleĢme için karakter uzunluğunu, start-stop bit’lerini ve iletim hızını bilmek zorundadır.

Seri veri iletiminde, bilgiler bit’lere ayrılarak gönderildiği için paralel veri iletimine göre yavaĢtır. Sıradan bir seri port’un veri iletim hızı yaklaĢık 9600 bps’dir.

28

ġekil 2.2: Bir verinin seri olarak iletilmesi

Seri iletiĢim bağlantılarında genellikle ikili hatlar kullanılır (Mouse gibi). Seri veri iletiminin maliyetinin paralel veri iletimine göre az olması nedeniyle uzun mesafelerde kullanılır.

2.2 A/D (Analog/Dijital) ve D/A (Dijital/Analog) Çeviriciler Günlük hayatta karĢımıza çıkan pek çok büyüklük analogdur. Örneğin ısı, basınç, ağırlık gibi büyüklükler analog değerlerdir. Değerler sadece 0 ve 1 gibi iki değer değil, minimum ile maksimum arasında çok geniĢ bir yelpazede çeĢitli değerlerde olabilir. Örneğin herhangi bir cismin ağırlığı 10 gram olabildiği gibi 1 kilo, 10 kilo, 100 kilo veya 1 ton da olabilir.

Dünyadaki büyüklüklerin çok büyük bir kısmı analog değerlerden oluĢmasına rağmen bilgi iĢleyen cihazlar (dijital sistemler, mikroiĢlemciler, bilgisayarlar) dijitaldir. Dijital sistemler bilgiyi daha güvenli, daha hızlı iĢler ve değerlendirir. Dijital sistemlerde elde edilen bilginin dıĢ dünyaya aktarılması (örneğin görüntülenmesi) analog veya dijital biçimde olabilir. Bütün bu nedenlerle analog değerlerin dijitale, dijital değerlerin de analog değerlere çevrilmesi gerekir.

DıĢ dünyadaki fiziksel değiĢiklikler (ısı, basınç, ağırlık), sensör (algılayıcı) ve transduserler (çeviriciler) kullanılarak elektrik gerilimine çevrilir. Sensörlerden veya çeviricilerden alınan gerilim analog bir değerdir. Analog değerler Analog/Dijital (A/D) çevirici yardımı ile dijitale değerlere çevrilir. Dijital sistem bu bilgiyi istenilen bir biçimde iĢler ve bir sonuç elde eder. Bu sonuç dijital veya analog olarak değerlendirilebilir. Eğer elde edilen sonuç analog olarak değerlendirilecekse, örneğin bir hoparlöre gönderilecekse, tekrar analoga çevrilmesi gerekebilir. Dijital değerleri analog değerlere çevirme iĢlemini Dijital/Analog (D/A) çeviriciler yapar.

Analog GiriĢ (0V - 5V)

→

A/D Çevirici

→

Dijital ĠĢlem Birimi

→

D/A Çevirici

→

Analog ÇıkıĢ (0V – 5V)

ġekilde; analog bir değerin dijitale çevrilmesi, iĢlendikten sonra tekrar analog değere çevrilmesi süreci görülmektedir. GiriĢteki gerilim bir transduser yardımı ile elektriksel büyüklüğe çevrilmiĢ bir fiziksel büyüklüğü (ısı, basınç, ağırlık vb.) temsil etmektedir. Bu

29

gerilim daha sonra AD (Analog/Dijital) çevirici vasıtası ile dijitale çevrilir ve dijital olarak iĢlenir. Elde edilen sonuç DA (Dijital/Analog) çevirici vasıtası ile tekrar analog bilgiye çevrilir ve çıkıĢa aktarılır. ÇıkıĢta kullanılan eleman ise elektriksel büyüklüğü (gerilim) fiziksel büyüklüğe (ses, ısı, hareket vs) çevrilir. Örneğin hoparlör elektriksel büyüklüğü sese çeviren bir aygıttır.

2.3. Mikro Bilgisayarlar 2.3.1. MikroiĢlemciler ve Temel Özellikleri Bir mikroiĢlemcinin iç mimarisi tahmin edilebileceği gibi çok karmaĢıktır. Binler ve milyonlarla ifade edilen transistör ve kompleks pek çok elemandan meydana gelen mikroiĢlemciler; temel olarak Ģu birimlerden meydana gelmektedir:   



Birkaç bitlik bilgiyi tutan belirli sayıdaki kaydedici (Registers) (geçici saklama elemanları). Bu kaydediciler 8 bitlik veya 16 bitlik makine komutu, veri ve adres bilgisini saklarlar.

Mantıksal karar veren ve aritmetiksel iĢlemleri yapabilen aritmetik mantık birimi (ALU) (Aritmetik Lojik Unit).

Hem mikroiĢlemcinin iç iĢlemesini ve hem de dıĢ mikrobilgisayar sisteminin iĢlemesini kontrol eden zamanlama (Counters) ve kontrol devreleri. Bu devreler ALU ve kaydedicilerin çalıĢmasını, bellek ve I/O portlarına dıĢardan yapılan bilgi transferleri ile bu elemanlardan dıĢarıya doğru yapılan bilgi transferini kontrol eder. Aynı zamanda bu devreler program komutları tarafından belirlenen iĢlerin yerine getirilmesini temin ederler.

Tamponlar (Buffers), Merkezi ĠĢlem Birimi (MĠB’i) çevresel birimlerin olumsuz etkilerinden korur. Tutucuların (Latches) görevi ise MĠB’in oluĢturduğu adres, veri ve kontrol sinyallerinin bir sonraki değiĢikliğe kadar saklanmasın sağlamaktır.

ġekil 2.3: Bir mikroiĢlemcinin blok diyagramı

30

Yukarından anlaĢılacağı gibi mikroiĢlemciler; bellek, CPU ve I/O portları olmak üzere üç ana kısımdan oluĢmaktadır. MikroiĢlemcili bir sistemde, bellek, CPU ve I/O ayrı ayrı kullanılmaktadırlar.

MikroiĢlemcilerde, bellek ve I/O entegre devreleri üç yol yardımıyla birbirine bağlanmıĢtır. Bu yollar; 





Kontrol Yolu (CONTROL BUS): MikroiĢlemcinin zamanlama ve kontrol devrelerinde üretilen kontrol sinyallerini belleğe ve I/O birimlerine göndermek için kullanılan yoldur. Örneğin oku/yaz sinyallerini belleğe, giriĢ ve çıkıĢ portlarına taĢır.

Veri Yolu (DATA BUS): Veri yolu, makine komutlarını ve verileri bellekten mikroiĢlemciye taĢır. Aynı zamanda giriĢ/çıkıĢ transferleri ile ilgili verileri de taĢımak için kullanılır. Kontrol ve adres yollarından farklı olarak veri yolu iki yönlüdür. Veri iki yönde de hareket edebilir (DıĢarıdan mikroiĢlemciye doğru veya mikroiĢlemciden dıĢarıya). Birçok mikroiĢlemcili sistemde veri yolu sekiz bölümden oluĢur. Bu yüzden aynı anda 8 bit veya 1 bayt veri taĢıyabilir.

Adres yolu (ADRESS BUS): Adres yolu, bellekteki bir yerin veya veri transferinde görev alan giriĢ / çıkıĢ portunun adresini iletmekte kullanılır.

ROM ve RAM bellekte saklanan her komut ve her parça bilginin bir adresi vardır.

Daima 16 bitten oluĢan bir ikilik sayı programın çalıĢması sırasında verilen bir yerin içeriği gerekli olduğunda mikroiĢlemci o yerin adresini adres yoluna koyar. Adres yolu, verinin saklandığı yere ulaĢmakta kullanılan adresi iletmede kullanılır. UlaĢılan yerin içeriği daha sonra veri yoluna konulur ve bu yolun içeriği mikroiĢlemciye okunur. Eğer bir veri RAM belleğe depolanacaksa belirten yeri seçen adres kodu, mikroiĢlemci tarafından adres yoluna konur. Daha sonra gönderilen yaz komutu sinyali, veri yolundaki bilginin bir kopyasını belirlenen yere yazılmasını sağlar.

Adres yollarının çoğu 16 hattan meydana gelir. Her hat 0 veya 1’den oluĢan bir adres biti taĢır. Bundan dolayı söz konusu 16 hattın 216 = 65536 değiĢik kombinasyonu söz konusudur. Bunun anlamı 16 adres hattı kullanılarak 65536 tane farklı saklama yerine ve giriĢ/çıkıĢ aygıtına ulaĢılabilmesidir.

ġekil 2.4 : MikroiĢlemcinin yapısı

31

ĠĢlemciler, mekanik parçası bulunmayan yaklaĢık 8 cm2 lik 3 mm kalınlığındaki bir seramik plaka üzerinde milyonlarca transistörden oluĢan entegre devrelerdir.

Birçok parçanın çok küçük bir alana yerleĢtirilmesi özel bir üretim tekniği gerektirmektedir. Bu teknik sadece birkaç mikrometre boyutunda öğelerin oluĢturulabilmesine imkân sağlamaktadır. Ancak teknolojik geliĢmeler sayesinde çok daha küçük transistörleri, birbirleri arasındaki devrelerin aralığını da küçülterek uygun bir iĢlemci kalıp boyutuna sığdırmak mümkün olmuĢtur. ĠĢte buna “mikron teknolojisi” denir. ĠĢlemcinin performansının belirlenmesinde önemli bir faktör saat frekansı veya hızıdır.

CPU bir dıĢ frekans üreteci olan bir kuvars kristali tarafından sürülür. ĠĢlemcinin temposunu oluĢturan saat frekansı saniyede darbe sayısı ile ölçülür ve “megahertz” (MHz) birimiyle gösterilir.

Bir megahertz (1MHz) saniyede bir milyon darbeye karĢılık gelir. Buna göre 400MHz saat frekansında çalıĢan bir CPU bir iĢi saniyede 400 milyon defa yapabilir.

Geçekte mikroiĢlemciler, açma kapama düğmeleri gibi çalıĢan milyonlarca transistörden oluĢur. Elektrik sinyalleri, bir programın söz konusu anahtarları nasıl ayarladığına bağlı olarak, mikroiĢlemci üzerindeki devrelerden değiĢik Ģekillerde akar. Bu sinyaller, bilgisayarın yaptığı tüm iĢleri toplama, çıkarma, çarpma ve bölme gibi temel matematiksel iĢlemlere indirger.

2.3.2. Mikrodenetleyiciler ve Temel Özellikleri MikroiĢlemcili bir devre dizayn edileceği zaman mikroiĢlemcinin yanı sıra ek olarak çeĢitli modüllerin kullanılması gerekmektedir. Bu nedenle sistem karmaĢıklaĢır ve maliyeti artar. Bu nedenle mikroiĢlemciler, elektronik sistem tasarımlarında yerlerini, uygulamaya göre tümdevre üzerinde değiĢik donanım birimleri bulunan, mikrodenetleyicilere (sayısal iĢaret iĢlemciler) bırakmıĢtır. MikroiĢlemciler, günümüzde daha çok bilgisayarlarda kullanılmaktadır. MikroiĢlemci tabanlı elektronik kontrol sistemleri az sayıda geliĢtirilmemektedir.

Mikrodenetleyici; bir tümdevre üzerinde üretilen bilgisayardır. Tümdevre üzerinde sunmuĢ olduğu hafıza, giriĢ/çıkıĢ ve diğer donanım alt birimleri ile uygulama içinde gömülü olarak doğrudan ve tek baĢına, bir mikroiĢlemciye göre çok daha basit ve ucuz arabirim teknikleriyle, kontrol amaçlı olarak kullanılır. Bir mikrodenetleyici kullanıldığı sistemin bir çok özelliğini aynı anda gözleme, ihtiyaç anında gerçek zamanda cevap verme ve sistemi denetleme iĢlemlerinden sorumludur.

Bir mikroiĢlemci/mikrodenetleyicili sistem; iĢlemci, hafıza ve giriĢ/çıkıĢ birimlerinden oluĢan adreslenebilir saklayıcılar topluluğu olarak basit bir Ģekilde tanımlanabilir. Mikro denetleyicili bir sistemde iĢlemcinin içindeki saklayıcılar (iç saklayıcılar) ve dıĢındakiler (hafıza hücreleri ve giriĢ/çıkıĢ birimleri) dıĢ saklayıcılar olarak belirtilebilir.

Mikrodenetleyiciler, otomobillerde motor kontrollü, elektrik ve iç panel kontrollü, kameralarda, ıĢık ve odaklama kontrollü gibi amaçlar için kullanılmaktadır. Bilgisayarlar, telefon ve modem gibi çeĢitli haberleĢme cihazları, CD teknolojisi, fotokopi ve faks

32

cihazları, radyo, TV, teyp, oyuncaklar, özel amaçlı elektronik kartlar ve sayılamayacak kadar pek çok alanda yoğun olarak kullanılmaktadırlar. Bu kadar geniĢ uygulamalarda kullanılan mikrodenetleyiciler, tümdevre üzerinde yer alan çok değiĢik donanım özellikleri sunmaktadır. Bu özelliklerden bazıları Ģunlardır: Paralel ve seri I/O portları, zamanlayıcı/sayıcılar, ADC ve RAM, ROM, EPROM ve EEPROM gibi değiĢik kapasite ve özelliklerde hafıza birimleri olarak sayılabilir.

ġekil 2.5 : Mikrodenetleyicinin yapısı

2.3.2.1. I/O (Input/Output) Portları Mikrodenetleyici ile dıĢ dünya arasında bağlantı kurulan yoldur. Her çeĢit veri alıĢ veriĢi bu portlardan sağlanmaktadır. Genellikle çift yönlüdürler ve hem giriĢ hem de çıkıĢ olarak kullanılırlar.

2.3.2.2. ADC Bu özellik Analog-Dijital Converter (Analog sinyalin dijital sinyale çevrilmesi) özelliğidir. Bu portlardan verilen analog sinyaller yapılan programa göre dijital sinyale çevrilebilmekte ve istenildiği gibi iĢlenebilmektedir.

33

2.3.2.3. Hafıza Birimi (RAM, ROM, EPROM, EEPROM) Bilgilerin geçici veya kalıcı olarak saklandığı hafıza üniteleridir. DıĢarıdan ölçülen veya içerden iĢlemler sonucunda elde edilen veriler saklanabilmekte ve daha sonra gerektiği zaman kullanılabilmektedir.

2.3.2.4. Zamanlayıcı (TIMER) Yapılan kontrol iĢlemlerinde ve harici ölçüm iĢlemlerinde gerekli olan zamanlamayı sağlamak için kullanılırlar. Özellikle de harici sinyallerin frekans değerlerinin ölçülmesinde çok sık kullanılırlar.

2.4. Mikro ĠĢlemcilerin Dezavantajları      

MikroiĢlemcili devrelerin yapısı karmaĢıktır.

MikroiĢlemciler, ek çevresel arabirimlere ihtiyaç duyar. Çevresel birimlerin fazlalığı nedeniyle maliyetleri yüksektir.

Mikro iĢlemciler karmaĢık yapıda olduğu için kullanımı zordur, arıza tespiti güçtür Çevresel birimlerin fazlalığı, yazılan programın daha karmaĢık olmasına neden olur. Çevresel birimlerin fazlalığı nedeniyle sistem içinde uyumsuzluk olabilir, veri gönderme , alma hızı yavaĢlayabilir.

2.5. Mikrodenetleyicilerin Tercih Sebepleri Mikrodenetleyicilerde çevresel arabirimler, bir tümleĢik aygıt içinde birleĢtirildiği için;    

Sistem hızı ve güvenilirliği artmıĢtır.

Maliyet azalmıĢtır.

Kullanım kolaylığı sağlanmıĢtır.

KarmaĢık yapı ortadan kalkmıĢtır.

2.6. Elektronik Kontrol Ünitelerin Yapısı ve Bilginin ĠĢlenmesi Otomotiv alanında kullanılan elektronik kontrol ünitelerinde mikrodenetleyiciler tercih edilmektedir. ġekil 2.6’da bir elektronik kontrol ünitesinde bilginin iĢlenmesi Ģematik olarak gösterilmiĢtir.

2.6.1. GiriĢ Sinyallerin Dijital Sinyallere DönüĢtürülmesi Sensörlerden gelen sinyallerin elektronik kontrol ünitesinde değerlendirilebilmesi için dijital sinyallere dönüĢtürülmesi gerekir.

Elektronik kontrol ünitesine sensörlerden analog veya impuls Ģeklinde veriler gelir.

Elektronik kontrol ünitesinde bulunan dönüĢtürücüler vasıtasıyla sinyaller dijital sinyallere dönüĢtürülerek I/O’ya gönderilir.

34

2.6.2. I/O (Input/Output) DönüĢtürücülerden gelen sinyaller I/O yoluyla CPU’ya ulaĢtırılır. CPU iĢlenen bilgiler yine I/O yoluyla D/A (Dijital Analog) dönüĢtürücüye ulaĢır.

2.6.3. ROM (Read-Only Memory)(Sadece Okunabilir Bellek) Bu bellek, sabit değerler hafızası olarak adlandırılabilir. Bu bellek mikro iĢlemcinin kontrol ettiği sistemi yönetebilmesi için gerekli olan;   

Programları Eğrileri Verileri saklar.

Bu bellekte saklanan sadece okunabilir. Üretici firma tarafından ROM’a kayıt edilenler bir daha silinemez veya değiĢtirilemez.

ROM enerji kesintilerinden etkilenmez. Elektronik kontrol ünitesine gelen elektrik akımı kesilmesi durumunda, ROM’daki bilgiler saklanmaya devam eder.

2.6.4. RAM (Random Access Memory) (Rastgele EriĢimli Bellek) Bu bellek, iĢ değerleri hafızası olarak adlandırılabilir. RAM, sensörlerden gelen bilgilerin mikroiĢlemci çağırıncaya kadar saklandığı bellektir. Sensörlerden gelen bilgiler çalıĢma sırasında sürekli olarak yenilenir. Ayrıca mikroiĢlemcinin yapmıĢ olduğu aritmetik iĢlemlerin sonuçları da RAM’da saklanır.

RAM enerji kesilmelerinden etkilenir. Elektronik kontrol ünitesine gelen elektrik akımı kesilmesi RAM’daki saklanan bilgileri tamamen siler.

2.6.5. MikroiĢlemci (CPU) MikroiĢlemci (CPU) temel olarak tüm lojik ve aritmetik temel iĢlemleri yürütür.

Aritmetik iĢlemler toplama, çıkarma, çarpma ve bölmedir.

Mikro iĢlemci I/O ve RAM’a DATA BUS (Veri yolu) ile ulaĢır. ROM’a ise PROGRAM BUS (Program yolu) ile ulaĢır. Verilerin akıĢı bahsedilen yollar yolu ile gerçekleĢir.

MikroiĢlemci, ROM’daki programları çalıĢtırır. I/O’dan DATA BUS (Veri Yolu) üzerinden gelen verileri çalıĢtırdığı programlarda kullanarak çeĢitli sonuçlar elde eder. Elde ettiği sonuçları yine ROM’da yüklü bulunan eğriler veya veriler ile karĢılaĢtırarak sistemin çalıĢmasını yönlendirmek amacıyla iĢ akıĢını düzenler.

MikroiĢlemcinin görevini yerine getirebilmesi için gerekli programlar ve veriler ROM’da bulunur. MikroiĢlemci çıkardığı sonuçları RAM’da saklar. Ayrıca elektronik kontrol ünitesine giren ve çıkan verilerin akıĢını da düzenler.

35

2.6.6. Clock Verdiği sinyaller ile elektronik kontrol ünitesini oluĢturan tüm parçaların yani tüm elektronik yapının aynı zamanlama ile çalıĢmasını sağlar.

2.6.7. ÇıkıĢ Sinyallerinin Analog Sinyallere DönüĢtürülmesi Elektronik kontrol ünitesi sistemleri aktüvatörler (aktörler) yardımıyla yönetir. Yani aktüvatörlere komuta ederek sistemde çeĢitli ayarlamalar yapar ve sistemin çalıĢmasını düzenlemiĢ olur.

Aktüvatörlere komuta edebilmek için sinyaller gönderir. Bu sinyallerin analog sinyaller olması gereklidir. Fakat mikroiĢlemcinin ürettiği sinyaller dijital sinyallerdir.

Ayrıca bu sinyaller çok zayıftır.

Bu nedenle mikroiĢlemcinin ürettiği dijital sinyallerin analog sinyallere dönüĢtürülmesi ve güçlendirilmesi gereklidir. Bu nedenle elektronik kontrol ünitelerinde D/A (Dijital Analog) dönüĢtürücüler bulunur.

ġekil 2.6 : Elektronik kontrol ünitesinde bilgi iĢleme

36

2.7. Elektronik Kontrol Üniteleri Arasında HaberleĢme Yöntemleri Bir otomobil üzerinde birçok sistem bulunmaktadır ve günümüzde otomobiller üzerindeki sistemlerin çoğu elektronik kontrol üniteleri tarafından yönetilmektedir.

Elektronik kontrol üniteleri, sensörlerden gelen sinyallere göre yönettikleri sistemlerin çalıĢmasını düzenlemektedir.

Elektronik kontrol üniteleri birbirleri ile koordineli bir biçimde çalıĢmalıdır. Örneğin motoru yöneten elektronik kontrol ünitesi, immobilizer sistemini yöneten elektronik kontrol ünitesinden doğru anahtar kullanıldığı bilgisini aldığında motorun çalıĢmasına müsaade eder. Doğru anahtar kullanılmadığı sürece motorun çalıĢması elektronik kontrol ünitesi tarafından engellenir.

Ayrıca elektronik kontrol üniteleri yönettikleri sistemin dıĢında baĢka bir sistemin sensöründen gelen bilgiye de ihtiyaç duyabilirler. Örneğin otomatik transmisyonun elektronik kontrol ünitesi doğru vites durumunu belirleyebilmek için motor devri bilgisine ihtiyaç duyar. Ġhtiyaç duyduğu bu bilgiyi motorun elektronik kontrol ünitesinden alır.

Yukarıdaki örneklerden de anlaĢılacağı gibi otomobiller üzerindeki elektronik kontrol ünitelerinin birbirleriyle haberleĢmeleri gerekmektedir. Bunu sağlamak amacıyla elektronik kontrol üniteleri arasında bir ağ kurulmuĢtur. Bu ağa Can-Bus protokolü adı verilmiĢtir.

BOSCH, Intel ile birlikte Can-Bus protokolünü otomotiv endüstrisi için 1987 yılında geliĢtirmiĢtir. CAN kısaltmasının açık yazılıĢı “Controller Area Network”’dir.

Can-Bus protokolü otomotiv endüstrisinde bilgi transferi alanında bir standart olarak kabul edilmiĢtir. Endüstriyel otomasyon alanında da kullanılmıĢtır. Bu baĢarı, yazılımın ve Can ağında kullanılan Bus protokolün sağlam yapıda olmasından dolayı elde edilmiĢtir.

Ayrıca Bus protokolü çok güvenilir bir yapıya da sahiptir.

Can-Bus’ın avantajları Ģöyle sıralanabilir:    

Can-Bus kullanılarak sensör ve sinyal kabloları azaltılmıĢtır. Ayrıca bir sensörün sinyali bir çok yerde kullanılmaya baĢlanmıĢtır.

Kablo hatlarında ağırlık oldukça azaltılmıĢtır Kontrol üniteleri bağlantılarında az sayıda terminal bağlantısı kullanılmıĢtır.

Otomobillerde arıza teĢhisini kolaylaĢtırmıĢtır. Böylece zamandan tasarruf edilmiĢtir.

37

2.7.1. Elektronik Kontrol Üniteleri Arasında HaberleĢme Can-Bus hattı üzerinden elektronik kontrol ünitelerinin gönderdiği bilgiler Bus bilgisi olarak adlandırılır. Bir Bus bilgisi sıradan bir yolcu otobüsü gibi hayal edilebilir. Bir yolcu otobüsünün çok sayıda insanı bazı bölgeler arasında taĢıması gibi Bus bilgisi de bazı kontrol üniteleri arasında çok miktarda bilgiyi taĢır.

ġekil 2.7: Bus bilgisi

Ġki farklı Bus bilgi alıĢveriĢi mümkündür. Bunlar;  

Seri Bus bilgisi Paralel Bus bilgisi

Seri bilgi aktarımında, bilgi aktarımı ayrı ayrı iki kablo veya bir kablo ve araç Ģasesi üzerinden, önceden yüksekliği ve uzunluğu belirlenmiĢ voltaj sinyalleri olarak gönderilir.

Paralel Bus bilgi aktarımı durumlarında iki veya daha fazla sayıdaki kablo üzerinden sürekli bilgi alıĢveriĢi gerçekleĢir.

Bus bilgi aktarımında, her Bus kullanıcısının (Elektronik kontrol ünitelerinin) hem bilgi gönderen hem de bilgi alan ünite olabildiği göz önünde bulundurulmalıdır. Can-Bus hattı üzerinden bilgi akıĢı sırasında diğer tüm üniteler bilgiyi alırken sadece bir Bus kullanıcısı bilgiyi aktarır.

Can-Bus protokolü ve bileĢenleri normal bir telefon konuĢmasıyla karĢılaĢtırılabilir.

Telefon konuĢması sırasında insanlar sesli iletiĢim yaparlar. Can-Bus’la iletiĢim esnasında kontrol üniteleri voltaj sinyallerini kullanırlar (ġekil 2.8).

Bir kullanıcı (kontrol ünitesi) network de bilgi gönderirken “konuĢur”, diğer kullanıcılar bu bilgileri “dinler”. Bazı kullanıcılar bunları kullanır diğerleri ise bu bilgilere aldırıĢ etmez.

Bus protokolünün spesifik kuralı, hangi kontrol ünitesinin hangi bilgiyi ne zaman gönderebileceğine karar vermektir.

38

ġekil 2.8: Can-Bus hattı iletiĢimi

2.7.2. Can-Bus Hattının Yapısal Özellikleri

ġekil 2.9: Can-Bus hattının yapısı

39

ġekil 2.9’da iki kontrol ünitesinin bağlı olduğu bir Can-Bus görülmektedir.

Can-Bus’da 1.

2.

3.

4.

Motor elektronik kontrol ünitesi ABS elektronik kontrol ünitesi Can-Bus hattı Hat sonu direncidir

Can-Bus hattının bileĢenleri; elektronik kontrol üniteleri, sensörler, ampuller, elektrik motorları gibi ünitelerdir. Elektronik kontrol üniteleri Can-Bus hattına bağlıdır. Diğer bileĢenler ise elektronik kontrol ünitelerine geleneksel kablo yardımıyla bağlanmıĢtır.

Can-Bus üzerinden bilgi alıĢveriĢine imkân verilir. Can-Bus sistemi aĢağıdaki elemanlardan meydana gelir.     

Kontrol ünitesi Can kontrolörü Can alıcı-vericisi Can-Bus hattı Hat sonu direnci

40

Can-Bus hatlarını oluĢturan iki kablonun uçları bir hat sonu direnci ile birbirlerine bağlıdır. Hat sonu direnci bilgilerin geri dönüĢünü engeller böylece bilgi gideceği yere vardıktan sonra eko yapmaz; bu Ģekilde Bus bilgileri karıĢmaz (ġekil 2.9).

ġekil 2.10: Can kontrolörü ve Can alıcı-vericisi

41

Can kontrolörü ve Can alıcı-vericisi elektronik kontrol üniteleri içerisinde bulunur.

Can-bu hattına bağlı her elektronik kontrol ünitesinin içerisinde Can kontrolörü ve Can alıcıvericisi mevcuttur (ġekil 2.10).

Elektronik kontrol ünitelerinin Can-Bus hattına gönderileceği bilgiler belirli bir mantık düzenine sahip olmalıdır. Bu mantıksal yapıyı mikroiĢlemciler gerçekleĢtiremez.

Elektronik kontrol ünitesi tarafından Can-Bus hattına bilgi gönderilmesi gerektiğinde, mikroiĢlemciden gelen bilgiler Can kontrolörü ve Can alıcı-vericisi tarafından Bus bilgisinin mantıksal düzenin uyarlanır. Can-Bus hattından bilgi alınması gerektiğinde ise Can kontrolörü ve Can alıcı-vericisi tarafından Bus bilgileri, mikroiĢlemcinin anlayabileceği sinyallere dönüĢtürülür.

2.7.3. Can-Bus Bilgisi Can-Bus hattındaki komple bir mesaj Veri Çerçevesi diye adlandırılır. Bir bilgi çerçevesi insan dilindeki cümlelere benzetilebilir. Bir bilgi çerçevesi birkaç farklı isimle adlandırılan alanlardan meydana gelir. Her alandaki Bit’in bir numarası vardır (Bilgisayarın anlayabileceği Ģekilde bilgiler mümkün olabilen küçük parçalara ayrılmıĢtır; 0 veya 1). Bu farklı alanlar cümledeki kelimelere benzetilebilir. Bit’ler kelimelerdeki her bir harfe benzetilebilir. ġekil 2.11’de veri çerçevesinin mantıksal yapısı ve üzerindeki alanlar görülmektedir.

ġekil 2.11: Veri çerçevesinin yapısı

2.7.3.1. Çerçeve BaĢlangıcı Çerçeve baĢlangıcı alıcılara bir mesaj gönderilmekte olduğunu gösterir. Bu alan her zaman baskın bit’e sahiptir.

2.7.3.2. Değerlendirme Alanı Bu bölgede veri çerçevesinin önceliğini belirleyen bir tanımlayıcı kod bulundurur.

42

2.7.3.3. Denetim Alanı Veri miktarı, tüm verilerin alınıp alınmadığı ve kontrol edilip edilmediği denetim alanına kaydedilir.

2.7.3.4. Veri Alanı Asıl mesajı içeren alandır. Bu alandaki bilgiler 8, 16, 24, 32, 40, 48, 56 veya 64 bitlik bilgiler olabilir.

2.7.3.5. Ġkinci Kontrol Alanı, Onay Alanı ve Çerçeve Sonu Bu alanların görevi, bilgilerin tam olarak alınıp alınmadığını veya karıĢıp karıĢmadığını tanımlamaktır.

2.7.4. Hata Durumu Normal Can-Bus iletiĢimi süresince hatalar oluĢabilir.

Veri aktarımının aksamasının nedeni Ģunlar olabilir:   

Devre kopukluğu, Kısa devre DıĢarıdan gelen elektromanyetik etkiler.

OluĢabilecek hatalar veri çerçevelerinde yanlıĢ ara vermelere neden olur. CAN protokolü hata belirleme (teĢhis) sistemine sahiptir; bu sistem kontrol üniteleri farkına varmadan hatayı belirler ve onarır.

2.8. PLC (Programlanabilir Lojik Kontrol / Denetleyiciler) 2.8.1. PLC Nedir MikroiĢlemciler ve mikrodenetleyiciler geliĢtirilebilir yapıya sahiptir. Ayrıca bunlarla yapılan sistemlerin modüler ve küçük bir hacimde toplanabilir olması endüstride bir çok sistemin kontrolünde kullanılmasının tercih nedenleridir.

PLC, hafızasına yüklenmiĢ olan programlara göre kontrol ettiği sistemde giriĢ ve geri besleme sinyallerini değerlendirir. Değerlendirme sonucuna göre istenilen denetim ve kontrol sinyallerini üreten, bu sinyallere göre çıkıĢtaki sinyalleri kontrol eden özel amaçlı mikrobilgisayarlara PLC denir.

43

ġekil 2.12: PLC’nin mantıksal diyagramı

PLC sistemini kullanmak için geliĢtirilmiĢ bir programlama dili bilmeye, iç yapısını ve kullanılan mikroiĢlemcinin komut kodlarını (makine dilini) bilmeye gerek yoktur. PLC sisteminde önemli olan; giriĢ ve çıkıĢ bağlantılarının doğru yapılması, ihtiyaca uygun programın sisteme girilmesi yeterli olacaktır.

PLC programları hazırlayabilmek için genellikle çok basit komutlardan oluĢan bir programlama dilini bilmek gerekir. PLC cihazı programlanırken kullanıcı hatalarını azaltabilen özelliği olduğundan dolayı teknik elemanlar endüstriyel uygulamalarda çok rahatlıkla programlayıp kullanabilirler.

PLC cihazının kullanılan yere ve iĢlem kapasitesine cevap verecek ve geliĢmelere açık olacak Ģekilde seçilmesi önemlidir.

PLC cihazlarının tercih edilmelerinin en önemli nedenleri Ģöyle sıralanabilir;   

Güvenilir olmaları Güç harcamalarının düĢük olması DeğiĢik endüstriyel uygulamalara cevap verecek esneklikte olmalarıdır.

2.8.2. PLC’nin Yapısı PLC cihazları mikroiĢlemci, hafıza, giriĢ/çıkıĢ birimleri, programlayıcı birim ve güç kaynağı gibi temel ünitelerden oluĢur. ġekil 2.13’te bir PLC cihazının temel üniteleri ve bunlar arasındaki sistem yolları görülmektedir.

PLC cihazları programlandıktan sonra bir monitöre, disket gibi hafıza elemanlarına veya bir bilgisayara (PC) ihtiyaç duymadan sonsuz bir çalıĢma döngüsüne girerler.

44

ġekil 2.13: PLC’nin yapısı

Mikrodenetleyici PLC sisteminin beynidir. Mikrobilgisayar sisteminin hafızasına yüklenmiĢ olan PLC programı, sayıcı/zamanlayıcı alt sistemlerden ve çeĢitli sensör devrelerinden gelen giriĢ bilgilerini okuyup istenilen çalıĢmayı gerçekleĢtirmek için gerekli bilgileri çıkıĢ veya kontrol ünitesine gönderir.

PLC cihazının belleği, sayısal iĢlemlerin gerçekleĢtirilmesini sağlayacak mantık, zamanlama, karĢılaĢtırma, sıralama, sayma ve aritmetik iĢlemler için kullanılan komutların istenilen iĢlemleri yapması için programlandığı ve depolandığı yerdir. PLC’lerde, bilgileri saklamak için kalıcı veya geçici hafıza birimleri kullanılmaktadır. PLC’lerde kullanılan hafıza birimlerinin bazıları Ģunlardır: RAM: PLC çalıĢırken dıĢ çevreden veya programın ürettiği verileri geçici olarak saklamada kullanılır.

EPROM veya PROM: Sistemin kontrol, denetim ve programlanmasını sağlayan iĢletim sisteminin (PLC sistem programını tutmaya yarayan) hafıza elemanıdır.

EEPROM: Sistem kapatıldığında da saklanması gerekli görülen verilerin tutulması için kullanılan elektriksel olarak yazılabilen silinebilen ve enerjisi kesildiğinde verileri saklı tutan bir hafıza elemanıdır.

45

UYGULAMA FAALĠYETĠ UYGULAMA FAALĠYETĠ ĠĢlem Basamakları

Öneriler

 Diyagnostik cihazı ile araç üzerindeki elektronik kontrol ünitelerine seri bağlantı yapmak.

 Seri bağlantı yapabilmek için OBD veya üniversal diyagnos soketlerini kulanınız.  Araç üzerinde hangi diyagnos soketinin olduğunu araç katalogundan öğrenebilirsiniz.  Soket seçimi diyagnostik cihazının kullanımı ile ilgili detaylı bilgi için Diyagnostik 1, Diyagnostik 2, Diyagnostik 3 modüllerine bakınız.

 Diyagnostik cihazı ile araç üzerindeki elektronik kontrol ünitelerine paralel bağlantı yapmak.

 Paralel bağlantı yapılabilmesi için arac özel adaptörüne ihtiyaç vardır.

46

ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME AĢağıdaki soruları dikkatlice okuyarak doğru seçeneği iĢaretleyiniz.

1. Bilginin tüm bit’lerinin aynı anda iletiminin gerçekleĢtiği veri iletim Ģekli aĢağıdakilerden hangisidir?

A) Seri veri iletimi B) Paralel veri iletimi C) BirleĢik veri iletimi D) Hiçbirisi 2. Dijital yapar?

A) B) C) D)

değerleri analog değerlere çevirme iĢlemini aĢağıdakilerden hangisi Adaptör A/D çevirici D/A çevirici Hepsi

3. Analog değerleri dijital değerlere çevirme iĢlemini aĢağıdakilerden hangisi yapar?

A) Adaptör B) A/D çevirici C) D/A çevirici D) Hepsi 4. Mikro iĢlemcilerde mantıksal karar veren ve aritmetiksel iĢlemleri yapabilen aritmetik mantık birime ne denir?

A) Aritmetik Lojik Unit (ALU) B) Kaydedici (Registers) C) Tamponlar (Buffers) D) Tutucular (Latches) 5. Mikrobilgisayarlarda makine komutlarını ve verileri bellekten mikroiĢlemciye taĢıyan yol hangisidir?

A) Kontrol yolu (CONTROL BUS) B) Veri yolu (DATA BUS) C) Adres yolu (ADRESS BUS) D) Program yolu (PROBUS)

47

6. Mikrodenetleyici ile dıĢ dünya arasında bağlantı kurulan, her çeĢit veri alıĢ veriĢi sağlayan ünite aĢağıdakilerden hangisidir?

A) Hafıza birimi B) ADC C) Zamanlayıcı D) I/O Portları 7. Otomobiller üzerinde bulunan elektronik kontrol ünitelerinin birbirleri arasında haberleĢmesi sırasında kullandıkları ağ veya protokole verilen ad nedir?

A) DATA BUS B) ADRESS BUS C) CAN BUS D) CONTROL BUS 8. AĢağıdakilerden hangisi CAN BUS üzerinde iletilen veri çerçevesinin mantıksal bir bölümü değildir?

A) Çerçeve baĢlangıcı B) Değerlendirme alanı C) Veri alanı D) Komut alanı DEĞERLENDĠRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karĢılaĢtırınız. YanlıĢ cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız.

Cevaplarınızın tümü doğru “Modül Değerlendirme”ye geçiniz.

48

MODÜL DEĞERLENDĠRME MODÜL DEĞERLENDĠRME 1. Binary rakamlardan her birine ne ad verilir?

A) Desimal B) Chip C) Binary file D) Bit 2. Simgesi

olan kapı aĢağıdakilerden hangisidir?

A) VE kapısı B) VEYA kapısı C) VEDEĞĠL kapısı D) Hiçbirisi 3.

62310  ????2 iĢleminin sonucu aĢağıdakilerden hangisidir?

A) (1001111100)2 B) (1111110000)2 C) (1001101111)2 D) (1011111100)2

4. (1001)2 = (????)10 iĢleminin sonucu aĢağıdakilerden hangisidir?

A) 10 B) 9 C) 8 D) 1 5. Ġkili sayı sisteminde kullanılan sayısal değerler hangileridir?

A) 0 ,1 B) 0,1, 2,….9 C) X,Y D) A,B,C, …..Z

49

6. Bilginin bit’lere ayrılarak aĢağıdakilerden hangisidir?

A) Seri veri iletimi B) Paralel veri iletimi C) BirleĢik veri iletimi D) Hiçbirisi

iletiĢiminin

gerçekleĢtiği

veri

iletim

Ģekli

7. Değerlendirme sonucuna göre istenilen denetim ve kontrol sinyallerini üreten, bu sinyallere göre çıkıĢtaki sinyalleri kontrol eden özel amaçlı mikrobilgisayarlara ne denir?

A) RAM B) PLC C) CNC D) Hepsi 8. Mikrodenetleyici ile dıĢ dünya arasında bağlantıyı sağlayan ünite aĢağıdakilerden hangisidir?

A) ADC B) DATA C) I/O portları D) Timer 9. Sensörlerden gelen gerilim nasıl bir gerilimdir?

A) Dijital B) Analog C) Çeviriciler D) Bit 10. AĢağıdakilerden hangisi Can-Bus sisteminin elemanlarından biri değildir?

A) Kontrol ünitesi B) Can kontrolü C) Hat sonu direnci D) PLC DEĞERLENDĠRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karĢılaĢtırınız. YanlıĢ cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız.

Cevaplarınızın tümü doğru ise bir sonraki modüle geçmek için öğretmeninize baĢvurunuz.

52

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI ÖĞRENME FAALĠYETĠ – 1’ĠN CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8

B D C A B A B C

ÖĞRENME FAALĠYETĠ – 2’NĠN CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8

B C B A B D C D

MODÜL DEĞERLENDĠRMENĠN CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

D C C B A A B C B D

53

KAYNAKÇA KAYNAKÇA      

C.BARTEE Thomas (Harvard University), Sayısal Bilgisayar Temelleri, ETAM A.ġ. Matbaa Tesisleri, EskiĢehir, 1994.

CLEMENTS Alan, Bilgisayar Donanımının Temelleri, Evren Ofset A.ġ. Web Ofset Tesisleri, Ankara, 1994.

ERĠġ Prof.Dr.Ertuğrul, Lojik Devreler Ders Notları, Ġstanbul, 2001.

HOġGÖREN Mehmet, MikroiĢlemciler, Devlet Kitapları, Ġstanbul, 2003.

CAN-Bus Teknolojisi ve Diagnosu SatıĢ Sonrası Eğitim Katılımcı Kitabı STAUDT Wilfried, Motorculukta Metal Tekniği, Ajans-Türk Matbaacılık Sanayi A.ġ., Ankara, 1995.

54