Microsoft Word - ÖLÇME KONTROL VE MARKALAMA by motorsitem motorsitem

T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKAN LIĞI

MEGEP

(MES LEKÎ EĞİTİM VE ÖĞRETİM S İS TEMİNİN GÜÇ LENDİRİLMES İ PROJES İ)

METAL TEKNOLOJİSİ ÖLÇME KONTROL VE MARKALAMA

ANKARA 2005

Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen modüller; •

T alim ve T erbiye Kurulu Başkanlığının 02.06.2006 tarih ve 269 sayılı Kararı ile onaylanan, Mesleki ve T eknik Eğitim Okul ve Kurumlarında kademeli olarak yaygınlaştırılan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim programlarında amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik geliştirilmiş öğretim materyalleridir (Ders Notlarıdır).

•

Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel öğrenmeye rehberlik etmek amacıyla öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek ve geliştirilmek üzere Mesleki ve T eknik Eğitim Okul ve Kurumlarında uygulanmaya başlanmıştır.

•

Modüller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amaçlanan yeterliği kazandırmak koşulu ile eğitim öğretim sırasında geliştirilebilir ve yapılması önerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir.

•

Örgün ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden ulaşılabilirler.

•

Basılmış modüller, eğitim kurumlarında öğrencilere ücretsiz olarak dağıtılır.

•

Modüller hiçbir şekilde ticari amaçla kullanılamaz ve ücret karşılığında satılamaz.

İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER ..............................................................................................................i AÇIKLAM ALAR........................................................................................................iii GİRİŞ ............................................................................................................................1 ÖĞRENM E FAALİYETİ-1..........................................................................................3 1. ÖLÇM E.....................................................................................................................3 1.1. Ölçmenin Tanımı ve Önemi...............................................................................3 1.2. Ölçme Çeşitleri ..................................................................................................3 1.3. Ölçmeyi Etkileyen Faktörler..............................................................................3 1.4. Uzunluk Ölçü Sistemleri ....................................................................................4 1.4.1. M etrik Sistem..............................................................................................4 1.4.2. Inch (parmak) Sistemi .................................................................................4 1.4.3. Uzunluk Ölçü Sistemlerinin Birbirine Çevrilmesi......................................4 1.4.4. Ölçmede Kullanılan Aletler ve Bu Aletlerin Kullanılması .........................5 1.4.5. Uzunluk Ölçü Aletlerinin Gruplandırılması ...............................................5 ÖLÇM E VE DEĞERLENDİRM E.........................................................................17 ÖĞRENM E FAALİYETİ-2........................................................................................21 2. KONTROL..............................................................................................................21 2.1. Kontrolün Tanımı ve Önemi ............................................................................21 2.2. Kontrol Aletleri ve Bu Aletlerin Kullanılması.................................................21 2.2.1. Gönyeler....................................................................................................21 ÖLÇM E VE DEĞERLENDİRM E.........................................................................29 PERFORM ANS DEĞERLENDİRM E...................................................................31 ÖĞRENM E FAALİYETİ-3........................................................................................32 3. MARKALAMA......................................................................................................32 3.1. M arkalamanın Tanımı, Amacı ve Önemi ........................................................32 3.2. M arkalama Takımları.......................................................................................32 3.2.1.M etre, Çelik Cetvel: ...................................................................................33 3.2.2.M arkalama Pleytleri...................................................................................33 3.2.3. Çizecekler..................................................................................................34 3.2.4. M ihengirler................................................................................................34 3.2.5. Pergeller ....................................................................................................35 3.2.6. Nokta.........................................................................................................35 3.2.7. Çekiç .........................................................................................................36 3.2.8. Şapkalı Gönyeler, Ayarlı Gönyeler...........................................................36 3.2.9. ‘V’ Yatakları .............................................................................................37 3.2.10. M erkezleme Gönyesi ve Çanı.................................................................37 3.2.11. Yüzey Boyama Araçları..........................................................................38 3.3. M arkalama Takım ve Araçlarının Bakımı, Korunması ...................................38 3.4. Çizecek, Nokta ve Pergeli Bileme ...................................................................38 3.5. M arkalamada İşlem Sırası ve M arkalama Yapma ...........................................38 i

UYGULAM A FAALİYETİ ...................................................................................39 ÖLÇM E VE DEĞERLENDİRM E.........................................................................40 PERFORM ANS DEĞERLENDİRM E...................................................................42 CEVAP ANAHTARI..................................................................................................43 MODÜL DEĞERLENDİRM E...................................................................................44 KAYNAKLAR...........................................................................................................46

AÇIKLAMALAR AÇIKLAMALAR KO D ALAN DAL/MESLEK MO DÜLÜN ADI MO DÜLÜN TANIMI

SÜRE Ö N KOŞUL YETERLİK

MO DÜLÜN AMACI

EĞİTİM Ö ĞRETİM O RTAMLARI VE DONANIMLARI Ö LÇME VE DEĞ ERLENDİRME

521MMI037 Metal T eknolojisi Ortak Alan Ölçme Kontrol ve Markalama Ölçme ve kontrol takımlarının tanıtıldığı ve markalamanın yapılmasını içeren öğrenim materyalidir. 40/24 Uzunluk ölçü birimlerini bilmek, temel geometrik çizimleri yapmak Markalama yapmak Ge nel Amaç Bu modülde gerekli ortam ve ekipman sağlandığında tekniğe uygun olarak ölçme işlemi yaparak markalama yapabileceksiniz Amaçlar ¾ Hatasız olarak ölçme aletleri ile ölçme yapabileceksiniz. ¾ Hatasız olarak kontrol aletleri ile kontrol yapabileceksiniz. ¾ Hatasız olarak istenilen ölçü ve resmi iş parçası üzerine markalayabileceksiniz. Ortam: Metal teknolojileri atelyesi Donanım: Ölçme kontrol takımları, markalama takımları ve iş parçası ¾ Modülün içerisinde yer alan her faaliyetten sonra verilen ölçme araçları ve uygulama parçaları ile kendinizi değerlendireceksiniz. ¾ Modül sonunda bigi ve beceri bakımından öğretmen tarafından yapılacak yazılı veya çoktan seçmeli test ile değerlendirileceksiniz.

iii

GİRİŞ GİRİŞ Sevgili öğrenci, Metal teknolojileri alanında yapılan işlerin ilk basamağında ölçme kontrol ve markalama işlemleri yer alır. İstenilen özellikte üretim yapabilmek için ölçme kontrol ve markalama işlemlerini hatasız yapmanız gerekmektedir. Sizler bu modülü öğrendiğinizde, alanınızda size gerekli olan bütün ölçme, konrol ve markalama takımlarını tanıyıp bu takımları uygun yerlerde en yüksek verimde kullanabileceksiniz. Doğru bir ölçme ve konrolün yapacağınız işlerde ne kadar önemli olduğunu bu modülde göreceksiniz. Yapacağınız işlerde malzeme sarfiyatını en aza indirebileceğiniz gibi; ölçme kontrol ve markalama takımlarının seri imalatta sağladığı kolaylıklardan faydalanarak zamanı da en ekonomik şekilde kullanabileceksiniz. Bu modül sonunda alanınızda yeterli teknoloji donanınımına sahip ölçme kontrol yapabilecek, işlerin başlangıcı olan markalama işlemlerini hatasız yapabileceksiniz. Başarılar

ÖĞRENME FAALİYETİ-1 ÖĞRENME FAALİYETİ-1 AMAÇ Ölçme araçları ve atelye ortamı sağlandığında ölçme aletlerini okumayı öğrenerek tekniğe uygun ölçme yapabileceksiniz.

ARAŞTIRMA ¾ Uzunluk ölçü birimleri ve birbirlerine çevrimlerini araştırarak sınıfa sunu hazırlayınız. ¾ Uzunluk ölçü sistemlerini araştırarak kıyaslanmasını yapıp sınıfa sunu hazırlayınız.

1. ÖLÇME 1.1. Ölçmenin Tanımı ve Önemi Bilinen bir değerle bilinmeyen bir değerin kıyaslanmasına ölçme adı verilir. Makine parçalarının veya yapılan herhangi işin görevini yapabilmesi için istenen ölçülerde olması gerekir. Bu amacın gerçekleşmesi içinde imalat sırasında ve sonrasında parçaların ölçülmesi gerekir.

1.2. Ölçme Çeşitleri Doğrudan (direkt) Ölçme: Ölçü takımları ile yapılan ölçmedir. Bu ölçme işleminde ölçü, ölçme takımından doğrudan okunur. Dolaylı Ölçme: Bu işlemde ölçü aleti belli bir kıyaslama parçasına ayarlanır. Ölçme kıyaslama parçasına göre yapılır. Örneğin pergel ile iç ve dış çap kumpasları ile mastarlar ile ölçme gibi.

1.3. Ölçmeyi Etkileyen Faktörler ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾

Ölçü aletinin hassasiyeti Ölçme işlemi yapılan ortamın, ölçü aletinin, ölçülen parçanın ısısı İşin hassasiyeti Ölçülecek iş parçasının fiziksel özelliği Ölçme yapılan yerin ışık durumu Ölçme yapan kişiden kaynaklanan faktörler Ölçme yapan kişinin bigisi Bakış açısı Ölçme yapan kişinin ruhsal durumu

1.4. Uzunluk Ölçü Sistemleri 1.4.1. Metrik Sistem Bu ölçü sisteminde birim metredir. (m) harfi ile simgelendirilir. Makina ve metal teknolojilerinde metrenin as katları kullanılır. 10 m,100 cm,10 mm gibi gösterilir.

1 1 1 1 1

Uzunluk Ölçüleri Metre (m) Desimetre (dm) Santimetre (cm) Milimetre (mm) Mikron (µ)

m 1 0.1 0.01 0.001 0.000001

As Katları dm cm 10 100 1 10 0.1 1 0.01 0.1 0.00001 0.0001

mm 1000 100 10 1 0.001

µ 1.000.000 100.000 10.000 1.000 1

Tablo1: Metrenin As Katlarının Birbirine Çevrilmesi

Metal Teknolojilerinde ölçüler (mm) olarak verilir. Ancak büyük boyutlu işlerin ölçülerinde (m) kullanılır.Örneğin ; 40 mm, gereç boyutlarında ■ 10x10 ,□30x30x2,5 gibi gösterilir. 1.4.2. Inch (parmak) Sistemi Bu ölçü sisteminde birim YARDA’dır. 1 Yarda = 3 Ayak = 36 Parmaktır. Makina ve metal teknolojilerinde yardanın as katlarından parmak ve bölüntüleri kullanılır. Parmak (˝) işareti ile ifade edilir. 1˝, 2˝, 1/2˝, 5/16˝, 3/8˝ gibi gösterilir. Ö NEMLİ: 1˝ = 25.4 mm ‘ dir. 1.4.3. Uzunluk Ölçü Sistemle rinin Birbirine Çe vrilmesi 1 - 3 / 8 ˝ kaç mm eder hesaplayalım. 1" = 25,4 mm ise 3 / 8" = X eder. X = 3 x 25,4 / 8 X = 76,2 / 8 X = 9,52 mm eder.

2 - 1 /4" kaç mm eder hesaplayalım. 1" = 25,4 mm ise 1 /4" = X eder. X = 1 x 25,4 / 4 X = 25,4 / 4 X = 6,35 mm eder.

3 - 5 / 16 " kaç mm eder hesaplayalım hesaplayalım. 1" = 25,4 mm ise 5 / 16 " = X eder. X = 5 x 25,4 / 16 X = 127 / 16 X = 7,93 mm eder.

4 - 57,15 mm kaç parmak (") eder 25,4 mm = 1" ise 57,15 = X ‘’ eder X = 57,15 / 25,4 X = 2 ¼ "eder.

1.4.4. Ölçme de Kullanılan Aletle r ve Bu Ale tlerin Kullanılması Ölçmede kullanılan uzunluk ölçü aletleri aşağıdaki şekilde gruplandırılırlar: ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾

Bölüntülü ölçü aletleri Metreler Çelik cetveller Ölçü taşıma aletleri Pergeller, İç ve dış çap kumpasları Ayarlanabilir ölçü aletleri Sürmeli kumpaslar Mikrometreler Sa bit ölçü aletleri Şa blonlar Mastarlar

1.4.5. Uzunluk Ölçü Ale tlerinin Gruplandırılması Bölüntülü Ölçü Ale tle ri Me trele r Ölçmede en çok kullanılan çizgisel bölüntülü ölçü aletleridir. Metreler büyük boyutlu parçaların ölçülmesinde ve hassasiyet istenmeyen küçük parçaların ölçülmesinde kullanılır. Metrelerin ölçü hassasiyeti 1mm ve 0,5 mm‘ dir. Metreler kullanım amaçlarına göre şerit metreler ve katlanır metreler olmak üzere iki gruba ayrılır. Şekil- 1.1 Şerit metreler büyük uzunlukların ölçülmesinde kullanılırlar. Uzunlukları 2, 3, 5, 10, 20, 30 ve 50 metre genişlikleri ise 12 – 16 mm olarak paslanmaz yay çeliklerinden üretilirler. Metreler ile ölçüm yaparken metrenin uç kısmı ölçülecek parçanın esas alınan yüzeyine tam temas etmelidir. Resim 1.1

Metrenin ‘ 0’ çizfisine dikkat et hareketli olmalı

Şekil 1.1: Şerit Metre

Resim1.1: Metre İle Köşegen Ölçme

Katlanır metreler hassas olmayan uzunluk ölçümlerinde kullanılırlar. Ölçü hassasiyetleri 1’ mm dir. Ahşap malzemelerden, çelik malzeme ve alüminyum malzemeden yapılırlar. Uzunlukları 1 metredir. Çelik Cetvelle r Makine ve metal teknolojileri atelyelerinde ölçme ve markalama işlemlerinde kullanılan ölçü aletleridir. Çelik cetveller yay çeliğinden 20 mm genişlikte 100 – 1000 mm boylarında ve 0,5 mm kalınlıkta üretilirler. Bölüntüleri 0,5mm aralıklı olabileceği gibi 1 mm olabilir. Resim 1.2 Bazı çelik cetvelleri bir tarafı mm bölüntülü diğer tarafı ise (") parmak bölüntülü olabilir. Çelik cetvellerin bazılarının arkasında parmak ölçülerinin metrik değerleri yazılı olarak verilmiştir.

Resim 1.2: Çelik Cetvel

Ö NEMLİ: Çelik cetveller tornavida gibi kullanılmamalıdır, kullanım sırasında nokta, çizecek, eğe ve pergel gibi araçlardan zedelenmemelidir, keskin köşelerden korunmalıdır.

Ölçü Taşıma Aletleri Pergelle r Makine ve metal teknolojisinde markalama işleminde kullanılan pergeller, aynı zamanda, ölçü takımlarından herhangi bir ölçüye ayarlanıp ölçü taşıma işleminde de kullanılır. Resim 1.3

Ö NEMLİ : Pergelleri nokta ve çizecek gibi kullanmayınız.

Resim 1.3: Pergel

İç ve Dış Çap Kumpasları Bu kumpaslar sıcak şekillendirme işlemlerinde kullanılırlar. Ölçü takımlarından herhangi bir ölçüye ayarlanıp ölçü taşıma işleminde kullanıldıkları gibi iç ve dış çap ölçmede de kullanılırl. Resim 1.4-1.5 kumpaslar ve ölçme şekli verilmiştir.

Resim 1.4: İç ve Dış Çap Kumpasları

Resim 1.5: Dış Çap Kumpası ile Ölçme İşlemi

Ö NEMLİ: İç ve dış çap kumpasları ile ölçme yaparken istenen ölçü muhafaza edilmelidir.

Ayarlanabilir Ölçü Aletleri Sürmeli Kumpaslar Ayarlanablen bölüntülü ölçü aletleridir. Kumpaslar uzunluk ölçülerini, iç çap, dış çap, derinlik ve kanal ölçülerini ölçmede kullanılır. Kumpaslar cetvel ve sürgü olmak üzere iki esas parçadan meydana gelmiştir. Sabit çene cetvelle, hareketli çene ise sürgü ile tek parça halinde yapılmıştır. Sürgü üzerinde verniyer bölüntüsü vardır. Cetvelin bir tarafı (mm), diğer tarafı ise (") parmak bölüntülü olarak yapılır. Kumpaslar paslanmaz çelikten yapılırlar. Şekil 1.2. Cetvellere göre ölçme hassasiyetleri daha yüksektir. Ölçüyü dijital ve saatli olarak otamatik gösteren kumpaslarda vardır. Resim 1.6-1.7 Sabit iç çap çenesi

Hareketli iç çap çen esi Sabitleme vidası

Verniyer

Sürgü

Cetvel

Kılıç

Cetvel bölüntüsü Derinlik ölçme yüzeyi

Sabit çene

Harek etli çene Şekil 1.2 : Sürmeli Kumpasın Kısımları

Resim 1.6: Saat Kadranlı Sürmeli Kumpas

Resim 1.7: Dijital Göstergeli Kumpaslar

Kumpaslar ölçü sistemleri ve kullanım alanlarına göre aşağıdaki gibi gruplandırılır Ölçü Siste mlerine Göre ¾

Me trik ölçü sistemine göre yapılan kumpaslar • 1/10 mm verniyer taksimatlı kumpaslar • 1/20 mm verniyer taksimatlı kumpaslar • 1/50 mm verniyer taksimatlı kumpaslar

Parmak ölçü sistemine göre yapılan kumpaslar • 1/32 " verniyer taksimatlı kumpaslar • 1/64 " verniyer taksimatlı kumpaslar • 1/128 ″ verniyer taksimatlı kumpaslar • 1/192″ verniyer taksimatlı kumpaslar • 1/1000" verniyer taksimatlı kumpaslar

Kullanım Alanlarına Göre Kumpaslar • İç ve dış çap kumpasları • Derinlik kumpasları • Özel kumpaslar • Modül kumpasları

Me trik Ölçü Sistemine Göre Yapılan Kumpaslar 1/10 mm Ve rniye r Taksimatlı Kumpaslar Bu kumpaslarda cetvel üzerindeki 9 mm’lik kısım verniyer üzerinde 10 eşit parçaya bölünmüştür. Cetvelin üzerindeki iki çizgi aralığı 1 mm olduğuna göre sürgü üzerindeki çizgi aralığı 9 / 10 = 0,9 mm’dir. Buna göre bu kumpasın hassasiyeti 1 – 0,9 = 0,1 mm’dir. Bu kumpas ile ölçüm yapılırken sürgü kısmındaki her bir çizgi cetveldeki tam değerden sonra 0,1 olarak okunur. Şekil 1.3

Şekil-1. 3 :1 / 10 mm Veniyer Taksimatlı Kumpasların Bölüntüleri

1 / 10 mm Ve rniye r Taksimatlı Kumpaslarda Ölçü Okuma

Örnek 1 . 1

Verniyerin ‘0’ (sıfır) çizgisi cetveldeki 7. çizgi ile çakışmıştır. Buna göre okunan ölçü 7 mm ve 8 mm arasındaki ondalık ölçüleridir. Verniyerin çakışan çizgisinin kaçıncı çizgi olduğu tespit edilir ve ondalıklı değer okunur. Üstteki örnekte verniyer bölüntüsünün 10. çizgisi çakıştığı için buna göre ölçülen değer: 7 mm’dir.

Örnek 1 . 2

Verniyerin ‘0’ (Sıfır) çizgisi cetvel üzerinde 62 mm’yi geçmiştir. Verniyerin 4. çizgisi cetvel üzerindeki herhangi bir çizgi ile tam çakışmıştır. Buna göre ölçülen değer; 62 + 0,4 = 62,4 mm’dir.

1/20 mm Ve rniye r Taksimatlı Kumpaslar Bu kumpaslarda cetvel üzerindeki 19 mm’lik kısım sürgü üzerinde 20 eşit parçaya bölünmüştür. Cetvel üzerindeki iki çizgi aralığı 1 mm olduğuna göre sürgü üzerindeki çizgi aralığı 19 / 20 = 0,95 mm’dir. Buna göre bu kumpasın hassasiyeti 1 – 0,95 = 0,05 mm’dir. Bu kumpas ile ölçüm yapılırken sürgü kısmındaki her bir çizgi cetveldeki tam değerden sonra 0,05 olarak okunur. Şekil 1. 4

Şekil 1.4 : 1 / 20 mm Veniyer Taksimatlı Kumpasların Bölüntüleri

1 / 20 mm Ve rniye r Taksimatlı Kumpaslarda Ölçü Okuma

Örnek 1.3

Verniyerin ‘0’ (sıfır) çizgisi cetveldeki 7. çizgiyi geçmiştir. Buna göre okunan ölçü 7 mm ve 8 mm arasındaki ondalık ölçüleridir. Verniyerin çakışan çizgisinin kaçıncı çizgi olduğu tespit edilir ve ondalıklı değer okunur. Üstteki örnekte verniyer bölüntüsünün 10. çizgisi çakıştığı için ölçülen değer: 7 + ( 0,05 x 10 ) = 7,50 mm’dir.

Örnek 1. 4

Verniyerin ‘0’ (Sıfır) çizgisi cetvel üzerinde 51 mm’yi geçmiştir. Verniyerin 7. çizgisi cetvel üzeindeki herhangi bir çizgi ile tam çakışmıştır. Buna göre okunan değer: 51 + ( 0,05 x 7) = 51,35 mm’dir.

1/50 mm Ve rniye r Taksimatlı Kumpaslar Bu kumpaslarda cetvel üzerindeki 49 mm ‘lik kısım sürgü üzerinde 50 eşit parçaya bölünmüştür. Cetvel üzerindeki iki çizgi aralığı 1 mm olduğuna göre sürgü üzeindeki çizgi aralığı 49 / 50 = 0,98 mm’dir. Buna göre bu kumpasın hassasiyeti 1 – 0,98 = 0,02 mm ‘dir. Bu kumpas ile ölçüm yapılırken sürgü kısmındaki her bir çizgi cetveldeki tam değerden sonra 0,02 olarak okunur Şekil 1.5

Şekil 1.5 : 1 / 50 mm Veniyer Taksimatlı Kumpasların Bölüntüleri

1 / 50 mm Ve rniye r Taksimatlı Kumpaslarda Ölçü Okuma

Örnek 1.5

Verniyerin ‘0’ (sıfır) çizgisi cetveldeki 40. çizgiyi geçmiştir. Buna göre okunan ölçü 40 mm ve 41mm arasındaki ondalık ölçüleridir. Verniyerin çakışan çizgisinin kaçıncı çizgi olduğu tespit edilir ve ondalıklı değer okunur. Üstteki örnekte verniyer bölüntüsünün 40. çizgisi çakıştığı için; ölçülen değer: 40 + (0,02 x 40) = 40,80 mm’dir.

Örnek 1.6

Verniyerin ‘0’ (Sıfır) çizgisi cetvel üzerinde 61 mm’yi geçmiştir. Verniyerin 17. çizgisi cetvel üzeindeki herhangi bir çizgi ile tam çakışmıştır. Buna göre okunan değer: 61 + (0,02 x 17) = 61,34 mm’dir. Kullanım Alanlarına Göre Kumpaslar İç ve Dış Çap Kumpasları Bu kumpaslar daha önceki sürmeli kumpaslar ile aynı kumpaslardır.

De rinlik Kumpasları Bu kumpaslarla kademeli kanal, delik derinlikleri ölçülür. Ölçülecek gerecin özelliğine göre değişik çeşitleri vardır. Resim 1.7: Derinlik kumpası, Şekil 1.6 Derinlik ölçme uyg.

Şekil 1..6 : Derinlik Ölçme Resim 1.7 : Derinlik Kumpası

Özel Kumpaslar Değişik biçimli ve konumlu parçaların boyutlarını ölçmek veya kontrol etmek amacı ile kullanılır. Modül Kumpasları Dişli çarkların diş genişliği ve diş üstü yüksekliğinin ölçülmesinde kullanılır. Kumpasların Kullanılması, Bakımı ve Korunması ¾ Ölçü hassasiyetine uygun kumpas seçilmelidir ¾ Kumpas sürgüsünün cetvel üzerinde boşluksuz çalışıp çalışmadığına bakılmalıdır ¾ Çeneler kapalı durumda iken sıfır çizgileri çakışır durumda ve çeneler birbirine yapışık olmalıdır ¾ Ölçüm sırasında sürgüye fazla basma kuvveti uygulanmamalıdır ¾ İş parçasına önce sabit çene temas ettirilmeli, daha sonra hareketli çene sürülerek temas etmelidir ¾ Sıcak parça ve çapaklı parça kesinlikle ölçülmemelidir ¾ Kumpaslar kesici ve darbe aletlerinden uzak tutulmalıdır ¾ Kumpasların çeneleri pergel gibi veya cetvel kısmı çelik cetvel gibi kullanılmamalıdır

¾ Ölçme işlemi bittikten sonra kumpas çeneleri kapatılıp özel kutularına konulmalıdır ¾ Uzun süre kullanılmayacak kumpaslar asitsiz yağlar (vaselin) ile yağlanıp kutularında saklanmalıdır. Şekil 1.7’de kumpas okuma hataları verilmiştir

Şekil 1.7 : Kumpas Okuma ve Hatalar

Mikrome treler Sürmeli kumpaslarda gereçleri 0,02 mm ölçme hassasiyeti ile ölçebilmekteydik. Bu hassasiyet değeri makine parçalarının yapımında yeterli değildir. Daha hassas ölçümlerde mikrometrelerden yararlanılır. Mikrometreler 0,01, 0,001 ve 0,0001 mm hassasiyette ölçüm yapabilir. Mikrometreler de gövdenin bir ucunda sabit ölçme çenesi diğer uçta ise somun içinde çalışan vidalı bir mil ve bu mile bağlı hareketli çene vardır. Milin somun içerisinde döndürülmesiyle hareketli çene ileri-geri hareket ederek ölçme işlemi gerçekleştirilir.Ş.1.8 Mikrometrelerde ölçme alanı ile ölçme aralığı farklı şeylerdir.Ölçme alanları 0 – 25 mm, 25 – 50 mm, 50 – 75 mm’dir. Ölçme aralığı ise metrik mikrometrelerde 25 mm parmak (˝) sistemli mikrometrelerde ise 1˝ dır. Ölçü çeneleri arasındaki boşluk ölçme alanı, ölçüm milinin hareket mesafesi ise ölçme aralığıdır. Mikrometrelerde ölçme baskısı 250 gr olacak şekilde ayarlanmıştır. Bunu anlamak için mikrometre çeneleri iş parçasına temas ettikten sonra cırcır vidası ses çıkarana kadar döndürülür.(Cıcır vidası ses çıkarmaya başladığı an ölçme baskısı 250 gr’a ulaşmış olur). Mikrome tre Çeşitle ri ¾ Ölçü sistemlerine göre mikrometreler • Metrik mikrometreler • Parmak (") mikrometreler ¾ Kullanım alanlarına göre mikrometreler • Dış çap mikrometreleri • İç çap mikrometreleri • Derinlik mikrometreleri • Modül mikrometreleri Resim 1.8 :0 – 25 mm Aralığıda • Vida mikrometreleri 0,01mm Hassasiyetinde Mikrometre • Özel mikrometreler

Ölçü Siste mlerine Göre Mikrometrele r Me trik Mikrometrele r 0,01 Hassasiye tte Ölçüm Yapan Mikrome treler Vidalı mil ile hareket eden tambur tam tur yaptığında hareketli çene mil adımına bağlı olarak 0,5 mm ileri veya geri hareket eder. Kovan yatay çizgisi üzerinde birer milimetrelik bölüntüler, çizginin alt kısmında ise 0,5 mm ‘lik bölüntüler vardır. T ambur ise 50 eşit parçaya bölünmüştür. T amburun tam devri sonunda hareketli çene 0,5 mm hareket ettiğine göre tambur çevresindeki 50 eşit aralıkta bir devir yapmış olur. Buna göre mikrometre hassasiyeti 0,5 / 50 = 0,01 mm olur. Resim 1.8 Aşağıdaki şekillerde 0 -25 mm aralığında ve 0,01 mm hassasiyetinde ölçme yapan mikrometrelerden ölçü okuma örnekleri verilmiştir. Scala kovanında üstteki her çizgi 1 mm’yi alttaki her çizgi ise üstteki her çizgiden sonra o ölçüye artı olarak 0,50 mm’yi ifade eder.

Örnek 1.7

Okunan Değer; 6 + 0,50 + 0,33 = 6,83 mm’dir.

Örnek 1.8

Okunan Değer; 9 + 0,50 + 43 = 9,93 mm’dir.

Sabit Ölçü Aletle ri Şablonlar: Seri üretimde hataları en aza indirmek ve ölçme tekrarını ortadan kaldırmak için hazırlanmış örnek ölçme ve imalat parçalarına şablon denir. Şablonlar ile karmasık işler kalifiye olmayan kişiler tarafından bile kolayca yapılabilir. Bu sayede hem zamandan tasarruf edilir hemde ölçme hataları enaza indirilir. Şekil – 1.19 Resim 1.9 :Yandaki Şekilde Kül Tablası ve Yapımında Kullanılan Şablon Resmi Verilmiştir.

Mastarlar: Makine ve metal teknolojilerinde iş parçalarının istenilen ölçülerde üretilmeleri sırasında ölçme işlemini ortadan kaldırmak, ölçme yapan kişiye pratik ölçme sağlamak için kullanılan sabit ölçü aletleridir. Resim 1.10’da mastar ile ölçme Resim 1.11’de ise kalınlık mastarı resmi verilmiştir.

Resim 1.10 : Kalınlık Kontrol Mastarı ile Kalınlık Kontrolü

Resim 1.11 : Kalınlık Mastarları

UYGULAMA FAALİYETİ 1 Değişik çap ve ölçüdeki parçaların atelye ortamda metre, çelik cetvel ve sürmeli kumpaslar ile ölçme işlemlerini yapınız. 2 Öğretmeniniz veya arkadaşlarınız ile yardımlaşarak herhangi bir ölçüye ayarlanmış sürmeli kumpaslar üzerinden ölçü okuma çalışması yapınız. 3 0 -25 mm ve 25 -50 mm aralığında ölçüm yapan mikrometreler ile değişik parçaları ölçünüz. 4 Öğretmeniniz veya arkadaşlarınız ile yardımlaşarak herhangi bir ölçüye ayarlanmış mikrometreler üzerinden ölçü okuma çalışması yapınız. Yukarıdaki beceriler bilgi devamında aşağıdaki işlem basamakları doğrultusunda yapılacaktır.

İşlem Basamakları

Öneriler

1- Ölçme yapmak için uygun aleti seçiniz 1- Ölçülecek malzemenin temiz ve çapaksız olmasına dikkat ediniz. 2- Ölçülecek iş parçasını/malzemeyi ölçü 2- Ölçü aletini amacına uygun kullanınız 3- Ölçme yaptıktan sonra ölçü aletini aleti ile kıyaslayınız kutusuna koyunuz 4- Ölçü aletini darbelerden koruyunuz 3- Ölçü aletinin numaratöründen / 5- Sıcak malzemenin ölçümünü yapmayınız kadranından / bölüntüsünden ölçüyü 6- Ölçü aletinin bakımını yap yerine okuyunuz. kaldırınız

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

Bu faaliyet kapsamında cevaplandırarak belirleyiniz.

hangi

bilgileri

kazandığınızı

aşağıdaki

soruları

ÇO KTAN SEÇMELİ SO RULAR 1- Seri üretimde hataları enaza indirmek ve ölçme tekrarını ortadan kaldırmak için ne yapılmalıdır? A) Parçalar birer birer ölçülmelidir B) Parçalar yan yana konulup kıyaslanmalıdır C) Şa blon ve mastar kullanılmalıdır D) Parçalar önce markalanmalıdır 2-Aşağıdakilerden hangisi 1/20 verniyel taksimatlı sürmeli kumpasın özelliklerindendir? A) A)Ölçüm hassasiyeti 0,1 mm’dir B) B)Ölçüm hassasiyeti 0,05 mm’dir C) C)Cetvelin 9 mm’lik kısmı verniyerde 10 eşit parçaya bölünmüştür D) D)Ölçüm hassasiyeti 0,02 mm’dir 3-Aşağıdakilerden hagisi ölçmeyi etkilemez? A) A)Isı – sıcaklık B) B)Işık C) C)Bakış açısı D) D)Ölçülecek malzemenin cinsi 4- Aşağıdakilerden hangisi bölüntülü ölçü aletlerindendir? A) Şa blonlar B) Pergeller C) Çelik cetveller D) Mastarlar 5- 3/8" ın mm karşılığı aşağıdakilerden hangisidir? A) 9,52 mm B) 7,92 mm C) 7,22 mm D) 6,76 mm 6- 5 / 16" ın mm karşılığı aşağıdakilerden hangisidir? A) 8,52 mm B) 7,93 mm C) 7,50 mm D) 6,25 mm

7 – Sürmeli kumpaslarda aşağıdakilerden hangisi derinlikölçer? A) Kılıç B) Cetvel kısmı C) Sa bit çene D) İç çap çenesi 8- Gerecin A) B) C) D)

ölçü aleti ile kıyaslanması aşağıdakilerden hangisini ifade eder? Dolaylı ölçme Mutlak ölçme Uzunluk Doğrudan ölçme

9- 76,42 mm’yi hangi kumpas çeşidiyle ölçebiliriz? A) 1/50 verniyerli kumpas B) 1/20 verniyerli kumpas C) 1/10 verniyerli kumpas D) Hepsi 10- 1’’ kaç mm eder? A) 1"=20,4mm B) 1"= 22,4mm C) 1"=25,4mm D) 1"= 24,5mm 11- 1/100 Hassasiyette ölçüm yapabilmek için aşağıdakilerden hangi ölçü takımını kullanırız? A) Metreler B) Kumpaslar C) Mikrometreler D) Çelik cetveller

KISA CEVAPLI SO RULAR Aşağıdaki soruları çizerek cevaplayınız 1 – 74,7 mm’yi 1 / 10 verniyer taksimatlı kumpasta çizerek gösteriniz?

2 - 80,24 mm’ yi 1 / 50 verniyer taksimatlı kumpasta çizerek gösteriniz?

3- 75,25 mm’yi 1 / 20 verniyer taksimatlı kumpasta çizerek gösteriniz?

4 – Aşağıdaki çizili kumpaslarda ölçülen değeri üzerinden okuyunuz.

5 – Aşağıdaki çizili kumpaslarda ölçülen değeri üzerinden okuyunuz.

6 – Aşağıdaki çizili kumpaslarda ölçülen değeri üzerinden okuyunuz.

PERFORMANS DEĞERLENDİRME Verilen faaliyetler doğrultusunda yaptığınız çalışmaları aşağıdaki kriterlere göre değerlendiriniz. GÖ ZLENEC EK DAVRANIŞLAR

Eve t

Hayır

Uygun ölçme aletini seçtiniz mi? Ölçülecek malzemenin temizliğini kontrol ettiniz mi? Malzemenin ölçüm sıcaklığı uygun mu? Ölçüyü doğru okudunuz mu? Ölçü aletini amacına uygun kullandınız mı? Ölçü aletini darbelerden korudunuz mu? Ölçme yaptıktan sonra ölçü aletini kutusuna koydunuz mu? Ölçü aletinin bakımını yapıp yerine kaldırdınız mı? Zamanı uygun kullandınız mı? TO PLAM

DEĞ ERLENDİRME Farklı gereçlerde yaptığınız ölçmeleri arkadaşlarnızla karşılaştırınız. Doğru yaptığınızı önce arkadaşlarınıza sonra öğretmeninize teyit ettiriniz. Kontrol uygulamalarında öğretmeninizden yardım alınız.

hatalarınız

var

ise

bilgilerinizi

tekrar

ederek

ÖĞRENME FAALİYETİ-2 ÖĞRENME FAALİYETİ-2 AMAÇ Kontrol araçları ve atelye ortamı sağlandığında kontrol yapmayı öğrenerek tekniğe uygun kontrol işlemini yapabileceksiniz.

ARAŞTIRMA ¾ Kontrol takımlarını araştırarak sınıfa sunu hazırlayınız.

2. KONTROL 2.1. Kontrolün Tanımı ve Önemi Makine ve metal teknolojilerinde parçaların belirli sınırlar içinde yapım resmine uygun olarak yapılıp yapılmadığının araştırılmasına kontrol adı verilir. İşletmelerde işin konrol edilmesi amacıyla ölçme kontrol ve kalite kontrol birimleri vardır bu birimler yapılan işin istenen sınırlar içinde olup olmadığını araştırırlar. Maliyet, kullanım süresi, müşteri memnuniyeti açısından kontrolün önemi büyüktür.

2.2. Kontrol Aletleri ve Bu Aletlerin Kullanılması NOT : Bir önceki faaliyette anlatılan ölçme takımları aynı zamanda kontrol takımı olarak kullanılır. ¾ Gönyeler • Kıl gönyeler • Sa bit açılı gönyeler ( 90˚ , 45˚ , 135˚ , 120˚ ) • Şapkalı gönyeler • T aşçı gönyeleri • Ayarlı gönyeler • Üniversal gönyeler ¾ Kalınlık kontrol mastarları ¾ Su terazileri ¾ Kontrol pleytleri 2.2.1. Gönyele r Yüzey düzgünlüklerinin ve açılarının kontrolünün yapılmasında kullanılan kontrol takımlarına gönye denir. Gönyeler aşağıdaki şekilde gruplandırılırlar.

Kıl (Te sviyeci) Gönyeler Yüzeylerin düzgünlüklerinin ve dikliklerinin kontrolünde kullanılırlar. Gönyelerin uç kısımları konik (keskin ) olduğundan hassas bir şekilde kontrol yapılabilir. Resim 2. 1

Resim 2. 1 : Tesviyeci (Kıl) Gönyesi

Resim 2. 2 : Tesviyeci Gönyesi İle Yüzey Kontrolü

Resim 2.3: :Tesviyeci Gönyesiiİle Yüzey Kontrolü

Resim 2.4 :Tsv. Gönyesi ile Diklik Kontrolü

Ö NEMLİ : Bu gönyeler ile yüzey kontrolü ve diklik kontrolü yapılırken kontrol edilen parça ışığın geldiği yöne doğru tutulmalıdır. Parça ile gönye arasından ışık sızıyor ise iş parçasının yüzey düzgünlüğü ve dikliği hatalıdır. Işık sızan kısımlar düşüktür (çukurdur). Bu konu eğeleme modülünde tekrar anlatılıp uygulama yaptırılacaktır. Resim 2.3 – 2.4

Sabit Açılı Gönyeler ( 90˚ , 45˚ , 135˚ , 120˚ ) Bu gönyeler yüzey düzgünlüklerinin ve yüzeylerin aralarındaki açıların kontrolünde kullanılırlar. Düz, konik (keskin) ve değişik açıları kontrol için 90º, 45º, 135º, 120º açılı olarak üretilirler Resim 2.5’de 90° sabit açılı, Resim 2. 6 ‘da 120° sabit açılı gönye görülmektedir.

Resim 2. 5 : 90º Sabit Açılı Gönye

Resim 2. 6 : 120º Sabit Açılı Gönye

Şapkalı Gönyele r Markalamada kullanılan gönye çeşitleridir. Bölüntülü veya bölüntüsüz olarak yapılabilir. Resim 2. 7.

Resim 2. 7 : Bölüntüsüz Şapkalı Gönye

Taşçı Gönyele ri Boyları uzun olan profil, köşebent, lama vb. gereçlerin 90 ‘lik birleştirilmelerinin kontrolünde kullanılırlar. Resim 2. 8’de taşçı gönyesi ile kontro görülmektedir.

Resim 2. 8 : Taşçı Gönyesi ile Parçanın Dikliğinin ve 90º Olduğunun Kontrol Edilmesi

Kontrol edilen gerecin her iki yüzeyininde gönye yüzeyleri ile tam temas ettiğine dikkat ediniz.Birleştirmelerde elektrik arkı ve çapaklarından koruyunuz, çekiç gibi kullanmayınız.

Ayarlı Gönyele r Ayarlı gönyeler derece bölüntülü olduğu gibi derece bölüntüsüzde yapılabilir. Açı bölüntüsüz gönyeler istenen açıya ayarlandıktan sonra sabitleme vidası sıkılarak açıların kontrolünde ve markalamada kullanılır. Açı bölüntülü olanlarda ise açı ayarı üzerindeki bölüntülerden ayarlanıp kontrol ve markalama işlerinde kullanılır. Şekil -2. 9 Ö NEMLİ: Hareketli parçaları ve bağlantı elemanlarını kaybetmeyiniz. Aksi halde kullanım amacını yerine getiremez.

Üniversal Gönyeler

Şekil –2. 9 :Ayarlı Gönye

Makine ve metal teknolojilerinde hassas açıların kontrol ve markalama işlemlerinde kullanılırlar. Üniversal açı gönyeleri çok hassas oldukları için dakika cinsinden açı değerinin okunabilmesini de sağlarlar. Resim 2.10 Üniversal açı gönyesinin esas derece bölüntü dairesi 0-10° -20° .……. ve 90° ye kadar ve tekrar 80° -70° -60° ……. 0 olmak üzere birbirinin devamı olacak şekilde 4x90°=360° bölüntülüdür. Resim 10 Üniversal açı gönyeleri bölüntülü, saat kadranlı ve dijital olarak üretilmektedir.

Resim 2. 10: Bölüntülü Üniversal Gönye

2.2.2. Kalınlık Kontrol Mastarları Seri üretimde parçaların seri olarak kalınlıklarının kontrolünde kullanılır. Bir önceki faaliyette gerekli bilgi verilmiştir. 2.2.3. Su (düze ci) Te razile ri Metal teknolojilerinde yapılmış iş parçalarının (metal doğramalar) montajında çelik konstruksiyon yapımında gereç veya işin yüzeylerinin yatay ve düşey konumlarının ayarlanması ve kontrollerinde kullanılan kontrol aletleridir. Resim 2.11 Su terazileri ağaçtan, plastik veya metal bir gövden oluşur. Bazıları üzerinde ölçü için bölüntü mevcuttur. Terazi gövdesi üzerinde yataya parelellik, diklik ve belli açıları kontrol için konulmuş bombeli bir cam tüp vardır. Cam tüpün içinde eterli ya da ispirtolu su bulunur. Su hava kabarcığı oluşturur kaparcığın sınır çizgileri içinde olması ile kontrol yapılır. Hava kabarcığı cam tüpün ortasında ise yataylık veya dikeylik kontrolü tamdır.

Resim 2. 11: Su Terazisi ile Tataylık ve Diklik Kontrolü

2.2.4. Kontrol Ple ytle ri Hassas işlenmiş, dikdötgen veya kare şeklinde yüzey düzgünlüğü ve markalamada kullanılan, dökme demir, granit, seramik ve mermerden yapılmış kontrol takımlarıdır. Pleytler kullanım alanlarına göre aşağıdaki şekilde gruplandırılırlar. ¾ Kontrol pleytleri ¾ Markacı pleytleri ¾ Doğrultma pleytleri (*) (*) Doğrultma pleytleri ileride doğrultma modülünde anlatılacaktır.

Markacı pleytleri ise, markalama işleminin yapılmasında kullanılır. Kontrol pleytleri iş parçalarının düzlem yüzeylerinin doğruluğunun kontrolünde kullanılır. Resim 2 . 12 Ö NEMLİ : Kontrol edilen parçanın bütün ayaklarının pleyt yüzeyine basması yapılan işin düzgün olduğunu gösterir. Tole rans Tanımı ve Endüstrideki Önemi Parçaların düzenli çalışmalarını aksatmayacak şekilde üretim esnasında meydana gelebilecek küçük ölçü hata paylarına tolerans denir. Metal T enolojilerinde imalat sırasında ölçüler toleranslı olarak alınır ve üretilirse montaj kolaylığı sağlayacağından önemlidir. Resim 2. 12 :Kontrol Pleyti ile Masa Ayaklarının Düzlük Kontrolü

UYGULAMA FAALİYETİ ¾ Bu işlemleri yaparken modül öğretmeninizden yardım alınız. ¾ Atelye ortamında kontrol takımları ile farklı yarı mamül ve bitmiş işlerin kontrollerini yapınız? • Sa bit açılı gönyeler ile açı kontrolü • T aşçı gönyesi ile kontrol • Ayarlı gönyeler ile kontrol • Kalınlık kontrol mastarları ile kontrol • Su terazisi ile kontrol Yukarıdaki Uygulama Aşağıdaki İşlem Basamakları Doğrultusunda Yapılacaktır

İşlem Basamakları

Öneriler

1- Uygun kontrol aletini seçiniz 2- Kontrol edilecek parçayı kontrol aleti ile kontrol ediniz 3- Kontrol ettiğin işin istenilen sınırlar içinde olup olmadığını tesbit ediniz

1- Kontrol aletlerini amacına uygun kullanınız 2- Kontrol takımlarını vurucu araç gibi kullanmayınız 3- Kontrol takımlarının bakımını yap kutu ve yerlerine kaldırınız, 4-Kontrol yaparken toleransları dikkate alınız

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

Bu faaliyet kapsamında hangi bilgileri kazandığınızı aşağıdaki soruları cevaplandırarak belirleyiniz.

Çoktan Seçmeli Sorular 1 - Yüzeylerin düzgünlük ve diklik kontrolünde aşağıdakilerden hangisi kullanılır? A) Kıl (Tesviyeci) gönye B) Mastarlar C) Üniversal gönye D) Şablon 2 – Yapılmış bir sehpanın ayaklarının düzgünlük kontrolünü nasıl yaparsınız? A) T aşçı gönyesi ile B) Beton zemin üzerinde C) Kontrol pleyti üzerinde D) Delikli pleyt üzerinde 3 - Su terazisi ile yataylık kontrolü yaparken cam tüpün içerisindeki hava kabarcığı sol kenara gidiyorsa aşağıdakilerden hangisini söyleyebiliriz. A) Kontrol edilen yüzeyin sol tarafı yüksektir B) Parçanın terazisi düzgündür C) Kontrol edilen yüzeyin sağ tarafı yüksektir D) Parça öne doğru eğiktir 4 - Açıların kontrolünün yapılmasında kullanılan kontrol takımı hangisidir? A) Mastarlar B) Pleytler C) Su terazileri D) Gönyeler 5 – Aşağıdakilerden hangisi kontrol takımı değildir? A) Su terazileri B) İç ve dış çap kumpasları C) Çekiçler D) Gönyeler

Boşluk Doldurma Tipi Sorular Aşağıdaki sorularda boşluklara uygun cevabı yazınız. 1 - Yüzey düzgünlüğünün konrolünde ………………………… gönyeleri kullanılır. 2 - Makine ve metal teknolojilerinde hassas açıların kontrolünde …………… gönye kullanılır. 3 - Parçaların düzenli çalışmalarını aksatmayacak şekilde üretim esnasında meydana gelebilecek küçük ölçü hata paylarına ……………. denir. 4 - Hassas işlenmiş dikdörtgen veya kare şeklinde yüzey düzgünlüğü ve markalamada kullanılan dökme demir, granit, seramik ve mermerden yapılmış kontrol takımlarına………. denir. 5 - Boyları uzun olan profil, köşebent, lama vb. gereçlerin 90º lik birleştirilmelerinin kontrolünde ……… kullanılır.

PERFORMANS DEĞERLENDİRME PERFORMANS DEĞERLENDİRME

Verilen faaliyetler doğrultusunda yaptığınız çalışmaları aşağıdaki kriterlere göre değerlendiriniz.

GÖ ZLENEC EK DAVRANIŞLAR

Eve t

Hayır

Uygun kontrol aletini seçtiniz mi? Kıyaslamayı doğru mu yaptınız mı? İşin istenilen sınırlar içinde olup olmadığını tesbit ettiniz mi? Kontrol aletlerini amacına uygun kullandınız mı? Kontrol takımlarını darbelerden korudunuz mu? Kontrol takımlarının bakımını yapıp yerlerine kaldırdınız mı? Kontrol yaparken belilenen toleransları dikkate aldınız mı? Kontrol işlemini istenen zamanda yaptınız mı? TO PLAM

DEĞ ERLENDİRME Farklı gereçlerde yaptığınız kontrolleri arkadaşlarnızla karşılaştırınız. Doğru yaptığınızı önce arkadaşlarınıza sonra öğretmeninize teyit ettiriniz. Kontrol uygulamalarında öğretmeninizden yardım alınız.

hatalarınız

var

ise

bilgilerinizi

tekrar

ederek

ÖĞRENME FAALİYETİ-3 AMAÇ

ÖĞRENME FAALİYETİ-3

Ölçme kontrol ve markalama takım ve gereçleri ile atelye ortamı sağlandığında verilen resmi tekniğe uygun markalama yapabileceksiniz.

ARAŞTIRMA ¾

Markalanabilecek çeşitli geometrik şekiller hazırlayınız. Bu konuda teknik resim dersi öğretmeninden bilgi alabilirsiniz.

3. MARKALAMA 3.1. Markalamanın Tanımı, Amacı ve Önemi Önceden hazırlanmış iş resminin gereç üzerine aktarılmasına markalama denir. Markalama parçaların yapım resimlerine göre yapılmasını amaçlar. Dolayısıyla markalama işin ilk işlem basamağını oluşturur. İşin istenilen özellikte, ölçüde olması markalamanın tamlığı ile ilgili olduğundan büyük önem taşır. Markalama daha çok, az sayıda yapılacak işlerde uygulanır. Seri imalatta markalama yapılmaksızın işler yapılır. Marlama yerine; şablonlar, kalıplar ve otomatik makinalardan yararlanılır.

3.2. Markalama Takımları ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾

Metre, çelik cetvel, Markalama pleytleri, Çizecekler, Mihengirler, Pergeller, Nokta, Çekiç, Şapkalı gönyeler, ayarlı gönyeler, Şekil -3.1 V yatağı Merkezleme gönyesi ve çanı, Yüzey boyama araçları,

Resim 3. 1: Markalama Takımları

Ö NEMLİ: Markalama takımlarını tezgâhın üzerinde düzenli tutunuz. Unutmayınız! Alet işler el övünür. Arızalı aletlerle istenen özellikte iş yapamazsınız. 3.2.1.Me tre, Çelik Cetvel: Öğrenme faaliyeti 1’ e bakınız! 3.2.2.Markalama Pleytle ri Dökme demirden yapılıp yüzeyleri hasas olarak işlenmiş pleytlerdir. Markalamada masa görevi görürler. Markalama pleytleri çeşitli boyutlardadır. Genellikle bir ayak üzerine veya mengene tezgâhları üzerine konularak çalışılır. Resim 3. 2

Resim 3. 2: Markalama Pleyti

Markalama işlemi dışında kullanılmamalı, ince parça dahi olsa doğrultma yapılmamalıdır. Yüzeylerine herhangi bir darbe uygulanmamalıdır. Kullanılmadıkları zaman yüzeyleri ince yağ ile yağlanıp üzerleri örtülmelidir.

3.2.3. Çizecekle r Markalamada metal yüzeylere çizgilerin çizilmesinde kullanılır. Çizecekler gövdeleri yumuşak uç kısımları alaşımlı çelikten veya elmastan yapılıp gövdeye sert lehim ile kaynatılır. Uç açıları 10º - 30º dir. Resim 3.3

Resim 3. 3: Çizecekler ve Çizecek ile Markalama

Ö NEMLİ: Çizecekler önlük ceplerinde taşınmamalı ve nokta gibi kullanılmamalıdır. 3.2.4. Mihengirler Markalama pleyti üzerinde iş parlarına istenilen yükseklikte parelel çizgiler çizme işleminde kullanılır. Basit cetvelsiz olanların yanında cetveli, saat kadranlı ve dijital olanları vardır. Aşağıda ki resimlerde mihengir ve mihengirle markalama görülmektedir. Markalamada ölçü ayarlanmalı.(ölçü ayarlamada referans noktası pleyt yüzeyidir) Sac 90º dik tutlmalı gerekirse arkası desteklenmelidir. Gerecin büyüklüğüne göre gereç veya mihengir pleyt üzerinde çekilerek izleme yapılmış olur. Resim 3. 4

Resim 3. 4 : Mihengir ve Mihengir ile Markalamay Yapımı

3.2.5. Pe rgelle r Makine ve metal teknolojilerinde markalama ve ölçü taşıma işlemlerinde kullanılırlar. Markalamada iş parçası üzerine daire ve yayların çizilmesinde kullanılırlar. Pergeller bütün bir gövdeden oluştuğu gibi uç kısımları sert maden uçlardan kaynaklı veya vidalı olarak yapılabilir. Resim 3. 5

Resim 3. 5 : Pergel ile Ölçü Alma ve Daire Çizimi

3.2.6. Nokta Markalamada delik merkezlerinin belirlenmesinde, marka çizgilerinin kaybolmaması isteniyorsa izlemede ve kesilecek gereçlerin kenar çizgilerini belirlemede kullanılırlar. Nokta uç açıları 30º ,60º ve 90º olarak bilenir. 90º uç açılı nokta delik merkezlerinin belirlenmesinde, 30º ,60º uç açılı noktalar markalama çizgilerinin çalışma sırasında kaybolmaması ve kenar çizgilerinin belirlenmesinde kullanılırlar. Nokta İle İzleme de Aşağıdaki Hususlara Dikkat Edilmelidir ¾ ¾ ¾ ¾

Nokta sağ el ile fırlamayacak şekilde tutulmalıdır İzlemede önce 60º eğik tutulup eksenlerin kesişme noktaları iyi görülmelidir Nokta tam kesişme noktasına konduktan sonra 90º dik tutulmalıdır Nokta üzerine çekiçle hafif vuularak izleme yapılmalıdır. Resim 3. 6

Resim 3. 6 : Noktalar ve Nokta ile Sac Parça Üzerine İzleme Yapımı

3.2.7. Çekiç Markalamada genellikle hafif çekiçler kullanılır. Bu çekiçlerin ağırlıkları 100 – 500 gr arasında değişir. Resim 3. 7

Resim 3. 7 : Çekiç

3.2.8. Şapkalı Gönyele r, Ayarlı Gönyele r Komşu yüzeylerin dikliği ve markalamada birbirine parelel ve dik çizgilerin çizilmesinde kullanılırlar. Eğik çizgilerin markalanmasında ise ayarlı veya üniversal gönyeler kullanılır. Resim 3. 8

Resim 3. 8: Şapkalı Gönye ile 90º ve 45º Markalama Yapımı

Ö NEMLİ: Markalamada parça kenarı ve gönye şapkası pleytin kenar yüzeyine tam temas etmelidir. Aksi halde çizilen çizgiler birbirine dik ve parelel olmayabilir.

3.2.9. ‘V’ Yatakları Üzerlerinde 60, 90, 120’ lik ‘V’ şeklinde karşılıklı kanalları bulunan diğer karşılıklı kenarlarında ise ‘U’ kanalları bulunan markalama aletleridir. Dökme demir veya çelikten yapılıp sertleştirilmişlerdir. Silindirik ve prizmatik parçaların markalanmasında kullanılırlar. Resim 3. 9

Resim 3. 9 : V Yatakları ve Silindirik Parçaların Bağlanması

3.2.10. Me rkezleme Gönye si ve Çanı Merkezleme gönyesi merkezi belli olmayan silindirik kesitli gereçlerin merkezlerinin bulunmasında kullanılırlar. Resim 3.10 Merkezleme çanı silindirik kesitli parçaların merkezlerinin noktalanmasında kullanılırlar.

Resim 3. 10 : Merkezleme Gönyesi ve Silindirik Parçanın Merkezinin Bulunması

3.2.11. Yüzey Boyama Araçları Markalama işleminde gereç üzerine, çizilen çizgilerin gözle daha iyi görülmesi için yüzeyin renklendirilmesi gerekir. Bu işlemde kullanılan maddelere renklendirici veya yüzey boyama gereçleri adı verilir. Markalamada; tebeşir, bakır sülfat eriği (göz tası), hazır markacı boyası, kireç kaymağı (tutkal kireç ve su karışımı), tepeşir tozu ve karışımı boyama aracı olarak kullanılır.

3.3. Markalama Takım ve Araçlarının Bakımı, Korunması Markalama takım ve araçları hassas oldukları için kullanımları sırasında aşağıdaki hususlara dikkat edilmelidir: ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾

Çelik cetvel ve metrelerin katlanmamasına dikkat etmeli Gönyelerin kenarları keskin köşelerden korunmalı Nokta ve çizeceklerle sert metaller markalanmamalıdır T akımlar masa üzerinde düzenli tutulmalı birbirine çarpmamalıdır İş bitiminden sonra kontrol takımlarına ve kutularına konarak yerine kaldırılmalıdır Gerekirse takımlar ince yağ ile yağlanarak kaldırılmalıdır.

3.4. Çizecek, Nokta ve Pergeli Bileme Sürekli kullanılan çizecek ve noktaların uç kısımları körelir. Körelmiş takımlar görevlerini yerine getiremez. Bu da yapılan markalamayı olumsuz etkiler. Çize cek Ve Noktalar Bilenirken Aşağıdaki Hususlara Uyulmalıdır ¾ ¾ ¾ ¾

Çizecek ve noktalar ince taneli bileme taşında bilenmeli Bilemede çizecek ve nokta uç açısı verilecek şekilde taşa tutulmalıdır Zımpara taşına değen nokta sürekli döndürülüp sık sık soğutulmalıdır Zımpara taşının tek noktadan aşınmaması için bilenen takımlar taş yüzeyinde gezdirilmelidir

3.5. Markalamada İşlem Sırası ve Markalama Yapma ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾ ¾

Marka yapılacak parça düzeltilir, Marka yapılacak parçada çapak varsa temizlenir, Gerektiğinde marka edilecek yüzeyler uygun markalama boyası ile boyanır, Marka edilecek parçatı pleyt üzerine veya tezgah üzerine yerleştirilir, Öncelikle eksenler ve merkezler çizilir, npkta ile izlenir, Daha sonra resim parça üzerine aktarılır, Markalama kontrol edilir.

UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ ¾ Bu işlemleri yaparken modül öğretmeninizden yardım alınız. ¾ Aşağıda resimleri verilen geometrik şekilleri malzeme listesinde verilen gereç üzerine markalayınız?

Kullanılacak Araç ve Ge reçle r ¾ ¾

180x80x0,8 DKP Sac Markalama takımları

İşlem Basamakları

Öneriler

1 - Markalanacak malzemeyi kontrol ediniz 2 - Markalanacak resmi malzeme üzerine yerleşecek şekilde tasarlayınız 3 - Marka edilecek resim ölçülerini doğru okuyunuz 4 - Gerekirse marka edilecek gereç yüzeyini markalama boyası ile kaplayınız 5 - Eksen çizgilerinden başlayınız 6 - Resmi iş parçası üzerine ölçülerinde aktarınız 7 - Markalama işlemini markalama pleyti üzerinde yapınız 8 - Markalamayı kontrol ediniz

1 - Amacına uygun takım ve malzeme seçiniz 2 - Markalama takımlarını koruyunuz 3 - Çizecekleri cebinizde taşımayınız 4 - T ezgahın üzerinde takımların düzenleyiniz 5 - Markalama yaparken çizeceği parçaya eğik tutmalısınız 6 - Zamanı iyi kullanınız, iş yapımında zamanın önemi büyüktür

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

Bu faaliyet kapsamında cevaplandırarak belirleyiniz.

hangi

bilgileri

kazandığınızı

aşağıdaki

soruları

Çoktan Seçmeli Sorular 1 Aşağıdakilerden hangisi markalamada işlem sırası değildir? A) Eksenlerin çizilmesi B) Daire ve yay ekseni keşişme noktalarının nokta ile izlenmesi C) Markalama boyası sürülmesi D) Gereçlerin delinmesi 2 Aşağıdakilerden hangisi izleme noktası uç açısıdır? A) 10˚ – 30˚ B) 90˚ C) 60˚ D) 75˚ 3 Aşağıdakilerden hangisi markalama da yüzey boyama gereçlerinden değildir? A) T epeşir B) Göz taşı C) Yağlı boya D) Kireç kaymağı 4 Aşağıdakilerden hangisi nokta ve çizecekler bilenirken uyulması gereken hususlardan değildir? A) İnce taneli taşta bilenmelidir B) Bileme açısında taşa tutulmalıdır C) T aşlama sırasında sürekli soğutulmalıdır. D) Düşük devirli zımpara taşlarında bilenmelidir. 5 Silindirik kesitli gereçlerin merkezlerinin bulunmasında aşağıdaki gönyelerden hangisi kullanılır? A) T esviyeci gönyesi B) Merkezleme gönyesi C) Şapkalı gönye D) Düz gönye 6 Aşağıdakilerden hangisi markalama takımı değildir? A) Pergel B) Çekiç C) Nokta D) T aşcı gönyesi

Boşluk Doldurma Tipi Sorular Aşağıdaki Sorularda Boşluklara Doğru Cevabı Yazınız 1 - Yapılacak olan iş resminin gereç üzerine aktarılmasına …………. İşlemi denir. 2 - Markalamada kullanılan çizeceklerin uç açıları …………. dir. 3 - ‘V’ Yatakları markalamada ………….. gereçlerin markalanmasında kullanılırlar. 4 - Pergeller markalamada daire ve yayların çizilmesinin yanında …………………… aracı olarakta kullanılabilir. 5 - Nokta ile izlemede nokta önce …..º tam kesişme noktasına konulduktan sonra 90º tutulur. 6 - Silindirik kesitli parçaların merkezlerinin izlenmesinde …………… kullanılır.

PERFORMANS DEĞERLENDİRME PERFORMANS DEĞERLENDİRME

Verilen faaliyetler doğrultusunda yaptığınız çalışmaları aşağıdaki kriterlere göre değerlendiriniz.

GÖ ZLENEC EK DAVRANIŞLAR

Eve t

Hayır

1. Markalanacak malzemeyi kontrol ettiniz mi? 2. Markalanacak resmi malzeme üzerine yerleşecek şekilde tasarladınız mı? 3. Marka edilecek resim ölçülerini doğru okudunuz mu? 4. Marka edilecek gereç yüzeyini markalama boyası ile düzgün boyadınız mı? 5. Eksen çizgilerinizi doğru çizdiniz mi? 6. Resmi iş parçası üzerine ölçülerinde aktardınız mı? 7. Markalamayı kontrol ettiniz mi? 8. Amacına uygun takım ve malzeme kullandınız mı? 9. Markalama takımlarını korudunuz mu? 10. T ezgahın üzerinde takımları düzenlediniz mi? 11. Markalama yaparken çizeceği parçaya eğik tuttunuz mu? 12. İşi verilen zamanda bitirdiniz mi? 13. İş yapımında güvenlik kurallarını uyguladınız mı? TO PLAM

hatalarınız

var

ise

bilgilerinizi

tekrar

ederek

CEVAP ANAHTARI CEVAP ANAHTARI ÖĞRENME FAALİYETİ-1 C EVAP ANAHTARI Çoktan seçmeli kısım 1 2 3 4 5

C B D C A

7 8 9 10 11

Kısa cevaplı kısım

A D A D C

1 2 3 4 5

çizilecek çizilecek çizilecek 62,4 mm 60,35 mm

64,36 mm

ÖĞRENME FAALİYETİ-2 C EVAP ANAHTARI Çoktan se çmeli kısım 1 2 3 4 5

Boşluk doldurmalı kısım

A C A D B

T esviyeci Üniversal Tolerans Kontrol pleyti T aşçı gönyesi

1 2 3 4 5

ÖĞRENME FAALİYETİ-3 C EVAP ANAHTARI Çoktan seçmeli kısım 1 2 3 4 5 6

Boşluk doldurmalı kısım

D B C D B D

1 2 3 4 5 6

Markalama 10º Silindirik Ölçü taşıma 75º Merkezleme çanı

DEĞ ERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız ve doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Hatalı cevaplarınız varsa eksiklerinizi faaliyete tekrar dönerek, araştırarak ya da öğretmeninizden yardım alarak tamamlayabilirsiniz.

MODÜL DEĞERLENDİRME MODÜL DEĞERLENDİRME PERFORMANS DEĞERLENDİRME Me tal teknolojile ri atelyesinde markalama ile ilgili değe rlendirme uygulamaları

Kullanılacak Araç ve Ge reçle r ¾ ¾

250x200x0,8 DKP Sac Markalama Takımları

Değe r Ölçe ği GÖ ZLENEC EK DAVRANIŞLAR

Eve t

Hayır

1. Markalanacak malzemeyi kontrol ettiniz mi? 2. Markalanacak resmi malzeme üzerine yerleşecek şekilde 3. tasarladınız mı? 4. Marka edilecek resim ölçülerini doğru okudunuz mu? 5. Marka edilecek gereç yüzeyini markalama boyası 6. düzgün boyadınız mı? 7. Eksen çizgilerini doğru çizdiniz mi? 8. Resmi iş parçası üzerine ölçülerinde aktardınız mı? 9. Markalamayı kontrol ettiniz mi? 10. Amacına uygun takım ve malzeme kullandınız mı? 11. Markalama takımlarını korudunuz mu? 12. T ezgâhın üzerinde takımları düzenlediniz mi? 13. Markalama yaparken çizeceği parçaya eğik tuttunuz mu? 14. İşi verilen zamanda bitirdiniz mi? 15. İş yapımında güvenlik kurallarını uyguladınız mı? TO PLAM

Modül faaliyetleri ve araştırma çalışmaları sonunda kazandığınız bilgi ve becerileri ölçülmeniz için size ölçme aracı uygulanmıştır. Cevaplarınızın tamamı ‘Evet’ olmalıdır. Eğer cevaplarınız İçerisinde ‘Hayır’ var ise faaliyetlere geri dönerek eksiklerinizi tamamlayınız. Bu değerlendirme sonucuna göre bir sonraki modüle geçmek için öğretmeninize başvurunuz.

KAYNAKLAR KAYNAKLAR ¾

BAĞCI Mustafa, Yakup ERİŞKİN,. Ölçme Bilgisi ve Kontrol, M.E.B Basımevi İstanbul 1988

ÇELİK Salih, Ölçme ve Kontrol, M.E.B Basımevi, İstanbul 1989

SERFİÇELİ Y.Saip, Me tal işleri Meslek Teknolojisi 1 Genç Büro Basımevi Ankara 2000

Mitutoyo. Hassas Ölçü Ale tleri Kataloğu 2004

http:// www.bilginoğlu – endüstri.com.tr