Microsoft Word - Suspansiyon_sistemleri

T.C. Mİ LLÎ EĞİ Tİ M BAKANLIĞI

MEGEP (MESLEKÎ EĞİ Tİ M VE ÖĞRETİ M Sİ STEMİ Nİ GÜÇLENDİ RME PROJESİ )

MOTORLU ARAÇLAR TEKNOLOJİ Sİ

SÜSPANSİ YON Sİ STEMLERİ

ANKARA 2007

Milli Eğ itim Bakanlı ğı tarafı ndan geliş tirilen modüller;  Talim ve Terbiye Kurulu Baş kanlı ğ ı nı n 02.06.2006 tarih ve 269 sayı lıKararıile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğ itim Okul ve Kurumları nda kademeli olarak yaygı nlaş tı rı lan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim programları nda amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandı rmaya yönelik geliş tirilmişöğretim materyalleridir (Ders Notları dı r).  Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandı rmak ve bireysel öğ renmeye rehberlik etmek amacı yla öğrenme materyali olarak hazı rlanmı ş , denenmek ve geliş tirilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğ itim Okul ve Kurumları nda uygulanmaya baş lanmı ş tı r.  Modüller teknolojik geliş melere paralel olarak, amaçlanan yeterliği kazandı rmak koş ulu ile eğ itim öğ retim sı rası nda geliş tirilebilir ve yapı lması önerilen değiş iklikler Bakanlı kta ilgili birime bildirilir.  Örgün ve yaygı n eğitim kurumları , iş letmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden ulaş ı labilirler.  Bası lmı şmodüller, eğitim kurumları nda öğ rencilere ücretsiz olarak dağı tı lı r.  Modüller hiçbir ş ekilde ticari amaçla kullanı lamaz ve ücret karş ı lı ğ ı nda satı lamaz.

İ Çİ NDEKİ LER AÇIKLAMALAR ....................................................................................................................ii Gİ Rİ Ş.......................................................................................................................................1 ÖĞRENME FAALİ YETİ .1 ..................................................................................................... 3 1. SÜSPANSİ YON Sİ STEMİ ..................................................................................................3 1.1. Süspansiyon Sisteminin Görevleri ...............................................................................3 1.2. Süspansiyon Sistemi Çeş itleri ......................................................................................6 1.2.1. Serbest (Askı ) Süspansiyon Donanı mı ................................................................. 6 1.2.2. Sabit (Askı ) Süspansiyon Donanı mı ....................................................................6 1.3. Süspansiyon Sistemi Elemanları ..................................................................................6 1.3.1. Yaylar...................................................................................................................6 1.3.2. Amortisörler....................................................................................................... 21 1.2.5. Amortisör Arı zalarıve Belirtileri ....................................................................... 28 1.3.3. Denge (Viraj) Çubuğu........................................................................................ 29 1.3.4. Salı ncak Kollarıve Rotiller................................................................................32 1.4. Sabit Askı(Süspansiyon) Sistemi .............................................................................. 37 1.4.1. Genel Yapı sıve Parçaları ................................................................................... 37 1.4.2. Sabit Süspansiyon Sistemini Çalı ş ması .............................................................. 40 UYGULAMA FAALİ YETİ .............................................................................................. 42 ÖLÇME VE DEĞERLENDİ RME....................................................................................46 ÖĞRENME FAALİ YETİ .2 ................................................................................................... 49 2. SERBEST SÜSPANSİ YON DONANIMI......................................................................... 49 2.1. Genel Yapı sıve Parçaları ........................................................................................... 49 2.2. Serbest Süspansiyon Sisteminin Çalı ş ması ................................................................ 54 2.3. HavalıSüspansiyon Sistemi ....................................................................................... 54 2.3.1. Yapı sıve Parçaları .............................................................................................54 2.3.2. Havalı Süspansiyon Sisteminin Çalı ş ması .........................................................57 2.4. Aktif (Elektronik Kontrollü) Süspansiyon Sistemi ....................................................58 2.4.1. Yapı sıve Çalı ş ması ............................................................................................ 58 2.4.2. Sistemde Kullanı lan Elemanları n Yapı sıve Görevleri ...................................... 59 UYGULAMA FAALİ YETİ .............................................................................................. 63 ÖLÇME VE DEĞERLENDİ RME....................................................................................66 MODÜL DEĞERLENDİ RME .............................................................................................. 68 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 69 KAYNAKÇA .........................................................................................................................70

i

AÇIKLAMALAR AÇIKLAMALAR KODU

525MT0029

ALAN

Motorlu Araçlar Teknolojisi Alanı

DAL/MESLEK

Otomotiv Elektro Mekanikerliğ i

MODÜLÜN ADI

Süspansiyon Sistemleri Tekerlekler ile karoseriyi ş asiye bağ layan, konforlu ve emniyetli sürüşsağ layan sistemdir.

MODÜLÜN TANIMI SÜRE

40/32

ÖN KOŞUL

Temel eğ itimi tamamlamı şolmak.

YETERLİ Lİ K

MODÜLÜN AMACI

EĞİ Tİ M ÖĞRETİ M ORTAMLARI VE DONANIMLARI

ÖLÇME VE DEĞERLENDİ RME

Bu modül ile her çeş it süspansiyon sisteminin arı za tespitini yapmak, onarmak ve ayarlamak.

Sabit donanı m ve askısistemini sökmek, tamir etmek ve takmak.

Genel Amaç Öğ renci bu modül ile süspansiyon sisteminin bakı m ve onarı mı nıaraç kataloğ una ve standartlara uygun olarak yapabilecektir.

Amaçlar 1.

Serbest askı (süspansiyon) sisteminin bakı m ve onarı mı nıaraç kataloguna ve standartlara uygun olarak yapabileceksiniz.

2.

Sabit askı(süspansiyon) sisteminin bakı m ve onarı mı n araç kataloguna ve standartlara uygun olarak yapabileceksiniz.

Ortam: Atölye, iş letme, internet ortamı , teknoloji sı nı fı , kütüphane, otomotiv servisleri, mesleki eğ itim merkezleri ve meslek odaları Donanı m: Televizyon, VCD, DVD, tepegöz, projeksiyon, bilgisayar, eğ itim maketleri, çeş itli araçlara ait süspansiyon sistemleri Her bir faaliyet sonunda kendi kendinizi değerlendirebileceğiniz ölçme araçları na yer verilmiş tir.

Modül sonunda yeterlilik kazanı p kazanmadı ğ ı nı zı ölçen ölçme aracıöğretmeniniz tarafı nda hazı rlanı p size uygulanacaktı r.

ii

Gİ Rİ Ş Gİ Rİ Ş Değ erli öğrenci, Günümüzde otomotiv teknolojisinin çok hı zlıbir ş ekilde geliş imine ve değ iş imine tanı klı k ediyoruz. Özellikle elektronik ve bilgisayar teknolojisindeki hı zlıgeliş meler otomotiv sektöründe kendine uygulama alanıbulmuş tur. Böylece bu sektörün de geliş mesine yardı mcıolmuş tur. Geliş en bu teknoloji karş ı sı nda ihtiyaç duyulan ara teknik elamanı yetiş tirmek için otomotiv sektörünün bütün unsurları nı n (eğ itimci, sanayici, meslek odaları ve meslek okulları ) ortak hareket etmesiyle mümkün olacaktı r.

Geliş en ve sürekli değ iş en teknoloji, minimum yakı t sarfiyatı yla maksimum verim elde etme çabalarıyanı nda konfor ve güvenlik sistemlerinin de geliş tirilmesi çalı ş malar olmaktadı r. İ lk üretilen otomobillerde konfor ve güvenlik yok denecek durumdaydı . Oysa günümüz otomobillerinin vazgeçilmez unsuru konfor ve güvenlik sistemleridir. Ülkemizde taş ı macı lı k, büyük ölçüde karayoluyla yapı ldı ğ ı ndan güvenlik ve konfora olan ihtiyaç da artmaktadı r. Aracı n daha iyi güvenlik ve konfora sahip olması , her tür yük ve sürüşdurumunda (frenleme, hı zlanma, yüksek hı z, viraj alma) isteklere çok çabuk tepki vermesi ayrı ca lastiklerin yolu en iyi ş ekilde tutmasıancak geliş mişbir süspansiyon sistemi sayesinde mümkündür. Bu nedenle otomotiv tasarı m ve imalatçı ları nı n süspansiyon sistemleri üzerinde çok genişaraş tı rmalarıvardı r. Bu modülde gerek taş ı t sürüşemniyeti gerekse konfor açı sı ndan önem taş ı yan birçok süspansiyon çeş idi göreceksiniz.

Bu modülle süspansiyon sistemleri konusunda bütün donanı m, bilgi ve becerileri bizzat araş tı rı p görerek sahip olacak, bunlarıuygulayabilecek yeterliliğe kavuş acaksı nı z.

Böylece otomotiv sanayisinin ihtiyaç duyduğu kalifiye eleman olarak yetiş eceksiniz

1

2

ÖĞRENME FAALİ YETİ .1 ÖĞRENME FAALİ YETİ .1 AMAÇ Sabit askı(süspansiyon) donanı mı nı n bakı m ve onarı mı nıaraç kataloguna ve standartlara uygun olarak yapabileceksiniz.

ARAŞTIRMA 

Bir binek araca ait tekerlek ve gövde (ş asi veya kaporta) arası ndaki bağlantı parçaları nıinceleyiniz.



Bir traktör ile binek bir otomobil aynıyolda seyir halinde iken traktörün binek araca göre daha fazla zı plaması nı n, sallanması nı n, yolda gezinmesinin ve kontrolünün zor olması nı n nedenlerini araş tı rarak inceleyiniz.

1. SÜSPANSİ YON Sİ STEMİ 1.1. Süspansiyon Sisteminin Görevleri Araç gövdesi ile tekerlekler arası na yerleş tirilen süspansiyon sistemi, yolun yapı sı ndan kaynaklanan titreş imleri sönümlemek üzere tasarlanmı ş tı r. Süspansiyon sistemi sürüşkonforu ve güvenliği açı sı ndan ihtiyaç duyulan bir sistemdir. Şekil 1.1’de görüldüğü gibi. Direksiyon sistemi, ön düzen geometrisi ve tekerleklerle bir bütünlük içerisinde çalı ş ı r.

Şekil 1.1:Süspansiyon sisteminin gerekliliği

3

Otomobilin yol tutuşyetenekleri sürüşgüvenliğinin sağ lanması ndaki en önemli faktördür. Otomobilin yerle bağ lantı sıve yol tutuş u birçok parçanı n birlikte çalı ş ması yla sağ lanı r. Yürüyen aksam, direksiyon sistemi, süspansiyon sistemi, fren sistemi ve tekerlekler belli bir düzen ile karosere bağ lı dı r. Süspansiyon sistemi otomobilin ağ ı rlı ğı nıtaş ı dı ğ ıgibi lastiklerin yola tutunması nıda sağlamalı dı r. Otomobilin yol tutuş u hayati önem taş ı r; çünkü aracı n aktif güvenliği, dengesi ve konforu bu sistemin sağlı klı çalı ş ması na bağ lı dı r.

Şekil 1.2: Araç üzerinde süspansiyon sistemi

Süspansiyon sisteminin görevleri ş unlardı r  Sürüşesnası nda lastikler ile birlikte çalı ş arak yolcularıveya taş ı nan yükü korumak ve sürüşkonforunu iyileş tirmek amacı yla yol yüzeyinin yapı sı ndan kaynaklanan titreş imleri, salı nı mlarıve ani ş oklarısönümleyerek yumuş atı r. Aynızamanda ş asi ve kaportayıda korumuşolur.  Yol yüzeyi ile tekerlekler arası ndaki sürtünmeye bağlıolarak ortaya çı kan sürüşve fren kuvvetlerini gövdeye aktarı r.  Akslar üzerinde gövdeyi taş ı r ve gövde ile tekerlekler arası ndaki uygun geometrik iliş kiyi sağ lar.  Yol ile tekerlekler arası nda temasıkaybetmeden güvenli dönüşyapmayısağ lar.  Seyir halindeki bir araca yoldan ve havadan birçok kuvvet etki etmektedir iş te bu kuvvetler Şekil 1.3 ve 1.4’de görüldüğ ü gibi araçta bazısalı nı mlara neden olur.

4

Şekil 1.3: Araçta meydana gelen salı nı mlar

Sallantı Aracı n ağ ı rlı k merkezine göre ön ve arkası nı n aş ağıyukarıhareket etmesidir. Bu sallantıözellikle, aracı n pürüzlü ve kasisli, çok çukurlu stabilize yollarda kullanı ldı ğ ı durumlarda meydana gelir.

Yan Yatma Bozuk bir yolda araç döndüğünde veya hareket halinde iken aracı n bir tarafı ndaki yay kı salı rken diğ eri uzamaya baş lar. Bunu sonucunda aracı n gövdesi bir taraftan diğ er tarafa yanal hareketler yapar.

Zı plama Aracı n tümüyle aş ağ ıyukarıhareketidir. Düzgün olmayan yollarda yüksek hı zlarda araç kullanı ldı ğ ızaman meydana gelir. Yaylar yumuş ak olduğunda da zı plama da artar.

Şekil 1.4: Süspansiyon sisteminde kontrol edilebilen hareketler

5

Gezme Aracı n ağı rlı k merkezine bağ lıolarak eksenel merkezden sağ a ya da sola hareketidir.

1.2. Süspansiyon Sistemi Çeş itleri Süspansiyon sistemleri genellikle yapı ları na göre 2’ye ayrı lı r.

1.2.1. Serbest (Askı ) Süspansiyon Donanı mı Tekerlekler birbirlerinden bağ ı msı z olarak yol darbelerini karş ı layan ve sönümleyen donanı mlardı r.

1.2.2. Sabit (Askı ) Süspansiyon Donanı mı Sağve sol tekerlekler birbirlerine bir aks veya aks kovanıile bağ lanı r ve yol darbelerini birlikte karş ı layı p sönümleyen donanı mlardı r.

1.3. Süspansiyon Sistemi Elemanları 1.3.1. Yaylar Bir aracı n ş asisi araca bindirilmişyükü, aktarma organları nıve motoru taş ı r. Şasi çerçevesi ise yaylar ve diğ er bağ lantıelemanlarıyardı mı yla tekerleklere bindirilir. Yaylar tekerlekler ile dingil arası na yerleş tirilir.

Yaylar enerji depolayan elemanlardı r. Seyir halindeki taş ı ta yoldan gelen darbeler, tekerlekler aracı lı ğıile çok kı sa zaman içerisinde yaylara kinetik enerji olarak iletilir. Yaylar bu enerjiyi sı kı ş mak suretiyle potansiyel enerji olarak üzerine depolar. Bir süre sonra yaylar, oldukça yavaşbir salı nı m hareketiyle potansiyel enerjiyi kinetik enerjiye dönüş türerek bı rakı r. Böylece yoldan gelen darbeler ş asiye geçmeden yay üzerinde sönümlenmişolur.

Şekil 1.5: Çukura düş en bir aracı n yaylanması

Taş ı t kütlesi yaylanan kütle ve yaylanmayan kütle olmak üzere iki kı sma ayrı lmı ş tı r:

6

Yaylanan Kütle Karoseri, motor, vites kutusu ve araç yükünden meydana gelmiş tir. Yaylanan kütle ne kadar büyük olursa taş ı t o kadar yumuş ak hareket eder. Bu da sürüşgüvenliğ ini ve konforunu beraberinde getirir.

Yaylanmayan Kütle Yaylanmayan kütle; tekerlek, askıdonanı mı ndan (akslar) ve tekerleklerden meydana gelir. Yaylanmayan kütle sürüşkonforu ve güvenliği açı sı ndan oldukça az olmalı dı r.

1.3.1.1. Yayları n Görevi  Taş ı ta ait ağ ı rlı k ve kütle kuvvetlerini üstüne alı r.  Sürüşkonforu için yolun darbelerini karş ı lar ve yumuş ak titreş imlere dönüş türür.  Sürüşgüvenliği için tekerleklerin yol yüzeyine iyi tutunması nısağ lar.

1.3.1.2. Yayları n Çeş itleri 1)- Yaprak yaylar 2)- Helezon yaylar 3)- Burulma çubuklu yaylar 4)- Hava yayları(pnömatik ve hidro-pnömatik yaylar)  Yaprak Yaylar Motorlu taş ı tlarda yaprak yaylar çoğ unlukla arka süspansiyon donanı mı nda kullanı lı rlar. Makas olarak da adlandı rı lan yaprak yaylar günümüzde binek otomobillerinde pek kullanı lmaz, çoğ unlukla işmakineleri kamyon ve kamyonetlerde kullanı lmaktadı r. 

Yaprak Yayları n Yapı sı

Yaprak yaylar yassıçelikten bant ş eklinde kı vrı larak yapı lı rlar. Birkaç ince yaprağ ı n kı sadan uzuna doğ ru üst üste demetlenmesiyle oluş ur. Bu bağlama ş ekliyle esnemesi durumunda kı rı lmaz, eğ ilmeğ e zorlanı r.

Yaprağı n her bir kı vrı mı na büküm denir ve uzun yapraktan kı sa yaprağa doğ ru gittikçe büküm artar.

1 – Merkez cı vata 2 – Kelepçe 3 – Yaprak yay

4 – Bağ lantıküpesi

5 – Yay gözü

6 – Lastik burç

Şekil 1.6: Yaprak yay

7

Şekil 1.7: Yaprak yayı n parçaları

Yayımeydana getiren yapraklar bir merkez cı vatasıtarafı ndan birbirine bağlanı r.

Merkezden uçlara doğ ru kaymayıönleyici kelepçeler ile yapraklar birbirine tutturulmuş tur.

Kelepçeler yapraklarıbir hizada tutmaya çalı ş ı r ve yaylanma hareketi sı rası nda yaprakları n ayrı lması nıengeller. Bazıyaprak yayları n (makas) arası na pullar konulmak suretiyle eğ ilme sı rası nda birbiri üzerinde kayma imkânısağ lanmı ş tı r. Böylece yayı n kı rı lmasıönlenir.

Yaprak sayı sı arttı kça dayanacağı yük miktarıda artar.

Şekil 1.8: Yüklü ve yüksüz yay durumu

En uzun yayı n ön ucu kı vrı lmak suretiyle bir yay gözü meydana getirilmiş tir. Bu kı sı mdan yay askı sı na bir cı vata ile ası lmı ş tı r. Cı vata ile askı daki yuvasıarası na kauçuk burçlar yerleş tirilmiş tir. Böylece metalin metale temasıengellenmiş tir. Bu kauçuk burçlar titreş imleri üzerlerine alı r ve kendi yapı ları nda yok ederek ş asiye iletilmesine engel olur.

Aynızamanda yay eğ ilmeye çalı ş ı rken yay gözünün ileri geri bükülmesine müsaade eder.

8

Şekil 1.9: Yaprak yay

Ana yaprak yayı n arka ucunda bir yay gözü meydana getirecek ş ekilde bükülmüş tür.

Bu göz bir yay küpesi üzerinden aracı nş asisine bağlanmı ş tı r. Yay küpesi yayı n eğilmeye çalı ş masısı rası nda yay boyunun değiş mesine olanak sağlar.

Şekil 1.10: Yaprak yaylısüspansiyon sisteminin temel parçaları

Yayı n ortasıiki adet “U” cı vatasıile arka aks kovanı na bağlanmı ş tı r. Şasi çerçevesinin arka köprü üzerine gelen kavisli kı smı nda lastik tamponlar vardı r.

Şekil 1.11: Yaprak yayı n çalı ş ması

9

Bu tamponları n görevi, aracı n tümseklere binmesi ya da çukurlara düş mesi sı rası nda oluş an yaylanma hareketi aş ı rıboyutlara ulaş tı ğ ı nda arka köprünün ş asiye çarpması nı önlemektir. 

Yaprak Yayları n Bağ lantıve Hareket İ letim Şekillerine Göre Askı Donanı mları nda Kullanı lması Yaprak Yayı n Ön AskıDonanı mı nda Kullanı lması Yaylar ön dingile iki adet “U” cı vatasıile sabitlenmiş tir. Amortisör ön dingil ile ş asi arası na bağlanmı ş . Yaprak yayı n ön tarafış asiye sabitlenmiş , arka kı smıise yay küpesi vası tası yla serbest hareket edebilecek ş ekilde ş asiye bağ lanmı ş tı r. Daha çok ticari amaçlı kamyon ve işmakinelerinde kullanı lı r.

Şekil 1.12: Yaprak yayları n ön askısisteminde kullanı lması

Yaprak Yayı n Arka AskıDonanı mı nda Kullanı lması Hafif yük taş ı tları nı n arka süspansiyon sisteminde kullanı lı rlar. Bu askıdonanı mı makaslarla beraber kullanı lan aks tipi, diferansiyel, aks milleri ve poyranı n beraberce oluş turduğ u sabit bir ünitedir.

Yaprak yaylar, frenleme kuvvetine, yüklerin oluş turduğu kuvvetlere ve tahrik kuvvetine dayanacak ş ekilde aş ağ ıyukarıhareket eder. Sabit aks kovanıyaprak yaylarla gövdeye tutturulmuş tur.

10

Şekil 1.13: Yaprak yayları n arka askıdonanı mı nda kullanı lması

Yaprak Yayı n Ağı r Hizmet Tipi Araçlarda Kullanı lması Ağ ı r hizmet tipi araçlarda kullanı lmakta olan yaprak yay, hafif araçlarda kullanı lanları n tersine arka köprüye bindirilmişdurumdadı r. Bu tür araçlarda ana yaprak yayı n üstünde birde yardı mcıyay vardı r. Yardı mcıyay ancak aş ı rıyükleme durumları nda çalı ş maktadı r. Birbiri üzerinde esneme yapacak ş ekilde arka köprüye iki adet “U” cı vatası yla bağ lanmı ş tı r. Yol darbelerini ilk karş ı layan ana yaprak yaydı r.

Aracı n ani olarak tümseklere binmesi durumunda ana yayda aş ı rısı kı ş ma meydana gelir. Bu durumda ana yaprak yay büyük miktarda esneme hareketine giriş irken yardı mcı yayı n uçlarış asi çerçevesinin üzerindeki tamponlara kadar dayanı r. Böylece kendi gerilimini ana yayı n gerilimine ilave eder.

Şekil 1.14: Ana ve yardı mcıyaylıaskıdonanı mı

11

Yaprak Yayı n Özellikleri  Makaslar sabittir. Uygun pozisyonda aksıiçersine aldı kları ndan bağlantı parçaları na gerek yoktur. Ancak çok yer kaplar.  Ağ ı r hizmet kullanı mıiçin oldukça dayanı klı dı r, fakat yapı mızordur.  Yaprak iç sürtünmeleri nedeniyle yol yüzeyinden gelen küçük titreş imleri sönümlemeleri zordur.  Sürüşkonforu iyi değildir. Bundan dolayıyaprak yaylar büyük ticari araçlarda kullanı lı r.  Kalkı şve duruşsarsı ntı ları nıçok kolay sönümler.  Yaprakları n sürtünmesinden dolayıdüzenli bakı m gerektirir.



Helezon Yaylar  Helezon Yayı n Yapı sı

Helezon yaylar, ı sı l iş lem uygulanmı ş , bükülüp helezon ş ekiller verilen özel yay çeliklerinden yapı lı r. Genellikle yayı n bir ucu ş asi çerçevesine diğ er ucu aksa ya da askı tertibatı na bağ lı dı r. Titreş imleri engellemek için yayı n alt ve üst kı sı mları na kauçuk takoz ve pabuçlar konulmuş tur. Bir helezon yayı n üzerine yük tatbik edildiğinde yayı n tamamı esneyerek boyu kı salı r. Bu ş ekilde harici enerji depolanarak darbe sönümlenir.

Şekil 1.15: Helezon yayı n esnemesi

Helezon yay bir yay çeliğ inin aynıölçüde bükülmesiyle yapı lmı şise üzerine tatbik edilen yük değ iş tikçe düzenli bir ş ekilde esneyecektir. Bu da yumuş ak bir yay anlamı na gelir ki ağı r yüklerde yeterince sert olmayacaktı r. Sert bir yay kullanı lı rsa da hafif yüklerde kullanı ldı ğ ızaman darbelerin bir kı smı nıkaroseriye vereceğinden kontrolsüz bir sürüş e neden olacaktı r. Bu nedenle aracı n kullanı lacağ ıyer, taş ı yacağ ıyük gibi etkenler göz önüne alı narak yay seçimi yapı lı r.

12

Şekil 1.16: Helezon yay

Günümüz otomobillerinin hemen hemen hepsinde arka veya ön askı da helezon yaylar kullanı labilmektedir.

Aş ağ ı da görülen yay tiplerinin hepsi aynıamaca hizmet etmektedir. Ancak taş ı tı n yükü, kullanı lacağ ıyer, dingil ş ekli, istenilen konfor ve amortisörün ş asiye bağlantı sı na göre farklıyapı da yaylar kullanı labilir.

. Şekil 1.17: Helezon yay çeş itleri



Helezon Yayları n Bağ lantıve Hareket İ letim Şekillerine Göre AskıDonanı mları nda Kullanı lması Helezon Yayı n Ön AskıDonanı mı nda Kullanı lması Helezon yaylıön süspansiyon donanı mıarka süspansiyon donanı mı na göre biraz daha karı ş ı ktı r. Helezon yaylar direksiyon sisteminin istekleri doğ rultusunda tekerleklerin aş ağ ı yukarı , sağa sola hareket etmesine imkân sağlamalı dı r. Araç önden çekiş li ise aksı n hareketlerini kı sı tlamadan tekerleklerden gelen darbeleri üzerine almalı dı r. Bu tür ön askı donanı mları nda helezon yay amortisör üzerindedir.

13

Şekil 1.18: Helezon yayı n ön askıdonanı mı nda kullanı lması

Alt ve üst salı ncakları n iç taraflarıamortisörle beraber aracı nş asisine, dı ştaraflarıise direksiyon deveboynuna tespit edilmiş tir. Direksiyon deveboyunlarıküresel mafsallar aracı lı ğ ıile salı ncak kolları na bağlanmı ş tı r. Bu küresel mafsallar dingil baş ları nı n direksiyon için yanlara dönmelerine imkân verirler. Tekerlekler dingil baş ları na bağ lı dı r ve istenilen yöne rahatça dönebilmektedirler.

Helezon Yayı n Arka Askı Donanı mı nda Kullanı lması Bu askıdüzeneği daha çok küçük ticari araç, kamyonet ve minibüs türü araçlarda tercih edilmişyaprak yaylara nazaran daha konforlu sürüşsağlamaktadı r.

Araç arkadan itiş li ise yaylar çoğ unlukla aş ağı daki ş ekilde olduğ u gibi askı donanı mı na bağ lanmı ş tı r. İ çerisine amortisör yerleş tirilmişyaylar alt ve üst salı ncak kolunun arası na sı kı ş tı rı lmı ş tı r. Alt ve üst salı ncak kollarıfarklıuzunluklarda olup üst salı ncak kolu biraz daha uzundur.

14

Şekil 1.19: Helezon yayı n arka askıdonanı mı nda kullanı lması

İ ki adet dingil çubuğ u arası na helezon yay yerleş tirilmişolup amortisör bağı msı z bir ş ekilde ş asiye ayrı ca bağlanmı ş tı r.

Helezon yayları n özellikleri  Birim ağı rlı ğ a düş en sönümleme gücü yaprak yaylara göre daha büyüktür, az yer kaplar ve bakı m gerektirmez.  Yapı mıkolay ve yumuş ak yaylar imal edilebilir.  Yaprak yaylar gibi yaprak içi sürtünme olmadı ğ ı ndan, yayları n kendi salı nı mları nı n kontrolüne gerek yoktur. Ancak amortisörlerin kullanı lmasızorunludur.  Yayları n yanal kuvvetlerde direnci olmadı ğ ı ndan, aksıdestekleyecek yanal bağ lantı elemanlarıgereklidir.  Burulma Çubuklu Yaylar Yapı sı Bükülebilmeye ve burulmaya dayanı klıyay çeliğ inden yapı lı rlar. Çubuğun bir ucu hareketsiz bir ş ekilde gövdeye, diğer ucu ise dönebilecek serbestlikte alt ya da üst salı ncağa bağ lanı r. Burulma çubuklu yaylar yapı sal olarak dört grupta toplanı rlar:  Yuvarlak çubuklu yay  Dikdörtgen çubuklu yay  Kaplanmı şçubuklu yay  Demet çubuklu yay

15

Şekil 1.20: Burulma çubuğunun ön süspansiyonda kullanı lması

Yuvarlak burulma çubuklu yayı n uçlarış iş irilmişve genel olarak bir çentikli diş , frezeli, nadiren de dört köş e ş eklinde yapı lı rlar. Burulma çubuklu yaylar dı şetkenlerden korunmak için muhafaza içerisine alı nabilir. Aynızamanda bu muhafaza bir bütün yay paketi olarak da yapı labilir.

Burulma Çubuklu Yayları n Özellikleri  Birim ağ ı rlı ğa düş en süspansiyon gücü diğer yaylardan daha yüksek olduğundan süspansiyon yumuş ak olacaktı r.  Süspansiyon sisteminin yapı mıbasittir, az yer kaplar ve bakı m gerektirmez.  Helezon yaylar gibi, burulma çubuklu yaylar ı n da salı nı mıkontrolsüzdür ve amortisör kullanı lmasızorunludur.

16

Şekil 1.21: Burulma çubuğunun üst salı ncağa bağlanması

 HavalıYaylar Yapı sı Gazlar özelliğ ini kaybetmeden sı kı ş tı rı labilirler. Hava yayları da gazları n sı kı ş tı rı ldı ğı nda yay gibi esnemesi özelliğ inden yararlanı larak yapı lmı ş tı r. Hava yayı tertibatı , metal bir hücre içerisine yerleş tirilen esnek bir torbadan ibarettir. Bu hava dolu torba aracı n ağı lı ğ ı nıüzerinde taş ı r.

Sürüşhalinde tekerlek tümseğe çarptı ğı nda hava daha da sı kı ş ı r ve darbeyi sönümler. Şekil 22’de bir otomobile ait havalı yayı n kı sı mları görülmektedir.

HavalıYayları n Parçaları 1- Süspansiyon bağ lantı sı 2- Hava odası 3- Kelepçe 4- Silindirik körük 5- Piston 6- Süspansiyon kolu 7- Akordeon körükler Şekil 1.22: Havalıyaylar ve kı sı mları

Havalısüspansiyon için gerekli havayımotor tarafı ndan döndürülen kompresyon üretir. Bu nedenle sistem diğerlerine göre biraz karmaş ı ktı r. Aş ağı daki ş ekil otobüs arka dingiline ait havalısüspansiyon ve kı sı mları nıgöstermektedir.

17

Şekil 1.23: Havalıyayı n arka süspansiyonda kullanı lması

Bu sisteme sahip aracı n tekerleği bir tümsekten geçmesi durumunda yaylanma körüklerinin içerisinde bulunan hava titreş imi üzerine alı r. Böylece yol darbesi sönümlenmiş olur.

Havalıyaylar, kompresör ve kontrol mekanizmasıgibi elemanlar gerekli olduğundan sistem karı ş ı k ve maliyeti diğ erlerine göre fazladı r.  Hidropnömatik Yaylar Her ünitenin sı zdı rmaz yapı daki hücresi (hava yastı ğ ı ) yüksek bası nç altı nda azot gazı ile doldurulur. Bu hücrenin altı nda ikinci bir hücre vardı r ve burasıda sı vı(su) ile doludur.

Bunlara hidro-pnömatik yaylar denilmektedir.

Sistem, biri diğ erinin üzerinde olmak üzere üç odaya bölünmüşkap ş eklindeki bir yapı dan meydana gelmiş tir. Kubbe ş eklindeki en üst oda azot gazıile doludur ve ortadaki odadan bir diyafram vası tası yla ayrı lı r. Ortadaki oda içinde antifriz ve korozyon önleyici madde bulunan su ile doludur. Üçüncü ve en alttaki oda ise yine hidrolik akı ş kanla doludur ve alt tarafıdiyaframla kapatı lmı ş tı r. Diyaframı n alt tarafısüspansiyon vası tası yla aş ağ ı yukarıhareket eden konik bir pistona kuvvet uygular. İ ki alt oda arası ndaki bölümde amortisör valfıbulunur. Hidro-pnömatik yayda yağbası ncı100–200 bardı r.

1-Piston diyaframı

5-Küresel oda

2-Akı ş kan

6-Ayı rı cıdiyafram

3-Akı ş kan giriş i 4-Azot

7-Konik etek 8-Konik piston

18

Şekil 1.25: Hidropnömatik yayı n çalı ş ması

Tekerlek yolun tümseğ i ile karş ı laş tı ğ ızaman sı vıyukarıdoğ ru itilir ve gaz sı kı ş tı rı lı r.

Buna ilave olarak her tekerlekteki ünite arka ile önü bir birine bağlayacak ş ekilde irtibatlandı rı lmı ş tı r. Bu bakı mdan sol ön tekerlek bir tümsek ile karş ı laş tı ğızaman, sol üniteden bir kı sı m sı vıbir boru üzerinden arka sol üniteye yollanı r. Bu da sol arka tekerleğ i kaldı rı r. Böylece yoldan gelen titreş im iki tekerlek arası nda paylaş ı larak sönümlenmişolur.

Araca yük binmesi durumuna ünitede akı ş kan artı ş ı , yük boş almasıdurumunda ise akı ş kan azalmasıolmaktadı r. Aş ağı da hidro-pnömatik yayları n tümsek ve çukurlardaki konumları gösterilmiş tir.

Şekil 1.26: Hidropnömatik yayı n araç üzerinde çalı ş ması

Yol darbesiyle piston yukarıdoğ ru hareket eder. Silindirin içerisindeki hidrolik akı ş kan küre biçimindeki haznenin içerisine bası nçlıolarak gönderilir. Diyafram yukarı doğru sürülür böylece gaz sı kı ş tı rı lı r. Engel aş ı ldı ktan sonra gaz ilk bası ncı na düş er.

Diyafram ve piston tekrar baş langı ç durumları nıalı r.

19

Araç Yüksekliğinin Ayarlanması Bu sistem aynızamanda araç yüksekliğini de ayarlamaya imkân verir. Yükseklik düzenleme tertibatıyardı mı yla zeminle olan mesafe her durumda sabit tutulabilir. Artan yükleme sı rası nda taş ı t yaylanı r. Hidro-pnömatik yaya ait yükseklik düzenleme tertibatı nı n sürgüsü girişağzıserbest kalacak ş ekilde kumanda kolu üzerinden hareket ettirilir.

Silindirlerin içerisindeki akı ş kan hacmi, gaz hacmi vası tası yla aynımiktarda artı rı lı r. Taş ı t tekrar kendi ilk yüksekliğ ine gelir. Taş ı tı n yukarı ya kalkması yla yükseklik düzeltme tertibatı nı n sürgüsü kumanda çubuğ u üzerinden nötr duruma getirilir. Taş ı tı n yükünün boş almasıdurumunda olay tersine gerçekleş ir. Akı ş kan miktarıbir yükseklik ayar kolu aracı lı ğ ıile sürücü tarafı ndan ayarlanabilir. Taş ı tı n frenleme olayısı rası nda dingilin yükünün değ iş mesine karş ıetki etmek için, arka aksı n yaylanama elemanları ndan akı ş kan çı karı lı r.

Hidro-pnömatik süspansiyon sistemleri, diğer sistemlerle karş ı laş tı rı ldı ğ ı nda en yüksek enerji depolama kabiliyetine sahip olduklarıgörülür. Fakat pratikteki uygulamalarda nispeten ağ ı r ve karmaş ı k olan otomatik yükseklik kontrol donanı mı na ihtiyaç duyulması nedeniyle kullanı m alanıkı sı tlı dı r.

Hidro-Pnömatik Yayları n Özellikleri  Yaylanma karakteristiği geliş miş tir.  Aracı n zeminle seviyesi isteğe bağ lı olarak ayarlanabilir.  Lüks binek otomobillerde ve otobüslerde çoğ unlukla kullanı lmaktadı r.  Süspansiyon sisteminin sağ ladı ğı sürüş rahatlı ğı , taş ı t yükündeki değiş ikliklerden fazla etkilenmez.  Ayrıolarak bası nçlıyağa ihtiyaç vardı r ve amortisör olarak kullanı labilir.

1.3.1.3. Yaylarda Yapı lan Kontroller Süspansiyon sisteminde kullanı lan yaylarda gözle çatlama, eğ ilme, yı rtı lma, burulma olup olmadı ğ ı na bakı lı r. Bunun dı ş ı nda yay tansiyonu ise araç üzerinde basitçe ş uş ekilde kontrol edilir.

Araç yüksüz bir ş ekilde zemini düz bir yere çekilir. Yayı n zemine en yakı n noktası (dingilin alt kı smı ) ile zemin arasımetre ile ölçülür. Bu iş lem bütün tekerleklere ait yaylara (dingillere) ayrıayrıyapı lı r. Aracı n ön tekerleklerinin yaylarıile aka tekerleklerinin yayları ndan alı nan ölçüler farklıolabilir. Ancak ön ve arka askıdonanı mı na ait yaylardan alı nan ölçüler kendi araları nda eş it olmalı dı r. Farklı lı k var ise mutlaka yaylar ve amortisörler kontrol edilmelidir. Ön askıya da arka askıdonanı mdaki yaylardan alı nan ölçülerin eş it olmasıdurumunda ölçülen değ erler araca ait katalog değ erlerlerindeki aracı n zeminle yüksekliğ i ile karş ı laş tı rı lı r ve yay hakkı nda karar verilir.

Yay Tansiyon Cihazı nda Helezon Yayı n Kontrolü Yay serbest durumdaki yüksekliği ölçüldükten sora cihaza yerleş tirilir. Pres aracı lı ğ ı ile yaya basma kuvveti uygulanı r. Katalog değerlerine göre değiş ik bası nçlardaki yayı n yüksekliğ i ölçülür. Katalog değ erleri ile karş ı laş tı rı lı r. Yaylar uygun değ erler arası nda ise kullanı lı r, farklıise değiş tirme yoluna gidilir.

20

1.3.1.4. Yay Arı zalarıve Belirtileri Taş ı tları n süspansiyon sistemlerinde kullanı lan yaylar dı ş arı da ani ve ş iddetli bir darbe nedeniyle arı za gösterebilirler. Malzeme yorulmasınedeniyle çok uzun süre çalı ş mı şyay kı rı labilir. Buda çoğ unlukla burulma çubuklu yaylar ve yaprak yaylarda görülen bir durumdur.

Helezon yaylarda ise çoğ unlukla yay tansiyonunun zamanla azalması ndan dolayısüspansiyon sisteminde sertleş me ve aracı n zeminle yüksekliğ inde düş me görülür.

1.3.2. Amortisörler Araç yol yüzeyindeki darbelere maruz kaldı ğı nda süspansiyon yaylarıuzayarak ya da kı salarak bu darbeleri karş ı lar. Darbeleri karş ı lamalarıesnası nda bir süre salı nı m hareketi yapar. Gerçekte bir yayı n kı sa bir salı nı mdan sonra durmasıbeklenir. Aynızamanda yayları n hem yeter derecede sert hem de eğilebilir özellikte olmalarıgerekmektedir. Bunun yanısı ra yayları n sı kı ş masıve gevş emesi hallerinde araçta aş ı rısarsı ntı lara yol açmamasıemniyet ve konfor için zorunludur. Bu nedenle sarsı ntıve darbeyi ş asiye iletmeyen yayı n yavaş ça gevş emesi ve sı kı ş ması nısağ layan, kontrolsüz salı nı mıkı sa sürede durduracak donanı ma ihtiyaç vardı r. Bu görevi amortisörler gerçekleş tirir.

Şekil 1.27: Amortisörlü ve amortisörsüz kütledeki salı nı m

Amortisörler aracı n dingil yapı sı na ve kullanı lan yaylara göre değiş ik ş ekillerde bağ lanabilir. Helezon yay ile bir bütün olarak bağ landı ğıgibi bağı msı z olarak da monte edilebilir. Amortisörler arka süspansiyonlarda aks kovanıveya salı ncak ile ş asi arası na ön süspansiyon da ise direksiyon mafsalıile ş asi veya kaportaya bağ lanı r.

21

Şekil 1.28: Lastik takoz, yay ve amortisörün bağlantıelemanlarıile görünüş ü

1.3.2.1. Görevleri  Yayları n salı nı m süresini kı saltı r.  Lastiklerin her durumda zeminle teması nısağlayarak sürüşemniyeti sağlar.  Lastiklerin daha iyi yol tutuş unu sağlayarak direksiyon hâkimiyetini kolaylaş tı rı r.  Yatmayı , kaymayı , zı plamayı , fren sı rası nda dalmayıve hı zlanma sı rası nda ön tarafı n yükselmesini arka tarafı n çökmesini azalarak sürüşkonforunu artı rı r.

Şekil 1.29

Amortisörler sı vı ları n sı kı ş tı rı lamama ve bunun sonucunda yer değiş tirme özelliğ inden yararlanı larak yapı lmı ş tı r. Bir hazne içerindeki sı vısı kı ş tı rı ldı ğı nda çı kı şyolu bulması durumunda yüksek bir sürtünmeye maruz kalı r. Amortisörler bu sürtünme kuvveti sayesinde yay esnemelerini kı sa sürede durdurur.

22

Şekil 1.30: Amortisörde hidrolik hareketleri

1.3.2.2. Amortisör Çeş itleri Çalı ş ma Şekillerine Göre Amortisörler Tek tesirli amortisörler Çok tesirli amortisörler Yapı ları na Göre Amortisörler Çift borulu amortisörler Tek borulu amortisör İ çindeki Akı ş kanı n Cinsine Göre Amortisörler Hidrolik amortisörler Gazlı amortisörler 1.3.2.3. Amortisörün Yapı sıve Çalı ş ması Tek Borulu Tip Amortisörün Yapı sıve Çalı ş ması (Yüksek Bası nçlıGazlıAmortisör) Tek parça borudan meydana gelmişiçteki silindirde, gaz-hazne odasıve yağodası yüzer bir piston ile ayrı lmı ş tı r. Böylece aş ağıve yukarıserbestçe hareket edebilir. Bu amortisörler yüksek bası nçta azot gazıile doldurulmuş tur. Buradaki gaz haznesi, hidrolik amortisörlerdeki rezerve borusunun görevini üstlenmiş tir. Milin yağiçerisindeki değiş en hacmini telafi ederek amortisörün verimini artı rı r.  Atmosfer havasıile doğrudan temas halinde olduğ undan fazla ı sı nmaz.

23

 Borunun bir tarafıyüksek bası nçlıgaz ile doludur ve yüzer piston ile yağdan arı tı lmı ş tı r. Böylece çalı ş ma esnası nda kavitasyon ve köpürme meydana gelmez.  Çalı ş ma gürültüsü oldukça azdı r.  Gaz amortisörün ayrıbir bölümünde olduğ undan, amortisörün boyu klasik amortisörlerden daha uzundur.

Şekil 1.31: Yüksek bası nçlıgazlıamortisör

Çalı ş ması Basma: Sı kı ş ma anı nda piston aş ağı ya doğru hareket ederek alt haznedeki yağ ı n üst hazneye göre daha fazla sı kı ş ması na neden olur. Alt haznedeki yağpiston valfini zorlayarak üst hazneye geçmeye çalı ş ı r. İ ş te bu anda piston valfıyağ ı n akı ş ı na gösterdiğ i direnç sönümleme gücünü oluş turur. Bu arada en alt bölümde sı kı ş mı şolan gaz, yağ ı n piston valfi üzerinden üst hazneye çabuk ve düzgün bir ş ekilde geçmesini sağlar. Böylece dengeli bir sönümleme gücü elde edilmişolur. (Gaz bası ncı : 20 – 30 bar) Çekme: Geniş leme anı nda piston yukarıdoğ ru hareket ederek üst haznedeki yağı n alt hazneye göre daha fazla sı kı ş ması na neden olur. Piston valfi üzerinden alt hazneye geçmeye çalı ş an yağ a piston valfi bir direnç gösterir, bu da sönümleme gücünü oluş turur. Piston kolunun yukarıhareketiyle yer değiş tiren yağ ı n miktarıkolun kütlesi kadar az olur. Meydana gelebilecek boş luk yukarıdoğ ru hareket eden piston tarafı ndan durdurulur. Ayrı ca piston yüksek bası nçlı gaz tarafı ndan sürekli itilmektedir.

Kavitasyon: Yağ ı n amortisör içerisinde yüksek hı zda yer değ iş tirmesi neticesinde bazıbölgelerde düş ük bası nç sonucunda hava boş luklarıoluş ur bu duruma kavitasyon denir.

Bu hava boş luklarıyüksek bası nçlıbölgelere gittiklerinde sı kı ş ma nedeniyle sönerler ve bu esnada sese, bası nç değiş imlerine ve amortisörün iç parçaları nda hasara neden olurlar.

24

Çift Borulu Hidrolik Amortisörün Yapı sıve Çalı ş ması Dı şborunun içinde bir bası nç borusu vardı r. Silindir içerisine aş ağıyukarıhareket eden ve üzerinde supap (valf) bulunan bir piston vardı r. Amortisör uzarken (çekme) piston üzerindeki valfısönümleme gücünü oluş tururken, basma durumunda ise silindir içerisindeki valf sönümleme gücünü oluş turur.

Silindirin üçte biri yağile kalan kı smı da hava ile doludur ve atmosfere açı ktı r.

Rezervuar yağ ı n silindire giriş i ve çı kı ş ıiçin bir depo haznesi görevini yapar. Çalı ş ması Basma: Mil içeriye girerken piston ile taban valfi arası ndaki yağsı kı ş tı rı lı r. Yağtaban valfinin küçük deliklerinden aş ağ ı ya geçerken direnç oluş turarak sönümleme yapar. Bu esnada milin içeriye giren hacmi kadar yağbası nç borusu içinden rezerve borusu içine geçer. Çekme: Mil yukarıdoğru hareket ederek pistonun üst tarafı ndaki yağsı kı ş tı rı lı r ve yağküçük deliklerden aş ağ ıgeçerken direnç oluş turarak sönümleme yapar. Bu esnada milin dı ş arı ya çı kan hacmi kadar yağrezerve borusundan bası nç borusu içine geçer. Açma ve kapama esnası nda amortisör tarafı ndan oluş turulan sönümleme kuvveti süspansiyon yayı nı n yaylanması nıazaltı r.

Şekil 1.32: Çift borulu hidrolik amortisör

Çift Borulu Düş ük Bası nçlıGazlıAmortisörün Yapı sıve Çalı ş ması Bu tip amortisörler sadece yağ doldurulmuş amortisörlerdeki kavitasyon ve köpürmenin yarattı ğ ıolumsuzluklarıortadan kaldı rmak için düş ük bası nçlıgaz ile doldurulmuş tur. Köpürme havanı n amortisör yağıile karı ş ması dı r. Bunun sonucunda gürültü, bası nç dalgalanmalarıve bası nç düş meleri meydana gelir.

Kavitasyon ve köpürmenin en aza indirilmesi daha düzgün sönümleme gücü, daha iyi direksiyon hâkimiyeti ve sürüşkonforu sağ layacaktı r. Amortisörün yapı sıve çalı ş masıçift borulu hidrolik amortisöre benzemektedir. Bu amortisörde gaz bası ncı 10–15 bardı r.

25

. Şekil 1.33: Çift borulu düş ük bası nçlıgazlıamortisör

Çift Yönlü Hidrolik Amortisörün Çalı ş ması Basma: Bu amortisör, içerisinde aş ağıyukarıhareket eden bir piston ve piston üzerinde bulunan farklıyönlerde açı lan iki adet valftan meydana gelmiş tir. Normal konumda piston arkası ndaki ve önündeki haznelerin bası nçlarıeş ittir. Piston aş ağ ıdoğ ru bası lı rken piston önündeki yağsı kı ş ı r, bası ncıartan yağpistonun arkası ndaki valfi açar ve yağüst haneye geçer. Alt hazne ile üst hazne arsı ndaki yağhareketi sı rası nda direnç oluş ur ve titreş im sönümlenmişolur.

Şekil 1.34: Çift yönlü hidrolik amortisör

Çekme: Piston milinin yukarıhareketiyle üst haznedeki yağsı kı ş ı r ve pistonun ünündeki valfi açar. Böylece üst hazneden alt hazneye yağakı ş ıbaş lar bu geçişesnası nda direnç oluş ur ve darbe böylece sönümlenmişolur.

26

1.3.2.4. Amortisörde Yapı lan Kontroller Amortisörün Gözle Kontrolü Amortisörlerde herhangi bir onarı m mevcut değ ildir. Arı zalandı kları nda değiş tirilir.

Muhafazanı n üst kı smı ndaki ince yağtabakasıgörülebilir. Bu normal bir durumdur ve piston kolunun yağ lanması nı n iyi olduğunu gösterir. Bu ş ekildeki amortisörün durumu iyidir ve değ iş tirilmesine gerek yoktur.

Amortisörde yağsı zı ntı sıoluyorsa bu yağ ı n amortisörün içinden mi yoksa baş ka bir yerden mi deldiğ i dikkatlice tespit edilmelidir. Amortisörden sı zı yorsa değiş tirilmelidir.

Amortisörler değ iş tirilirken aynıaksa ait amortisörler beraber değ iş tirilmesi sistemin dengesi bakı mı ndan tavsiye edilmektedir.

Hasarlıya da lastikleri düş müştakozlar değ iş tirilmelidir. Amortisörlerin dı şkı smı nda hasar olup olmadı ğıkontrol edilmelidir.

SökülmüşGazlıAmortisörün Elle Test Edilmesi; Amortisör bir mengeneye hasar görmeyecek biçimde dik olarak bağ lanı r. Piston kolu içe ve dı ş a birkaç kez hareket ettirilir. Bu ş ekilde piston bölgesindeki gazlar dı ş arıatı lı r.

Pistonu dı ş arıçekmek için gereken kuvvet içeri itmek için gereken kuvvetten daha fazladı r.

Piston kolunu sabit ş ekilde hareket ettirirken bir direnç kuvvetinin hissedilmesi önemlidir.

Piston kolu amortisör içerisine tamamen sokulduğ unda tekrar bir miktar gaz yastı ğ ı sebebiyle dı ş arıçı kmalı dı r. Tespit cı vatalarıdâhil tam boyu ölçülür katalog değeri ile karş ı laş tı rı lı r, değerlerin dı ş ı nda sonuç elde edilirse amortisör değiş tirilir. Ayrı ca piston kolu yeterince dı ş arıçı karı lamaz ise amortisör arı zalı dı r ve değ iş tirilir.

Amortisör Gazı nı n ve Yağ ı nı n Boş altı lması Kazalarıönlemek ve çevreyi korumak için amortisörler atı lmadan önce yağıve gazı boş altı lmalı dı r. Bunu yapmak için amortisör piston kolu aş ağ ıbakacak ş ekilde mengeneye bağ lanı r ve 5 mm çapı nda bir delik amortisörün alt kı smı ndan yaklaş ı k 20mm yukarı sı na delinir ve gazı n dı ş arıçı kmasısağ lanı r. İ kinci bir delik daha delinerek yağdı ş arıakı tı lı r.

Piston kolu içe ve dı ş a birkaç kez hareket ettirilerek yağ ı n tamamen dı ş arıatı lmasısağlanı r.

27

Amortisörün BilgisayarlıTest Cihazı nda Kontrolü Yapı lı ş ı : Araç cihaz özel bandı nı n üzerine çı karı lı r. Araç bir dingilinin tekerlekleri ile amortisör test cihazıtekerlek altlı klarıüzerinde hareket ettirilir. Bu tekerlek altlı klarıdüş ey titreş im oluş turacak ş ekilde bir elektrik motoru aracı lı ğ ı yla hareket ettirilir. Bu titreş im hareketleri tekerlek, askı , yay ve amortisör üzerine aktarı lı r.

Şekil 1.35: Amortisörün bilgisayarlıtest cihazı nda kontrolü

Cihazı n hareketi durdurulduğunda dingil serbest halde titreş ime kendi rezonans sahası nda devam eder. Bu sahada bir an için çok büyük yukarıve aş ağıhareket ederek titreş im vuruş larımeydana gelir. Rezonans sahası ndaki titreş im hareketlerinin büyüklüğ ü amortisörün sönümleme kapasitesi hakkı nda bilgi verir.

Bütün titreş im olayıbir çizici üzerinden diyagram kâğ ı dı na iletilir.

Test Sonucunun Değerlendirilmesi Testlerden elde edilen sonuçlar katalog bilgisi ile kı yaslanı r. Test değ erleri katalog değ erleri ile uyumlu değ ilse amortisör değ iş tirilir.

1.2.5. Amortisör Arı zalarıve Belirtileri Sürücüler, araçları nıamortisörlerin zaman içinde bozulması na ve bunun getirdiği yol tutuşkaybı na uyum sağ layarak kullanı r. Genelde, kötü durumdaki amortisörlerle araç kullandı kları nı n farkı na varmaz. Ani fren yapı ldı ğı nda otomobilin ön tarafıher zamankine

28

göre daha çok öne yı ğı lı yorsa ve yan rüzgârlardan etkileniyorsa amortisörlerde problem var demektir.

Kötü durumdaki amortisörler, aracı n helezon, direksiyon kutusu, ş aft istavrozu, diferansiyel, lastikler, kauçuk burçlar, diş li kutusu, aks bilyaları , süspansiyon, rot gibi parçalardaki aş ı nmayıartı rı r. Gevş ek amortisör bağ lantı larıses yapar.

Bozuk Amortisörün Otomobil Üzerindeki Belirtileri  Direksiyon sertleş ir.  Süspansiyon yumuş ar.  Yol tutuşzayı flar.  Islak zeminde kayar.  Direksiyon titrer.  Gece görüş ünde olumsuzluk olur.  Lastikler aş ı nı r.  Kullanı mızorlaş tı rı r.  Frenler zayı flar.

Şekil 1.36: Amortisör arı za karikatürleri

1.3.3. Denge (Viraj) Çubuğu 1.3.3.1. Görevi Dönüşesnası nda aracı n yana yatmasıile meydana gelen merkezkaç kuvvetine bağ lı olarak aracı n savrulması nıönlemek için denge çubuğ u kullanı lı r. Viraj çubuklarıvirajı n iç tarafı nda kalan (aynıaks üzerinde karş ıtaraftaki) tekerleğ i de yere bastı rmak suretiyle, emniyetli bir dönüşyapma imkânısağ lar. Denge çubuğ u, önden ve arkadan kaymalarıda en aza indirir.

Lastiklerin yola tutunma yeteneklerini artı rı r.

29

Şekil 1.37: Denge çubuğu

1.3.3.2. Yapı sıve Çalı ş ması Ön süspansiyonda denge çubuğu lastik yastı klar ve bağlantı lar üzerinden alt salı ncağ ı n uçları na tutturulmuş tur. Denge çubuğ unun orta kı smı lastik yastı klar vası tası yla aracı n gövdesine ve ş asiye bağ lanmı ş tı r. Özellikle amortisör kule gergileri ile uyum içinde çalı ş ı r. Burulma kuvvetlerine karş ıkoyabilecek yapı da olan viraj denge çubuklarıtek parça halinde “U” ş eklinde yapı lmı ş tı r.

Eğer sağve sol tekerlekler eş it miktarda, aynıyönde ve zamanda aş ağ ıyukarıhareket ederlerse denge çubuğ u burulmaz.

Normalde araç dönerken dı şyay sı kı ş ı r, iç yay açı lı r. Bu yüzden, denge çubuğ unun bir ucu yukarıdoğru burulurken diğ er ucu ise aş ağıdoğ ru burulur. Çubuk burulmaya kar ş ıkoymaya çalı ş ı r. Bu direnç aracı n savrulması nıazaltı r ve gövdeyi mümkün olduğunca düz tutmaya çalı ş ı r. Fazla kasisli yollarda tek bir lastiğ in havada kalmasıgibi dezavantajlarıvardı r, bu da iyi bir süspansiyon sistemi ile giderilebilir.

30

Şekil 1.38: Denge çubuğunun süspansiyon bağlantı ları

Arka süspansiyonda ise viraj çubuklarıyanal kontrol çubuğ u olarak adlandı rı lı r. Şekil 1.37’de arka aksta kullanı lan yanal kontrol çubuğ u görülmektedir. Her iki ucundan arka aksı gövdeye bağ lar. Aks ile gövde arası nda oluş an yanal kuvvetleri üzerine almaktadı r.

Şekil 1.39: Yanal kontrol çubuğu

1.3.3.3. Denge Çubuğ unda Yapı lan Kontroller Kontroller araç seyir halinde ve araç lift üzerinde olmak üzere iki ş ekilde yapı lı r.

Araç seyir halinde iken direksiyon sağ a sola çevrilir, uygun hı zlarda keskin virajlar alı nı r. Aracısavrulma eğilimi göstermesi ya da dönüşyönünün tersine aracı n aş ı rıyan yatması denge çubuğ unun kontrol edilmesini gerektirmektedir.

31

Araç lift üzerinde iken denge çubuğ unun fiziki yapı sı na bakı lı r eğ ilme, çatlama ve deformasyon durumları nda değ iş me yoluna gidilir. Bağlantıyerlerindeki lastik takoz ve yastı klar kontrol edilir. Arı zalıolanlar değiş tirilir.

1.3.3.4. Denge Çubuğ unun Arı zalarıve Belirtileri Dı ş ardan bir darbe almadı ğısürece denge çubuğ unda herhangi bir arı za olmaz.

Malzeme yorulması na bağ lıolarak kı rı lma çok nadiren de olsa görülebilir. Lastik takozlarda yı rtı lma ve yı pranma meydana gelebilir. Zamanla elastikliğ ini kaybedebilir. Belirli aralı klarla lastik takozları n değ iş tirilmesi gerekir. Şasi ve direksiyon sistemine bağlantı yerlerinde gevş eklik, bunun sonucunda dönüş lerde kontrolün zorlaş tı ğıve savrulma eğiliminin arttı ğı görülür.

1.3.4. Salı ncak Kollarıve Rotiller 1.3.4.1. Salı ncak KollarıGörevi ve Yapı sal Özellikleri Salı ncak kollarısüspansiyon sisteminin bir parçasıolup ön süspansiyon sistemlerinde aks taş ı yı cı sı , direksiyon sistemi elemanları , denge çubuğ u, yay ve amortisörlerle bir bütün oluş turur. Salı ncaklar, tekerlekleri düzgün konumda tutar, çeş itli yönlerden gelen kuvvetlere karş ıhareketlerini sı nı rlar ancak yukarıve aş ağıyöndeki hareketlere izin verir. Şekil 1.38’de arkadan itiş li otomobillerin arka süspansiyonları nda kullanı lan çift salı ncak donanı mıgörülmektedir.

Şekil 1.40: Salı ncak ve rotillerin görünüş ü

Her tekerlek için, aracı n boyuna olan eksenine dik bir üst bir de alt salı ncak bulunur.

Genel olarak üst salı ncak tek, alt salı ncak ise iki koldan oluş maktadı r ve araç ekseni boyunca uzanan bir gergi çubuğ u tarafı ndan desteklenmektedir. Üst salı ncağı n bir ucu burçlar ile süspansiyon çat ı sı na diğer ucu ise bir rotil vası tası yla aks taş ı yı cı sı na tutturulmuş tur.

32

Şekil 1.41: Salı ncaklar

Alt salı ncakları n her birinin bir ucu burçlar vası tası yla süspansiyon çatı sı na tutturulmuş tur. 1 ve 2 nolu kolları n diğer uçlarıise bir rotil ve burç vası tası yla aks taş ı yı cı sı na tutturulmuş tur.

Gergi çubuğu aracı n boyuna olan kuvvetleri taş ı r. Bir ucu bir burç vası tası yla süspansiyon taş ı yı cı sı na, diğ er ucu ise baş ka bir burç vası tası yla aks taş ı yı cı sı na tutturulmuş tur.

Helezon yay ve amortisörün üst uçlarıüst destek vası tası yla aracı n gövdesine bağ lanmı ş tı r. Denge çubuğu, iki ucundan, bir bağlantıve mafsal vası tası yla 2 notlu alt salı ncağa tutturulmuş tur. Denge çubuğu ise ortası ndaki iki noktadan süspansiyon taş ı yı cı sı na lastik burçlar vası tası yla tutturulmuş tur.

Aracı n maruz kaldı ğ ıkuvvetler ş u parçalar tarafı ndan karş ı lanı r Dikey kuvvetler: Helezon yaylar, amortisör, amortisör kulesi, lastik takozları , Boyuna Kuvvetler: Gergi çubuklarıve burçlar.

Yanal Kuvvetler: Salı ncaklar ve burçlar.

1.3.4.2. Rotiller Görevi ve Yapı sı Tekerleklere gelen düş ey ve yatay kuvvetleri taş ı r ve aracı n dönmesi esnası nda direksiyon çatalları na pim vazifesi görür. Direksiyonun sisteminin istekleri doğrultusunda hareketi rot kolundan alı r ve direksiyon mafsalı na iletir.

Rotillerin içi kayan yüzeylerinin yağ lanmasıiçin gres ile doldurulmuş tur.

33

Binek otomobillerde kullanı lan rotiller genelde yağ lanmayan tiptir. Bu nedenle aş ı ntı yıazaltmak için toz kapağı nı n sı zdı rmaz olmasıgerekmektedir.

Şekil 1.42: Rotiller

Şekilde görüldüğü gibi rotiller direksiyon mafsalı nıalt ve üst salı ncaklara bağ lamaktadı r. Her rotilin bir ucu ayarlanabilir durumdadı r. Bu bakı mdan rotillerin boyları değ iş ebilir. Ön düzen açı ları nda toe-in ayrı ca buradan yapı lmaktadı r.

34

Şekil 1.43: Rotillerin süspansiyon sistemdeki yeri

1.3.4.3. Salı ncak Kolları nda ve Rotillerde Yapı lan Kontroller Direksiyon bağlantı ları nda gevş eklik olup olmadı ğ ı na bakı lı r. Bunu için araç lift üzerine alı nı r. Tekerlekler sağ a sola, ileri geri hareket ettirilir. Boş luk ön görülenden fazla ise sistem elemanlarıkontrol edilir.

Araç lifte iken bir levye yardı mı yla salı ncakları n rotil ile bağlantı ları nı n gevş ek olup olmadı ğ ı na bakı lı r. Boş luğu fazla olan rotiller sökülür. Rotil gövdesinden mengeneye bağ lanı r, küresel cı vatanı n kı lavuz açı lmı şkı smı ndan tutarak küresel mafsallıcı vata değiş ik yönlerde doğrusal ve dairesel hareket ettirilir. Küresel mafsalı n hareketinde zorluk, sı kı ş ma, tutukluk, metal sürtünmesi görülmesi durumunda rotil, değiş tirilir. Böyle bir durumla karş ı laş ı lmamı ş sa rotil greslenir ve takı lı r. Fiber yataklırotil tiplerinde greslemeye gerek yoktur.

35

Rotillerin Yağ lanması

1.3.4.4. Salı ncak Kolları nı n ve Rotillerin Arı zaları Taş ı tta normalin dı ş ı nda düzensiz lastik aş ı ntı sı , aracı n bir tarafa çekmesi, direksiyonun titremesi, yol darbelerini hissettirmesi ve aracı n yolda gezmesi süspansiyon sisteminin, direksiyon sisteminin ve lastiklerin kontrol edilmesini gerektirir.

Dı şdarbelerden dolayısalı ncak kolları nda eğ ilme, burulma, lastik takozları nı n aş ı nması , yı rtı lması , salı ncak kolları nı n bağ lantı ları nı n gevş emesi, bunun sonucunda ses yapmasıgibi arı zalarla karş ı laş ı labilir.

Salı ncaklardaki gevş eklik ya da lastik takozlarıdurumu bir levye yardı mı yla kontrol edilir, gevş ek bağ lantı lar sı kı lı r, aş ı nmı şyı pranmı şlastik takozlar değ iş tirilir.

Rotil konik cı vatasıiçerisindeki gres eksilmişya da özelliğ ini kaybetmişise rotil greslenir.

Rotil içerisindeki yayı n esnekliğ i azalmı şise yenisi ile değ iş tirin.

Toz lastiğ i yı rtı k ya da özelliğ ini kaybetmişise yenisi ile değ iş tirin.

36

1.4. Sabit Askı (Süspansiyon) Sistemi Sağve sol tekerlekler, aks ya da aks muhafazasıile bir bütün olarak birbirine bağ lı dı r.

Bu sisteme rijit akslısüspansiyon sistemi de denilir. Sağve sol tekerlekler yaprak ya da helezon yay üzerinden gövde veya ş asiye tutturulmuştek bir aks ile birbirine bağ lanı rlar.

Sabit süspansiyon sistemi otobüs, kamyon ve kamyonet gibi ağ ı r hizmet tipi araçlarda ön ve arka dingilleri fark etmeksizin çok genişkullanı m alanıbulmuş tur. Binek otomobillerinde ise konfor yönünden yetersiz olduğu için tercih edilmemektedir.

Şekil 1.44: Sabit süspansiyon sistemi

1.4.1. Genel Yapı sıve Parçaları Günümüz sabit süspansiyon sistemlerinde yaprak yay, helezon yay ve burulma çubuklu yay kullanı labilmektedir. Ağ ı r yük altı nda çalı ş an ticari araçları n ön ve arka süspansiyonları nda yaprak yaylar tercih edilirken binek otomobil, minibüs ve küçük çaplı kamyonetlerin ön askıdonanı mı nda helezon yaylar tercih edilmektedir.

Yaprak YaylıSabit Ön AskıDonanı mı Yapı sı Şekil 1.43’te yaprak yayı n sabit süspansiyon sistemindeki parçalar bağlantı ları yla görülmektedir. Yaprak yay ortası ndan “U” cı vatası yla ön dingile, uçları ndan ise ş asiye bağ lanmı ş tı r.

Tekerleklerden gelen darbeleri ilk karş ı layan yaprak yaydı r. Yay bu darbeyi küpe tarafı ndan uzayarak sönümlemeye çalı ş ı r. Yaprakları n birbiri üzerinde sürtünmesi ve lastik takozlar da bu sönümlemeye yardı mcıolur. Sönümleme süresini kı saltmak için amortisör devreye girerek salı nı m süresini kı saltı r.

Şekil 1.45: Sabit Süspansiyon Sisteminin Parçaları

37

Helezon YaylıBurulma Kiriş li Sabit Arka Süspansiyon Sistemi

Yapı sı Önden çekiş li araçları n arka süspansiyonları nda kullanı lı r, yapı sıkolay ve yekparedir. Şekil 1.45’te önden çekiş li bir aracı n, helezon yaylısabit arka süspansiyonu görülmektedir. Yaylar ve amortisörün bir ucu arka dingile diğer uçları ise ş asiye bağlanmı ş tı r. Burada yol darbesini ilk karş ı layan sı rası yla, arka dingil, helezon yaylar, lastik takozlar ve amortisörlerdir. Şekil 1.46

Şekil 1.47: Helezon yaylısabit askısistemi

Paralel Yaprak YaylıSabit Arka Süspansiyon Sistemi Birçok otomobilde, arka süspansiyon yolcu ve bagajı n ilave yükünün büyük bölümünü taş ı mak zorundadı r. Eğ er süspansiyon yaylarıbu ilave yükü taş ı yacak kadar sert yapı lı rsa, araçta sadece sürücünün bulunduğ u durumlarda gereksiz bir sertliğe neden olacaktı r; aksi takdirde ise araç tam yüklü olduğunda çok yumuş ak kalacaktı r. Aynıdurum amortisörler için de söz konusudur. Bu problem yaprak makas veya değiş ken yay katsayı lıbaş ka tip yaylar, gaz doldurulmuşamortisörler, değiş ik bağı msı z süspansiyon tipleri vb. kullanı lmak suretiyle ortadan kaldı rı labilir.

Yapı sı Arka süspansiyon, ön tekerleklerin, direksiyon pozisyonları ndan etkilenmeden hareket edebilmesi için, arka aksıolması gereken konumda tutacak ş ekilde tasarlanmı ş tı r.

Paralel yaprak makaslı askı donanı mı genellikle ticari araçları n arka süspansiyonunda kullanı lı r. Paralel yaprak makaslısüspansiyon ile birlikte kullanı lan aks tipi, diferansiyel, aks milleri ve poryanı n bir sabit ünite içinde toplandı ğ ıbir akstı r.

38

Şekil 1.48: Yaprak yaylısabit süspansiyon sistemi

Frenlemeye, yüklere ve üzerine tesir eden tahrik kuvvetlerine dayanacak ve kendi yaylarıüzerinde aş ağ ıyukarıhareket etmesine müsaade edecek tarzda sabit aks gövdeye tutturulmuşve ş afta bağ lanmı ş tı r.

Yaprak yay ile aks ayrıbir bağlantıgerektirmediğ inden yapı sıbasit fakat kuvvetlidir.

Aks yayları n taş ı yı cı sıolduğundan yumuş ak yay kullanı lmasızordur. Bu nedenle sürüş konforu iyi değ ildir. Ani hı zlanma ve frenleme torku dairesel salı nı m ve titreş ime neden olur.

Bunu önlemek için amortisörler aksı n biri önüne diğ eri arkası na bağlanı r. Dönüş lerde ise aracı n ön kı smı nı n dalması na ve arkası nı n yükselmesine neden olur.

Dört Bağlantı lıHelezon Yaylı Sabit Arka Süspansiyon Sistemi Arkadan itiş li hafif ticari araçlarda kullanı lı r.

Şekil 1.49: Dört Bağlantı lıSabit Süspansiyon Sistemi

39

Yapı sı Aks konumlamasıiki alt kontrol kolu, iki üst kontrol kolu ve bir yanal kontrol çubuğ u tarafı ndan yapı lı r. Yük süspansiyonun ve yol ş okunun sönümlenmesi için sadece yaylar kullanı lı r. Aracıboylaması na etkileyen tekerleklerin tahrik ve frenleme torkları na ters tepki gösteren kuvvetler, alt ve üst kontrol kollarıtarafı ndan, yanal kuvvetler ise yanal kontrol çubuğu tarafı ndan karş ı lanı r.

Her kontrol kolunun veya yanal kontrol çubuğunun bir ucu gövde veya ş asiye, diğer uçlarıise arka aks kovanı na lastik burçlar vası tası yla tutturulmuş tur. Helezon yaylar alt kontrol kollarıveya arka aks kovanıile gövde arası na yerleş tirilmiş tir.

Dört adet kol ile bağ landı ğ ı ndan yumuş ak yaylar kullanı labilir ve sabit askı sistemlerinde en iyi sürüşkonforuna sahiptir. Bağ lantıkollarıilerde olacağ ı ndan bagaj alanıgenişolacaktı r. Aynızamanda üst bağ lantıkolu alt koldan kı sa olacağ ı ndan aracı n iç hacmi de büyük olacaktı r.

Sabit Süspansiyon Sistemlerinin Özellikleri      

Süspansiyonu meydana getiren parçaları n sayı sıazdı r ve yapı sıbasittir.

Dayanı klıolduğu için ağı r hizmette araçları nda rahatlı kla kullanı labilir.

Dönüş lerde gövdede bir miktar eğ im oluş ur.

Tekerleklerde aş ağ ıyukarıküçük hareketler olduğ undan aş ı ntı lar daha azdı r.

Yaysı z kütlenin büyük olması ndan dolayısürüşkonforu zayı ftı r.

Sağve sol tekerlekler birbirini etkilediğinden sallanma ve titreş im fazladı r.

1.4.2. Sabit Süspansiyon Sistemini Çalı ş ması Arka askıdonanı mı na yerleş tirilen yaprak yayları n salı nı m ve yaylanma görevlerinin dı ş ı nda da görevleri vardı r. Motor gücü döndürme momenti biçiminde arka tekerleklere iletildiğinde, tekerlek zeminin göstermişolduğ u karş ıbir kuvvete maruz kalı r. Bu arka süspansiyon donanı mı nı , tekerleğin aksi yönünde döndürmeye zorlar. Buna arka köprü torku denir.

Şekil 1.50

40

Arka askıdonanı mı nda yaprak yayları n bir görevi de arka köprü torkunu üzerine alarak yok etmek ya da bunu faydalı hale dönüş türmektir.

Yol darbeleri tekerlekler aracı lı ğ ıile yaya iletilir, yay darbenin durumuna göre küpe tarafı ndan uzayarak bunu karş ı lar. Bu salı nı mş eklinde devam eder ve aks kovanı na iletilir.

Bu sı rada devreye amortisör girer ve yay salı nı mı nısüresini kı saltı r. Yay kı sa sürede eski karakteristiğ ine döner. Yine de bir miktar titreş im gövdeye geçer.

Tekerlek ş ayet çukura düş müşise bu sefer yay küpe kı smı ndan aş ağ ı ya doğ ru kı salarak lastiği zemine basmaya çalı ş acaktı r. Yayla birlikte aks kovanı nıda aş ağ ıitecek fakat amortisör bu gevş emeyi sı nı rlayarak aş ı rısalı nı mıengelleyecektir. Bu etkiler dingile bağ lıhangi tekerlekte olursa olsun aks ve yaylar bir bütün olduğ u için direk gövdeyi etkileyecektir. Bu etkilenme sallanma, yan yatma olarak görülür.

Arkadan itiş li sabit süspansiyonlu araçlarda ani hı zlanma frenleme torkunda yaprak yay kullanı lmı şise yay aksı n etrafı nda dönmeye çalı ş acaktı r. Bu esnada yaylarda oluş an ters kuvvetler amortisörlerin birini aksı n önüne diğ erinin aksı n arkası na konulması yla ortadan kaldı rı lı r.

Frenleme ve hı zlanma durumları nda yay gövdenin de etkisiyle kı salarak aks üzerine büyük bir kuvvet uygulayarak lastiklerin zemini daha iyi tutması nısağ lar.

Şekil 1.51: Sabit süspansiyon sisteminin araç üzerinde görüntüsü

41

UYGULAMA FAALİ YETİ UYGULAMA FAALİ YETİ İ ş lem Basamakları









Sürücünün ş ikâyetlerini yorumlayı nı z.

Öneriler

dinleyiniz



Sürücünün süspansiyon sistemi ile ilgili ş ikâyetini dinleyerek not alı n ve araç kabul formunu doldurunuz.



Süspansiyon sistemi ile ilgili çı kabilecek arı zaları araç katalogundan inceleyiniz.



Yol testine çı kmadan önce güvenlik önlemleri için öğretmeninize danı ş ı nı z.



Sürücü ile beraber yol testine çı karak ş ikâyetleri beraberce gözlemleyiniz ve notlar alı nı z.



Yapacağ ı nı z iş lemlerin her aş aması nda araç kataloğ unun tavsiyelerine uyunuz.



Yol testinden elde ettiğiniz sonuçlar ile daha önce almı ş olduğunuz sürücü ş ikâyetlerini karş ı laş tı rı nı z Araç kataloğ unu da inceleyerek sorunun nerede olduğ unu tespit ediniz.



Bulduğ unuz arı zayı arkadaş ları nı z ve öğretmeniniz ile tartı ş ı nı z ve kesin kanı ya varı nı z.



Kullanacağ ı nı z araç, gereç, takı m ve el aletlerini belirleyerek, kullanı m için hazı rlayı nı z.

Bütün güvenlik önlemlerini alı nı z.



Tekerlek

ve

Yol testi yapı nı z.

Süspansiyon sisteminin arı zası nıtespit ediniz.

Aracısehpaya alı nı z.

42

bijonları nı

gevş etin, sonra aracıkriko ile kaldı rı nı z.









Kriko dingil ağı lı ğı nı taş ı malıaracı n ön tarafı nı sehpalara oturtunuz.



Tekerlekleri tamamen sökün ve size engel olmayacak ş ekilde aracı n altı na yerleş tiriniz.



Araç kataloğ undan yararlanarak, sağ yaprak yaya bağlıamortisör alt ucunu sökün, “U” cı vataları nı n somunları nı , “U” cı vataları nı , üst plakayı , amortisör bağlantı parçaları nıve amortisörleri çı karı nı z.



Amortisörün kontrolü için sayfa 30-31’e bakı nı z.



Yukarı daki iş lemde olduğu gibi sol yaprak yayıait bağlantı parçaları nı ve yayı n arka ucunu ş asiye bağlayan cı vatanı n somununu sökünüz.

Cı vatayı pirinç zı mba kullanarak çı karı nı z. Aynı ş ekilde yayı n küpe tarafı nı da bağ lantıelemanları yla beraber sökünüz krikoyu indirerek dingili dı ş arı çı karı nı z.



Lastik burçlar aş ı nmı şise değiş tiriniz bütün parçaları temizleyiniz aş ı nmı şbozuk olan parçaları da değiş tiriniz.

Tekerlekleri sökünüz.

Amortisörleri yapı nı z.

sökünüz

ve

kontrollerini

Yayları nısökünüz ve kontrollerini yapı nı z.

43





Onarı m için gerekli yedek belirleyiniz ve temin ediniz.



Dingili sehpaya Dingili krikoda tutmayı nı z.



Değ iş tirilecek olan parçalarıbelirleyerek araca ait servislerin yedek parça bölümünden ya da sanayiden temin ediniz.



Yay küpesinin lastik burçları nı yerleş tiriniz.

Küpeyi ş asi bağlantı sı ndan yerine yerleş tiriniz. Yay ucunu küpe pimine geçirdikten sonra lastik burcu ş asi bağ lantı sı na ve yay ucuna geçiriniz. Dı ş küpe parçası nıtakı nı z ve bağlantı elemanları nı uygun torkta sı kı nı z.



Yayı n arka ucunu ş asi bağlantı sı nıhizalayı nı z.



Cı vata baş ı iç tarafa gelecek ş ekilde takı nı z ve uygun torkta bağlantı elemanı nı sı kı nı z. Diğer yayı da aynı ş ekilde bağladı ktan sonra “U” cı vataları nı ve plakaları yerleş tiriniz



Yaprak yayları n altı ndaki pimleri dingil üzerindeki yerlerine oturtunuz. “U” cı vataları nıyerine takı n ve somun boş lukları nı alı nı z.



Amortisörleri bağlantı elemanları ile yerlerine takı nı z ve bağlantı elemanları nısı kı nı z.



Tekerlekleri takı nı z ve bijonları n boş lukları nı alı nı z. Aracı kriko ile kaldı rı nı z, sehpalardan kurtarı n ve aracıindiriniz.

parçaları

Yaylarıtakı n.







Amortisörleri takı nı z.

Tekerlekleri takı nı z.

44

alı nı z fazla

Tekerlek bijonları nısı kı nı z.

“U” cı vatası nı n somunları nısı kı nı z.



UYARI: Bütün bağ lantı elemanları nıkontrol ediniz. Yol testi yapı nı z ve değerlendiriniz.

Sonuçları öğ retmeninize ve arkadaş ları nı zla paylaş ı nı z.

Süspansiyon sistemini test ediniz.

45

ÖLÇME VE DEĞERLENDİ RME ÖLÇME VE DEĞERLENDİ RME OBJEKTİ F TESTLER (ÖLÇME SORULARI) 1. Yay salı nı m süresini kı saltan ve sı nı rlayan parça aş ağ ı dakilerden hangisidir?

A) Rotil B) Amortisör C) Lastik takoz D) Burulma çubuğ u 2. Aş ağ ı dakilerden hangisi süspansiyon sisteminin görevlerindedir?

A) Aracı istenilen istikamete yönlendirmek.

B) Aracıyavaş latmak veya durdurmak.

C) Motor ve fren kuvvetlerini gövdeye iletmek D) Yoldan gelen sesleri en aza indirerek gürültüyü azaltmak.

3. Yüksek hı zda çalı ş an amortisörün hidroliğ inde hava boş lukları nı n oluş ması na ne denir?

A) Detonasyon B) Stabilizatör C) Korozyon D) Kavitasyon 4. Amortisör, akı ş kanları n hangi özelliğinden yararlanı larak yapı lmı ş tı r?

A) Sı kı ş tı rı lamama ve yer değ iş tirme özelliği B) Yaylanma ve sönümleme C) Sı kı ş tı rı labilme ve yaylanma D) Kumanda edilebilme 5. Aş ağ ı dakilerden hangisi yaprak yayları n özelliklerindendir?

A) Sürüşkonforu oldukça iyidir.

B) Konfor istenen araçlarda rahatlı kla kullanı labilir.

C) Ağı r hizmet araçları nda kullanı lı r.

D) Yapı sıkarmaş ı k ve pahalı dı r.

46

6. Yaprak yaylar dingile hangi parça ile bağ lanı r?

A) Yay kelepçesi B) “U” Cı vatası C) Yay Küpesi D) Yay Burcu 7. Aş ağ ı dakilerden hangisi hidro-pnömatik yayı n özelliklerindendir?

A) Yaylanma özelliğ i fazladı r.

B) Aracı n zeminle seviyesi isteğe bağ lıolarak ayarlanabilir.

C) Sürüşrahatlı ğ ıtaş ı t yükünden fazla etkilenmez.

D) Yukarı dakilerin hepsi.

8. Aş ağ ı dakilerden hangisi yaysı z kütleye ait bir parçadı r?

A) Tekerlekler B) Karoseri C) Motor D) Araç yükü 9. Aş ağ ı dakilerden hangisi ya da hangileri yaylanan kütleye ait bir parçadı r?

I-Aks kovanı II-Motor III-Karoseri A) Yalnı zI B) I-II C) I-III D) II-III 10. Yaysı z kütlenin fazla olması nı n mahsuru aş ağı dakilerden hangidir?

A) Aracı n yük kapasitesi azalı r.

B) Sürüşkonfor ve güvenliğ ini olumsuz etkiler.

C) Aracı n yakı t sarfiyatıartar.

D) Hepsi 11. Aş ağı dakilerden hangisi amortisör arı zaları ndan değ ildir?

A) Direksiyon sertleş ir.

B) Yol tutuşzayı flar.

C) Motor performansıdüş er.

D) Fren tutuş u zayı flar

47

12. Virajlarda aracı n savrulması nıen aza indiren eleman aş ağ ı dakilerden hangisidir?

A) Amortisör B) Rotil C) Denge çubuğu D) Yaylar 13. Tekerleğ i istenilen konumda tutan ve aş ağ ıyukarıhareketlerine izin verirken diğer yönlerden gelen kuvvetleri sı nı rlayan parça aş ağ ı dakilerden hangisidir?

A) Denge Çubuğu B) Salı ncaklar C) Rotil D) Amortisör 14. Aş ağı dakilerden hangisi sabit süspansiyonun özelliklerinden değ ildir?

A) Yaysı z kütlenin büyük olması ndan dolayısürüşkonforu zayı ftı r.

B) Dayanı klıolduğu için ağı r hizmet araçları nda kullanı lı r.

C) Yapı sıbasit ve bakı m gerektirmez.

D) Dönüş lerde gövde de bir miktar eğ im oluş ur.

15. Sabit arka süspansiyon sisteminde amortisörlerin aks kovanı na arkalıönlü konulması nı n nedeni nedir?

A) Aracı n ani hareketlerinde yayı n aş ı rıburulması nıengeller.

B) Virajlarda savrulması nıengeller.

C) Yük kapasitesini arttı rı r.

D) Yaysı z kütleyi azaltı r.

DEĞERLENDİ RME Cevapları nı zıcevap anahtarları yla karş ı laş tı rı nı z. Yanlı şcevapları nı z için faaliyetin ilgili konuları nıtekrar ediniz.

48

ÖĞRENME FAALİ YETİ .2 ÖĞRENME FAALİ YETİ .2 AMAÇ Serbest askı(süspansiyon) donanı mı nı n bakı m ve onarı mı nıaraç kataloguna ve standartlara uygun olarak yapabileceksiniz.

ARAŞTIRMA 

Bir araca ait tekerlek ve gövde (ş asi veya kaporta) arası ndaki bağ lantıparçaları nı inceleyiniz. Sabit süspansiyon sistemindeki parçalarla karş ı laş tı rı nı z ve yorumlayı nı z.



Araçlarda farklısüspansiyon sistemlerinin kullanı m nedenlerini araş tı rı nı z..



Çevrenizdeki otomobillerin süspansiyon sistemlerini inceleyerek birbirleriyle karş ı laş tı rarak bir rapor halinde hazı rlayı nı z.

2. SERBEST SÜSPANSİ YON DONANIMI 2.1. Genel Yapı sı ve Parçaları Serbest süspansiyon sistemi tekerleklerin yukarıaş ağ ı , sağa sola birbirlerinden bağ ı msı z olarak hareket etmesini sağlar. Gövdenin hareketlerini sı nı rlayarak yüksek yönlendirme kabiliyeti sağlar. Ön süspansiyon sistemlerinde uygun geometri ile salı ncaklısistem bağ lıolduğ u tekerleğe uygun hareket imkânıvermektedir. Parçaları n fazlalı ğ ınedeniyle karmaş ı k ve maliyeti yüksektir.

49

Şekil 2.1: Serbest süspansiyon sisteminin parçaları

Süspansiyon hareketiyle tekerlek izinin geniş liğ i devamlıolarak değ iş mektedir.

Tekerleklerde zamanı ndan önce aş ı nmalara neden olan ovma hareketi meydana gelmektedir.

Bu nedenle lastiklerin ömrünü uzatmak amacı yla üst ve alt salı ncakları n boylarıile geliş açı larıfarklıolarak yapı lmaktadı r. Genelde iki salı ncak direksiyon kolunu destekleyecek ş ekilde üçgen bir yapımeydana getirmektedir. Bu tasarı mla çok az miktarda pozitif direksiyon hâkimiyeti sağlanabilmektedir. Üst salı ncağ ı n görevi aracı n ön kı smı nı n dalması veya kalkması nı önlemektir. Çift salı ncaklı sistemler arka aks tasarı mları nda da kullanı lmakta ve sabit süspansiyon sistemlerine göre oldukça konforludur.

Şekil 2.2: Serbest süspansiyon istemi çeş itleri

Bağı msı z Süspansiyon Sisteminin Özellikleri  Yaysı z kütleyi aş ağ ı da tuttuğ undan tekerleklerin yol tutuş larıiyidir. Böylece sürüş hâkimiyeti de iyidir.  Bağ ı msı z süspansiyonlarda yaylar yalnı z gövdeyi taş ı r. Bu nedenle daha yumuş ak yaylar kullanı labilir.  Tekerlekleri aks bağ lantı sıbasit olduğ undan, döş eme ve motor bağlantıpozisyonu daha aş ağı da olabilir.

50

 Tekerleklerin aş ağ ıyukarıhareketiyle temas yüzeyi ve lastik ayarlarıdeğiş ebilir.

Mc-Pherson Tipi Serbest Süspansiyon Sistemi Yapı sı Küçük ve orta büyüklükteki araçlarda en çok kullanı lan serbest süspansiyon sistemidir. Helezon yay Mc Pherson tipi dingilde amortisör ile iç içe konumlandı rı lmı ş tı r.

Direksiyon mafsalıamortisörle aracı lı ğıile ş asiye bağ lanmı ş tı r. Direksiyon kolunun alt ucu ise üçgen bir yapı ya bağlıolup bu ş ekilde uzun bir yay kolu meydana getirilmektedir. Alt salı ncak burçlar vası tası yla ş asiye (gövdeye) uygun biryerden bağlanmı ş tı r. Aks alt salı ncak ile amortisör arası ndan tekerleklere kolay bir ş ekilde hareket verebilmektedir. Amortisörler lastiklerden gelen dikey yüklere maruz kalı r. Tekerlek ve amortisör dikey eksenleri paralel değ ildir. Bu durum amortisörün pistonun da sese neden olur. Bu olumsuzluk amortisör ekseni ile piston kolunun ekseninlerinin farklıyapı lması yla aş ı lmı ş tı r.

Şekil 2.3: Mc Pherson sisteminin yapı sı

Bağ lantınoktaları nı n genişbir alanda tutulabilmesi, yapıve dayanma noktaları ndaki yükü azaltmakta ve yumuş ak yatak ekipmanları nı n kullanı mı na izin vererek konfor sağ lamaktadı r. Bu tasarı mda pozitif ve negatif kaster açı sıvermek mümkündür.

51

Resim 2.4: Serbest süspansiyon sisteminin Mc Pherson destekli ön dingil

Mc Pherson Serbest süspansiyon sisteminin özellikleri  Süspansiyonun yapı sıbasittir.  Parçaları n sayı sıaz olduğ undan yaysı z kütle azdı r.  Sistem az yer kaplar böylece motorun yerleş tirilebileceğ i alan geniş tir.  Süspansiyon bağlantınoktalarıarsı ndaki mesafe fazla olduğundan ön düzen ayarı bozulması na neden olabilecek imalat ve montaj hatalarıçok az etkilidir. Bu nedenle toe-in ayarıhariç baş ka bir ayara gerek yoktur.

Burulma Çubuklu Yayı n Serbest Süspansiyonda Kullanı lması Yapı sı Alt salı ncak bir lastik burç vası tası yla süspansiyon çatı sı na bağ lanmı ş tı r. Üst salı ncak yine lastik burçlar vası tası yla üst salı ncak mili ile birleş tirilmiş tir. Tork kolu üst salı ncağ ı n arkası na cı vata ile tutturulmuşve burulma çubuğ u frezeli olarak tork koluna bağlanmı ş tı r.

Her burulma çubuğunun ön tarafıüst salı ncağ ı n tork koluna frezeli olarak bağlanmı ş tı r. Çubuğun arkasıda bağlantıkolunun içerisine tutturulmuş tur. Bağ lantıkolu, bağlantıkolu ayar cı vatasıvası tası yla traverse tutturulmuş tur. Bu yüzden bu cı vatayıkullanarak aracı n zeminden yüksekliği ayarlanabilir. Tüm ön ve arka freze kanallarıdı şetkilerden korunmak için toz lastiği ile kapatı lmı ş tı r. Şekil 1.45’te üst salı ncağ a bağlanmı şburulma çubuğ u

52

gösterilmektedir.

Çalı ş ması Aracı n ön kı smı nda baş layacak salı nı m hareketi üst salı ncak kollarıüzerinden burulma çubuğ unu döndürmeye çalı ş ı r. Çubuğ un burulmaya karş ıgösterdiği direnç bir yay etkisi yapar ve böylece salı nı m yumuş atı lmı şolur. Aracı n ağ ı rlı ğ ıçubukları n üzerinde baş langı ç sı kı ş masıoluş turur.

Şekil 2.5: Burulma çubuklu serbest süspansiyon sistemi

53

Aracı n tümseklere binmesi ya da kasislere düş mesi çubuğ u daha da burmaya çalı ş arak salı nı ma katı lması nısağ lar. Çubuğ un dönmeye karş ıgöstermişolduğ u direnç oranı nda salı nı m yumuş atı lmı şolur. Aynızamanda burulma çubuğ u bir nevi seviye düzelticisi veya dengeleme cihazıgibi çalı ş ı r.

2.2. Serbest Süspansiyon Sisteminin Çalı ş ması Hareket halindeki bir aracı , tekerleklerinin birinin tümseğe çı kmasıhalinde, aş ağ ı daki gibi bir durum ortaya çı kacaktı r.

Şekil 2.6: Serbest süspansiyon sistemi

Lastik tümseğ e binmesiyle yukarıdoğ ru hareket eder. Bu hareket sonucunda salı ncak yayısı kı ş tı rarak aksla beraber ş asiye yaklaş ı r. Bu sı kı ş ma amortisörün yardı mı yla kontrollü olur. Tekerlek normal yola girdiğinde araç ağ ı rlı ğı nı n ve daha önce aldı ğ ıenerjiyi geri vererek kontrollü bir ş ekilde normal seyrine devam eder.

Aracı n çukura girmesi durumunda yayı n etkisiyle salı ncak kollarıaş ağ ı ya doğ ru hareket eder. Oluş an boş luğ u yaylar açı larak karş ı larken gövde bu sallanmadan yay ve amortisörün etkisiyle çok az etkilenir. Yol yüzeyi normale döndüğ ünde yay kapanarak önceki konumuna gelir, böylece yoldan gelen darbeler gövde de fazla hissedilmez. Sürüş konforlu ve güvenli olur.

2.3. Havalı Süspansiyon Sistemi 2.3.1. Yapı sıve Parçaları Havalı (pnömatik) süspansiyon sistemleri kamyon, otobüs ve lüks binek otomobillerinde kullanı lmaktadı r. Yay etkisi yaylıkörüklere hava bası lmasıve havanı n geri emilmesi ile sağ lanmaktadı r. Mekanik ya da elektronik olarak kontrolü olan seviye kontrol valfleri, körüklere havayıyüke bağlıolarak gönderir ya da boş altı r. Bu ş ekilde araç sürüş yüksekliğ i bütün ş artlar altı nda sabit tutulmaktadı r.

54

Her bir aks için bir ya da iki adet kontrol valfi bulunur, ancak bir araçta bu valflerden en fazla üç adet bulunmaktadı r. Bu ise bazıistenmeyen durumlarda aracı n sadece iki karş ı lı klı çapraz yay körüğ ü üzerinde durmaması nıtemin etmektedir.

HavalıSüspansiyon Sisteminin Parçaları 1-Havalıyay valfi 2-Aks desteğ i 3-Bası nçlıhava haznesi 4-Körükler

Şekil 2.7: Havalısüspansiyon sistemi

Bası nçlıHavanı n Sağlanması Sisteme bası nçlıhava kompresör ile sağ lanı r ve ş u aş amalardan sonra bası nçlıhava elde edilir.  Kompresör  Filtre  Buz çözme ünitesi  Bası nç regülâtörü  Hava haznesi  Bası nç azaltma valfi (Yük boş altma valfi)  Dört yollu emniyet valfi

55

Şekil 2.8: Havalıyay

Havalı Yayları n Parçaları 1- Süspansiyon bağ lantı sı2- Hava odası3- Kelepçe 4- Silindirik körük 5- Piston 6- Süspansiyon kolu 7- Akordeon körükler

Şekil 2.9: Havalısüspansiyon karikatürü

Havalıyaylar, silindirik ya da akordeon ş eklinde körüklerdir. Silindirik tipteki körükler süspansiyon sisteminin hareketlerine göre aş ağı -yukarıhareket eder. Akordeon ş eklindeki körükler takviye segmanları nı n meydana getirdiğ i kanallıyapı larıitibariyle geniş leyerek ya da sı kı ş arak çalı ş ı r. Araçlarda havalıyaylar arka aksları n çelik yayları nı n yerine ya da bunlarıdesteklemek amacı yla kullanı lı r.

56

2.3.2. HavalıSüspansiyon Sisteminin Çalı ş ması Motordan hareket alan bir kompresör havayıfiltreden ve buz çözme ünitesinden geçirerek çeker. Bu temiz ve alkolle zenginleş tirilmişolan hava bası nç regülatöründen havalı fren sisteminin bası nçlıhava haznesine gönderilir. Maksimum bası nca ulaş ı ldı ğı nda bası nç regülatörü kompresörün rölantide çalı ş ması nıtemin ederek haznedeki bası ncıkontrol eder ve bası nç mod değiş imi sı rası ndaki ilk bası nca düş ünce kompresörü tekrar pompa konumuna geçirir.

Fren sisteminin haznesindeki bası nç istenilen değ ere ulaş tı ğ ı nda süspansiyon hava haznesi sadece hava ile dolar. Hava, dört yollu emniyet valfinden, bası nç düş ürme valfinden ve havalısüspansiyon siteminin, hava haznesinin geri dönüş ü olmayan valfinden geçerek fren sisteminden akmaya baş lar.

Eğer bası nç azalmasımeydana gelirse havalı(pnömatik) süspansiyon sisteminin hava ile olan bağlantı sıkesilir ve kompresör sadece fren sistemi için çalı ş maya devam eder.

Şekil 2.10: Havalısüspansiyon devre ş eması

Kontrol valf ünitesi havayıhavalıyay valflerine gönderir. Hava yaylarıtarafı ndan salı nan hava kontrol valfi kanalı yla beslenir ve buradan da hava yayıvalfine ulaş arak atmosfere salı nı r.

57

Kontrol valf ünitesinin bir kumanda kolu vardı r. Bu kol dört kademeli olarak ayarlanabilmektedir. Kumanda, yükselme, düş ürme ve durdurma; bu ise aracı n yükselip alçalması nısağ lar. Aynızamanda kontrol valfi ünitesi yaylıkörüklerdeki bası ncı n minimum değ erin altı na düş mesini engellemektir. Bası nç düş erse körükler zarar görebilir.

Havalı süspansiyon valfi (sürüş yüksekliği regülatörü) bağ lantı lar sayesinde süspansiyon ile kontrol edilmektedir. Eğer araç artan yük nedeni ile alçalı r ise hava yaylı valf araç yüksekliğ i orta pozisyona gelene kadar “aç” konumunda kalı r. Araç yükü ortadan kalktı ğ ı nda normal araç yüksekliğ i elde edilene kadar bağlantıboş alt konumunda çalı ş ı r.

HavalıSüspansiyon Sisteminin Özellikleri  Aracı n yüksekliğ i, hava bası nç ayarı yla yük değ iş se bile sabit tutulur.  Yüklü ve yüksüz ağ ı lı kta bile ideal sürüşkonforu sağ lar.  Hava kompresörüne ihtiyacıolduğundan çoğunlukla otobüs ve kamyonlarda kullanı lı r.  Havalıyaylar, kompresör ve kontrol mekanizmasıgibi elemanlar gerekli olduğundan sistem karı ş ı k ve maliyeti diğ erlerine göre fazladı r.

2.4. Aktif (Elektronik Kontrollü) Süspansiyon Sistemi 2.4.1. Yapı sıve Çalı ş ması Bilgisayar tarafı ndan denetlenen Bu sistem birkaç mili saniye içerisinde mevcut sürüş durumunun özelliklerine uyarlanabilmektedir. Bütün tekerleklerin amortisörlerinin farklı seviyelerle ayarlanabildiğ i sistemde, sensörler tekerleklerin ve aracı n hı zı , direksiyon açı sı ve yük durumuna iliş kin bilgileri sağ lamakla görevlidirler. Konfor veya sert sürüşarası nda seçim yapan elektronik iş lemcinin gönderdiğ i kontrol sinyalleri ile hidrolik sistemdeki selenoid supaplar amortisörleri en iyi duruma getirmekte ayrı ca seviye kontrolü de yapmaktadı r. Hı z arttı kça, elektro-hidrolik sistem aracı n alçalması nısağlayarak dengeyi arttı rmaktadı r. Sistemin motordan 10–15 hp civarı nda güç çekmesi en önemli dezavantajı dı r.

Yeni geliş tirilen pompa motor aksamlarıile bu sorun da giderilmiş tir. Ancak bu geliş miş teknoloji pahalıolup ş imdilik lüks araçlarda kullanı lmaktadı r.

Hidrolik pompa aktif süspansiyon sisteminin en önemli elamanı dı r. Elektronik kontrol ünitesinin (ADS Modülü) görevi ise sensörlerden gelen bilgiler doğrultusunda sisteme direktifler vermektir. Her bir tekerlek ayrıbir hidrolik kumanda ile denetlenmektedir.

Hidrolik pompanı n bası nçlıolarak gönderdiğ i sı vı ; hidrolik enerji olarak tekerlekleri denetleyen kumanda mekanizması nda kullanı lmak üzere akümülatörlerde depolamaktadı r.

Her bir kumanda mekanizması ndaki karmaş ı k supap sistemi sensörlerden gelen sinyallere uyarak hidrolik bası ncıdüzenlemektedir. Yağiçeriye dolduğ unda kumanda mekanizmaları uzayarak tekerleğ i aş ağı ya doğ ru indirmektedir.

58

Şekil 2.11: Hidropnömatik aktif süspansiyon sistemi

ADS iş lemcisi (mikro-bilgisayar) bası ncı n bı rakı lması doğ rultusunda talimat gönderilmesi halinde ise, mekanizma sı kı ş arak tekerleğin yukarıdoğru hareket etmesini sağ lamaktadı r. Bu sistemde kumanda mekanizması nısı kı ş tı rmakta hidrolik bası nç yerine aracı n ağı rlı ğ ı ndan yararlanı lmaktadı r. Yine bazıaraçlarda hidrolik bası nç tekerlekleri hem aş ağ ıhem yukarı doğru hareket ettirmekte kullanı lmaktadı r.

Gövde üzerinde yer alan sensörler aracı n yüksekliğ ine ve hı zı na iliş kin bilgileri süspansiyonun hareketlerini izleyerek kontrol ünitesine bilgi vermektedir. Bozuk yollarda ADS iş lemcisi kumanda mekanizmaları na uygun sinyaller göndererek bir tekerleğ i yükseltirken diğerini indirebilmektedir. Bu iş lemlerde sı nı rlamalar mevcuttur.

Aracı n içine düş tüğü çukur derin ise sistem pasif iş leme geçmektedir. Tekerlek kumanda mekanizmaları na bağ lıolan bir alt akümülatör sert bir darbe aldı ğı nda boş altma görevini üstlenerek yağ ı n sönümlendirici supaptan gaz bası nçlırezervuara akması na izin vermektedir.

2.4.2. Sistemde Kullanı lan Elemanları n Yapı sıve Görevleri ADS İ ş lemci Sürüşrahatlı ğı nıve konforunu sağ lamak üzere bu iş lemci, direksiyon hareketleri, fren durumu, araç, hı zıve yükü, seçici anahtarları n bilgilerini değ erlendirmektedir.

Sensörlerden aldı ğ ısinyalleri kullanarak tahmin edilen sürüşş artları na karar verir.

Değerlendirme ve reaksiyon iş lemi programlı karakteristik haritası kullanı larak yapı lmaktadı r. Genellikle iki adet ayar mevcuttur. Bu ayarlar konfor için yumuş ak ayar ve spor kullanı m için sert ayardı r. Sürüşş artları na bağlıolarak ADS iş lemcisi iki ayar arası nda karar verir.

59

Her hangi bir arı za durumunda sistemi sert ayara getirmekte arı zayıhafı zaya almakta, ikaz lambasıyanmaktadı r. ADS iş lemcisinde test aleti için bağ lantı lar mevcuttur. Bu bağlantı ile arı zalar tespit edilmektedir.

Direksiyon Pozisyon Sensörü ADS iş lemcisine iki adet sinyal göndermektedir. Sinyalin biri direksiyon hareketinin yönünü ve açı sal hareketini bildirir. Diğ er sinyal ise direksiyon hareketinin hı zı nıbildirir.

Sinyaller araç hı zı na bağ lıolarak ADS iş lemcisi tarafı ndan değ erlendirmektedir. Hı zlı viraj almalarda ya da direksiyon simidi hı zlıdöndürüldüğ ünde amortisörler sert olarak ayarlanı r.

Şekil 2.12: Aktif süspansiyon sistemindeki sensörler

Fren Bilgilendirme Sensörü Fren pedalı na yakı n bir yere bağlanmı ş tı r. Fren devreye girdiğ inde ADS iş lemcisine voltaj sinyali gönderir. Böylece sistem sert amortisör ayarı nıseçer. Ani fren olası lı ğı na karş ı amortisörler sert ayarda kalı r.

Gövdenin İ vmelenmesini Bildiren Sensörü Araç ani olarak hı zlanmaya baş ladı ğı nda bu sensör ADS iş lemcisine sinyaller yollamaya baş lar. Bu sinyal ADS iş lemcisi tarafı ndan alı ndı ğ ı nda amortisörler ivmelenme iş lemi bitene kadar belirli bir süre sert ayara getirilir.

60

Şekil 2.13: Aktif süspansiyon sisteminin parçaları

Sistemde Kullanı lan Amortisörler Diğ er klasik amortisörlerden farklı dı r. Amortisöre gelen bası nçlıhidrolik ya da gaz selenoid valf sayesinde elektronik olarak kontrol edilir. Bu valf de akı ş kanıyönlendirerek amortisörü sert veya yumuş ak olmak üzere ayarlar

61

Düş ey İ vme Sensörü Araç gövdesini düş ey olarak ivmelenmesini ölçen bir sensördür. Bazıaraçlarda ADS iş lemcisi içerisine konmuş tur. Bazıaraçlarda da ön ve arka süspansiyon sistemleri için ayrı ayrıbulunmaktadı r.

Araç gövdesi düş ey yönde yer değ iş tirir ve limit değeri aş ı lı r ise amortisörler sert olarak ayarlanı r. Eğ er araç düzgün olmayan bir yoldan geçerse amortisör sert olarak ayarlanarak aracı n hareket kontrollü sağ lanmı şolur.

Seçici Anahtar Sürücü seçici anahtar ile otomatik ya da spor seçenekleri arası nda seçim yapabilmektedir. Otomatik pozisyonda ADS iş lemcisi amortisör ayarı nı n ne zaman sert, ne zaman eski pozisyonuna döneceğ ine karar verir.

Spor pozisyonda süspansiyon sürekli olarak sert ayarda kalı r.

Aktif Süspansiyon Sisteminin Özellikleri  Mevcut süspansiyon sitemleri içerisinde en iyi sürüşkonforu ve güvenliğine sahiptir.  Hı zlanma ve frenlemelerde oluş an öne yı ğ ı lma ve arkaya yaslanma sorunlarıortadan kalkmı ş tı r.  Dönüş lerde diştekerleğ in iç tekerleğ e göre daha fazla yatmasıengellenmiş tir.  Artan hı zda aracı n ağ ı lı k merkezini zemine yaklaş tı rarak hava direncini azaltacağ ı ndan bir miktar yakı t tasarrufu sağ lar.  Kötü yol ş artları nda aracı n yüksekliğinin artı rı lması na imkân verir.  Maliyeti yüksek ve oldukça karmaş ı k yapı ya sahiptir.  Aracı n ağ ı rlı ğı nı artı rması ve motordan performansı nda bir miktar düş me olur.

62

güç

çekmesi

nedeniyle

motor

UYGULAMA FAALİ YETİ UYGULAMA FAALİ YETİ İ ş lem Basamakları

 Sürücü ş ikâyetlerini değ erlendiriniz.

dinleyiniz

Öneriler  Sürücünün süspansiyon sistemi ile ilgili ş ikâyetini dinleyerek not alı nı z ve araç kabul formu doldurunuz. ve  Süspansiyon sistemi ile ilgili çı kabilecek arı zaları araç

katalogundan inceleyiniz  Yol testi yapı nı z.

 Yol testine çı kmadan önce güvenlik önlemleri için öğ retmeninize danı ş ı nı z.

 Sürücü ile beraber yol testine çı karak not alarak ş ikâyetleri beraberce gözlemleyiniz. Gerekli notlarıalı nı z.  Süspansiyon sisteminin arı zası nıtespit ediniz.

 Yol testinden elde ettiğiniz sonuçlar ile daha önce almı şolduğunuz sürücü ş ikâyetlerini karş ı laş tı rarak araç kataloğ unun da yardı mı yla sorunun nerede olduğunu tespit ediniz.  Bulduğ unuz arı zayıarkadaş ları nı z ve öğ retmeniniz ile tartı ş ı nı z ve kesin kanı ya varı nı z.

 Aracısehpaya alı nı z.  Kullanacağı nı z araç, gereç, takı m ve el aletlerini takı m haneden temin ediniz. Kullanı ma hazı r hale getiriniz.

Bütün güvenlik önlemlerini alı nı z.

Tekerlek bijonları nıgevş etin sonra aracıkriko ile kaldı rı nı z. Kriko dingil ağı rlı ğ ı nıtaş ı malı , aracı n ön tarafı nı sehpalara oturtunuz.

63

 Ön tekerlekleri tamamen sökünüz ve size engel olmayacak ş ekilde aracı n altı na yerleş tiriniz.

 Tekerlekleri sökünüz.

 Araç kataloğ unun tavsiyelerini de dikkate alarak denge çubuğu  Denge çubuğ unu sökün ve kontrollerini bağ lantı sı nı sökünüz.

Denge yapı nı z. çubuğ unun kontrolü için sayfa 35’e bakı nı z.  Amortisörleri sökün ve kontrollerini yapı nı z.

 Amortisörü sökmeden önce araç kataloğ undaki iş lem basamakları nıda dikkate alarak amortisörlerin üst ve alt bağ lantısomunları nısökünüz.  Amortisörün kontrolü için sayfa 45’e bakı nı z.

 Alt ve üst salı ncak kolları nısökünüz ve kontrollerini yapı nı z.

 Yayı n ani olarak esnemesine dikkat ediniz.

 Alt ve üst küresel mafsal somunları nı n maş alıpimlerini pense ile düzeltiniz ve dı ş arıçı karı nı z. Mafsal somunları nı sökünüz. Kriko ile alt salı ncağ ı n altı ndan hafifçe kaldı rı nı z. Krikoyu yavaş ça indiriniz. Yay hı zla açı labilir dikkat ediniz. Rot baş ları nıve taçlı somunları sökünüz.. Alt ve üst salı ncaklarıvidalıburçlarısökerek alı nı z. Salı ncak kolları nı araç kataloğ undaki tavsiyeler doğ rultusunda inceleyiniz.  Rotillerin kontrolü için sayfa 40’a bakı nı z.

 Yaylarısökün ve kontrollerini yapı nı z.

 Krikoyu indirdikçe yay esneyecek, bu sı rada ş imlerini alarak yayları çı karı nı z.

 Onarı m için gerekli yedek parçaları belirleyiniz ve temin ediniz.

 Değiş tirilecek olan parçaları belirleyerek araca ait servislerin yedek parça bölümünden ya da sanayiden temin ediniz.

64

 Salı ncak uçları na yeni vidalıburçlar takı lı rken içeri doğ ru bükülmesini önlemek için açma aparatı nısalı ncağ a yerleş tirin ve uçları nıaçı n. Salı ncak miline yeni toz lastikler takı n ve gresleyin, Vidalı burcu salı ncak miline takı n, Vidalıburcu yerine oturtana kadar sı kı n. Salı ncak milini merkezleyin, diğ er vidalıburcu aynı ş ekilde takı n. Açma aparatı nıgevş etin ve salı ncaktan çı kartı n. Aynış ekilde üst salı ncağ ısalı ncak miline takı n. Üst salı ncak ve milini ş asiye bağ layı n.

Bağ lama cı vataları nıuygun değ erde sı kı n. Aksıüst salı ncağa bağ layı n somunu sı kı n, maş alıpimi takı n. Alt salı ncak ve milini ş asiye bağ layı n, özel yay takı m aparatı nıalt salı ncağ a bağ layı n cı vataları nı elle sı kı n.

Helezon yay cı vata deliklerini kapatmadan ş imlerini takı n.

 Alt ve üst salı ncak kolları nıtakı nı z.

 Yaylarıve amortisörü takı nı z.

 Krikoyu alt salı ncağı n yay bağ lanan yerinin altı na yerleş tirin. Krikoyu kaldı rı n, küresel mafsal ucunu aksı n deliğ ine geçirin. Taçlısomunu takı n, uygun değ erde sı kı n. Maş alıpimi takı n. Yay bağlama aparatı nısökün.

Amortisörü yerleş tirin cı vataları nı takı n. Salı ncak vidalı burçları nı gresleyin.

 Denge çubuğunu takı nı z.

 Denge çubuğ unu lastik takozlarıile alt salı ncağa bağ layı n.

 Tekerlekleri takı nı z.

 Tekerlekleri takı n bijonları n boş lukları nıalı nı z. Aracısehpadan indiriniz. Bijonlarıtam sı kı n

 Süspansiyon sistemini test ediniz.

 Aracı n ön düzen ayarları nıkontrol ettirdikten sonra Bütün bağ lantı elemanları nıkontrol edin ve yol testi yapı nı z ve değerlendiriniz. Sonuçları öğ retmeninize ve arkadaş ları nı zla paylaş ı nı z.

65

ÖLÇME VE DEĞERLENDİ RME ÖLÇME VE DEĞERLENDİ RME OBJEKTİ F TESTLER (ÖLÇME SORULARI) 1. Aş ağ ı dakilerden hangisi bağ ı msı z süspansiyon sistemini parçaları ndandı r?

A. Salı ncaklar B) Amortisörler C) Helezon yay D) Hepsi 2. Aş ağ ı dakilerden hangisi bağ ı msı z süspansiyonun özelliklerinden biridir?

A) Yaysı z kütle az olduğundan sürüşkonforu iyidir.

B) Araç yüksekliğ i ayarlanabilir.

C) Ağı r hizmet araçları nda rahatlı kla kullanı labilir.

D) Yaprak yaylarla uyum içerisinde çalı ş ı rlar.

3. Aş ağ ı dakilerden hangisi Mc Pherson serbest süspansiyon sisteminin özelliklerinden değildir?

A) Süspansiyonun yapı sı nispeten basittir.

B) Parçaları n sayı sıaz olduğ undan yaysı z ağı rlı k azdı r.

C) Sistem az yer kaplar böylece motor veya bagaj alanıoldukça geniş tir.

D) Ağ ı r hizmet tipi araçlarda rahatlı kla kullanı labilir.

4. Süspansiyon sisteminde aş ağ ı daki yaylardan hangisi amortisör olarak da kullanı labilir?

A) Hidro-pnömatik yay B) Burulma çubuklu yay C) Yaprak yay D) Havalıyay 5. Aş ağ ı dakilerden süspansiyon sistemleri içerisinde, güvenlik ve konfor açı sı ndan en ideali hangisidir?

A) Sabit süspansiyon sistemi B) Aktif süspansiyon sistemi C) Serbest süspansiyon sistemi D) Havalısüspansiyon sistemi

66

6. Bir süspansiyon sisteminde en fazla aş ağı dakilerden hangisi istenir.

A) Sürüşkonforu B) Maliyetinin az olması C) Sürüşgüvenliği D) Az yer kaplaması 7. Aş ağ ı dakilerden hangisi havalısüspansiyonun parçaları ndan değ ildir?

A) Komparatör B) Körük C) ADS iş lemcisi D) Kontrol valfi 8. Havalısüspansiyon sisteminde hava kullanı lmadan önce hangi aş amalardan geçmelidir?

A) Havayı emme, Filtreleme, Sı caklı k ayarı , Bası nç ayarı B) Filtreleme, Havayı emme, Sı caklı k ayarı , Bası nç ayarı C) Filtreleme, Sı caklı k ayarı , Havayıemme, Bası nç ayarı D) Havayı emme, Sı caklı k ayarı , Bası nç ayarı , Filtreleme 9. ADS iş lemcisinin görevi nedir?

A) Amortisörün sert veya yumuş ak duruma geçirmek.

B) Araca ait hı z bilgisini belirlemek.

A) Direksiyon durumunu bildirmek D) Fren pedalı nı n durumunu bildirmek 10. Aş ağı daki süspansiyon sistemlerinden hangisinde amortisörlerin ş artlara göre çalı ş ma konumu ayarlanabilmektedir?

A) Serbest süspansiyon sistemi B) Havalısüspansiyon sistemi C) Aktif süspansiyon sistemi, D) Sabit süspansiyon sistemi DEĞERLENDİ RME

Cevapları nı zıcevap anahtarları yla karş ı laş tı rı nı z. Yanlı şcevapları nı z için faaliyetin ilgili konuları nıtekrar ediniz.

67

MODÜL DEĞERLENDİ RME YETERLİ K ÖLÇME

MODÜL DEĞERLENDİ RME Önden çekiş li binek otomobile ait ön süspansiyon sisteminin arı zası nıtespit ediniz, sökünüz, arı zası nıgiderin ve yerine takı nı z?

İ ş lem Basamakları

Evet

Hayı r

 Şikâyetler çerçevesinde yorum yapı p ve arı zayı belirlediniz mi?  Aracısehpaya alı p lastikleri söktünüz mü?  Amortisörleri söküp kontrolleri yaptı nı z mı ?  Helezon yayları ve denge çubuğunu söküp kontrollerini yaptı nı z mı ?  Salı ncak ve direksiyon bağ lantı sı nı(rotiller) söküp kontrolünü yaptı nı z mı ?  Yaylarısalı ncaklarla uyum içinde taktı nı z mı ?  Direksiyon bağlantı sı nıve denge çubuğunu taktı nı z mı ?  Amortisörleri taktı nı z mı ?  Lastikleri takı p aracı sehpadan indirdiniz mi?  Takı m araç ve gereçleri kullanma becerisi kazandı nı z mı ?  İ şgüvenliği ve iş lem sı rası na uydunuz mu?  Karş ı laş ı lan problemleri çözme becerisi kazandı nı z mı ? Öğ retmeniniz modül sonunda size yukarı daki işperformans ölçümü için hazı rlanmı ş olan derecelendirme ölçeğ ini ya da bir benzerini uygulayarak sizi değ erlendirecektir.

Yapamadı ğ ı nı z iş lem basamağıiçin faaliyetin ilgili konuları nıtekrar ediniz.

68

CEVAP ANAHTARLARI

CEVAP ANAHTARLARI ÖĞRENME FAALİ YETİ– 1 CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

B C D A C B D A D B C C B C A

ÖĞRENME FAALİ YETİ– 2 CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

D A D A B C C A A C

69

KAYNAKÇA KAYNAKÇA 

ALTIPARMAK Duran, Şasi Ders Notları , Ankara, 2000.



ANLAŞİ brahim, Şasi, MEB Yayı nları , Altı ncıBaskı ,İ stanbul, 1996.



Fİ LDİ Ş Muhtar, H. TÜRKMEN, T.KARASU, İ . Yİ Ğİ T, M. BERİ SPEK, Motorculuk Bölümü Şasi İ şve İ ş lem Yaprakları , MEB Yayı nları , Dördüncü Baskı ,İ stanbul, 2001.



STAUDT Wilfried, Motorlu Taş ı t Tekniğ i, MEB Yayı nları ,İ kinci Baskı , 2000.



YELKEN Bilal, Oto Motor Tamirciliğ i Şasi ve Aktarma OrganlarıMeslek Bilgisi, Meksa VakfıYayı n No:12, Ankara



DAİ MLERCHRYSLER, Aktif Süspansiyon Sistemleri



FORD, Otomotiv Teknolojisinin Temelleri, Teknik Servis Eğitimi



TOYOTA, Temel Servis Bilgisi



WOLKSWAGEN, Eğ itim Notları



YÜCE AND, Günümüzde Otomotiv Teknolojisi, Ankara, 1997.



www.howstuffworks.com



www.obitet.gazi.edu.tr

70