Microsoft Word - SICAK ÇEKME

T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKAN LIĞI

MEGEP

(MES LEKÎ EĞİTİM VE ÖĞRETİM S İS TEMİNİN GÜÇ LENDİRİLMES İ PROJES İ)

METAL TEKNOLOJİSİ SICAK ÇEKME

ANKARA 2005

Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen modüller; •

T alim ve T erbiye Kurulu Başkanlığının 02.06.2006 tarih ve 269 sayılı Kararı ile onaylanan, Mesleki ve T eknik Eğitim Okul ve Kurumlarında kademeli olarak yaygınlaştırılan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim programlarında amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik geliştirilmiş öğretim materyalleridir (Ders Notlarıdır).

•

Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel öğrenmeye rehberlik etmek amacıyla öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek ve geliştirilmek üzere Mesleki ve T eknik Eğitim Okul ve Kurumlarında uygulanmaya başlanmıştır.

•

Modüller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amaçlanan yeterliği kazandırmak koşulu ile eğitim öğretim sırasında geliştirilebilir ve yapılması önerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir.

•

Örgün ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden ulaşılabilirler.

•

Basılmış modüller, eğitim kurumlarında öğrencilere ücretsiz olarak dağıtılır.

•

Modüller hiçbir şekilde ticari amaçla kullanılamaz ve ücret karşılığında satılamaz.

İÇİNDEKİLER

AÇIKLAMALAR......................................................................................................iii GİRİŞ ...........................................................................................................................1 ÖĞRENME FAALİYETİ-1 .......................................................................................3 1. S ICAK Ş EKİLLENDİRME...................................................................................3 1.1. Sıcak Şekillenmenin Tanımı ..............................................................................3 1.2. Demirci Ocağının Tanıtılması............................................................................3 1.3. Demirci Ocağında Kullanılan Yakıtlar ..............................................................4 1.3.1. Odun Kömürü: ............................................................................................5 1.3.2. Taş Kömürü: ...............................................................................................5 1.3.3. Kok Kömürü: ..............................................................................................5 1.3.4. Linyit Kömürü.............................................................................................5 1.4. Ocağın Yakılması (Uygulama Faaliyeti) ...........................................................5 1.5. Ocağın Söndürülmesi .........................................................................................6 ÖLÇM E VE DEĞERLENDİRM E...........................................................................7 ÖĞRENME FAALİYETİ-2 .......................................................................................8 2. TAVLAMA ..............................................................................................................8 2.1. Tavlamanın Tanımı ............................................................................................8 2.2. Tavlamanın Yapılışı (Uygulama Faaliyeti)........................................................8 2.2.1. Tavlanacak Parçanın Ocağa Yerleştirilmesi ...............................................8 2.2.2. Parçanın Tavlanması ...................................................................................8 2.3. Dövme Tavı........................................................................................................9 2.4. Tav renkleri Tablosunun Tanıtılması .................................................................9 2.5. Tav renklerine Göre Sıcaklık Belirleme ..........................................................10 2.6. Parçalarin Tavlanmasinda Dikkkat Edilecek Hususlar....................................11 2.6.1. Pirometreler ile sıcaklık ölçümü ...............................................................11 2.6.2. Yanmalara karşı dikkat edilecek hususlar.................................................11 ÖLÇM E VE DEĞERLENDİRM E.........................................................................12 ÖĞRENME FAALİYETİ-3 .....................................................................................13 3. DÜZGÜN Ç EKİÇ KULLLANMA......................................................................13 3.1 Çekiçler .............................................................................................................13 3.1.1 Alman Çekici .............................................................................................13 3.1.2 İngiliz Çekici..............................................................................................13 3.1.3 Fransız Çekici ............................................................................................13 3.2 Varyozlar...........................................................................................................14 3.2.1. Doğru Vuruş Pozisyonu............................................................................14 3.2.2. Vurma Kuvveti..........................................................................................15 3.2.3. Çekiçi Vurulması Gereken Yere Yönlendirme .........................................15 3.3. Örs ve Altlıklar.................................................................................................15 ÖLÇM E VE DEĞERLENDİRM E.........................................................................16 ÖĞRENME FAALİYETİ-4 .....................................................................................17 i

4. ÇEKME..................................................................................................................17 4.1 Çekmenin Tanımı..............................................................................................17 4.2 Çekme İşleminin Gereği ve Önemi...................................................................18 4.3 Kare Çekme İşlem Sırası ve Yüzey Oluşturma ................................................18 ÖLÇM E VE DEĞERLENDİRM E.........................................................................20 PERFORM ANS TESTİ..........................................................................................21 ÖĞRENME FAALİYETİ-5 .....................................................................................22 5.YUVARLAK Ç EKME İŞ LEM S IRAS I VE YUVARLAK FORM OLUŞ TURMA...........................................................................................................22 PERFORM ANS TESTİ..........................................................................................24 ÖĞRENME FAALİYETİ-6 .....................................................................................25 6.ALTIGEN ÇEKME İŞ LEM S IRAS I VE ALTIGEN FORMU O LUŞ TURMA...........................................................................................25 PERFORM ANS TESTİ..........................................................................................27 ÖĞRENME FAALİYETİ-7 .....................................................................................28 7.KONİK ÇEKME İÇ İN İŞ LEM S IRAS I VE ALTIGEN FORMU OLUŞ TURMA...........................................................................................................28 PERFORM ANS TESTİ..........................................................................................30 CEVAP ANAHTARLARI........................................................................................31 MODÜL D EĞERLENDİRME................................................................................32 KAYNAKLAR ..........................................................................................................33

ii

AÇIKLAMALAR AÇIKLAMALAR KOD

521MMI046

ALAN

Metal T eknolojisi

DAL/M ESLEK MODÜLÜN ADI

Ortak Alan Sıcak Çekme

MODÜLÜN T ANIMI

Bu modül, temel sıcak çekme konularının işlendiği ve günümüzdeki durumunun tanıtıldığı öğrenim materyalidir.

SÜRE

40/40

ÖN KOŞUL

Bu modülün ön koşulu yoktur.

YETERLİK

Demirci ocağını yakmak ve sıcak çekme işlemi yapmak Genel Amaç: Bu modül ile, gerekli ortam ve ekipman sağlandığında tekniğe uygun olarak demirci ocağını yakıp, parçaları tavlayabilecek ve çekme işlemini yapabileceksiniz.

Amaçlar: 1.T ekniğe uygun olarak demirci ocağını yakarak tavlama yapmaya hazır hale getirebileceksiniz.

2.T ekniğe uygun olarak parçaları demirci ocağında gereken sıcaklıkta tavlayabileceksiniz.

3. T ekniğe uygun olarak çekici doğru ve düzgün vurup gereken yere yönlendirebileceksiniz 4.T ekniğe uyguın olarak sıcak kare çekme işlemini yapabileceksiniz.

5.T ekniğe uygun olarak sıcak yuvarlak çekme işlemini yapabileceksiniz.

6.T ekniğe uygun olarak sıcak altıgen çekme işlemini yapabileceksiniz.

7.T ekniğe uygun olarak sıcak konik çekme işlemini yapabileceksiniz.

Ortam Metal T eknolojileri Atelyesi öğrencilerin bireysel ve grup çalışması yapabilecekleri şekilde düzenlenmelidir.

Donanım Demirci ocağı ve takımları, sıcak şekillendirme takımları, kömür, ağaç talaşı

MODÜLÜN AMACI

EĞİTİM ÖĞRETİM ORTAM LARI VE DONANIM LARI

ÖLÇM E VE DEĞERLENDİRM E

Modülünün içinde yer alan her faaliyetten sonra, verilen ölçme araçları ile kazandığınız bilgi ve becerileri ölçerek kendi kendinizi değerlendireceksiniz. Öğretmen, modül sonunda size ölçme aracı uygulayarak modül uygulamaları ile kazandığınız bilgi ve becerileri ölçerek değerlendirileceksiniz.

iii

iv

GİRİŞ GİRİŞ Sevgili Öğrenci; Sıcak şekillendirme işlemleri endüstride ve metal işleme atelyelerinde genellikle metallerin daha kolay ve standartlara daha uygun üretim yapılaması için uygulanmaktadır.

Sıcak şekillendirme işlemlerinde kullanılan dövme makineleriyle de sıcak kalıp dövmeciliğinde hem zamandan kazanılmış hem de üretimin kalitesi artırılmıştır. Ayrıca son zamanlarda sıcak şekillendirme ve ısıl işlemlerle metallerin düzeltilmesi ve arttırılması endüsrtride büyük önem kazanmıştır.

Doğru meslek seçimi, huzurlu ve başarılı bir yaşamın ilk basamağıdır. Genç bir nüfusa sahip olan ülkemizde, gençleri üretken hale getirebilmek için onların meslek sahibi yapmak zorunludur. Meslek seçme aşamasında olan gençler, kendilerini tanımalı, zayıf ve güçlü yönlerini, beceri ve yeteneklerini fark etmelidirler. Öğrenme davranışlarda meydana gelen değişim olduğuna göre bu davranış değişiminden beceri, bilgi ve alışkanlıklarımızda kalıcı değişikliklerle sıcak şekillendirme işlemlerini kolaylıkla öğrenip uygulayabileceğiz.

Bu modül, gençlerin kendilerine en uygun mesleği seçebilmeleri için, metal teknolojileri sektörünü, sektör içinde yer alan meslekleri ve meslek elamanlarının özelliklerini tanımaya yöneliktir.

1

2

ÖĞRENME FAALİYETİ-1 ÖĞRENME FAALİYETİ-1 AMAÇ Bu faaliyette verilen bilgiler ve çalışmalarınız doğrultusunda, tekniğe uygun olarak demirci ocağını yakıp parçaları tavlamaya hazır hale getirebilecek bilgiye sahibi olabileceksiniz.

ARAŞTIRMA Sıcak şekillendirme sektörünün çevremizde nasıl bir uygulama alanı bulmuştur?

Araştırınız ve öğretmeninize sununuz.

1. SICAK ŞEKİLLENDİRME 1.1. Sıcak Şekillenmenin Tanımı Çeliklerin ve demir dışı metalleri (bakır, alüminyum, vb.) yeterli şekillendirme sıcaklığına kadar ısıtıp (tavlayıp) el aletleri veya iş tezgâhları yardımı ile bükme, delme, yığma, yayma, dövme ve kalıpta şekillendirme işlemine "sıcak demircilik" denir.

1.2. Demirci Ocağının Tanıtılması Sıcak olarak şekillendirilecek iş parçaları bir şekilde, çalışma sıcaklıklarına kadar ısıtılmak zorundadır. Bu işlem yaygın olarak demirci ocaklarında yapılmaktadır. Demirci ocakları tuğla, dökme demir ve çelik saçlar kullanılarak üretilir. Yükseklikleri genel olarak atelye tabanından 650–800 mm.yukarıda olacak şekilde yapılırlar. Bir demirci ocağının önemli kısımları şunlardır: 1-Ateşlik 2- Su kabı 3-Kömür kabı 4-Aspratör 5-Vantilatör Demirci ocaklarının konulduğu alanların direkt güneş ışığı almayan yerler olması gerekir. Böylece tav decelerinin tesbiti daha rahat yapılabilmektedir.

3

Şekil 1.1 Demirci Ocağı

1.3. Demirci Ocağında Kullanılan Yakıtlar Demirci ocağında en çok taş kömürü kullanılmakla beraber, bunun yanında, kullanılan diğer kömür çeşitleri aşağıda verilmiştir.

4

1.3.1. Odun Kömürü: Odundan yapılır, en temiz yakacaktır, pahalıdır. Fırını olmayan atelyelerde yüksek özellikli çeliklere su verilirken kullanılır.

1.3.2. Taş Kömürü: Ocaklarda kullanılmağa uygun bir yakacaktır. Yeraltından çıkarıldıktan sonra yıkanır, kırıp elenerek sınıflandırılır. Küçük taneli olanları ocaklar için daha uygundur. T aş kömürü sıcak olarak şekillendirilecek gereçlerle ve sertleştirilecek bazı takımların tavlanmasında kullanılır.

1.3.3. Kok Kömürü: Kok fırınlarında, taş kömüründen yapılır. T aş kömürünün bileşimindeki, çelik için zararlı maddeler temizlenmiş olduğundan yalnız alaşımlı çeliklere su vermede kullanılr.

1.3.4. Linyit Kömürü Yurdumuz da bol miktarda bulunur.Bileşimde çelik için zararlı olan kükürt vardır..Uzun alevle yanar.Linyit kömürü alaşımlı çeliklerin tavlanması için bir yakacak değildir.Zorunlu hallerde basit tavlama işlerinde kullanılr.

1.4. Ocağın Yakılması (Uygulama Faaliyeti) Ocağı yakmak için, aspiratör ve vantilatör çalıştırılarak aşağıdaki işlemler uygulanır. ¾ Ocaktaki kömürler aralanarak çeşme üzerine biraz talaş veya kırılmış tahta parçaları konur ve yakılır. ¾ Hava sürgüsü biraz çekilir ve yanan talaşların üzerine, gelberi ile önceden yanmış kömürlerden çekilir. Kenarlarına su serpilir. ¾ Ocak şişlenerek hava geçecek gözeneklerin açılması sağlanır. ¾ Hava geçişi ihtiyaca göre alttaki kol ile ayarlanır, Ateşin üzerine lüzumundan fazla kömür çekilmez. Kömür ateşin arka tarafına konulur. Gerektiğinde gelberi ile ateşin üzerine çekilir. ¾ Ocakta curuf toplanmasına izin verilmez, sık sık şişle çıkarılıp curuf kabına atılır. ¾ T avlanmış iş parçası ocaktan alınacağı zaman önce hava kapatılır. Bu süreçde kömürler dağıtılmamalıdır. ¾ Su kabı daima dolu olmalıdır.

5

Şekil 1.2 Ocağın Yakılması

1.5. Ocağın Söndürülmesi ¾ ¾ ¾ ¾

Hava sürğüsü kapatılır ve vantilatör durdurulur Ateş gelberi ile ateşlik kenarına çekilir ve üzerine su dökülerek söndürülür Davlumbaz kaldırılarak ocak ve civarının temizliği yapılır. Curuf kabı boşaltılır Aspiratör durdurulur ve davlumbaz indirilir

6

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

ÖLÇM E SORULARI (Çoktan Seçmeli Sorular) 1- Demir ve çeliklerin, demir olmayan metallerin (bakır, alüminyum) yeteri kadar tavlayıp el aletleri veya iş tezgâhları ile bükme, yığma, yayma, dövme ve kalıpta şekillendirme işlemine ne ad verilir?

A) Soğuk şekillendirme C) Sıcak şekilendirme

B) Tavlama D) Tavlama

2- Demirci ocağında tavlamanın yapıldığı yere ne verilir?

A) Davlumbaz

B) Aspratör

C) Ateşlik

D) Su kabı

3- Sıcak şekillendirme amacı ile çelik ve alaşımlarına uygulanan tavlama işine ne ad verilir?

A) Su verme tavı C) Dövme tavı

B) Yumuşatma tavı D) Sertleştirme tavı

4- Demirci ocağında kullanılan katı yakıt aşağıdakilerden hangisidir?

A ) M otorin

B) LPG

C) Odun

D) Taş kömürü

5- Demirci ocağında tavlama için gerekli olan havayı aşağıdakilercen hangisi sağlar?

A) Vantilatör

B) Aspratör

C) Oksijen tüpü

D) Kompresör

6- Yanma sırasında meydana çıkan zararlı gazları emerek bacaya veren aşağılardakilerden hangisidir?

A) Vantilatör

B) Aspratör

C) Jeneratör

D) Davlumbaz

7- Sıcak işlenebilen metallere, istenen şekli kolaylıkla verebilmek için ocakta ve tav fırınlarında yapılan ısıtarak yumuşatma işlemine ne ad verilir?

A) T avlama B) Isıtma C) Yumuşatma D) Pişirme

7

ÖĞRENME FAALİYETİ-2 ÖĞRENME FAALİYETİ-2 AMAÇ Bu faaliyette verilen bilgiler ve çalışmalarınız doğrultusunda, tekniğe uygun olarak demirci ocağında tavlama yapabilecek ve renk tablosuna göre sıcaklık belirleyebilecek duruma gelebileceksiniz.

ARAŞTIRMA Çevrenizde sıcak şekillendirme yapan işletmeleri ziyaret ederek bilgi toplayınız.

2. TAVLAMA 2.1. Tavlamanın Tanımı Metallere ısıl işlem uygulayabilmek için ocakta veya tav fırınlarında yapılan ısıtma işlemine tavlama denir.

2.2. Tavlamanın Yapılışı (Uygulama Faaliyeti) Çeşitli ısıl işlemler uygulanacak olan, küçük çelikler ocaklarda tavlanır. Ocaklar pratik ve ekonomik oldukları için çok kullanılırlar. Düzgün yakılan ve iyi idare edilen bir ocakta her türlü tav işlemleri kolaylıkla yapılabilirler.

2.2.1. Tavlanacak Parçanın Ocağa Yerleştirilmesi ¾ Parça uzun ise el ile kısa ise kısaçla tutularak ocak üzerine bastırılarak konur. ¾ Parça, üzerine bastırılırken hafif ileri geri hareket etirilerek kömürlerin arasına biraz gömülür. Parçanın üzeri gelberi ile çekilen kömürlerle örtülür. ¾ Hava sürgüsü yeteri kadar açılarak ocak yakılır.

2.2.2. Parçanın Tavlanması ¾ Ocağa yerleştirilen parça, ocak yakılınca tavlanmaya başlar. Parça arasıra çevrilerek homajen olarak tavlanması sağlanır. ¾ Ocakta aynı anda bir kaç parça tavlanacaksa, bunların ocağa düzgün bir şekilde yerleştirilmesi ve ocağın devamlı düzeltilmesi zorunludur. ¾ T avlanmakta olan parçaların tav dereceleri gözle izlenmelidirler.

Resim 2.1:Parçanın Tavlanması

Resim 2.2:Kısaç

8

2.2.3. Tavlanan Parçanın Ocaktan Alınması ¾ Ocaktan parça alınacağı zaman önce hava kapatılır. ¾ Parça uzun ise el ile, kısa ise kısaçla tutulur. Parça ocağa kısaçla konmuşsa, önce kısaç soğutulur. ¾ Parça yukarı kaldırılarak ocaktan çıkarılır. Bu arada kömürler yere dökülmemelidir.

2.3. Dövme Tavı

Dövme tavı; sıcak şekillendirme maksadıyla, çelik ve alaşımlarına uygulanan bir tavlama işlemidir. Çelik malzemelerde dövme tavı sıcaklığı malzemenin özelliğine göre 800o C ile 1200 o C arasında değişir.

2.4. Tav renkleri Tablosunun Tanıtılması

Şekil 2.3: Tav Renkleri Tablosu

9

2.5. Tav renklerine Göre Sıcaklık Belirleme Ocaklarda tavlama sıcaklığını kontrol altında tutmak zordur. Herhangi bir dikkatsizlik sonucunda iş parçası kıvılcımlar saçarak yanabilir. Ocaklarda tavlanan işlerin sıcaklıklarını yaklaşık olarak tav renklerinden anlayabiliriz. Renklerin karşılığı olan sıcaklığı gösteren şekillerin ocağın yanına asılmasında yarar vardır.

Renkler

Sıcak Dereceler

Koyu esmer Esmer kırmızısı Koyu kırmızı Koyu kiraz rengi Kiraz kırmızısı Açık kiraz Açık kırmızı Sarı Koyu sarı Açık sarı Beyaz

520-580 580-650 650-750 750-780 780-800 800-830 830-880 880-1050 1050-1150 1150-1250 1250-1350

10

(o C )

2.6. Parçalarin Tavlanmasinda Dikkkat Edilecek Hususlar 2.6.1. Pirometrele r ile sıcaklık ölçümü Günüm üzde değişik amaçlar için yapılan tavlama işlemleri çoğunlukla tav fırınları ve tav banyolarında yapılır. Bu tavlama araçları atölyelerde yerleşik durumdadır. Bu tavlama araçlarında tavlanan parçaların sıcaklığının tesbiti pirometre denilen cihazlar yardımıyla yapılmaktadır.

Pirometrelerin elde kullanılabilecek hale getirilmeside mümkündür. Böylece değişik tav araçlarının sıcaklık kontrolü elde kullanılan pirometrelerle kolaylıkla yapılmaktadır.

T ermo elektrikli, ısı yansıtmalı ve optik pirometreler en çok kullanılan pirometre çeşididir.

Şekil 2.4: Pirometre

2.6.2. Yanmalara karşı dikkat e dile cek hususlar ¾ Sıcak iş parçaları kısaçlar aracılığıyla tutulur. Kısaçlar, ister makinelerde çalışma olsun, isterse el takımlarıyla olsun, çalışmanın vaz geçilmez araçlarıdır. ¾ Çalışma sırasıda iş parçasının sıcak olabileceği göz önüne alınarak, sıcak iş parçası el ile tutulmamalıdır. ¾ Sıcak parçalar rastgele yerlere bırakılmamalı, belirli bir yere konmalıdır. Sıcak parçalar ayakkabı ve kablolar için tehlikelidir. ¾ Çalışmalara ara verildiği zaman kimsenin dokunmayacağı ya da uzun süre ara verildiğinde iş parçasının soğutulması gerekir. ¾ Sıçak işlemlerin yapılmasında iş parçasıyla doğrudan temas halindeki tüm takımların ısınacağı göz önüne alınmalı ve metalik gereçlerden yapılmış sap kısımlar sık sık soğutulmalıdır. ¾ T akımların soğutulmasında kullanılan kaplardaki sular belli bir süre sonra ısınacağından suların kontrol edilip değiştirilmesi gerekir. ¾ Sıcak iş atelyelerinde kazaların çoğu yanıklar şeklinde olmaktadır. Bu nedenle yanıkların tedavisinde kulllanılan tıbbi gereçlerin herkesin ulaşabileceği yerde bulunması ve eksiklerinin giderilmesi gerekir.

11

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

ÖLÇM E SORULARI (Çoktan Seçmeli Sorular) Bu faaliyet kapsamında hangi bilgileri kazandığınızı aşağıdaki soruları cevaplayarak

belirleyiniz

1- Aşağıdakilerden hangisi ocak ve tav fırınlarında sıcaklık ölçmek için kullanılır?

A) Viskometre B) Parametre C) Mikrometre D) Pirometre 2- Çelik beyaz renk alıncaya kadar tavlanmış ise tav sıcaklığı ne kadardır?

A) 750-780 o C B) 780-800 o C C) 1250-1350 o C D) 1450–1550 o C 3- İş parçasını ocağa koyarken ve ocaktan çıkarırken hangi araç kullanılır?

A) Eldiven B) Kısaç C) Pense D) Kerpeten 4- Sıcak şekillendirmede kullanılan takımlar çalışma anında ısındığında ne yapılır?

A) Sertleştirme yapılır B) Suda soğutulur C) Yenisi ile değiştirilir D) Yağda soğutulur

12

ÖĞRENME FAALİYETİ-3 ÖĞRENME FAALİYETİ-3 AMAÇ Bu faaliyette verilen bilgiler ve çalışmalarınız doğrultusunda, tekniğe uygun olarak çekiç ve varyoz kullanma becerisine sahip olabileceksiniz.

ARAŞTIRMA Sıcak şekilendirme işlemlerinde kullanılan örslere neden yüzey sertleştirme işlemi uygulanır araştırarak bilgi toplayınız.

3. DÜZGÜN ÇEKİÇ KULLLANMA 3.1 Çekiçler Çekiçler, dövme doğrultma, perçinleme v.b. işlerinde kullanılan el takımlarıdır. T akım çeliğinden dövülerek veya preslenerek yapılır. T aban ve uçları sertleştirilerek kullanılır.

3.1.1 Alman Çekici Soğuk şekillendirme işlemlerinde kullanılan ve tesviyeci çekici olarakta adlandırılan alman çekiçleri sıcak şekillendirme işlemlerinde de kullanılmaktadır

(Resim 3.1).

Resim 3.1: Alman Çekici

3.1.2 İngiliz Çekici İngiliz çekiçleri düz, bombe ve çapraz uçlu olmak üzere üç çeşittir. Yapılacak dövme işleminin türüne göre içerisinden biri seçilip kullanılır (Resim 3.2).

Resim 3.2: İngiliz Çekici

3.1.3 Fransız Çekici Çapraz uçlu İngiliz çekiçleri bazı uygulmalarda Fransız çekici olarakda adlandırılmaktadır (Resim 3.3).

Resim 3.3: Fransız Çekici

13

3.2 Varyozlar

Varyozlar sıcak şekillendirmede parçaların dövülmesinde kullanılan aletlerdir. Büyük çekiçleri varyoz olarak adlandırmak mümkündür. Çekiç darbelerinin yetmediği hallerde varyozlardan yararlanılır. Varyozlar takım çeliğinden dövülerek veya preslenerek yapılır, taban ve uç kısımlarına su verilr 3-12 kg. ağırlığa kadar yapılırlar.

Varyoz Kamaların Yerleştirilmesi

3.2.1. Doğru Vuruş Pozisyonu ¾ Çekiç canlı ve tempolu vurulmalıdır ¾ Çekicini kullanan, çekicine hakim olmak zorundadır ¾ Dövme işinin durumuna göre seri ve ağır hareket edilmelidir ¾ Kol omuz hizasında kaldırılarak çekiç hızla iş parçası üzerine indirilir ¾ Duruma göre ,iş parçası çevrilerek dövmeye devam edilir ¾

Dövme sırasında çekiç aynı yere, ama iş parçası ileri geri hareket ettirilerek vurulur

Şekil 3.2: Doğru Vuruş

Şekil 3.2: Yanlış Vuruş

14

3.2.2. Vurma Kuvve ti Büyük güç ve vurma kuvveti isteyen sıcak iş parçalarının dövülerek şekillendirilmesinde, gerekli olan bu kuvvet çekiç varyoz,şahmerdan örs ve altlıklar tarafından sağlanır .Kısa bir zamanda sıcak iş parçasının kesit alanı daraltılarak çekme (uzatma). işlemi gerçekleştirilir .

3.2.3. Çekiçi Vurulması Gereken Yere Yönlendirme T avlanmış iş parçası örs üzerine koyulur, çekiç, kol omuzdan kaldırılarak iş parçası üzerindeki aynı noktaya vurulur. Parça her vuruşta ileri ve geri hareket ettirilir. İş parçası ters çevrilerek aynı işleme devam edilir.

4. Şekil 3.4: Çekici Vurulması Gereken Yere Yönlendirme

3.3. Örs ve Altlıklar

Örsler üzerinde dövme, şekillendirme, doğrultma. v.b. işlemlerin yapıldığı takımlardır. Gövde ve dört köşe boynuzdan oluşur. Üzerinde yuvarlak ve dört köşe deliği, önündede yığma yeri vardır. Örsler 50–350 kg. ağırlığında alaşımlı çelikten preslenerek ya da dökülerek yapılır. Üst yüzeyleri tesviye edildikten sonra sertleştirilmiştir. Örsler altlık üzerine konarak kullanılır .

Bu altlıklar çoğu zaman dökme demirden üretilmiştir. Altlığın örsü çalışma yüksekliğine getirebilmesi için o örsün boyutlarına göre üretilmelidir. Örs altlığının yüksekliği 750 mm olmalıdır.

Resim 3.5: Örs ve Altlığı

15

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME SORULARI (Çoktan Seçmeli Sorular) Bu Faaliyet Kapsamında Hangi Bilgileri Kazandığınızı Aşağıdaki Soruları Cevaplayarak Belirleyiniz.

1Dövme, doğrultma ve perçinleme işlerinde kullanılan çekiçler hangi malzemeden yapılır?

A ) T akım çeliği B ) Dökme demir C ) Çelik D ) Alaşım 2–

Sıcak A) B) C) D)

şekillendirmede en çok kullanılan çekiç türü aşağıdakilerden hangisidir?

Fransız çekiçi Alman çekiçi İngiliz çekiçi T ürk çekiçi

3–

Sıcak A) B) C) D)

şekillendirmede kullanılan varyozlar hangi ağırlıklarda yapılırlar?

3-5 Kg 5-10 Kg 2-8 Kg 3-12 kg

4–

Çekiç ve varyoz sapı yapımında hangi ağaç tercih edilir?

A ) Çam B ) Meşe C ) Dişbudak D ) Kavak

5–

Örs ve altlığının yerden yüksekliği ne kadar olmalıdır?

A ) 1000 mm B ) 500 mm C ) 600 mm D ) 750 mm

16

ÖĞRENME FAALİYETİ-4 ÖĞRENME FAALİYETİ-4 AMAÇ Bu faaliyette verilen bilgiler ve çalışmalarınız doğrultusunda, tekniğe uygun olarak çekiç ve varyoz ile sıcak kare çekme işlemi yapabilme becerisine sahip olabileceksiniz.

ARAŞTIRMA Sıcak çekme işlemlerinde kullanılan makinaları araştırarak bilgi toplayıp sınıfta tartışınız.

4. ÇEKME 4.1 Çekmenin Tanımı Sıcak şekillendirme işlem basamaklarından biri de çekmedir. Gerecin kesit alanını küçülterek boyunu uzatma işlemine çekme denir.

Bu işlem, örste, çekiç, varyoz yardımıyla ve şahmerdan denilen makinelerde yapılır. Çekme işlemi örste yapılıyorsa yuvarlak boynuzun örs gövdesine yakın yerinde yapılmalıdır.

Şekil 4.1: Çekme İşleminin Yapılışı

17

4.2 Çekme İşleminin Gereği ve Önemi Metal malzemeleri daha kolay işleyebilmek için sıcak halde dövmek gerekmektedir.

Birçok uygulamada çekme işlemi tek başına yapılabildiği gibi, diğer işlem basamakları öncesinde de başvurulan bir yöntemdir.

4.3 Kare Çekme İşlem Sırası ve Yüzey Oluşturma Uygulama Faaliyeti Parçayı kısaçla tutup dövme tavına kadar tavlayın.

Parçayı ocaktan çıkartınız.

Kısaç ısınmış ise soğutunuz.

Parçayı kısaçla tutarak örs üzerine koyup fırçalayınız. Çekiçle döverek yassı hale getiriniz. ¾

Resim 4.1: Parçanın Tavlanması

Parçayı ters çevirip dövünüz.

Parçayı 90 derece çevirip çekiçle dövünüz. ¾

T ekrar ters çevirerek çekiçle dövünüz.

Çap kumpası ile ölçülerini kontrol ediniz. ¾ Ölçüsüne getiriniz.

Dövülen kısımdan kısaçla tutunuz.

Parçanın çekilmemiş diğer tarafını tavlayınız.

Döverek yüzeyleri aynı ölçü ve hizaya getiriniz. ¾

¾

Yaklaşık olarak 600o C’ye kadar tavlayıp fırçalayınız.

Kendi halinde soğumaya bırakınız.

Şekil 4.2: Kare Çekme

18

Resim 4.1: Parçanın Fırçalanması

Örnek Uygulama Aşağıda verilen 12 mm.çaplı yuvarlak malzemenin 50 mm.lik kısmını kare piramit olacak şekilde çekerek sivriltiniz. Kalan diğer 50 mm.lik kısmını da kare çekiniz.

Şekil 4.3: Kare Çekme

19

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME SORULARI (Çoktan Seçmeli Sorular)

Bu faaliyet kapsamında hangi bilgileri kazandığınızı aşağıdaki soruları cevaplayarak belirleyiniz 1- Gerecin kesit alanını küçültüp boyunu uzatma işlemine ne ad verilir?

A) Uzatma B) Dövme C) Çekme D) Şekilendirme 2- Çekme işleminde ölçü kontrolü hangi araçla yapılır?

A) Metre B) Sürgülü kumpas C) Mikrometre D) Çap kumpası 3 – Kare çekme işleminde, diğer bir yüzeyi dövmek için iş parçası kaç derece çevrilmelidir?

A) 45 derece B) 90 derece C) 180 derece D) 360 derece 4- Altıgen çekme işleminde diğer bir yüzeyi dövmek için iş parçası kaç derece çevrilmelidir?

A) 45 derece B) 60 derece C) 90 derece D) 120 derece 5- Yuvarlak çekme işleminde işlem sırası aşağıdakilerden hangisidir?

A) Kare-altıgen-sekizgen-yuvarlak B) Kare-sekizgen-altıgen-yuvarlak C) Sekizgen-altıgen-kare-yuvarlak D) Altıgen –kare- sekizgen-yuvarlak

20

PERFORMANS TESTİ PERFORMANS TESTİ Verilen faaliyetler doğrultusunda yaptığınız çalışmaları aşağıdaki kriterlere göre değerlendiriniz. Ölçme uygulamalarında hatanız var ise tekrar ediniz.

GÖZLENECEK DAVRANIŞLAR 1-Verilen malzemeyi uygun bir şekilde ocağa yerleştirdiniz mi?

2-Uygun kısaç kullandınız mı?

3-Malzemeyi dövme tavına kadar tavladınız mı?

4-Malzemeyi ocaktan çıkarttıktan sonra kısacı soğuttunuz mu?

5-Malzemeyi fırçalayarak temizlediniz mi?

6-Uygun çekiç seçtiniz mi?

7-Örs üzerinde döverek yassı hale getirdiniz mi?

8-Ters çevirerek aynı işlemi uyguladınız mı?

9-90 O Çevirip komşu yüzeyleri döverek çektiniz mi?

10-Diğer 50mm.lik kısma kare çekme işlemlerini uyguladınız mı?

11-Çap kumpası ile ölçü kontrolu yaptınız mı?

12-T üm yüzeyleri ölçüsüne ve aynı hizaya getirdiniz mi?

13-İşlem sonunda parçayı fırçalarak kendi halinde soğumaya bıraktınız mı?

T OPLAM PUAN

21

EVET

HAYIR

ÖĞRENME FAALİYETİ-5 ÖĞRENME FAALİYETİ-5 AMAÇ Bu faaliyette verilen bilgiler ve çalışmalarınız doğrultusunda, tekniğe uygun olarak çekiç ve varyoz yardımı ile sıcak olarak yuvarlak çekme işlemi yapabileceksiniz.

ARAŞTIRMA Bulunduğunuz bölge deki işletmeleri gezerek sıcak çekme ile ilgili araştırma yapınız.

5.YUVARLAK ÇEKME İŞLEM SIRASI VE YUVARLAK FORM OLUŞTURMA Uygulama Faaliye ti ¾

İş parçasını kısaçla tutup tavlayınız.

¾

İş parçasını oçaktan çıkartınız.

¾

Kısaç ısınmış ise soğutunuz.

¾

İş parçasını kısaçla

tutup

örs üzerinde

fırçalayınız. ¾

Çekiçle döverek düzgün bir yüzey yapınız.

¾

T ers çevirip çekiçle dövünüz.

¾

90 derece çevirip çekiçle dövünüz.

¾

T ekrar ters çevirip çekiçle dövünüz.(köşeler keskin olmayan dört köşe haline

Resim 5.1: Tel Fırça

gelmelidir) ¾

Karşılıklı köşeleri döverek altıgen yapınız.

¾

Karşılıklı iki köşeyi döverek sekizgen yapınız.

¾

Meydana gelen köşeleri döverek yuvarlatınız.

¾

Çap kumpası ile çapını kontrol edin. Gerekiyor ise ölçüsüne getiriniz.

¾

T ers çevirip dövülen kısmı kısaçla tutup aynı ölçü ve yüzeyleri elde ediniz.

22

¾

Köşeleri döverek ölçüsünde yuvarlatınız.

¾

600

O

C’ye kadar tavlayıp fırçalayın ve kuru bir yerde kendi halinde soğumaya

bırakınız.

Şekil 5.1: Yuvarlak Oluşturma

Örnek Uygulama Şekilde verilen altıgen malzemeyi yuvarlak çekme işlem sırasını takip ederek çapı 13 mm olacak şekilde çekiniz..

15

100

Şekil 5.2: Yuvarlak Çekilecek Altıgen Malzemeı

23

PERFORMANS TESTİ PERFORMANS TESTİ Verilen faaliyetler doğrultusunda yaptığınız çalışmaları aşağıdaki kriterlere göre değerlendiriniz. Ölçme uygulamalarında hatanız var ise tekrar ediniz.

GÖZLENECEK DAVRANIŞLAR

1-Verilen malzemeyi uygun bir şekilde ocağa yerleştirdiniz mi?

2-Uygun kısaç kullandınız mı?

3-Malzemeyi dövme tavına kadar tavladınız mı?

4-Malzemeyi ocaktan çıkarttıktan sonra kısacı soğuttunuz mu?

5-Malzemeyi fırçalayarak temizlediniz mi?

6-Uygun çekiç seçtiniz mi?

7-Çekiçle döverek düzgün bir yüzey yaptınız mı?

8-Karşı yüzeyi döverek çektiniz mi?

9-90 O Cevirerek komşu yüzeyleri döverek çektiniz mi?

10-Çap kumpası ile ölçü kontrolu yaptınız nmı?

11-T üm yüzeyleri ölçüsüne ve aynı hizaya getirdiniz mi?

12-İşlem sonunda parçayı fırçalarak kendi halinde soğumaya bıraktınız mı?

T OPLAM PUAN

24

EVET

HAYIR

ÖĞRENME FAALİYETİ-6 ÖĞRENME FAALİYETİ-6 AMAÇ Bu faaliyette verilen bilgiler ve çalışmalarınız doğrultusunda, tekniğe uygun olarak çekiç ve varyoz yardımı ile sıcak olarak altıgen çekme işlemi yapabileceksiniz.

ARAŞTIRMA Sıcak çekme işlemiyle üretilen ürünlerde altıgen formun kullanılma nedenlerini öğretmeninizin rehberliğinde araştırma yaparak bilgi toplayınız.

6.ALTIGEN ÇEKME İŞLEM SIRASI VE ALTIGEN FORMU OLUŞTURMA Uygulama Faaliyeti ¾

Gereci kısaçla tutup tavlayın.

¾

Gereci ocaktan çıkartın.

¾

Kısac ısınmış ise soğutun.

¾

Gereci kısaçla tutup örs üzerinde fırçalayın.

¾

Çekiçle döverek düzgün bir yüzey yapın.

¾

T ers çevirip çekiçle döverek düzeltin.

¾

Gereci örs üzerinde 60 derece çevirip çekiçle döverek çekin.

¾

T ers çevirerek karşı yüzeyi de çekiçle döverek çekin.

¾

Gereci tekrar örs üzerinde 60 derece çevirip çekiçle döverek çekin.

¾

T ers çevirip karşı yüzeyini de çekiçle döverek çekin.

¾

Öçüleri kontrol edin.

¾

Altıgeni ölçüsüne getirin ( altıgen açıları ve yüzeyleri tam olarak sağlanmalıdır.)

¾

İş parçasını ters çevirerek kısaçla dövülen kısımdan tutun.

¾

Yüzeyleri aynı ölçü ve hizada döverek çekin.

¾

Yaklaşık 600 OC’ye kadar tavlayıp kuru bir yerde kendi halinde soğumaya bırakın.

25

Şekil 6.1: Altıgen Yapma

Örnek Uygulama Şekilde verilen yuvarlak 18 mm.lik malzemeyi altıgen çekme işlem sırasını takip ederek anahtar ağzı 15 mm. olacak şekilde çekiniz..

150

18

Şekil 6.2: Altıgen Çekilecek Malzeme

26

PERFORMANS TESTİ PERFORMANS TESTİ Verilen faaliyetler doğrultusunda yaptığınız çalışmaları aşağıdaki kriterlere göre değerlendiriniz. Ölçme uygulamalarında hatanız var ise tekrar ediniz.

GÖZLENECEK DAVRANIŞLAR

1-Verilen malzemeyi uygun bir şekilde ocağa yerleştirdiniz mi?

2-Uygun kısaç kullandınız mı?

3-Malzemeyi dövme tavına kadar tavladınız mı?

4-Malzemeyi ocaktan çıkarttıktan sonra kısacı soğuttunuz mu?

5-Malzemeyi fırçalayarak temizlediniz mi?

6-Uygun çekiç seçtiniz mi?

7-Örs üzerinde döverek düzgün bir yüzey oluşturdunuz mu?

8-Ters çevirerek aynı işlemi uyguladınız mı?

9-60 O Çevirerek komşu yüzeyi döverek çektiniz mi?

10-Ters çevirerek karşı yüzeyi çektiniz mi?

11-İş parçasını tekrar 60O çevirerek diğer yüzeyi çektiniz mi?

12-Ters çevirerek karşı yüzeyinide çektiniz mi?

12- Ölçüleri kontrol ederek altıgeni ölçüsüne getirdiniz mi?

13-İş parçasını ters çevirerek kısaçla altıgen çekilmiş kısımdan tuttunuz mu?

14-Yüzeyleri aynı ölçü ve hizada döverek çektiniz mi?

15-İşlem sonunda parçayı fırçalarak kendi halinde soğumaya bıraktınız mı?

T OPLAM PUAN

27

EVET

HAYIR

ÖĞRENME FAALİYETİ-7 ÖĞRENME FAALİYETİ-7 AMAÇ Bu faaliyette verilen bilgiler ve çalışmalarınız doğrultusunda, tekniğe uygun olarak çekiç ve varyoz yardımı ile sıcak olarak konik çekme işlemi yapabileceksiniz.

ARAŞTIRMA Sıcak olarak konik çekme işleminde işin sıcaklığı, gereç cinsi ve baskı kuvvetinin oluşumunun çekme işlemindeki önemini araştırarak bilgi toplayınız.

7.KONİK ÇEKME İÇİN İŞLEM SIRASI VE ALTIGEN FORMU OLUŞTURMA Uygulama Faaliyeti ¾ Konik çekilecek kısmı gereç üzerinde işaretleyiniz. ¾ Gereci kısaçla tutup tavlayınız. ¾ Gereci oçaktan çıkartınız. ¾ Kısaç ısınmışsa soğutunuz. ¾ Gereci kısaca tutup örs üzerinde fırçalayınız. ¾ Gerecin ucunu örsün yuvarlak boynuzu üzerine koyup sol elinizi biraz yukarı kaldırınız. ¾ Çekiçi biraz meyilli tutarak gerecin ucunu işaretli yere kadar dövünüz. ¾ Gereci 90 derece çevirerek ucunu dövünüz. ¾ Biraz sivrilince çekiçle her vuruşta parçayı çevirerek dövünüz. ¾ Yeniden tavlayınız.(dikkat gerecin ucu inceldiğinden oçakta fazla bekletip yakmayın.) ¾ Çekiçleyerek yüzeylerini düzeltip ölçüsüne getiriniz. ¾ İşaretlenen diğer kısma bir önceki öğrenme faaliyeti olan altıgen çekme işlem sırasını uygulayınız. ¾ Parçayı 600 OC’ye kadar tavlayıp kuru bir yerde kendi halinde soğumaya bırakınız. Şekil 7.1

28

Örnek Uygulama Şekilde verilen yuvarlak 12 mm lik malzemenin uç kısmından 50 mm uzunluğunda konik çekme işlem sırasını takip ederek konik çekiniz..

Şekil 7.2: Konik Çekilecek Malzeme

29

PERFORMANS TESTİ PERFORMANS TESTİ

Verilen faaliyetler doğrultusunda yaptığınız çalışmaları aşağıdaki kriterlere göre değerlendiriniz. Ölçme uygulamalarında hatanız var ise tekrar ediniz.

GÖZLENECEK DAVRANIŞLAR

1-Verilen malzemeyi uygun bir şekilde ocağa yerleştirdiniz mi?

2-Uygun kısaç kullandınız mı?

3-Malzemeyi dövme tavına kadar tavladınızmı?

4-Malzemeyi ocaktan çıkarttıktan sonra kısacı soğuttunuz mu?

5-Malzemeyi fırçalayarak temizlediniz mi?

6-Uygun çekiç seçtiniz mi?

7-Örs üzerinde döverek düzgün bir yüzey oluşturdunuz mu?

8-Ters çevirerek aynı işlemi uyguladınız mı?

9-60 O Çevirerek komşu yüzeyi döverek çektiniz mi?

10-Ters çevirerek karşı yüzeyi çektiniz mi?

11-İş parçasını tekrar 60O çevirerek diğer yüzeyi çektiniz mi?

12-Ters çevirerek karşı yüzeyinide çektiniz mi?

12- Ölçüleri kontrol ederek altıgeni ölçüsüne getirdiniz mi?

13-İş parçasını ters çevirerek kısaçla altıgen çekilmiş kısımdan tuttunuz mu?

14-Yüzeyleri aynı ölçü ve hizada döverek çektiniz mi?

15-İşlem sonunda parçayı fırçalarak kendi halinde soğumaya bıraktınız mı?

T OPLAM PUAN

30

EVET

HAYIR

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI ÖĞRENME FAALİYETİ-1 C EVAP ANAHTARI 1 C 2 C 3 D 4 D 5 A 6 B 7 C ÖĞRENME FAALİYETİ-2 C EVAP ANAHTARI 1 2 3 4

D C B B

ÖĞRENME FAALİYETİ-3 C EVAP ANAHTARI 1

A

2

B

3

D

4

C

5

D

ÖĞRENME FAALİYETİ-4 C EVAP ANAHTARI 1 C 2 3 4

D B B

5

A

DEĞ ERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz.

Bu faaliyetteki eksikliklerinizi faaliyete tekrar öğretmeninizden yardım alarak tamamlayabilirsiniz

31

dönerek,

araştırarak ya

da

MODÜL DEĞERLENDİRME MODÜL DEĞERLENDİRME PERFO RMANS DEĞ ERLENDİRME 20 mm çapındaki yuvarlak malzemeden şekildeki ölçülere göre altıgen çekiniz. İkinci bir işlem olarak da verilen ölçülerde konik çekerek zımbayı tamamlayınız.

Araç Ve Gereçler ¾

Ø 20x100 mm yumuşak çelik

¾

Ocak ve takımları

¾

Çekiç, metre, çap kumpası, tel fırça

¾

Kare baskı

¾

Saplı keski

¾

Kömür ve ağaç talaşı

DEĞERLENDİRME Bu modülde kazanmanız gereken yeterliğin ölçülmesi için öğretmeninize başvurunuz.

32

KAYNAKLAR KAYNAKLAR ¾

SERFİÇELİ Y.Saip, Soğuk ve Sıcak şeklendirme , Ankara, 1997.

¾

ADSAN K, AKSOY A,YEŞİLMADEN Ahmet, Sıcak şekillendirme , M.E.B, Ank.

¾

Sıcak Demircilik Meslek Analizi, El Demircilği, M.E.B., Mesleki ve Teknik Öğretim

¾

Müsteşarlığı Etüt ve Planlama Dairesi Yayınları, Ankara, 1969.

¾

ÇALIŞKAN Hikmet, Sıcak Şekillendirme Te knolojisi, Ankara, 1983.

¾

T OPÇU Ahmet Mithat, Metalişle ri Atelye ve Teknoloji, Ankara , 1974.

¾

ERSOY Rüştü, Demircilik Meslek Te knolojisi, M.E. Basımevi, İstanbul, 1960.

¾

LALİK Sıtkı, ATAV Fethi, Demircilik Meslek Teknolojisi, İstanbul, 1959.

¾

ADSAN Kasım, KUMRU A.O., T opçu A.M, T OPÇU A, TAYMAZ Y, Me tal İşleri

¾

İş ve işlem yaprakları .Sınıf 1, Ankara, 2004.

¾

SERFİÇELİ Y.Saip, Me tlişle ri Meslek Te knolojisi 1, İstanbul, 2002.

¾

ŞAHİN Sami, Me tal işleri Me slek Teknolojisi, Ankara.

¾

YILDIZHAN Ahmet, Yayımlanmamış Ders Notları, 2002, Afyon.

¾

AKDUMAN Basri, Yayımlanmamış Ders Notları, 2002, Afyon.

¾

BOZOK Ersin, YAĞLI BOYA T ABLO (Kapak Resmi)

¾

www.izeltaş.com.tr

¾

www.iskur.gov.tr.

¾

www.aktaş torch.com

¾

www.saltatura.com

¾

www.oerlikon.com.tr.

¾

www.gedik.com.tr

33