Magazine 1 by Elena Dzekova

магазин од поинаков формат

број 28

сабота, 10 ноември 2012

www.gragjanski.mk

година I

20 денари

ор

ов др ие И з жа пр в еп 0.9 нит о до е . 20 ка еп ни с н 1 ри ас 2г ја, п вр .в ан и с о ем ок ад от ба ен во .Т ов ле рс да ие ос би н од тр ем ом го на ан аа во ет ст тс ри ри и во ск н т н зб о . За ан и ри ат и то ек сп те а а, о ра гр во р на ви л к у уп ма ?О пр а, де рт мо а в н и ш а л а за же и, и п а не да со по ов а к, е се фи на на п та г о г н а нс а л От ис к р а - п ос еда та а но му в а . ат в о фа к т ве от ш то ла на т а– д ека ве ли е фе р ко н Иб ра им и. Т ер е н с к а т а п р о в ер к а ,

но с о на гл ас и г ру па . Со у п и– те на на и р а б о т н а г р у п а з а п р о в ер а н и д ве г р ни и к ко н о т ил о а а н ед во за ор иц ет а ан ој с е н а о ѓ а в о с о б р к и а н и ко н и к вн в а њ и з б а б о т и з ме н с к а И з би от за п ро . у и т е та р з а р рн и т список Теренска ц е ач к а збо ач к и о п д д н в ој р аИ у о з би р в ер ра ен за И и и с п р а - в и , од н ес .В ит ка о с но и ја ат в а л и д н .О то а ш ме н а на н би р в а о из с о н о в и ис п р а в и с не м соз м а етр е 1 .7 3 в к у п но гр в о г и глас Или и 9.90 о на уп 416. 7. С ск и дл а 62. ру п а – и зј а в и Б е д р е д и н п И о ре а во а се бр а и ваа г р е п ас о м и, лу о д д н и в , з а к о и М ВР и п р в ат ч ле по с ш и ма ев око л у 32.000 о ж а а ат и де то н л о ко н ѓ н ј а ц а з и а п р о бл е м о т е п р па н в ј Д р н ио н о е а д њ е а се и жа а ва њ а осв з де в рш еш , ка в ит и ја, да ли се на д вор, к ар во ер ол к п з а ке д о н ен уи та др ж о в а М с в а м т а и к . а Но, с ап по га н во ет р ч ор о и ов ов а на ги е т г и о пр и з ав и м ош е

М а л к у п ол и тичк а в ол ј а и н а п ор н а г л а в н и т е п ол и тичк а з д т а а а с г е и по с т и г не не до с т иа ко н с е кте н з ус с о к , к а ко е д е н о д г л а в н и ри и п с т о о ко и к те пр лу б и р ач е д ус о С о . в с а е ц о р л п ов и И з б ор е н з и за т р е т и р а в е ќе д в е д ск и с к а т а ј а в но с т с е м а л до е ц е н ф ер а ке д о н с огл а ид ии ање м с но с н ем п р о бл е м о т ш т о с е н а м е ц а н и а п ра ш т т ок а , к л а се т н у ва ин ни ја кои с о о з а в и с и у с . Д ко ј и р а т а т е ж н а М а ке д о з е т кр зб и т фи к а ц и ја . О в а е з а к и а т н н о и е а д л г ѓ д и и а л з и о е у д ру и г ра ме н т а ѓа нск и“ окол у ово чокот н ни те прес ќе рен ад док у овара ше „Гр ј п ро а е к ок ме с е г и л ј р ис к и б е н т а и о з О к Б с ш л т С е а Е/ОДИ л е п р бел к и до Х Р п м. Пр ерт и у 140 омет со кои ема по за рма на изборн т е јд о за ов е о ото за к би и ко т на е ии а реф а а т а р т и н а а к а м и т е т з с в о ј а т а р а б о т а и н е ј з и о н од а в в р ш у р к а т н а п м ва њ и ств н о т а ш и р К р е не к и п т в е оц о, к а ет и м а ше з р д ж 0 а е 0 а 0 а . в ч 0 ј т 4 п ј н е а ни ст ој нки о е р ир ти но, окол у 1 на кс рм л а в с е ј а де н а в о ч и а ли а ме т р ис к и ис Ма п о п ис о а ф о т а , г е д е к о н о в и б и о ле он с т п ра ке на в ле с т и а в г д с р е л и а з з н б в и и 0 р и о ц 0 а . ч и. С е а е в т р и 40.0 р е и т На д н и ј н п н и ио ж а . П о зн 9 1 л о ко л у 1 н е и з в а д и л е чк др ок о с 67 7.4 н о в и е с о м в ор о а с о а не . а с е ие л и ц р а к и п ис л а д док д 1 о и т в д е с ш у м ва б р о, то о ра а с т а в де к а н ај до б ам ен о пн аен а им ,д к у з ош г р у п е о в и е л и ц а , д а р п р и т и ли с би ј а в а . В и ја а с у к т т е 8 у , ж а н д 5 н на л у зем к а а б о т т ар н и а д р с е 2.6 зна от р ен а: о из у е3 аб б а њ а ша ла м н ар т о ј на

ос

ке

Ма

ер

ни

ил

ис

пр

ов

ач

ас

ак -З

ра би

за

ир

зб

а.

чи

во

ти И

ди т о ва а пр бо и з ас а а е ра се т и е т о л н ва аг на - О сега те д ие а њ е т т р д у в ор и т а . до ит жа то мо о ц е н о – з а р а в и з б ц и ј а а п д р з и н н и т е р е д п о бр т а . О а н а п о з ди о ст с по вн да го а т и В л а ар н о а и а л т е л д на ви р епа о р ег у в и м ед та кр за ар по т в а њ а че н с ан н и не Сл от ко т ек во ека с и н т оа н ред ,а а во с та в а ко и м ко в а т а н верка. И ОБСЕ е

от

ио

па

да

тр

счи

ка

еи

р ве

лу

чн

ефини т ивно, ќе с

ут

рк

со

о3

н, д

и,

чи

гр

со

це

да

ки

от

сп

ис

ок

иќ

ес

ео

дена до фиц и и е дој м ме с е 07.053 из е се д у т и се 1 ната и в еќ к у ме н о д е л на раб о т аб о т о т се д ат и к, р а л и с е п о с т ој а н т ар К ) и п р е ис о е знае д со с И т сп а , но н а. ок , ј а ( Д мја в к ио ар т с п и с м и с и е зе р ач т к а к тил б и б о н а ч к и а ко уш ра ѓаИз ра и ч ра рн на г на п с о л з би з б о за и ме д ја ж и и ом н е ио з мо ите с ат с ра н тст

о ,в

на

та

де

нп

ер

им

ов о

а,

тИ

може

с.

ат

Избирачкиот список

о гла , сè а н д е п р во п ро от, пра ска н е н т ер в н о р е на с та и т е рк а т о у п ра в е в но п ро на ш и а н и в д а се н и звр а с е у в а њ е л а г а ме д и ч а р овие глатс на ост ва -Ние се за пе к

лесно да се исчисти

Со 1.000 контролори на терен може за еден месец да се утврди статусот на лицата без биометриски исправи. Потребни се политичка волја и 150.000 евра

Неделен магазин

Пишуваат за вас

Христо Петрески Убаво е да... Стр 12

Ѕвездан Георгиевски

Стево Пендаровски

Трајко Славески

Град без сенки, град на сенки Стр. 28

Словени Стр. 40

Трошковна „болест“ кај услугите Стр. 58

Култура Креативна 10 размена на искуства

Директор и главен уредник на проектот ГРАЃАНСКИ Миле Јовановски Извршни уредници Катерина Блажевска, Злате Лозановски Арт директор Мишко Петковски Редакција Ида Протугер, Васко Попетревски, Митко Билјаноски, Теофил Блажевски, Андријана Атанасовска, Тони Димков

Кирил Темков

Неморалните средства сведочат за неморалноста на целта

Контакт redakcija@gragjanski.mk тел. 02 55 14 205 Трајко Славески, Теа Јовановска, Никола Поповски, Стево Пендаровски, Димитар Димитров, Бруно Јовановски, Игор Тошевски, Бранислав Саркањац, Митко Хаџи Пуља, Горан Марковски, Гоце Смилевски, Огнен Георгиевски, Златко Славенски, Светлана Јовановска (Брисел), Ирена Поповска Графичка редакција Зоран Симоновски, Елена Џекова, Маја Пипонска Лектор Силвана Блажева Фото Кристиан Панов Издава Друштво за издаваштво РЕФЛЕКС КОМ ДООЕЛ извоз-увоз Скопје , ул. Народен фронт 19А / 3 кат - локал 21 Скопје Телефон 02 5514200 Телефакс 02 5514201 Жиро-сметка 300000003097731 Комерцијална Банка АД Дистрибуција Фокус Прес ул. Климент Охридски 58-2/2 Скопје Печати Европа 92 Директор на маркетинг Горан Дамјаноски marketing@gragjanski.mk Телефон 02 5514200

сабота, 10 ноември 2012

Интервју: Душан Петричиќ

Не ми остана време за неостварени соништа

Бел, чист 16 простор со позитивна енергија Интервју: Тереза Салгеиро

Улрике Луначек

Европскиот мировен проект е незавршен без Балканот

Музиката беше сè што знаев

Тишината сама 21 ќе го рече Досие: Жан-Мишел Баскијат

Трагичниот херој на њујоршката сцена

Политика

Јован Донев

Македонците не си ја знаат историјата

И Тодоров се 32 претера! За чекор напред - 34 13 години назад

38 Со 1.000 контролори и 150.000 евра до чист Избирачки список 42 Синодот не сака да го реши прашањето за статусот на МПЦ

Економија 49 Буџетот скроен како царевото руво 52 Кој располага и кој ќе располага со богатството 54 Првиот столб со разнишани темели 56 Сезона на зонски вработувања

Селектор 66 Интервју:

„Љубојна“

Музика со детска и животна радост 68 Фељтон:

Камерон Дијаз

Тексашанката му се враќа на родеото 3

Широк агол Медитација Фотографијава ја снимив во 2010 година, на едно од моите омилени места на Осоговските Планини, место на кое речиси непрекинато, во текот на цела година, дува ветар. Целиот пејзаж изгледа како да е аранжиран од ветрот. Современиот човек, спротивставувајќи ì се на природата, е сè подалеку од неа. Толку мал и немоќен наспроти нејзината разорна сила, сепак, засекогаш останува нераскинлив дел од неа. Па, така, секогаш ќе ì се навраќа за да го пронајде сопствениот мир. Овој контраст беше моја инспирација. Димитар Апостолов

Интервју

Кирил Темков,

универзитетски професор

Може да не ги сакам луѓето и да не сакам да помагам, но најмалку што е нужно е да не повредувам никого. А, префрлањето дека за сè се виновни другите е детско однесување, инфантилизмот го води секого во кретенизација и неспособност да живее целосен живот, вели еден од најголемите поборници за изучување на етиката Разговараше Злате Лозановски

рофесоре Темков, голем дел од својот интелектуален ангажман посветивте на докажувањето колку се важни моралните принципи - знаењето, совесноста и придржувањето кон нив - во приватниот живот на поединецот, но и во функционирањето на општеството, на државата. Колку сте задоволен од тоа како денес се изучува етиката, каков е нејзиниот третман во нашиот образовен систем? ## Имав шанса да растам со вредни и чесни родители, со одлични семејни и лични пријатели, во првокласни училишта со умни учители, во чаршијата, каде што татко ми имаше дуќан, а секојдневно и ние помагавме и се сретнувавме со многу луѓе, значи видов многу различни морални постапки и присуствував на бескраен број етички разговори, па примив и комплексни сознанија за етиката. Исто така, имав среќа да бидам во контакт со културата, учев разни јазици, одев во театар и на спортски приредби, многу читав - книгите се најдобри учебници за морал. Потоа, професор ми беше најзначајниот модерен хрватски и македонски филозоф Павле Вук-Павловиќ, кој ме избра за асистент по етика и така ми ја зацврсти и обврската да не попуштам за прашањата на моралот и да сторам сè што можам да се поправат етичките сознанија и моралната ситуација. 6

Неморалните средст за неморалноста Ова е време на големи етички конвулзии во светот, а посебно кај нас - што посебно ми е важно, бидејќи треба најнапред да се интересираме и да се грижиме за она околу нас и за тоа како ние дејствуваме. Бев поттикнат настојчиво да се борам за ширење на етичката мисла. За мене тоа значеше најнапред да се трудам да го објаснам и да го направам она што е потребно да се воведе етичко образование - како што денес се именува таа нова гранка на педагогијата и моралот, каде што младите учат за значењето на високиот морал, за современите морални вредности, за својата одговорност за правилно однесување во растревожениот свет и за соработка

со сите луѓе за да има добри односи. По 15 години јавни и стручни настојувања, во гимназиите (но, не и во другите средни училишта) може да се учи етика како изборен предмет (што кај нас значи, ако дозволат управите на училиштата), а во шесто одделение е воведено сите деца да учат етика, но само еден час неделно. Сепак, има училишта кои ни тоа не го спроведуваат. Етика се учи и на неколку факултети, а задолжителен курс е за кандидатите за доктори на науките. Впрочем, УНЕСКО бара сите млади на сите нивоа да учат етика, а ние сè уште се извлекуваме од таа светска благородна обврска. www.gragjanski.mk

$$ На воведувањето верско образова-

ние во училиштата се инсистира, исто така, со етички аргументи - дека тоа ќе го подобри моралното однесување, ќе ја ублажи кризата на вредности и слично. Може ли тоа во секуларна држава целосно да го замени световниот предмет етика, нејзиниот филозофски аспект, историјата на етичките идеи кои датираат далеку пред појавата на десетте божји заповеди, на пример? ## Етиката и религијата не се конкурираат меѓусебно, туку си помагаат во моралниот развиток на личноста и во моралните дејства. Ние не сме секуларна држава, туку длабоко кај нас сè е испреплетено со верските институции и практика. Затоа сметам дека треба да се учи религија, бидејќи монотеистичките религии, христијанството и исламот, кои се најраширени кај нас, се комплицирани системи за кои треба многу да се знае. Се разбира, религискиот морал не може да ја замени природната етика (како што се нарекуваат световниот морал и неговата теорија и вредности), но не треба ни да бегаме од значењето и од моќта на верските етички принципи и поуки, како што се, на пример, десетте божји заповеди, кои се најдолгиот и највлијателен етички систем во историјата и ги учат луѓето на мошне важни морални нешта. Впрочем, најзначајни етичари во светската историја се Христос, Буда, Мухамед..., кај нас светите Кирил и Методиј и свети Климент Охридски.

$$ Етиката помага да се изградат лич-

тва сведочат на целта Кај нас кичот се поддржува масовно, тоа го прават и јавните установи, го спонзорираат фирмите - и потоа, веројатно, ги користат телата и бедните души на некреативците - а на дело е и личен избор на лоша музика, грдо облекување итн сабота, 10 ноември 2012

ности со свој став, интегритет, кои својата интелектуална автономност и духовна слобода ќе знаат да ја искористат за да направат вистински избор. Зошто е тоа важно, ако човекот, особено младиот, гледа дека просперираат - побрзо стигнуваат до целта - беспоговорни послушници, конформисти, лицемери, тие со минимум морален кредибилитет? ## Етиката го воздигнува човекот и го прави достојно суштество, кое ќе знае да мисли и да работи правилно и ќе ги унапредува животот и светот. Зошто тогаш ги спомнувате оние што - несвесни, неизградени, заблудени, несреќни - одат по патот на неморалот?! Се лажете ако мислите дека тие постигнуваат нешто - тие се губитници, имаат само привремена добивка, која бргу се претвора во личен пораз, семејна трагедија и општествена несреќа.

$$ До кога нацијата ќе биде посилна од индивидуата, партијата од граѓаните, државата од народот, кој кому, всушност, треба да му служи? ## Ова е прашање за генералната етика на човештвото. Имаше периоди на надреденост на општите над индивидуалните интереси, а денес сме во епоха на индивидуализам, кога интересите на единката ни изгледаат поважни од стремежите на

целината. Тоа не е сосема така, но во современиот свет претегнува значењето на личното над општото. Тоа не е ни подобро ни полошо од спротивното - може да се наведат негативни примери и за бедотијата на колективизмот и за разулареноста на индивидуализмот. Но, во современиот свет се воспоставени човековите права и секој мора да има можност сам да реши како ќе живее и постапува, само да не ги нарушува другите и да не прави насилство. Секој може да ги чувствува своите квалитети како единствени, но етиката предупредува да не претерува во суетата. Државата служи за граѓаните и не смее да ги малтретира, а политичарите, државните водачи и другите такви дејци се само службеници за народот (зборот слуга кај нас има пејоративно значење и, штета, не може тука да се употреби, иако најдобро соодветствува). Оттука треба да се извлекуваат и идеите и практиката на социјалното живеење. Сè што е спротивно е лошо и го упропастува општеството, што е црн неморал.

$$ Може ли, професоре, со неморални средства, со зло, да се стигне до хумана цел, до доброто, зашто постојано сме сведоци како некои од најгрозоморните постапки и во односите помеѓу луѓето и во тие помеѓу државите (војни за мир, насилства за демократија, сурова експлоатација за опстанок на експлоатираните, итн.) се оправдуваат токму со доблесноста на целта? ## Неморалните средства (насилство, непочитување, експлоатација, манипулација...) сведочат за неморалноста на целта. Ниедна цел не може да се оправда само со тоа што ние или некој друг ја посакува. Можеби, листата на Универзалната декларација за човековите права покажува што треба за секого да биде заштитено - живот, имот, развој, учење, духовна слобода... Не треба да има војни, треба да се избегнуваат злосторства и одмазди, не смее да се упропастуваат живеењето, условите, природата, туку треба да се помага. Лагите за доблестите не се оправдуваат со реалноста на неморалот. $$ Ако е точно дека линијата што го дели доброто од злото не поминува помеѓу народите, државите, помеѓу луѓето, туку низ срцето на човекот, зошто тогаш упорно, со погубна доследност, за сè што е лошо го обвинуваме Другиот, различниот од нас? Како во тој контекст гледате на меѓуетничките односи во Македонија? ## За етиката е најлошо ако се дозволува да се прави зло и за тоа се молчи и не се искоренува, а зло е ако и јас самиот правам зло и не се коригирам (не само со извинување, туку со реално менување на начелата и на постапките). Може да не ги сакам луѓето и да не сакам да помагам, но најмалку што е нужно е да не повреду7

Интервју/ Кирил Темков вам никого. А префрлањето дека за сè се виновни другите е детско однесување, инфантилизмот го води секого во кретенизација и неспособност да живее целосен живот. Различните од нас (според спомнатата Декларација за човековите права) не само што имаат право на егзистенција, туку го украсуваат општото човечко постоење, се разбира, ако не прават насилство и злосторства. Ние дозволивме нефер односите од бивша Југославија, а дури и пред тоа, да нè оптоваруваат и да ја тревожат човечката душа и да нè водат кон лоши меѓусебни релации. Сите, значи секој од нас, мора да научиме да се почитуваме и да соработуваме како жители на иста земја. Како мнозинско население, ние Македонците, треба да се застапуваме за целосна еднаквост и за подобрување на условите на другите етнички групи, како што и тие треба да се трудат да живеат кооперативно, а не со лутење и конфронтации. Конфликтите им штетат на сите и ако сме социјално разумни би соработувале. Еден од патиштата кон заемно разбирање и добар соживот е учењето етика.

$ Што е, според Вас, клучниот проблем за кризата на вредности во овој нов систем што го живееме, што пропуштивме да направиме при транзицијата во капитализам и зошто луѓето сè уште го сметаат социјализмот за похуман, поправеден, почесен? # Не е точно дека тој социјализам луѓето го сметаат за похуман. Таму имаше општа невработеност која ги бркаше младите да одат во странство, имаше глупави економски решенија што водеа до најголема инфлација во светот, итн. Тој бољшевизиран систем пропадна затоа што не чинеше и не знаеше да ја решава кризата на развојот. Функциите беа блокирани и затоа се распадна низ оган и братоубиства. Но, социјализмот може да остане идеал - заедничка борба за добра опстојба, високи цели за прогрес, споделување на придобивките, грижа за развој на секоја единка (како што е во првата социјалистичка земја во светот - Австралија). Клучен проблем кај нас се лошите уставни решенија за слободна економија, неподдржувањето на основните принципи на современиот капитализам, глупавите постапки во економијата (лоша приватизација, негрижа за развојот, високи банкарски камати...), неучењето нови начела на работењето, инвестирањето, продавањето..., неучењето етика и непочитувањето на современите работни и професионални вредности. Такви нешта може, детаљно, многу да се набројат. Оттука и криза на вредностите, како што ја нарекувате, кои не се вредности, бидејќи не се ниту објаснети ниту развиени како неопходни. Најмногу ни е нужна ревитализација на економскиот дух, а оттука и на социјалните услови за развој на економијата. 8

држАвАТА служИ зА грАЃАнИТе И не сМее дА гИ МАлТреТИрА, А полИТИчАрИТе, држАвнИТе водАчИ И другИТе ТАКвИ дејцИ се сАМо службенИцИ зА нАродоТ - збороТ слугА КАј нАс ИМА пејорАТИвно знАчење И не Може ТуКА дА се упоТребИ $ Можно ли е парите, богатството, славата, да се симнат од листата на врвни приоритети, не само на младите, и да бидат заменети со солидарност, сочувство и со слични вредности за кои велиме дека се изгубени? # Нема потреба толку да се плука по парите. Кажано е дека нив ги измислиле Евреите (Филистинците) за да не мора со зборови да им се заблагодаруваат на оние што работат за нив. Парите се нужни за живејачка и, кога би биле умни и храбри, би се труделе да почнеме повеќе и многу повеќе да заработуваме, за да може подобро да живееме. Со подобрување на личната и на општата економска положба ќе порасне и солидарноста, иако солидарноста може да ни помогне и да се развиеме, но тоа е тешко во услови на ваква сиромаштија во која дојдовме и при лош економски систем кој продолжително го следиме.

Со подобрување на личната и на општата економска положба ќе порасне и солидарноста, иако солидарноста може да ни помогне и да се развиеме, но тоа е тешко во услови на ваква сиромаштија во која дојдовме и при лош економски систем кој продолжително го следиме

$ Можеби не се синоними, ама убавото и доброто се во нераскинлива врска. Како Вие, како естетичар, гледате на поплавата од кич во современото творештво, како го доживувате проектот „Скопје 2014“? # Кичот е логичен резултат на пропаста на естетските вредности, а тие денес се критички, модернистички (или постпостмодернистички), универзално креативистички и сл. Мојот покоен пријател, софискиот професор Иван Славов, големиот мајстор на анализата на кичот во социјализмот, утврди со две нови книги како расте сегашниот транзициски суперкич. Кај нас кичот се поддржува масовно, тоа го

прават и јавните установи, го спонзорираат фирмите (и потоа, веројатно, ги користат телата и бедните души на некреативците), а на дело е и личен избор на лоша музика, божемски раскошен ентериер, бричење глави и грдо и несоодветно облекување, украсување, итн. Но, секој нека си го сака она што му се допаѓа, можеби, така природно ќе се дојде и до повеќе добри тенденции и дела. Ѕидањето многу нови градби и правењето паметници е надоместување за пропуштеното во историјата и во времето од земјотресот во 1963 година. Скопје во центарот беше како штрбав дедо и мораше да се пополнат дупките. Тоа не е секогаш успешно замислено, често е неквалитетно правено, но тоа е така во времињата на забрзана реконструкција. Фала богу, не е направено ни сè што е замислено по земјотресот. Единствен проблем за мене е што се градени многу нешта одеднаш - подобро беше паричките да се насочат кон економскиот развој, а и нешто да се остави да го направат идните генерации, зашто и тие ќе треба да се искажат.

$ Како, професоре Темков, да се биде добар човек во свет кој изгледа трајно обележан од сеприсутноста на злото - и видливо и невидливо? # Со избор на доброто. Со внимавање на себе што правиме. Со почитување на другите. Со отфрлање на секакво насилство и навредување. Со грижа за блиските и за далечните. Посебно со голема грижа за природните услови. И со воведување сите млади да учат етика. www.gragjanski.mk

Филмовите од режисерите Ханеке, Ален, Херцог, Бертолучи, Тиквер, Копола, Бесон се дел од богатата програма на Фестивалот на европски филм „Синедејс“. Меѓународниот филмски фестивал веќе неколку години забрзано оди по нагорна патека. Со мото „Помалку сапуница, повеќе филм!“ од 15 до 25 ноември низ бројки „Синедејс“ носи 153 гости, 107 филмови од 104 режисери од 19 земји, во 11 денови со седум премиери и пет концерти. И квалитет што го очекуваат и го посакуваат филмофилите во државата.

Квалитетот во фокус сабота, 10 ноември 2012

Ролетна „Лидија од Македонија“ на сцена

Албански за почетници Со толку жестина ги истакнуваме своите разлики токму поради тоа што сме сè помалку и помалку различни. Наспроти нашите судири, нашите вековни непријателства, секој ден што поминува уште

Обновата на една од најубавите македонски опери „Лидија од Македонија“ од композиторот Ристо Аврамовски ќе биде изведена на 13 ноември на сцената на МОБ. Изведбата е во рамките на манифестацијата „Есенски музички свечености“, во организација на Дирекцијата за култура и уметност на Скопје. Својата праизведба операта ја имаше во 2005 година.

Креативна

повеќе ги намалува нашите разлики и уште повеќе ги зголемува нашите сличности Пишува Злате Лозановски Дали овие зборови, овие сознанија на Амин Малуф, автор на „Убиствени идентитети“, важат и за Македонија, за односите помеѓу Македонците и Албанците? Може да значи, но не мора да биде. Изгледа чудно, можеби, и парадоксално, ама разликите се најмногу изразени таму каде што најмалку треба да се очекува: во културата. Секако дека актуелното братство и единство во политиката, во бизнисот, во спортот, во администрацијата и во секојдневјето е далеку од тоа да се нарече заедништво, ама изгледа дека во културата го нема ни тој минимум соработка, солидарност, почитување. Дури ни она нужно внимание, што се вели, од општа култура. Наградата „Дијалог меѓу културите“ годинава ја доби Ресул Шабани, поет, раскажувач, романсиер, драмски автор и - преведувач од албански на македонски, и обратно. Секоја чест на лауреатот, на неговиот талент и напорот „да ги надминува јазичните бариери и неговата поезија на автентичен начин да прозвучи со своите естетски стојности на албански и на македонски“, како што напишале членовите на жирито во образложението за наградата, ама мислам дека овие две „култури“ упорно водат монолог. Не се слушаат, не се разбираат. Како да не делат ист простор, иста сиромаштија, иднина, иста судбина, конечно, иста држава. Верувам дека во делото на Шабани има „пораки што ја враќаат вербата во непресушните извори на животот“, ама реалноста, за жал, и културната, потврдува дека секојдневно пресушуваат изворите на соживотот. Секако дека има многу причини за тоа, ама, сепак, клучна е јазикот. Сè додека ни требаат преведувачи, сè додека делата на 10

Шабани не можеме да ги читаме во оригинал, мислам на албански, сè дотогаш шансите за заедништво ќе бидат само теоретски, запишани некаде во некои акти, само проект на некоја невладина организација или личен, поединечен, изолиран случај, што ќе биде посочуван како исклучок. Правилото, тоа што е поважно, ќе остане исто. И тоа најмногу, ако не и единствено, поради односот на Македонците: тие не знаат да кажат ни збор, дури ни лош, на албански. Има и нешто уште полошо: обидите да се направат некакви вештачки споеви, понтонски мостови помеѓу „двете култури“. Тука мислам на смешниот (благо речено) говор на премиерот при пуштањето во употреба на мостот во Сарај, кога на присутните им се обрати „на албански“. Течен, колку што е течен мостот. Никој не разбра што сакаше да каже со тој гест (за говорот да не зборуваме), најмалку Албанците. Нему му е лесно да зборува албански, кога не го знае; на неговиот партнер Ахмети му е тешко да зборува македонски, кога го знае; но, ете, се разбираат. Истите тие не се разбраа кога требаше да се изучува албанскиот, односно македонскиот од прво одделение. Тоа е нивниот историски придонес во минирањето на иднината на заедништвото. Сега е многу полесно да менуваме имиња на училишта, да градиме одвоени плоштади, да се поклонуваме пред различни херои. Но, трудот на Шабани не мора да биде безнадежен. Тоа што го правите - нè учеше Ганди - може да изгледа крајно неважно, ама многу е важно, сепак, да го направите. Во спротивно, навистина ќе ДЕЛИМЕ иста држава.

Со претставата „Пеликанот“, изведена на различни јазици, се затвораат дваесет и првите студентски средби „Скомрахи“ Пишува Тони Димков Фотографија Кристиан Панов

авршната вечер на дваесет и првите студентски средби „Скомрахи“ повторно ќе го донесе „Пеликанот“ од Аугуст Стриндберг на сцената, овојпат во Младинскиот културен центар. Средбите на студентите од 12 драмски факултети од Белград, Тирана, Стокхолм, Софија, Сараево, Загреб, Приштина и од Скопје за првпат беа тематски организирани и посветени на драмското творештво на еден од најзначајните шведски автори, Аугуст Стриндберг, а по повод одбележувањето на стогодишнината од неговата смрт. Последната претстава на средбите практично е заеднички настап на студенти од различни факултети, а се игра на четири јазици. Режијата на претставата ì е доверена на македонската режисерка

Нашата идеја беше да покажеме дека зборувањето на различни јазици не е пречка, туку помошно средство за истакнување на сложеноста на текстот

www.gragjanski.mk

168

страници, на кои се распослани 13 поглавја, содржи монографијата „Мите - сцена, живот...“ од авторот и приредувач Борче Грозданов, а посветена на творечкиот и животниот пат на актерот, доајен на македонското глумиште и негов татко, Мите Грозданов. Монографијата ги опишува (не)биднините на актерската и на животната врвица на Грозданов, долга повеќе од четири и пол децении.

Книга со прочистувачко дејство

Романот „Вистина, љубов (рашомонијада)“ е прво прозно дело на новинарот Дејан Трајкоски. На неговата промоција, во улога на рецензент, писателот Александар Прокопиев нагласи дека станува збор за роман што има прочистувачко дејство во нашето разбирање и приврзаност кон литературата.

Културен свет

а размена на искуства

Станува збор за претстава во која се зборува на шведски, албански, турски и на македонски јазик, а учествуваат 29 актери и танчари од Стокхолм, Приштина, Тирана и од Скопје сабота, 10 ноември 2012

Нина Николиќ. „Претставата е поврзана со стогодишнината од смртта на Стриндберг и темелите на проектот ги постави амбасадата на Кралството Шведска во Македонија. Понатамошните договори и преговори нè доведоа дотаму целиот проект да влезе во рамките на „Скомрахи“.Станува збор за претстава во која се зборува на шведски, албански, турски и на македонски јазик, а учествуваат 29 актери и танчари од факултетите за драмски уметности од Стокхолм, Приштина, Тирана и од Скопје. Нашата идеја беше

да покажеме дека зборувањето на различни јазици не е пречка, туку помошно средство за истакнување на сложеноста на текстот што го поставувавме“, објасни Нина Николиќ. Едночинката „Пеликанот“ е натуралистичка, експресионистичка и апсурдна драма, која има необична логика и која потсетува на драмски дела со мотиви од митовите и од бајките. Но, намерата на Стриндберг не била да ја поетизира или романтизира егзистенцијата. Насловот на пиесата произлегува од претставата во времето на Стриндберг, според која пеликанот им давал на своите младенчиња да цицаат од неговата крв. Стриндберг го превртува поимот и ја прави Мајката како искористувач што ги занемарува своите деца. Со таков предизвик се зафатија Нина Николиќ и драматургот Драгана Лукан Николоски во подготовката на драмата. „Актерите ги запознав пред точно седум дена, а веќе вечерва ќе се разделиме и којзнае дали повторно ќе се сретнеме. На моменти бевме принудени да спроведуваме претходно замислени идеи, што не е типично за начинот на кој вообичаено работиме. Што се однесува до Стриндберг, тој е автор кој плени со поетичноста и со тагата во текстовите што ги напишал. Напишал драми за вистински луѓе, какви што сме и со какви живееме. Драгана работи со мене речиси на секој проект, но не како асистент на режија, туку како драматург. Нејзиното учество во проектите помага за покритично гледање на направеното, откривање на сложените, тајни делови на текстовите, продлабочено читање на ликовите, многукратно разгледување на секоја, моја и нејзина, идеја поврзана со целината на претставата и, секако, како рамо за плачење кога нешто не оди“, потенцира Николиќ. Домаќини и организатори на годинашните „Скомрахи“ се амбасадата на Кралството Шведска и Факултетот за драмски уметности од Скопје. Основна идеја на студентските средби веќе дваесет години е размената на искуства меѓу студентите, но и професорите, придобивка што е сè поочигледна со секое одржување на средбите. 11

Артерија/Убаво е да... ЛИКОВНА УМЕТНОСТ

Цртеж Теа

Кристо

Препорачува Христо Петрески

ога ми се јавија колегите од „Граѓански“ за пополнување на овој прашалник, веднаш почнав да пребарувам по меморијата и по сеќавањата и набрзо се одлучив за избор на оние пет нешта што ми се присторија побитни и во нивното појавување првобитни. Притоа, јавно се оградувам дека ненамерно фаворизирам едни, а отфрлам други, зашто ова е мој избор на мигот, а не траен, вечен и непогрешлив. Напротив, колку повеќе бараме и пребаруваме, постои можност толку повеќе и да залутаме, па и да се изгубиме во нашите желби и амбиции. ФИЛМ

„Снег“

на Аида Бегиќ

Од мноштвото изложби и ликовни дела ќе се определам за светски познатиот Кристо. Тој го прави она - речиси невозможното: преоблекува и разубавува не само објекти (мостови, згради, плоштади и слично), туку и делови од цели предели - планини, езера, мориња, реки, итн. Ако веќе не можеме да го промениме светот така лесно и брзо во физичка смисла, тогаш барем можеме да го промениме со ликовни и со други уметнички интервенции и перформанси за миг или за еден релативно малку подолг период. Тоа е празник за очите, нов поглед, видик и глетка, ново доживување, нови метафори и асоцијации. Браво за Кристо (не само затоа што имаме многу слични имиња), туку и затоа што тргнал од соседна Бугарија, значи од посната, подзаборавена и отфрлена балканска почва, но со оригиналноста и упорноста сè уште го освојува светот!

Избор на мигот Сè уште ми е во свежо сеќавање босанско-херцеговскиот филм „Снег“, во режија на Аида Бегиќ. Толку многу природност и колоритност на едно место, но и толкава беда и сиромаштија, од една страна, и раскош и убавина, од друга. Тоа е филм и за оние што ги нема, а се тука. Меѓу небото и земјата и светот во кој е присутно и она што навидум не е таму. Четири жени, четири девојчиња, две старици, старец и трауматизирано немо момче, кои живеат, поточно преживуваат во од војната разореното село Славно.

Нивните синови и сопрузи се убиени во војната, а нивните тела никогаш не се пронајдени. И, во филмот нема снег, тој се појавува само во детската фантазија и игра. Треба да падне за да ја покрие земјата, но и сите егзистенцијални тешкотии, да ги скрие црнилата, да потечат брзите води и да ги однесат проблемите на луѓето кои се изгубени во своите животи. Жителите се соочени со вечната дилема и прашањето дали да заминат (и каде ли да отидат) или да останат тука (но, како и до кога)? Потресна, топла, ху-

www.gragjanski.mk

...прочитате ...видите ...слушнете КНИГА

„101 зенприказна и другите класици на зенот“

од Пол Репс

ТЕАТАР

„Ѓаволијада“ во режија на Никита Миливоевиќ

мана, трогателна сторија, во која сонот се претвора во реалност, а стварноста е повеќе од нестварна. Полека, но сигурно, за жал, исчезнува духот на традицијата, на руралниот и семеен живот, па не им останува ништо друго на обичните и трпеливи смртници, освен да живеат и да работат колку волот за сламата, едноставно секој ден да легнуваат прекапани од чекање, самување и црнчење, а да се будат само за да се соочат со новото сонце, новиот ден, новите надежи и новите заблуди...

сабота, 10 ноември 2012

Книга што ја почитувам, сакам и почесто ì се навраќам - е делото „101 зен-приказна и другите класици на зенот“ од Пол Репс. Едноставно, неизмерно ги сакам зен-приказните и би бил пресреќен кога еден ден и самиот би измислил, доживеал, па и би запишал некоја од нив. Зен-приказните спаѓаат во доменот на духовната усна литература, се случуваат и потоа се (пре)раскажуваат, а многу поретко и се запишуваат. Не случајно, при одбраната на мојата магистерска теза за хаику-поезијата помеѓу елитното и масовното, својата експликација ја започнав токму со една зен-приказна, која говори за натпреварот на двајца најдобри мајстори за изработување мечеви од две соседни села. И едниот и другиот мајстор биле совршени, па одлучиле да заријат два свои меча со рачките надолу во песокта во брзиот поток и да пуштат есенско лисје по водата за да видат кој меч подобро ќе сече. Но, водата ги носела листовите само кај едниот меч, чие сечило веднаш ги сечело сите листови на половина. Но, и по натпреварот немало победник, зашто ни еден лист не поминал кај другиот меч во водата. Присутните немале можност да видат и да проценат дали и тој меч не би го направил истото тоа, односно дали и тој немало веднаш да ги пресече листовите на половина. Значи, ако не победам, тогаш барем да не изгубам - реков јас пред одбраната. Од големиот број театарски претстави што ги гледав во поново време и за кои редовно пишувам театарски рецензии секој понеделник во дневниот весник „Ден“, a за која сè уште не сум напишал ни збор, е претставата „Ѓаволијада“ со актерите на Шабачкиот театар, во режија на Никита Миливоевиќ. Е, баш тој Никита Миливоевиќ, иако режисер, е јунакот на оваа претстава. Неговата постановка е толку поливалентна, издржана и значајна, што слободно можеме да речеме дека сите режисери (особено помладите) треба да учат од него како може да се направи функционална, гледлива и привлечна, а сериозна

и уметнички достоинствена изведба. Ја гледав оваа претстава есенва, благодарејќи на љубезниот и неуморниот Благоја Стефановски-Баге, уметнички селектор на Фестивалот „Ристо Шишков“ во Струмица, па бев толку воодушевен од режијата, што тоа му го реков и на неодамна починатиот режисер Владо Цветановски, кого многу го ценев и сакав, а тој ми кажа дека неговиот син се запишал и ќе студира во класата на Никита Миливоевиќ во Нови Сад. Му посакувам на младиот Цветановски, наследник на драгиот Владе, да тргне по стапките на таткото, но и по патеките на големиот, иако млад, Никита Миливоевиќ.

МУЗИКА

Горан Бреговиќ Што се однесува до музиката, сепак, ќе се определам за Горан Бреговиќ, идеен и музички творец на неговиот „Оркестар за свадби и погреби“, каде што мошне успешно партиципира и музицира и нашиот Стојан Димов. Нивната непосредност и виртуозност, нивната неочекуваност и пресвртливост, од настапот прават настан, празник и радост за очите, душата и за срцето, а сето тоа говори дека музиката, па и уметноста воопшто, немаат граници, универзални се, бесконечни и бесмртни! Инаку, сега, кога го пишувам мојот трет роман за возрасни „Дали Дали“, сакам повремено да слушам како поетот Матија Беќковиќ ја кажува својата поема за Вера Павладоскаја, но понекогаш и да се насладувам на инструменталните акорди и напеви на Арсен Дедиќ, Ибрица Јусиќ, Зафир Хаџиманов и малкумина други. 13

Интервју

Душан Петричиќ, карикатурист

И дваесет години по заминувањето од Балканот, легендарниот карикатурист и илустратор Душан Петричиќ е присутен на овие простори. Човекот кој во 80-тите години од минатиот век, заедно со Горан Стефановски и Слободан Унковски, ја осмисли култната „Бушава азбука“, од пред некое време еднаш неделно за белградска „Политика“, на свој начин, ги опсервира случувањата на политичката сцена на ист, возбудлив начин како во златните денови на својата долга и успешна кариера Разговараше Иван Беќковиќ

Не ми остана „С време за неостварени соништа!

воите најдобри и најубиствени политички карикатури ги нацртав кога бев лично длабоко погоден, повреден, натажен, изнервиран, испровоциран..., со некој тежок политички идиотизам. Не можам да тврдам дека имам префинет политички нерв, но умеам да гледам, прецизно да размислувам, да разликувам добро од лошо, паметно од глупаво, да чувствувам и да бидам логичен“ - вели Душан Петричиќ, карикатурист и илустратор, синоним за врв во својата професија на овие простори. И не само на овие простори, туку и подалеку, во Европа и Америка, во Канада, каде што живее последниве 20 години. Петричиќ е роден во 1946 година, во Земун, дипломирал графика на Уметничката академија во Белград, а неговите карикатури и илустрации беа објавувани во сите реномирани списанија и магазини во регионот и во светот. Во својата плодотворна кариера има илустрирано многу книги, претежно за најмладите, а за својата работа е многукратно наградуван. Меѓу највисоките признанија што ги има добиено е и Гранпри од Скопје, во 90-тите години, на „Остеновата“ „Светска галерија на карикатури“.

www.gragjanski.mk

Душан Петричиќ # Јас никако не можам да ги одвојам поли-

тичката карикатура и илустрацијата за деца. По тие две патеки одев цело време и некако сум најсреќен кога ќе ги запознаам луѓето кои преку нив беа исто толку среќни како мене. Нив ги има низ светот и тоа е најголемото задоволство. Ништо не може да претставува поголем успех од тоа.

$ Речиси 20 години живеете во Канада, а со оглед дека во поранешна Југославија бевте големо име во карикатурата и во илустрацијата, колку, далеку од дома, Ви беше тешко повторно да го одите истиот пат на себедокажување? # Секогаш е тешко да се смени средината и да се отиде во нешто ново, а особено беше тешко во тие мои 46/47 години да се смени „саксијата“, како што велам јас, да се замине во свет и да се продолжи со истата работа. Моите сеќавања за изминатите 20 години и напорите да најдам место во истата професија не се секогаш блескави. Имаше тука многу маки, како што им се случува на младите луѓе кои во својата средина почнуваат со работа. Моите тогашни години и не беа многу препорачливи за такви потфати. $ Како ја доживеавте балканската тра-

гедија, гледајќи од Торонто, каде што создадовте нов дом? # Балканската трагедија влијаеше да ја сменам средината. Таа почна додека сè уште живеев во Белград. Тоа е необично чувство, нешто да се случува на теренот што го сметате за свој, а кој и понатаму го доживувам како нешто свое. Не ми беше ништо поинаку отколку на луѓето кои го доживуваа тоа во Србија, Македонија, Босна, во Хрватска... Во моментов подготвувам изложба, која треба да се одржи овој месец во Љубљана, а повикан сум да кажам и неколку зборови на тема што сам ќе ја изберам. Секако, темата е врзана за мојата професија, па деновиве интензивно ги прелистувам старите каталози, своите оригинали..., подготвувајќи предавање на тема „Што е тоа поразлично во областа на карикатурата и илустрацијата во една средина, во однос на друга“. Односно, како самиот се соочував со очигледните разлики и како излегував накрај со нив. $ Пред некое време се вративте со Вашите карикатури во белградска „Политика“, на општо воодушевување на постарата и на средната генерација. Но, што работите во Канада, далеку од очите на балканската јавност? # Во последниве неколку години, врзано за карикатурата, паралелно работам за „Политика“ и за „Toronto Star“, каде што сум од првите денови кога се доселив во Канада. Порано работев политичка карикатура, а сега нешто поинакво. Еднаш неделно имам своја рубрика и моја тема е градот Торонто, сеедно дали станува збор за архитектурата, сабота, 10 ноември 2012

за луѓето, историските личности или за некои други работи што ме опкружуваат. Тоа нема никаква врска со политичката страна на животот, туку со обични, мали нешта, за човечноста, за екологијата... Сметам дека таков тип карикатура се разликува од онаа што ја работам за „Политика“. Но, тие две работи се дополнуваат во мојата глава и ми претставуваат убав предизвик што ми ги разубави последниве неколку години.

$ Успеа ли Торонто да Ви го замени Белград?

# Во светот не постои град што би можел

да ми го замени Белград, а посебно мојот Земун, од каде што потекнувам. А, познато е колку ние, земунците, сме врзани за својот град. Многу е тешко која било светска дестинација да ви го замени местото во кое сте израснале.

$ Во еден разговор карикатуристот

Југослав Влаховиќ ми кажа дека му претставувало посебно задоволство кога помладите колеги изјавувале дека ја засакале професијата преку она што тој и Вие го имате работено. Колку Ви значат таквите мислења? # Најубавото чувство што човек може да го има во своите 66 години, колку што имам сега, е кога некој, сеедно дали во Белград или во Торонто, ќе ви каже: „Јас израснав на Вашите карикатури/ Вашите илустрации за детски книги“. Убаво доживување е да се запознаат луѓето кои го минале своето детство уживајќи во она што јас го работев. Од друга страна, тоа ме потсетува колку години имам и тоа е понеинтересниот дел од приказната...

$ На кој дел од Вашата кариера сте особено горди?

Јас и денес сметам дека соработката со Стефановски и со Унковски, кои се врвни уметници, е нешто најубаво во мојата кариера. Времето кога ја работевме„Бушава азбука“ беше многу возбудливо и интересно. Тој потфат живее во мене сите овие години

$ Во каков спомен Ви остана соработката со Горан Стефановски и со Слободан Унковски, со кои во средината на 80-тите години ја работевте култната „Бушава азбука“, проект што пред околу две и пол децении почна да описменува генерации и генерации деца и младинци? # Благодарен сум ви за ова прашање. Јас и денес сметам дека соработката со Стефановски и со Унковски, кои се врвни уметници, е нешто најубаво во мојата кариера. Времето кога ја работевме „Бушава азбука“ беше многу возбудливо и интересно. Тој потфат живее во мене сите овие години. По телевизискиот проект излезе и книга „Бушава азбука“, која и ден-денес понекогаш со уживање ја разлистувам и ì се восхитувам. И понатаму сум во контакт и со Горан и со Унко, а во Белград, пред некое време, го работев плакатот и графичкиот дел за операта „Мандрагола“, која во „Мадленианум“ ја постави Унковски... $ По „Бушава азбука“ во Македонија објавивте уште една книга, „Улица-врвулица“... - Всушност, тоа беа две книги што ги објави „Детска радост“. На покана на уредникот Аце Цветковски, освен „Улица-врвулица“, ја потпишав и книгата „Родопис“, па и двете се во самиот врв на она најдоброто што го работев за децата. И, навистина, бескрајно уживав соработувајќи со моите пријатели од Скопје... $ Имате четири деца и шест внуци. Си-

нот Гордан се занимава со графички дизајн, додека Милош е филмски режисер. Ќерката Ирена е филмска и ТВ-монтажерка, а најмалата Михаила е докторантка во Болоња, од областа англиска и италијанска книжевност. Значи, блиску се до уметноста. Колку семејството учествуваше во Вашата работа и колку дел од својот живот пренесовте на хартија? # Тоа беше неминовно. Имам многу деца и внучиња околу себе, а со оглед дека децата доаѓаа кога почнував да работам илустрација за најмладите, тие значително влијаеја на мојата работа, всушност, мојата комуникација со нив беше пресудна за концептот што и на кој начин ќе работам понатаму.

$ Со оглед дека имавте богата и успешна

кариера, има ли нешто што посакувате да Ви се случи во иднина? Има ли Душан Петричиќ неостварени соништа? # Во животот работев многу и не ми остана време за неостварени соништа и идеи. Помалку-повеќе, времето што го трошев за работа беше доволно долго, па не остана простор за мечтаења и за сонувања. 15

став Пишува Татјана Миљовска

ел чист простор со позитивна енергија е сон, мечта на многу луѓе во денешно време и не само во Македонија. Тој неполитички, исчистен од егоизам, неутрален простор како да е утопија, но тврдам дека таков бел простор постои. Можеби, не во нашиот секојдневен живот, туку, сега засега, само во уметноста. Но, мотото во македонската актуелна реалност е: „Oва сонце грее само за нас т.е. за мене и не е за вас“. Како дојдовме до овој толку изразен егоизам, ова незаедништво и оваа спротивставеност на блоковите, оставам да анализираат историчарите, филозофите, теоретичарите и психолозите. Во овој текст ќе се осврнам на последиците од овој слоган. На очигледните појави што може да се означат со терминот узурпација на полето - просторот на ликовната уметност. Во Македонија грубо е узурпирано полето на компетенција на ликовната уметност. Бидејќи со проектот „СК2014“ ликовниот уметник, па и теоретичарот на уметноста се сведени на ирелевантни, некомпетентни фактори што не одлучуваат за своето поле - естетиката на урбаниот простор, естетиката на архитектурата и естетиката на скулптурата. Тие станаа некомпетентни за своите области. Оти, господата со своите идеи за тоа како треба да изгледа урбаниот простор, т.е. како визуелно треба да се претставуваат нештата во оваа земја, воопшто не ги удостоија своите сограѓани - ликовните уметници и теоретичари ниту со прашање за мислење за овие нивни идеи! Се прашувам зошто тие господа, кои има-

Бел, чист простор со позитивна енергија верувам дека имаме сили и капацитет за културолошки пресврт! тој бел внатрешен простор го имаме во себе. останува само целосно да се ослободи во реален, јавен простор, што сите граѓани ќе го чувствуваат како свој и сите подеднакво ќе ги грее ат идеи, прво не развијат своја теорија, па не ја стават на валоризација кај разни експерти, туку веднаш сакаат да дејствуваат со дела и тоа во област што не е нивна и во која воопшто не се компетентни да дејствуваат? Многу добро се знае што значи да се узурпира една област и да се наруши компетентноста. Тоа би било исто кога, на пример, некој уметник би отишoл на Филозофскиот факултет, или на Факултетот за политички науки, или директно во Владата со визија за новиот свет во кој уметноста треба да освои сè, па не само што би ги критикувал и би ги осудувал овие области и институции, туку би ги тргал тие професори и министри, би поставувал „свои луѓе“

секоЈа коШула, навезена со толку трпение и Љубов, но и другите предмети од етнонаследството, го потврдуваат тоЈ бел внатреШен простор 16

кои би спроведувале некои нови методи во согласност со таа визија, бидејќи тогаш уметникот би имал моќ и „би можел да го направи тоа“. На што ни заличува ова сценарио? На анархија и хаос? Па, токму тоа се случува кај нас, но во обратна насока! Идејата и теоријата се в ред ако зад тезата стои автор кој треба да ја брани и да ја одбрани. Но, кога теоријата, идејата и идеологијата се дрзнуваат да се наметнат во друга област, на пример, во ликовната уметност, па со своите дела потполно го узурпираат тоа поле, имаме сериозен етички и морален, не само естетски прекршок. Ако се согласиме дека живееме во слободно општество во кое секој е компетентен во својата област и одговара за својата работа, тогаш не само што се нарушени фундаменталните принципи, туку грубо е одземено нечие право. Во случајов, правото на уметникот: архитект, урбанист, скулптор, дизајнер, сликар. Би било неблагодарно ако само негативно се гледа на сегашниве случувања. Тоа би било и многу еднострано, нереално и невистинито опсервирање. Желбата за градење, за развој, навистина е за поздравување, но начинот како се реализира - не е. Ќе приложам аргументи и факти што се во прилог на една друга страна, друга реалност, а тоа е реалноста на Белиот простор. Бел простор постои во Македонија, ние треба допрва да го откриваме и, се разбира, да го направиме реалност во секојдневјето, како јавен простор. Топлината на внатрешното сонце, која како особина се развивала низ вековите на ропство, е суштинска карактеристика на овој народ. Секој артефакт од етнотрадицијата го докажува и го потврдува тоа. Трпение, топлина и добрина се особини што не може туку-така да се развијат. Многу векови немало надворешен слободен простор, па човекот немал избор, туку во тоа интровертно постоење да го изгради својот бел внатрешен простор. Секоја кошула, навезена со толку трпение и љубов, но и другите предмети од етнонаследството, го потврдуваат тој бел внатрешен простор. Има и црна боја, но многу повеќе се присутни црвената, жолтата, портокаловата, сината и зелената боја, во едно чудесно ткаење со златни и со сребрени нишки, на Бела основа. Затоа ние имаме толку богата традиција. Можностите - чистиот дизајн, чистата форма, кои може да се извлечат од макеwww.gragjanski.mk

не може со една зграда во барок, а друга во неокласичен стил да надоместиме толкави епохи донските етномотиви, се неограничени. Во ова наследство е згусната емоцијата, стремежот на народот. И мислам дека тоа поле треба уште многу да се истражува, пред сè, од дизајнерите (тие веќе го прават тоа), архитектите (инспирација од македонската традиционала куќа) и од другите ликовни уметници. Украсот во една деликатна и софистицирана линија, кој може да се извлече од овие етномотиви, е нишката што треба традиционално да се негува, се разбира, во еден современ контекст. На пример, нашите музичари и композитори успеаја да го извлечат најдоброто од македонската етномузика и тие веќе многу успешно ја развиваат македонската современа музика како светски бренд. Ако не нè интересираат стилизацијата и орнаментиката, пак останува супстанцијата на духовниот простор кој, како архетип, го имаме во наследство од минатото искуство на оваа територија. Значи, во музиката, поезијата, филмот, па и во драмската уметност и во современиот танц веќе го пробивме патот до универзалните вредности. Само ние, ликовните уметници, спиеме во длабок зимски сон и не е ништо чудно што нештата се претставуваат така како што се претставуваат. Узурпиран ни е просторот? Па, тоа не е оправдание за да продолжиме да спиеме. Не мислам дека ние сега треба политички да се ангажираме, напротив, треба повеќе уметнички, внатрешно. Можеби, пречка е фактот што ликовната уметност сè повеќе оди во симбиоза со моќта и со политиката. Ликовните уметници, не само во Македонија, се заглавени во просторот помеѓу политиката и моќта, а со идејата дека ликовната уметност умира изгубени се во милиони виртуелни „надворешни“ простори. Ние, ликовните уметници, во тој судир на разни „моќи“ како да го изгубивме, како да го заборавивме својот бел внатрешен чист простор. сабота, 10 ноември 2012

Ако се вратиме во нашата историја, ќе детектираме културолошки вакуум кој произлегува од петте века турско ропство. Ни недостигаат барок, неокласицизам, романтизам и други стилови, што во нашата архитектурата се забележуваат во многу скромни траги, како еклектички, мешан стил од 19 и 20 век (во Скопје најголем дел од тие објекти беа урнати со земјотресот, а најмногу ги има во Битола). Не разбирам зошто културните придобивки од овие епохи, кои денес се сметаат за светско културно наследство, не ги прифатиме како свои. Исто како што византиската уметност денес е светско, а не само наследство на овие територии. Но, не може со една зграда во барок, а друга во неокласичен стил да надоместиме толкави епохи. И не може туку-така да се прекине континуитетот на урбаниот простор и да се започне со нова идеја. Не е барок, туку постмодерна!? Уште полоша одбрана-измама! Та, зарем постмодерната не е логичен континуитет и/или деконструкција на модерната? Чиста форма што се дотерува со детали? Но, пред сè, чиста форма и чист простор, како база. За да се дојде до чиста форма, која евентуално би се украсувала со минималистички и стилизирани детали, треба да се помине пат, искуство од неколку века, или треба да се дојде до архитекти-уметници кои знаат и умеат да го направат тоа. Првата опција ја немаме. Втората ја пропуштивме, бидејќи не успеавме да дојдеме до тие уметници кои знаат и умеат (не се даде шанса за тоа), туку се избра овој визионер-анонимус, кому потполно и безусловно му се довери просторот. Подобро да се гради нешто отколку да не се гради ништо, така нè убедуваат нашите идеолози. Имам чувство како некој постојано да нè брка, што побргу, итно, да се заврши со овој проект и по секоја цена да се изгради сè што е замислено. А, објектите и скулптурите се задушени, си пречат едни на други, се борат за простор, тесно им е, нема хармонија и ритам кога се гледа како целина. Сепак, сметам дека, и покрај сето ова што ни се случува денес, ние воопшто не треба да се обесхрабруваме, напротив. Само ни треба поголема самодоверба и, се разбира, умеење да се препознаат вистинските вредности, а нив ги имаме. Верувам дека имаме сили и капацитет за културолошки пресврт! Тој бел внатрешен простор го имаме во себе. Останува само целосно да се ослободи во реален, јавен простор, што сите граѓани ќе го чувствуваат како свој и сите подеднакво ќе ги грее. 17

Интервју

Тереза Салгеиро Ненад Георгиевски

ште како членка на реномираниот „Мадредеуш“, Тереза Салгеиро почна да објавува соло-изданија што беа отпеани на повеќе јазици, бидејќи се работеше за музика од различни земји, континенти и епохи. Во 2003 година беше и во Скопје, со бендот настапи на „Оф-фест“. Меѓутоа, тоа беа песни на други уметници. Оваа година го издаде „O Misterio“, нејзино прво авторско дело. Снимањето се одвивало во манастирот „Арабида“, близу Лисабон, во чие опкружување од планини и океан поставила музичко студио каде што компонирала 17 теми. Распонот на емоции што го содржат овие песни можеше да се почувствува неодамна на концертот во Белград, каде што беше промовирано изданието.

$$ Изданието „O Misterio“ е пресвртни-

ца во Вашата кариера, бидејќи пред него издававте албуми со туѓ материјал. Овојпат, Вие сте комплетна авторка и на стиховите и на музиката. Какво беше чувството кога по толку години сами го преземавте кормилото? ## За мене ова е посебен момент, по толку години пеење. Одамна сакав да почнам авторски проект, но ми требаше време да ги најдам вистинските луѓе со кои би го остварила тоа. Работевме, односно заеднички ги компониравме песните. На некој начин како да работевме во лабораторија. Тие се многу талентирани луѓе и беа на располагање. Сакав да работам со нив и од тоа да произлезат музика и звуци што би биле резултат од различни сензибилитети, различни заднини, а воедно да биде и место каде што се среќаваат нашите желби и соништа. Конечно, во јануари 2011 година почнавме да работиме на овие песни. Некои од овие луѓе претходно работеа со мене на еден проект со обработки на португалски песни од 20 век „Voltarei à Minha Terra“, кој сами го аранжиравме. Меѓутоа, цело време имавме идеја дека би било убаво да почнеме нов материјал и тоа е ова што се случи. Секој од нас можеше да донесе идеја. Јас имав неколку, ги собирав со години. Или почнувавме со некоја хармонска прогресија или мелодија или мелодијата на гласот дополнително нè инспирираше. Потоа работевме на аранжманите за песните да имаат свои структури - почеток, тело и крај. Некое време работевме без зборови, само со мелодијата и со гласот. Но, за мене, музиката што ја работевме беше многу силна и провоцираше многу различни работи, различни емоции, чувства. На моменти ме потсетуваше на некоја стара португалска традиција или на остатоци од нашата култура. Уште од самиот почеток им кажував на луѓето која песна 18

Музиката беше сè што знаев Кога ќе запее Тереза Салгeиро, тогаш како на светов да нема нешто поубаво да се слушне. Позната е како членка на португалскиот состав „Мадредеуш“, кој се прослави со филмот на Вим Вендерс „Лисабонска приказна“, но неодамна, по 20 години работа, го напушти и денес е соло-артистка www.gragjanski.mk

Тереза Салгеиро близу Сетубал. Тоа е националниот парк „Convento di Arrabida“. Тоа е место со големи зелени планини покрај океанот. „Арабида“ е манастир изграден во 16 век, но никогаш не сум го посетила. Открив дека има конак, кој неодамна е изграден. Го посетив манастирот и видов дека ќе биде можно таму да се работи. Направивме наше студио и го снимивме целиот материјал. Навистина чувството беше посебно, бидејќи бевме во близок и длабок контакт со природата - од една страна се протегаше океанот, а од другата беа планините. Живеевме како мала заедница, личеше на живот на турнеја, каде што на едно место, меѓу одредени луѓе, се пренесуваат некои искуства. Тоа беше и најдобриот начин да се започне оваа наша авантура, бидејќи не се знае што ќе донесе животот. Ова е прв албум што го снимивме и се надевам дека ќе почнеме нови турнеи и ќе патуваме многу. Веќе имаме нови идеи за нов материјал и се надевам дека ова ќе продолжи.

на што се однесува. Знаев дека можам да му верувам на тоа чувство. И, така, компониравме 17 теми, две се инструментални, а само за една не бев автор на текстот. Сите стихови беа напишани на крајот од процесот, кога сè беше подготвено. Беше интересен процес, бидејќи го правев за првпат. Не за првпат во буквална смисла, бидејќи отсекогаш сум пишувала, но само за себе. Тоа беа мои мисли и емоции, што никогаш не ги делев со никого. Еднаш еден пријател ме замоли да му напишам неколку стихови за музиката што ја направил. Го сторив тоа и бев изненадена. Тоа ме убеди дека ако сум успеала еднаш, сигурно ќе успеам повторно. Сето тоа ми предизвика големо задоволство. Помислив, ајде да видиме што ќе се случи во иднина. Процесот беше интересен, можев да се изразам како што сакав, зборовите ги исполнија моите идеи и овозможија да се изразам себеси. Работевме долго и се запознававме сè подобро и подобро. Тоа се случи и преку музиката. Го дадовме најдоброто од себе. Беше август кога почнавме и сакавме да снимаме во посебно опкружување.

$$ Поради тоа избравте манастир? ## Нам ни беше потребен дом, музички

дом, место каде што можевме да бидеме тоа што сме. Тоа беше причината поради која не сакавме оваа музика да ја снимиме во студениот амбиент на некое студио. Следно беше да бараме место каде што би можело да се снима. Така, јас најдов едно место во планините близу Лисабон, сабота, 10 ноември 2012

$$ Што беше инспирација за насловот на албумот? ## Сѐ што напишав ја отсликува човечката димензија, големата мистерија на животот. Јас зборувам за чувствата. Свесни сме дека никогаш нема да знаеме сè. Ова се однесува на постојаното учење, кои сме и што сме. Ние се обидуваме да го откриеме тоа, но, исто така, е важно да го почитуваме тоа што другите луѓе не сакаат да го покажат. Секогаш постои чувство на мистерија. Во животот постојат многу работи што никогаш нема да ги осознаеме. Но, и тоа е знаење што ни дава свесност за нашата димензија како луѓе. Мислам дека ни помага да се соочиме со нашите ограничувања и со нашата кршливост. Во исто време ова е вечно прашање, но е нешто што нè прави да бидеме многу силни. Навистина, ние сме многу креативни и малку по малку го менуваме светот во кој живееме. Музиката е мистерија. Таа е присутна целиот мој живот и ја сакам сѐ повеќе и повеќе. Токму поради тоа и уживам во музиката. Таа е реалност што не можете да ја допрете, но можете да ја почувствувате преку псевдобрановите. Музиката е секогаш за некој да ја слуша, дури и кога е снимена. Секогаш се надевам дека луѓето ќе ја слушаат и дека ќе ги допре. Ако зборуваме за концерти, тогаш тука е свесноста дека има публика која слуша и шири некоја идеја. Следно е комуникацијата, луѓето секогаш ќе го забележат тоа што го правите, потоа поезијата. Сè тоа се работи што не можеме да ги допреме, но за кои знаеме дека се тука. $$ Вашите први изданија беа песни од различни епохи, земји и континенти, а заедничка нишка беше автентичната интерпретација. Како се случија тие изданија? ## Првиот албум „Obrigado“ е компилација на песни што ги снимив додека бев

членка на „Мадредеуш“. Многу уметници ме канеа да пеам со нив. Тука се дуетите со Хосе Карерас. Во истата година снимив три албуми. Првиот беше по покана на полскиот композитор Збигњев Прајснер. Бев пресреќна. Албумот се вика „Silence, Night and Dreams“. Таа година беше неработна за „Мадредеуш“. Последниот концерт ни беше во Бразил и таму се јави идејата да снимам албум со бразилска музика. Јас сум огромен љубител на бразилските композитори и многу често сум настапувала таму. Потоа се случи да работам со бразилски музичари и да отпеам песни на многумина од тие композитори. Резултат на тоа беше „Voce e Eu“. Човекот кој го продуцираше ова издание ме запозна со еден португалски класичен ансамбл - „Луситанија“. Изданието „La Serena“ се состои од песни што ги слушав за време на моите патувања, отпеан е на многу јазици, но сè уште бев пејачка во бендот. Таа година со „Soli String Quartet“ од Неапол снимив репертоар од тој град, како и некои португалски песни. Дали таа богата активност, независно од бендот, придонесе да го напуштите „Мадредеуш“? Бевме заедно 20 години и за тоа време групата се промени многу, некои музичари си заминаа, а други дојдоа. Бендот секогаш беше на турнеја и затоа запревме во еден момент. Идејата беше групата да компонира репертоар со сосема нов концепт. Паузиравме една година и требаше да се одлучи како ќе продолжиме. Зборувавме дека би било добро да работиме три-четири месеци, а потоа секој да оди на своја страна. Но, ми предложија договор од седум години во кој немав избор - или да го прифатам или да го напуштам бендот. И го напуштив, а во него дојдов со 17 години. Имам ќерка, Инеш, но сакав да продолжам со музиката, да бидам среќна и да бидам во можност да го правам ова со полно срце. Целиот живот го посветив на пеењето португалски песни, музиката беше сѐ што знаев да правам. 19

Филм

„Убиецот Џо“ успешно му го враќа приматот на жанрот ноар-филм, а актерската екипа и култниот режисер Вилијам Фридкин почнуваат ментално патешествие на кое малкумина автори имаат храброст да му се препуштат

Темната страна на тексашкото гостопримство

Пишува Златко Ѓелески

о долгоочекуваниот повратнички филм на Вилијам Фридкин - „Убиецот Џо“ станува збор за животните трагедии на неколку антихерои од Тексас. Филмот говори за дилерот на дрога Крис (го глуми Емил Хирш), кој одлучува својот долг кон мафијата да го плати со животното осигурување на мајка му, што би го подигнал во случај на нејзина смрт. Тој го ангажира убиецот Џо (ликот го глуми Метју Меконахи), кој треба да ја убие мајка му. Филмот се пробива во амбисот на човечкото постоење во мигот кога убиецот нема да ги добие договорените пари за извршеното дело. Во моментот кога се во опасност животите на ликовите, дознаваме до кој степен тие се подготвени да одат за да го продолжат својот мизерен живот, барем за уште еден ден. Во филмот има значителна доза црн хумор низ постапките на одамна скршеното семејство, кое ќе го прими убиецот во својот дом и ќе ги трпи последиците на своите себични дејства. Одлично е преточен преминот од психолошкото во физичкото насилство, со градација која вешто го задржува вниманието на гледачите до крвавиот епилог на овој интензивен филм. „Убиецот Џо“ е втора соработка меѓу Фридкин и Трејси Летс, по успехот со нивниот претходен филм, клаустрофобичниот и шизофрен „Bug“. Фридкин повеќе се потпира 20

Наслов: Killer Joe Година: 2012 Држава: САД Жанр: трилер Времетраење: 102 минути Режија: Вилијам Фридкин Сценарио: Трејси Летс Улоги: Метју Меконахи, Емил Хирш, Џина Гершон

на движењата на ликовите во долги кадри низ сценографијата отколку на видеомонтажата и на кратките кадри, правејќи театарска бина од филмскиот сет на кој се погребани вредностите на американското семејство, кое излезот од животното мочуриште го гледа во брзото збогатување со помош на туѓа смрт. Искусниот кинематографер Дешанел добро знае што е потребно за една камп- приколка да стане подиум со кој ќе владее ладнокрвниот и интелигентен убиец во оваа ноар-претстава на јужната готика. Филмот е далеку од најквалитетните дела на Фридкин, како што се култниот „Егзорцист“ и феноменалните „The French Connection“ и „Cruising“, но е многу солидно режиран од мајсторот на филмскиот занает. Фридкин создаде потентен, брутален и бескомпромисен „грајндхаус“ филм (кој изобилува со моќна комбинација на секс и насилство), спакуван во комерцијален формат, поставен да се продава во супермаркетите до секторот за месни производи. „Убиецот Џо“ се доближува до добро познатите криминалистички трилери „Blood Simple“ на браќата Коен, „Red Rock West“ на Џон Дал и „U Turn“ на Оливер Стоун, а ако се оди во ретроспектива може да се допре и до кинематографијата на Сем Пекинпо, додека, пак, во поглед на амбиентот и антагонистите филмот е близок до „Убиецот во мене“ на Мајкл Винтерботом. Секако дека највпечатлив е Џо, во актерска

изведба на Метју Меконахи, полицаец кој има интересно хоби - во слободно време убива луѓе за пари. Преку ден го брани законот, а навечер се наоѓа од другата страна на законот, го чува поредокот и воедно го носи хаосот во филмот. Никој не смее да се посомнева во актерските способности на Меконахи за доловување на ваков бизарен лик, со оглед на тоа што тој ја почна својата кариера во филмски серијал што е многу близок до средината, луѓето и до нивните постапки отсликани во „Убиецот Џо“, а се нарекува „Тексашки масакр со моторна пила“. Улогата во овој филм е една од редицата добри актерски изведби по таа во „Берни“ на Ричард Линклетер и „Magic Mike“ на Стивен Содерберг. Треба да се пофалат и останатите актерски изведби таа на разведените родители, кои зад себе оставиле распарчено семејство, братот кој тоне во нови долгови што не може да ги плати и неговата сестра која е невина жртва на трансакцијата во која е вложен нејзиниот живот. „Убиецот Џо“ е, можеби, едно од најквалитетните филмски остварувања во последните неколку години и камбек на ветеранот Фридкин на голема врата. Да се надеваме дека неговиот нареден проект „I Am Wrath“ за личната одмазда, во кој Николас Кејџ ќе глуми вдовец кој го зема законот во свои раце, ќе биде уште еден успешен филм што повторно би ги отворил прашањата за праведноста и за дејствувањето од различните страни на законот. www.gragjanski.mk

Артерија

Тишината сама ќе го рече ГРИЖА ЗА ЈАЗИКОТ

Убаво е да се чуе дека македонскиот е еден од јазиците на европската култура, но поразително е сознанието дека ние не се однесуваме доволно европски кон него

Пишува Злате Лозановски

џ к

м ќ д Њ

Почеток на крајот Во последниве децении бројот на јазиците во светот забрзано се намалува под влијание на модернизацијата, односно глобализацијата. Повеќе од половина од околу 6.000 јазици се во опасност да ги снема во наредниве неколку генерации. УНЕСКО предупредува дека 96 отсто од јазиците ги зборуваат само 4 отсто од населението, дека 90 отсто од јазиците ги нема на интернет, дека, во просек, на секои две недели умира по еден јазик. Половина од сите јазици во светот се зборуваат само во осум земји: Индија, Индонезија, Австралија, Папуа Нова Гвинеја, Нигерија, Мексико, Камерун и Бразил. „Кога еден јазик умира, со него засекогаш исчезнува и една визија за светот“, вели лингвистот Дејвид Кристал.

сабота, 10 ноември 2012

бГв

е претпоставува дека во светот на секои две недели исчезнува по еден јазик. Не мислам дека на македонскиот му остануваат уште петнаесетина дена, ама, со она што му се случува и во теорија и, особено, во практика, според степенот на нашата писменост, овој ден може да се смета за прв од остатокот на неговиот, каков-таков, живот. Тоа, се разбира, не е поврзано со „белата чума“, со недоволното размножување на Македонците, туку со прекумерното множење на проблемите во врска со него. Македонскиот јазик има стабилизирана литературна форма и е еден од јазиците на европската култура, рече професорот Људмил Спасов, промовирајќи го деновиве крунскиот доказ за ваквото тврдење: фототипското издание на „Граматика на македонскиот литературен јазик“, што ја напишал на англиски професорот на Харвардскиот универзитет, Хорас Лант, пред 60 години. Убаво е да се чуе таква констатација од истакнат познавач на јазикот, без разлика колку е тешко да се докаже дека македонскиот денес навистина е јазик на европската култура. Но, многу поважно од тоа е сознанието дека ние не се однесуваме доволно европски кон јазикот, како еден од клучните конститутивни елементи на нацијата, тоа што нема третман како на врвен приоритет на македонската култура. Ние, кои не го вадиме патриотизмот од уста, ги забораваме, или ги игнорираме, зборовите на Блаже Конески дека јазикот е нашата татковина. Докази за ваквиот однос може да најдеме и во тоа што сме го направиле и, уште повеќе, во плановите што треба да ги направиме за да го зачуваме и, евентуално, да го осовремениме јазикот. Поточно, да го приспособиме

0Е

Т Ч

на современиот свет. Македонскиот е еден од ретките (ако не и единствен) што нема го нема комплетирано толковниот речник, а изработката на етимолошки е во долгорочните планови. Како планираме да нè има некаде во светот, кога со години лекторатите ни се последна грижа. Имаме само 11 (Словенија, на пример, има 40) и тие постојано се жалат дека работат во повеќе од мизерни услови, во кои не можат да ја исполнат мисијата, да ја оправдаат смислата на своето постоење. Да не зборуваме дека јазикот воопшто и не постои во сајбер-просторот, го нема на интернет и на светските информациски мрежи, иако тоа е од исклучително значење. Не само за јазикот, туку за цела култура. Но, последното нешто што ја вознемири јавноста беше информацијата дека се планира ревизија на „Правописот на македонскиот литературен јазик“. Се тврди дека, барем засега, зборот ревизија бил пресилен, премногу провокативен и оти не одговара сосема на намерата. А, таа не била „Правописот“, дело

на најзначајните имиња на македонската лингвистика (Б. Конески, Б. Видоески, Т. Димитровски, К. Тошев и Р. Угринова-Скаловска), да биде целосно променет, туку само да биде дополнет и осовременет, интервенции што и досега биле правени. Во националната стратегија за развој на културата во наредниве пет години е предвидена изработка на дескриптивна граматика на македонскиот јазик, проект што треба да го реализира МАНУ. (Се наведува дека таа е основа за други истражувања на јазикот, иако еден академик призна дека не му е баш најјасно што се подразбира под таква граматика.) Меѓутоа, се чини дека е направена грешка во чекори: Македонија е единствена земја во Европа која нема електронски корпус на својот јазик, а тоа е основа за изработка на таа академска граматика. Советот за македонски јазик, највисокото тело во државата кое има задача да води сметка за јазичната политика, има уште многу други забелешки, поточно барања што треба да се реализираат со стратегијата, ако сакаме да покажеме вистинска грижа за јазикот на државно ниво. Едно од нив е и формирањето комисија за стандардизација на географските имиња. Сите надлежни институции, пред сè, Институтот за македонски јазик, се едногласни дека е нужно да постои таква комисија, особено во врска со преименувањето на топонимите, но државата со години не прави ништо за да ја формира. Иако нејзините услуги би ги користела Владата за важни прашања во врска со географските имиња, од кои најважно е името на земјата. Членовите на Советот укажуваат и на еден проблем што го сметаат за главен, а не е нагласен во стратегијата: немањето јасна кадровска политика, имајќи предвид дека се планира и основање нови институции. „Негативните последици од запоставувањето на овој проблем веќе подолго време се чувствуваат. Јасно е дека реализацијата на плановите и на програмите е невозможна без човечкиот потенцијал и дека создавањето и ангажирањето млад стручен кадар треба да биде еден од главните приоритети“. На крајот, само уште една нивна забелешка. Во акцискиот план на стратегијата има графа во која треба да бидат запишани средствата (парите) со кои ќе се реализираат планираните програми, но таа била празна - нула. Стравот дека така и ќе остане, дека во неа нема да биде запишано ништо, е голем и, што е поважно, сосема оправдан. 21

Артерија Брајан Фери како џезер

Изложен ракописот на Керуак

Шармантниот ексфронтмен на составот „Рокси мјузик“, Брајан Фери, го најави излегувањето на својот нов албум „The Jazz Age“, што ќе биде објавен на 26 ноември. Ова издание на Фери е составено од негови композиции, изведени од оркестар, во стилот на 20-тите години. „Моето музичко патување го почнав токму од џезот и со овој албум повторно му се враќам“, изјавил Фери.

Книгата „На пат: манускрипт на Џек Керуак“ е изложена во галеријата „Сосајети“ во Лондон. Керуак ја напишал само за три недели, во април 1951 година, на ролна долга неколку метри. Ова е прва јавна презентација на манускриптот, а ролната ќе биде ставена во специјално конструирана стаклена кутија.

Убавиците и ѕверовите на филмските плакати Николас Д. Лори, сопственик на аукциската галерија „Сван“ на Менхетен, одлучил да ги стави на продажба сите илустрирани филмски постери од 20-тите до 70-тите години од минатиот век, создадени за многу култни филмови

лустрациите на летачки чинии, на престрашени луѓе, на кои младите убави жени се секогаш во опасност тогаш изгледале наивно, но денес се скапоцени. „Чудовишта и девојки“, „Кинг-конг“ од 1933 година, „Денот кога Земјата постоеше“ од 1951 година, „Вампирска треска“ од 1970 г. и јапонскиот „Затвореници на марсовците“ од 1957 година се раритети и затоа достигнуваат цена од по неколку десетици илјади долари. „Чудовишта и девојки: колекцијата на филмски постери“ ќе биде ставена на аукција на 18 декември и содржи 150 постери со слична тематика: убави, беспомошни жени кои се во рацете на некој ѕвер, робот или получовек-получудовиште. Колекцијата содржи ретки дела, како што е она за францускиот „Кинг-конг“ од 1933 година, дизајниран од реномираниот француски илустратор 22

150 постери со слична тематика: убави, беспомошни жени кои се во рацете на некој ѕвер, робот или получовекполучудовиште

www.gragjanski.mk

Артерија ноември е денот кога ќе биде отворена изложбата „Мугал Индија: уметност, култура и империи“ во Британската библиотека во Лондон. Изложбата е „слика“ на империјата Мугал, која се протегала на индискиот потконтинент, во Централна Азија и во делови од Средниот Исток, од 16 до 19 век, а содржи слики, накит, манускрипти и предмети.

Ретроспектива на Гутаи „Гутаи: раскошно игралиште“ е наслов на ретроспективната изложба посветена на Гутаи, највлијателниот уметнички колектив во повоена Јапонија и едно од најважните интернационални авангардни движења во 50-тите и во 60-тите години од минатиот век. Изложбата со која се истражуваат естетските стратегии во културата, социјалата и во политиката ќе биде поставена од 15 февруари до 8 мај 2013 г. во „Гугенхајм музејот“.

Културен свет

Вес Андерсон со нов филм „Г

олемиот Будимпешта хотел“ е новиот филмски проект на автентичниот режисер Вес Андерсон, автор на филмовите „Дарџелинг лимитес“, „Кралските Тененбаум“, „Фантастичниот господин Фокс“, „Кралството на изгрејмесечината“. И за новиот филм Андерсон ја собрал актерската екипа од претходните филмови - Бил Мареј и Џејсон Шварцман, на кои во „Големиот Будимпешта хотел“ ќе им се придружат и Сорајз Ронан, ѕвезда на филмот „Атонемент“, Ралф Фајнс и Џад Лоу. Филмот е приказна сместена во раните години на 20 век, за хотел во Унгарија, каде што се случувале турбулентните моменти на рецепционерот Густав.

Очи в очи со Кристофер Колумбо

Роџер Соби, кој го изработил и постерот за научнофантастичната класика од 1956 година „Забранета планета“ и постери за филмови од Б-продукција: „Тарантула“ и „Нападот на рак-чудовиштата“ на Роџер Корман. Освен оние од научна фантастика, на продажба ќе бидат ставени и постерите за филмовите „Однесено со виорот“ и „Спијач“ на Вуди Ален. Израел Пери, професионален страстен колекционер на филмски постери, кој живее во Тел Авив, изјавил дека бил инспириран од „Кинг-конг“ за потрагата што ја почнал по филмски постери, а кои ја истражуваат релацијата меѓу убавината и ѕверот. Тој собрал илјадници постери што сега се сместени во книга. „Со овие постери кинокултурата само ја изразува реалната слика за жената, која е во врска или во брак со брутален, монструозен маж“, изјавил тој и додал: „Она што некогаш било секси, денес е апсурдно“. сабота, 10 ноември 2012

Реномираниот современ уметник Татцу Ниши го предизвика вниманието на светската јавност со поставувањето на џиновската инсталација во Њујорк, насловена „Откривањето на Колумбо“

кулптурата на Кристофер Колумбо е поставена на огромна кафе-маса, во дневна соба и секој што сака може да влезе внатре и да го „запознае“ славниот истражувач. Под покровителство на „Јавниот уметнички фонд“, врз конструкцијата „Кругот на Колумбо“, создадена од Гаетано Русо во 1892 година, јапонскиот уметник Татцу Ниши изгради огромен апартман, каде што ја смести мермерната скулптура на Колумбо. За да ја видат посетителите треба да искачат шест пара скали и да влезат во големата бела кутија, изградена околу фигурата. Собата во која се наоѓа Колумбо има околу 800 квадратни метри и е со

необичен ренесансен ентериер: дрвен под, високи, удобни фотелји, уметнички репродукции, многу книги и 55-инчен телевизор „самсунг“. Ниши создава меѓу Токио и Берлин и е препознатлив по монументалните, џиновски скулптури и архитектонски зданија. Тој е автор на дневните соби околу бронзените статуи на коњи во градот Гватемала и ангели над катедралата во Базел, Швајцарија. Паралелно, тој гради луксузни хотелски апартмани и тоалети околу статуата на кралицата Викторија во Ливерпул и околу Мерлион, пристанишна фонтана во Сингапур, а посетителите можат да ги резервираат за една ноќ. 23

Досие

Жан-Мишел Баскијат

Трагичниот суперхерој на њујоршката сцена Иако имал кариера што траела само една декада, сепак, Жан-Мишел Баскијат имал пресудна улога во современата уметност. Бил вреднуван како последниот голем сликар на 20 век. Инспириран од сопствениот живот и наследство, Баскијат ја воздигнал уметноста: ги разбирал африканскиот израз на своите предци, но и современото творештво на својата генерација. Меѓу современиците бил најуникатен, единствен, особено во избегнувањето на носталгијата, имитацијата и иронијата. Неговите дела имаат емотивна длабочина, посебна иконографија и моќност на боите и на композициите 24

www.gragjanski.mk

Жан-Мишел Баскијат

ако производ на возбудената сцена на 80-тите години, Баскијат продолжил да им служи на многу набљудувачи како метафора за опасноста на уметничките и на социјалните претерувања. Како суперхерој на графичките новели, молневито достигнал слава и богатство, а потоа се вратил на земјата, како жртва на дрогата. Неговите дела се пример за тоа како од раната американска панксцена и од уличните графити еден уметник станува препознатлив, критички глорифициран и популистички феномен. Баскијат вешто ги спојувал традицијата и стилот, создавајќи визуелен колаж, кој потекнува од неговиот урбан живот и од африканско-карипското потекло. Графити-цртач кој успешно преминал од маалото во елитните галерии. Во текот на кратката кариера стана еден од најпознатите и комерцијално најексплоатираните сликари на 20 век.

создавањето на уметникот. Во 70-тите години Баскијат и неговиот пријател Ал Дијаз почнале серија графити по зградите на Менхетен, потпишани со името „ном де плум“ или „САМО“, акроним од изразот „Same Old Shit“. Со антивоените, антирелигиските, антиполитичките креда „САМО“ привлекло големо медиумско внимание. Кога по неколку години се разделиле, Баскијат го завршил проектот со кратка порака: „САМО Е МРТОВ“, испишана на фасадата на уметничката галерија „Сохо“ и на уште неколку згради во околината. Сите го сакале „САМО“. „Тоа беше алатка за подбивање со лажноста“, рекол Баскијат. Роден е во Бруклин, Њујорк, во 1960 година, од мајка Порториканка и татко имигрант од Хаити, комбинација што му овозможила учење на францускиот, шпанскиот и на англискиот јазик. Талентот за цртање бил очигледен уште во раните години, кога манијакално цртал и по неколку часа. Голема поддршка му давала мајка му и со неа одел на сите изложби во музеите во Њујорк. Кога доживеал сообраќајна незгода, го удрил автомобил, му била направена операција на слезината, поради што неколку недели поминал во болница. Тогаш, единствен спокој наоѓал во книгите што му ги носела мајка му, особено „Анатомијата на Греј“, графичка новела која подоцна го инспирирала во сликањето. По разводот мајка му страдала од депресија, па Баскијат и неговите две сестри, Лисен и Жанин, живееле со татко им, кој ги малтретирал физички и психички, особено него. Во еден момент таткото го пробол Баскијат со нож. Подоцна, во едно интервју објаснил дека тоа се случило откако бил откриен како води љубов со својот братучед. Поради сето ова бегал од дома, а во доцните тинејџерски години бил посвоен од семејството на неговите родители, па живеел на релација Њујорк-Порторико. Во 1978 година целосно се откажал од образованието, почнал да живее во Вашингтон-сквер сабота, 10 ноември 2012

БАсКИЈАт БИЛ ПретстАВНИК НА рАЃАЊетО НА „НОВИОт уМетНИК“, ОНОЈ ШтО Не БИЛ НетрПеЛИВ КОН рИГОрОЗНИОт МОДерНИЗАМ И ПО КОПНеЖОт ЗА реФОрМИ ВО уМетНОстА. ВО НеГОВИте сЛИКИ ГЛАВАтА БИЛА ВО цеНтАрОт, ВО ФОКусОт, ПОКрИеНА сО КруНА ИЛИ сО ОреОЛ. БАсКИЈАт ГИ ИстрАЖуВАЛ ИНтеЛеКтОт, КреАтИВНОстА И еМОтИВНАтА КОМПЛеКсНОст НА ЧОВеКОт-ХерОЈ паркот во Њујорк, сè повеќе користел разни дроги, спиел на клупи, а се издржувал од просење, продавање дрога и од изработка на рачно сликани картички и маички.

Една од неговите омилени книги била „Џанки: исповед на еден неисполнет зависник од дрога“ на Вилијам С. Бароуз

Од улица во ателје. „Уште кога имав 17 години, сакав да бидам ѕвезда“, изјавил во едно интервју. Како тинејџер успеал да се вовлече во уметничката сцена на 80-тите години. Носел војнички мантил за дожд и сини перчиња „мохавки“. Бил босоног. Бил мудар, забавен и шармантен, имал неверојатна енергија, едноставно, никој не можел да го игнорира, па во клубот „Мад“, каде што одел често, запознал познати уметници и јавни личности од други сфери, со кои се дружел. Така почнал да се занимава со филм и снимил еден нискобуџетен со наслов „Downtown 81“ (New York Beat), базиран на неговиот живот. Паралелно

создавал уметност: ги сликал зградите низ Менхетен, притоа пишувајќи различни афоризми, сликал маички, правел колажи и цртежи. Големиот пробив се случил во 1980 година, кога неговите дела биле дел од „Times Square Show“, изложба на млади уметници од Њујорк. Следната година веќе имал свое студио, во подрумот на галеријата „Анина Носеи“, каде што се одржала неговата прва самостојна изложба. Дотогаш, поради сиромаштијата, сликал на рамки од прозорци, врати од кабини, дури и на шлемови за рагби. Откако почнал да заработува, ги купувал сите материјали за сликање, но и тогаш повторно избирал да слика на необични места. На првата изложба му биле распродадени сите 15 дела и тогаш станал баран, се јавила потреба од Баскијат. Ги продавал сликите побрзо отколку што можел да ги наслика и тоа по цена од 25

Жан-Мишел Баскијат 5.000 до 10.000 долари. Сите сакале да имаат негово дело. Спиел над сликите, одел по нив, јадел врз нив, запишувал телефонски броеви, пишувал списоци. Имало траги од кокаин и од таблети против болки, а мирисот на марихуана бил насекаде, но, сепак, во неговото студио постојано доаѓале луѓе и колекционери. Најдобра година на Баскијат му била 1982: отворил шест самостојни изложби во неколку светски градови и станал најмлад уметник вклучен во „Документа“, интернационална современа уметничка сцена, основана пет години претходно во Касел, Германија. Во овој период Баскијат создал 200 дела и развил препознатлив мотив: црна круна на црна човечка фигура. Неговите портрети ја фаќале есенцијата, а не физичката допадливост на субјектот. Дивјаштвото на неговата техника, острите потези со боја и динамичните линии ги изразувале неговите скриени чувства и длабоките желби и посакувања. Баскијат бил опседнат со африканските гриоти, орални поети, раскажувачи на приказни, музичари и историчари, кои доминираат во неговите слики со гримаси и чакарести, елипсовидни очи. Продолжил да твори, полн со дроги. Некогаш создавал и по осум слики за една недела, но исполнет со гнев поради тоа што слика 24 часа често ги уништувал своите платна. Во 1982 година, неверојатно млад, само со 22 години, Баскијат бил светски познат уметник кој изложувал низ цел свет: Њујорк, Лос Анџелес, Цирих, Рим, Ротердам, Париз, Лондон... Бил прогласен за еден од гласниците на неоекспресионистичкото движење и изложувал заедно со Џулијан Шнабел и Дејвид Сејл, кои, исто така, биле против доминацијата на концептуализмот и минимализмот. Неоекспресионизмот на Баскијат го вратил сликањето и повторното поставување на човековата фигура во центарот на делата. Во сите весници се пишувало за нив, а статијата „The Radiant Child“, објавена во „Арт-форум“, во декември 1981 година, го сместила Баскијат меѓу најголемите светски уметници. Пријател со Ворхол. Бруно Бишхофбергер, неговиот уметнички дилер, го прославил Баскијат низ цел свет. Денес тој е сопственик на најубавата колекција на негови слики. Токму тој инсистирал Ворхол да работи со Баскијат. Ворхол прифатил и, откако го запознал, бил инспириран од младоста и од енергијата на Жан-Мишел, кој, пак, во Ворхол гледал идол и за сè барал негово одобрување. Станале неразделни пријатели и од 1984 до 1986 година соработувале на серија слики, како што е „Ten Punching Bags (Last Supper)“ од 1985/86 година. Најчесто прво сликал Ворхол, а потоа Баскијат додавал слоеви боја или, пак, ги печателе цртежите што подоцна ги збогатувале со сликање. Токму оваа техника ги поврзува, со една разлика: Ворхол избрал фотомеханички да ги репродуцира сликите, а Баскијат ги сликал. Во 1985 година „Њујорк тајмс“ објавил статија во која Баскијат бил прогласен за 26

„Кога имав пари, ги насликав најубавите слики“

Во неговите книги момчињата никогаш не станале мажи, туку скелети или черепи. Скрил неколку свои најдобри слики, затоа што не сакал да ги продаде. Платната биле пронајдени неколку години по неговата смрт, во магацин во Вашингтон

најинтересен американски уметник. Во исто време станувал сè позависен од хероинот и од кокаинот. Неговите блиски пријатели, меѓу кои и Ворхол, биле сериозно загрижени поради неговата зависност, но и тој не можел да го одврати од порокот. По изложбата во септември 1985 година, која поминала прилично гласно и лудо, критиката напишала: „Сè е измешано со баналност. Вистинското прашање е кој од кого зема?“, мислејќи на делата на Ворхол и на Баскијат. Крајот на пријателството се случил поради тоа што Ворхол не можел да се соочи со зависноста на Баскијат од дроги. Веста за смртта на Ворхол во февруари 1987 година силно го погодила Баскијат. Својата тага ја трансформирал во креативност, очигледна на сликите од тој период. Многу од овие слики биле експлицитни, дури апокалиптични и „зборувале“ за смртта. Но, и покрај тоа, сликал со нова самодоверба, www.gragjanski.mk

Досие

„Не сум црн уметник, туку уметник“

Сè што сакал е да биде популарен. Но, неговите соништа за слава се претвориле во кошмар

Глумел во видеоспотот на бендот „Блонди“, за песната „Rapture“... Баскијат и Деби Хари Тој е творец на неоекспресионизмот, поставувајќи ја човечката фигура во центарот на вниманието

На 27 години веќе бил многу познат. Неговите слики достигнувале вредност и до 50.000 долари

Африканските предци

Во 80-тите години Њујорк бил епицентар на новата свесност за мултикултурализмот и Баскијат, кој имал мешано потекло, цветал на таа сцена. Во 1984 година ова културно наследство почнало сè повеќе да доаѓа до израз во неговите слики, кога го истражувал концептот на гриотите или африканските раскажувачи и музичари. Понекогаш во неговите слики овие фигури имале латински идентитет и тогаш ги нарекувал грило, а на други слики, пак, се забележувале талисманските битија, специфични за Хаити и за Њу Орлеанс.

Кели Инман била последна девојка на Баскијат и негова голема љубов. Се запознале во кафулето каде што работела како келнерка. Два дена подоцна веќе живееле заедно. „Таа навистина знае кој сум“, изјавил Баскијат. Во последната година од животот таа се грижела за него, го негувала, му помагала и се обидувала да го одвикне од зависностите

зрелост и иновација. Ваквата полетност, и покрај обидот за рехабилитација, завршила со предозирање со хероин, а од тоа починал по 18 месеци. Круни, ореоли и херои. Токму круната поставена на анонимни, генерички фигури била негов препознатлив симбол. Најчесто ги крунисувал своите херои, реномираните џезмузичари Чарли Паркер, Дизи Гилеспи, Били Холидеј, Мајлс Дејвис, како и спортистите Џо Луис, Шугар Реј Робинсон, Касиус Клеј (Мухамед Али) и Хенк Арон. Круната и ореолот биле апстрактните симболи за чест, чувство што сметал дека му е неопходно на секој човек. Музиката имала посебно значење во неговиот живот. Како тинејџер бил дел од артбендот „Греј“, со кој миксал ска и панк, со ноиз музика, а подоцна го продуцирал и албумот „Beat Bop“, сега дефиниран како сабота, 10 ноември 2012

„Jean-Michel Basquiat: The Radiant Child“ од 2010 година, во режија на Тамара Дејвис, е документарец за него, а „Баскијат“ на Џулијан Шнабел, од 1996 година, е долгометражен филм посветен на неговиот живот и творештво, во кој Дејвид Боуви го игра Енди Ворхол

рана хип-хоп класика. Бил близок пријател на хип-хоп импресариото и прв МТВ виџеј, а одреден период се состанувал и со Мадона. Кога ја пренасочил целата енергија во сликарството, музиката станала тема во неговото творештво. Со комбинација на музиката, динамичните игри со зборови, изведбите и графитите, уметноста на Баскијат го отелотворило хип-хоп движењето. На процесот на создавање уметност му пристапувал како диџеј: со сечење текстури, симболи, слики, стилови од различни извори, мешајќи ги во нешто сосема оригинално. Освен тоа, во неговата уметност особено бил значаен јазикот. Токму зборовите пополнувале цели платна и не оставале место за сликата. Понекогаш, следејќи ги надреалистите, создавал листа од дијаграми, поврзани мисли или, пак, уште почесто повторувал некои зборови, одново и одново, постигнувајќи речиси хипнотички

ефект. Зборовите на Баскијат му служеле и како композиција, играле клучна улога во графичката конструкција на сликата. Не бил единствен во користењето зборови на платно, но бил исклучително успешен во нивната интеграција во сликата. Токму затоа во неговото сликарство постои посебна хармонија меѓу напишаното, насликаното и испринтаното. Сакал експерименти, па голем дел од сликите ги почнувал со цртежи или со нивни фотокопии, залепени на платното. Охрабрен од успехот, во 1983 година ги создал најмоќните и најкомплексните слики во секоја смисла, кои очите на гледачот ги парале со лутина и со гнев. За ова, во интервјуто од 1983 година рекол: „Има само 80 отсто лутина во моите дела“. На инсистирањето на новинарот дека во сликите има и хумор, Баскијат одговорил: „Луѓето се смеат кога ќе паднеме на нашите задници. Што е тогаш хумор?“ Последните мигови. На 12 август 1988 година, сабота наутро, Баскијат излегол од својот дом и заминал кон Четвртата јужна улица во Вилијамсбург, соседство кое тогаш било многу опасно и познато по дрога. Бил слаб, со отворени рани и акни на лицето. Имал 300 долари, ја побарал од дилерот својата доза и вдишил преку нос од белиот прашок. По неколку минути го замолил дилерот да наслика нешто на неговата влезна метална врата, каде и денес стои осамената фигура со ѓаволски рогови. Бил пронајден мртов во неговиот стан на Менхетен, предозиран со хероин. Тукушто се вратил од Мауи, каде што бил на рехабилитација. Во краткиот и проблематичен живот Баскијат одиграл значајна историска улога во издигнувањето на панк-уметноста и неоекспресионизмот. Неговата уметност е постојана инспирација за современите уметници, неговиот краток и епски живот е постојан извор на интриги за љубителите на уметноста од цел свет. 27

Артерија

СЕНКА

Град без сенки, град на сенки

ко се резимира тукушто завршеното долго топло скопско лето, може да се дојде до еден, иако невообичаен, сепак, поразителен заклучок - во градот повеќе нема сенки. Или барем има сериозен дефицит од истите. Иако навидум изгледа инфантилно, прашањето на сенките е едно од круцијалните за квалитетот на животот во градот, но и за функционирањето на самиот град. Имено, сенката не е ништо друго туку однос меѓу човекот (предметот, фигурата, формата), сонцето (светлината) и ѕидот (асфалтот, бетонот, тулата). Со други зборови, појавата на сенката е врзана за пропорционалното поставување на овие три фактори, т.е., ако недостига кој било од нив - тогаш сенката ја нема! А, ако кој 28

Барокната архитектура и спомениците не се добра подлога за дистрибуција на сенките. Без оглед на видливата грандиозност, станува збор за архитектонски структури што се составени од тесни и, најчесто, заоблени елементи

било од овие фактори е со несоодветен квалитет, тогаш и сенката е слаба, некогаш и незабележлива. Значи, сенката, сама по себе, ги одразува основните урбани форми. Таа е нивната суштина. Показател на физичките, па и на хемиските соединенија на градот. Во некаква рационална смисла, недостигот од сенки може да се толкува како производ на новото (пре)уредување на градот (во конкретниот случај - Скопје). Барокната архитектура и спомениците не се добра подлога за дистрибуција на сенките. Без оглед на видливата грандиозност, станува збор за архитектонски структури што се составени од тесни и, најчесто, заоблени елементи. Од друга страна, пренатрупувањето на зградите и окупацијата на секој и секаков слободен простор, како и несоодветниот број споменици (повторно www.gragjanski.mk

Сенката е сенчење, премин меѓу црното и белото, нијанса што го облагородува животот, а во крајна линија ја облагородува и личноста

во однос на просторот), создаваат ефект на живеење во коцка, а во коцката не е можно егзистирање на сенки. На крајот, тука е и еколошката компонента - сите оние што летово се качиле на Водно или на Китка можат да посведочат дека над градот има еден слој магливост, некаква покривка што ја пропушта топлинската, но не и светлинската енергија. Од аспект на урбаниот живот, пак, сенката има многу поголемо значење. Таа е сенчење, премин меѓу црното и белото, нијанса што го облагородува животот, а во крајна линија ја облагородува и личноста. Познат е фактот: колку што е посилно сонцето, толку е потемна сенката. А, кога нема сонце, тогаш нема ни сенки. Да се обидеме да бидеме искрени: кога последен пат сте си играле со сопствената сенка, сте се бркале со неа, сте гледале како ве следи, па дури и како оди пред вас? Авторот на овие редови, барем годинава, а веројатно од поодамна, не уживал во невините удобности што ги носи овој вид забава. Конечно, кој од нас како дете не уживал во играта на сенките создадена од вашите (или нечии други) раце по ѕидовите на спалната соба? И кој од нас потоа така не го забавувал своето дете? Правејќи форми на чудни, но препознатливи животни. Играта со сенките е игра со светлината. Таа е основа на секоја визуелна уметност. Оној што ја владее сенката (светлината), тој ја владее уметноста. Тој го разубавува светот. Што се случува кога луѓето немаат сенки? Или барем не можат да ја видат сопствената сенка. Во караѓоз-театарот, како и во другите театри на сенки, сенките се - личности и ги имаат истите својства како луѓето. Во некоја смисла, тоа се надоврзува на најстарите верувања дека сенката е душата на човекот. За еден од највлијателните романи во светското литературно наследство, темата на сенката е фаустовска. Станува збор за романот од 1814 година на Германецот со француско потекло Аделберт фон Шамисо, „Чудесната приказна на Петер Шлемил“ (Peter Schlemihls wundersame Geschichte, на многу јазици преведена и како „Човекот без сенка“), каде што главниот јунак Шлемил ќе му ја продаде својата сенка на ѓаволот за бесконечно богатство. Шлемил (презимето е изведено од истоветниот сабота, 10 ноември 2012

Сенката е камуфлажа. Конечно, тоа е и причината што жените ставаат сенки на очите

еврејски збор што значи безнадежна, некомпетентна, во секој поглед невешта личност) одамна е синоним за тегобен, промашен живот, а неговото влијание низ уметничките форми трае до денес. Сенката е одраз на големината на човекот, на неговите квалитети и неговиот карактер. Ако живеете или работите во нечија сенка, тоа значи дека сопственикот на сенката поседува поголеми квалитети од вас. Се разбира, сенката не е и не може да биде еднонаменска. Одење во сенка, иако најчесто се употребува за отслужување затворска казна, е криење од ветрометот на бришаниот простор, избегнување на животните предизвици. Човек во сенка е незабележителен човек. Сенката е камуфлажа. Конечно, тоа е и причината што жените ставаат сенки на очите. Големиот афористичар од просторите на бивша СФРЈ, Владимир Булатовиќ Виб, има кажано: „Човек во сенка. Човек со сенка. Сенка од човек“. Афоризмот, јасно, има политичка метафора. Човекот кој сам фрла сенка е човек со дамка на својата кариера или на својот животен пат. А, „сенка од човек“, тоа се веќе луѓе кои (и покрај светлината, и покрај ѕидовите) не можат да произведат сенки. Покрај фотографијата, која мошне уверливо му пренесува на човековото око цел еден дијапазон од сенки, веројатно, филмот е најмоќната уметничка форма што, преку употребата на сенките, испраќа силни пораки. Веројатно не постои љубител на филмот што нема да се сети на грамадната сенка на Орсон Велс во филмот „Третиот човек“. Филмот „Сенки“ (1959) на Џон Касаветис е камен-темелник на американската независна филмска продукција и задолжителна лектира за сите генерации филмаџии (освен, можеби, на оние што растат кај нас). Дека сенката некогаш подобро може да ги одрази чувствата отколку самиот лик можете да се

ЧОВЕК ВО СЕНКА ЧОВЕК СО СЕНКА СЕНКА ОД ЧОВЕК

уверите во повеќето дела од таканаречениот „ноар-филм“, па дури и во некои остварувања на Хичкок. Таа игра важна улога и во францускиот нов бран, во американскиот вестерн („Човекот кој го уби Либерти Валас“, „Точно на пладне“)... Дури и еден од филмовите на Милчо Манчевски се вика „Сенки“. Од детството, пак, помниме дека Петар Пан, покрај волјата никогаш да не порасне, ја имаше таа несреќа сенката да биде побрза од него. Стрип и цртаниот јунак, каубоецот Среќниот Том (Талични Том во тогашната верзија, или Lucky Luke во францускиот оригинал), во меѓусебните двобои секогаш беше побрз од својата сенка. Личниот карактер на сенката, нејзината круцијална персонална природа, е важен дел од современата психологија. Речиси целата психолошка доктрина на Јунг се базира врз улогата на сенката врз човековата психологија. Следствено на ова, градот без сенки е град без душа. Жителите на овој град, дење и ноќе, се тегобни, намуртени... Тоа е град на призраци. Призраците (сенките/ аветите) не можат да имаат сенки. Парадоксално, но градот без сенки е град на сенки. Во литературните преданија се вели дека вампирите немаат свој одраз во огледалото. Сенките имаат одраз во огледалата, но немаат одраз на сопствената душа. Ако предметот што произведува сенка е стапица за сончевата светлина, тогаш осамената сенка е стапица за душата. Се чини дека нема друг начин да се заврши овој текст, освен да се цитира погоре спомнатиот Аделберт фон Шамисо: „Ти, мој пријателе, ако сакаш да живееш меѓу луѓето, научи да ја цениш својата сенка повеќе од парите. Ако сакаш да живееш само за себе и поради своето добро, ех, тогаш не ти треба совет“. Круцијално прашање е: Дали ни треба совет? 29

ЕДНА ЗА СИТЕ, СИТЕ ЗА ЕДНА | ТЕМА | ИНТЕРВЈУ | АНАЛИЗА | ФАКТОГРАФИКА

КВОРУМ

Антонио Милошоски, пратеник:

Одговор со три пораки

Македонскиот одговор заслужува внимание заради три пораки: подготвени сме да разговараме, имаме архивска меморија и знаеме кои се нашите, а кои се грчките преземени обврски, особено од Времената спогодба, и дека ако се повикуваме на релевантни документи, не можеме да замислиме една рамка на преговори што би ги отсликувала само грчките позиции

ва Во Атина недела беше доставен официјалниот говор маке д онск и о д логна грчкиот Пред меморандум за р а зб и р а њ е , к ој се однесува на . спорот за името е Се подготвуваш ржи е д ен месец , со д ниц а една и пол стра

наспроти една страница на грчкиот пред лог и различно е оценет од политичарите и од експертите. Оценките за македонскиот одговор се движ ат од „принципиелен “ до „празен и к уртоазен“

Тито Петковски, пратеник:

Позицијата непроменета

Нашата позиција останува иста, сè уште недефинирана. Одговорот на грчкиот Меморандум има само функција да ги одржува во континуитет можностите за директни контакти со Грција и, конечно, ако може по Самитот на ЕУ нешто поконкретно да се договори

Одговорот на грчкиот Меморандум ем принципиелен ем куртоазен Зијадин Сеља, пратеник:

Марјанчо Николов, пратеник:

Денко Малески, аналитичар:

Не може да бараш да го решиш проблемот со името, а да се повикуваш на хашката пресуда. Како што името овде се користи во политички цели, истото тоа се случува и во Грција, со една разлика. Грција ништо не губи со тоа што ја блокира Македонија кон ЕУ и НАТО, а Македонија и нејзините граѓани губат многу

Имајќи предвид дека дел од информациите што се пренесуваат по други дипломатски канали се држат во строга тајност, а се работи за најважното прашање за евроатлантските интеграции на земјава, во оваа деликатна фаза нема да коментираме ништо за да не ја загрозиме преговарачката позиција на македонската Влада

Двете дипломатии не се на ист колосек, туку си возат во свои насоки. А, сега фронтот не само што не слабее, туку се зајакнува со Бугарија, која ја отвора идентитетската тема и покрај ентузијазмот на еврокомесарот Штефан Филе, кој, сепак, не може да ги игнорира ставовите на сојузниците

Нема решение преку хашката пресуда

Не коментираме во оваа фаза

Се возиме на различни колосеци

Огнен Малески, аналитичар:

Јана Лозановска, аналитичарка:

Одговорот е очекуван, затоа што ни Меморандумот на Грција не даде надеж дека ќе се направи некаков пробив, дека ќе се создаде амбиент за решавање на спорот. Тоа може да се види од текстовите на двата документа, што повеќе личеа на зајакнување на сопствените позиции и себеафирмирање пред меѓународната заедница

Одговорот е со дипломатски речник, доста куртоазен, генерален и широк и не содржи некои прашања во однос на македонската позиција и интереси по прашањето за името. Можеби и затоа е толку широк, за да ја прекине, на некој начин, таа комуникација на ова ниво и да се насочат на преговорите, но јас не сум оптимист

Јакнење на сопствените позиции

сабота, 10 ноември 2012

Куртоазен одговор

Црта

Катерина Блажевска

И Тодоров Министер кој се скарал со целиот еснаф не само што е штетен за пациентите, кои се најважни во случајов, туку им штети на целиот ресор и на политиката на Владата во целина

Кога универзитетски професори, специјалисти и супспецијалисти даваат аргументирани забелешки за слабите точки на проектот „Плаќање по учинок“, правникот и министер Тодоров мора да покаже елементарна почит, слух и разбирање за нивните стручни аргументи

остојбата во здравството е доведена до апсурд. Проектот „Плаќање по учинок“, од реформска мерка за мотивација и за правилно вреднување на лекарскиот труд, неправедно се претвори во услов без кој здравството не може да функционира или поточно - во главна платформа на министерувањето на Никола Тодоров. Ако крајниот ефект на тој проект требаше да биде мотивирани и посветени лекари и задоволни пациенти, денес „учинокот“ на Тодоров се ефектуира со револтирани лекари и незадоволни пациенти. Грешката е направена во старт. Министерот го почна тестирањето на овој, во принцип, прифатлив проект, но без да ги исцрпи другите можности за подобра дисперзија на лекарските обврски, ако целта навистина била да се стават во функција на пациентите и оние лекари кои досега го компромитирале системот со никаков или со минимален учинок. Второ, го игнорираше фактот дека во земјите кои успешно го спровеле проектот „Плаќање по учинок“ не постои зборот казна, туку само награда. Трето, првите забелешки за недоследноста и за пропустите во мерењето на учинокот министерот не ги прифати како добронамерни и стручни, www.gragjanski.mk

в се претера! туку како лекарски отпор кон него. Од тој момент министерот влезе во маѓепсаниот круг на инаетење од позиција на моќ, што сега никому не носи корист, а најмалку на пациентите. За волја на вистината, лекарите знаат многу подобро и од Тодоров дали и кои нивни колеги се „шлепуваат“, па од тој аспект не им е од интерес да го бојкотираат проектот. Но, кога универзитетски професори, специјалисти и супспецијалисти даваат аргументирани забелешки за слабите точки на тој проект, правникот и министер Тодоров мора да покаже елементарна почит, слух и разбирање за нивните стручни аргументи. Наместо тоа, министерот направи гард, подигна кинески ѕид кон лекарите и покажа дека воопшто не разбира дека тој и тие не се на различна, туку на иста страна и имаат иста цел. Сега министерот веќе не разговара врз основа на аргументи, туку врз основа на суета, политичка моќ и автократски манир дека неговиот збор е последен. Се разбира, ако тоа го сака, тоа го може, тоа и ќе го добие. Ќе издаде директиви, ќе ги наметне, ќе спречи штрајк, ќе покаже „цврста рака“, формално нема да изгуби ништо, а фактички - ќе изгуби сè. Министер кој се скарал со

целиот еснаф (освен со партиски назначени директори кои понизно и неселективно му ги одобруваат сите потези), не само што е штетен за пациентите, кои се најважни во случајов, туку им штети на целиот ресор и на политиката на Владата во целина. Второво треба повеќе да го засега премиерот, кој со трансферот на Тодоров од ресорот образование во здравство, како нусефект, му создаде привид на младиот правник дека е семоќен интерресорски сезнајко. Симптомите на таквата автоперцепција Тодоров ги покажа во многу пригоди - од ноќни упади во амбуланти, симулации на сообраќајќи, објаснување на перформанси на болнички душеци, на квалитет на болнички пижами, па до дијагностицирање на западнонилска треска. Тој омнибус од активности, кој во почетокот изгледаше симпатично, како личен активизам на министерот, подоцна се претвори во естраден маниризам, претстава во која секогаш на крајот - поентира тој. И во последната рецензија на најавениот штрајк на лекарите, во контекст што содржи вешто скриена закана, порача дека и кога штрајкот ќе заврши, лекарите ќе мора пак да се вратат на работа. А таму... веројатно ќе ги чека тој. Ако порано здравството страдаше од неколку лекарски суети, денес многу повеќе

АКО ПОРАНО ЗДРАВСТВОТО СТРАДАШЕ ОД НЕКОЛКУ ЛЕКАРСКИ СУЕТИ, ДЕНЕС МНОГУ ПОВЕЌЕ ЈА ПЛАЌА ЦЕНАТА НА МИНИСТЕРСКАТА СУЕТА ОТКОЛКУ НА КРШЕЊЕТО КОПЈА ОКОЛУ ВИСТИНСКИТЕ РЕФОРМСКИ ПОТЕЗИ сабота, 10 ноември 2012

ја плаќа цената на министерската суета, отколку на кршењето копја околу вистинските реформски потези. Како поинаку да се толкуваат резултатите од последното истражување на Хелтгрупер, според кое 94,7 отсто од лекарите специјалисти сметаат дека плаќањето по учинок е нефер и неправеден начин на вреднување на трудот; 89 отсто дека тој негативно се одразува врз тимската работа; 70,6 отсто дека проектот непотребно го стимулира бројот на прегледи на пациентите и 57,3 отсто дека негативно се одразува врз пациентите. Ако овие податоци не се важни за министерот, ако не се причина за продолжување на прекинатите преговори со Синдикатот, ако не е важно лекарите да бидат задоволни, со тоа најдиректно пациентите, тогаш што е важно за министерот? Да биде во право по секој цена, па и по цена на здравјето на пациентите и нарушените односи во сите сегменти на здравствениот систем? Тоа не е реформа, туку најгруба манипулација со реформските очекувања на осигурениците. Верувам дека ако министерот покаже повеќе респект и слух за ставовите на лекарите, тогаш никој од нив нема да го бара решението преку штрајк. Тоа е само последен чин со кој тие се соочени кога не гледаат друг излез од состојбите. Тодоров, наместо да се врти во круг бесполезно бркајќи ја својата министерска сенка, треба да го оневозможи штрајкот, но не преку судски забрани и други еквилибристики што му стојат на располагање поради неговата политичка моќ. Треба да го оневозможи со тоа што еднаш ќе ја проголта својата огромна суета, ќе покаже почит кон претставниците на оваа хумана професија и ќе слушне што сакаат да му кажат. Можеби ќе се изненади од фактот дека имаат идентични ставови, но, можеби, поинакви предлози за начинот на нивно остварување. Тоа не е ни грев ни болест. Не е нешто што мора да се лекува или да се спречи. Тоа е нешто што се учи. Ако лекарите се постојано насочени кон доедукација и првиот меѓу еднаквите може да го загрее столчето. Не заради финансиски, туку заради морален учинок. Денес тоа прилично недостига. 33

Политика

Софија сака да види „обновување на заклетвите“, односно преработена верзија на Декларацијата од 1999 година. Од бугарското МНР велат дека работат на тие прашања и дека наскоро ќе излезат со конкретни предлози Пишува Васко Попетревски

угарија инсистира на „разработен и усогласен план“ со Македонија до средината на декември, со кој ќе се „идентификуваат мерки за подобрување на довербата во меѓудржавните односи“, како услов за поддршка на препораката на Европската комисија за отворање пристапни преговори со земјава, дознава „Граѓански“. На тој начин ќе се канализира актуелната хаотична размена на писма и изјави, од која не е јасно ниту кои се точно барањата на бугарската страна ниту, пак, кој е одговорот на македонската. Потврда на заложбите наведени во Декларацијата за пријателство и добрососедство, потпишана во 1999 година од тогашните премиери Љубчо Георгиевски и Иван Костов, е во основата на бугарските очекувања. -Софија сака да види „обновување на заклетвите“, односно преработена верзија на договорот од 1999 година. Но, засега не се знае прецизно во каква форма би можело тоа да биде направено - вели дипломатски извор на „Граѓански“. Во бугарското Министерство за надворешни работи ни потврдија дека работат на понудата, но не можеа да кажат кога и дали јавно ќе ја презентираат. Со оглед на тоа што самитот на лидерите на ЕУ, на кој ќе се решава за Македонија, е закажан за 13 и 14 декември, Бугарија треба многу брзо да ги конкретизира барањата. -Во моментов се работи на тие прашања и наскоро ќе претставиме конкретни предлози - изјави за „Граѓански“ портпаролката на бугарското МНР, Весела Чернева.

За чекор напред Кога Владо Бучковски во 2006 г. предложи заедничко македонскобугарско чествување на Илинден, беше јавно распнат. Денес, кога заедничкото славење настани и личности од историјата се промовира во главно бугарско барање за поддршка на македонските евроинтеграции, поранешниот премиер вели дека не треба да бидеме изненадени, зашто ова е само политика на континуитет, на што Софија инсистирала уште www.gragjanski.mk

Македонско-бугарски односи

- 13 години назад пред шест години. Историчарот Владо Поповски вели дека Илинден носи чиста македонска одредница, но смета дека не треба да се биде претерано конзервативен и да им се робува на предрасудите, зашто има други „заеднички“ личности кои можат да се слават. Што друго ќе содржи бугарскиот пакет-мерки за подобрување на меѓудржавната доверба, ќе стане јасно многу брзо, зашто Софија бара усогласен план до средината на декември. сабота, 10 ноември 2012

Таа не сакаше да навлегува во други детали и остана на овој одговор. Ваквиот развој на настаните доаѓа по минатонеделната посета на Софија на еврокомесарот за проширување Штефан Филе, кој пред бугарските власти го посочи грчкиот предлог-меморандум за пример како може да се врамат билатералните разлики за некои прашања во дипломатски процес. Бугарската страна, очигледно, го послушала и наскоро треба да излезе со свој предлог. Преземените обврски важат и денес. Контурите на барањата што ќе стигнат од Софија можат да се насетат во интервјуто што го даде шефот на бугарската дипломатија за софиското радио Дарик. -Прво, напредок во преговорите за заедничката инфраструктура. Второ, може да се направат заеднички комисии и органи кои ќе го разгледаат целиот проблем од гледна точка на учебниците по историја и образованието. Трето, имаме потреба да ја запознаеме современата култура, ние тамошната и тие нашата, но, велам, современата, а не античката, во наводници. Четврто, можат да се направат многу нешта за да им се помогне на бугарските и на македонските медиуми да имаат повеќе контакти за да можат да ја надминат сликата на негативизам што постои. Петто, треба да најдеме некаков механизам според кој ќе почнеме да ги одбележуваме оние датуми што нè поврзуваат, зашто е важно - вели Младенов. Тој потврдува дека реактуелизирањето на заложбите од Декларацијата од 1999 година може да ја релаксира атмосферата, но тврди дека македонската страна го одбивала тоа. -Таа Декларација фактички ги затвори сите отворени прашања во нашите односи - јазикот, територијалните и малцинските спорови... Тоа што документот беше потпишан во 1999 г. не го прави невалиден денес. Но, она што реално го гледаме како политика на Владата во Скопје е отстапување од таа Декларација. Уште во почетокот на мандатот на оваа Влада сакавме одново да се потврдат принципите од Декларацијата. Тогаш македонската страна ни одговори дека таа Декларација ги обврзувала владите во едно време. На тој начин не може да се функционира во Европската унија - смета бугарскиот министер за надворешни работи и го наведува примерот со бугарската нуклеарна централа „Козлодуј“. 35

Политика -Главен аргумент на Европската комисија, кога пред повеќе години дојде во Бугарија за да каже дека треба да се затворат малите реактори на „Козлодуј“, беше фактот дека во почетокот на 90тите години Владата на Беров потпишала согласност за нивно затворање и зела пари од Европската банка за таа намена, но не го направила тоа. Значи, тој ангажман не завршува со крајот на една или на друга влада - го објаснува Младенов бугарското инсистирање за почитување на обврските од Декларацијата од 1999 година. Посочената Декларација предвидува дека Македонија и Бугарија нема да пројавуваат територијални претензии една кон друга, како и дека нема да преземаат, поттикнуваат и да поддржуваат активности со неприjателски карактер. Понатаму, дека нема да дозволат нивната територија да се користи од организации и групи што имаат за цел извршување субверзивни и сепаратистички деjства или деjства насочени против мирот и безбедноста на другата земjа. Исто така, се обврзуваат дека ќе работат на обесхрабрување на недобронамерната пропаганда. Македонија прифаќа дека ништо од неjзиниот Устав не може и не треба да се толкува дека претставува основа за мешање во внатрешните работи на Бугариjа, со цел да ги заштити статусот и правата на лицата кои не се македонски државjани. Декларацијата е потпишана на „македонски јазик, согласно со Уставот на Република Македонија, и на бугарски јазик, согласно со Уставот на Република Бугарија“.

Механизам за заедничко одбележување историски настани и личности, заеднички комисии за учебниците по историја, напредок во преговорите за заедничката инфраструктура, зголемена културна и медиумска размена се темите за кои Бугарија сака договор до средината на декември 36

Заеднички прослави - признание за заедничка историја. Во 2008 година Бугарија достави предлог-договор за пријателство и добрососедство, надградувајќи ја Декларацијата од 1999 година, со тоа што понуди двете држави да се согласат да го штитат заедничкото културно и историско наследство и да „охрабруваат заеднички прослави на настани што ги споделуваат, како начин на признавање на вредностите на европската соработка и единство“. Македонската страна го оцени документот за небалансиран и тој остана непотпишан. Но, во овој период повторно се актуелизира, особено со бугарското инсистирање за заедничко славење настани и личности, што е високо чувствително прашање за македонската страна. Обидот на претседателот Ѓорге Иванов, со предлогот за заедничко славење на Денот на Европа и на датумите на признавање на македонската независност од Софија и на воспоставување дипломатски односи, се покажа недоволен за бугарските апетити. -Тоа е многу далеку од она што ние го претпоставуваме и сметаме за заедничко чествување - беше коментарот

на бугарскиот претседател Росен Плевнелиев за писмото од македонскиот колега. Тој, сепак, најави засилена активност на македонските и на бугарските власти во следните недели за да се најде решение. Оптимист е и бугарскиот амбасадор во Македонија, Иван Великов Петков. -Црвени линии нема. Од наша страна има желба заедно да ги одбележиме тие датуми што нè зближуваат, бидејќи знаете дека многу нешта во нашата историја, во нашата култура, во нашите народи, кои се многу блиски, би рекол, најблиски, можат да нè зближат. Ќе ги усогласиме работите што ќе ги празнуваме, важно е да има желба - вели амбасадорот Петков. Директорот на канцеларијата во Софија на Европскиот совет за надворешни односи и експерт за меѓусоседски релации на Балканот, Димитар Бечев, вели дека инсистирањето на заеднички прослави е поради „верувањето во Бугарија дека имаме заедничка историја, а заедничките чествувања се форма на признавање на тоа убедување“. -Дали е тоа прифатливо во Македонија, е друго прашање. Но, Бугарија на тоа гледа како на некаква отстапка од Македонија. Да кажете: Ние денес сме нешто друго, но некогаш сме имале некаква врска, двете земји се блиски. Тоа е суштината на барањата. Но, тешко е да се најде начин како ќе се каже тоа. Таа волја треба да дојде

Бугарското барање за заедничко славење не е ништо ново, тоа е политика на континуитет. Мојот предлог за заедничко чествување на Илинден во 2006 г. дојде откако тогашниот бугарски премиер Станишев отворено ми рече дека нешто треба да се направи на тој план, вели експремиерот Владо Бучковски www.gragjanski.mk

Македонско-бугарски односи

Димитар Бечев:

Бугарија не штити грчки интерес Во Бугарија растат фрустрациите кон Владата на премиерот Груевски, со оцена дека таа не е подготвена за соработка, вели аналитичарот Димитар Бечев, доктор на науки по меѓународни односи од „Оксфорд“. -Имаше предлог за договор и се очекуваше дека ако биде одбиен, Македонија ќе има барем контрапредлог. Но, македонските власти го ставија во некоја фиока во МНР и остана таму. Подоцна се случи и филмот „Трето полувреме“. Јас отсекогаш сум сметал дека во Бугарија треба да има јавна расправа за судбината на Евреите во Македонија. И сега таа се одвива, има многу интересна книга на мојот колега Румен Аврамов, критична кон бугарската верзија. Но, тоа што Владата на Груевски се обиде да го инструментализира прашањето, многу влијаеше на односите - вели Бечев. Тој се плаши работите во Бугарија да не отидат предалеку, особено во медиумската средина која, како што вели, не е многу софистицирана. Кога ќе тргне лавината, а само што не тргнала, ќе биде многу тешко за бугарската Влада и за политичарите да ја запрат, односно да се вратат назад, предупредува бугарскиот експерт за балкански прашања. Сепак, тој верува во позитивна разрешница.

од двете страни, не може едната страна да ја принуди другата - вели Бечев. Toj нагласува дека кога Бугарија вели заедничко славење, пред сè, мисли на Илинден. Уште повеќе што во 2006 година веќе стигна таков предлог од тогашниот премиер Владо Бучковски. Но, под притисок на јавноста, непосредно пред парламентарните избори таа година, Бучковски се повлече.

Илинденското востание од 1903 година има чиста македонска одредница. Но, не треба да се биде претерано конзервативен и да им се робува на предрасудите. Има т.н. дводомни личности во историјата, кои можеме заеднички да ги чествуваме, вели професорот Владо Поповски сабота, 10 ноември 2012

Политика на континуитет. Денес, кога истото прашање станува неформален услов за македонските евроинтеграции, Бучковски го објаснува контекстот во кој се случи да излезе со таков став. -Тогашниот бугарски премиер Сергеј Станишев дојде во посета на Македонија во јуни 2006 г., за да го означиме почетокот на изградбата на далноводот што ќе ги поврзува двете земји, во близина на граничниот премин Деве Баир. На средбата тој беше отворен и ми рече дека мора нешто да се направи на тој план, зашто иако било договорено мразот да го пробиваат претседателите, разговорите на Прванов, прво со Трајковски, а подоцна и со Црвенковски, не го дале посакуваниот ефект. Неговата сугестија беше дека, најверојатно, премиерите ќе треба да се обидат да бидат похрабри - вели Бучковски. Тој констатира дека ова што денес стигнува како барање од Бугарија не е ништо ново и е само континуитет на политиката што постои со години. Ништо против заедничка прослава на Илинден нема и поранешниот премиер Љубчо Георгиевски, кој го реактуелизираше ова прашање по дозволата на македонските власти за српска прослава на 100-годишнината од Кумановската битка на споменикот на Зебрњак, во присуство на министерката за култура Елизабета Канческа-Милевска. -Две години Бугарија зборува за одбележување заеднички настани. Намес-

-Мислам дека ќе има притисок, ќе има реторика, но не верувам дека бугарската Влада ќе стави вето. Рационално, ветото не е исплатливо. Ако го ставиш првото вето, тогаш имаш влијание, од тебе зависат работите. А, ако има грчко вето, што ќе добие Бугарија?! Така нема да има никакво влијание врз одлуките во Скопје. Јас мислам дека нема да се стигне дотаму. Исто така, треба да се каже дека ако целта на Бугарија е да гради симпатии во Македонија, ветото ќе биде контрапродуктивно. Мислам дека актуелното раководство на бугарското Министерство за надворешни работи добро знае како да направи баланс - да зборуваат тврдо, но да не го пречекорат прагот - оптимист е Бечев. Тој не верува дека бугарската Влада прифатила да игра за Грција во оваа приказна. -Тешко дека Бугарија штити грчки интерес. Многу побитна од меѓународната е внатрешната динамика. Има голем притисок врз Владата да игра потврдо. Постои националистичка мобилизација, во јуни нè очекуваат парламентарни избори и ако темата се користи од крајната десница - од АТАКА и од бугарското ВМРО - тешко е Владата да не одговори. Мојот повик до нив е, сепак, да бидат умерени. Така што таа внатрешна динамика е многу поважна отколку некои обврски или ангажмани спрема Грција - смета Бечев.

Во 2008 година Бугарија достави предлог-договор за пријателство и добрососедство, надградувајќи ја Декларацијата од 1999 година, со тоа што понуди двете држави да „охрабруваат заеднички прослави на настани што ги споделуваат“. Документот остана непотпишан то тоа да го сметаме за наша победа, затоа што тие досега се обидуваа да држат монопол врз некои историски личности и настани, ние им велиме: Не, не сакаме! Командантите во Илинденското востание командувале и со бугарски чети кои во ист момент и со иста команда се кренале и во Одринско. Ние одбиваме заеднички да го славиме тоа, а го одбележуваме денот на македонската окупација - рече Георгиевски во интервјуто за „Граѓански“. Дводомни личности. Универзитетскиот професор Владо Поповски вели дека Илинденското востание од 1903 година има чиста македонска одредница. Учеството на Бугари не може да го доведе во прашање тој факт, вели тој. -Тој вид солидарност постои во сите востанија на Балканот. Македонци

учествувале во српското, па и во грчкото востание и вакво прелевање постои и е нормално. Но, не може само поради тоа да се поставува дилема за стожерната одредница на настаните. За Илинден ситуацијата е чиста - вели историчарот Поповски. Тој, сепак, посочува дека не треба да се биде претерано конзервативен и да им се робува на предрасудите. -Постојат т.н. дводомни личности, на пример, Бугари, кои многу отворено се залагале и се ставиле на страната на македонското дело, кои можеме заеднички да ги чествуваме. Такви се Христо Чернопеев и Никола Пушкаров, а има и други - вели Поповски. Тој, генерално, го поддржува пристапот на македонските власти - историјата да им се остави на историчарите и нема против да се формираат заеднички тела што ќе ги разгледаат учебниците по историја. -Но, тоа мора да се комисии составени од експерти, а не меѓудржавни политички комисии. Тогаш ќе ги соочиме историските факти, а тие можат да бидат и непријатни за бугарските научници. Со најголема одговорност тврдам дека има непристојни фалсификати во бугарската наука во однос на историјата на Македонците и Македонија. Ќе наведам еден пример од периодот на Кресненското востание, обраќањето на жителите од Малешевијата до англискиот конзул во Солун. Сите одредници во кои тие луѓе се декларираат како Македонци, ги нема во документот објавен од бугарската историографија. Тие се избришани и наместо - ние Македонците од Мелешевијата, како што во стои во обраќањето, пишува - ние Малешевците. Јас го поседувам оригиналниот документ и фалсификатот е очигледен - објаснува професорот Поповски. Тој, сепак, верува дека со отворена дебата може да се расчистат прашањата што ги оптоваруваат билатералните односи. 37

Избори и правила

РЕЦЕПТОТ Е ЕДНОСТАВЕН

СО 1.000 КОНТРОЛОРИ И 150.000 Со теренска проверка може за еден месец да се утврди статусот на лицата без биометриски исправи, а со политичка одлука да се реши што со нив и конечно да се затвори прашањето за Избирачкиот список. Ставовите на власта, опозицијата и на ДИК не се многу различни

Пишува Теофил Блажевски

алку политичка волја и напор на главните политички актери недостигаат за да се постигне консензус околу Избирачкиот список, како еден од главните предуслови за фер и демократски изборен процес. Со ова прашање македонската јавност се малтретира веќе две децении на секој изборен циклус. Дали ќе се дојде до согласност, зависи од пресметките на едните и на другите за тежината на проблемот што се наметнува со откриените околу 140 илјади граѓани на Македонија кои немаат биометриски документ за идентификација. Ова е заклучокот на експерти и на претставници на политички партиии со кои разговараше „Граѓански“ околу овој проблем. Проверката и прочистувањето на Избирачкиот список се наметнаа како тема по забелешките на ОБСЕ/ОДИХР по завршувањето на вонредните избори лани. Согласно со овие препораки државата формираше Комитет за реформа на изборното законодавство, кој ја делегираше својата работа на две групи - група за измени во законот и работна група за проверка на Избирачкиот список. Првата, главно, ја заврши својата работа и нејзините оценки се влезени во измените на

Изборниот законик кој се наоѓа во собраниска процедура. Втората, за Избирачкиот список, работи веќе седум месеци и е дојдена до финален предлог и сознанија за Избирачкиот список. Теренска проверка. Оваа група, во соработка со државните служби, дошла до сознание дека околу 140.000 државјани на Македонија со право на глас немаат валидни исправи, односно биометриски пасош или лична карта. - Заклучно со 30.9.2012 г. во земјава имаме 1.677.491 лице со нови биометриски исправи. Надвор од државата се 62.416. Или вкупно со нови исправи се 1.739.907. Според постојниот

Избирачки список, со стари документи се 107.053 избирачи во Македонија, а надвор се 32.658. Вкупно, тоа се околу 140.000 избирачи. Сите сомневања паѓаат околу оваа група - изјави Бедредин Ибраими, член на Државната изборна комисија (ДИК) и претседател на работната група за проверка на списокот. Тие немаат сознанија зошто овие лица не извадиле нови документи, освен за околу 32.000 од нив, за кои МВР има евиденција дека во даден период ја напуштиле земјава, но не знае дали се постојано отсутни или се привремено во странство. Затоа, работната група е на став дека најдобар пристап за решавање на проблемот е прво да се изврши

Јани Макрадули, пратеник и член на работната група

Ако власта сака, може да се договориме во два чекора Ако власта сака да го расчистиме списокот, може многу лесно, во два чекора - проверка на тие без биометриски, а потоа и нивно бришење, ако не успеат да извадат документи, како и посебен список за оние што се во странство. Со тоа би го решиле прашањето за Избирачкиот список и ние без проблем би прифатиле таков список. Таквата одлука би требало да се донесе во Собранието од страна на политичките партии. Нам, како опозиција, де факто ни е важно прецизно да се утврди бројот на оние лица кои се означени со ѕвездичка,

што значи дека се во странство. Имаме сознанија дека одреден број се и починати, иако таа бројка не е многу драматична. Можеби наша грешка, како партија, порано било тоа што сме се фокусирале многу на тие лица, а произлезе дека за гласачкиот процес се поважни лицата без важечки документ или оние со ѕвездичка, во странство. Лично сметам дека како млада демократија сме погрешиле што во 1991 г., со денот на независноста, не сме го поништиле дотогашниот избирачки список и што не е направен нов.

www.gragjanski.mk

0 ЕВРА ДО ЧИСТ ИЗБИРАЧКИ СПИСОК теренска проверка. -Оваа проверка треба да одговори на неколку прашања: каде се овие лица, дали се во Македонија, дали се надвор, колку има починати и зошто досега не извадиле биометриски исправи? Ова не е наша работа, туку на други органи во државата. Но, сето ова го правиме со цел да им овозможиме на граѓаните да можат да гласаат на изборите во март или, пак, на парламентарни избори, ако има вонредни во текот на наредната година - вели Ибраими. Теренската проверка, според процените на работната група, може да се направи релативно брзо - за триесетина дена и со финансиска поткрепа од Владата. Оправдувањето за ова го гледаат во фактот што на тој начин, дефинитивно, ќе се исчисти Избирачкиот список и ќе се отстранат сите сомневања за регуларноста на изборите по таа основа. Сличен став има и опозицијата. Оттаму велат дека е фер кон овие гласачи да се изврши проверка на теренот, пред сè, од аспект на остварување на нивното уставно право на глас. -Ние се залагаме да се направи теренска проверка. И ОБСЕ е на таков став, а тоа секако не е случајно, туку произлегува од некои нивни досегашни искуства. По проверката треба да се реши што со тие утврдени лица кои се без биометриски документи - вели Јани Макрадули, пратеник од СДСМ и член на работната група за проверка на Избирачкиот список. Според него, гледано по општини, ако се смета во пропорција, тие бројки и не се толку наивни. - Во Битола, околу 13.000 лица немаат биометриски документи. Во скопските општини има по околу 4.000-5.000 луѓе во општина. Тоа се апсолутни бројки и, можеби, не изгледаат загрижувачки. Но, земете го Вевчани, на пример: од 600 гласачи, 208 лица немаат биометриски документ. Во Ресен, исто така, има околу 3.500, што во однос на бројот на избирачи е голема бројка - вели Макрадули. Според него, ако законот и членот 43 се читаат „инженерски“, јасно е дека МВР е должно од списоците што ги доставува до ДИК за комплетирање на Избирачкиот список, да ги извади, односно да ги избрише оние лица кои немаат важечки биометриски документ, без оглед што имаат 18 години и се државјани на Македонија. -Ова значи дека, ако сака, Владата може од старт да го достави ваквиот список и вкупниот Избирачки список да биде помал за тие 140.000 лица кои немаат биометриски документи. Сепак, фер е да се проверат тие луѓе, бидејќи има и случаи кога одредени граѓани последен пат извадиле важечки документ во 1981 година и оттогаш не побарале друг - објаснува Макрадули. сабота, 10 ноември 2012

Што со овие лица? Уставот вели дека секој полнолетен граѓанин, државјанин на Република Македонија, има право на глас. Но, Изборниот законик е прецизен и вели дека во гласачкиот список може да биде запишано само она лице кое ги исполнува основните услови - да е полнолетен и да има државјанство, како и важечка исправа. Друг член од законот одредува дека право на глас ќе имаат само оние лица кои имаат валиден документ за идентификација, а тоа значи биометриски. Според Ибраими, овојпат ДИК е цврсто решена дека овие лица не треба ни да се најдат на Избирачкиот список, а камоли да гласаат. - Ние, во 2009 г., на некој начин, го прекршивме законот. На локалните избори дозволивме да гласаат и оние лица кои немаа важечки документи. Но, овој состав на ДИК нема да дозволи на изборите да гласаат лица со неважечки исправи - вели Ибраими. Идентичен по ова прашање е и ставот на најголемата опозициска партија СДСМ, од каде што додаваат дека за најфер изборна постапка треба да има и два избирачки списока. -Фер е да се утврди статусот на овие лица, пофер е да ги нема во Избирачкиот список, а, сепак, најфер решение би било ако се направат два списока за гласање - еден со лица со важечки биометриски документи и кои се во Македонија и уште еден на лицата со право на глас кои се во дијаспората - вели Макрадули. Тие бараат на изборите да учествуваат само лица со биометриски исправи, бидејќи така се намалени и можностите за манипулација непосредно пред изборите. -Биометриските документи се прават многу посложено и не може да се направат фалсификати за еден ден, во комбе, како што имавме случај еднаш во Охрид на изборите во 2000 година - вели Макрадули. Официјалниот став на власта, и покрај упорното инсистирање, не успеавме да го слушнеме. Неофицијално, тие се против идејата теренската проверка да биде извршена од лица делегирани и од политичките партии, зашто така би немало одговорност за добиените податоци. Но, владејачките партии претходно веќе неколкупати соопштија дека за нив се прифатливи сите забелешки на ОБСЕ/ОДИХР. ДИК и СДСМ, пак, се оптимисти дека лесно може да се затвори прашањето со 140.000 лица без биометриски исправи. Оттука, јасно е дека конечното затворање на прашањето на Избирачкиот список, како фактор за фер и демократски избори, е можно, бидејќи ставовите и на едните и на другите не се далечни и непремостливи.

Бедредин Ибраими, член на ДИК и раководител на работна група за проверка на Избирачкиот список

Проверка на терен и редефинирање на изборните единици $ Како мислите технички да ја спроведете теренската проверка? # Човечките ресурси ќе ги најдеме од вработените во подрачните

единици на ДИК, но бидејќи тие се малку, размислуваме во оваа операција да ги вклучиме и членовите на политичките партии. Правна поткрепа за ова имаме и во Изборниот законик, каде што се наведува дека членови на избирачки одбори даваат и политичките партии. $ Колку луѓе се потребни и колку ќе чини тоа? # Владата треба да издвои средства. Моја процена е дека ќе бидат потребни околу 10 милиони денари, односно околу 150.000 евра. Наскоро работната група ќе има понови податоци од Матичната служба и од МВР, заклучно со 31.10.2012 година. Овие бројки ќе бидат сублимирани и точно по општини ќе знаеме колку лица имаат стари документи. Таа анализа ќе ни покаже колку луѓе треба да ангажираме конкретно за секоја општина. Но, за да се проверат 100 лица со стари исправи, ќе ни треба едно лице во тимот ангажиран за проверка. Проценуваме дека ќе требаат најмногу околу 1.500 лица. Операцијата би можеле да ја завршиме за околу 30 дена. Ќе повторам, не станува збор за волјата на ДИК, туку ова е чисто политичко прашање, кое треба да биде решено во Собранието за да се одлучи дали овие лица ќе останат или ќе бидат избришани од Избирачкиот список. Aко останат ќе треба да се смени законот. Ако бидат избришани, ќе треба да се направи редефинирање на изборните единици. Треба да се отстрани секоја можност овие избирачи да имаат влијание во изборните единици и да го надминат цензусот од плус-минус 5 отсто разлика меѓу изборните единици во однос на запишаниот број гласачи во нив. Корекцијата е потребна за да немаме приговори на парламентарните избори или изборите да бидат поништени во целост во државата. Податоците што ви ги презентирам се од просечниот број избирачи во изборните единици, а не од апсолутниот. Дури и вака гледано имаме надминување на цензусот од 5 отсто во Изборната единица број 6 за околу 0,9 отсто. За да се успее во ова не треба само козметичка промена. Решение би било намалување на цензусот на разликите во бројот на избирачите. $ Какво е мислењето на ОБСЕ/ОДИХР за ставот на работната група за проверка на избирачките списоци по пат на теренска анкета?

# Не само што имаме целосна поддршка, туку таа и ќе продолжи. Овој став на работната група, на некој начин, е формиран и по нивна иницијатива, односно е дел од нивните предлози како треба да се прочисти Избирачкиот список. Илија Димовски, пратеник на ВМРО-ДПМНЕ

Јавниот обвинител веднаш да го провери Ресен ВМРО-ДПМНЕ не само што нема проблем воопшто, туку и го повикува Јавното обвинителство да ги провери тврдењата на СДСМ за наводни манипулации на власта во Ресен и во други општини. Исто како што го повикавме јавниот обвинител во 2011 година по тврдењата што се појавија во тогашната А1 телевизија дека сме уценувале гласачи да гласаат за нас од јавната администрација. Нам, сепак, ни се чини дека заднина на ваквото тврдење се сознанијата и процените на СДСМ и на Бранко Црвенковски дека ќе ги загубат претстојните локални избори, па однапред бараат оправдувања, вели Димовски. Ова е неговиот одговор на нашето прашање дали ќе го повикаат јавниот обвинител да ги провери обвинувањата на СДСМ дека власта подготвува изборна измама, со тоа што на лица од Мала Преспа им дава документи за живеалиште за да ги внесе во Избирачкиот список.

Анализа

Словени Полска помина низ брутален комунизам, со десетици и стотици жртви во судирите со полицијата. Ние овде имавме спорадични судири со полицијата, но секогаш за комунални проблеми, никогаш за идеологија

Пишува Стево Пендаровски

„Т

Влијателен внатрешен фактор во Полска, кој имаше пресудна улога во уривањето на комунизмот, беше Католичката црква која никогаш не се помири со атеизмот како систем. На Балканот, ниту една помесна православна црква не беше против комунизмот. Сите беа закотвени во системот

ранзитолозите“ ми се поблиски од еуфоричните реформатори, бидејќи како реални луѓе знаат дека должината на политичките процеси го одредува нивниот квалитет. Сепак, наспроти купот книги за преминот од еден во друг систем, до денес не е дефиниран трансформативен модел што гарантира резултати. Само во последниов век има десетина примери на успешно транзитирање, но локалните специфики не дозволуваат поставување генерален концепт. Асистенцијата што СР Германија ì ја даде на ГДР на преминот од системите е уникатен пример во историјата, влезот на Јапонија и на Германија во групата

најразвиени земји по нивното целосно воено понижување, исто така. Медитеранските диктатури Шпанија, Португалија и Грција пред 40 години имаа само дел од денешните дилеми што го мачат арапскиот свет, но, сепак, нивните економски системи, политичката култура и психолошкиот профил на автократите се разликуваа. На Балканот, во оваа смисла, нема успешни примери најмногу поради војните што остро ги пресекоа процесите на почетокот. Денес ќе се обидам сосема површно да ги скицирам општите состојби во раните деведесетти години во Македонија и во Полска, која е редок пример на успешна транзиција, се разбира, без намера да бидам престрог кон нашиот неуспех. Полска помина низ брутален комунизам: во помалку познатите судири со полицијата во 1956 г. беа убиени 53 лица, во 1970 г. имаше 45 мртви, а бројот на жртвите за време на воената состојба во раните осумдесетти години и денес не е познат, иако се претпоставува дека се повеќе од 100. Ние овде имавме спорадични судири со полицијата, но секогаш за комунални проблеми, никогаш за идеологија. Полјаците не го сакаа комунизмот и во својата потсвест сите негативни општествени појави ги врзуваа со идеологијата што го крепеше системот

и тоа беше карактеристично за сите социјални слоеви, без исклучок: интелигенција, работници или селани. Кај нас, само нешто подоцна од првите задоволства поради првите радија и телевизори, пристигнаа, всушност, истите проблеми: ниски плати, високи цени, дистанција меѓу комунистичката елита и обичните луѓе и контрола во државните медиуми. Меѓутоа, нам ни беше поважно тоа што за првпат сме добиле република отколку да ги критикуваме оние што тоа, наводно, ни го овозможиле. Влијателен внатрешен фактор во Полска, кој имаше пресудна улога во уривањето на комунизмот, беше Католичката црква која никогаш не се помири со атеизмот како систем. На Балканот, ниту една помесна православна црква не беше против комунизмот. Напротив, сите, повеќе или помалку, беа добро закотвени во системот и тука не помага објаснувањето дека католичката архитектура на моќта хиерархиски завршува кај папата како нивен врховен поглавар, независно од тоа каде живеат. Генерално, православието од Москва до Скопје (и до Атина, но тоа е друга тема) го следеше „своето“ политичко раководство и доминантниот пасивен став на средината, која беше убедена дека идеологијата е од бога дадена. Наспроти тоа, во Полска Црквата www.gragjanski.mk

Политика ì додаде неспорна морална димензија на револуцијата, прифаќајќи ги базичните капиталистички постулати. Во Македонија и ден-денес ниту народот ниту Црквата се убедени во моралната супериорност на капитализмот над социјализмот што го практикувавме. Триаголникот на социјалните фактори што оперативно го урнаа комунизмот се потпираше врз незадоволните пролетери, урбаната интелигенција и моќните синдикални движења. Интелектуалниот крем, затворен долги години, во Варшава практикуваше салонска критика на режимските политики, изолиран од внатрешноста. До контакт меѓу класите дојде дури во доцните седумдесетти години и тоа, всушност, беше претходница на „Солидарност“, кога беше формиран Комитетот за одбрана, со задача да ги поддржува семејствата на затворените работници. Заблуда е ако се мисли дека во работничкиот синдикат имаше само работници. Имено, во „Солидарност“ беа активни интелектуалци, католички свештеници, атеисти, наследници на предвоената политичка класа и дисиденти кои поминаа повеќе години в затвор отколку на слобода. Ваков амалгам беше апсолутно невозможен во Македонија, затоа што ние немаме предвоена (национално свесна) политичка класа, дури и нашата дијаспора беше повеќе национално отколку идеолошки зрела. На илегалните конгреси во Западна Европа тие рутински инсистираа на независна држава, но не беа еднакво децидни околу идеолошките параметри на државата по самостојноста. Чудно, но хетерогената коалиција која дојде на власт во Полска не знаеше да владее. Сите беа убедени дека е доволно само да го урнат комунизмот и да се дистанцираат од Москва. Многу години подоцна клучните лекции на тоа време ги објаснија татковците на тамошната транзиција: Мазовјецки и Балцерович. Неодамна, во едно интервју, првиот некомунистички премиер во Источна Европа даде два вредни совета: прво, дека брзањето е најголемиот непријател кога се прави држава, и второ, дека преокупацијата на новата власт со минатото мора да биде редуцирана на минимум. Наспроти критиките од своите, Мазовјецки се залагаше за инклузивен политички процес што не ги исклучуваше ниту долгогодишните комунисти, затоа што, вели, така е превениран повратниот удар на империјата. На негово инсистирање, законот за лустрација не е донесен во првата половина на 90-тите години, затоа што сметаше и на искуството на комунистите кои во тој момент единствено „знаеле како се води држава“, барем додека независноста не е ставена на колосек. Во економскиот сегмент, шок-терапијата предвидена со „планот на Балцерович“ го остави пазарот слободно да ги формира сабота, 10 ноември 2012

Полјаците не го сакаа комунизмот и во својата потсвест сите негативни општествени појави ги врзуваа со идеологијата што го крепеше системот и тоа беше карактеристично за сите социјални слоеви, без исклучок

ВО „СОЛИДАРНОСТ“ НЕ БЕА АКТИВНИ САМО РАБОТНИЦИ, ТУКУ И ИНТЕЛЕКТУАЛЦИ, КАТОЛИЧКИ СВЕШТЕНИЦИ, АТЕИСТИ, НАСЛЕДНИЦИ НА ПРЕДВОЕНАТА ПОЛИТИЧКА КЛАСА И ДИСИДЕНТИ. ВАКОВ АМАЛГАМ БЕШЕ АПСОЛУТНО НЕВОЗМОЖЕН ВО МАКЕДОНИЈА, ЗАТОА ШТО НИЕ НЕМАВМЕ ПРЕДВОЕНА (НАЦИОНАЛНО СВЕСНА) ПОЛИТИЧКА КЛАСА, А ДУРИ И НАШАТА ДИЈАСПОРА БЕШЕ ПОВЕЌЕ НАЦИОНАЛНО ОТКОЛКУ ИДЕОЛОШКИ ЗРЕЛА

цените, истовремено ги замрзна платите во државниот сектор и ја направи злотата конвертибилна. Хиперинфлацијата беше запрена, цените отидоа значително нагоре, невработеноста од номинална нула се искачи на 14 отсто. Поради ова, Балцерович и денес е почитуван меѓу странците и омразен меѓу Полјаците, но еден факт остана наспроти годините и критиките: Полска, во континуитет, остваруваше една од највисоките стапки на раст во конкуренција на сите посткомунистички држави и никогаш не влезе во рецесија. За разлика од нас, Полска имаше претходна демократска традиција и, можеби, затоа не брзаше ниту со носењето на Уставот. Таканаречениот мал устав го донесоа веднаш за да ги регулираат само темите што не трпеа одлагање, но „цел“ Устав усвоија на референдум дури во 1997 г., кога беше извесно добивањето покана за НАТО и место во „Агендата 2000“, која им даде јасна европска перспектива. Намерно беа бавни за да се чуе гласот на битните социјални конституенти, меѓу нив, најмногу на Црквата која бараше државата да биде втемелена исклучиво врз христијанските корени и католичката вера. Меѓутоа, на крајот, Преамбулата на ниту еден начин не ги дискриминираше атеистите. Во 1991 г. ние, исто така, не знаевме како се владее, иако, реално, за разлика од Полска, имавме проблем повеќе. Таму ги чекаа директивите од Москва, а ние овде од Белград, но тие беа номинално независна држава, а ние дел од федерална структура, каде што процедурите ниту почнуваа ниту завршуваа во Скопје. Значи, тие ги загубија старите вредности и бараа нови, но ние, освен тоа, заспавме во една, а се разбудивме во своја држава. Единствената чиста компаративна предност на нашите (поранешни) словенски браќа беше и остана - хомогената етничка структура, поради што Полска има социјални малцинства, но нема етнички и религиозни конфликти. Кога формално ќе тргне, транзицијата зависи од структурата на општеството, стратегиските избори што ги прават политичарите, квалитетот на институциите и од економските капацитети без кои нема одржлива демократија. Балцерович, единствениот економист од поранешниот комунистички свет, член на „Групата 30“, која од сенка ја насочува светската економија, вели дека во пресвртните транзициони времиња државата нема луксуз да експериментира со варијанти на „третиот пат“. Патем, интересно е да се забележи дека освен Џефри Сакс, во Полска немаше други надворешни советници. Тоа што го направија досега е нивен автономен производ. Нема дилеми дека и нашата транзиција е, исто така, целосно наш производ. Не затоа што експериментиравме со „третиот пат“, туку затоа што се изгубивме на средината на „првиот пат“. 41

Личен став

Синодот не сака да го реши пр Пишува Зоран Бојаровски

ОА, кој сега ì се враќа на Црквата или ì се компензира во десетици милиони евра, Македонската православна црква го стекнала благодарение на завештанијата и донациите на верниците, кои низ вековите издвојувале од залакот, од својата сиромаштија, за да даруваат на црква која ќе го сведочи Христа и која ќе биде духовна поткрепа на верниците. Денес од духовната поткрепа на верниците нема ниту „д“, инаку што значи повикот на митрополитот американско-канадски Методиј „...да го исполниме просторот во црквите со верници наместо просторот со цркви“. („Граѓански“, бр. 25, Интервју со о.Методиј, митрополит американско-канадски на МПЦ-ОА)

реме е нештата да се наречат такви какви што се: бобот е боб, а попот поп. Или, веднаш со поентата на овој текст. Овој состав на Синодот на Македонската православна цркваОхридска архиепископија не сака да се реши прашањето на нејзиниот статус, односно канонското признавање на МПЦ-ОА и нејзино вклучување во заедницата на православните цркви. Индициите за оваа теза лежат во документите, постапките и во изјавите на архијереите на МПЦ. На пример, како е можно во резолуцијата од Црковно-народниот собор на МПЦКанонски или политички. Она што постојаОА, одржан во Калишта во првиот викенд на но го верглаат самонаречените експерти и октомври, да нема ниту јота за најважното прашање: канонското признавање на МПЦ- „добрите познавачи на црковните прилики“ ОА. Дали тоа значи дека ова прашање за МПЦ- е квазидилемата дали автокефалноста на МПЦ-ОА е канонско или политичко прашање. ОА не постои? Според логиката и мисловниот Во магазинот „Граѓански“, број 27, во еден од концепт на архијерејството на МПЦ-ОА, мора да е така, зашто доколку канонското призна- поднасловите на текстот „Каноните адут на вање влезеше во резолуцијата во Калишта, МПЦ, инаетот - на СПЦ“, се издвојува: „Автокефалноста на МПЦ-ОА е канонска и суштинтогаш на виделина ќе излезеше апсурдот на славењето на МПЦ - 45 години автокефалност. ска, а нејзиното формално признавање, иако спорот е политички, сепак, е поврзано со Се слави нешто што не постои. Реакциите, пак, по повод изјавата на српски- волјата на радикалните кругови во Српската православна црква“. от претседател Николиќ да помогне да се продолжат разговорите меѓу Српската право- Е, па, сега, канонски или политички. Или е и славна црква (СПЦ) и МПЦ-ОА, доколку сака- канонски и политички? Во врска со иницијативата на Николиќ, портме да ги именуваме нештата такви какви што паролот на Синодот на МПЦ-ОА, г. Тимотеј, на се, зборуваат дека канонското признавање на МПЦ-ОА и нејзиното пристапување во заед- 31 октомври изјави дека „Синодот ја поздравува изјавата на претседателот на Република ницата на православните цркви, и тоа како е отворено прашање. Но, дебатата што се пове- Србијa, Томислав Николиќ, и очекува дека таа ќе донесе продолжување на прекинатиот де по изјавата на српскиот претседател само дијалог меѓу двете Цркви“. дополнително ги замагли и ги искомплицира работите. Во остварувањето на таа цел учест- Два дена по оваа изјава, поглаварот на МПЦвуваа дел од архијереите на МПЦ-ОА, самона- ОА, архиепископот г.г. Стефан, изјави: „Светиот архијерејски синод на МПЦ се надева дека речените експерти за црковни прашања и дел од новинарите кои на јавноста ì се претста- преговорите со СПЦ би можеле да продолжат во блиска иднина, но без какви и да било усвуваат како „добри познавачи на црковните ловувања, а со посредство и на државните прилики“. Зошто дополнително би се замаглувале и ком- фактори од земјите“. И уште додаде: „Ако СПЦ е подготвена, ќе се договориме за сè што плицирале релациите меѓу МПЦ-ОА и СПЦ? треба, за автокефалноста нема да преговараПовторно, зашто овој состав на Синодот на МПЦ-ОА не сака решавање на статусот на Ма- ме, а Нишкиот договор не важи...“ (Канал 5, 4.11.2012). кедонската православна црква. Поголемиот или повлијателниот дел од ар- А, за што би разговарале блаженејши владико? За глобалното затоплување и за Протокохијереите во Синодот на МПЦ смета дека на МПЦ-ОА не ì треба друштвото на православ- лот од Кјото?!? И како тоа не важи Нишкиот договор, кога сите препораки на Цариградсканите цркви, затоа што тогаш не би можело да та патријаршија се преговорите да продолжат се остваруваат деловните зделки, бидејќи во периодот од 1967 година наваму на МПЦ-ОА оттаму од каде што беа прекинати - од нишкиприоритет ì стана поддршката на политич- от документ. И кога сме веќе на оваа тема, достојниците на ките елити, во чии сојузи црковната елита МПЦ-ОА би требало да знаат, ако самонаречеодлично функционира. За деловните зделки ните експерти не знаат, дека СПЦ не е таа што на МПЦ-ОА, во сојуз со сите политички елити што досега биле на власт, доволно е да изгуг- издава и не може да издаде томос за автокелате неколку фрази, како што се, на пример, фалност на МПЦ. Таа може само да предложи, но томосот го издава вселенскиот патријарх и „мпц+изгрев“, „мпц+говрлево“, „мпц+државно документот треба да биде потпишан од сите земјиште“, „мпц-денационализација“... Не треба да се заборави дека имотот на МПЦ- претстоители на помесните православни 42

Повлијателниот дел од архијереите во Синодот на МПЦ смета дека на МПЦ-ОА не ì треба друштвото на православните цркви, зашто тогаш не би можело да се остваруваат деловните зделки, бидејќи во периодот од 1967 година наваму на МПЦ-ОА приоритет ì стана поддршката на политичките елити цркви! Како МПЦ ќе го изведе тоа кога нема единство со нив!? Според тоа, ако каноните се адут на МПЦ, што чекаат другите! Не е возможно сите помесни цркви да се заложници на СПЦ! Во состав на патријаршиите постојат автономни православни цркви: Финска, Јапонска, Естонска... и тие ли се заложници на СПЦ, штом не сослужуваат со МПЦ? Серазбира,наМПЦ-ОАсосемаìодговараовада биде политичко прашање. Во политиката, дел од архијереите на Македонската православна црква, особено оние со деловна ориентација, најдобро се снаоѓаат, зашто во однос на канонските аспекти на прашањето на стекнувањето автокефалност немаат никакви аргументи. Државна религија. Всушност, врските на МПЦ со политиката имаат и своја историја и традиција. Кога во 1967 година МПЦ еднострано прогласи автокефалност и се прогласи за наследник на Орхидската архиепископија, www.gragjanski.mk

рашањето за статусот на МПЦ Венчаница за политичкиот брак меѓу државата и МПЦ издаде Собранието на Република Македонија во 2004 година, со Декларацијата за поддршка на МПЦ, со што директно беше погазен принципот на секуларност утврден во Уставот на нашата држава. Наредната 2005 година, во студијата „Кои земји имаат државна религија?“ во угледната публикација „The Quarterly Journal of Economics“, во издание на „Оксфорд јуниверзити прес“, Македонија беше ставена во редот од 58 држави со државна религија. И, на крајот, ако проблемот е политички, тогаш некој од Синодот на МПЦ-ОА или експертите нека одговори: што ќе се прави доколку проблемот со името на Македонија се реши, а МПЦ остане непризната. Како што се случува со непризнатите цркви во Украина, Црна Гора... Таму не постои проблем со името на државата ниту, пак, други „политички“ проблеми поврзани со Црквата, а тие „цркви“ остануваат непризнати! Истовремено, во тие земји има и канонски, признати цркви! Тогаш, кој ќе понесе одговорност за ставот дека проблемот бил политички!?

спротивно на каноните на православието, тоа го направила со целосна поддршка од комунистичката власт. Но, за сметка на тоа, православната екумена ќе ја стави МПЦ во редот на шизматичките цркви. Оттогаш наваму, фактот дека ниту една друга православна црква не ја признава МПЦ постојано ќе се „покрива“, само и исклучиво, со политички причини и со конспиративните теории за уништување на Македонија и на Македонците. Впрочем, ако прашањето за името на МПЦ сега е проблем, тоа воопшто не се спомнуваше како проблем од 1967 до 1990 година. Тоа беа добри 23 години во кои, со една мудра и разумна црковна политика и дипломатија, можеше да се реши автокефалноста на МПЦ под нејзиното уставно име, затоа што во тој период никој не го оспоруваше името. Тоа прашање, со сета своја силина и болка, по дводецениското криење на суштината, исплива на површината во раните деведесетти години од минатиот век, кога нештата веќе станаа премногу комплицирани. Сепак, еден таков обид во 2002 година имаше поранешниот митрополит на МПЦ, Јован, кој набргу заврши етикетиран како „расколник“, а државата, со прекршување на многу процедури, го стави зад решетки. Тоа предизвика негативна реакција од страна на целиот свет и особено од борците за човекови права. Колку за илустрација, архиепископот на Православната охридска архиепископија, Јован, од „Амнести интернешенал“ беше прогласен за затвореник на совеста, односно на сопственото убедување. сабота, 10 ноември 2012

МПЦ-ОА има решение. Зависи од тоа што ќе избере: да остане„црква“ каква што е сега или Синодот ќе се избори за црква која ќе се повикува на доблесните традиции на нашата историја и на преданијата на православните отци и ќе си обезбеди достојно место во заедницата на сестринските помесни цркви

Верниците и врвната контрадикција. И додека оваа ситуација во која се наоѓа МПЦ-ОА им одговара на клириците, она што произлегува како важна последица и прашање е: До кога ќе ги држат во заблуда православните верници и дали оваа состојба може да се толерира во недоглед? Верниците знаат дека сè додека МПЦ-ОА е со овој статус на самопрогласена автокефалност, сè дотогаш нема да видиме ниту еден православен патријарх како служи литургија и се причестува во Соборниот храм во Скопје. Или никогаш нема да го видиме некаде низ белиот свет поглаварот на МПЦ-ОА г.г. Стефан да сослужува и да се причестува со претстоителите на помесните православни цркви. Затоа што, да не се самозалажуваме, канонски стекнатата автокефалност воедно значи и канонско единство со другите помесни православни цркви, односно единство во ЕДНАТА ХРИСТОВА ЦРКВА. Сè што е надвор од едната црква Христова, е надвор од благодатта на Христовата црква, што е врвна суштина на православието. Освен тоа, автокефалноста не подразбира апсолутна независност! За илустрација: СПЦ е автокефална, но доколку, на пример, таа расчини еден епископ, тој има право да се обрати до т.н. мал вселенски собор составен од епископи од сите јурисдикции и доколку тие ја поништат одлуката на СПЦ, таа ќе биде должна да го почитува тоа. Најсвеж пример за ова е расчинувањето од пред неколку години на, замислете, автокефалниот патријарх Иринеј на древната Ерусалимска патријаршија од страна на таков мал вселенски собор, одлука што веднаш ја испочитуваа сите цркви! Што би рекол г.г. Стефан на ова?

Значи, доколку МПЦ сака автокефалност со политичко поимање на изразот, таа навистина ја има, целосно е независна, нема никаква допирна точка со православната црква. Но, во црковното поимање на терминот, автокефална црква може да се биде само тогаш кога постои литургиско заедничарење со сите други! Во Црквата, за да се биде независен, треба да се биде во заедница во која ќе се пројавува таа независност! Значи, станува збор за точно или, како во случајот на Синодот на МПЦ, погрешно поимање и живеење на православието! Простете, но тоа се фактите и така се именуваат нештата со нивното вистинско име. Не е доволно да се има „приватна црква“ само за црковната елита и за свештениците кои се грижат за народот колку за ланскиот снег сè додека му продаваат бадникови гранчиња во пакет со неопаганизам! Обединети и разединети. Во Синодот на МПЦ-ОА се разединети по многу прашања, освен по прашањето на статусот на МПЦ и на нивниот поранешен владика Јован. Членовите на Синодот на МПЦ би биле пресреќни кога би се разбудиле утре и кога би сфатиле дека овие два „проблема“ исчезнале. Но, тоа не се решава така. МПЦ-ОА има криза во сопствените редови. Неединството произлегува од деловно-меркантилистичкиот однос на поголем дел од владиците. Судирите таму не се поради духовните прашања и разликите во духовните концепти. Тие произлегуваат од имотноправните односи. Така е во епархиите во Македонија, така е во австралиско-новозеландската епархија... МПЦ-ОА има решение. Зависи од тоа што ќе избере: да остане „црква“ каква што е сега или Синодот ќе се избори за црква која ќе се повикува на доблесните традиции на нашата историја и на преданијата на православните отци и ќе си обезбеди достојно место во заедницата на сестринските помесни цркви. Како и да е, сега е многу важно да се соберат последните сили меѓу архијереите и свештенството на МПЦ-ОА, доколку ги има, за да се препознае единствениот пат за враќање на црквата во едната православна црква Христова. Тоа враќање може за некои од членовите на Синодот на МПЦ-ОА да биде прилично болно поради новата реалност. Тоа му го должат на верниот македонски народ за да се прекинат делбите на кои толку често повикува и самата МПЦ-ОА. Тоа е многу подобра варијанта отколку онаа што може да стане сосема извесна: доколку една црква има деловно-меркатилистички концепт, тогаш многу добро знае дека, кога-тогаш, може да се соочи со губење на ексклузивниот монополистички статус. 43

Интервју

Улрике Луначек, европратеничка

ЕУ е изградена врз база на соработка, а не на конфронтација и затоа не би било добро повторно да се вратат визите. Особено не откако ЕУ доби Нобелова награда. Сè додека Балканот не е во ЕУ, ветувањето за мир во Европа не е исполнето Разговараше Светлана Јовановска

è додека Балканот не биде полноправно во ЕУ, таа нема да може да каже дека нејзиниот мировен проект, за кој неодамна доби и Нобелова награда, е завршен, вели за „Граѓански“ Улрике Луначек, европска пратеничка од Австрија, портпаролка за надворешни работи на групата на „Зелените“ во Европскиот парламент (ЕП) и известувачка за Косово. Луначек е уверена дека спорот за името не смее да биде пречка за македонските преговори со ЕУ, дека ЕУ не смее да дозволи укинување на безвизниот режим, а како потпретседателка на парламентарната интергрупа за правата на ЛГБТ- заедницата, на Македонија ì порачува да не се плаши од оваа заедница.

$$ Силно се спротивставувате на меха-

низмот со кој ЕУ може повторно да воведе визи, доколку не се намали бројот на баратели на азил. Дали ризикот навистина постои и ќе се осмели ли ЕУ да им го направи тоа на Македонија и на Србија и покрај напорите на владите да го спречат напливот на лажни азиланти? ## Тоа би било многу лошо и би му наштетило на она огромно мнозинство луѓе кои доаѓаат во ЕУ како туристи или во посета на роднини и потоа си одат дома. Проблемот е што некои земји, како Германија, имаат долги процедури за одлука за азил. Се разбира дека азил мора да се доделува, но процедурите мора да бидат пократки. Понекогаш тоа трае со месеци или со години, при што барателите на азил не знаат дали можат да останат или мора да си одат. Владите на Балканот мора да ги превенираат криминалните структури кои, под заштита на туристички агенции, земаат пари од луѓето и ги носат во Европа. Но, и ситуацијата на Ромите мора да 44

Европскиот мировен проект е незавршен без Балканот се подобри. Ова е прашање на интеграција, образование, социјала... Пред неколку дена бев во Србија и за нивната Влада беше јасно дека мора нешто да направат. Но, и европските влади, како германската, на пример, треба да ги скратат предолгите процедури за азил. Тоа им дава лажни надежи на луѓето. Мислам дека нема да дозволат ниту привремено укинување на визите, но, како што реков, министрите за внатрешни работи на ЕУ се многу стриктни. Се надевам дека се свесни каква штета би му нанеле со тоа на имиџот на ЕУ на Балканот, кој и онака е начнат со кризата. ЕУ е изградена врз база на соработка, а не на конфронтација и затоа не би било добро да се воведе ваква мерка. Особено не откако ЕУ доби Нобелова награда. Сè додека Балканот не е во ЕУ, ветувањето за мир во Европа не е исполнето.

$$ Се залагате и за понатамошно про-

ширување на ЕУ кон Балканот и добро ја познавате оваа област. Зошто многу од земјите-членки се колебливи во однос на оваа политика? ## Во старите земји-членки, каде што има многу имиграција од Балканот и од Турција, постои противење на проширувањето. Особено во Австрија, Германија или во Холандија, каде што ксенофобите имаат успех на избори. Тоа влијае на јавното мислење, а мејнстрим-партиите не успеваат да ги урнат овие тенденции. На изборите во Австрија мојата партија беше единствената што отворено се залагаше за продолжување на проширувањето, дури и кон Турција. Во земји со многу имигранти кои не успеале да се интегрираат, работата на популистите им е олеснета. Потребни се политички лидери со храброст да кажат дека проширувањето е доwww.gragjanski.mk

Улрике Луначек бра работа, дека со тоа се добива, а не се губи. Сметам дека структурите на ЕУ треба да се сменат и за проширувањето да не се одлучува со едногласност. Би сакала да видам нешто како обединети држави на Европа. Ние, во групата на „Зелените“, се залагаме за тие нови структури, при што ЕП ќе има повеќе власт, европски избори со европски листи, а на чело на тие листи луѓе од кои потоа ќе се избира претседател на Европската комисија. Мора да се размислува европски, но ова не е начинот на кој размислува мнозинството во ЕУ.

$ Каде е балканската одговорност во заморот од проширувањето?

# Одговорност, секако, постои и на Балка-

нот, кај тамошните влади, но и кај парламентите и граѓанското општество. Тие мора да инсистираат уште повеќе на правна држава, слобода за медиумите, независност на судството... Една демократија мора да разбере дека критиката е дел од играта. Секоја влада и секој политичар мора да бидат способни слободно да дебатираат и да бидат критикувани. Медиумите не смеат да известуваат само за она што некому му се допаѓа. Тука е борбата против национализмот. За жал, мислам дека Владата во Македонија оди во таа насока и тоа не е од помош за понатамошната интеграција. Истовремено, моите критики се упатени и кон Грција, која не ì дозволува на Македонија да оди напред кон ЕУ. Ова е билатерален проблем и не смее да биде пречка за преговори. Неприфатливо е. Седум години со кандидатски статус, а без преговори, едноставно, е неприфатливо! Не помага кога двете страни имаат ескалирачка реторика. Тоа мора да се смири и да се бараат решенија. Знам дека комесарот за проширување е ангажиран на ова поле и се надевам дека ќе успее. Но, и двете страни мора да се ангажираат. Европската комисија, мора да се каже, навистина добро работи во корист на проширувањето и успева да се спротивстави на пресиите што ги има во Советот и во земјите-членки.

$ Вие внимателно ја следите ситуацијата со правата на ЛГБТ-заедницата во Македонија. Од Вашите реакции може да се заклучи дека гледате влошена ситуација. # Има две нивоа што мора да се подобрат. Законодавно, каде што ситуацијата не е сменета. Изземањето на сексуалната ориентација од законот е неприфатливо. Тоа е дел од европското законодавство кое е обврзувачко и Македонија нема да може да влезе во ЕУ без да го стави ова во законот за антидискриминација. Другата работа што се случува е тоа дека има сè повеќе хомофобични изјави што доаѓаат од политичарите. Постои јасна врска помеѓу фактот дека законите не се приспособени за сите групи и фактот дека против една група постои повеќе говор на омраза. Министерот за труд рече дека двојки со ист пол не треба да се венчаваат и да посвојуваат деца. Добро, сабота, 10 ноември 2012

Секоја влада и секој политичар мора да бидат способни слободно да дебатираат и да бидат критикувани. Медиумите не смеат да известуваат само за она што некому му се допаѓа. За жал, Владата во Македонија оди во таа насока и тоа не е од помош за интеграцијата

тоа е негово мислење. Но, европските закони не обврзуваат ниту една држава да одобри истополни бракови и посвојување деца. Се сеќавам дека пред две години, во Македонија, во Собранието имавме дебата на која многумина, кои беа против сексуалната ориентација во законот, велеа дека тоа отвора врата за истополни бракови и за посвојувања. А, тоа не е точно. Законот бара антидискриминација во областа на вработувањето, а Македонија не сака да го направи дури ни тоа. Се надевам дека Владата ќе размисли за тоа на подемократски начин. Хомосексуалците се дел од општеството секаде во светот. А, еднакви права се еднакви права. Ако европските закони велат дека антидискриминацијата треба да се однесува и на овие луѓе во вработувањето, тогаш тоа мора да се направи. И мора да се стави крај на хомофобичните изјави и говорот на омраза. Тоа го имате и во медиумите каде што, на пример, хомосексуалноста се врзува за педофилија. Педофили има и кај хетеросексуалците и кај хомосексуалците. Педофилијата нема никаква врска со хомосексуалноста.

$ Велите дека министерот има право на свое мислење на оваа тема. Што би им советувале на политичарите кои се против рамноправноста на хомосексуалците во законот за антидискриминација, додека, од друга страна, оваа ставка, порано или подоцна, ќе мора да биде вклучена во законот? # Би им рекла дека во модерно општество, особено во Македонија, каде што луѓето се бореле за независност и каде што сè уште се борат за своето име, тоа е борба против стравот, дискриминацијата и предрасудите. Истото тоа важи и за хомосексуалците. Насекаде во светот се случува луѓе да се вљубат во луѓе од ист пол. Насекаде. И во Македонија. Во секоја етничка или религиозна група и тоа е така откако постои светот. Во модерниот свет економијата не може да биде успешна ако имате луѓе кои се плашат наутро на работа да кажат со кого биле во кино претходната вечер. Или со кого биле на одмор. Измислуваат роднини наместо, отворено и без страв, да кажат: „Овој човек е мој партнер“. Стравот е

МАКЕДОНСКИОТ МИНИСТЕР ЗА ТРУД РЕЧЕ ДЕКА ДВОЈКИ СО ИСТ ПОЛ НЕ ТРЕБА ДА СЕ ВЕНЧАВААТ И ДА ПОСВОЈУВААТ ДЕЦА. ДОБРО, ТОА Е НЕГОВО МИСЛЕЊЕ. НО, ЕВРОПСКИТЕ ЗАКОНИ НЕ ОБВРЗУВААТ НИТУ ЕДНА ДРЖАВА ДА ОДОБРИ ИСТОПОЛНИ БРАКОВИ И ПОСВОЈУВАЊЕ ДЕЦА

лош советник во личниот, политичкиот и во професионалниот живот. Ако сакате општество во кое владее храброста, тогаш мора да им дадете права на сите. Процентот на самоубиства и на обиди за самоубиства кај младите хомосексуалци е повисок отколку кај хетеросексуалците. Кога ќе дојде моментот да ја манифестираат својата сексуална определба, тие не знаат кому можат да му го кажат тоа, се плашат да им признаат на родителите, не знаат дали најдобриот пријател ќе им сврти грб поради тоа... И навистина тешко го живеат сето тоа. Владите мора да бидат отворени и да им овозможат на луѓето да живеат нормално. Нема ништо опасно во тоа да се биде вљубен во лице од ист пол. Тоа не е криминал и не е никаков проблем.

$ Каква е ситуацијата во другите балкански земји? # Има проблеми во најголем број од балканските земји, но и во ЕУ-земјите. Па, дури и во Холандија, на пример. Но, законодавството е одлично. Дури и во Шпанија, која е многу католичка. Претходната социјалистичка влада донесе закон со кој се дозволија истополните бракови, вклучително и посвојувањето деца. Имаше протести, но законот е тука, па сега ни десноориентираната влада нема намера да го менува. На Балканот има еден вид страв од различностите. Со крајот на Југославија дојдовме во ситуација во која народите се обидуваат да се дефинираат како етничка нација и тоа е комбинирано со потребата за дефинирање на идентитетот, а тука спаѓа и хетеросексуалноста. Различноста тешко се прифаќа. Но, има напредок. Во Хрватска има подобри закони, годинава петмина министри од новата влада учествуваа на геј-парадата во Сплит, а знаеме дека минатата година имаше големи демонстрации против таа парада. Владата во Црна Гора воведе институција за човекови права и таа се занимава и со правата на хомосексуалците. Владата финансира и засолниште за хомосексуалци. Има напредок. Значи, доволно е да се има малку храброст и политичка волја во владата и кај некои лидери кои мора отворено да кажат - да, ЛГБТ-заедницата е дел од нашето општество. Во Србија и во Косово ситуацијата не е добра. Во Србија има хулигани кои протестираат против правата на ЛГБТ-луѓето. Понекогаш ова е комбинација на антизападно и ЛГБТантичувство кај луѓе кои се дефинираат како националисти и православни и приврзаници на супремација на белата раса. Тие се и против Ромите. А, мажите хомосексуалци се видени како мажи кои не се вистински мажи. На сите им го препорачувам српскиот филм „Парада“, кој одлично им се спротивставува на сите предрасуди, бидеќи сите радикали ги напаѓа со добар хумор. Се надевам дека сите на Балканот ќе го видат овој филм. Стравот од хомосексуалците мора да се отстрани од сцената. Во Косово нема јавна дебата на таа тема. Многу малку луѓе се осмелуваат да се заложат за права на ЛГБТ-луѓето, но ги има и има најави за политичка волја. 45

Интервју Разговараше Катерина Блажевска

егова специјалност е историјата на меѓународните односи, но тој е и одличен познавач и аналитичар на општествените и на политичките процеси во земјава. До неодамна беше заштитен знак на институтот „Евро-Балкан“, а наскоро ќе ги претставува ставовите на македонската надворешна политика во Лондон.

Недоучени поединци јавно се потсмеваат зошто на новата зграда на МНР стои скулптура на Борис Сарафов, а не знаат дека истиот тој, ако така можам да се изразам, е министер за надворешни работи на ВМРО од тоа време

$ Зaштитен знак на интелектуалната јавност е инсистирањето на слобода, на компетенција и на јасно формулирана одговорност во извршувањето на јавните функции. Како ги оценувате политичките елити во Македонија во таа смисла? Имаат ли некаков однос кон тие демократски „канони“ и зошто денес никој не го бара тоа од нив? # Инсистирањето на, како што велите, слобода, компетенција или одговорност не треба да биде заштитен знак само на интелектуалците. Тоа се морални вредности што треба да ги поседува секој човек, вклучувајќи ги и политичарите. Слободата е дел од човечката природа и никој нема право да ни ја ограничува или редефинира, компетенцијата е дел од придобивките освоени со либералнодемократските револуции, а одговорноста, пред сè и над сè, е морална категорија која се стекнува од најраното детство. Во оваа смисла, Република Македонија не е и не треба да биде исклучок! Тоа што стои длабоко во заднината на вашето прашање, за мене, е еден сериозен феномен. Феноменот на ефектите на предолгата транзиција врз системот на општествени вредности. Ако се навратиме 20 години наназад, ќе видиме дека откако работите, горе-долу, се смирија, со чесни исклучоци, „повторувачи“ ги зазедоа клучните позиции во власта, а преку власта и во економијата и во образованието. Почна да се гради свест дека во политиката нема морал, дека не е ништо страшно ако политичарите не ја зборуваат вистината или, уште полошо, дека никој не може да ги санкционира ако ги прекршат законите. Паралелно се одвиваше и процесот на најбезобразно пљачкосување на општествениот капитал. Се создаде социјален слој кој своето богатство не го стекна врз основа на своите компетенции или труд, туку врз основа на блискоста кон владејачката партија. Тој слој демонстрираше моќ, но и најпримитивна дрскост, деградирајќи ги воспитно-образовните и научните професии, па и интелектуалците кои, сакале-нејќеле, влегоа во дефанзива. Во такви услови, пораката што македонската политичка и економска „елита“ молкум ја испраќаше во јавноста, а која, за жал, успеа и да ја наметне, беше дека финансиската „успешност“ не зависи од

Јован Донев,

универзитетски професор

Македонците не си ја знаат историјата Деидеологизацијата на историјата, што некои сакаат да ја претстават како нова идеологизација, прави еден исклучителен исчекор во правец на надминување на внатремакедонските недоразбирања - одбележувајќи ги сите значајни ликови и од десницата и од левицата се создаваат основи нацијата да научи да зборува во еден глас кога тоа е најпотребно знаењето и од системот на вредности што ги поседува некој, туку само и само од блискоста кон владејачката партија. Оттука, прашањето што го поттикнувате веќе не е прашање за постоење на свест за професионално и чесно извршување на политичко-извршните функции, туку системско прашање. Работите целосно се извртени. Наместо да важи општоприфатениот став дека политичката елита, и не само таа, по дефиниција е чесна и одговорна, а со самото тоа и секој исклучок жестоко се критикува, кај нас е обратно. Изграден е погрешен став дека таа, и ќе повторам, не само таа, по дефиниција не е чесна или одговорна, па оттука и нема зошто да ја критикуваме.

$ Одредени прашања од историјата длабоко ја поделија македонската јавност. Водени од желбата да ја деидеологизираме македонската историографија, дали барем малку се доближивме до целта или залутавме во непосакувана насока - во нова идеологизација?

# Полемиката што во моментов се води околу некои прашања од минатото, за мене, е показател за тоа колку малку македонската јавност ја познава сопствената историја. Нешто што, исто така, е резултат на „македонскиот транзициски пат“, но и на поединци и групи кои, поттикнати од желба да звучат „проевропски“, ја потценуваат историјата, изјавувајќи дека таа воопшто не е важна. Не треба да се испушти од вид и фактот дека во тенденциите за потценување на историјата се кријат желби по секоја цена да се зачува статус кво, да се зачува идеологизираната историја наследена од поранешна Југославија. Историја во која левицата, или барем тоа што некои го сметале за левица, треба да доминира како единствен борец за правата и слободите на Македонците низ вековите. Како пример ќе наведам, според мене, една од најголемите недоследности. Секоја година најсвечено го одбележуваме Илинденското востание, камен-темелникот на македонскиот национален идентитет, а www.gragjanski.mk

Јован Донев

НЕ МОЖЕ НИКОЈ ДА МЕ УБЕДИ ДЕКА НЕДОСТИГОТ ОД ОРГАНИЗИРАНИ ФРАКЦИИ ВО СДСМ ИЛИ ВО ВМРО-ДПМНЕ ПОКАЖУВА ДЕКА СИТЕ НИВНИ ЧЛЕНОВИ РАЗМИСЛУВААТ ИСТО И ИМААТ ИСТИ ИНТЕРЕСИ И ЦЕЛИ КАКО И НИВНИТЕ РАКОВОДСТВА зејот на македонската борба, како и дел од скулптурите поставени во рамките на проектот „Скопје 2014“ се, всушност, тенденција оваа наследена и идеологизирана пројужнословенска историја да се редефинира. Оваа деидеологизација, што некои сакаат да ја претстават како нова идеологизација, всушност, прави еден исклучителен исчекор во правец на надминување на внатремакедонските недоразбирања. Одбележувајќи ги сите значајни ликови и од десницата и од левицата се создаваат основи нацијата да научи да зборува во еден глас кога тоа е најпотребно. Нешто што е од исклучителна важност за стабилноста и за просперитетот на секоја држава.

во јавноста никој не ги спомнува водачите на тоа востание. Тоа е исто како да ја славите НОВ од 1941-1944 година, а да не го славите генералот Михајло Апостолски, командант на Главниот штаб на НОВ и ПОМ. Во јавноста воопшто не се знае, или знаат само малкумина, дека началник на штабот на Илинденското востание е Борис Сарафов, а член на главниот штаб, покрај Даме Груев, е еден, за мене, прекрасен лик и голем патриот - Атанас Лозанчев. Недоучени поединци јавно се потсмеваат зошто на новата зграда на МНР стои скулптура на Борис Сарафов, а не знаат дека истиот тој, ако така можам да се изразам, е министер за надворешни работи на ВМРО од тоа време. Кога не би било трагично, би било комично човек да ја гледа дебатата против Тодор Александров - човекот кој го возобнови ВМРО по Првата светска војна и ја попречи колонизацијата, а со тоа и промената на етничката структура во Вардарска Македонија. И да не набројувам! Гледано од овој аспект, изградбата на Мусабота, 10 ноември 2012

$ И на етнички и на политички план создаваме граѓанство со дихроматски рецептори на стварноста. Како да изградиме општество кое нема да биде поделено меѓу левицата и десницата или по етничка линија? # Камо среќа да беше така! Македонското општество е многу поподелено. Тоа е збир на голем број внатрешни поделби по различни основи. Човечката потреба од групирање, од заедничко дејствување преку определување приоритети, овозможува овие многубројни поделби да испливуваат на површината редуцирано, како идеолошки, етнички, религиски или родови. До овде сè е в ред. Предизвиците настануваат кога некоја друга поделба сака да излезе на површина. Во развиени демократии таквите пројавувања се нормални, дури и посакувани, го придвижуваат општеството напред. Кај нас, пак, воспоставениот монопол на идеолошка, етничка, религиска или родова поделба не дозволува појавување на нови поделби, а со тоа и свртување на општественото внимание кон нив и, следствено, нивно општествено легитимирање. Воспоставен е систем во кој поединци и групи профитираат од ваквата груба поделба и тие се најжестоки противници на појавата на нови поделби. Не може никој да ме убеди дека недостигот од организирани фракции во СДСМ или во ВМРО-ДПМНЕ покажува дека сите нивни членови размислуваат исто и имаат исти интереси и цели како и нивните раководства. Тоа е невозможно и спротивно е на човековата природа. Уште подрастичен е примерот кај Албанците во земјава. Тие по етнич-

ка линија формираа голем број невладини организации, па, ако не се лажам, и на стоматолози, божем има разлика меѓу македонските и албанските заби, но нема ниту една организација која би почнала сериозно да се занимава со проблемите на албанските хомосексуалци во земјава. Што значи тоа? Меѓу нив нема припадници на оваа популација? Секако дека има. Можеби, ова и може да се објасни, но како да ја објасните тенденцијата секој што јавно ќе излезе да каже нешто веднаш да се обележува и да се става во некој кампус. Во Македонија е изградена слика дека ние сите, колку што нè има на број, немаме мозоци, немаме свои ставови, туку дека сме гласноговорници на оние групни поделби, односно на нивните лидери. Е, тоа е резултат на тоа транзициско злосторство што го спомнав. Работата не завршува таму. Се создава состојба во која разни медиокритети, чии права и слободи, според нивните зборови, постојано се загрозуваат, си земаат право без да влезат во јавна полемика да прогласуваат некого за ваков или за онаков, со една цел - да ја задржат, со помош на лидерите на доминантните поделби, јавната слика за себе како за Моцарти, иако длабоко во себе знаат дека се обични Салиериевци.

$ Препознавате ли во општествово минимум енергија што ќе ја отвори можноста луѓето да се соберат околу автентична граѓанска идеја, а не само околу канцелариско-партиски материјали и вообичаената практика дека сè мора да се формира поради политичка хиерархија, дека мора да постои претседател, некој „оберочув“... # Испуштивме да им кажеме на граѓаните дека во последниве дваесет години живееме во капиталистичко општество. Општество кое не подразбира постоење на наследени позиции и привилегии, но и не прифаќа заштита од „оберочув“, како што го нарекувате. Преокупирани со некои други предизвици, не успеавме или не сакавме јавно да кажеме дека секој од нас поединечно, но и групно, треба сам да си ја бара среќата во животот. Како резултат на оваа заборавеност, во земјава е силно присутна свеста на раја, чија основна карактеристика е за сè да бара помош од водачот-владата и да не покажува никаква самоиницијатив47

Интервју/ Јован Донев ност, освен во случаите на неплаќање данок или при кршење на друг закон. Оваа состојба тешко ќе се промени, зошто бара промена на културната матрица на голем број наши сограѓани. Граѓанскиот сектор може многу да помогне, но, за жал, и тој влезе во феноменот на групна груба поделба, за која зборував. За да не звучам песимистички, би укажал на фактот дека приближувањето кон ЕУ значи прифаќање и на голем број нејзини законски и подзаконски акти. Преку примената на европското законодавство и ние, како и новопримените членки на Унијата, ќе поминеме низ процесот на менување на системот на културни вредности, а со самото тоа и низ уривање на монополите на спомнатите социјални поделби. Процесот на изградба на македонско општество во кое индивидуата ќе биде доминантна е неповратен.

$ Како го толкувате апсурдот дека парелелно со демократизацијата на општеството се зголемува степенот на дискриминација по разни основи - сексуална ориентација, етничка припадност, човекови права. Каде е дефектот? # Нема дефект. Ни се случува тоа што претходно го спомнав. Монополите воспоставени од грубите општествени поделби, како резултат на приближувањето кон ЕУ, ги губат моќта и контролата врз поединците и разните групи и почнуваат да бараат општествена легализација на сопствената општествена поделба. Стануваат видливи! Нормално е да очекуваме овој тренд да се интензивира. $ Институтот за општествени и ху-

манистички истражувања што го раководевте доби дозвола да прерасне во високообразовна институција со неколку студиски групи. Каде најдовте мотивација и сè уште „непокриен“ простор за едукација, ако се има предвид колку пристапноста кон високото образование е квантитативно нелимитирана наспроти лимитираниот квалитет на знаење со кое денес се излегува од факултетите? # Од моментот кога „Евро-Балкан“ прерасна од научна во високообразовна институција, раководењето со него го презеде нова екипа на наставно-научен и менаџерски кадар. Неговото прераснување во високообразовна и научна институција не значи и промена на неговата филозофија на дејствување. Како и досега, така и понатаму „Евро-Балкан“ ќе биде пионер во воведувањето нови наставно-научни дисциплини. Бевме први кои се осмелија да отворат приватен научен институт, први кои отворија катедра по родови студии, катедра по културолошки студии, катедра по византолошки студии и катедра по студии на 48

Во земјава е силно присутна свеста на раја, чија основна карактеристика е за сè да бара помош од водачот-владата и да не покажува никаква самоиницијативност, освен во случаите на неплаќање данок или при кршење на друг закон

Југоисточна Европа. За првпат на Македонија ѝ понудивме магистри и доктори на науки од овие области. Истото тоа сакаме да го направиме сега и со Универзитетот. Во ниеден момент не се потпиравме на калкулациите за профитабилност. Освен во Македонија и во уште неколку држави во развој, никаде во светот не постои филозофија дека високото образование треба да носи директен профит. Тоа, можеби, не е злосторство, но е голем грев. Затоа, наша идеја беше и останува на секој од новоформираните факултети да запишуваме само по 25 студенти, и тоа од областите на социјална антропологија, културни студии и студии на ЈИЕ. Во ова не гледаме профит, ама сигурен сум дека за неколку години ќе се појават

образовани поединци кои многу порелевантно ќе ви одговорат на поставениве прашања отколку што тоа можам јас да го направам. Фактот дека и понатаму сме единствен приватен Универзитет во кој работи и научен институт, членството во програмата Еразмус на ЕУ и во неколку мрежи CEEPUS, како и билатералните договори со неколку универзитети, се гаранција за нашиот квалитет.

$ Не можеме да се пофалиме дека располагаме со висок социјален капитал - кадри, чиј успех се темели исклучиво на нивниот морален и професионален интегритет и на нивната подготвеност да го кажат својот став без калкулации и без оглед на политичката конјунктура. Дали слободата стана скапа работа? # Слободата секогаш и во секоја смисла е скапа работа. Борбата за нејзино освојување, зачувување и проширување е нешто што бара големи саможртви. Токму затоа малкумина се осмелуваат да влезат во оваа борба. И не само во Македонија, насекаде низ светот. Да беше поинаку, сигурно немаше да ги почитуваме и да им се восхитуваме на нивните дела. $ Верувате ли во брзо решение на спорот за името? # -Не! Како може да верувам во брзо решение кога наместо олабавување на грчкиот национализам, гледаме тенденција тој да зајакне и да премине во национал-фашизам. Во моментов, ултранационалистичката „Нова зора“ е трета политичка партија по популарност. $ Ќе бидете идниот македонски амбасадор во Лондон. Со оглед дека не сте дипломат од кариера, дали тоа го сметате за личен хендикеп и, генерално, во кадровската политика на МНР, особено кога станува збор за главните светски политички центри? # Целосно сте во право - јас не сум дипломат од кариера и ова ќе биде моја прва дипломатска мисија. Тој факт зборува дека моето (не)искуство, кое може да претставува хедикеп, ќе мора да го надоместам во текот на подготовките. Фактот дека моја специјалност е историјата на меѓународните односи, посебно на политиката на големите сили кон Македонија, а уште потесно на политиката на Велика Британија, ќе ми овозможи многу брзо да го надминам практичното неискуство. Инаку, прашањето дали да се поставуваат амбасадори од кариера или не, односно во кој процент да бидат застапени едните, а во кој другите, е прашање што постојано ги окупира сите министерства за надворешни работи. Законски решенија постојат и тие треба да се почитуваат, а кој тип амбасадор во кој центар ќе се испрати, во крајна линија, зависи од креаторите на надворешната политика. www.gragjanski.mk

фискална политика за 2013

Буџетот скроен како царевото руво Пишува Ида Протугер

а се штеди или троши - прашање е сега. Овие две главни економски дилеми за соочување со актуелната криза го одбележаа и креирањето на контурите на државните буџети за наредната година во регионот. Хрватска и Србија се определија за политика на штедење, Македонија е повеќе насочена кон трошење. Поголемиот јавен долг на Хрватска и на Србија го стеснува просторот овие земји да се задолжуваат, но кај Македонија не се гледаат јасни цели што би се постигнало со поголеми јавни трошења, велат економистите. Накратко, трошоците предвидени со Предлог-буџетот за 2013 г. се минимално повисоки од тие за годинава, со помала сума за капитални инвестиции, но со повисоки субвенции и пензии. Оттука, кратката анализа на економистите за вака предложениот буџет, кој чека одобрување во парламентот, е дека тој, главно, одговара на моменталните економски предизвици, со популистички политики да обезбеди колку што е можно поголем број задоволни граѓани пред претстојните локални избори напролет.

Рекордна јавна потрошувачка. Предложениот буџет е со рекордна разлика меѓу приходите и она што е планирано да се потроши, односно буџетскиот дефицит е предвиден на 288 милиони евра што, главно, ќе се обезбедат со странски заеми. Капиталните инвестиции се дефинирани на 307,5 милиони евра, за разлика од ланските 348,5 милиони. Власта тврди дека сумата за капитални инвестиции е „вештачки“ намалена, бидејќи трошоците за патишта не се пресметани затоа што Владата реши да ја трансформира Агенцијата за патишта во јавно претпријатие. Според Предраг Трпески од Економскиот факултет во Скопје, тоа не е оправдан аргумент. - Ова е најлошо структуриран буџет досега. Капиталните расходи се пониски за 11,4% во однос на ребалансот од 2012 г. и дури 30% пониски од првично планираните капитални расходи во Предлог-буџетот за 2012 г. Тоа е целосно потфрлање во реализирањето на сабота, 10 ноември 2012

Владата предложи буџет со досега најголем јаз меѓу приходите и расходите, во висина од 288 милиони евра. Буџетските трошоци, определени на 2,7 милијарди евра, не ги вклучуваат парите за патишта, со што капиталните инвестиции се помали, а субвенциите и пензиите поголеми

а н а р б Од во т с в а Здр ра Култу зование Обра

3 1 0 2

капиталните расходи и за тоа нема оправдување. За да се скрие ваквата лоша слика, во Предлог-буџетот се дава едно неиздржано објаснување дека планираното ниво на капитални расходи за 2013 г. е за 10,4% повисоко од 2012 г. и тоа е така затоа што во пресметките во базата за 2012 г. се исклучени инвестициите на Агенцијата за државни патишта, во износ од околу 4,3 милијарди денари, која е во фаза на трансформација во јавно претпријатие, и тие не се дел од Предлог-буџетот за 2013 г. Значи, капиталните расходи, и тоа не кои било, туку оние што имаат најголем ефект врз бизнисите и инвестициите, не се реализирале годинава, а не се предвидени ниту во буџетот за 2013 г. Секаков коментар понатаму е непотребен - вели Трпески. Според него, дополнително алармантен е фактот дека капиталните расходи, освен што се помали во сума, се намалуваат и во обем, во структурата на вкупните расходи. - Во основниот буџет за 2012 г. капиталните расходи изнесувале 16% од вкупните расходи, со ребалансот во 2012 г. се намалени на 13,3%, а во Предлог-буџетот за 2013 г. опфаќаат само 11,4% од вкупните расходи. Ова повторно се објаснува со исклучување на патиштата од базата за 2012 г., што за мене е неприфатливо, затоа што тие се најважен развоен дел во буџетот - додава Трпески. Во трансформацијата на Агенцијата за патишта во јавно претпријатие економистите гледаат математички инженеринг со буџетскиот дефицит како еден од мотивите. На пример, кога државната компанија ЕЛЕМ зема кредит за изградба на некој енергетски објект, тој не се покажува како капитален расход во буџетот, но влијае на зголемувањето на јавниот долг. Така и сега, кога патиштата ќе се отстранат од буџетската структура, парите за нивно финансирање од странски заеми ќе се фактурираат на страната на јавниот долг, но буџетот ќе биде растоварен од нив, а со тоа и буџетскиот дефицит помал. Во образложението на Предлог-буџетот, Министерството за финансии наведува дека „фискалната политика за 2013 г. е во функција на зачувување на макроекономската стабилност и поддршка на македонската економија“. 49

БУЏЕТОТ НИЗ БРОЈКИ

РАСХОДИ ПО ФУНКЦИИ Ребаланс 2012 ( во милиони евра)

Одбрана

94,5 Јавен ред и мир

214,6 Економски работи

584,5

Предлог-буџет 2013 РАСХОДИ ПО ФУНКЦИИ

(во милиони денари)

149.532

Приходи

147.957

161.667

Трошоци

165.652

12.135

Дефицит

17.695

21.436

Капитални инвестиции

18.914

РАЗВОЈНИ ПРОЕКТИ ( во милиони евра)

2,4

3,9

13,3

Македонско село

Гасификација

Железница

0,13

1,5

0,93

Поддршка на МСП

Превод на книги

Водовод низ општини

Социјална заштита

504,2

( во милиони евра)

Здравство

96,8 Култура

(религија и рекреација)

66,6

Образование

356,7

www.gragjanski.mk

фискална политика за 2013 - Вака дефинираните цели на фискалната политика подразбираат натамошна контрола на јавните финансии, како и континуирано подобрување на квалитетот на јавните расходи со значителен обем на капитални инвестиции – се наведува во образложението. За 2013 г. Владата очекува низок реален раст на личната потрошувачка од 1,5%, а мал пораст од 0,3% на јавната потрошувачка. Кај другите значајни параметри Владата очекува стапката на инфлација во 2013 г. да биде 3,5%, а „се очекува бројот на вработени во 2013 г. да се зголеми за 0,8%, што ќе резултира со мало намалување на стапката на невработеност до ниво од 31%“. Отсуство на визија. Други експерти, пак, коментираат дека главна слабост на фискалната политика, што се провлекува од осамостојувањето досега, е тоа што таа не содржи визија за долгорочни економски цели. Ова, делумно, се должи на тоа што постојано се поставуваат краткорочни цели, главно, врзани за избори, редовни или предвремени, и постојано се води кампања наместо долгорочна економска политика. Според економскиот аналитичар Џон Јоновски, многу е важно да постои визија за тоа какви економски перформанси во иднина сака да постигне Владата со помош на фискалната политика. - Основна стратегиска определба што треба да се поддржи со фискалната политика е поголем извоз од увоз или да постигнеме цел да продаваме повеќе надвор, одошто да купуваме од странство. За да се постигне тоа, треба да се промени политиката на субвенции и капитални инвестиции. Во многу земји субвенциите се поврзани со извозни активности - вели Јоновски и посочува дека таков е примерот со Чиле и со Аргентина, кои даваат субвенции за литар извезено вино, односно за готов производ, а не суровина, и тоа со обезбеден пласман. - Македонија е пазар на 2 милиона жители и, оттука, поддршката на Владата треба да биде кон тоа да се продава надвор, на поширок пазар - додава тој. Голема слабост на македонскиот буџет, исто така, и долгогодишен проблем, е лошата структура, вели Јоновски. Приходите, главно, одат за покривање на платите, трансферите кон Фондот за пензиско, другите социјални трансфери и тековни трошоци, а сумата што се одвојува за инвестиции, практично, е речиси во висина на буџетскиот дефицит, што значи дека тие се финансираат со заеми. Оттука, според експертите, одговорноста за намената на трошоците треба да биде уште

МИНИСТЕРСТВО ЗА ФИНАНСИИ: ФИСКАЛНАТА ПОЛИТИКА ЗА 2013 Г. Е ВО ФУНКЦИЈА НА ЗАЧУВУВАЊЕ НА МАКРОЕКОНОМСКАТА СТАБИЛНОСТ И ПОДДРШКА НА МАКЕДОНСКАТА ЕКОНОМИЈА Џон Јоновски - економски аналитичар - Основна стратегиска определба што треба да се поддржи со фискалната политика е поголем извоз од увоз или да постигнеме цел да продаваме повеќе надвор одошто да купуваме од странство

Предраг Трпески - Економски факултет Скопје - Единствена ставка од проектираните приходи која бележи пораст во 2013 г. е таа од придонеси. Воочливо е дека ваквите зголемени буџетски приходи од придонеси не се должат на зголемување на вработеноста во приватниот сектор, туку во јавниот

ВЛАДАТА ОЧЕКУВА НИЗОК РЕАЛЕН РАСТ НА ЛИЧНАТА ПОТРОШУВАЧКА ОД 1,5%, А МАЛ ПОРАСТ ОД 0,3% НА ЈАВНАТА ПОТРОШУВАЧКА сабота, 10 ноември 2012

поголема. Јоновски вели дека политиката на штедење, што ја преземаат Србија и Хрватска, го стимулира негативниот економски циклус, на намалена побарувачка и потрошувачка. Според него, оправдано е Македонија да поттикнува обратен процес, поттикнување на побарувачката, но не е неважно каде ќе се насочат тие поголеми јавни трошоци. - Оправдано е да се зголемат јавните трошоци во капитални инвестиции, и тоа не кои било, туку во таканаречената цврста инфраструктура, како што се патишта и енергетски објекти, или во образованието - додава Јоновски. Краткиот преглед на предложените проекти во буџетот покажува некои нелогичности. На пример, во ек на економска криза, за проектот „Македонско село“, што како туристичка атракција се гради на Водно, спроти манастирскиот комплекс „Пантелејмон“, ќе се одвојат 2,4 милиони евра во наредната година. За превод на странска литература се предвидуваат 1,5 милиони евра, а за водоводна мрежа низ градовите во Македонија - 1,2 милиони евра. За поддршка на малите и на средните претпријатија, пак, само 130 илјади евра. Кај голем број буџетски корисници има ставки за изградба или за реконструкција на објекти, така што и во наредната година масовно ќе се градат згради и ќе се довршува проектот „Скопје 2014“. Токму кај градежниот сектор Министерството за финансии предвидува најголем раст. - Највисок, но, сепак, умерен раст е проектиран за секторот градежништво од 3,5%, што најмногу се должи на планираните инфраструктурни проекти и на инвестициите во технолошко индустриските зони (ТИРЗ) – се наведува во образложението на Предлогбуџетот. Натаму, се наведува дека во 2013 г. се очекува бавно заздравување на реалниот сектор и остварување реална стапка на раст на индустриското производство од 2,3%. Во секторот земјоделство се очекува растот да изнесува 2,1%, а услужниот сектор да забележи раст од 1,7%. Во овие проекции Трпески гледа прогноза за лоша економска година. - Самата проекција на приходите на пониско ниво од 2012 година покажува дека во 2013 г. се очекува слаба економска активност. Проектираните приходи од даноци (по сите основи) покажуваат стагнација, што е доволен показател за слабата кондиција на македонската економија. Предлог-буџетот не содржи елементи за да иницира заживување на економската активност, а и елементите што ги содржи се со незначително влијание

- вели тој. Од друга страна, додава дека продолжува штетниот тренд на вработувања во јавниот сектор, што се гледа и од предложениот буџет. - Единствена ставка од проектираните приходи која бележи пораст во 2013 г. е таа од придонеси. Од буџетот е воочливо дека ваквите зголемени буџетски приходи од придонеси не се должат на зголемување на вработеноста во приватниот сектор, туку во јавниот сектор, што може да се види од порастот на планираните расходи на ставката стоки и услуги, каде што се предвидени средствата за привремените вработувања. Порастот на оваа ставка е 8,4%, или од 15.918 милиони денари во 2012 г. на 17.256 милиони денари во 2013 г. - анализира Трпески. Додава дека зголемувањето на социјалните трансфери за 5,6% во однос на 2012 г. само ја потврдува лошата социјална слика на македонското општество. Хрватска и Србија. Хрватска и Србија, кои овие денови ги носат своите буџети и објавија политики на штедење, главно, кратат кај субвенциите, кај непродуктивните трошоци, но и кај капиталните расходи. Србија објави намалување на буџетскиот дефицит и тој ќе биде 3,3 отсто од нејзиниот БДП. - Буџетот има неколку главни цели: макроекономска стабилност, забрзување на економскиот раст, забавување на падот на невработеноста, намалување на фискалниот дефицит и забавување на растот на јавниот долг, како и структурни реформи - стои во образложението на Министерството за финансии на Србија. Во Хрватска, пак, пред обелоденувањето на параметрите на буџетот, се разви полемика меѓу Владата и хрватската Народна банка. Гувернерот на хрватската Народна банка, Борис Вујчиќ, првпат откако ја презеде функцијата, испрати остар коментар до министерот за финансии Славко Линиќ. - Владата наследи многу проблеми, но тие не се непремостливи со одлучна промена на моделот на економски развој. Загрижува тоа што наместо нова, поинаква економска политика, во последно време одново се нудат обрасци на стари и пропаднати политики. Некојпат од незнаење, некојпат од популизам, а често како комбинација од едно и друго - изјави Вујчиќ. Тој ì сугерира на Владата да ја зачува макроекономската стабилност и да пронајде нов модел за раст, кој веќе не смее да се базира на јавната и на приватната потрошувачка, туку исклучиво на прелевањето на странски капитал. Во последниот дел, според хрватскиот гувернер, Владата потфрлила. 51

Анализа

Според прогнозите на највлијателните светски институции, во периодот до 20252030 година Кина ќе го преземе приматот на САД и ќе стане најголема светска економија Никола Поповски

еќе пет години развиените земји со висок доход (ЗВД) се во прилично безнадежна состојба. Нивните економии или се во рецесија, или се борат со неа, или имаат стапки на раст што се незначителни. Наспроти нив, на земјите со низок и со среден доход (ЗНСД) им успеа да ги избегнат рецесиските и стагнантните економски движења и продолжија да се развиваат со релативно високи стапки на раст. Високите стапки на економски раст кај нив се состојба што трае речиси две децении, а во економијата тоа се смета за долг рок. Се очекува дека и во наредните најмалку пет години стапките на раст во ЗНСД ќе бидат за 4 процентни поени над оние на ЗВД, а тоа е огромна разлика. Таквиот раст, меѓу другото, веќе предизвикува ефекти на прераспределба на светското богатство во нивна корист, а тие тенденции ќе продолжат и во иднина. Прогнозите на највлијателните светски институции, меѓу кои и Светска банка, Владата на САД и некои универзитети, како што се „Мичиген“, „Шефилд“, се дека веќе во периодот до 2025-2030 година Кина ќе го преземе приматот на САД и ќе стане најголема светска економија, а Индија, ако продолжат сегашните трендови, до 2035 година може да стане втора најголема светска економија. Некаде до 2025 г. се очекува над половината од вкупниот годишен раст на светската економија да се остварува во шест сега растечки економии: Бразил, Кина, Индија, Ј. Кореја, Русија и

Слика 1 Богатството во светот во 1 година

Кој располага и кој ќе располага со богатството Ако продолжат сегашните трендови, Индија може до 2035 година да стане втора најголема светска економија

Индонезија. Не е тешко да се забележи дека нивната географска лоцираност, во најголем дел, е во Азија. Овој континент, на кој денес се наоѓаат две (Кина и Јапонија) од трите најголеми светски економии, најбрзо на планетава ја подобрува својата економска состојба. Во 1980 годи-

Слика 2 Богатството во светот во 1500 година

на овој континент учествуваше само со 18 отсто во вкупната светска економија, за во наредниот период да го зголемува своето учество со брза динамика: 27 отсто во 1995 година, 34 отсто во 2009 година и, според процените, нешто над 36 отсто денес.

Слика 3 Богатството во светот во 1900 година

www.gragjanski.mk

Економија Ако се погледне учеството на сите економии во светот што спаѓаат во групата на ЗНСД, во вкупната светска економија, до појавата на последнава светска криза, тоа беше мошне скромно и речиси незабележително. Тие, иако сочинуваат дури 84-85 отсто од вкупното светско население, во 2006 година, односно последната година пред да се појават првите знаци на светската криза, не учествуваа ниту со 1/4 (поточно 24,1 отсто) од светскиот БДП. Но, веќе денес, благодарение на претходно елаборираните состојби, тие учествуваат со околу 1/3 (поточно 31,9 отсто) од светскиот БДП (Табела 1). Зголемувањето на нивното учество за 32 отсто или за 7,8 процентни поени за период од само седум години е фасцинантна динамика. Сите предвидувања се дека нивното учество ќе продолжи динамично да расте и во иднина. Во географска смисла, учеството на економиите од Европа и од Северна Америка ќе продолжи да опаѓа. Инаку, денешните разлики во светот сè уште се огромни и достигнуваат несфатливи граници. На пример, регионите што се најсиромашни, а тоа се оние во Централна Африка, имаат богатство (изразено преку големината на БДП) што е само 0,8 отсто од она во најбогатиот регион, а тоа е Северна Америка. Распределбата на светското богатство во еден многу поголем временски контекст, во географска смисла, не било секогаш вакво какво што го познаваме денес. Се смета дека пред околу 2.000 години најбогати земји биле Кина и Индија. Големите поместувања во богатството се случиле со појавата на ренесансата во 16 век и со индустриската револуција во периодот од 17 до 19 век, кога Европа и С. Америка станале главни и економски најмоќни региони, на кои им се придружила и Јапонија во 20 век. Од друга страна, Африка никогаш не претставувала важен економски регион и се чини дека така и ќе остане во догледна иднина, а Ј. Америка почна да го бара своето место на картата на светското богатство дури во последниве 50 години. За илустрација, можеме внимателно да ги погледнеме картите на светот во последниве околу 2.000 години, а поконкретно за следниве години: 1, 1500, 1900, 1960, 1990 и 2015 година. Процените на богатството во нив се направени според денешните државни

Слика 4 Богатството во светот во 1960 година

сабота, 10 ноември 2012

2006

2008

2009

БДП

раст (%)

учество

БДП

раст (%)

учество

БДП

раст (%)

учество

свет

49,3

5,3

100

59,6

2,8

100

59,2

-0,7

100

ЗВД

37,5

3,1

75,9

44,0

0,1

73,8

42,4

-3,7

71,6

ЗНСД

11,8

8,2

24,1

16,3

6,0

26,2

16,8

2,8

28,4

БДП

раст (%)

учество

БДП

раст (%)

учество

БДП

раст (%)

учество

свет

62,3

5,2

100

64,6

3,8

100

66,5

3,3

100

ЗВД

43,8

3,2

70,3

44,8

1,6

69,3

45,3

1,2

68,1

ЗНСД

18,5

7,3

29,7

19,8

6,2

30,7

21,0

5,4

31,9

2010

2011

Табела 1

БДП во светот според категории на земји (2006-2012) - БДП во милијарди САД долари ЗВД - земји со висок доход; ЗНСД - земји со низок и со среден доход; Извори - податоци од: 1. „World Developing Indicators 2008, 2009, 2011, 2012“, IBRD/WB, Washington DC, USA, 2008, 2009, 2011, 2012; 2. „World Economic Outlook september 2011 - Slowing Growth, Rising Risks“, IMF, Washington, DC, USA, Sept. 2011; 3. Сопствени пресметки за учеството

АФРИКА НИКОГАШ НЕ ПРЕТСТАВУВАЛА ВАЖЕН ЕКОНОМСКИ РЕГИОН И СЕ ЧИНИ ДЕКА ТАКА И ЌЕ ОСТАНЕ ВО ДОГЛЕДНА ИДНИНА, А ЈУЖНА АМЕРИКА ПОЧНА ДА ГО БАРА СВОЕТО МЕСТО НА КАРТАТА НА СВЕТСКОТО БОГАТСТВО ДУРИ ВО ПОСЛЕДНИВЕ 50 ГОДИНИ

Слика 5 Богатството во светот во 1990 година

2012

граници за да може полесно да се забележат движењата во врска со учеството на поодделни региони во вкупното светско богатство (слики 1, 2, 3, 4, 5 и 6). Промените се големи. Азија, пред сè, преку економиите на Кина, Јапонија и на Индија ќе стане најзначаен економски регион, а Европа и С. Америка ја задржуваат својата исклучителна важност. Светот, од аспект на богатството со кое располагаат одделни региони и континенти, сега се развива порамномерно од порано, но сè уште останува проблематична поделбата по основа на богатиот север и сиромашниот југ во светот. Според сегашните економски движења и предвидувања, тие разлики можат дури и да се продлабочат. Најзабележлива е позицијата на Кина која од производител на околу 26 отсто од светското богатство во 1 година се сведе на само околу 5 отсто во 1960 година, но набрзо ќе ги врати позициите и ќе достигне околу 27 отсто од светското богатство, а од друга страна, пак, Африка останува практично без никакви позначајни перспективи.

Слика 6 Богатството во светот во 2020 година

Изјавата на министерот за труд Спиро Ристовски, кој алармираше дека пензискиот систем е долгорочно неодржлив поради падот на наталитетот, ги реафирмираше старите предупредувања на експертите - дека не наталитетот, туку невработеноста одамна ги ниша темелите на јавниот пензиски систем

Првиот столб со разнишани темели Пишува Ида Протугер

о одлуката на Владата за зголемување на пензиите, во 2013 година ќе се исплатат вкупно 801,6 милиони евра за пензии. Од оваа сума, 479,3 милиони се обезбедени од уплатените придонеси, а 322,3 милиони евра Фондот за пензиско (ПИОМ) добива од буџетот. Сумата на овие буџетски трансфери кон ПИОМ во 2013 г. ќе биде за 35,5 милиони поголема од онаа годинава. Поедноставно, од буџетот на сите граѓани се плаќа речиси една третина од пензиите на пензионерите, што го стеснува фискалниот простор за други развојни трошоци. Невработеноста како закана. Непосредно пред министерот за финансии да ги објави параметрите на буџетот, неговиот колега, министерот Спиро Ристовски, изјави дека јавниот пензиски систем е неодржлив. Откако медиумите почнаа да пишуваат за тоа, Ристовски даде појаснување. -Не говорев за неодржливоста на пензискиот систем во денешниот момент, говорев во контекст на наталитетот и што нè очекува во наредните триесет, односно педесет години, ако се продолжи со оваа стапка на прираст - појасни Ристовски. Министерот за труд и социјална полити54

ка со оваа изјава, со која сакаше да даде придонес во актуелната кампања за зголемување на наталитетот, практично реафирмираше многу крупен проблем што се турка под тепих и за кој со години се молчи, а тоа е токму неодржливоста на јавниот пензиски систем. Центарот за економски анализи (ЦЕА) уште лани објави извештај во кој се предупредува токму на неодржливоста на јавниот пензиски систем. Како што се наведува во извештајот, таа неодржливост не се должи на стареењето на населението и на намалувањето на наталитетот, туку на алармантната невработеност. - Дефицитот во ПИОМ не се должи на неповолните демографски случувања, туку тоа е систематски проблем. Процесот на отворање нови работни места оди бавно. Македонија не се соочува со стареење на нацијата во степен како што тоа се случува во другите земји и тоа не може да биде оправдување за зголемувањето на старосната граница за пензионирање, за да се помогне одржливоста на ПИОМ. Македонија има проблем со невработеноста и тоа создава проблем, бидејќи се создава негативен јаз помеѓу даноците од придонесите на вработените и пензиските трошоци. Станува сè потешко да се одржи овој јаз, бидејќи бројот на вработени лица не расте побргу од бројот на оние што се пензионираат - се наведува во извештајот на ЦЕА. Во анализата се констатира дека под се-

2012 (ребаланс)

Предлог-буџет 2013 (во милиони евра)

744,5 286,8

801,6 (+57) 322,3 (+35,5)

Исплатени пензии Буџетски трансфер кон ПИОМ

Сценарио 1 стапка на придонес од 19%, 18% и 15% %БДП приходи расходи разлика

Сценарио 2 стапка на придонес од 21,2% приходи расходи разлика

2010

6,29

9,44

-3,15

7,40

9,46

-2,06

2020

4,60

8,81

-4,21

6,54

8,64

-2,11

2030

4,12

9,72

-5,60

5,85

9,42

-3,57

Оптимистичко сценарио Реален пораст Раст на БДП на плати 2010 2020 2030

2,0% 2,5% 2,6%

Раст на БДП 2010 2020 2030

2,0% 4,2% 2,4%

-1,0% 3,0% 3,0%

Базично сценарио Реален пораст на плати -2,0% 2,7% 3,0%

Песимистичко сценарио Реален пораст на Раст на БДП плати 2010 2020 2030

2,0% 3,0% 1,4%

-3,0% 1,7% 2,0%

Стапка на невработеност 30,7% 15,0% 15,0%

Стапка на невработеност 31,4% 15,0% 15,0%

Стапка на невработеност ,32,1% 21,0% 15,0%

www.gragjanski.mk

Економија Така, 35 отсто од придонесите се слеваат во Инаку, пред неколку месеци Владата донееден од двата пензиски фонда што ги чусе закон со кој ги принуди приватните ваат нивните пари на посебни сметки. Вработепензиски друштва од вториот, задолжителен, ните пред овој период имаа можност да изберат дали столб да ги продадат уделите во еврообврзницата што Македонија ја издаде во 2005 г. до 15 јануари ќе останат во ПИОМ како осигуреници или 35 отсто 2013 г. Во пензиските друштва информираа дека во од средствата да им се префрлаат во вториот столб. уделите што треба да ги продадат инвестирале 75 Носител на оваа реформа беше Агенцијата за супервизија на капиталното пензиско осигурување (МАмилиони евра, што сочинуваат 20 отсто од портфоПАС), со која од формирањето, лиото на пензиските фондови. па сè до 2008 г. раководеше ЗоДруштвата алармираа дека со гашни услови рица Апостолска. Таа вели дека овој законски „зафат“, всушност, би било невозможно да Македонија опаѓањето на наталитетот било Владата директно придонесува се одрима проблем со жи системот предвидено во пресметките за да се обезвреднат идните пенна долг рок, невработеноста и тоа земајќи ја пр параметрите што би влијаеле зии на сегашните осигуреници. едвид огранисоздава проблем, чената способ на идните пензии, како што се ност на Влад бидејќи се создава ата да ги згол демографските движења, екоАлармот на ММФ. За проблеминегативен јаз еми придонесите, бидејќи се номскиот раст и невработеноста. те во јавниот пензиски систем помеѓу даноците залага за нивн о континуирано од придонесите - Од параметрите што ги аналиреагираше и Меѓународниот намалу вање. на вработените и Марјан Николов зиравме, она што ги надмина монетарен фонд (ММФ) уште во , претседател на пензиските трошоци ЦЕА, вели дека и песимистичките прогнози е извештајот објавен на 18 февруапензискиот систем стратегиск тоа дека невработеноста не се ри 2009 година. и е поставен да биде на три стол намалуваше според предви- Фрагилната финансиска сиба, со што од финансиски аспект дените проекции - вели Апостуација на пензискиот систем ќе помалку ризичн може да даде толска. Според неа, она што не се влошува. Јазот меѓу сумата о портфолио за централниот бу е предвидено во тие прогнози на придонесите и исплатените џет во иднина . - Отт ука, мерк се крупните промени во полипензии се зголемува секоја гоите што се пр еземаат денес им тиките што ги воведе Владата. дина. Ова е резултат не само на аат долгорочен ефект на идни - Тие пресметки не вклучуваа транзициските трошоци, опрената на земјав а. Недостиг е што намалување на придонесите, делени со пензиската реформа Владата не излегу ва со тран мерка што Владата ја воведе во 2002 г. (воведувањето на втоспарентна евал уација на досега во 2008 г., иако сега таа е замриот столб), туку, исто така, се шните политики , како и со тран рзната на 18 отсто. Исто така, должи на скорешните политики, спарентни стра тегиски цели за не се предвидуваше зголемукако промена на формулата за тоа што сака да постигне во ид вање на пензиите надвор од она пресметка на основата и зголенина со полити ките и со акти што се добива со формулата. мување на пензиите со закон. вностите што ги презема денес. Проекциите со новите полиЗгора на сè, владините планови На пример, чи нителите во вт тики ПИОМ ги направи подопредвидуваат постепено намаориот пензиски столб (задолжит цна, во 2010 година - додава таа. лување на стапките на придонеелен) негативн о реагираа на ск сите од 21 отсто во 2008 г. на 15 орешните акти вности на Владат Сценаријата на ПИОМ. Во ПИОМ отсто во 2011 г. Со оглед на тоа а во пазарот на капитал, а тоа велат дека поради големиот дека нема најава за намалување дополнително ги зголемува прем настан, посета на сите дирекна пензиите (системот е врзан иите за ризици на системот и тори на пензиските фондови од со фиксни индекси со платите), на Македонија како држава - ве регионот, не се во можност да ваквата ситуација имплицира ли Николов. То ј потенцира дека одговорат на нашите прашања. растечки товар за буџетот на ПИОМ, заедно со Агенцијата за Во проекциите од 2010 г. се глецентрaлната влада - се наведува патишта, Фондо т за здравство и Аг да дека разгледувале две сцево извештајот на ММФ од 2009 г. енцијата за вработу вање, обез нарија. Едното е со намалување Владата во 2008 г. донесе закон беду ва соција лна и цврста ин на придонесите, а второто е тие со кој обезбеди дискрециско фрастру кт ура за социоекономија да останат на ниво од 21 отсто. право да ги зголеми пензиите та во земјат а. - Овие вонбуџет Според сценариото за намалунезависно од индексот со кој ски фондови ди ректно влијаат вање на придонесите, очигледно се врши нивна корекција. Исто на квалитетот на живот на граѓан е поголемото зголемување на така, вети намалување на приите и политики те со кои се ра јазот меѓу приходите и расходите. донесот од 21 отсто на 15 отсто ководат, настра на од БДП, даваат ПИОМ разгледувал и три сцево 2011 година, но намалувањеиндикации за то а дали економск нарија за движењата на екото запре на 18 отсто поради ите мерки на Вл дата се одржли ави на долг рок номскиот раст, платите и неглобалната економска криза. до ва Николов. Тој су герира интегр давработеноста. Оптимистичкото Пензиската реформа стартуваше иран транспарентно предвидува раст од 2,6 отсто во 2002 г. со воведување на втории партиципатив о, решавање на пр но до 2030 г., раст на платите од 3,0 от столб на задолжително пензиско об сензитивни сист лемите на вакви отсто и 15,0 отсто невработеност. финансирање, каде што на сите враем и ко и имаат лемо влијание на идната одрж гоСпоред песимистичкото, растот ќе ботени по 1 јануари 2003 г. им наложи ли на социоекономи јата на земјата, вост биде 1,4 отсто, платите со пораст од задолжително да влезат во двостолбможеби, и политички ко нсензус за овие 2,0 отсто и невработеноста 15,0 отсто. ниот систем на пензиско осигурување. политики.

ПЕНЗИСКИОТ СИСТЕМ ВО МАКЕДОНИЈА ИМА ТРИ СТОЛБА. ПРВИОТ Е ЗАДОЛЖИТЕЛЕН ЈАВЕН, ВТОРИОТ Е ЗАДОЛЖИТЕЛЕН ПРИВАТЕН И ТРЕТИОТ, ДОБРОВОЛЕН сабота, 10 ноември 2012

Економија

Сезона на зонски В Видливи ПРВИТЕ ефекти од странските инвестиции

„Кромберг и Шуберт“, ТИРЗ „Жабени“. Инвестиција 20 милиони евра, најавени 2.500 вработувања.

До крајот на 2012 година во технолошко индустриските развојни зони ќе има над 1.300 вработени, а во текот на 2013 г. помеѓу 700 и 800 нови вработувања Пишува Катерина Блажевска

„Протек груп“, ТИРЗ „Скопје 1“. Инвестиција над 5 милиони евра, етапно креирање на 130 работни места.

„Кемет електроникс“, ТИРЗ „Скопје 1“. Инвестиција од 25 милиони американски долари во две фази, 500 работни места.

„Текнохозе“, ТИРЗ „Скопје 1“. Инвестиција од 10 милиони евра во две фази за три години и 150 работни места.

„Самвардана мадерсан груп“, ТИРЗ „Скопје 1“ . Инвестиција од 12 милиони евра, 140 нови работни места.

„Џонсон контролс“ (2007), ТИРЗ „Скопје 1“. Инвестиција од 40 милиони американски долари, вработени над 300, до 500 во 2013 година.

рајот на 2012 г. и почетокот на следната година ќе бидат одбележани со нови вработувања во технолошко индустриските развојни зони (ТИРЗ). Бројката наликува на капка во море во земја со 31,2 отсто невработеност, но, сепак, е надежна ако се има предвид дека земјава е во рецесија, а процентот на невработеност расте. Новите вработувања не се изненадување, бидејќи дел од странските компании во зоните почнаа со производство, а дел ќе го сторат тоа во текот на идната година. Од Директоратот на технолошко индустриските развојни зони (ТИРЗ) не го кријат задоволството од почетните вработувања. - До крајот на 2012 година во технолошко индустриските развојни зони ќе има над 1.300 вработени, а во текот на 2013 г., согласно со планираните активности на компаниите, се очекуваат помеѓу 700 и 800 нови вработувања - велат од Директоратот. Како поддршка на ваквиот тренд, во буџетот за 2013 година се планирани средства во износ од 413 милиони денари за уредување на технолошко индустриските развојни зони, кои ќе обезбедат изградба на инфраструктурни објекти и геомеханички истражни работи. Генератор на растот. „Основен генератор на растот во 2013 г. се бруто-инвестициите, за кои се очекува да остварат реална стапка на раст од околу 6 отсто. Соодветен придонес во овој раст ќе дадат јавните капитални инвестиции преку реализација на крупни инвестициски проекти, но и приватните инвестиции, посебно на фирмите што работат во слободните економски зони“, се вели во образложението за буџетот за наредната година. Десетина странски компании стартуваат со почетен број вработувања што ќе се зголемуваат во наредните фази според предвидената динамика. Економистите се согласуваат дека тие вработувања ќе доне-

сат неколкукратни ефекти. Според Сашо Арсов, професор на Економскиот факултет на УКИМ, намалувањето на невработеноста ќе резултира и со зголемување на општото ниво на плати, иако и натаму ќе остане преголема понудата на работна сила. -Секако, треба да се претпостави дека овие компании ќе останат тука на подолг рок и дека евентуалното влегување во ЕУ нема да создаде потреба од гаснење на слободните економски зони. На долг рок, ефектите се исти, но тука би го вклучиле и трансферот на знаења. Нашите луѓе, кои ќе се вработат во странски компании, учат нови методи на работа, стекнуваат знаења за нови технологии и вештини што би ги примениле и подоцна, индивидуално или во други компании. Она што е особено значајно за најавените проекти и оние што стартуваа е дека тие значително ја подобруваат структурата на македонскиот извоз - нешто за што трагаме со децении. Евидентно е дека ефектите од само еден-два капацитета што веќе започнаа со работа, веќе се препознаа во трговскиот биланс на земјата - објаснува Арсов. Слика за инвестициската клима. Претседателот на Стопанската комора на Македонија, Бранко Азески, вели дека на Македонија, како и на секоја земја во развој, ì се потребни странски вложувања, насочени кон што поефективно производство кое може да конкурира на странскиот пазар. Тие се најбрз начин до странските пазари, што го оправдува нивното потенцирано значење. -Но, тоа не го намалува значењето на домашните инвеститори, како од аспект на императивниот пораст на производството, извозот, вработувањето, така и од аспект што преку нив се добива првичното сознание на странскиот инвеститор за поволната инвестициска клима во земјава. Таа клима

е главен предуслов за пораст на странските и на домашните инвестиции, како во рамките на ТИРЗ, така и на целата територија - оценува Азески. Според него, значајна предност е рамниот данок од 10 отсто наспроти повисоките даночни стапки во земјите во регионот, но, за разлика од кај нас, таму во сферата на инвестициската политика странските и домашните инвеститори добиваат државна помош преку поттикнувачки системски мерки. Во Србија, инвестициите поголеми од 8 милиони евра или вработување на над 100 лица, 10 години се ослободени од плаќање данок на добивка. Во Бугарија, ослободување до 100 отсто за производствени компании што инвестираат во неразвиените подрачја. Во Црна Гора, ослободување од 100 отсто во првите три години за производни инвестиции во неразвиените подрачја. Во БиХ - даночниот обврзник, кој во годината за која се утврдува данокот на добивка, со извоз остварил над 30 отсто од вкупно остварениот приход, се ослободува од плаќање данок на добивка за таа година. За инвестиција од над 20 милиони евра се ослободува 100 отсто во наредните пет години. Во Хрватска, се намалува од 50 до 100 отсто данокот на добивка за наредните 10 години, во зависност од висината на инвестицијата и од бројот на новите работни места со истата. Азески потсетува дека СКМ уште во 2010 година предложила да се донесе закон за поттикнување на инвестициите, а сега повторно го актуелизира со изработен предлог, покрај другото, и како императив за ублажување на негативните ефекти од глобалната криза. Со тој закон, на домашните и на странските инвеститори ќе им се понуди соодветен систем на поттикнувачки мерки и поддршка. Зоран Ивановски, професор на Универзитетот на ЈИЕ, вели дека инвестициите, без оглед дали се домашни или странски, се услов број 1 за нови работни места. -Вработувањата во зоните се исклучително позитивен сигнал, без оглед што тамошните компании имаат одредени бенефиции, но треба да се размисли на долг рок

Владата се инволвира во економијата и hа домашните фирми им станува директна конкуренција www.gragjanski.mk

Економија

РАБОТУВАЊ

во 2010 година предложивме да се донесе закон за поттикнување на инвестициите, а сега повторно го актуелизираме, вели претседателот на Стопанската комора на Македонија, Бранко Азески и домашните компании да се изедначат во тој третман. Во случајот со странските инвестиции, ефектите се двојни - нови вработувања и производство за извоз. Значи, се подобруваат и трговскиот биланс и плаќањето по основа на капитални трансфери, но и други придобивки - нови технологии и добри бизнис-практики - оценува Ивановски. Според НБРМ, во првите осум месеци од годинава во земјава имало 73,5 милиони евра странски инвестиции (што е 1 отсто од БДП), за разлика од лани кога достигнале 336,8 милиони евра. Домашните капацитети во хибернација. Ниското ниво на домашни и на странски директни инвестиции се основните фактори што генерираат недоволен економски раст за да се апсорбира високата невработеност. Домашните капацитети подолг период се соочуваат со апстиненција од покрупни инвестиции, но и со кадровска редукција заради намалување на трошковните стратегии. -Едни се отпуштаат, но и на оние што остасабота, 10 ноември 2012

нуваат на работа им е депресирана цената на трудот. Сепак, поголем проблем е што Владата испраќа погрешни сигнали до стопанството. Со цел да го амортизира социјалниот момент, Владата се инволвира во економијата за да создаде работни места и станува претприемач, а домашните фирми се пасивизираат од страв дека со своите активности ќе се сретнат на пазарот со државата како нивна директна конкуренција - укажува Ивановски. Тоа е и причината што домашните компании подолг период се во своевидна хибернација во време кога имаме највисока стапка на невработеност во регионов и кога продолжува намалувањето на бројот на вработени во индустријата. Како да се интензивираат производните и извозните активности? Азески вели дека СКМ, како основен предуслов за динамичен економски раст и вработеност, предложила и упорно инсистирала на мерките за реализација на проектот „Три И“ - инвестиции, извоз, инфраструктура. -Но, рецесиските тенденции од лани

продолжија и годинава со пад на индустриското производство, со намалени активности во градежништвото, намален промет во трговијата на мало, намалена вредност во надворешно-трговската размена, намален број на вработени во индустријата, на реалното ниво на просечната плата. Сето тоа резултира со продлабочување на негативните диспаритети меѓу производството и потрошувачката, извозот и увозот, вработеното и издржуваното население. Тоа предизвика приоритетот на СКМ за забрзан економски раст и вработеност преку пораст на производството, извозот и инфраструктурните вложувања, да се замени со друг - да се стопираат рецесиските тенденции и да се задржат постојните вработени - објаснува Азески. Кон тоа е насочен и владиниот пакет антикризни мерки - 100 милиони евра од ЕИБ, најавената докапитализацијата на Македонската банка за поддршка на развојот (МБПР) со нови 10,7 милиони евра, за поддршка на земјоделско-прехранбениот сектор, како и пакетот антикризни мерки за металуршкиот сектор. Но, состојбите укажуваат на потреба и од дополнителни мерки. СКМ предлага да се донесе закон за Гарантен фонд за економски развој, во функција на олеснет пристап на компаниите до финансиски средства преку комерцијалните банки и претпристапните ЕУ-фондови, за подобрување на ликвидноста, поттик на инвестициите, а со тоа зачувување на постојните и создавање нови работни места, но и закон за утврдување на роковите за исполнување на паричните обврски, во функција на спречување на доцнењето во плаќањето на сите комерцијални трансакции, согласно со директивата на ЕУ. Со него треба да се регулираат роковите за исполнување на финансиските парични обврски и правните последици од доцнењето. Дотогаш, сè е оставено на неколку сегментарни мерки. Владата со буџетот за 2013 г. планира само 130.000 евра поддршка за малите и за средните претпријатија. Со мерката „Самовработување со кредитирање“ ќе им се даде можност на 500 невработени лица да основаат сопствен бизнис, а со „Финансиска поддршка на правни субјекти - микро и мали претпријатија за отворање нов бизнис“ ќе бидат вработени уште 500 лица. За тие две мерки и за 1.000 нови вработувања Владата обезбеди средства во висина од 3.141.000 евра. Со проектот „Самовработување со кредитирање“ на корисниците на кредити им се овозможува да започнат сопствен бизнис во областа на земјоделството, трговијата, преработувачката индустрија, градежништвото, услужните дејности, итн. Од почетокот на овој проект во 2008 година, па досега финансиски биле поддржани 3.867 кредитобаратели за вработување на 4.511 лица и одобрена е исплата на кредитни средства од 13.533.000 евра.

„Џонсон контролс“ (2011), ТИРЗ „Штип“. Инвестиција од 20 милиони американски долари и 1.400 работни места.

„Џонсон Мети“ (2009), ТИРЗ „Скопје 1“. Инвестиција од 80 милиони долари, над 300 работни места.

„Џонсон Мети“ (2012), ТИРЗ „Скопје 1“. Инвестиција од 60 милиони евра и 100 работни места.

„Ван хол“, ТИРЗ „Скопје 2“. Инвестиција од 20 милиони евра, 400 работни места во пет години.

„Дрексел Мајер“, инвестиција од 35 милиони евра, 4.000 работни места.

„Еуроиталија“, инвестиција од 10 милиони евра, 200 работни места.

„Стил“, инвестиција од 3,5 милиони евра, 100 работни места.

„Еин Флоу“, инвестиција од 5 милиони евра, 100 работни места.

„Алајанс Уан“, инвестиција од 10 милиони евра, 150 работни места.

Економија

Трошковна „болест“ кај услугите Со тек на време услугите стануваат релативно поскапи во споредба со индустриските производи. Тие се темелат на директно ангажирање на човечкиот труд во процеси кај кои порастот на продуктивноста на трудот е ограничен Пишува Трајко Славески

тудентите се фасцинирани од еден пример што често го користам во наставата. Во една од народните приказни за Итар Пејо, мариовскиот шегобиец за потстрижување и за бричење му плаќа на берберот „во натура“ со седум јајца. Денес за истата услуга, во просечна „маалска“ берберница, сумата што треба да се плати, според пазарната цена на јајцата, е повисока за околу шест пати. Цената на услугата релативно пораснала неколкукратно. Кога сме кај јајцата, според една студија на членката на американскиот Систем на федерални резерви со седиште во Далас, објавена во 1997 година, за да се купи една дузина (12) јајца во САД, во 1919 година, биле потребни 80 минути труд на просечен работник, додека во 1997 година биле доволни само 5 минути. Во поново време е познат феноменот со постојаното опаѓање на цената на персоналните компјутери во однос на нивните перформанси. Но, историски погледнато, цените на услугите бележат релативен пораст во однос на масовно произведените индустриски стоки. Така, со децении цените на здравствените и на образовните услуги растат со поголема стапка од просечната стапка на инфлација во економијата. Во развиените земји, пак, средната класа одамна не може да си дозволи ангажирање работна сила за одржување хигиена во домовите, нешто што во Македонија сè уште е привилегија на голем број семејства. Ангажирањето адекватна личност за чување малолетни деца на вработени родители кај нас речиси може да се доближи до износот на просечна месечна заработувачка. Во голем број јавни и државни институции кај нас сè уште постојат служби што разнесуваат кафе и други пијалаци по канцелариите на вработените, одговарајќи на индивидуални нарачки. Во западните земји, за оваа намена вработените користат 58

заеднички кујни и автомати. Примерите, можеби, изгледаат банални, но за нивно објаснување е потребна софистицирана економска анализа, а последиците од закономерноста, која е заедничка за сите посочени случаи, се далекусежни за вкупната економија, сега и во иднина. Економистите настојуваат да ги објаснат општествените појави и процеси со помош на акумулираното знаење во економската наука, која е релативно млада. Предметот на истражување е толку сложен што претставува вистинска реткост да се утврди некоја универзална законитост, како што е случајот со природните науки. За физиката, на пример, се вели дека со три базични закони (на термодинамиката) можат да се објаснат 99 отсто од природните феномени. Наспроти ова, за економската наука се вели дека со 99 постулати може едвај да сe објаснат 3 отсто од општествените феномени. На ова се темели познатата завист кај економистите во однос на физичарите. Според еден познат физичар, физиката би била многу посложена наука доколку „електроните би имале чувства“. Ретки се воспоставените постулати формулирани врз база на емпириски истражувања од страна на економистите кои го издржале тестот на времето. Оттаму, се избегнува формулацијата „економски закон“. Денес многумина се согласуваат дека Карл Маркс, основоположникот на марксистичката политичка економија, спаѓа во редот на најголемите економисти, но истовремено упатуваат на неговата непретпазливост во

За изведба на еден квартет од Моцарт е неопходен ангажман во траење од 30 минути на ист број уметници како и во времето на славниот гениј. Нема начин да се зголеми продуктивноста, иако денес е неопходно изведувачите да добијат многу повисок реален надоместок за својот труд

ПОРАСТОТ НА ПЛАТИТЕ ВО УСЛОВИ НА СТАГНАНТНА ПРОДУКТИВНОСТ ВОДИ ДО ПОСТОЈАН РАСТ НА ЦЕНИТЕ НА УСЛУГИТЕ И ТИЕ СТАНУВААТ РЕЛАТИВНО ПОСКАПИ ВО ОДНОС НА ДРУГИТЕ ПРОИЗВОДИ www.gragjanski.mk

Економија

формулирањето економски „закони“ и цврсто верување во нив. На пример, неговите „закони“ за апсолутно осиромашување на работничката класа и за „тенденциско опаѓање на профитната стапка“, врз кои ги темелеше својата филозофија и верувањето за неминовниот крах на капиталистичкиот начин на производство, се покажаа како емпириски неточни. Работниците се избориле за еден константен удел во распределбата на бруто домашниот производ, што значи дека ги користат придобивките од растечката продуктивност за постојано зголемување на својот животен стандард. Приносот од капиталот, од своја страна, нема тренд. Со тек на време тој има тенденција на намалување во некои дејности што стануваат „зрели“, но напредокот исфрла нови дејности и производи што се карактеризираат со висок поврат на вложените средства. Сепак, иако ретки, постојат исклучоци во смисла на утврдени закономерности во економијата, што се покажале како речиси универзални. Една од нив е т.н. „трошковна болест на услугите“, позната и како Бомулова болест, според презимето на американскиот економист Вилијам Бомул, кој прв го објаснил овој феномен. Со тек на време услугите стануваат релативно поскапи во споредба со индустриските производи. Тие се темелат на директно ангажирање на човечкиот труд во процесите кај кои порастот на продуктивноста на трудот е ограничен. Примерот со потстрижувањето од почетокот на текстов е доволно илустративен - средствата што денес ги применуваат давателите на услуги се речиси исти како и пред половина век. Наспроти ова, производството на јајца е осовременето до таа мера што продуктивноста е повеќекратно зголемена во истиот период. Резултат е промената во релативните цени, при што цените на услугите бележат константен раст. И покрај целокупниот напредок на медицинската технологија и наука, не сабота, 10 ноември 2012

Оптимистите полагаат голема надеж во постојаниот раст на општата продуктивност, што овозможува јавните услуги да бидат и понатаму достапни и покрај нагорниот тренд на нивните цени

може да стане збор за зголемување на продуктивноста во давањето здравствени услуги. Секое скратување на времето што е потребно, на пример, за некоја операција, се одразува на квалитетот на услугата и на успешноста на лекувањето на болеста. Платите на вработените во индустријата со тек на време се зголемуваат како резултат на зголемената продуктивност на трудот. Како резултат на ова, трошоците, а со тоа и цените по единица производ, се прилично стабилни, изразени во реални износи. Овој раст на платите нужно треба да го следат и платите на вработените во здравството, каде што придобивките од зголемувањето на продуктивноста се незначителни. Порастот на платите во услови на стагнантна продуктивност води до постојан раст на цените на услугите и тие стануваат релативно поскапи во однос на другите производи. Сличен е случајот и во образованието. Како може да се зголеми продуктивноста на трудот на еден едукатор? Апсурдно е да се препорачува, на пример, зголемување на бројот на ученици во паралелките во основното или во средното образование, затоа што на тој начин се намалува квалитетот на услугата поради скусеното време што може индивидуално да му се посвети на секој ученик. Поради тенденцијата на намалување на бројот на ученици, во изминатите неколку децении се намалува просечниот број ученици во паралелка. Платите на вработените во образованието, на долг рок, мора да го следат растот на платите во производните дејности, кој, како што истакнавме претходно, се заснова на постојаниот раст на продуктивноста. Усогласувањето на платите е неопходно за да се привлече доволно талентиран, мотивиран и способен кадар во дејноста. Слично како и во здравството, така и образовните услуги со тек на време стануваат релативно поскапи. Истиот заклучок се однесува и на останатите јавни услуги, во кои спаѓаат социјалната заштита, згрижувањето на децата и др. Особено е голем предизвикот за локалните власти во

чија надлежност, во повеќето земји, спаѓа овој тип услуги. Локалните буџети треба да обезбедат средства за финансирање на комуналните услуги кои, исто така, во основа, се трудоинтензивни. Феноменот на „трошковна болест“ упатува на заклучокот дека во иднина нивните цени ќе растат со повисока стапка од порастот на општото ниво на цени, т.е. стапката на инфлација. Постојат некои исклучоци од утврдената закономерност за постојан релативен раст на цените на услугите. Адекватен пример се телекомуникациските услуги, каде што примената на нови технологии придонесува за намалување на нивните релативни цени. Каков е одразот на растот на цените на услугите врз животниот стандард на граѓаните? Корисно е да ги разликуваме личните од јавните услуги, за кои претходно наведовме повеќе примери. Со тек на време личните услуги го зголемуваат своето учество во семејните буџети, а од некои постепено се откажуваме. Таков е примерот со куќната послуга, што е реткост и во најбогатите земји. Заради ниските доходи, личните услуги стануваат помалку достапни за сиромашните лица. Банките заменуваат шалтерски службеници со банкомати и со електронско банкарство, а други даватели на услуги претпочитаат давање инструкции преку телефон наместо директен контакт со вработените. За јавните услуги треба да прифатиме дека нивните цени ќе растат и понатаму. Покрај образованието, здравството и комуналните услуги, треба да се истакне дека ефектот на пораст на релативните цени не ги одминува услугите во областа на културата. Растат трошоците за одржување на институциите од областа на културата. За изведба на еден квартет од Моцарт е неопходен ангажман во траење од 30 минути на ист број уметници како и во времето на славниот гениј. Нема начин да се зголеми продуктивноста, иако денес е неопходно изведувачите да добијат многу повисок реален надоместок за својот труд. Оптимистите полагаат голема надеж во постојаниот раст на општата продуктивност, што овозможува јавните услуги да бидат и понатаму достапни и покрај нагорниот тренд на нивните цени. Општеството мора да биде свесно за овој феномен и да биде подготвено да одвои доволно средства од буџетот за покривање на трошоците. Сепак, од практиката може да се види дека властите многу често, соочени со потребата од буџетски рестрикции, толерираат опаѓање на квалитетот на услугите заради неподготвеноста да се плати нивната цена. Во некои земји е присутен контраст меѓу големото приватно богатство и бедата на јавните услуги. Ова не е пожелна комбинација, колку и да е тешко и политички сензитивно да се усогласи висината на даноците со потребното ниво на јавни услуги. Да се надеваме дека Народната и универзитетска библиотека „Климент Охридски“ во Скопје нема повторно да остане во мрак поради неплатени сметки за електрична енергија. 59

Македонија се вклучи во трендот за изучување на шахот во основното образование. Оваа идеја, повеќе или помалку ефикасно, се промовира низ цел свет, поради ползата што децата ја имаат од изучувањето на оваа древна игра. Двегодишното истражување на американскиот доктор Стјуарт Маргилес покажа дека учењето шах може да ги подобри резултатите што децата ги покажуваат на тестовите за читање. Професорот Петер Доверн, кој е и шаховски мајстор, тврди дека играњето шах го зголемува коефициентот на интелигенција, ги зајакнува вештините за решавање проблеми, ја подобрува меморијата и поттикнува креативно мислење. - Не само што шахот ги подобрува вештините, концентрацијата и меморијата на децата, туку ги прави поодговорни за своите акции. Шахот има и социјална димензија. Децата се ракуваат пред секоја партија и атмосферата во училницата е потивка и покреативна отколку на другите часови - вели Мајкл Пејн, извршен директор на британската програма за воведување на шахот во британските училишта. Тој истакнува дека наспроти општоприфатеното мислење дека шахот им е својствен на академските умови, тоа е универзална игра во која за победа не се решавачки ни полот, ни возраста, ни степенот на образование, ни економската состојба: „Дете од четири години може да игра со старец од 104 години. Луѓе врзани за инвалидска количка може да играат со атлети. Токму шахот е можност за охрабрување на сите деца, па и најсрамежливите деца во училницата или најситните во фискултурната сала може да се истакнат како најдобри“. Нашите шаховски мајстори ја поздравуваат идејата за воведување на шахот во основното образование, но укажуваат дека „при ова отворање можело да бидат повлечени и подобри потези“.

Игра за сите возрасти:

За разлика од другите спортови, може да научите да играте на која било возраст и не мора никогаш да прекинете.

Помнење:

Возможни се неброено многу варијанти. Големите мајстори знаат илјадници комбинации само за отворањето.

Концентрација:

За време на играта се фокусирате на главната цел - како да го заробите противничкиот крал.

Логика:

Мора во исто време да ги распоредите фигурите, да ги браните, а во исто време да го спречите развојот на противникот.

Повеќе од игра Креативност: Во секоја партија

командувате со армија од војници, офицери, генерали, со кралица и крал. Најубаво е чувството кога жртвувате свои офицери за да го заробите противничкиот крал.

Мотивација: Искуството и рејтингот на противникот не значат дека треба предвреме да му ја предадеме партијата, туку напротив, да се обидеме да го изненадиме и да го совладаме.

а сабота, 10 ноември 2012

Трудот се исплати:

Колку повеќе вежбате, учите и играте, толку сте подобар со секоја нова партија. А, од поразите и од грешките се учи уште повеќе.

Наука:

Играјќи шах, секој човек се служи со научни методи - разгледува низа решенија, ги класифицира и ги избира најдобрите.

Математика:

Во секоја партија се прават низа калкулации - броења на нападнати фигури и слободни места неколку потези однапред.

Смирување на нервите:

Ја зголемува способноста за комуницирање со други луѓе, за прифаќање на поразите како дел од играта.

Уметност:

Шахот им овозможил на многумина да се изразат како уметници - да креираат во својата глава, а потоа и на таблата, разни комбинации и слики на 64 црни и бели полиња.

Забава:

Не мора да сте голем мајстор за да играте шах. Преку него можете да се дружите со пријателите и да создавате нови познанства. Не здосадува, бидејќи ниту една партија не може да се повтори.

d 61

ОБРАЗОВАНИЕ

ШАХОТ ВО ОСНОВНИТЕ УЧИЛИШТА Митко Билјаноски

али изучувањето на даминиот гамбит или сицилијанската одбрана може да придонесе за подобро решавање на дропките, физичките закони и хемиските равенки? Шахот нуди многу повеќе од тоа. Ова го потврдуваат сите истражувања, па затоа низа земји низ светот поведоа иницијатива за изучување на оваа древна игра во основните училишта. Бирото за развој на образованието на Македонија, врз основа на препораките од Европскиот парламент, оваа учебна година донесе решение шахот да се вклучи во наставната програма по физичко образование во шесто одделение. Порано весниците и телевизиите имаа посебен информативен блок Спорт и шах. Шахот секогаш го вбројувале покрај спортот, но не и сосема како дел од спортот. Се организираат посебни олимпијади, на пример. За некои, шахот не е спорт, туку уметност, за некои е наука, за други војна... За некои е разонода, за други, пак, е сериозна игра со широки импликации по интелигенцијата и духовното здравје на луѓето. Во големата руска енциклопедија шахот е дефиниран како „уметност во форма на игра“, поради тоа што играта нуди бескрајна имагинација и фантазија, што е мошне битно да се развива од рана возраст, а да се одржува низ цел живот. - Со право се вели дека шахот им припаѓа и на науката и на спортот. Без темелно изучување на богатата теорија на оваа игра, која се развива секојдневно речиси со перфекција и сè подлабоко во низата потези, не е можно да се навлезе во тајните на она што го нуди оваа древна игра - вели Орце Данчевски, интернационален мајстор, кој денес се труди своето знаење да им го пренесе на најмладите во шаховската школа „Гамбит Ассеко-сее“, во која има 45 ученици. Шахот, дефинитивно, го збогатува духот, особено натпреварувачкиот, ја развива имагинацијата, го јакне интелектот. На оваа тема се правени многу истражувања и проекти што ги докажале придобивките од шахот во целокупниот развој на децата: на нивните, пред сè, когнитивни процеси, но и јакнење на емоционалните и на волевите процеси. Почнувајќи од подобрувањата на основните когнитивни процеси (перцепција, претстава, меморија, внимание, разликување, категоризација, учење, интуиција), веќе со успех се докажани и подобрувања во сложените когнитивни процеси, како што се: размислување, планирање, решавање проблеми, индукциско и дедуктивно размислување, имагинација, јазик и полесно изразување. Интермајсторот Данчевски тврди дека шахот е многу посложена умствена активност отколку што повеќето луѓе би ја разбрале, 62

Голем е ризикот овие предавања од областа на шахот да станат само проблем и дополнително оптоварување на професорите, ако кон нив не се пристапи со должна сериозност и методичност, впрочем, тоа е неопходно во секоја настава - укажува интернационалниот мајстор Орце Данчевски

Децата се н

затоа што победува најподготвениот и психички најиздржливиот натпреварувач во тој момент. - Тоа што во оваа игра има победник, има најдобар, има развој на духот, особено спортскиот, кој буди желба да се биде подобар и да се има респект кон противникот, тогаш со сигурност може да се тврди дека шахот е спортска игра што заслужува да има свои натпреварувања, првенства, олимпијади и, секако, голема популарност - вели Данчевски. Шахот е популарен во цел свет, но, веројатно, никаде толку многу како во Ерменија. Таму шахот е дел од културата и традицијата, а велемајсторите се најголеми национални херои. Пред половина век Тигран Петросјан, мајсторот на одбранбената стратегија, стана светски шампион. Денес земјата со три

милиони жители е олимписки шампион во шах, предводена од младиот Левон Аронјан, кој сега има втор највисок рејтинг во светот и, според специфичното рангирање, важи за втор најдобар шаховски мајстор на сите времиња, по Гари Каспаров. Во изминатата деценија Ерменија помина низ голема криза и беше пред финансиски колапс, но властите не жалеа средства за воведување на шахот како задолжителен предмет уште во прво одделение во основните училишта. Во рамките на проектот, властите вложија половина милион долари во Националната шаховска академија за да изработи наставен план и учебници, како и за обучување инструктори и за набавка на опрема. Уште еден милион долари се вложени за опремување на шаховските кабинети. Ерменските власти гордо истакнуваат дека www.gragjanski.mk

ВО ГОЛЕМАТА РУСКА ЕНЦИКЛОПЕДИЈА ШАХОТ Е ДЕФИНИРАН КАКО „УМЕТНОСТ ВО ФОРМА НА ИГРА“, ПОРАДИ ТОА ШТО ИГРАТА НУДИ БЕСКРАЈНА ИМАГИНАЦИЈА И ФАНТАЗИЈА, ШТО Е МОШНЕ БИТНО ДА СЕ РАЗВИВА ОД РАНА ВОЗРАСТ, А ДА СЕ ОДРЖУВА НИЗ ЦЕЛ ЖИВОТ

на потег наставата по шах во училиштата не создава само светски шампиони, туку го гради карактерот на Ерменците. Министерот за образование, Армен Ашотјан, истакнува дека кај децата на возраст од шест години преку шахот се развиваат чувства на одговорност и на организација. Во Ерменија, властите „тропаа на отворена врата“, бидејќи таму шахот е многу повеќе од игра. Искуството на Ерменија поттикна и во многу други земји да се истуркаат слични иницијативи. - Со вклучувањето на шахот во наставата, на децата им нудите да се развиваат преку игра. Тие подобро размислуваат, бидејќи се фокусираат на забавата. Шахот е прекрасен начин низ игра, истражување и забава да се направи мост кон вообичаеното образование, кое за децата честопати е напорно - вели Венди Фишер, директорка на америсабота, 10 ноември 2012

Многу истражувања ги докажале придобивките од шахот во целокупниот развој на децата: на нивните, пред сè, когнитивни процеси, но и јакнење на емоционалните и на волевите процеси - од подобрување на основните когнитивни процеси (перцепција, претстава, меморија, внимание, разликување, категоризација, учење, интуиција) до сложени когнитивни процеси, како што се: размислување, планирање, решавање проблеми, индукциско и дедуктивно размислување, имагинација, јазик и полесно изразување

канската Фондација за шах. Денес шахот е дел од наставата во Русија, Канада, Америка, а сега и во земјите од Европската унија, кои добија препорака од Европскиот парламент. Пред околу две недели Силвио Данаилов, претседател на Европската шаховска унија, официјално го отвори првиот училишен час по шах во основното училиште „Свети Кирил и Методиј“ во Сливница. Така оваа бугарска општина стана првиот регион во ЕУ што го воведе шахот како наставен предмет, во согласност со проектот на Унијата - „Шах во секое училиште“. На 13 март Европскиот парламент во Стразбур, со гласовите од 392 европратеника, 14 повеќе од неопходното мнозинство, ја усвои програмата што е изработена во соработка меѓу Европската шаховска унија и Шаховската фондација „Каспаров“. Цел на проектот, покрај збогатување на концентрацијата, креативноста и меморијата на учениците, е „да придонесе за социјална кохезија, социјална интеграција и во борбата против дискриминацијата“. За противниците на оваа идеја во Англија, Кетрин Бирбалсинг има едноставен одговор: „А, што може да изгубат децата?“ - Верувам дека најдоброто образование е стекнувањето знаења и вештини, а шахот, очигледно, е вештина. Покрај толку многу задолжителни предмети, жално е ако се маргинализираат музиката или уметноста на шахот во образованието - вели Бирбалсинг. Вештините на древната игра што потекнува од шестиот век од Индија, кај нас ќе ја изучуваат шестоодделенците. Според решението на Бирото за развој на образованието, шахот ќе биде задолжителна содржина, но во рамките на предметот Физичко воспитување, пред сè, за да се амортизира проблемот со училиштата што немаат фискултурни сали. Анализите на Бирото покажале дека возраста од 11 години е најсоодветна за изучување шах, но со тоа не се согласуваат мајсторите на оваа игра. - Вклучувањето во предметот Физичко, најверојатно, е затоа што на факултетите за физичко образование во светот (не и кај нас) има отсек шах. Според мое мислење, шесто одделение е преголема возраст за да се започне со изучување на шахот, знаејќи го податокот дека на 12-годишна возраст веќе имаме интермајстори, па дури и велемајстори на шаховската игра. Сигурно со шахот треба да се почне многу порано -

вели Данчевски. И англискиот велемајстор Рејмонд Кин тврди дека најдобра возраст за запознавање на децата со магијата на шахот е шест или седум години. - Шахот црпи сила од умот, не од искуството. Дете на шестгодишна возраст може да биде одличен шахист, а дете од 12 години може да се носи со велемајстори - вели Кин. Според него, шахот е „позитивна дрога“ што ги зајакнува мозоците. Дури и кога го играат на интернет, тој е подобра алтернатива од класичните видеоигри. Данчевски смета дека нашите наставници по физичко ни оддалеку не се подготвени да одговорат на предизвикот „шах во училиштата“. - Не очекувам дека оваа година ќе се случи нешто, но за идната година имаме некои идеи што треба сериозно да се разгледаат ако сакаме овој проект да заживее во нашите училишта. Пред сè, голем е ризикот овие дополнителни предавања од областа на шахот да станат само проблем и дополнително оптоварување на професорите, ако кон нив не се пристапи со должна сериозност и методичност, впрочем, тоа е неопходно во секоја настава. За да се обезбеди тоа, сметам, треба да се одржат семинари за наставниците, што ќе ги држат искусни шаховски тренери, за да може потоа тие подобро да ја пренесат и доближат играта до децата преку наставната програма. Исто така, неопходно е да се набават шаховски табли, часовници и демонстрациски табли. Дури по овие први неопходни чекори може да разговараме за започнување на проектот „шах во училиштата“ - вели Данчевски. Тој лично смета дека решението да се вметне шахот во физичкото образование не е среќно решение и од технички причини: „За шах треба училница со маси и столови, а не спортска сала. Оваа игра ја гледам поблиска со математиката, зашто не случајно е речено дека добар математичар е и добар шахист“. Од своето искуство во школата „Гамбит Ассеко-сее“, мајстор Данчевски тврди дека оптимална бројка за работа со деца е не повеќе од седум на еден час. - Во нашата школа имаме таленти, но за поголеми успеси е потребна поголема работа и откажувања на децата. Во моментов децата имаат други приоритети. Дефинитивно, со влегувањето на шахот во училиштата ќе се подобрат и шансите за појавување на идни велемајстори на древната игра. 63

Тренд

Зелена бетонска џунгла

Најголема предност на овие мали зелени енклави во бетонските џунгли е тоа што лесно и брзо се одржуваат, а градинарите лесно и брзо може да најдат доволно купувачи во квартот каде што се изградени, со што се минимизираат трошоците за складирање и за транспорт Пишува Митко Билјаноски

алеку од очите на забрзаните минувачи во урбаната џунгла се кријат плодни градини што не само што ги хранат жителите, туку и ги заштитуваат од невреме, ги разладуваат, ги греат и им даваат почист воздух. Трендот на ширење на градините на покриви не е случаен, бидејќи се покажува дека тие не служат само за одмор од врволицата, туку и од нив може добро да се заработи. Најголема предност на овие мали зелени енклави во бетонските џунгли е тоа што лесно и брзо се одржуваат, а градинарите лесно и брзо може да најдат доволно купувачи во квартот каде што се изградени, со што се минимизираат трошоците за складирање и за транспорт. Спроти Менхетн, во морнаричкиот кварт на Бруклин, на еден покрив е распослана градина од 6.500 квадратни метри. - Прекрасно е - вели Џовани Кипола, кој од влезот на зградата излегува со китка цвеќе. Вели дека единствено место на кое купил толку свежо зеленило била неговата родна Италија пред десетици години. Додека го полеваат цвеќето на покривот на „Фармата Бруклин Гранџ“, градинарите имаат поглед на мостот „Менхетн“. За разлика од другите градски градини за зеленчук, 64

ова ниту е социјален проект ниту е дело на станарите. Ова е вистинска фарма, каде што сопствениците настојуваат да одгледаат квалитетни производи што би можеле да се натпреваруваат со цената и со пласманите на класичните зеленчуци. „Гранџ“ има вработено петмина кои го одгледуваат зеленчукот и потоа го продаваат на зелените пазари или, пак, им го нудат на рестораните и на хотелите. Урбаното земјоделство во Северна Америка долго време се сметаше за дел од непрофитниот сектор, а се организираше и заради социјални цели. Особено голем успех постигна организацијата „Гроуинг пауер“ од Милвоки, основана од Вил Ален, поранешен професионален кошаркар, а потоа и директор во „Проктер енд Гембл“. Совети и експертизи од него побараа многумина во САД, вклучувајќи ја и првата дама Мишел Обама, која има своја градина за зеленчук во Белата куќа. Проектот на Ален доби кредит од фондацијата „Макартур“ и 5 милиони долари од фондацијата „Келог“ за организирање обука на урбани градинари, кои би одгледувале здрава и свежа храна за потребите на својот кварт или на својата зграда. Со таа помош, организацијата разви капацитет да одгледува доволно зеленчук, овошје, храна и риба за да прехрани 10.000 луѓе во сиромашните квартови. Откако проектот се покажа како „социјално одржлив“, станува јасно дека е и економски одржлив.

Парцелите се мали. Нема потреба од купување трактори и друга механизација. Обично црево заменува скап систем за наводнување. Под стаклениците може да се произведува разновиден зеленчук и да се одгледуваат поретки и поскапи сорти

Одгледувањето храна во големите градови е новина само за големите центри во западните земји. А, тоа е традиција во другите делови од светот. Во Најроби, на пример, сиромашните жители настојуваат да ја претворат во земјоделска површина секоја педа земја. Насадите допираат до работ на коловозите. Но, и во земјите во развој урбаното земјоделство не е само итрина на сиромашните жители. Некои локални фирми го забележале економскиот потенцијал за одгледување храна меѓу најголемите потрошувачи. Градовите насекаде прераснуваат во мегаградови со сè повеќе луѓе - кои треба да јадат барем трипати на ден. Тоа што во земјите во развој се прави традиционално и стихијно, на запад се прави темелно. Дури и на универзитетските колеџи сe зголемува интересот на курсевите за обука на новата класа земјоделци. Во август, во Торонто, беше организиран самит на кој експерти од САД, Канада и од Куба разменуваа искуства и дебатираа за прашања, како што е зонска регулација на градините. И владите ги приспособуваат законите и правилата за да им овозможат и да им олеснат на колку што е можно повеќе луѓе да ги продаваат производите што ги одгледуваат на покривите и на терасите. На многу места, сепак, сè уште е забрането да се продава храна што не е одгледана на земја обележана како земјоделска парцела. - Не е лесно да се живее од обработка на www.gragjanski.mk

Тренд Над бетонот - вода Најновиот изум на креаторите на еколошка иднина не се зелените, туку сините покриви - од резервоари со вода. Таквите покриви би имале три главни функции. Пред сè, би го ладеле објектот преку лето и би го грееле в зима, ако се изгради паралелен систем со подземни резервоари. Покривите, исто така, би можеле при невреме да ја апсорбираат дождовницата. Ваквите сини покриви засега се исклучително ретки. Над катната гаража во холандскиот град Хертогенбош е изграден огромен резервоар, што обезбедува од 30 до 40 отсто од потребите за греење на околните канцеларии и домови. А, во Нагоја, резервоарот на покривот преку лето го лади комплексот „Оаза 21“.

земја. Повеќето традиционални фармери имаат тешкотии да заработат за живот. Затоа тие со години постепено го напуштаат земјоделството. За многумина, единствен начин да заработат од земјоделството е да ја продадат нивата на инвеститор заинтересиран за проект во друга сфера - укажува Кети Холтсландер, директорка за развој на канадскиот синдикат на земјоделци. Урбаното земјоделство е сосема спротивна приказна. Парцелите се мали. Нема потреба од купување трактори и друга механизација. Обично црево заменува скап систем за наводнување. Под стаклениците може да се произведува разновиден зеленчук и да се одгледуваат поретки и поскапи сорти. Овие градини се вклопуваат во глобални-

Покривот на Градската куќа во Чикаго, прекриен со зеленило, просечно низ годината е за 7 степени постуден од покривите на околните згради - в лето, пак, разликата е неверојатни 30 степени

те повици за намалување на емисиите на штетните гасови и за изградба на самоодржливи населби. Урбаното земјоделство има и многу други предности што немаат врска со нивите ниту, пак, директно со профитот. Внимателно конструирани тие може да ги заштитат објектите врз кои се изградени. Во период кога климатските промени сосема го нарушија времето, обилните дождови претставуваат голем проблем, особено за градовите во кои бетонот и асфалтот не можат да ја апсорбираат водата. Улиците на „ветровитиот“ Чикаго, на 23 јули 2011 година, останаа под дваесетина сантиметри вода по еден од најголемите поројни дождови во изминатата деценија. Денес многу покриви се покриени со вегетација заради заштита од поплави. Зазелени дури и Градската куќа - на покривот е изградена градина со површина од 2.030 квадратни мерки. При врнежи, вегетацијата дејствува како сунѓер и апсорбира до две третини од водата, дури и при најголемите порои. Зеленилото го пречистува воздухот - билките апсорбираат јаглерод диоксид и испуштаат кислород. Налето, пак, растенијата испуштаат водена пареа и ги ладат Градската куќа и околниот воздух. Зградата со зелен покрив апсорбира помалку жештина од околните, прекриени со црн катран. Таква заштита на објектите и облагороду-

вање на средината со векови се практикува во скандинавските земји. Трендот во мегалополисите почна пред половина век. Во Токио, секоја новоконструирана зграда со рамен покрив мора да има 20 проценти од покривот засаден со вегетација. Во Чикаго денес веќе има 250.000 квадратни метри зеленило на покривите. Тоа особено помага налето, за разладување и за заштедување на енергијата што би ја трошеле уредите за разладување. Покривот на Градската куќа во Чикаго, на пример, просечно низ годината е за 7 степени постуден од покривите на околните згради. В лето, пак, разликата е неверојатни 30 степени. Зелениот покрив ја штити зградата и од суровите ефекти на брзите промени на температурата и од ултравиолетовото зрачење и трае 50 години, два-три пати повеќе од класичните покривки на рамните покриви. Единствен проблем на оваа идеја е големата тежина на почвата и на растенијата. Неопходен е слој земја дебел триесетина сантиметри, што го зголемува притисокот врз конструкцијата. Во северните области, пак, конструкцијата ќе мора да го трпи и притисокот од снегот. Најголемите ентузијасти ја промовираат идејата на зелени ѕидови од бршленести растенија. Тие преку лето би правеле сенка, а во текот на зимата би задржувале околу себе тенок слој на воздух, кој би служел како дополнителна изолација.

„Љубојна“

Музика со детска и животна радост „Љубојна“

Музика со детска и животна радост „LJUBOJNA BRASS FANTASY“ е наслов на новото издание на составот „Љубојна“, Оливер Јосифовски и Вера Милошевска, што ќе ì биде претставено на публиката со голем промотивен концерт на 20 ноември во Универзалната сала во Скопје. Овој албум ги носи звуците на цел свет; сончеви, радосни, ведри мелодии на Медитеранот, Африка и, секако, на Македонија Пишува Петар Николовски Фотографија Кристијан Панов

ливер и Вера велат дека егејската или музиката од зад границата е љубовно отворена, плени со својата химничност и, според нив, носи универзално расположение, универзално разбирливо. Единствениот допир со таа богата медитеранска култура тие го доживуваат токму преку музиката, која долго време била замолчувана, како и јазикот. Објаснуваат дека таа музика, иако не сме ја сретнале во реално време, е структура на огромен дел од новосоздаваната мелодија. Проектот 66

„LJUBOJNA BRASS FANTASY“ е експресија на оваа музика, во која се брануваат звуците на белото море и е исто толку голема и отворена како него. Дополнителна возбуда е тоа што на сцената има 18 музичари.

$ Во претходните изданија на „Љубој-

на“ владееја носталгичност, таговност, меланхоличност, толку својствени за творештвото на ова поднебје. Но, во овој албум ги допирате светот и неговите различни музики - медитеранскиот, африканскиот звук... Па, како би го опишале „LJUBOJNA BRASS FANTASY“? # Вера: Ние сме дел од тој народ, иако далечен, сепак, не и оддалечен. Ние не создаваме музика што опишува нечија историска или

фолклорна состојба, како што многумина го прават тоа: толку го прераскажуваат фолклорот што тоа веќе премина и во перверзија. Ние ја живееме благодатта од таа музика, живееме во тој дух. Она што нас и националната музика нè одвојува од патетичната меланхолија е радосната тага, која не буди безизлезно чувство. Неа ја има во сите наши изданија: има меланхолија исто колку и детска и животна радост. Ова издание извира од музика со која се допира светот. „Авантуризмот“ на морето, преточен во културните влијанија што со векови допливувале и брзо се ширеле, ја направиле оваа музика предизвикувачки прекрасна. На албумот има три „хитови“ по кои „Љубојна“ стана препознатлив бренд: „Твојте очи Лено“, „Мори чупи Костурчанки“ и „Крена мартината“, што значи дека одамна размислувавме за правецот на оваа музика. Точно е дека овој албум освојува со енергичноста и истите песни имаат сосема поинакво светло, но, најпрецизно речено, атмосферата на албумот е лирска, кафеанска и воено-химнична. # Оливер: Музиката во 90 отсто е снимана во еден ден, во иста сала, со сите музичари одеднаш. Тоа ја прави посебна (бушава), немирна, како што јас сакам да ја нарекувам, www.gragjanski.mk

„Љубојна“ но многу насмеана, светла, каква што е и самата музика. Мислам дека е многу тешко една таква форма да се зароби во носач на звук кој, сакал-нејќел, е студиски производ со многу постпродукција. Сепак, многу сме задоволни со тоа што излезе и како звучи, за што се заслужни Ален Хаџи Стефанов и Ангел Косев.

$$ Освен гласот на Вера, делото го збогатуваат и уште седум женски вокали, но и дувачки оркестар. Кои се, како се избрани и како придонесоа во создавањето на албумот? ## Оливер: Во албумот се вклучени седум преубави битолски чупиња кои досега (како пејачки) не настапувале со музичари, но затоа, од друга страна, нивното искуство е богато со настапи, како играорки во културно-уметничкото друштво „Илинден“ од Битола, со голема километража на одиграни концерти зад себе и една елеганција што плени, а од чие присуство има што да се научи. Со огромна љубов, максимална посветеност и со невиден шарм уште од првиот момент на пробите пленат на сцената. Дувачкиот оркестар, пак, е грижливо избиран и го сочинуваат момчиња кои свират на еден уникатен стил. Тие свират ритам (груваат) на посебен игрив начин. Двајцата трубачи се познаваат долго време, но дури сега им се исполни големата желба да свират заедно, а на кларинетите свират татко и син. Сите се професионални музичари кои циркулираат во македонската музичка струја. $$ Има некои интересни моменти од соз-

давањето, од снимањето на албумот?

## Вера: Бидејќи тоа беа седум турбо работ-

ни денови, не можевме да ги носиме истовремено и двете деца, па со нас постојано беше само Јован, оти сè уште го доев. Тој беше, всушност, најревносниот слушател, буквално не трепнуваше. На пробите (кога брас- оркестарот свиреше гласно), Јован заспиваше на почетокот на свирењето, а со силен плач се будеше во истиот момент кога музиката ќе запреше, како да прашуваше: „Само толку?“ „Јас сум мајка и татко на децата, а Оливер мајка и татко на музиката“.

$$ Зошто избравте токму дувачки оркестар? Поради возбудата и веселоста што може да ги создаде само еден таков оркестар? ## Оливер: Апсолутно! Во Егејска Македонија сè уште постојат дувачки оркестри, односно познатата „жута“, како што Егејците ја нарекуваат трубата, која била карактеристична за тамошниот градски живот. На беломорската музика одлично ì прилега токму таа труба. Кон крајот на 90-тите години на скопскиот плоштад купив винил-издание и кога го слушнав дома, со игривоста на музиката, ми предизвика голема возбуда. На многу забави таа плоча беше главна. Секогаш ќе се сеќавам на таа труба и оттогаш тлее идејата за егејскиот брас.

и есента. Забрзано работиме за една инсталација во форма на опера, што треба да се прикаже во Битола на 15 декември. Во меѓувреме, ја селектирав програмата за „Фестивалот на музика од светот“, што ќе се одржи во Битола, на 7 и 8 декември, во организација на Центарот за култура Битола и почнувам едногодишен истражувачки проект со театар од Солун.

$$ По поезијата на Петре М. Андреевски,

со новиот албум повторно се навраќате на народниот мелос. Со кое чувство и мисла избравте кои песни да ги пеете? ## Вера: Петре М. Андреевски го воздигна народното. Всушност, во сите албуми постојано преовладува истата насока, сакавме да направиме еден со љубовна поезија, силна и по звук и по емоција, кој нема да ì остави избор на публиката, освен да се весели. ## Оливер: Овојпат „Љубојна“ пак ги крши стереотипите за тоа до каде да се оди со музиката, што да правиме со нашата, дали музиката и луѓето кои живеат во Македонија си значат едни на други, дали доволно...?

$$ Како би ја опишале таа жед, љубо-

$$ Оливер, паралелно сте посветени

и на создавањето музика за театарски претстави во Истанбул... На што работите сега и како го одржувате интензитетот на креативноста во неколку проекти паралелно? ## Штотуку заврши мојот ангажман во Истанбул. До декември ќе треба да оживеат уште неколку важни проекти, концерти, инсталации... Освен концертот на „Љубојна“ и промоцијата на цедето „LJUBOJNA BRASS FANTASY“, ќе има и краток анимиран филм, а во тек се преговорите за концертите што треба да се случуваат во 2013 година, во летото

Она што нас и националната музика нè одвојува од патетичната меланхолија е радосната тага, која не буди безизлезно чувство. Неа ја има во сите наши изданија: има меланхолија исто колку и детска и животна радост

питност, потреба за нови звуци, за нови музички „простори“... за одење преку линијата, за предизвикување на сопствената креативност? ## Музиката по многу нешта наликува на сите други уметности и сите други занаети. Во овој контекст би ја спомнал ќерка ми Јана, која има пет и пол години и која за некоја салата ќе каже - ааа, оваа е уметност, а за друга - ова е само салата. Мене некако последните ми се „само“ салати. Не успеав да дознаам во што е разликата. Значи, потребата од истражување доаѓа од потребата за сознавање на разликите, оние тенки нијанси кога едното преминува во другото, од интересно и живо во неинтересно, неживо, и обратно.

$$ Вера, дали Вие, како партнерка на Оливер на сите полиња, сте и негова водилка?

## Испреплетено, низ сите тие улоги, нека-

ко спонтано наоѓаме начин да истражуваме заедно, нам и неофицијалниот дел ни е официјален поради истите професии. Иако, за жал, во последно време и двајцата правиме големи жртви, компромиси и губиме: јас сум мајка и татко на децата, а Оливер мајка и татко на музиката. ## Оливер: „Љубојна“ е длабоко врзана за идентитетот на македонската музика и со самото тоа за гласот на Вера Милошевска. За мене, професионално тој глас е еден од најважните, понови гласови на кои се гради новата македонска музика.

$$ Како се соочувате со она сувопарно, бирократско секојдневје, како го живеете главниот град, каде ги наоѓате Вашите духовни прибежишта? ## Оливер: Се обидуваме да им се радуваме на обичните нешта. Патуваме, со причина, без причина, гледаме филмови, јадеме заедно. сабота, 10 ноември 2012

Фељтон

Камерон Дијаз

Тексашанката му се враќа на родеото Синооката актерка никогаш порано не била пофокусирана на својата кариера. Две децении царува на филмското платно и со својата сексапилност е фантазија на секој маж. Во филмот на браќата Колин глуми тексашка кралица на родеото Пишува Андријана Атанасовска

амерон Дијаз, насмеана, русокоса, атрактивна божица на филмското платно, е многу работи во едно. Веќе дваесет години ја посакуваат многу момчиња. Воздишките на милиони момчиња и мажи по неа почнаа во 1994 година, кога Дијаз се појави покрај Џим Кери во филмот „Маска“. Со првото појавување на големото платно почнаа традиционалните прашања „која е оваа девојка?“, исто како кога Хали Бери се појави во „The Flintstones“ или Меган Фокс во „Трансформери“. Тоа беше пред речиси 20 години. Но, и денес Дијаз сè уште измамува воздишки. Неодамна позираше во секси костум за насловната страница на списанието „Ескваер“, а наскоро ќе ја видиме како се соблекува во „Гамбит“, новиот филм со Колин Фирт и Алан Рикман. Во улога на тексашка кралица на родеото, Дијаз ја покажува својата совршена фигура во гаќички со леопард-дизајн и црн градник. Премиерата во киносалите е планирана за 21 ноември. - Зборовите беа навистина тешки за изговарање. Бев среќна кога ми се јави Колин Фирт, кој ги има изговорено најтешките зборови на сцена, и кога тој кажа „ова се тешки зборови“… тоа навистина беше предизвик

за мене - изјави Дијаз за „Ескваер“. Интересно е кога искусна актерка сама ќе изјави дека одредени зборови се тешки за изговарање. Никогаш не би помислиле дека работела со Џон Малкович, Мартин Скорсезе или со Ал Пачино. - Колин и Алан се британски театарски актери, го играле Шекспир. Јас, јас повеќе глумам со лице - вели Дијаз. Нејзиното лице и особено телото ѝ носат огромни пари. Студијата упорно ја ангажираат. На пример, филмот „Лошата наставничка“ имаше буџет од 20 милиони долари, а заработи 216 милиони долари. Но, тоа е само еден пример. По Џулија Робертс, Камерон е втора актерка која била платена 20 милиони долари за филм. Но, Камерон не гледа така на работите. - Никогаш не сум прифатила да снимам филм затоа што платата била добра, иако имав многу можности за тоа. И да, животот бил добар кон мене. Tаа е богата и може да си дозволи многу луксуз. Вели дека луксузните работи се потреба, со оглед на начинот на кој живее. Сепак, важно е тоа дека таа е сè уште девојката од Лонг Бич, која работи напорно и знае да ја цени вредноста на парите. - Работам напорно, колку што се бара од мене. Тоа е основата на моето битие. Не размислувам како би било да се направи тоа или тоа, www.gragjanski.mk

Камерон Дијаз

НЕЈЗИНОТО ЛИЦЕ И ОСОБЕНО ТЕЛОТО Ì НОСАТ ОГРОМНИ ПАРИ. СТУДИЈАТА УПОРНО ЈА АНГАЖИРААТ. НА ПРИМЕР, ФИЛМОТ „ЛОШАТА НАСТАВНИЧКА“ ИМАШЕ БУЏЕТ ОД 20 МИЛИОНИ ДОЛАРИ, А ЗАРАБОТИ 216 МИЛИОНИ ДОЛАРИ затоа што знам како треба. Можам сама да го исчистам својот тоалет. И можам да се натпреварувам со најдобрите чистачи на тоалети. Кој би рекол дека оваа долгонога убавица неодамна го прослави својот 40-ти роденден. И покрај славата што ја ужива веќе две децении, воопшто не е променета. Славата, вели, ѝ помогнала само да остане она што е навистина. - Дваесетте години искуство ме научија на некои работи. Кога сите врати ти се отворени, мора да си поставиш граници сам на себе. Ако немате добро воспитување, постои опасност дека ќе ги злоупотребите тие неограничени можности и тогаш ќе се изгубите комплетно - вели Камерон Дијаз. На четириесетгодишна возраст таа нема изгубено ништо. Напротив, има добиено некое опипливо чувство на смиреност, на конзистентност (нејзиниот омилен збор). „Водам повеќе сметка за своето однесување, затоа што сите гледаат како се однесувам. Сите зборуваат за мене“, вели таа. Води сметка за ситниците, како што се, на пример, чекање во ред, плаќање за работи што ѝ се понудени бесплатно, не ги затвора продавниците и не ги брка сите надвор за да може да биде сама. Никогаш не сакала да котира високо на скалата за имбецили. Иако е постојано присутна, сепак, досега не се случило да ја поврзат со некој поголем скандал. По снимањето на „Гамбит“, повторно се враќа во Лондон за да го снима новиот филм со наслов „The Counselor“, по сценарио на Кормак Меккартни и во режија на Ридли Скот, во кој настапува со Бред Пит. Секако, насетувате темно и насилно сценарио. Како што вели и самата Дијаз: „Ова е

најинтересното сценарио што го имам прочитано досега“. Од нејзината насмевка, од начинот на кој ги гледа работите може да се заклучи дека таа е навистина среќна. Тоа е за почит, затоа што сè уште важи стереотипот дека жена на четириесет години, без деца и сопруг, не може да биде среќна жена. - Првпат во животот се чувствувам задоволна. Стареењето е најдобриот дел од животот. Сега знам повеќе од кога било. Знам да бидам благодарна. Се познавам себеси подобро. Се чувствувам поспособна. И што се однесува до физичкиот изглед - се чувствувам подобро на 40 отколку на 25 години - вели Камерон. Камерон е светска жена - за нејзина среќа, цел свет знае која е таа. Дури е позната личност и во Бутан, каде што беше во посета пред четири години. „Таму сите носат традиционална облека, а кога се симнав од авион еден човек ме замоли да му се потпишам на ракавот. Си помислив - каде се наоѓам“. Денес, фармерките се традиционална униформа на Камерон. Ни сама не знае колку фармерки има во својата гардероба. Нејзината коса никогаш не била поруса и со поголем волумен, а таа е во најдобра можна форма. Фигурата на Камерон не е само „божја дарба“. За да ја одржи, вежба најмалку петпати неделно. А, пред да почне снимање или промоција на некој филм, таа вежба уште понапорно. - Тоа ми остана од снимањето на „Чарлиевите ангели“. Кога ќе почнете, се врежува во меморијата и телото помни такви работи. Некои, пак, не паметат. Некои тела имаат Алцхајмерова болест - се шегува.

КАМЕРОН ДИЈАЗ СЕ СОБЛЕКУВА ВО „ГАМБИТ“, НОВИОТ ФИЛМ СО КОЛИН ФИРТ И АЛАН РИКМАН. ВО УЛОГАТА НА ТЕКСАШКА КРАЛИЦА НА РОДЕОТО, ДИЈАЗ ЈА ПОКАЖУВА СВОЈАТА СОВРШЕНА ФИГУРА ВО ГАЌИЧКИ СО ЛЕОПАРД-ДИЗАЈН И ЦРН ГРАДНИК сабота, 10 ноември 2012

Фељтон Нејзината смеа е смеа на жена која несвесно ужива во животот. Таа го живее животот независно од папараците, обожавателите. - Мислам дека создаваш еден вид отпор спрема тоа. Немам намера да ја трошам енергијата и да се грижам за такви работи. Ќе си го живеам животот, затоа што јас знам која сум, што правам и со кого. Камерон никогаш не зборувала отворено за тоа со кој маж излегува. Досега покрај себе нанижа цела низа посакувани мажи, вклучувајќи ги пејачот Џастин Тимберлејк и безбол ѕвездата Алекс Родригес, на упорно избегнува врзување во брак. Вели дека бракот, едноставно, никогаш не ја привлекувал. Не го сакала ни на возраст од 20 години ни кога ја достигнала славата во раните триесетти, но не ја исклучува сосема можноста дека тоа може да се случи во нејзините четириесетти години. Вели дека, без разлика на годините, би можела да има и деца. Пред две години во интервјуто за „Плејбој“ изјави дека сака маж кој ќе може да ја префрли преку рамо. И сè уште сака маж кој ќе - Научив да правам сè од рана возраст. Мознае да се грижи за себе, кој е силен. ите родители често велеа дека еден ден ќе - Мислам дека тоа го изгубивме во нашето бидам своја личност и дека на овој начин ќе општество - вели таа. научам да се грижам сама за себе. Камерон имаше три врски почнувајќи од Во средно училиште, се разбира, била во средината на 90-тите години и сите траеја навивачкиот тим. Но, освен тоа, сè друго по три-четири години. Излегуваше со Мат било минливо за Камерон. Дилон, Џаред Лето и Џастин Тимберлејк. Со Лето беа и свршени. Нејзината врска со без- - Едноставно, не ми беше грижа за училиштето. Не можев да сфатам која е поентата да бол ѕвездата Алекс Родригез траеше околу една година и заврши минатиот септември. седам пред книга и да се обидам да запомнам некој одговор на некое прашање. И секоја од овие врски предизвикуваше медиумско внимание. Оттука произлегоа Тогаш го запознала фотографот Џеф Дунас, со кого е пријателка и до денешен ден. многу прашања - дали таблоидите можат Модната агенција „Елит“ ѝ понудила пари да уништат една врска или само ја прават и патување - на само 16-годишна возраст. посилна? Со кое од бившите момчиња е сè уште блиска? Дали има вистина во гла- Нејзиниот татко бил тој кој ја однел на аеродромот и ѝ рекол: „Добро дете, те научив сиштата за неа и Пи Диди? сè што знам. Сега оди таму и искористи го - Мојот живот е неверојатен. Тоа е животен стил што само можете да го замислите... тоа. Не биди глупава, обрати внимание“. Иако била млада и наивна, успеала да ги славни пријатели, повеќе поминати милји избегне традиционалните замки. со авион отколку што има ѕвезди на небото и седиште во првите редови на модните не- - Мајка ми секогаш викаше дека ништо не е дели. Убавината во сето тоа е што сè постиг- бесплатно. Имав пријателки кои имаа момнала сама. Нема приказна за познат чичко чиња продуценти и кои викаа: „Може да или, пак, дека јадела од сребрена лажичка. одиме кај него дома и да го земеме неговиот авион“. Но, јас сметав дека со самото тоа Пред да стане светски позната личност, таа што луѓето ќе ме видат во такво друштво, била само обична девојка од Лонг Бич, мало иако нема да правам ништо со тие продупристанишно гратче во близина на Лос центи, всушност, ќе претпостават дека има Анџелес.

„ПРВПАТ СЕ ЧУВСТВУВАМ ЗАДОВОЛНА. СТАРЕЕЊЕТО Е НАЈДОБРИОТ ДЕЛ ОД ЖИВОТОТ. СЕГА ЗНАМ ПОВЕЌЕ ОД КОГА БИЛО. ЗНАМ ДА БИДАМ БЛАГОДАРНА. СЕ ПОЗНАВАМ СЕБЕСИ ПОДОБРО. СЕ ЧУВСТВУВАМ ПОСПОСОБНА. И ШТО СЕ ОДНЕСУВА ДО ФИЗИЧКИОТ ИЗГЛЕД - СЕ ЧУВСТВУВАМ ПОДОБРО НА 40 ОТКОЛКУ НА 25 ГОДИНИ“, ВЕЛИ КАМЕРОН 70

www.gragjanski.mk

Камерон Дијаз

КАМЕРОН ДИЈАЗ ВОДИ СМЕТКА ЗА СИТНИЦИТЕ, КАКО ШТО СЕ, ЧЕКАЊЕ ВО РЕД, ПЛАЌАЊЕ ЗА РАБОТИ ШТО Ì СЕ ПОНУДЕНИ БЕСПЛАТНО, НЕ ГИ ЗАТВОРА ПРОДАВНИЦИТЕ И НЕ ГИ БРКА СИТЕ НАДВОР ЗА ДА МОЖЕ ДА БИДЕ САМА. ИАКО Е ПОСТОЈАНО ПРИСУТНА, ДОСЕГА НЕ СЕ СЛУЧИЛО ДА ЈА ПОВРЗАТ СО НЕКОЈ ПОГОЛЕМ СКАНДАЛ нешто. Со други зборови, не беше бесплатно. Тоа е цената што ќе треба да ја платам. Затоа, благодарам за поканата, но не сакам да ја платам таа цена. Советот од кој имала најголема полза бил: „Обрни внимание. Не биди глупава“. И потоа дојде филмот „Маска“ кој засекогаш ѝ го смени животот на Камерон. „Ако сте благодарни за она што го имате, тогаш немате потреба од ништо друго. Благодарноста е таа што ве прави среќни, ви дозволува да бидете среќни. „… Велиш благодарам - кога сме благодарни, енергијата што излегува од нас постојано вели благодарам, благодарам, благодарам…“. Уникатната врска што ја има со мажите може да ја препише на врската која ја имала со татко ѝ, кого го загуби ненадејно, пред две години, поради последиците на актерка. Беа во мал број и никој не ги од пневмонија. Неговата смрт ја уништи целосно, а во исто време ја направи и по- сфаќаше сериозно. Немаше блогови како мудра. - Прераснав во друга личност. Не- денес. И фала богу за тоа, затоа што се слуговата смрт ме претвори во комплетно чуваа откачени работи за кои, за среќа, не дозна никој. друга личност. За моето семејство тоа беше Ѕвездата на новиот филм ,,Гамбит“ никошок. Научив вредни лекции, меѓу кои дека гаш не застранила поради тоа што, како постојат одредени работи што не можеме што тврди таа, земањето дрога никогаш не да ги промениме. ѝ било „интересно“. Она што се промени беа приоритетите на Камерон: луѓето со кои го поминува време- За новото издание на британското списание „Есквајер“ таа изјави: „Тоа не ми беше то, мажите со кои излегува. „Кој не ги сака интересно. Јас го сакам животот. Не викам лошите момчиња, но сè до моментот кога ќе пораснете и ќе сфатите дека лошите мом- дека немав свои моменти, но секогаш кога бев во опасност од нешто такво, си велев чиња не се за вас?“, прашува таа. „Завршив со тоа“. По смртта на татко ѝ таа целосно се ’Камерон, ова не личи на тебе. Можеш многу да добиеш ако не правиш вакви глупости‘ “. предаде на работата - сними три филмови За својата пријателка Гвинет Палтроу вели: за осум месеци. Ќе отиде на сет, ќе носи нечија туѓа облека, ќе изговори нечии збо- „Многу ја сакам! Се познаваме долго време, но во текот на последните неколку години рови и ќе биде толку зафатена што ќе нема навистина се зближивме“. И двете имаат време да си купи нови фармерки. Вели дека нема време за интернет. „Рабо- поминато низ тешки моменти и на крајот прераснаа во вистински жени. „Навистина там! И не ми се допаѓа интернетот. Сметам дека е навистина опасен“. Исто мислење се чувствувам попривлечна од порано. Ја има и за социјалната мрежа „Твитер“. „Во- ценам својата кожа и секоја брчка и сите оние работи што доаѓаат со процесот на општо не сум заинтересирана. Не сакам стареење, а кои не можеме да ги запреме“. мојот живот да се сведе на содржина. Не ми Единствен начин да се запре стареењето е е интересно и бара многу енергија. Јас едвај да се умре. А, тоа не е добра алтернатива“. одговарам на моите електронски пораки“. Камерон сака да биде како Хелен Мирен. На „Гугл“ нема сочни детали за младоста на Камерон. Во тоа време имаше само 22 „Таа жена е неверојатно секси. Воопшто не години, инстант-слава и пари. Во тие усло- се труди да му се спротивстави на времето, само добро води грижа за себе... На крајот ви сите се откачуваат. сè се сведува на едноставни нешта: храна, -Никој не дозна за нашите лудости, затоа вино, пријатели, љубов. Знам да сакам. Ги што тоа се случуваше во време кога не постоеја таблоиди, какви што има денес, сакам луѓето кои ги сакам. И знам дека тоа да копаат по животот на некоја 20-годиш- ги прави среќни“. сабота, 10 ноември 2012

Време за пауза

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Хоризонтално 1. Nemo}, premalenost - podvi`ni skali 2. Gusta sibirska {uma - tatkoto na Odisej spored gr~kata mitologija ~ovek koj zamenuva - dve bukvi 3. Potko`en loen izrastok - planinska poljana - pismen izve{taj 4. Sojuzna dr`ava vo Venecuela ruski pisatel - ra~ka za kosa 5. Vo red (ang.) - francuski kompozitor, Leo - ro`nat del od prstot - silno (muz.) - Romanija 6. Francija - vid salata so krastavici - filipinska politi~arka, Akino - marka japonski tehni~ki aparati 7. Francuski pisatel, @or` podrug - cvetno rastenie - tro{ok (tur.) 8. Umetni~ki tanc - aragonski kral - bezbo`nik - hektar 9. Povredena vo vojna - priroden arsenit na bakarot - nespokoj 10. Gulab ({pan.) - francuski

fudbaler, Erik - lov na riba 11. Znak za astatin - supstanca aparat za merewe {e}er vo krvta 12. Marka rusko vozilo - voda~ na hunite - selo vo gostivarsko mojsievoto petokni`ie 13. Italija - ukrainski fudbaler, [ev~enko - holivudska akterka, Rita - crven (tur.) - Romanija 14. Avtor na satiri - alatki za ~ukawe - filipinska politi~arka, Korason 15. Eden kontinent - o`ivuva~ na sliki - vid lekovita bilka 16. Pretvorawe na parea vo te~nost - italijanski trener, Xovani Вертикално 1. Neprijatel na italijancite starinsko sredstvo za odbrana 2. Na{ naroden heroj, Man~u - prikazna (lat.) - Azemina (nag.) 3. Francuski hemi~ar, Kiri glasnik - eden pade` 4. Plot - zavisnost od vino 5. Misti~na kineska vera - crve-

nilo na koàta - valkano òlta boja 6. [panija - FK od Italija - ìteli na Tatarija - avtoznak za Ohajo 7. Avtoznak za Holandija - star muzi~ki instrument - moralist, etik 8. Udira~ki muzi~ki instrument evropska raketa 9. Nestru~wak - trotinet - {vajcarski matemati~ar, Valter 10. Na{ slikar, Petlovski - holivudski akter, Boldvin - muzi~ka nota 11. Stiska - krpa za na glava i bri{ewe - beznade`nost 12. Temperatura - na{a pisatelka, Olivera - holivudska akterka, Garbo 13. [panski golman, Rikardo gr~ki slikar 14. Eva Aulin - amerikanska muzi~ka grupa - germanski fizi~ar, Filip 15. Nasmevka - film na Federiko Felini - radius

16. Francuska pra{alna zamenka nauka za zvukot - Icana (nag.) 17. Vid zmija (mn.) - kolor - recept (skr.) 18. ^e{ki fudbaler, Sionko - na{e sobranie od Prohor P~iwski holivudska artistka, Tarner 19. Evrejski mislitel, Uriel -

tekst so svetle~ki bukvi 20. Tajland - grad vo Hrvatska elemija 21. Turski dr`avnik, Turgut - rabotnik vo arhiva - reka vo Anglija 22. Lice {to se zanimava so retorika - vid rak (mn.)

Решение од минатиот број

www.gragjanski.mk

Хороскоп од 10.11.2012 до 16.11.2012

Времеплов

Овен

Бик

21.03-19.04

20.04-20.05

Колку и да сакате, сепак, нема да успеете да ја намалите улогата на другите луѓе во вашиот живот. Ќе добивате многу барања и обврски, но ќе имате и одлична стимулација. Не размислувајте дали да побарате помош. Зрачите со нешто посебно и тоа ќе придонесе да ви се случат неколку интересни епизоди, особено ако сте слободни. Контролирајте ја нетрпеливоста. Ќе мора да се соочите со критиките од семејството.

Можете сериозно да сметате на несебична поддршка од луѓето во вашата околина. Наредните денови ќе се дружите со пријателите. Ако имате неостварени деловни цели, веднаш почнете со нивна реализација, само внимавајте да не преземете премногу обврски на себе. На љубовен план состојбата е нормализирана, а слободните припадници на знакот ќе се заинтересираат за личност со многу пристоен изглед.

Рак

Лав

21.06 - 22.07

23.07– 22.08

Иако сте претрупани со работа, не се предавате и се обидувате во тоа да најдете задоволство. Доколку добиете привлечна понуда за промена на работното место, однесувајте се внимателно и не ги идеализирајте потенцијалните соработници. Раковите во брак или со цврста врска размислуваат за заеднички проект со партнерот. Слободните ќе се заљубат, веројатно, на работното место. Внимавајте на здравјето.

Сега сте романтично расположени и склони кон претерано идеализирање на партнерот. Особено привлечни ќе ви бидат луѓе кои живеат далеку од вас. Ако сте во брак, ќе минувате многу време со децата и одговорно ќе ги прифаќате семејните обврски. Ќе сакате да воведете ред во работата - тоа ќе се случи со помалите проекти, но ќе ви недостига енергија за покрупните. Концентрирајте се на деталите.

Вага

Скорпија

Стрелец

23.09 - 23.10

24.10 - 22.11

23.11 - 21.12

Се наоѓате во интензивен период во кој ќе зрачите со енергија, шарм и оптимизам. Најмногу време ќе минувате во флерт, забави и дружење. Секаде каде што ќе се појавите, ќе добивате внимание што ќе го искористите во свои цели, макар и деловни. Во работата ќе ве интересира само заработувачката, а нема да изостане и напредокот во кариерата. Најдобро е да се посветите на планирањето на идните активности.

Мислите и чувствата ќе ги задржувате само за себе. Малкумина од вашата околина ќе знаат што, всушност, се случува со вас. Многу време ќе им посветите на размислувањата за целокупната состојба и за насоките во кои би требало да се движи животот. Се соочувате со финансиски проблеми. Ќе сакате вие да ги одредувате правилата на игра во љубовта. Слободните скорпии ќе почнат врска со убава иднина.

Јарец

Водолија

22.12 - 19.01

20.01 - 18.02

19.02 - 20.03

Се наоѓате во период на многубројни интересни настани. Ќе бидете расположени, а нагоните ќе управуваат со вашите одлуки и постапки. Но, нема постојано да бидете сосема задоволни. Деловните случувања ќе се испреплетат со останатите животни сфери. Ќе се родат симпатии во деловната средина, но внимавајте на заблудите што ќе бидат последица на вашето гледање на светот преку розови очила.

Случувањата во домот ќе бидат ваша главна преокупација. Ќе се занимавате со преуредување на животниот простор, па деновите ќе ви минуваат во трчање од работа до дома и обратно. Најдете време за дружење, па во ниеден момент нема да бидете сами. Слободните водолии ќе уживаат во флертот и заведувањето. Работните обврски нема многу да ве интересираат, зашто ќе се концентрирате на други работи.

Ќе се однесувате неразумно во трошењето пари, а тоа ќе резултира со долгови што ќе ги исплаќате многу подолго од моменталното задоволство. Најмногу ќе вложите во патувања, а можен е голем трошок и за купување автомобил. Бидете внимателни во комуникацијата и не влегувајте во расправии со конфликтни лица. На љубовен план се можни интересни случувања, како што е враќање на некое лице од минатото.

сабота, 10 ноември 2012

11 ноември 1675

Готфрид Лајбниц за првпат применил интегрално сметање за да ја пресмета површината под кривата y = x. Но, бидејќи не ги објавил своите идеи сè до 1684 година, некои сметаат дека ги присвоил од Њутн

13 ноември 1944

За време на НОВ било ослободено Скопје. Денеска им се оддава почит на 87 жртви и на 1.200 борци кои учествувале во ослободувањето од бугарскиот и од германскиот окупатор

14 ноември 1832

Во Њујорк бил пуштен во употреба првиот трамвај. Возилото го влечеле коњи и имало место за 30 лица

Близнаци 21.05 - 20.06 Во работната средина инсистирате на вашето гледање на нештата, а таквото однесување ќе резултира со конфликт со соработниците. Полека, но сигурно ви претстојат крупни деловни промени, но нема причина за загриженост. Во семејниот живот сте склони кон погрешни процени, па затоа е најдобро да имате трпение. Љубовните случувања ќе бидат поврзани со патувања. Внимавајте и водете грижа за здравјето. Девица 23.08 - 22.09 Обидете се да ја задржите искрената и отворена комуникација во односот со партнерот. Внимавајте да не се заплеткате во мрежата на сопствените заблуди. Рутината не ви одговара, па правите сè за да ја задоволите својата љубопитна природа. Тешко ќе се задржувате на едно место, домашните ќе ве нервираат, па можни се расправии. На деловен план владее стагнација на која не можете многу да влијаете.

Многу размислувате, се занимавате со самоанализа и постојано се вртите кон минатото. Обземени сте од стравови за иднината, се спротивставувате на промените што се нужни, ги одбивате советите... Многу нешта нема да се одвиваат на начин и со брзина каква што вие сакате, па најдобро е да го прифатите природниот тек на настаните. Ќе ве нервира партнеровата чувствителност и инертност. Риби

Made in Канада From: emiliatosevska@cyberpass.ca To: sani@freepress.net Subject: re: za careto Date: 10/11/2012

From: sani@freepress.net To: emiliatosevska@cyberpass.ca Subject: za careto Date: 9/11/2012 Здраво Емче, Извини за поракава, ама морав некому да му пишам. Некому кој не е одовде. Сè помалку имам трпение, а станувам и сè подепресивна. Знаеш, како, „на времето“ (пред повеќе од десетина години), нè убедуваа дека „времињата се ’матни‘ и дека на површината испливало целото ѓубре, па треба време сè да слегне, да си дојде на свое место“? Се сеќаваш како нè тешеа со тоа дека „квалитет си е квалитет“? Ѓубрето сè уште е на површина, а квалитетот одамна не е квалитет. Сега сфаќам дека тоа се лекции на генерации кои растеле со мотото „учи за да не работиш“ - што, можеби, и функционирало во време, по Втората светска војна, во кое земјата (и регионот) се обновувала, па биле потребни „и работници и интелектуалци“. И, еве ме мене толку години подоцна, „стручњак“, чија задача е да истражува и да произведува информации што ќе ги преиспитуваат разните процеси во земјава во која живееме, за да се подобрат. И, ако ти се верува, од моето прво вработување, до ден- денес ниеден од моите вработени не сака добро да си ја вршам својата работа. Редовно ќе се појави приказна за човек, процес, појава, информација или настан што не треба да се преиспитува, затоа што оние што се на власт не сакаат да бидат преиспитувани. Прво, ми испраќаат знаци (во минатото беа суптилни, а сега се па ми го менуваат произнавредливи), водот, за на крајот, неизбежно, да ме замолат да си ги соберам парталите на друго место. и да си барам чаре И од толку барање чаре, од мојов агол на гледање, кај нас веќе нема поента ни да се каже дека „царот е гол!“, затоа што повеќемина од нас, следејќи го, се соблекоа. И страшното е што едноумието станува сè посилно. Секој ден гледам сè повеќе пријатели кои го прифаќаат, затоа што ми тврдат дека „нема друго чаре“. Не знам веќе дали имам пријателка која не земала или не се обидува да земе партиска книшка, или не свртела неколку телефони, или не ја бара вистинската врска за некој да „ја пикне“ некаде. Каква „струка“, какви „бакрачи“! „Само да се пикнам некаде!“ И додека ние се „пикаме некаде“, додека секој од нас си ја бара својата мала дупка, сè повеќе им даваме моќ на оние што нè тераат да се пикаме по дупки наместо да се бориме за она во што веруваме дека сме најдобри. Луѓето кои на времето ми се жалеа дека нивните фрижидери зјаеле празни додека „оние“ биле на власт, сега не сакаат да чујат за диетата што ја спроведуваат „овие“. Тогаш многумина од нив ме охрабруваа со својата огорченост, а сега со својата арогантност не сакаат ни да ме препознаат на улица. Зошто на друг му го посакуваат страдањето низ кое самите поминале наместо да се борат за тоа никој повеќе да не страда како нив - баш поради тоа што тие го искусиле? Ми доаѓа да баталам сè и да си ја побарам мојата мала дупка... Можеби тоа е чарето. Поздрав, Сандра

За чарето

Гласовите ги позајми Огнен Георгиевски

Драга моја Сандра, Пред некој ден бевме на кафе, поголемо друштво, Балканци. Како што тоа обично бидува, се разви дискусија (на моменти жестока) за „нас“ и за „нив“. Во еден момент целата ситуација ме потсети на нашите бескрајни муабети, кај тебе, на балконот... Имам една пријателка, Босанка, која цело време се нервира што „Канаѓаниве сè прават бавно, полека, без стрес. Затоа и живеат како желки, по сто години, по тоа нивните домови!“ Не верувам дека е во право. Во оваа економија, која важи за силна (а, за која овде цело време се зборува дека е лоша, затоа што сè уште поминува низ период на закрепнување од економската криза во 2008 година), редовно вработените, статистички, имаат помалку стрес од невработените, или од оние со привремена работа, или на договор. Во овој период, вториов тип вработување го има далеку повеќе од она редовното, од 9 до 5, со сите бенефиции. Се разбира, најекспонирани во овој контекст се младите Канаѓани, оние со по 20 и кусур, кои штотуку завршиле школо и сега бараат чаре, како знаат и умеат... Овде никој ништо не им ветува. Трошат пари за школо, ама знаат дека кога ќе завршат, мора некаде да стажираат, за да можат да најдат работа. А, не е секогаш лесно тоа да си го дозволи човек, затоа што нема студент кој излегува незадолжен од студиите. Трендот на млади луѓе кои не ја нашле работата за која се образовале (притоа, плаќајќи солидни суми за школувањето), резултира со сè поголем број луѓе кои сè подоцна стануваат способни да купат автомобил, да направат солидна кредитна историја, па да купат и куќа. Долгорочно тоа се одразува на економијата, затоа што овде сè се врти околу пазарот и способноста на средната класа да го движи истиот. Кога ќе видиш, на крајот, работата се сведува на тоа дали кандидатот има доволно вештини какви што се бараат во тој момент на пазарот. Сакаш да бидеш лекар? Фино. Учи со години, плаќај, полагај, ама да знаеш дека по школувањето, за да станеш доктор, ќе мора да стажираш некаде. И тоа не неколку месеци, туку многу повеќе. И тоа не во Торонто (затоа што тешко се наоѓа место што те чека со отворени раце), туку во некое мало место, подалеку. Притоа, мора да ги жонглираш и поголемите цени на храната, зголемените трошоци за школување и местото на живеење. И како капак: сè помалку компании ги нудат поволностите за пензионирање што им ги нуделе на родителите на оваа генерација. Е, кое е чарето? Во оваа култура важи правилото: „Не очајувај, туку прибери се и избори се“. Плус, овде има и многумина што веруваат само во едно: оној што е способен, ќе успее во какви било услови. И сето ова важи, во поголема мера, за луѓето родени овде. А, есапот за имигрантите, удри го сама. Еден од најгрозните рефрени што го слушав од сите „наши“ беше: „Ајде, ајде, помачи се - сите сме поминале низ тоа!“ Дури сега сфаќам дека советот што ми го даваа сите „нивни“ кога дојдов („Само не се откажувај - порано или подоцна нешто ќе се отвори; и немој никако да бидеш негативна!“) и не е така „глупав“ како што ми изгледаше. Затоа, заинати се и не се предавај! Твоја, Емче www.gragjanski.mk