L-Imhabba Tibnina

1 Ma˙bubmill‑familjari mill‑familjari Ma˙bub Xhieda dwar il‑familja De Piro “ÌuΩeppi De Piro fil‑familja tieg˙u ma kienx jara g˙ajr eΩempji ta’ ˙ajja virtuΩa.”

Il‑kliem ta’ hawn fuq kitbu l‑Arçisqof Pietru Pace lir‑Rettur tal‑Kulle©© Capranica, f’Ruma, fejn iΩ‑Ωag˙Ωug˙ ÌuΩeppi De Piro kellu joqg˙od waqt l‑istudji seminaristiçi tieg˙u. Bejn is‑snin 1965 u 1972 xi w˙ud mill‑membri MSSP ltaqg˙u ma’ diversi persuni u minn g˙andhom kisbu informazzjoni dwar il‑Qaddej ta’ Alla u l‑familjari tieg˙u. Fl‑1987, u mbag˙ad bejn l‑1988 u l‑1992, xi w˙ud minn dawn l‑istess persuni, u diversi o˙rajn mag˙hom, taw ix‑xhieda tag˙hom quddiem it‑Tribunal tal‑Knisja fil‑KawΩa ta’ Kanonizzazzjoni ta’ Mons. De Piro. Dawn in‑nisa u r©iel m’g˙amlux g˙ajr ikkonfermaw il‑kliem tal‑Arçisqof Pace. Hawn hi xi xhieda mog˙tija: Ursola u Alessandru: il‑©enituri tal‑Qaddej ta’ Alla “Kienu jkunu propju kuntenti meta jg˙inu lil ˙addie˙or.”

“In‑Nobbli Alessandru u Ursola g˙arfu jrabbu lil uliedhom fil‑biΩa’ u l‑im˙abba ta’ Alla u tal‑proxxmu. G˙alihom ir‑reli©jon kienet ti©i qabel kollox. Fejn kienet tid˙ol ir‑reli©jon ma kien hemm kompromessi qatt; dak li kellu jsir kien isir, waqt li dak li ma kellux isir ma kienx isir.

Din il‑˙a©a kienet tal‑g˙a©eb fihom, anke fl‑ag˙ar mumenti tal‑˙ajja, ir‑reli©jon kienet tkun l‑ewwel.”

1

“Huma g˙arfu jrabbu u jedukaw ’l uliedhom l‑iΩjed fin‑nobbiltà u l‑edukazzjoni tal‑qalb. Dan g˙amluh mhux biss bil‑kliem imma fuq kollox bl‑eΩempju tag˙hom. Kienu tista’ tg˙id Ωew© qaddisin, ta’ drawwiet mill‑a˙jar u tar‑ru˙ ˙afna, u hekk it‑tfal tag˙hom ma rawx u ma ˙adux minnhom ˙lief eΩempji ta’ virtu’.”

“Fid‑dar ta’ Alessandru u Ursola ma kienx hemm lussu. Kienu komdi imma mhux sinjuri. Kellhom biΩΩejjed g˙all‑edukazzjoni ta’ wliedhom u biex jg˙ixu tajjeb.”

“G˙alkemm nobbli, il‑˙ajja tag˙hom kienet sempliçi. Wara l‑qawmien ta’ filg˙odu kont tarahom kul˙add g˙all‑quddies. U qatt ma kien hemm çajt g˙ax g˙all‑funzjonijiet tal‑Knisja kienu jkunu kollha bil‑ktieb biex ikunu jistg˙u jsegwu. F’nofsinhar kienu jg˙idu l‑‘Angelus’, jieklu u wara g˙as‑sjesta. Filg˙axija kienu jg˙idu r‑ruΩarju: fix‑xitwa kienu jg˙iduh qabel iç‑çena u fis‑sajf wara t‑te.”

“Kienu jinsistu ˙afna ma’ wliedhom fuq id‑dixxiplina u l‑kondotta.

Kienu jippreferu li wliedhom ma j©ibux marki tajba fil‑lingwi u su©©etti simili, basta kienu jkunu tajbin fl‑im©ieba. Ma kienu jammettu l‑ebda skuΩa f’li ma j©ibux ru˙hom sewwa.”

“Biex dejjem itellg˙u lil uliedhom fid‑dixxiplina u l‑ordni kienu bag˙tu lis‑subien fil‑Milizja Maltija. Min˙abba f’hekk in‑nies ta’ klassi g˙olja, speçjalment in‑nobbli, kienu jikkritikawhom ˙afna, u kienu jg˙idu, ‘Ara kif ˙elsu minnhom!’ Kienu jikkritikawhom ukoll g˙ax kienu jibag˙tu ’l uliedhom jistudjaw g˙al tobba u avukati. G˙an‑nobbli ta’ dak iΩ‑Ωmien, li tmur l‑iskola kien ifisser li kellek bΩonn ta˙dem u allura li titg˙allem kien diΩunur.”

Alessandru, il‑missier1 “Kien bniedem ta’ karità u li j˙obb jg˙in ˙afna, iΩda ming˙ajr ma kien juri. Kien josserva skrupoloΩament id‑dmirijiet tieg˙u ta’ nisrani u ta’ ©entlom, ta’ missier tal‑familja, ta’ ˙abib u ta’ çittadin. Kien bniedem integru g˙all‑a˙˙ar.”

1

2

Ix-xhieda dwar il-missier hi skarsa g˙ax hu miet meta kellu biss 49 sena.

Alessandro, il-missier.

ÌuΩeppi

Ursola, l-omm

Ursola, l‑omm2 “Il‑˙ajja tag˙ha kienet sagrifiççju kontinwu. Kienet dejjem g˙addejja, ta˙dem, issa ˙ier©a, issa die˙la, biex tg˙in lil dak u lill‑ie˙or, issa ta˙dem g˙all‑fqar, issa tlaqqa’ n‑nies, issa bil‑foqra jistennew fil‑kju barra biex ikellmuha, issa ˙a©a u issa ˙a©a o˙ra. Kienet mara twajba u qaddisa, ta’ ftit kliem, ta’ karità kbira. Kienet mara li l‑©udizzju tag˙ha kien ta’ min joqg˙od fuqu.”

“Kienet verament mara ener©ika. Ma kinitx taf tistenna. Kienet mara ta’ ftit paçenzja. Kienet dejjem bil‑kelmiet, ‘Isa, isa,’ fuq fommha.

Kellha f’idejha ˙afna affarijiet, u baqg˙et tie˙u ˙siebhom anke meta ma kinitx tifla˙ aktar, sa˙ansitra kien ikollhom i©orruha fuq is‑si©©u tar‑roti. Meta fuq insistenza tat‑tobba hi waqfet minn ˙idmietha, ˙afna nies kienu jmorru g˙andha g˙all‑pariri.”

“G˙aliha ma kienx hemm ˙ela ta’ ˙in. Hija kienet dejjem okkupata b’xi biçça xog˙ol.

‘Trid tag˙ti kont lil Alla ta’ kull minuta,’ kienet t˙obb tg˙id.”

2

Dwar l-omm g˙andna aktar tag˙rif g˙ax hi g˙exet 89 sena.

3

“L‑omm kienet mara tax‑xog˙ol. Ma kinitx ta˙li Ωmien. Kienet organizzata ˙afna. Barra li kienet ti©bor ix‑xebbiet fid‑dar tag˙ha biex ja˙dmu, hi kienet anke tqabbad it‑tfal tag˙ha jag˙mlu xi xog˙ol. Dan kien kontra kif kienu ja˙sbuha n‑nobbli ta’ dak iΩ‑Ωmien. G˙al dawn tal‑a˙˙ar kien diΩunur li ta˙dem meta tkun nobbli.”

“Lit‑tfal kienet tag˙tihom x’jag˙mlu. Kienu jie˙du ˙sieb id‑dar, allavolja kellhom is‑sefturi. Min kien joqg˙od fil‑kçina, min kien inaddaf, min imur jixtri. Kienet tqassam is‑subien maΩ‑Ωew© bniet li kellha ˙alli kollha kemm huma jitg˙allmu jie˙du ˙sieb id‑dar u ˙wejji©hom.”

“Fil‑btajjel tas‑sajf, l‑istess: qatt ma kienet t˙allihom fil‑g˙aΩΩ. Kienet tg˙allimhom xi seng˙a. Fil‑fatt kienet i©©ibilhom l‑img˙allmin id‑dar stess. ÌuΩeppi tg˙allem is‑seng˙a ta’ landier.”

“Huma kienu kollha nies artistiçi. M’ommhom u ma’ ˙uthom il‑bniet kienu ja˙dmu ©miel ta’ xog˙ol tal‑˙jata u tar‑rakkmu. Huma tg˙allmu ˙afna f’Firenze fejn kellhom wa˙da mid‑djar tag˙hom u fejn il‑bniet kienu jmorru jistudjaw.”

“Kienet Ursola li introduçiet l‑Opra tat‑Tabernakli, biex jg˙inu lill‑knejjes fqar. Kienet tie˙u ˙sieb tara liema minn dawn il‑knejjes kienu je˙tie©u xi ˙a©a. Imbag˙ad kienet ti©bor xi xebbiet id‑dar tag˙ha stess u dawn kienu joqog˙du ja˙dmu dak li kien ikun me˙tie© g˙all‑knejjes batuti.”

“Kienet presidenta tad‑‘Dame di Sant’Agata’. Dawn kienu dawk in‑nisa li kienu jiltaqg˙u biex jag˙mlu xog˙ol speçjalment g˙al Fra ÌuΩepp Caruana, l‑ewwel missjunarju tas‑Soçjetà ta’ San Pawl, li kien mar l‑Abissinja.”

“Lil dawk li kienet tlaqqa’ g˙al dawn il‑˙idmiet kienet tg˙idilhom, ‘Dan hu t‑teatru u t‑talkies tieg˙i’.”

4

“Is‑Sinjura Kika, kif kienet mag˙rufa Ursola De Piro, kienet bdiet il‑Ìimg˙a tal‑Qalb ta’ Ìesù, l‑ewwel ©img˙a ta’ kull xahar. Kienet re©g˙et bdiet ukoll l‑adorazzjoni g˙and is‑sagramentini. Kienet t˙obb ˙afna l‑funzjonijiet tal‑Knisja u kienet fitta ˙afna dwar l‑affarijiet li kellhom x’jaqsmu mad‑Dar ta’ Alla. Kont taraha tid˙ol fi knisja u tosserva kollox: li dik ix‑xemg˙a kienet mg˙aw©a, li dak il‑ventartal ma kienx sewwa, li dik it‑ter˙a ma kinitx nadifa biΩΩejjed, eçç.”

“Fil‑©ranet tal‑Ìimg˙a l‑Kbira hi kienet tnaqqas ix‑xog˙ol tad‑dar u tar‑rakkmu ˙alli hi u s‑sefturi jkunu jistg˙u jmorru g˙all‑funzjonijiet kollha.”

“Kienet mara mag˙quda ma’ Alla u dejjem rassenjata g˙ar‑rieda ta’ Alla. Kienet dejjem tg˙id, ‘Fiat voluntas tua’. Dan mhux biss fil‑fer˙, imma anke fl‑ag˙ar mumenti tal‑˙ajja, dawk ta’ g˙aw© u ta’ niket.”

“Fil‑kliem tag˙ha kienet dejjem tg˙allem. Lil uliedha bniet u lin‑nisa tas‑subien tag˙ha kienet t˙obb tkellimhom kif g˙andhom irabbu ’l uliedhom. Kienet tinsisti mag˙hom biex ma jΩommuhomx fil‑benniena biss, ‘G˙ax,’ kienet tg˙id, ‘it‑tarbija trid t˙oss li tkun mg˙annqa mieg˙ek’” “Kul˙add kien isemmi l‑kura©© tag˙ha. Kienet rat sebg˙a minn uliedha jmutu. Kienet tirreferi g˙alihom b˙ala s‑seba’ duluri tag˙ha.

Meta binha Gwido kien agunija, il‑Qrendi, hi kienet tmur il‑knisja parrokkjali g˙all‑quddiesa u g˙at‑tqarbin. Kienet tg˙id lin‑nies biex jitolbu g˙al binha g˙ax kien wasal fl‑a˙˙ar. Kienet anke tmur mat‑tfal ta’ Gwido g˙ar‑ruΩarju.”

“Meta kienu qatlu ra©el li kien missier ta’ Ωew©t itfal, il‑mara tieg˙u kienet marret g˙and is‑Sinjura Ursola g˙all‑g˙ajnuna. Din tal‑a˙˙ar kienet ˙adet hi stess iΩ‑Ωew©t itfal l‑istitut.”

5

Il-familja De Piro

Il‑familja fi kliem ÌuΩeppi De Piro nnifsu Xi w˙ud mix‑xhieda msemmija hawn fuq jirreferu g˙al xi ti©ijiet li ˙a sehem fihom De Piro. Fl‑istess ˙in fost il‑˙afna omeliji u prietki miktubin mill‑Qaddej ta’ Alla nnifsu g˙adha teΩisti wa˙da li jidher li De Piro ˙ejja g˙all‑okkaΩjoni ta’ tie©. Il‑Qaddej ta’ Alla jibda billi, b’riferiment g˙all‑Ittra ta’ San Pawl lill‑Efesin (5:32), isejja˙ iΩ‑Ωwie© “sagrament kbir” u jg˙id li hu hekk kemm g˙ax jissimbolizza l‑g˙aqda bejn Kristu u l‑Knisja, kif ukoll g˙al dak li hu s‑sagrament fih innifsu.

Il‑Qaddej ta’ Alla jo˙ro© ix‑xebh bejn iΩ‑Ωew© relazzjonijiet, KristuKnisja u ra©el‑mara fiΩ‑Ωwie©, billi jippreΩenta dawn il‑parallelliΩmi:

6

Kristu lejn il Knisja “Ìesù j˙obb lill Knisja b’im˙abba kbira, i˙obbha tant li xerred demmu g˙aliha u jag˙ti lilu nnifsu g˙aliha fl Ewkaristija.” “Ìesù jipprote©i l Knisja. Hu jag˙tiha l forza biex taffa‑ ççja kull diffikultà. Hu jg˙inha to˙ro© rebbie˙a minn kull ©lieda, minn kull tempesta. Hu jg˙inha bl Ispirtu tieg˙u biex timxi dejjem fit triq tal verità u tal ©ustizzja.”

Ir‑ra©el lejn il‑mara fiΩ‑Ωwie© “Il‑g˙aqda qaddisa ta’ Ωew©t iqlub li g˙alihom l‑im˙abba u l‑affezzjoni huma dover.”

“Ir‑ra©el ©ie mqieg˙ed minn Alla ma©enb il‑mara u lilu mlieh b’aktar forza tar‑rieda, b’aktar profondità ta’ riflessjoni, b’aktar ener©ija u kura©© biex jista’ jaffronta l‑©lieda kontinwa tal‑eΩistenza. Ir‑ra©el ©ie mqieg˙ed minn Alla biex jiddefendi s‑sie˙ba tieg˙u, biex jipprote©iha, biex isostniha, biex juΩa favoriha l‑qawwa ta’ jdejh... il‑kura©© tal‑inizjattivi tieg˙u.”

Il‑Knisja lejn Kristu

Il‑mara lejn ir‑ra©el

“Il‑Knisja tpatti lil Ìesù g˙al kulma jag˙mel mag˙ha billi turih it‑tenerezzi tag˙ha. Dan tag˙mlu billi tkellem l‑im˙u˙ u l‑qlub tal‑bnedmin dwar Ìesù u minn g˙andhom donnha tisraq l‑im˙abba g˙alih. Hi tfakkar u tiççelebra l‑azzjonijiet ta’ Ìesù permezz tas‑sbu˙ija tas‑sollennitajiet tag˙ha. Hi ddawwar il‑preΩenza regali tal‑g˙arus divin tag˙ha permezz tal‑litur©ija sabi˙a tag˙ha.

Hi tikkonsla l‑Qalb ta’ Ìesù li titwe©©a’ minn tant persuni ribelli.”

“Il‑mara, g˙ax g˙anja aktar mir‑ra©el fis‑sentimenti, fil‑©entilezza, fil‑pjetà, g˙andha l‑missjoni li tferra˙ u tag˙mel isba˙ il‑˙ajja u l‑eΩistenza tal‑kumpann tag˙ha. Hi g˙andha l‑missjoni li ssawwab il‑balzmu fuq il‑feriti li l‑©rajjiet u l‑krudeltajiet umani xi kultant jikkawΩaw fil‑qalb tar‑ra©el tag˙ha. Il‑mara hi l‑konsolatriçi tal‑kumpann tag˙ha.”

7

Kristu - Knisja

Ra©el - Mara

“Ìesù u l‑Knisja g˙andhom l‑istess g˙an jew skop l‑aktar qaddis: is‑sa˙˙a tal‑qlub li ©ew ©enerati u mkabbrin g˙all‑˙ajja tal‑grazzja mid‑demm ta’ Ìesù nnifsu u s‑sagramenti tal‑Knisja.”

“Meta Alla jag˙ti l‑grazzja tal‑paternita’ lil tnejn min‑nies, tibda g˙alihom missjoni ©dida: iridu jippreparaw il‑futur temporanju u etern ta’ kreaturi o˙rajn; huma jridu j˙ejju lilhom infushom g˙ax‑xjenza l‑aktar nobbli, g˙all‑arti l‑aktar delikata, dik li jiffurmaw il‑mo˙˙ u l‑qalb ta’ wliedhom.

Fil‑kalma tas‑santwarju domestiku huma jridu jippreparaw il‑bniedem rett u leali, il‑mara virtuΩa, il‑kristjan twajjeb u kura©©uΩ.”

Meta ©ie biex jikkunsidra Ω‑Ωwie© fih innifsu, De Piro fakkar lil dawk li kienu quddiemu li permezz ta’ dan is‑sagrament il‑grazzja ta’ Alla ti©i komunikata lir‑ra©el u l‑mara. Ming˙ajr il‑grazzja tas‑sagrament taΩ‑Ωwie©: • Il‑qawwa u l‑ener©ija tar‑ra©el jispiççaw milli jkunu qawwiet protettriçi; isiru awtokrazija li tjassar.

• It‑tenerezza u l‑˙lewwa tal‑mara jitilfu l‑presti©ju u l‑fwie˙a tag˙hom u jsiru inutli jekk mhux ukoll ta’ dannu.

• Il‑paternita’ ssir piΩ insopportabbli.

• L‑ulied, g˙ax imtellg˙in ming˙ajr kriterji edukattivi b’sa˙˙ithom, isiru d‑dispjaçir tal‑©enituri.

De Piro jispiçça b’appell u awgurju lill‑koppja: “Iva, kunu kuntenti. Ippreservaw il‑grazzja li intom irçevejtu b’abbundanza. Intom g˙andkom it‑talb, din il‑komunikazzjoni ˙elwa ma’ Alla. Intom g˙andkom it‑tabernaklu, fejn Ìesù qieg˙ed kontinwament lest biex jilqa’ t‑talb tag˙kom. Iva, it‑talb u l‑Ewkaristija jridu jkunu l‑mezzi li jg˙inukom biex tippreservaw dejjem ˙ajja 8

l‑grazzja tas‑Sagrament li intom g˙adkom kemm irçevejtu. Iva, bit‑talb u bl‑Ewkaristija il‑fer˙ tal-lum jibqa’ tul l‑eΩistenza kollha tag˙kom.

U anke meta s‑snin u l‑g˙aja ta’ ˙ajja mg˙oddija f’ta˙bit qaddis ibajdu x‑xag˙ar tag˙kom, intom xorta wa˙da t˙ossukom Ωg˙aΩag˙, Ωg˙aΩag˙ fil‑˙sieb, fl‑affett, fiΩ‑Ωg˙oΩija ta’ wliedkom li jkunu qed jikbru, uliedkom li g˙ax edukati kif jixraq ma jonqsux li jirriflettu l‑virtujiet tag˙kom…”

9

Kien anke student tal-pittura u d-disinn

10

2

Ma˙bub Alla: Ma˙bub minn minn Alla: Il-vokazzjoni ta’ Il-vokazzjoni ta’ ÌuΩeppi De ÌuΩeppi DePiro Piro Student fl‑Università ta’ Malta

Waqt li Ìuzeppi kien student universitarju huwa kien ukoll membru tal-Milizia Maltija.

Jeakk in‑nobbli kienu jqisuha ˙a©a dispre©jattiva li jimpenjaw lilhom infushom fid‑dinja tax‑xog˙ol, jidher li kienu jqisuha daqshekk ie˙or diΩonorevoli li lil uliedhom jag˙tuhom xi g˙amla ta’ formazzjoni akkademika. Il‑kaΩ tal‑familja De Piro kien differenti. Fil‑fatt, wara li ÌuΩeppi, is‑seba’ tifel3 ˙a l‑edukazzjoni primarja tieg˙u fid‑dar tal‑familja, fl‑1888 hu mar il‑Liçeo, fil‑Belt Valletta.

G˙addew il‑˙ames snin ta’ skola sekondarja u Ω‑Ωag˙Ωug˙ g˙amel l‑eΩami tal‑Matrikola biex seta’ jid˙ol l‑Università ta’ Malta u jibda kors ta’ tliet snin fl‑arti u x‑xjenza. Fl‑1897 ÌuΩeppi ©ie aççettat b˙ala student regolari fil‑kors tal‑Li©i tal‑istess Università. Kien hemm il‑˙sieb li dak l‑istudju jwasslu biex jil˙aq avukat, imma ÌuΩeppi g˙amel biss sena skolastika wa˙da f’dak il‑kors.

3

Kienu disat a˙wa. ÌuΩeppi twieled l-Imdina fit-2 ta’ Novembru 1877.

11

FiΩ‑Ωmien tal‑Università, u speçjalment bejn l‑1897 u 1898, ÌuΩeppi, Ωag˙Ωug˙ ta’ g˙oxrin sena, jidher li kien qieg˙ed jie˙u bis‑serjeta’ l‑g˙aΩla tal‑istat tieg˙u. Kif jikteb hu stess hu kien ˙ass ix‑xewqa g˙as‑saçerdozju sa minn meta kien g˙adu çkejken u baqa’ j˙ossha sa ma kellu xi erbatax‑il sena. Missieru kien li ˙ajru jinsieha u ja˙seb fi stat ie˙or. Minkejja li l‑isforzi ta’ missieru wasslu lil ÌuΩeppi biex g˙al xi snin iwarrab minn mo˙˙u s‑saçerdozju, ©ie Ωmien meta hu re©a’ beda j˙ammem fuq il‑vokazzjoni tieg˙u. B˙alma g˙amel f’xi okkaΩjonijiet o˙ra meta kien ikollu quddiemu xi g˙aΩla kbira, huwa, g˙ax meg˙jun minn direzzjoni spiritwali Injazjana, qabad biçça karta u fuqha niΩΩel ir‑ra©unijiet favur u kontra li j˙alli kollox u jaqbad it‑triq tas‑saçerdozju.

Il‑kitba : “Ra©unijiet Favur u Kontra” Fil‑kitba msemmija hawn fuq, ÌuΩeppi De Piro niΩΩel tnax‑il ra©uni favur u tnejn kontra l‑g˙aΩla tas‑saçerdozju.

Ir-ra©unijiet favur u kontra li hu jsir saçerdot

12

Il‑mard u l‑mewt L‑1898 ma kinitx biss is‑sena ta’ wa˙da mill‑iviet il‑kbar ta’ De Piro.

Kienet ukoll sena li fiha ÌuΩeppi, flimkien mal‑familja tieg˙u, g˙adda minn esperjenzi morri g˙all‑a˙˙ar. Fil‑bidu ta’ dik is‑sena, il‑©enituri, Alessandru u Ursola, marru g˙al btala fl‑Italja. Malli waslu Firenze, Alessandru kien ©a beda j˙ossu ma jifla˙x. Il‑g˙aw© kompla jikber meta l‑missier niΩel ma’ martu Ruma. Tant iggrava li ftit wara, eΩattament fl‑10 ta’ Jannar, Alessandru ˙assu ˙aΩin u miet ˙esrem, barra minn pajjiΩu, meta kellu biss 49 sena.

Dan ma kienx biΩΩejjed! F’dik l‑istess sena, Berti, is‑sitt wild tal‑familja De Piro, marad marda kiefra, wa˙da li fl‑a˙˙ar wasslitu g˙all‑mewt is‑sena ta’ wara.

Min hu familjari mal‑˙ajja ta’ ÌuΩeppi De Piro jista’ jg˙id li l‑mewt ta’ missieru g˙enet biex iΩ‑Ωag˙Ωug˙ jag˙mel id‑deçiΩjoni tieg˙u g˙ax fil‑fatt il‑missier ma kienx qed i˙alli lil ibnu jibda t‑triq tas‑saçerdozju.

Biçça mir‑realta’ setg˙et kienet din. Ûgur, iΩda, li din ma kinitx il‑verita’ kollha: ÌuΩeppi kien effettwat mill‑mewt fiha nnifisha. Mill‑kitba, “Ra©unijiet Favur u Kontra,” wie˙ed jikkonkludi li Ω‑Ωew© tra©edji familjari msemmija fuq, influwenzaw lil ÌuΩeppi g˙all‑a˙˙ar: hu jirreferi g˙all‑mewt ta’ missieru u jsemmi l‑marda qattiela ta’ ˙uh Berti. Min˙abba f’hekk wie˙ed jista’ jie˙u l‑impressjoni li ÌuΩeppi kien qieg˙ed jitbeΩΩa’ mill‑mewt. Sa hawn xejn stramb u barra minn postu.

Imma wie˙ed jista’ ja˙seb ukoll li kien min˙abba l‑biΩa’ tal‑mewt li hu aççetta li j˙alli l‑Li©i u jibda l‑istudji g˙al saçerdot. Il‑kliem ta’ De Piro nnifsu jista’ jtina l‑impressjoni li ÌuΩeppi qal iva lil Alla motivat minn dan il‑biΩa’: “Il‑meditazzjoni tal‑mewt. In˙oss li dan hu l‑veru stat li g˙alih jien imsejja˙.”

Fil‑fatt, iΩda, fil‑kitba li qed tissemma, huwa ÌuΩeppi nnifsu li jiççara x’kellu f’mo˙˙u eΩattament. Hu ma jeΩitax jg˙id li jibΩa’ mill‑mewt.

Fl‑istess ˙in hu juri li hu ma jiqafx fuq il‑biΩa’. Dan il‑biΩa’ jg˙inu jintafa’ aktar fil‑mixja tat‑triq tal‑perfezzjoni.

13

Hekk De Piro jidher jo˙ro© xi ftit mil‑linja tal‑ispiritwalità popolari ta’ Ωmienu. Fi Ωmien il‑Qaddej ta’ Alla ma tantx kont tisma’ lil min jippreΩenta l‑mewt jekk mhux b˙ala xi ˙a©a marbuta mat‑tmiem tal‑˙ajja. Mill‑banda l‑o˙ra Ω‑Ωag˙Ωug˙ ÌuΩeppi indika li hu kien iqis il‑mewt b˙ala dik li trid tkun kontinwament fil‑mo˙˙ tal‑bniedem ˙alli l‑˙sieb tag˙ha jΩomm lill‑persuna tistinka g˙all‑perfezzjoni u b’hekk tit˙ejja kuljum g˙all‑istess mewt. G˙ax ikun hemm dan l‑g˙ajxien, il‑mewt issir sa˙ansitra: “… il‑mezz li jwassal g˙all‑hena veru.”

In‑natural tieg˙u Ilum il‑©urnata mhix ˙a©a stramba li meta wie˙ed jittratta l‑vokazzjoni, wie˙ed jag˙ti kas kemm tal‑aspett uman kif ukoll ta’ dak spiritwali; fi Ωminijietna qeg˙din nidraw nittrattaw lill‑bniedem b˙ala s˙i˙. Imma fi Ωmien De Piro din il‑˙a©a mank kont to˙lomha. Sa ftit taΩ‑Ωmien ilu l‑ispiritwalita’ kienet influwenzata g˙all‑a˙˙ar minn wa˙da mill‑filosofiji Griegi li kienet tikkunsidra dak li hu materjali b˙ala tfixkil g˙all‑progress spiritwali. Meta allura din l‑iskola ta’ ˙sieb kienet ti©i biex tittratta l‑bniedem, hija kienet taqsmu fi tnejn; kienet tqis il‑©isem b˙ala separat g˙alkollox mir‑ru˙; il‑©isem kien kunsidrat b˙ala dak li jjassar lir‑ru˙ ©o fih b˙allikieku ©o ˙abs. ÌuΩeppi ma jidhirx li kien tal‑istess fehma. Meta kien qieg˙ed jiddixxerni l‑vokazzjoni tieg˙u hu ta kas mhux biss ta’ ru˙u imma wkoll tal‑aspett uman tieg˙u nnifsu; ta kas tan‑natural tieg˙u: “Wara riflessjoni sibt li dan hu l‑istat li l‑aktar jaqbel man‑natural tieg˙i.”

Il‑Qaddej ta’ Alla jer©a’ juri li jag˙ti kas tal‑aspett uman tieg˙u nnifsu meta ji©i g˙ar‑ra©unijiet kontra s‑saçerdozju. De Piro juri li jaf lilu nnifsu sewwa, bil‑qawwiet u bid‑dg˙ufijiet li g˙andu. U jaççetta dan kollu.

Tant hu hekk li meta j˙ares lejh innifsu hu jibΩa’ li l‑aspett affettiv u sesswali tieg˙u jista’ jkun ta’ problema g˙alih fil‑futur.

Il‑fer˙ tieg˙u Ir‑ra©uni numru ˙dax, li j©ib il‑Qaddej ta’ Alla favur is‑saçerdozju, hija l‑aktar wa˙da diffiçli biex wie˙ed jinterpretaha. Fiha ÌuΩeppi semma: “ … l‑˙afna kontroversji li mag˙hom iltqajt f’˙ajti s’issa …”

14

A˙na ma nafux x’setg˙u kienu dawn “il‑kontroversji”. Fl‑istess ˙in f’dan in‑numru Ω‑Ωag˙Ωug˙ qal li kif seta’ jara hu, l‑istat saçerdotali kien g˙alih dak li l‑aktar jiggarantilu feliçita’. Interessanti ˙afna tara li De Piro fl‑1898 ta kas ukoll tal‑hena tieg˙u nnifsu meta kien qieg˙ed jag˙Ωel l‑istat tieg˙u!

Imma hawnhekk jien jidhirli li g˙andna nag˙mlu waqfa çkejkna u nippruvaw naraw x’kien jifhem b’feliçita’, hena, fer˙, u kuntentizza, dan iΩ‑Ωag˙Ωug˙ t’g˙oxrin sena. It‑twe©iba jag˙tihielna hu stess f’ittra li bag˙at lil ommu minn Ruma fl‑a˙˙ar tas‑sena li fiha kien miet missieru. Wie˙ed ma kienx jistenna li ÌuΩeppi kien seren wara telfa b˙al dik. Madankollu kliemu jindika mod ie˙or: “Skont kif ni©©udikaw a˙na, is‑sena li g˙addiet kienet g˙alina wa˙da ta’ xorti ˙aΩina. Ng˙id li skont kif narawha a˙na g˙aliex Alla ma jag˙mel xejn li ma jkunx perfett, u l‑g˙emejjel ma jistg˙ux ma jkunux tajbin ˙afna. F’dik l‑okkaΩjoni, kellna fara© tant kbir b’mod li ng˙id, bla biΩa’ li niΩbalja, li l‑konsolazzjoni li ©arrabna kienet akbar min‑niket tal‑isfortuna.”

Sa minn eta’ bikrija ÌuΩeppi wera li hu kien jemmen bis‑s˙i˙ li l‑bniedem ikun fil‑paçi, ikollu l‑fer˙, jekk u daqskemm jintelaq f’idejn il‑Mulej.

Alla bata g˙alih, midneb Jekk ir‑ra©unijiet ©a msemmija, kienu biΩΩejjed biex wasslu lil ÌuΩeppi De Piro biex jg˙id “iva” lil Alla g˙as‑sej˙a li l‑Mulej kien qed jag˙millu, kien hemm ra©uni o˙ra li kienet aktar u aktar çentrali g˙alih. Biex Ωag˙Ωug˙ jing˙ata verament lil Alla fis‑saçerdozju je˙tie© li f’qalbu jkun hemm l‑im˙abba. Imma minn fejn trid ti©i din l‑im˙abba lejn Alla jekk il‑persuna ma tkunx esperjenzat hi nnifisha, u sa minn qabel, l‑im˙abba tal‑Mulej g˙aliha? Kien propju g˙ax ÌuΩeppi kien ©a daq l‑im˙abba ta’ Alla g˙alih li wasal biex iddeçieda li j˙alli t‑titlu nobiljari, stil ta’ ˙ajja lussuΩa u komda, popolarita’ fis‑Soçjetà Maltija, stima, awtorita’, il‑professjoni ta’ avukat, it‑talent tal‑pittura, poΩizzjoni g˙olja fil‑militar, eçç., u jing˙ata lill‑Mulej fis‑saçerdozju: “Ix‑xewqa li ning˙ata kollni kemm jien ’l Alla wara li hu tant bata g˙alija, jien li jien midneb.”

15

Speçjalment fil‑prietki tieg˙u l‑Qaddej ta’ Alla juri biç‑çar li l‑im˙abba ta’ Alla g˙alih, fl‑ebda mument ma kienet titwarrab minn mo˙˙u u qalbu. Ìieli, jekk nistg˙u ng˙idu hekk, is‑su©©ett tal‑prietka ma kienx ikun l‑im˙abba ta’ Alla, almenu direttament. Xorta wa˙da, iΩda, De Piro kien i˙alli t‑tema li kien ikun jipprietka dwarha u b’entuΩjaΩmu kien jintilef jipprova jikkonvinçi lin‑nies ta’ quddiemu dwar l‑im˙abba divina g˙alihom.

De Piro ma kienx jitkellem biss fuq l‑im˙abba ta’ Alla, speçjalment dik l‑im˙abba li Alla wriena fit‑tbatijiet ta’ Ibnu Ìesù. Fil‑fatt meta kien g˙adu ta’ eta’ Ωg˙ira, 14‑il sena, hu pin©a bil‑lapes lil Ìesù nkurunat bix‑xewk. Sa minn din l‑eta’ De Piro wera li kien da˙al sewwa fil‑misteru tal‑im˙abba–tbatija li Ìesù esperjenza g˙alina l‑bnedmin.

Ma setax, De Piro, meta kien da˙al daqshekk ’il ©ewwa fil‑misteru tal‑im˙abba tal‑Mulej g˙alih, ma jg˙idx “IVA” g˙al dak li Alla kien qieg˙ed jitlob minnu meta talbu j˙alli l‑kors tal‑Li©i u jaqbad l‑istudji g˙as‑saçerdozju. Fil‑fatt ÌuΩeppi nnifsu jikteb li: “... fit‑8 ta’ Mejju 1898, wara novena lill‑Ver©ni ta’ Pompei li fiha jiena tlabtha tg˙inni nag˙raf il‑vera rieda ta’ Alla g˙alija, jiena ˙assejt il‑forza li niddeçiedi favur it‑tajjeb, cioè favur l‑istat saçerdotali.”

Bla tnikkir huwa qasam ˙sibijietu ma’ ommu u wara l‑ftehim me˙tie© mal‑Arçisqof Pietru Pace, f’dik l‑istess sena, 1898, hu ˙alla Malta u mar Ruma biex hemm jibda l‑istudji tal‑filosofija u t‑teolo©ija.

Seminarista fil‑Capranica u student fil‑Gregorjana Fis‑snin li ÌuΩeppi g˙amel Ruma huwa kiteb regolarment, speçjalment lil ommu u lil ˙utu. L‑istess g˙amlu dawn tal‑a˙˙ar lilu. Fortunatament dawn l‑ittri ©ew preservati sewwa kemm mill‑Qaddej ta’ Alla nnifsu kif ukoll minn qrabatu. Hu propju bis‑sa˙˙a ta’ dawn l‑ittri li llum a˙na jista’ jkollna informazzjoni dwar iΩ‑Ωmien li fih ÌuΩeppi kien Ruma.

Jidher li ÌuΩeppi min‑natural tieg˙u xejn ma kien bniedem ta’ nofs kedda. G˙all‑kuntrarju huwa kien jipprova li dak li kien ikollu quddiemu 16

ÌuΩeppi, seminarista fil-Kulle©© Capranica, Ruma.

kien jag˙mlu mill‑a˙jar. Kien ukoll bniedem li kapaçi ja˙seb fi pro©etti kbar. Hekk meta sab lilu nnifsu seminarista fil‑Kulle©© Capranica biex jibda l‑istudji tieg˙u fl‑Università Gregorjana huwa ppjana li jag˙mel xi disa’ snin ta’ studju. Fil‑fatt eΩattament qabel beda l‑istudji tieg˙u hu kitbilha hekk lil ommu: “Skont kalkoli li fil‑fatt ma jistg˙ux isiru, jekk jiena ma mmutx, aktarx li jien inkanta l‑ewwel quddiesa fi Ωmien erba’ snin o˙ra. Ma na˙sibx li ser nag˙mel aktar minn sentejn filosofija. Imbag˙ad, wara sentejn teolo©ija g˙andhom mnejn i˙alluni nkanta l‑ewwel quddiesa …

Il‑kors tat‑teolo©ija hu ta’ erba’ snin. Hemm imbag˙ad dak tal‑li©i kanonika li hu ta’ tliet snin. Jekk qieg˙ed nag˙mel il‑kontijiet tajjeb, sa meta jkolli tletin sena, insib sewwa x’nistudja.”

Fl‑istess ˙in il‑karatteristika tal‑pro©ettazzjoni kienet mag˙quda bis‑s˙i˙ mad‑determinazzjoni li jag˙mel kontinwament u biss ir‑rieda ta’ Alla. Sitt xhur wara li kien kiteb lil ommu dwar il‑pjanijiet tieg˙u ta’ studju, wa˙da minn ˙utu, TereΩina, kitbitlu biex tawguralu s‑suççess fl‑istudji tieg˙u. ÌuΩeppi kiteb lil ommu u bla tlaqliq qalilha: “Nosserva 17

’l TereΩina biex ma toqg˙odx tag˙milli çerti awguri b’tant serjeta’. Hemm awgurju wie˙ed li jien naççetta bil‑qalb. Dan hu li jien nag˙raf tajjeb ir‑rieda ta’ Alla, u nag˙milha b’mod perfett. Dan g˙alija jkun biΩΩejjed.”

Kienet propju din id‑dispoΩizzjoni u r‑rabta tieg˙u mar‑rieda tal‑Mulej li g˙enet lill‑Qaddej ta’ Alla jpo©©i fil‑©enb il‑pjan tieg˙u ta’ studju u jag˙mel kors ferm iqsar milli hu kien ˙aseb. Il‑mard tant kien i˙abbtu ta’ spiss li hu seta’ jag˙mel biss sena filosofja u tliet snin teolo©ija.

Wara li spiçça t‑tieni sena teolo©ija hu talab lill‑Arçisqof Pietru Pace biex jag˙tih il‑possibilta’ li ji©i ordnat saçerdot fis‑sena ta’ wara. Fil‑fatt hu rçieva l‑ordinazzjoni saçerdotali fil‑BaΩilika ta’ San Ìwann Lateran, Ruma, fil‑15 ta’ Marzu 1902.

Mill‑Capranica Dun ÌuΩepp spiçça uffiçjalment fit‑23 ta’ Lulju 1902.

Ma tantx hemm noti dwaru fl‑Arkivji tal‑Kulle©©, imma l‑ftit li hemm huma ta’ min jag˙ti kashom: “ÌuΩeppi De Piro min‑natura tieg˙u hu wie˙ed li ja˙fer dejjem. Hu twajjeb ˙afna. It‑tifkira li ˙alla f’dan il‑Kulle©© hi g˙aΩiΩa ˙afna.”

Wara li ˙alla Ruma g˙alkollox hu ma setax jirritorna Malta. G˙ax kien g˙adu ma˙kum mill‑mard, hu kellu minflok, imur g˙al tmintax‑il xahar f’Davos, l‑IΩvizzera ˙alli hemmhekk jie˙u sa˙˙tu.

18

3

Im˙abba ˙utuMaltin, Maltin, Im˙abbalejn lejn ˙utu membrital-Knisja tal-Knisja lokali membri lokali Diversi kienu d‑drabi li fil‑prietki tieg˙u ÌuΩeppi De Piro eΩorta lil dawk li kienu jkunu quddiemu biex jitolbu g˙all‑Knisja lokali. Imma l‑impenn tal‑Qaddej ta’ Alla b’risq il‑Knisja f’pajjiΩna ma kienx jikkonsisti biss fit‑talb. Il‑Qaddej ta’ Alla ta l‑kontribut tieg˙u fil‑parroççi Maltin, fl‑amministrazzjoni tal‑Djoçesi, fil‑formazzjoni tal‑kleru, u fit‑twaqqif u t‑tkabbir ta’ kongregazzjonijiet reli©juΩi tas‑sorijiet.

Fil‑Parroçça tal‑Qrendi Wara li rritorna Malta mill‑IΩvizzera, Dun ÌuΩepp ma setax jing˙ata b’ru˙u u ©ismu g˙all‑pastorali; sa˙˙tu kienet g˙adha mhix tajba g˙alkollox. Min˙abba f’hekk hu g˙aΩel li jmur joqg˙od il‑Qrendi fejn il‑familja tieg˙u kellha wa˙da mid‑diversi djar tag˙ha. F’dan ir‑ra˙al hu kompla jirkupra sa˙˙tu. Fl‑istess ˙in hu ma qag˙adx jitg˙aΩΩ.

Fil‑fatt wie˙ed jista’ jg˙id bla tlaqliq li kien propju hawn li l‑Qaddej ta’ Alla beda jag˙ti l‑ewwel sehem tieg˙u fil‑Knisja Maltija.

Fit‑tliet snin li g˙amel il‑Qrendi (1904‑1907), De Piro kien ta’ siwi g˙all‑kappillan ta’ dik il‑parroçça. Huwa kien jg˙in fl‑amministrazzjoni tas‑sagramenti, speçjalment bil‑qrar. Fil‑fatt, Louis Galea, li deher quddiem it‑Tribunal tal‑Knisja fl‑1987 biex jag˙ti x‑xhieda tieg˙u fil‑KawΩa ta’ Kanonizzazzjoni tal‑Qaddej ta’ Alla, qal li: “Il‑Monsinjur kien i˙obb il‑konfessjonarju u numru kbir ta’ penitenti kienu jmorru g˙andu g˙all‑qrar. Meta kien il‑Qrendi kien imur il‑knisja u jag˙mel ˙in twil jisma’ l‑qrar …”

19

Daqs viçi fil-Parroçça tal-Qrendi.

Angelo Falzon, xhud iehor, ikkonferma kliem Galea: “Niftakar li kien ikun il‑knisja sa minn qabel is‑seb˙. Kien … iqarar. Kien iqarar ˙afna, speçjalment in‑nisa.”

In‑nies kienet tfittxu wkoll g˙all‑pariri. Jidher li kien jag˙ti sehmu anke bil‑predikazzjoni tieg˙u.

IΩda Mons. Giovanni Battista Ghigo jirreferi g˙al kontribut ie˙or li l‑Qaddej ta’ Alla kien ippjana li jag˙ti kemm dam il‑Qrendi; xtaq isa˙˙a˙ il‑formazzjoni kontinwata tas‑saçerdoti ta’ dik il‑parroçça u tal‑madwar billi jorganizza laqg˙at u jistieden kelliema speçjalizzati ˙alli jkellmu lis‑saçerdoti.

Kien propju g˙ax ©ie msejja˙ mill‑Arçisqof biex iwettaq ˙idma o˙ra fl‑Arçidjoçesi li De Piro ˙alla dak ir‑ra˙al tant g˙aΩiΩ g˙alih.

20

Monsinjur u Dekan tal‑Kapitlu Metropolitan Fis‑7 ta’ Novembru 1910 Dun Mikiel An©. Pace, kappillan tal‑Arçisqof Pietru Pace, kiteb lil Dun ÌuΩepp De Piro biex jg˙idlu li l‑Eççellenza Tieg˙u kien ippropona lill‑Qaddej ta’ Alla b˙ala Monsinjur tal‑Katidral.

Skont çertu Dun Ìwann Briffa Brincati, Dun ÌuΩepp De Piro kiteb lura lil Dun Mikiel An©. u talbu jg˙id lill‑Arçisqof li hu ma setax jaççetta ˙a©a b˙al dik. Ukoll, fis‑17 ta’ Jannar 1911 De Piro kiteb lill‑Arçisqof innifsu dawn il‑kelmiet: “Xi ©ranet ilu ©ie g˙andi Monsinjur Dekan biex jg˙idli li rigward il‑Ku©itura kollox kien lest … Dan kollu kkonfondieni mhux ftit, imma wara li rringrazzjajt lil Mons. Dekan jien ma eΩitajtx ng˙idlu wkoll li fil‑kuxjenza jien ma stajtx naççetta … Barra mill‑indenjita’ tieg˙i u l‑inkapaçità …”

L‑Arçisqof Pace irrispondieh b’dawn il‑kelmiet: “Inti la qatt fittixt postijiet u lanqas promozzjonijiet. Aççetta allura din il‑proposta minn idejn Alla u ˙udha b˙ala ubbidjenza minni …”

Monsinjur u dekan tal-Kapitlu tal-Katidral

21

G˙alkemm kontra qalbu, imma min˙abba li g˙al De Piro l‑ubbidjenza kienet ti©i qabel kull virtu’ o˙ra, anke qabel l‑umilta’, hu, fl‑1911, aççetta li jsir Monsinjur tal‑Katidral ta’ Malta.

Dan il‑kliem tal‑Qaddej ta’ Alla u tal‑Arçisqof jag˙ti wie˙ed x’jifhem li l‑monsinjurat kien onorifiçenza, presti©ju u poΩizzjoni g˙olja fil‑Knisja Maltija. Fil‑fatt diversi kienu jqisuh hekk. U sa çertu punt hekk kien.

Imma fil‑fatt ma kienx hekk biss. Dari l‑Kapitlu tal‑Katidral kien l‑organu konsultattiv ewlieni tal‑Arçisqof, dak li llum hu l‑kunsill presbiterali. Allura meta De Piro o©©ezzjona g˙all‑monsinjurat hu g˙amel hekk g˙ax ma riedx glorji, imma hu wkoll ma ˙assux kapaçi li jista’ jag˙mel parti minn dak il‑korp tant qrib tal‑Arçisqof innifsu.

Fl‑1920 il‑Qaddej ta’ Alla ©ie anke nominat Dekan tal‑istess Kapitlu Metropolitan. Speçjalment b˙ala d‑Dekan, De Piro kien jirrappreΩenta lil s˙abu l‑monsinjuri u lill‑kumplament tal‑kleru f’˙afna organizzazzjonijiet u laqg˙at governattivi u soçjali ta’ pajjiΩna.

Segretarju tal‑Arçisqof Mawru Caruana Meta la˙aq Isqof ta’ Malta, l‑Arçisqof Mawru Caruana g˙aΩel lil Mons. De Piro segretarju tieg˙u. Fit‑tliet snin li g˙amel f’din il‑kariga (1915‑1918) il‑Qaddej ta’ Alla tant wettaq b’responsabbilta’ d‑doveri tieg˙u li meta hu spiçça minn segretarju, l‑istess Arçisqof kitiblu dawn il‑kelmiet: “… b˙ala Segretarju Ìenerali tag˙na, li inti wettaqt b’sodizfazzjon u approvazzjoni mhux biss tag˙na imma wkoll ta’ dawk kollha li rrikorrew g˙andek …”

Dan kien iΩ‑Ωmien meta, fost l‑o˙rajn permezz tal‑ittri, De Piro ©ie f’kuntatt ma’ diversi emigranti Maltin u saçerdoti li kienu jakkumpanjawhom fil‑pajjiΩi mbieg˙da fejn kienu qeg˙din.

22

Jg˙in fil‑formazzjoni tas‑saçerdoti novelli L‑1915 kienet wa˙da mis‑snin tal‑Ewwel Gwerra Dinjija. F’dan iΩ‑Ωmien ta’ ˙afna taqlib u tensjoni, l‑Arçisqof Mawru Caruana g˙aΩel grupp ta’ qassisin eΩemplari biex jg˙inu s‑saçerdoti novelli jg˙addu bil‑mod il‑mod mill‑˙ajja tas‑seminarju g˙al dik pastorali. Il‑Qaddej ta’ Alla kien l‑ewwel wie˙ed fil‑lista ta’ dawn l‑animaturi.

Rettur tas‑Seminarju Ma©©uri fl‑Imdina Nistg˙u ng˙idu li l‑formazzjoni kontinwata tas‑saçerdoti tal‑Qrendi u tal‑parroççi tal‑qrib, u dik tal‑qassisin Ωg˙aΩag˙, kellhom i˙ejju lil De Piro biex fl‑1918 jil˙aq rettur tas‑Seminarju Ma©©uri fl‑Imdina.

Il‑kliem li bih l‑Arçisqof Caruana nnominah g˙al din ir‑responsabbilta’ huma çertifikat ie˙or g˙all‑Qaddej ta’ Alla: “A˙na ninsabu perfettament konxji mill‑fatt li inti mimli b’tag˙lim sod, onesta’ u ˙afna merti o˙ra.”

Rettur tas-Seminarju Ma©©uri fl-Imdina

23

G˙alkemm g˙al sentejn biss, il‑Qaddej ta’ Alla g˙amel ˙iltu kollha biex il‑formazzjoni tas‑saçerdoti futuri tkun wa˙da s˙i˙a. F’rapport li hu g˙amel g˙all‑Arçisqof fi tmiem it‑term tieg˙u, fl‑1920, Mons. De Piro dar dawra sewwa mal‑aspetti diversi tal‑˙ajja seminaristika. Huwa talab b’insistenza t‑titjib tal‑ispiritwalita’ tal‑kandidati billi semma l‑˙tie©a ta’ konfessur tal‑post u tad‑direttur spiritwali; fela bir‑reqqa s‑su©©etti li kienu ji©u mg˙allma u talab li jibdew ji©u mog˙tija su©©etti ©odda, b˙ax‑xjenzi soçjali … u nsista fuq it‑titjib tal‑ikel u tal‑i©jene.

A©ent kappillan tal‑Parroçça tal‑Gudja Min˙abba xi inkwiet li nqala’ bejn Ωew© fratellanzi, il‑Parroçça tal‑Gudja, fl‑1922 sfat ming˙ajr vigarju kurat. Barra minn hekk anke l‑Knisja parrokkjali kienet mag˙luqa g˙al matul il‑©img˙a; kienet tifta˙ biss nhar ta’ Óadd g˙all‑quddies. L‑Arçisqof Mawru Caruana g˙amel ˙iltu biex ma j˙allix lil dan ir‑ra˙al ming˙ajr kura pastorali, imma propju min˙abba l‑istess inkwiet imsemmi, l‑ebda saçerdot ma da˙al g˙al dik ir‑responsabbilta’. Meta l‑biçça twalet, l‑Eççellenza Tieg˙u ˙aseb f’Mons. De Piro. Fil‑fatt, fil‑11 ta’ Lulju 1922 l‑Arçisqof innomina lill‑Qaddej ta’ Alla b˙ala delegat speçjali tieg˙u g˙at‑tmexxija tal‑parroçça tal‑Gudja. U De Piro mar fejn ˙add ma kellu kura©© li jmur … u fi Ωmien meta hu ©a kien tant mg˙obbi b’responsabbiltajiet!

Bil‑˙idma tieg˙u fil‑Gudja, il‑Qaddej ta’ Alla ressaq iΩ‑Ωew© partiti lejn xulxin. Hu t˙abat mal‑pulizija biex jin˙afru ç‑çitazzjonijiet kollha kontra dawk li kienu g˙amlu g˙all‑Vigarju Kurat, allavolja waqt li kien qed jipprova jag˙mel dan kollu, kien hemm xi w˙ud li ppruvaw jaqilg˙u l‑inkwiet kontrih.

De Piro ta kull g˙ajnuna lil Dun Nikol Abdilla, il‑kappillan il‑©did.

Malli l‑qag˙da rran©at xi ftit, De Piro telaq ming˙ajr ebda pretensjoni. Óidmietu f’dik il‑parroçça kienet lesta.

24

Koperatur fit‑twaqqif u/jew it‑tkabbir ta’ kongregazzjonijiet reli©juΩi femminili Maltin Ulied il‑Qalb ta’ Ìesù Fil‑31 ta’ Diçembru 1919 is‑Sorijiet Ulied il‑Qalb ta’ Ìesù, imwaqqfin hawn Malta minn Marija TereΩa Nuzzo fl‑1903, stiednu lil Mons.

De Piro biex jg˙inhom fir‑riflessjonijiet tag˙hom tal‑a˙˙ar tas‑sena 1919. G˙alkemm ir‑reli©juΩi kienu normalment jistiednu predikaturi li kienu jkunu mid˙la tal‑komunita’ tag˙hom, fiha nnifisha l‑istedina msemmija hawnhekk ma kinitx tfisser neçessarjament li l‑Qaddej ta’ Alla kien qrib tas‑Sorijiet ta’ Nuzzo. Prietka o˙ra turi aktar u aktar it‑tqarrib tal‑Monsinjur lejn dawn is‑Sorijiet: din g˙amilha fl‑okkaΩjoni tat‑ti©did tal‑voti li s‑Sorijiet organizzaw fil‑11 ta’ Ìunju 1920. Anke g˙al okkaΩjoni b˙al din kienu ji©u mistiedna saçerdoti mid˙la ta’ dawn is‑sorijiet. Imma dokument li juri ˙afna aktar it‑tqarrib tal‑Qaddej ta’ Alla lejn dawn is‑sorijiet huwa ittra li Madre Nazzarena Gouder kitbet lil De Piro fil‑5 ta’ Awwissu 1918. Din is‑soru Fran©iskana, mag˙Ωula mill‑Arçisqof biex tkun is‑Superjura Delegata tas‑Sorijiet Ulied il‑Qalb ta’ Ìesù tiktiblu hekk lill‑Qaddej ta’ Alla: “G˙adna kif wasalna issa mill‑isptar fejn ˙adna lil Swor Matilde. Madre Rosalia li kienet mieg˙i, tg˙idlek b’dak kollu li g˙amilna. Jien nillimita lili nnifsi biex nirringrazzja lill‑Óanin Alla li ta lilek qalb mimlija bil‑virtujiet u doni me˙tie©a biex tg˙in lill‑fqir u te˙ilsu mill‑gwaj li jsib ru˙u fih, xi ˙a©a li rarament issibha f’persuni tat‑tip tieg˙ek.

Imbag˙ad, nirringrazzja lill‑Óanin Alla li tani l‑grazzja li niltaqa’ mieg˙ek u ngawdi mill‑©id li hemm fik. Min˙abba f’hekk, mimlija bi gratitudni, indur lejk u ng˙idlek li n˙ossni grata bis‑s˙i˙ …”

Is‑Sorijiet Fran©iskani tal‑Qalb ta’ Ìesù Aktar ’il quddiem g˙ad irid jing˙ad li fl‑1907 il‑Qaddej ta’ Alla ©ie nominat mill‑Arçisqof Pietru Pace b˙ala direttur tal‑Istitut Fra Diegu, fil‑Óamrun. Hemmhekk kien hemm is‑Sorijiet Fran©iskani tal‑Qalb ta’ Ìesù b˙ala dawk responsabbli mill‑˙ajja ta’ kuljum ta’ dan l‑orfanatrofju. Min˙abba r‑relazzjoni li kibret bejn il‑Monsinjur u dawn is‑sorijiet, dawn tal‑a˙˙ar fittxew ta’ spiss lill‑Qaddej ta’ Alla biex jg˙inhom anke fl‑iΩvilupp tal‑kongregazzjoni reli©juΩa tag˙hom 25

li kienet ©iet imwaqqfa fl‑1880. Ittri miktuba minn xi sorijiet lil De Piro jikkonfermaw dan. Fit‑23 ta’ Diçembru 1916, Madre Nazzarena Gouder, Superjura Ìenerali bejn l‑1911 u l‑1917, kitbitlu hekk lil De Piro: “Din is‑sena, aktar minn snin o˙ra, in˙oss ir‑responsabbilta’ li nie˙u l‑opportunita’ tal‑festa tal‑Milied biex nirringrazzjak tal‑˙afna favuri u benefiççji li inti tag˙mel mag˙na … bil‑kura spiritwali u temporali tieg˙ek.

Padre, l‑interess li … inti g˙andek fil‑progress tal‑Kongregazzjoni tag˙na llum jin˙ass, hu mag˙ruf u hu dikjarat mill‑membri kollha … illum, fost tant g˙aw© u niket, l‑Img˙allem, fil‑˙niena infinita tieg˙u, bag˙tilna l‑g˙ajnuna tieg˙ek biex nistg˙u ne˙ilsu mill‑perikli u nimxu ’l quddiem fil‑virtujiet u l‑˙idma tag˙na. Min˙abba f’hekk, fil‑waqt li nirringrazzjaw lill‑Img˙allem g˙al dawn il‑grazzji u l‑providenza tieg˙u, a˙na nirringrazzjaw ukoll lilek g˙all‑©id kollu li inti wettaqt affavur tag˙na …”

Tliet xhur wara, l‑istess Gouder re©g˙et kitbet lil De Piro u g˙al darba o˙ra rreferiet g˙all‑g˙ajnuna li hu kien jag˙ti lill‑kongregazzjoni tag˙ha: “Waqt li nwasslulek ir‑ringrazzjamenti tag˙na, g˙al dak kollu li tag˙mel g˙all‑Kongregazzjoni tag˙na …”

Hu interessanti li fiΩ‑Ωew© ittri msemmija fuq, Madre Nazzarena ssejja˙ lill‑Qaddej ta’ Alla “Padre”. B˙alma tag˙mel Swor Epifanja, l‑ewwel kunsilliera u segretarja ©enerali tas‑Sorijiet Fran©iskani. Anzi, din tal‑a˙˙ar issejja˙lu “Un vero Padre”.

Il‑kelmiet ta’ Swor Epifanja huma qawwijin daqs dawk ta’ Madre Gouder: “Il‑˙ajja prezzjuΩa tieg˙ek ta’ erbg˙in sena kienet mg˙oddija kollha biex tfittex il‑glorja ta’ Alla u biex tg˙in lill‑proxxmu. Fortunatament fost dawk li bbenefikaw minn g˙emilek kien hemm il‑membri tal‑Kongregazzjoni tag˙na li jsibu fik il‑veru Missier li jfittex u jixtieq il‑progress spiritwali u temporali tag˙hom …”

Madre Margerita Debrincat, il‑Fundatriçi tas‑Sorijiet Fran©iskani, jidher li kienet tqis lil De Piro aktar minn qrib lejn il‑Kongregazzjoni tag˙ha: “… waqt li n©edded ir‑ringrazzjamenti tieg˙i mhux biss g˙all‑passat imma wkoll g˙al dak li g˙ad trid tag˙mel g˙all‑komunita’ tag˙na li tqisek b˙ala l‑Padre Ìeneral tag˙na …”

26

PreçiΩament g˙ax kienet tqisu b˙ala s‑Superjur Ìenerali tag˙hom, il‑Fundatriçi kitbet lill‑Qaddej ta’ Alla fis‑6 ta’ April 1920 u talbitu xi ˙a©a intima g˙aliha u g˙all‑Kongregazzjoni tag˙ha: “… nie˙u l‑opportunità tal‑mawra tieg˙ek f’Ruma u nitolbok takkwistalna l‑informazzjoni dwar x’inhu me˙tie© g˙all‑approvazzjoni tag˙na …”

Tmien snin wara, De Piro wera kemm ried jibqa’ jg˙in lil dawn is‑sorijiet. F’Ottubru 1927 ˙amsa minnhom marru l‑Abissinja biex jibdew missjoni hemmhekk. Fl‑almanakk li ppubblika s‑sena ta’ wara, il‑Monsinjur iddeskriva t‑tluq ta’ dawn ir‑reli©juΩi lejn l‑Afrika. Fl‑istess almanakk hu anke stampa ittra mibg˙uta minn Mons. Jarosseau, l‑Isqof tal‑missjoni fejn marru s‑Sorijiet Fran©iskani, b˙ala apprezzament tal‑wasla tas‑sorijiet hemmhekk. Meta mietet Madre Rosa, is‑Superjura tal‑missjoni tal‑Abissinja, il‑Qaddej ta’ Alla ppreΩenta nekrolo©ija qasira tas‑soru. Anke fl‑1932, l‑almanakk kien fih deskrizzjoni tat‑tluq ta’ grupp ie˙or ta’ Sorijiet Fran©iskani g˙all‑Abissinja.

Is‑Sorijiet Missjunarji ta’ Ìesù Nazzarenu Jekk Mons. De Piro g˙en lis‑Sorijiet Ulied il‑Qalb ta’ Ìesù u dawk Fran©iskani, wisq u wisq aktar g˙en lis‑Sorijiet Missjunarji ta’ Ìesù Nazzarenu. G˙all‑ewwel il‑Qaddej ta’ Alla kien biss id‑direttur spiritwali ta’ ÌuΩeppina Curmi, il‑Fundatriçi ta’ dawn is‑sorijiet. Ma setax ikun, iΩda, li f’din id‑direzzjoni ma ssemmietx ukoll il‑fundazzjoni tal‑Kongregazzjoni reli©juΩa ta’ ÌuΩeppina. Ìie Ωmien, imma, meta dawn il‑kuntatti bejn De Piro u Curmi naqsu. Kien fl‑1922 li ÌuΩeppina re©g˙et irrikorriet g˙and il‑Qaddej ta’ Alla. Ta’ min jg˙id, fil‑fatt, li fit‑28 ta’ Diçembru 1924, Curmi kitbet ittra lill‑Arçisqof Caruana u fiha indikat li l‑Eççellenza Tieg˙u kien qal xi ˙a©a li skora©©iet lil De Piro milli jibqa’ jg˙in lil Curmi. Fl‑istess ˙in nafu li fil‑11 ta’ Frar 1932 Caruana kiteb lill‑Prefett tal‑Kongregazzjoni tar‑Reli©juΩi u qallu li kien ilu ji©i mitlub biex japprova b˙ala sodalita’ lil grupp ta’ xebbiet li kienu jie˙du ˙sieb diversi djar ta’ benefiçenza. L‑Arçisqof ried jag˙mel dan imma ried ukoll li jimxi b’kawtela. Minn ittra li kiteb il‑Qaddej ta’ Alla lill‑Arçisqof Mawru Caruana nafu li kien ukoll l‑istess Arçisqof li talab lil De Piro

27

biex jg˙in lil ÌuΩeppina Curmi. De Piro ma la˙aqx l‑approvazzjoni ta’ din il‑Kongregazzjoni g˙ax kien propju fil‑31 ta’ Ottubru 1933, jew ftit aktar minn xahar wara mewtu, li l‑Kongregazzjoni tar‑Reli©juΩi tat il‑possibilta’ lill‑Arçisqof Caruana biex jag˙ti l‑approvazzjoni tieg˙u.

28

4

Im˙abba ˙utuMaltin, Maltin, Im˙abbalejn lejn ˙utu çittadini ta’ ta’ pajjiΩu çittadini pajjiΩu F’konnessjoni mal‑10 ta’ Lulju 1902 Dun ÌuΩepp De Piro niΩΩel nota qawwija ˙afna fid‑djarju tieg˙u: “Fl‑10 ta’ Lulju ˙assejtni ˙aΩin u g˙at‑tieni darba (l‑ewwel darba kien fid‑19 ta’ Lulju 1900) rajt itiru mal‑arja l‑intenzjonijiet tajba kollha tieg˙i. Tkun mag˙mula l‑volonta’ ta’ Alla. Il‑Mulej i˙ares lejn ir‑rieda tajba.”

Hawn De Piro kien qed jirreferi g˙all‑mard li kien g˙adu ja˙kmu fl‑1902, mard li min˙abba fih, kif ©a ng˙ad, hu kellu jmur l‑IΩvizzera u hemmhekk jg˙addi tmintax‑il xahar ta’ konvalexxenza. Kien wara dan iΩ‑Ωmien, jew fit‑2 ta’ Marzu 1904, li hu ©ie lura Malta biex jibqa’.

B˙ala saçerdot wie˙ed kien jistenna li l‑Qaddej ta’ Alla ser jing˙ata b’ru˙u u ©ismu ghall‑Knisja lokali u g˙all‑pastorali. U kif ©a rajna hekk g˙amel. Imma mhux biss; De Piro ta kontributi siewja anke fil‑qasam soçjali ta’ pajjiΩna.

Membru tal‑Assemblea Nazzjonali Fis‑26 ta’ Ìunju 1903 Malta ng˙atat il‑Kostituzzjoni Chamberlain, wa˙da li ma kellhiex tkun a˙jar minn dik ta’ qabilha. B’din il‑Kostituzzjoni Malta marret 56 sena lura, u l‑mixja tag˙ha lejn tmexxija awtonoma re©g˙et tpo©©iet fil‑©enb. Tant kien hekk li fl‑1918 il‑membri eletti tal‑Kunsill tal‑Gvern ta’ spiss g˙amlu petizzjonijiet g˙al kostituzzjoni ©dida. Billi kien qed ikun hemm opinjonijiet parti©©jani konfli©©enti dwar dik li kellha tkun il‑proçedura g˙all‑akkwist ta’ din il‑kostituzzjoni, Sir Filippo Sciberras, bniedem bla tiçpis politiku, ˙a f’idejh il‑biçça billi stieden l‑entitajiet kostitwiti kollha ˙alli jibag˙tu d‑delegati tag˙hom g˙al laqg˙a li fiha kellha ti©i formulata petizzjoni g˙al gvern responsabbli. Fost l‑entitajiet li rrispondew g˙as‑sej˙a 29

Membru tal-Assemblea Nazzjonali (1921).

li g˙amel Sciberras kien hemm il‑Kapitlu tal‑Katidral. Dan bag˙at erba’ delegati u Mons. De Piro kien l‑ewwel wie˙ed. L‑Assemblea Nazzjonali ltaqg˙et l‑ewwel darba fil‑25 ta’ Frar 1919 u Malta akkwistat il‑Kostituzzjoni tag˙ha fl‑1921.

F’dan iΩ‑Ωmien il‑Qaddej ta’ Alla kien direttur tal‑Istitut Fra Diegu, orfanatrofju fil‑Óamrun li dak iΩ‑Ωmien kien fih madwar 140 tifla u li fih id‑direttur ried mhux biss jamministra imma ˙afna drabi wkoll jara minn fejn i©ib il‑˙obΩna ta’ kuljum g˙al dawk il‑˙afna msejknin. Ìa ng˙ad li fl‑1911 hu kien nominat kanonku tal‑Kapitlu Metropolitan, u allura barra mid‑doveri litur©içi tal‑Katidral hu kien ikollu ˙afna laqg˙at ta’ konsultazzjoni. Wie˙ed irid jiftakar ukoll li bejn l‑1918 u l‑1920 il‑Qaddej ta’ Alla kien rettur tas‑Seminarju Ma©©uri tal‑Imdina, fi Ωmien meta fis‑Seminarju kien hemm mhux inqas minn 39 seminarista.

Ma tistax tintesa s‑Soçjetà reli©juΩa u missjunarja li kien waqqaf ftit inqas minn g˙axar snin qabel u li kienet tiddependi g˙alkollox minnu.

Biex ma nsemmux il‑˙afna kumitati çivili u ekleΩjastiçi li fihom De Piro kien membru. Minkejja dan it‑ta˙bit kollu, u g˙alkemm il‑laqg˙at 30

tal‑Assemblea Nazzjonali kienu jie˙du diversi sig˙at, il‑Qaddej ta’ Alla attenda l‑˙ames sessjonijiet tal‑Assemblea. Mill‑14‑il laqg˙a tal‑Kummissjoni, imwaqqfa fit‑Tieni laqg˙a tal‑Assemblea biex tfassal abbozz ta’ kostituzzjoni, De Piro attenda tnax. Kemm fl‑Assemblea kif ukoll fil‑Kummissjoni, l‑attendenza tal‑Qaddej ta’ Alla kienet tfisser aktar minn preΩenza fiΩika; hu kellu jipprepara l‑interventi, jikkonsulta mal‑kanonçi s˙abu qabel is‑sessjonijiet u kien irid jag˙tihom rapport ta’ xi jkun ing˙ad wara kull laqg˙a.

Strument ta’ paçi fil‑©rajja tas‑7, 8 u 9 ta’ Ìunju 1919 Fl‑1904, is‑sena meta Dun ÌuΩepp beda l‑˙idma pastorali tieg˙u f’Malta, pajjiΩna kien g˙addej minn Ωminijiet ta’ prosperita’. Min˙abba diversi pro©etti navali, eluf ta’ ˙addiema Maltin kienu impjegati ma’ stabbilimenti navali. Dan kien ifisser Ωidiet fil‑pagi. Imma preçiΩament min˙abba li dawn il‑pro©etti kienu navali huma ma setg˙ux itawlu wisq: fl‑1911 in‑numru ta’ Maltin impjegati mal‑Ammirall niΩel minn 9,000 g˙al 5,000. Filwaqt li fl‑1904 dawk impjegati mal‑flotta u fit-tarzna kienu 17,000, fl‑1914 niΩlu g˙al 12,833. Fuq Malta kienu waslu snin ibsin u l‑miΩerja kienet xi ˙a©a qawwija ˙afna. Fl‑1914

Medjatur fis-Sette Giugno 1919

31

il‑qag˙da re©g˙et ftit g˙all‑a˙jar; kienu qed ji©u implimentati r‑rakkomandazzjonijiet tal‑Kummissjoni Rjali tal‑1911. Anke l‑gwerra ©abet aktar impjiegi. Çertament dan l‑a˙˙ar fattur ©ab mieg˙u ukoll l‑g˙oli tal‑˙ajja.

Biex tg˙axxaqha l‑g˙oli tal‑pagi ma kienx proporzjonat g˙all‑g˙oli tal‑˙ajja. Kien hemm bonus tal‑gwerra imma dan ma rran©ax bosta s‑sitwazzjoni. Wara l‑gwerra Malta marret g˙all‑ag˙ar: il‑pagi baqg˙u baxxi u n‑nuqqas ta’ xog˙ol kien dejjem jiΩdied. L‑istrajk tal‑1917, organizzat mill‑junjin tal‑˙addiema tal‑Gvern Imperjali, u li fih ˙adu sehem ˙afna ˙addiema tat‑tarzna, wera biç‑çar dan kollu. Din is‑sitwazzjoni wasslet biex il‑Maltin jirrikorru g˙all‑˙obΩ b˙ala l‑ikel tag˙hom ta’ kuljum. Li kien ifisser li jekk kellu jog˙la l‑˙obΩ, il‑Maltin kienu jmutu bil‑©u˙. Sfortunatament dan li ©ara: il‑London Royal Commission of Wheat Supplies ma riditx tag˙ti lil Malta l‑qam˙ bi prezz moderat. Fil‑fatt f’Diçembru 1918 il‑prezz tal‑qam˙ f’Malta kien og˙la minn dak fl‑Ingilterra nnifisha.

Membru tal-Kumitat Pro Maltesi Feriti e Morti il 7 e 8 Giugno.

32

Jekk il‑qag˙da ekonomika ta’ Malta kienet qed teffettwa ˙aΩin lill‑˙addiema li kienu m˙allsin ftit, din il‑qag˙da kienet qed teffettwa aktar u aktar lil dawk li ma kellhom impjieg xejn. Is‑sitwazzjoni kienet sejra mill‑˙aΩin g˙all‑ag˙ar. Tant hu hekk li f’April 1919 ©emg˙a ta’ nies in©abret quddiem il‑KaΩin Malti, fil‑Belt Valletta, biex jitolbu l‑interçessjoni tas‑sinjuri Maltin li kienu j˙obbu jin©abru hemm: riduhom jitkellmu mal‑gvern dwar it‑tnaqqis tal‑prezz tal‑˙obΩ. Xi ˙a©a saret, g˙ax minn April sa Ìunju 1919 il‑prezz naqas mhux ˙aΩin, imma xorta kien g˙adu g˙oli. Il‑qg˙ad u l‑prezzijiet g˙oljin ta’ ˙ti©ijiet baΩiçi, speçjalment tal‑˙obΩ, wassal g˙all‑irvellijiet tas‑Sette Giugno 1919.

Il‑˙afna Maltin li n©abru fil‑Belt Valletta dakinhar talbu l‑g˙ajnuna tal‑membri tal‑Assemblea Nazzjonali li f’dik il‑©urnata kellhom it‑tieni laqg˙a tag˙hom fil‑Giovine Malta. Mill‑193 membru preΩenti, sitta biss offrew li jintervjenu fuq in‑na˙a tal‑Maltin u mal‑gvern IngliΩ. ÌuΩeppi De Piro kien wie˙ed minn dawn is‑sitta. Hu po©©a r‑responsabbiltajiet l‑o˙ra kollha fil‑©enb u g˙al tlett ijiem s˙a˙, flimkien mal‑˙amsa l‑o˙ra, ©era mat‑toroq tal‑Belt u ddiskuta mal‑Uffiçjali IngliΩi biex seta’ jakkwista almenu xi ftit mid‑drittijiet li g˙alihom il‑Maltin kienu qed ji©©ieldu … imma fuq kollox g˙all‑paçi li tant kienet mhedda f’dak il‑mument. Wara dawn il‑©rajjiet kien imwaqqaf il‑Kumitat Pro Maltesi Feriti e Morti il 7 e 8 Giugno. L‑iskop tieg˙u kien biex jg˙in lill‑familji ta’ dawk li mietu jew korrew matul dawk il‑©ranet. De Piro kien mag˙Ωul b˙ala t‑teΩorier ta’ dak il‑Kumitat.

Medjatur bejn il‑Knisja u Lord Gerard Strickland La l‑kisba tal‑Kostituzzjoni tal‑1921 u lanqas l‑ikkalmar tal‑kwistjonijiet tas‑Sette Giugno ma kienu t‑tmiem tas‑sehem li De Piro ta fil‑˙ajja soçjali ta’ pajjiΩna. F’inqas minn g˙axar snin wara dawn il‑©rajjiet huwa kellu jer©a’ jid˙ol f’dik li Mons. Nerik Dandria qiesha b˙ala “Il‑gwerra l‑iΩjed ˙arxa li s’issa qatt inqalg˙et kontra l‑Knisja u l‑Kleru.” Qed nirreferi g˙all‑kwistjoni bejn il‑Knisja u Lord Gerard Strickland.

Meta fl‑1927 Strickland, il‑mexxej tal‑Partit Kostituzzjonali, ˙a l‑gvern ta’ pajjiΩna f’idejh, huwa beda juri d‑diΩapprovazzjoni tieg˙u g˙all‑­fatt li fl‑Assemblea Le©iΩlattiva ta’ Malta kien hemm il‑qassisin. Fl‑1928 33

din il‑kwistjoni ˙raxet aktar g˙ax iΩ‑Ωew© saçerdoti li kien hemm fl‑Assemblea vvutaw kontra l‑budget li ressaq Strickland, u allura ma g˙addiex. It‑tensjoni bejn iΩ‑Ωew© na˙at kompliet kibret u ovvjament anke splodiet bil‑pastorali li l‑Isqfijiet ta’ Malta u ta’ G˙awdex ˙ar©u fis‑27 ta’ April 1930, ftit qabel l‑elezzjoni li kien imiss. Hawn re©a’ da˙al De Piro. Wara ˙afna medjazzjonijiet hu kiseb il‑paçi bejn iΩ‑Ωew© na˙at. G˙alkemm g˙adda Ω‑Ωmien, dan il‑kontribut favur il‑paçi baqa’ mfakkar. Fil‑fatt tliet snin wara l‑©rajjiet innifishom, u propju jumejn wara l‑mewt tal‑Qaddej ta’ Alla, wa˙da mill‑gazzetti Maltin dehrilha li g˙andha tfakkru billi tirreferi g˙as‑­sehem li ta f’dawn l‑istejjer. U ç‑çertifikat tatulu propju 1‑gazzetta tal‑partit ta’ Strickland: “FiΩ‑Ωmien li m’ilux wisq li g˙adda, kien hawn okkaΩjoni mag˙rufa li fiha Mons. De Piro kellu sehem sewwa u ta’ ©id g˙al Malta. Hu ta s‑sehem siewi tieg˙u fil‑qasam politiku, b’˙idma li bilkemm qatt dehret fil‑bera˙. Fil‑fatt, kien prinçipalment bil‑˙ila, ˙idma u tattika tieg˙u li t‑tilwima politika u reli©juΩa waslet biex waqfet. Hu kien mimli ˙e©©a g˙al din il‑˙idma f’dik it‑tilwima sfortunata li ©abet ˙sara tant kbira lil Malta. Bil‑˙ila tieg˙u, ir‑relazzjonijiet bejn Knisja u Stat re©g˙u ©ew g˙all‑istat tradizzjonali tag˙hom: ji©ifieri g˙al stat ta’ paçi u kollaborazzjoni sinçiera. Óadd daqsu ma kien tant adattat g˙al dik il‑biçça xog˙ol iebsa. Óadd ma kien igawdi iΩjed minnu l‑fiduçja taΩ‑Ωew© na˙at. Óadd iΩjed minnu ma kellu l‑kwalitajiet me˙tie©a biex jie˙u f’idejh missjoni tant delikata. Ûgur li ˙add ma kien hemm kapaçi iΩjed minnu biex iwassal dik it‑tilwima g˙all‑konkluΩjoni li ferr˙itna.”

Senatur fit‑Tielet Parlament Malti Minkejja l‑oppoΩizzjoni ta’ Strickland g˙all‑preΩenza tal‑kleru fil‑parlament, meta fl‑1932 re©g˙et ing˙atat il‑kostituzzjoni lil Malta, l‑Arçisqof Mawru Caruana xorta nnomina Ωew© saçerdoti biex ikunu membri tas‑Senat fit‑Tielet Parlament Malti. De Piro kien wie˙ed minnhom. Id‑Daily Malta Chronicle qalet x’kien li wassal lil De Piro biex jaççetta din il‑biçça xog˙ol meta di©a’ kellu tant responsabbiltajiet: “G˙al ftit iΩjed minn sena, minn mindu nfeta˙ il‑Parlament preΩenti, Mons.

De Piro tg˙abba b’˙idma o˙ra mal‑˙afna li kellu. Hu ntg˙aΩel b˙ala wie˙ed mir‑rappreΩentanti tal‑Arçisqof fis‑Senat. A˙na n˙ossu li g˙andna ni©©udikaw li hu aççetta li jid˙ol g˙al dik il‑˙idma g˙aliex ra li dak kien dmir tieg˙u 34

u g˙aliex qatt ma fittex dak li jaqbillu. Is‑sens tad‑dmir u d‑dedikazzjoni g˙all‑o˙rajn, fil‑karattru tieg˙u, dejjem in˙assu li kienu qabel kull ˙a©a o˙ra.

Hu tqabad dejjem ming˙ajr qatt ma da˙al fit‑tilwim ta’ bejn partit u ie˙or.”

G˙alkemm kien regolari fl‑attendenza tieg˙u g˙as‑seduti, De Piro nistg˙u ng˙idu li tkellem darba wa˙da biss, u dan fil‑21 ta’ Frar 1933. Quddiem is‑Senat kien hemm kaΩ ta’ difiΩa tal‑moralita’ pubblika. In©ibu eΩattament x’qal il‑Qaddej ta’ Alla g˙ax hi biçça mill‑istampa tieg˙u nnifsu: “Sur President, jiddispjaçini ˙afna li kwistjoni ta’ moralita’ li kul˙add imissu jorbotha ma’ qalbu u li fiha kien imiss li lkoll kemm a˙na nimxu id f’id, ©iet imkaxkra fil‑kamp tal‑politika. Dwar dawk il‑˙afna punti politiçi li jistg˙u j˙awdu, jien ma nafx nitkellem, u n˙oss li dwarhom m’g˙andix nitkellem. Imma, dwar dak li jmiss lill‑moralita’, in˙oss li l‑mozzjoni li llum g˙andna quddiemna tag˙tini l‑possibilta’, u turini li jien fid‑dmir li nifta˙ fommi. Jiddispjaçini li jkolli nifta˙ fommi g˙all‑ewwel darba, f’din l‑Awla propju dwar din il‑materja. Irrid infisser lill‑Onorevoli Membri ta’ dan is‑Senat ix‑xewqa kbira tieg˙i li nara jitbieg˙ed mill‑gΩira tag˙na kull ti©rib ta’ immoralita’. Imissna na˙sbu, mhux biss g˙all‑imsejkna tfajliet tag˙na, imma wkoll g˙all‑©uvintur. Il‑˙sieb tag˙na g˙andu jkun li ntellg˙uhom b’sa˙˙ithom moralment u fiΩikament sabiex, ’il quddiem, ikollhom ˙ila jitqabdu t‑taqbida tal‑˙ajja li lkoll irridu ng˙addu minnha.

Sur President, wara li smajt ir‑ra©unijiet tal‑Onorevoli Ministru tal‑Pulizija, ma rridx nid˙ol fil‑kwistjoni tal‑eta’ ta’ dawn it‑tfajliet li jservu fil‑˙wienet tax‑xorb. Min‑na˙a tieg˙i, jien tal‑fehma li g˙andu jsir minn kollox biex dawn in‑nisa jitwarrbu minn dawk il‑˙wienet g˙aliex il‑periklu hu g˙al kul˙add.

Sur President, quddiem din il‑mozzjoni wara li smajt ir‑ra©unijiet u t‑tifsir tas‑Sur Ministru, stajt nara mid‑­diskors tieg˙u, l‑intenzjoni tajba tieg˙u dwar il‑moralita’, g˙alkemm din l‑intenzjoni ma ©ietx dikjarata b’kelmiet çari. G˙alhekk, lili jidhirli li jist˙oqqlu l‑appo©© tag˙na lkoll sabiex jissokta ja˙dem g˙all‑moralita’ pubblika fil‑pajjiΩ. U g˙alhekk, jiena llum nag˙mel id‑dmir tieg˙i u nitlob lill‑Onorevoli Ministru sabiex jag˙mel ˙iltu ˙alli l‑li©i li tirregola ’1 dawn il‑˙wienet tax‑xorb ti©i osservata bl‑eΩattezza kollha mid‑Dipartiment tal­‑Pulizija, li jidhirli li g˙andu l‑ewwel responsabbilta’ qabel kul˙add.

Nag˙laq, Sur President, billi lill‑Onorevoli Ministru tal‑­Pulizija nawguralu jkompli jsa˙˙a˙ ir‑rieda tieg˙u billi juΩa l‑ener©ija kollha ta’ Ωg˙oΩitu.

Nawguralu li jg˙aqqad l‑ener©ija mal‑intelli©enza xejn komuni tieg˙u.

35

Intelli©enza u ener©ija g˙andhom jing˙aqdu ma’ prudenza delikata u g˙aqlija li f’din il‑materja tant hi me˙tie©a, Sur President. Dan jag˙mlu fl‑­eΩerçizzju tal‑uffiççju tieg˙u b˙ala Ministru u b˙ala Kap tal‑­Pulizija sabiex naraw il‑gΩira me˙lusa minn din il‑pjaga soçjali li nfexxet b’mod li ma nistg˙ux ng˙idu kif u meta. Hi pjaga li çertament teΩisti ta˙t l‑isem ta’ BarmejdiΩmu, KabarrettiΩmu u TabarriniΩmu. A˙na lkoll imissna ning˙aqdu biex nitqabdu ˙alli g˙all‑inqas innaqqsu din il‑pjaga. Sur President, jien ma nippretendix li neqred in‑natura tal‑bniedem; iΩda Ωgur li nistg˙u nnaqqsu l‑effetti ˙Ωiena li ©ejjin minn din il‑pjaga. Dan hu l‑awgurju li jiena nag˙mel lill‑Onorevoli Ministru tal‑Pulizija, li g˙andu f’idejh il‑forza u l‑ possibilta’.

Jiena çert li kul˙add hu perswaΩ li a˙na l‑qassisin qeg˙din nag˙mlu kulma hu possibbli. Imma, Sur President, x’jiswa fil‑familja d‑drieg˙ tal‑omm jekk ma jkunx meg˙jun mid‑drieg˙ tal‑missier.”

U kompla d‑diskors tieg˙u b’riferiment g˙aç‑çensura tal‑films.

Dawn ta’ fuq kienu kelmiet meqjusa g˙all‑a˙˙ar, imbieg˙da g˙alkollox mill‑politika ta’ xi partit partikulari, imma wkoll kelmiet kollhom entuΩjaΩmu, ˙er©in minn saçerdot konvint mill‑missjoni tieg˙u. Fil‑­ laqg˙a tal‑Kapitlu tal‑Katidral li saret wara din is‑Seduta tas‑Senat, Mons. Cortis fa˙˙ar lil De Piro g˙ar‑rappreΩentanza kapaçi li g˙amel tag˙hom il‑Kapitulari. Il‑Qaddej ta’ Alla rrisponda g˙al dan it‑tif˙ir b’dan il‑kliem: “Sinjuri, minn qalbi jiena nrodd ˙ajr lir‑Reverendissmu Kapitlu g˙at‑tif˙ir li g˙o©bu jag˙tini, u napprezzah. Dan it‑tif˙ir napprezzah ˙afna iΩjed g˙aliex, mill‑esperjenza tieg˙i, naf li l‑Kapitlu ma tantx hu ˙afif biex jg˙id kelmiet b˙al dawn.”

Imma minbarra din il‑botta ˙afifa, De Piro kompla billi wera biç‑çar lil min kien jattribwixxi dak kollu li hu kien qal fis‑Senat: “Jien naf li ninsab qalb il‑kollegi g˙eΩieΩ tieg˙i, li huma wkoll ˙uti fis‑saçerdozju. G˙alhekk, naf li ma jistg˙a©bux jekk jiena ng˙idilkom li, f’dik il‑lejla, ˙assejt tassew li Alla kien qieg˙ed jag˙tini l‑g˙ajnuna tieg˙u. Billi s‑sie˙eb tieg˙i Mons.

Bonnici ma kienx preΩenti g˙ax kien indispost, jiena rajt li kont fid‑dmir li nifta˙ fommi g˙all‑ewwel darba fis‑Sena . . . Min‑na˙a wa˙da ˙assejt li kelli warajja l‑appo©© tal‑kleru kollu ta’ Malta... G˙alhekk waqt li nroddilkom ˙ajr g˙at‑tif˙ir tag˙kom, ippermettuli qabel xejn, nirringrazzja lil Alla.”

36

5

Ìuzeppi DePiro Piro ÌuΩeppi De ˙abb lill-fqir uul-batut ˙abb lill-fqir l-batut Karità organizzata L‑im˙abba li di©a’ g˙edna li g˙ex De Piro g˙all‑bnedmin ta’ madwaru, kemm b˙ala membri tal‑Knisja lokali kif ukoll b˙ala cittadini Maltin, hija ©a ˙afna. Imma wie˙ed ma jkunx qal kollox jekk i˙alli barra ministeru ie˙or li bih il‑Qaddej ta’ Alla fil‑fatt g˙en g˙al darba o˙ra kemm lis‑Soçjetà kif ukoll lill‑Knisja f’pajjiΩna. Qed nirreferi g˙all‑karità tieg˙u. Speçjalment fis‑sitt istituti ta’ karità, li tag˙hom kien id‑direttur, hu ta ˙inu u sa˙˙tu. Barra minn hekk hu g˙amel karità anke b’mod inqas istituzzjonalizzat … u kien promutur tal‑©ustizzja fejn ma tantx kienet teΩisti.

Direttur tal‑Istitut Fra Diegu Ir‑rabta tal‑Qaddej ta’ Alla mal‑Istitut ta’ San ÌuΩepp, Malta, bdiet kmieni fil‑˙ajja tieg˙u. Sa minn qabel qaddes, hu wera biç‑çar lill‑Arçisqof Pace x’kienet xewqtu. Aktar qabel, ukoll, hu kien jibg˙at kontribuzzjonijiet ta’ flus lil dan l‑Istitut. U sa˙ansitra meta kien ikun Malta g˙all‑vaganzi minn Ruma kien imur San ÌuΩepp u g˙al Ωmien jissostitwixxi lil Dun Ìor© Bu©eja li kien fit‑tmexxija ta’ dan l‑Istitut.

Minkejja dan kollu, ©ara li l‑˙idma kbira li wettaq De Piro fl‑istituti ta’ karità ma bdietx f’San ÌuΩepp.

Fra Diegu Bonanno, tal‑Fran©iskani Minuri, fl‑1860, beda ji©bor madwaru dawk it‑tfajliet li min˙abba diversi ra©unijiet kienu jispiççaw fit‑toroq ta’ Malta u jitilfu ©ie˙hom. Il‑bidu ta’ din 1‑inizjattiva kien fqir g˙all‑a˙˙ar imma aktar ma beda g˙addej iΩ‑Ωmien, l‑opra aktar bdiet tikber. IΩda s‑snin wasslu wkoll lil Fra Diegu fit‑tmiem ta’ ˙ajtu. Hu miet 37

Mal-bniet ta’ Fra Diegu.

fl‑4 ta’ Mejju 1902. S˙abu 1‑Fran©iskani g˙amlu xi Ωmien jie˙du ˙sieb dak l‑Istitut imma wara ftit kellhom i˙alluh. Fil‑fatt huma g˙addewh lill‑Arçidjoçesi fit‑2 ta’ Awissu 1907. L‑Arçisqof Pietru Pace talab il‑parir ta’ Dun Ìor© Bugeja, ta’ San ÌuΩepp, dwar min seta’ jie˙u post Fra Diegu Bonanno fit‑tmexxija tal‑Istitut. G˙ax Bugeja ©a kien jaf kemm De Piro kien jixtieq li jg˙in lill‑fqir u lill‑batut hu ma setax jissu©©erixxi g˙ajr lil Dun ÌuΩepp De Piro. L‑Arçisqof ta kas ta’ dan il‑parir tant li fit‑2 ta’ Awissu 1907 nnomina lill‑Qaddej ta’ Alla b˙ala d‑Direttur ta’ Fra Diegu.

L‑Arçisqof ma g˙aΩilx lil De Piro biss g˙ax aççetta dak li kien qallu Dun Ìor©. L‑Eççellenza Tieg˙u kien ©a nteba˙ li Dun ÌuΩepp kien saçerdot: “. . . twajjeb . . . ˙abrieki, g˙aqli, im˙e©©e©, attiv . . .”

38

Dan ta’ fuq kien diskors li kiteb l‑Arçisqof Pace lil De Piro qabel ma dan tal‑a˙˙ar kien g˙adu beda l‑˙idma tieg˙u fi Fra Diegu. IΩda wara li g˙adda Ω‑Ωmien ma deherx li seta’ jing˙ad diskors differenti dwaru.

Anzi! Fil‑fatt, tnax‑il sena wara, fl‑1916, is‑Sur Fons Marija Galea, kien mibg˙ut mill‑Kurja ta’ Malta biex jeΩamina r‑re©istri tal‑Istitut ta’ Fra Diegu. Ir‑rapport li dan g˙amel sal‑1915 juri l‑eΩattezza li biha d‑Direttur tal‑Istitut kien iΩomm ir‑re©istri. Meta, imbag˙ad, erba’ snin wara saret spezzjoni simili, is‑Sur Fons tenna l‑istess ˙a©a. Hekk kien De Piro kull fejn kellu xi amministrazzjoni, u hekk mexa kontinwament fi Fra Diegu.

IΩda minbarra din il‑virtu’, is‑Sur Fons niΩΩel diskors ie˙or mill‑isba˙ dwar De Piro: “Mons. De Piro offrieli l‑possibiltà biex nammira l‑providenza ta’ Alla. Dan id‑Direttur Amministratur iqanqalni g˙all‑ammirazzjoni g˙all‑mod kif jafda fil‑providenza ta’ Alla. Hu j˙ares lejn Alla b˙alma iben i˙ares lejn missieru, u j˙ossu çert li Alla jisma’ t‑talba tieg˙u.”

Wie˙ed allura jista’ jifhem minn fejn kien ©ej il‑kura©© li bih De Piro kien imexxi s‑sitt istituti ta’ karità!

IΩda s‑Sur Fons g˙al darbtejn g˙amel aktar çertifikati simili dwar De Piro. Fir‑rapport tieg˙u tal‑1916 hu kiteb hekk ukoll: “Jiena staqsejt lil Mons. De Piro x’jistenna b˙ala ˙las li ˙aqqu talli qieg˙ed iΩomm f’idejh dik l‑amministrazzjoni. Imma hu nnifsu g˙arrafni li offra s‑servizz tieg˙u ming˙ajr ebda ˙las: g˙all‑im˙abba ta’ Alla biss; imbag˙ad hu Ωied li, g˙alli ©ej ukoll, ma g˙andux f’mo˙˙u li jitlob xi ˙las.”

Fir‑rapport ta’ Marzu 1920, is‑Sur Galea jg˙id kwaΩi l‑istess: “F’dan l‑Istitut, il‑Kanonku De Piro Navarra, b’mod ©eneruΩ ˙afna, irrinunzja g˙al dak il‑˙las li jist˙oqqlu, biex dak li jmiss lilu jmur g˙all‑Istitut Fra Diegu.

Lil dan l‑Istitut, hu qed jamministrah b’tant im˙abba u b’tant eΩattezza.

Il‑kontijiet tad‑d˙ul u ˙ru© huma xhieda tal‑im˙abba tal‑poplu, mhux biss lejn l‑Istitut, imma wkoll lejn din il‑persuna li tant jist˙oqqilha tif˙ir g˙all‑mod kif tam­ministrah.”

Jekk l‑iskop tal‑Qaddej ta’ Alla ma kienx li jag˙mel qlig˙ minn dan il‑ministeru, façli wie˙ed jifhem g˙aliex it‑tfal kienu jqisuh missierhom.

Daqshekk kien dedikat g˙alihom!

39

Direttur tal‑Istitut Ìesù Nazzarenu, Ûejtun Fl‑1922 Mons. De Piro ©ie mg˙obbi bir‑responsabbilta’ tat‑tieni Istitut ta’ karità, dak ta’ Ìesù Nazzarenu, fiΩ‑Ûejtun. Dwar dan is‑servizz ie˙or De Piro kiteb hekk lill‑Arçisqof Caruana: “... jien ma aççettajtx ˙lief wara li ©ejt mitlub mill‑Eççellenza Tieg˙ek.”

Kien fl‑1913 li ÌuΩeppina Curmi bdiet tlaqqa’ t‑tfal fqar taΩ‑Ûejtun u flimkien ma xebbiet o˙rajn tipprova tag˙tihom dak li kienu je˙tie©u.

L‑ewwel Ωew©t idjar li fihom bdiet din il‑˙idma kienu kemxejn Ωg˙ar, imma meta n‑numru tat‑tfal beda jikber, Curmi ˙asset il‑bΩonn li tibni istitut a˙jar. Fil‑fatt wara li ssellfet xi flus, hi xtrat biçça art ˙dejn San Girgor u fl‑1925 bdiet tibni. Malli tqieg˙det l‑ewwel ©ebla, De Piro, g˙alkemm mg˙obbi b’tant ˙idmiet o˙ra, tg˙abba b’˙afna xog˙ol materjali b’risq dak l‑istitut. Kien hu responsabbli g˙all‑bini. G˙alhekk

Fl-Istitut Ìesù Nazzarenu, Ûejtun.

40

kif wie˙ed jista’ jikkonkludi mill‑˙afna ittri li a˙na l‑MSSP g˙andna, hu kellu jittratta kontinwament mad‑Dipartimenti tal‑Gvern, ma’ g˙add ta’ benefatturi u ma’ a©enti biex kien jista’ jmexxi x‑xog˙ol ’il quddiem. Dam sejjer hekk ˙ames snin s˙a˙, sakemm fis‑16 ta’ Lulju 1930 saret l‑inawgurazzjoni tal‑ewwel biçça tal‑bini. Id‑diskors li g˙amel De Piro f’din l‑okkaΩjoni jitkellem wa˙du dwar id‑Direttur: “Minn dik il‑©urnata li l‑barka tas‑sema niΩlet, bil‑ministeru tal‑Eççellenza Tieg˙ek, fuq l‑ewwel ©ebla, g˙addew fuq ˙ames snin. Kienu ˙ames snin miΩg˙uda bi qtig˙ il‑qalb u b’fara© . . . Inbeda x‑xog˙ol ta’ dan il‑bini kbir, li g˙adu ma ntemmx g˙alkollox. Dak iΩ‑Ωmien li bdejna, ir‑re©istri kienu juru li ma kellna xejn f’idejna. Minkejja dan, konna bdejna b’rieda qawwija. G˙alkemm kien mistenni li x‑xog˙ol jieqaf, kien b’g˙afsa ta’ qalb g˙alina meta kellna nwaqqfu g˙al xi Ωmien dak li konna bdejnieh b’rieda tant tajba. Madankollu konna çerti li s‑sagrifiççju tag˙na ma setax ma j˙allix il‑frott tieg˙u. Il‑kaxxa vojta li kellna ©eg˙litna nerfg˙u ˙arsitna ’l fuq. It‑talba tag˙na nstemg˙et. Wara dak il‑waqfien mix‑xog˙ol, li g˙alkemm qasir, a˙na rajnieh twil, il‑g˙odod tax‑xog˙ol bdew jinstemg˙u bil‑˙sejjes tag˙hom, u f’widnejna kienu qishom b˙al daqq ˙elu tal‑qniepen. Kienu tqieg˙du l‑pedamenti, u fuqhom bdew telg˙in l‑ewwel filati. Dik id‑darba ˙sibna li kellna iΩjed fuqiex inserr˙u rasna g˙aliex fl‑ewwel folja tar‑re©istru tag˙na kien hemm miktub li kienu da˙lu 70 lira. Imma ma domniex ma ntba˙na li ma konniex g˙orrief iΩjed minn qabel.

Il‑Mulej kellu jurina li l‑ispiΩa kellha taqbeΩ l‑4000 lira. Issa, li l‑img˙oddi g˙adda u rba˙na l‑problemi tieg˙u, a˙na n˙ossuna hienja. Ma fadlilniex ˙lief li nfa˙˙ru ’l-Mulej li kien qed ja˙dem mag˙na; kien jaf x’ser ikollna bΩonn, u waqaf dejjem mag˙na biex immexxu ’l quddiem l‑opra çkejkna tag˙na, li Ωgur li we˙idha ma kienet tasal g˙al xejn.”

Direttur tal‑Istitut San ÌuΩepp, Santa Venera Ìa ng˙ad li De Piro g˙amel sentejn rettur tas‑Seminarju Ma©©uri tal‑Imdina. Wara dan il‑perjodu hu talab lill‑Arçisqof biex ji©i eΩonerat minn din il‑˙idma. Xtaq li jing˙ata aktar g˙as‑Soçjetà reli©juΩa‑missjunarja li kien g˙adu kif waqqaf ftit snin qabel. Minkejja li l‑Arçisqof kien laqa’ din it‑talba tal‑Qaddej ta’ Alla, sentejn wara, fl‑1922, l‑Eççellenza Tieg˙u ppreΩenta lil De Piro istitut ie˙or, it‑tielet wie˙ed issa, dak ta’ San ÌuΩepp, f’Santa Venera. Din id‑darba l‑Monsinjur ma semmiex is‑Soçjetà; hu aççetta t‑talba ta1‑Arçisqof.

41

Mat-tfal tal-Istitut San ÌuΩepp, Malta.

Hekk riedu jg˙addu ˙mistax‑il sena minn meta De Piro ©ie nominat Direttur ta’ Fra Diegu biex ©ie mag˙Ωul g˙at‑tmexxija ta’ San ÌuΩepp.

L‑g˙aΩla favur il‑fqar De Piro ˙adha l‑ewwel darba b’mod konkret b’relazzjoni mal‑Istitut ta’ San ÌuΩepp: meta hu kien offrut il‑possibilta’ li jmur jistudja fl‑Accademia dei Nobili f’Ruma, hu pprefera li wara li jqaddes imur jg˙ix qalb it‑tfal fqar ta’ San ÌuΩepp. Imma hawnhekk wie˙ed irid jg˙id li din l‑g˙aΩla hu ma ˙adhiex biss g˙alih innifsu; meta waqqaf is‑Soçjetà Missjunarja tieg˙u u fassal ir‑regolamenti tag˙ha, sa mill‑bidu semma li l‑membri g˙andhom ja˙dmu fi djar ta’ karità. L‑iΩvilupp tal‑istorja g˙en biex dan ise˙˙ kwaΩi immedjatament wara li De Piro ©ie nominat Direttur ta’ San ÌuΩepp. G˙aliex il‑Freres li kienu qed jg˙inuh fil‑kura tat‑tfal kienu qed isibuha diffiçli li jkomplu jag˙mlu dan min˙abba n‑nuqqas ta’ vokazzjonijiet. Meta huma telqu, De Piro da˙˙al il‑­membri tas‑Soçjetà tieg˙u minflokhom.

42

Direttur taI‑Istitut San ÌuΩepp, G˙ajnsielem, G˙awdex Meta Mons. Mikiel Gonzi, b˙ala Isqof ta’ G˙awdex, bl‑g˙ajnuna tal‑kappillani ta’ din id‑Djoçesi, g˙aΩel lil De Piro biex jibda u mbag˙ad imexxi l‑Istitut il‑©did ta’ San ÌuΩepp f’G˙ajnsielem, hu ˙are© digriet li barra li kien id‑dokument tat‑twaqqif tad‑Dar kien ukoll çertifikat sabi˙ g˙all‑Qaddej ta’ Alla. Fih hu jippreΩentah b˙ala “bniedem denn ta’ tif˙ir”, li g˙andu “idejn im˙arr©in bl‑esperjenza”, u bniedem “imfa˙˙ar”. Barra dan id‑dokument hemm o˙rajn li jitfg˙u ˙afna dawl fuq De Piro.

Billi fil‑kaΩ ta’ dan l‑Istitut hu ma kienx biss id‑Direttur imma anke dak li sawru, allura kif wie˙ed jista’ jifhem hu kellu ˙afna ta˙bit biex organizzah u bdieh. Mill‑materjal fl‑Arkivju tas‑Soçjetà tag˙na, a˙na l‑MSSP nafu li huwa kellu aktar minn darba jitlob g˙ajnuna ta’ forma jew o˙ra mill‑Gvern b’risq dan l‑Istitut. Dan il‑bniedem li kellu bosta ©id mill‑familja kellu kemm‑il darba joqg˙od jitkarrab, issa l‑art, issa sussidji, issa ˙a©a u issa o˙ra.

Fl-Istitut San ÌuΩepp, Ghajnsielem - G˙awdex.

43

IΩda minbarra dawn il‑kitbiet, hemm o˙rajn li fihom aktar indikazzjonijiet dwar il‑Qaddej ta’ Alla. Wara li l‑Isqof Gonzi u l‑kappillani ta’ G˙awdex kienu ddeçidew li jibdew Istitut g˙at‑tfal subien f’G˙awdex, l‑Isqof Gonzi ta l‑approvazzjoni tieg˙u. G˙amel ukoll l‑istatuti li fuqhom kellu jitmexxa San Ìuzepp ta’ G˙awdex. Meta bdew ifittxu lil min ser jipproponu b˙ala direttur, u ©ie su©©erit u aççettat De Piro, dan tal‑a˙˙ar sab id‑diffikultajiet. Mhux min˙abba l‑˙afna ˙idma li ©a kellu! Lanqas g˙aliex G˙awdex kien ’il bog˙od! Xejn minn dan! Wa˙da mill‑problemi kienet li l‑Qaddej ta’ Alla deherlu li jekk kien sejjer jintg˙aΩel b˙ala Direttur, hu kellu jkollu çerta awtonomija u liberta’ fit‑tmexxija. Aktar minn hekk, iΩda, hu ma setax jaççetta li l‑istatuti jillimitaw in‑numru ta’ tfal fl‑Istitut; ried li jkun hemm fiduçja s˙i˙a fil‑Providenza. Fil‑fatt biex De Piro aççetta li jwaqqaf u mbag˙ad imexxi l‑Istitut ta’ San Ìuzepp f’G˙awdex, in‑numerus clausus fl‑ewwel statuti ta’ Gonzi kellu jitne˙˙a u minflok jitniΩΩel li l‑Istitut jaççetta fih kemm ikun hemm wisa’.

Direttur tal‑Istitut San Fran©isk ta’ Pawla, B’Kara

L-Istitut San Fran©isk ta’ Pawla, B’Kara.

44

F1‑1927, il‑Qaddej ta’ Alla ntag˙Ωel b˙ala Direttur tal‑˙ames Istitut ta’ karità, dak ta’ San Fran©isk ta’ Paola, f’Birkirkara. Dwar dan l‑Istitut, id‑dokumenti huma skarsi ˙afna. Jidher li l‑aktar ta˙bit hawnhekk kien marbut mal‑akkwist ta’ dar addattata. Minkejja li l‑impenji g˙al De Piro mhux jonqsu kienu imma jiΩdiedu, huwa aççetta dan l‑Istitut u t˙abat kemm fela˙ biex sa ma kien g˙adu ˙aj, isir dak kollu possibbli ˙alli meta jasal iΩ‑Ωmien id‑dar setg˙et ti©i akkwistata.

Direttur tad‑Dar g˙at‑trabi u ç‑çkejknin, Santa Venera Óames Istituti ma kinux donnhom biΩΩejjed g˙al Mons. De Piro.

Id‑dedikazzjoni u l‑interess kbir li kellu f’din il‑˙idma b’risq it‑tfal u Ω‑Ωg˙aΩag˙ batuti ©ag˙luh ja˙seb hu nnifsu aktar minn darba f’xi ˙a©a o˙ra jew ©dida. L‑istess ˙idma tieg˙u speçjalment f’San ÌuΩepp, Santa Venera, g˙enitu jinduna li f’Malta kien g˙ad hawn ˙afna vojt f’dik li kienet kura tat‑trabi u tat‑tfal fl‑eta’ qabel jid˙lu San ÌuΩepp. Biex jirrimedja g˙al dan in‑nuqqas, hu fittex lis‑Sorijiet ta’ Ìesù Nazzarenu.

Bil‑g˙ajnuna tag˙hom, u wara l‑permess li tah l‑Arcisqof Mawru Caruana fil‑11 ta’ Settembru 1930, De Piro feta˙ dar g˙aç‑çkejknin f’Santa Venera. Fiha beda jilqa’ tfal “sa seba’ snin jew eççezzjonalment sa g˙axar snin”.

It‑testiment personali u l‑Istituti B’dak li ng˙ad, ©a jidher biΩΩejjed x’rabta kien hemm bejn il‑Qaddej ta’ Alla u l‑istituti ta’ karità. IΩda wie˙ed jista’ jkompli jikkonferma dan mit‑testment tad‑Direttur. Fit‑tieni artiklu hu niΩΩel dan il‑kliem: “Dwar l‑amministrazzjoni li jien g˙andi ta’ diversi Istituti ta’ karità u ta’ benefiçenza jiena g˙andi kotba separati g˙al kull amministrazzjoni. G˙al skopijiet ©usti jiena niddikjara li fl‑Istituti mmexxija minni, kemm jekk huma missjunarji jew ta’ benefiçenza, ma jeΩistux mobbli, kwadri, o©©etti sagri, o©©etti tal‑fidda jew ˙wejje© sagri li jappartjenu g˙alija. Il‑fatt li jkunu jinsabu hemm g˙andu jfisser li huma propjeta’ ta’ dak l‑istitut.

Nixtieq ukoll niddikjara li jien ma rridx ˙las ta’ xi amministrazzjoni li jien wettaqt, jew g˙al xi spejjeΩ li g˙amilt jew li saru ta˙t l‑amministrazzjoni tieg˙i …”

45

Wara li ddikjara x’kien ser i˙alli lis‑Soçjetà ta’ San Pawl, lil ommu, lill‑Arçisqof Mawru Caruana, lis‑Sorijiet ta’ Ìesù Nazzarenu u lid‑Dar Sant’Ursola tal‑Qrendi, fl‑artikli tmienja u disg˙a j˙alli xi ˙a©a lill‑Istituti Fra Diegu, Ìesù Nazzarenu, u San Fran©isk ta’ Paola.

Il‑Laboratorju g˙al xbejbiet bla xog˙ol, Valletta Mons. De Piro ma kienx jieqaf ja˙seb dwar x’kien jista’ jag˙mel g˙all‑Istituti fdati f’idejh. Kien min˙abba f’hekk li kabbar, irran©a jew biddel xi parti jew o˙ra mill‑bini tag˙hom. Kien ukoll frott l‑interess tieg˙u li d‑Direttur wasal biex itejjeb sistemi m˙addma f’dawn l‑istituti.

Kien iΩda g˙ax f’kuntatt mar‑realta’ tal‑˙ajja li kien wasal jinduna li t‑tfajliet li kienu jispiççaw mill‑Istituti kienu qeg˙din isibu lilhom infushom bla ˙add biex jilqag˙hom, tant li xi drabi kienu qeg˙din jispiççaw fit‑triq. Kien hemm minnhom li biex jaqilg˙u x’jieklu kienu qeg˙din ja˙dmu fil‑˙wienet tax‑xorb. Quddiem din ir‑realta’ l‑Qaddej ta’ Alla ma setax joqg˙od kwiet. Il‑˙afna impenji li ©a kellu ma waqqfuhx milli ja˙seb f’xi ˙a©a li tg˙in lil dawn il‑povri xebbiet. Huwa fassal u fil‑fatt ta bidu g˙al pro©ett li kien wie˙ed mill‑ikbar ta’ ˙ajtu: il‑Laboratorju Qalb ta’ Ìesù. F’dan il‑post kellu jkun hemm mg˙allmin li j˙arr©u lit‑tfajliet f’diversi snajja’. Ix‑xebbiet kellhom imorru hemm mal‑©urnata u, f’ambjent tajjeb g˙alihom, waqt li jag˙mlu x‑xog˙ol, huma jitg˙allmu u fl‑istess ˙in jit˙allsu ta’ ˙idmiethom.

It‑twaqqif kien iebes. Biex sab il‑lokal, Mons. De Piro kellu jit˙abat bosta.

Lanqas mill‑Gvern ma sab ˙afna g˙ajnuna. Imma aktar mill‑bidu, kien il‑progress tal‑Laboratorju li sewa lill‑Qaddej ta’ Alla ˙afna u©ig˙ ta’ ras. Kellu ja˙seb g˙all‑fondi. G˙al dawn sa˙ansitra organizza kunçert muΩikali fl‑Università Rjali tal‑Belt. It‑tmexxija, imbag˙ad, kienet xi ˙a©a aktar iebsa. Il‑persuna li kienet bdiet tg˙inu dehret li kienet qed ting˙ata pariri kuntrarji g˙all‑˙sibijiet tieg˙u... U l‑Laboratorju wasal biex g˙alaq f’qasir Ωmien!

Karità inqas organizzata Il‑karità ta’ De Piro kienet tie˙u anke forom inqas istituzzjonalizzati.

46

Donazzjonijiet ta’ flus … u minn butu Kien g˙adu Ωag˙Ωug˙ jistudja Ruma, u allura sa˙ansitra bla mezzi ta’ introjtu finanzjarju, meta s‑seminarista ÌuΩeppi kien jibg˙at regolarment xi flus, milli kien ikollu, lill‑Istitut ta’ San ÌuΩepp, Malta.

Fil‑fatt id‑direttur ta’ dak iΩ‑Ωmien, Dun Manwel Vassallo, kitiblu kemm‑il darba biex jirringrazzjah g˙al din l‑im˙abba tieg˙u g˙at‑tfal foqra u ltiema ta’ San ÌuΩepp.

Fis‑16 ta’ Jannar 1905, il‑Qaddej ta’ Alla niΩΩel fid‑djarju tieg˙u li f’dik il‑©urnata hu kien qieg˙ed il‑Belt u waqt li kien qed jitkellem ma’ Mons.

E. Vassallo resaq fuqhom wie˙ed tallab u huma tawh xi ˙a©a tal‑flus.

L‑eks-Vigarju Ìenerali ta’ Malta, Mons. Carmelo Xuereb, xehed quddiem it‑Tribunal tal‑KawΩa ta’ Kanonizzazzjoni tal‑Qaddej ta’ Alla u qal li: “Jien kont nammira ˙afna lil dan is‑saçerdot u kont impressjonat bil‑qdusija u l‑karità li hu kien jag˙mel. Fi Ωmien meta jien kont indeçiΩ dwar l‑g˙aΩla ta’ ˙ajti dawn il‑kwalitajiet sbie˙ tal‑Qaddej ta’ Alla g˙enuni biex niddeçiedi l‑vokazzjoni tieg˙i. Fil‑fatt azzjoni ta’ De Piro kellha influwenza kbira fuqi. Kien g˙adni Ωag˙Ωug˙ u kont g˙addej minn Strada Reale (Triq ir‑Repubblika), il‑Belt, eΩattament minn quddiem il‑MuΩew tal‑Arkeolo©ija.

Rajt tallab miexi quddiemi. F’salt dan it‑tallab mar fuq in‑na˙a l‑o˙ra tat‑triq minn fejn kien g˙addej De Piro. Dan qal xi ˙a©a lill‑Monsinjur u dan bla ˙afna kliem da˙˙al idejh fil‑but, ˙are© il‑flus kollha li kellu u tahom lil dak it‑tallab.” Ìor© Wilson, xhud ie˙or, ikkonferma dan ta’ fuq meta qal li: “Mons.

De Piro kien bniedem karitattiv g˙all‑a˙˙ar. Kemm‑il darba deher jag˙ti karità lill‑foqra li kienu jkunu jistennewh fit‑triq. Jien innifsi ©ieli nnutajt dan.

Fil‑fatt il‑Monsinjur kien jg˙id li hu qatt ma kien irid li jinsa l‑foqra.”

Dun Ìwann Vella kien wie˙ed mill‑membri tas‑Soçjetà li akkumpanjaw lil De Piro meta dan mar jag˙milha ta’ a©ent kappillan fil‑Gudja. Vella jirrakkonta li: “Ìurnata wa˙da, waqt li konna fid‑dar tal‑kappillan, ©ie ra©el fqir jittallab il‑karità. Fra ÌuΩepp feta˙ il‑bieb u qallu, ‘Alla jg˙inek’. U re©a g˙alaq il‑bieb. Il‑Monsinjur kien ©ewwa u sema’ dak il‑kliem. Malajr sejja˙ lil Fra ÌuΩepp u qallu, ‘Xi jfisser Alla jg˙inek? B˙alissa a˙na l‑kappillan u dak 47

it‑tallab ©ie g˙and missieru. B˙alissa a˙na Alla g˙alih u allura a˙na rridu ng˙inuh.’ ” Camillo Aquilina, membru ie˙or tal‑bidu tas‑Soçjetà ta’ De Piro, xehed li: “Kienu ji©u g˙andu ˙afna nies. Mid‑dehra tag˙hom kien jidher çar li kienu jkunu nies li jittallbu l‑karità.”

Il‑Qaddej ta’ Alla mhux darba u tnejn g˙en lill‑familji tal‑membri tas‑Soçjetà mwaqqfa minnu. Omm Ìwanni Vella, wie˙ed mill‑ewwel tnejn li ng˙aqdu mieg˙u, kitbet biex tg˙id lill‑Fundatur li hi ma kinitx tista’ t˙allas flus g˙al binha. Il‑Qaddej ta’ Alla xejn ma sab problema dwar dan. G˙all‑kuntrarju hu ta aktar minn darba xi somom çkejknin lil din il‑familja Vella.

Id‑dedikazzjoni tal‑Qaddej ta’ Alla g˙all‑istituti ta’ karità ©a kienet ˙afna. Imma dan ma kienx biΩΩejjed g˙alih. Karmena Mallia, tifla fi Fra Diegu fiΩ‑Ωmien li De Piro kien direttur, xehdet li: “Billi kien id‑direttur, is‑Sorijiet tal‑Istitut kienu jmorru g˙andu g˙al kulma kien jinqala’ u hu kien jipprovdilhom kulma kienu jitolbuh. Hu qatt ma kien jg˙id kif u minn fejn kien jakkwista dak li kien jipprovdilhom. Xi drabi kien evidenti li kien hu stess il‑benefattur. Darba l‑Madre qaltilna biex nitolbu g˙ax konna ne˙tie©u Lm90.00 biex in˙allsu l‑kont tal‑˙obΩ. Ftit wara sirna nafu li d‑Direttur kien akkwista s‑somma mixtieqa.”

G˙ajnuna finanzjarja jew karità mill‑flus tal‑Istituti Fra Diegu u San ÌuΩepp, Malta Madre Paçifika Xuereb, wa˙da mis‑superjuri ta’ Fra Diegu fi Ωmien id‑direttorat tal‑Qaddej ta’ Alla, xehdet li: “Hu kien bniedem ta’ karità kbira u kien dejjem jag˙ti bil‑mo˙bi u fis‑skiet. Hekk pereΩempju, xi ommijiet tat‑tfal kienu ji©u jΩuru ’l uliedhom. Lil dawn kien jag˙tihom il‑flus li kien ikun ser jonfoq hu nnifsu. Kien jg˙id, ‘Ser nag˙tihom il‑karità imma intom la tg˙idu xejn lil ˙add. Min jag˙mel karità m’g˙andux juri.’ ” Meta wie˙ed iqalleb il‑Petty Cash Books tal‑Istitut ta’ San ÌuΩepp, Santa Venera, malajr jinduna li d‑Direttur ta’ spiss kien jg˙in lill‑qraba tat‑tfal li kienu fl‑Istitut. Fil‑fatt g˙ad hemm imniΩΩlin noti b˙al: “Lill‑­ 48

mama’ ta’…” “Lill‑papa’ ta’...” “Lill‑mamá ta’ tifel tal‑Istitut biex tista’ tg˙ix sewwa…” “Lil omm it‑tifel Gialanze…” “Liz‑ziju tat‑tifel imsemmi…”

L‑istess petty cash books jindikaw li l‑Qaddej ta’ Alla kien anke jg˙in lill‑old boys tal‑Istitut. Wie˙ed isib kliem b˙al: “Lill‑eksalunno…” “Lil Nazzareno Micallef li kien l‑Istitut u li hu bla xog˙ol…” “Lill‑eksalunno Rafel Fenech biex jista’ jemigra…” “Lill‑eksalunno Desiderio Farrugia biex jixtri l‑g˙odda g˙ax‑xog˙ol tieg˙u…”

Mhux lill‑old boys biss kien jg˙in! Anke lill‑qraba tag˙hom kien iwieΩen: “Lil omm Bonello li ˙are© m’ilux mill‑Istitut…” “Lil missier Gibson …” “Lil omm l‑eksalunno ÌuΩeppi Bajada …,” “Lil ˙ut wie˙ed mill‑exalunni …,” “Lil omm exalunno biex t˙allas il‑kera…”

De Piro kien jag˙ti karità anke lill‑qraba tal‑˙addiema tal‑Istitut ta’ San ÌuΩepp: “Lill‑familja tal‑istampatur tal‑Istitut fl‑okkaΩjoni tal‑mewt tal‑omm…” “Lill‑mastrudaxxa tag˙na g˙all‑funeral ta’ ommu li f’˙ajjitha kienet ti©i meg˙juna minn din id‑Dar…” Madre Xuereb li ssemmiet fuq, qalet ukoll li: “Kien ikun hemm tallaba j˙abbtu l‑bieb ta’ Fra Diegu. Hu kien jg˙id lis‑superjura, ‘Ag˙tuhom xi ˙a©a mill‑istore’ ” Mill‑petty cash book ta’ San ÌuΩepp nafu wkoll li anke f’dan l‑Istitut kienu jmorru diversi jittallbu l‑karità u De Piro kien jag˙tihom: “Lil wa˙da diΩgrazzjata fqira...” “Lil wa˙da familja fqira...,” u “ElemoΩina li ng˙atat mill‑­porterija...” Din tal‑a˙˙ar tirrepeti ru˙ha bosta drabi, u mag˙ha hemm ammonti relattivament sostanzjali.

Interesanti wkoll li wie˙ed jg˙id li l‑Qaddej ta’ Alla kien jag˙ti karitajiet biex xi xebbiet jid˙lu fil‑˙ajja reli©juΩa. Anke donazzjonijiet b˙al dawn huma re©istrati fil‑petty cash books ta’ San ÌuΩepp: “Lil omm it‑tifel Sammut biex bintha tista’ tid˙ol soru…,” “G˙all‑vja©© ta’ xebba li tixtieq issiefer biex tid˙ol mas‑Sorijiet il‑Bojod…” “Lil xebba fqira biex tista’ tid˙ol soru…”

Jew lil xi xebbiet jew ©uvintur biex jiΩΩew©u: “Lil xebba o˙ra biex tiΩΩewwe©…” “G˙ad‑dota ta’ wa˙da xebba fqira…” “Donazzjoni lil ÌuΩeppi 49

Xuereb biex jiΩΩewwe©…” “Lil wie˙ed fqir biex jista’ jΩewwe© lil bintu…”

Karità mhix finanzjarja Il‑karità li kien jag˙mel il‑Qaddej ta’ Alla ma kinitx dejjem wa˙da finanzjarja. Ìor© Wilson xehed dwar ir‑relazzjoni li kellu d‑Direttur tal‑Istitut ta’ San ÌuΩepp, Malta, mal‑˙addiema t’hemmhekk: “Xejn ma kien ja˙sibha biex imur jinvista lil xi impjegat li kien ikun marid. Mhux darba u tnejn inzertajtu sejjer g˙and wie˙ed jew g˙and ie˙or. Mhux hekk biss; il‑qraba tal‑˙addiem stqarrew kemm‑il darba li hu anke pprovdielhom dak li kienu jkunu je˙tie©u. Ìieli anke ©abilhom it‑tabib.”

Kelinu Vella Haber kien it‑tifel ta’ wie˙ed mill‑˙addiema tal‑Istitut ta’ San ÌuΩepp, G˙awdex. Meta kien g˙adu Ωg˙ir dan marad serjament u kellu jittie˙ed l‑Isptar Çentrali tal‑istess gΩira. Hu nnifsu jg˙id dan il‑kliem dwar il‑Qaddej ta’ Alla: “Dik il‑lejla tawni banju u l‑g˙ada tant sba˙t ˙aΩin li amministrawli s‑sagrament tal‑morda … bdejt anke nhewden.

Dakinhar bla mistenni ©ie Mons. De Piro jarani. Tkellem mieg˙i. Jien ma fhimtx x’qalli. Naf biss li hu niΩel g˙arkupptejh ˙dejn is‑sodda u qag˙ad jitlob. Wara dan berikni u telaq.”

Dun ÌuΩepp Tonna kien iservi fil‑Katidral tal‑Imdina. Tonna qal dan dwar De Piro: “Kien jg˙in lin‑nies kull meta kienu jfittxu l‑g˙ajnuna tieg˙u.

Anke meta kienu jfittxuh mal‑lejl, jew biex iqerru, jew biex jitolbuh xi ˙a©a o˙ra, hu kull darba kien jilqag˙hom u jag˙tihom dak kollu li kienu jkunu je˙tie©u.”

Karità li taqta’ fil‑la˙am il‑˙aj Qabel ing˙ad li l‑Qaddej ta’ Alla kien jg˙in lil ˙addie˙or bil‑flus tal‑Istituti, issemma l‑fatt li hu kien jo˙ro© il‑flus minn butu stess. Imma lanqas dan ma kien kollox! De Piro ma kienx jag˙ti biss miΩ‑Ωejjed li kien ikollu! Ìor© Wilson, li kien joqg˙od l‑Imdina, xehed li l‑Qaddej ta’ Alla ©ieli ta dawk il‑flus li kienu jkunu tant neçesssarji g˙alih: “Tant kien ©eneruΩ li ©ieli kellu jirritorna d‑dar mill‑Istitut bil‑mixi (allura minn Santa Venera g˙all‑Imdina), g˙ax il‑flus li kien ikollu kien jag˙tihom kollha, anke dawk li kien ikun je˙tie© g˙at‑tramm. Jien innifsi ©ieli rajtu sejjer bil‑mixi.”

50

Çertu Dun Ìor© Cassar u o˙rajn ikkonfermaw dak li qal Wilson.

Ing˙ad ukoll li De Piro ©ieli çça˙˙ad minn affarijiet essenzjali o˙ra biex jista’ jag˙mel karità ma’ ˙addie˙or. Wenzu Grixti, il‑qaddej tal‑familja De Piro, qal dan dwar il‑Monsinjur: “Darba, waqt li kont nistennieh l‑istazzjon tat‑tramm (bejn l‑Imdina u l‑Imtarfa) rajtu ©ej lejja b’tifel ˙wej©u kollha trab u mqattg˙in. ‘Kien qieg˙ed wa˙du fuq ix‑xatt u allura ©ibtu mieg˙i,’ qalli l‑Monsinjur. Ìab lit‑tifel l‑Imdina.

Dak iΩ‑Ωmien, fuq is‑sodda, is‑sinjuri kien ikollhom Ωew© saqqijiet tal‑˙axixa u ie˙or fuqhom mimli bis‑suf. Hu ˙a t‑tifel fil‑kamra tieg˙u u bla ma qag˙ad ja˙sibha darbtejn ne˙˙a l‑loΩor minn fuq is‑sodda tieg˙u, ne˙˙a s‑saqqu ta’ fuq, po©©ieh f’wa˙da mill‑irkejjen tal‑kamra u ppreparah ˙alli jorqod fuqu t‑tifel. Wara xi ©ranet jien mort g˙and omm il‑Monsinjur u tlabtha tag˙tini saqqu g˙alih. Çertament hi staqsietni binha x’kien g˙amel b’tieg˙u. U jien g˙edtilha x’kien ©ara. Meta binha rritorna d‑dar hi bil‑©entilezza kollha qaltlu, ‘Ibni, g˙aliex g˙amilt hekk? Inti tkun g˙ajjien wara ©urnata xog˙ol.

Inti ma tistax tistrie˙ fuq dawk iΩ‑Ωew© saqqijiet tal‑˙axixa.’ Min‑na˙a tieg˙u l‑Monsinjur ma qal xejn. Meta konna flimkien hu qalli, ‘Wenz, dak li tara u tisma’ fil‑kamra tieg˙i m’g˙andux jing˙ad lil ommi.’ ‘Lil min tridni ng˙id jekk mhux lil ommok biex nista’ nakkwista saqqu ie˙or?’ staqsejtu jien. ‘Is‑skiet hu l‑a˙jar ˙a©a f’çirkustanzi b˙al dawn,’ qalli hu.” ÌuΩeppi Tonna, xhud ie˙or qal li De Piro anke minn ˙wej©u kien jiçça˙˙ad: “Fis‑sajf il‑Fundatur kien imur BirΩebbu©a u kien jie˙u mieg˙u lil Wenzu Grixti. Meta dan Wenzu kien jirritorna l‑Imdina, Ursola, omm il‑Qaddej ta’ Alla, kienet tistaqsih g˙al binha. Dan kien jg˙idilha, ‘B˙as‑soltu; jorqod fl‑art fuq xi loΩor u bi flokk biss fuqu g˙ax is‑saqqu u l‑˙wejje© l‑o˙ra jkun tahom karità’ ” Ìor© Wilson xehed li De Piro kien jag˙ti anke aktar mill‑flus, il‑˙wejje© u s‑sodda: “Jekk toffrilu tuffie˙a kien jifra˙ li tag˙tihielu. Kien je˙odha u jirringrazzjak tag˙ha u wara jg˙addiha lil ˙addie˙or.”

Antonio Gatt ikkwota lil Dun ÌuΩepp Spiteri, membru tas‑Soçjetà ta’ De Piro: “Kif kien jg˙id Dun ÌuΩepp Spiteri kien hemm diversi drabi meta l‑Monsinjur kien jag˙ti l‑ikel tieg˙u lil xi ˙add u hu kien jie˙u biss ftit te. Kien bniedem karitattiv g˙all‑a˙˙ar; kien jag˙ti kollox u hu kien jibqa’ b’xejn.”

51

Diversi kienu dawk ix‑xhieda li quddiem it‑Tribunal tal‑Knisja stqarrew li meta Ursola, omm il‑Qaddej ta’ Alla, kienet tara lil binha ©ej lejha hi kienet ta’ spiss tg˙id “Ara ©ej il‑fqir tieg˙i”. G˙ax l‑omm kienet taf li dak li kien ikollu binha kien jag˙tih lil ˙addie˙or u hu jibqa’ b’xejn.

Il‑g˙ani kien jiftaqar biex bil‑faqar tieg˙u jistg˙ana ˙addie˙or.

I˙abrek g˙all‑©ustizzja Mal‑karità, Mons. De Piro kien jg˙ix virtu’ o˙ra relatata: il‑©ustizzja. Bi studju tar‑re©istri Casa di San Giuseppe, Ist. Bonnici, Piccola Cassa wie˙ed malajr jinduna li d‑Direttur ©ieli Ωied il‑pagi tal‑˙addiema. FiΩ‑Ωmien meta f’Malta ma kienx hawn pensjonijiet tal‑Gvern u g˙ajnuniet soçjali o˙ra, il‑Qaddej ta’ Alla kien jag˙ti pensjoni lil dawk li kienu jkunu impjegati fid‑Dar ta’ San ÌuΩepp u jispiççaw mix‑xog˙ol. Kienet ting˙ata wkoll xi pensjoni lil mart xi ˙addiem li kien ikun miet. Bl‑istess mod kien mexa mal‑g˙alliema tal‑iskola tal‑Katidral tal‑Imdina: ˙abrek speçjalment biex jiΩdidulhom il‑pagi. U x’kien dak li wasslu biex fis‑7, 8 u 9 ta’ Ìunju 1919 jiddedika tant ˙in u ener©ija g˙all‑Maltin li kienu qed ibatu min˙abba l‑g˙oli tal‑˙ajja? Kienet biss ix‑xewqa tieg˙u li titwettaq il‑©ustizzja ma’ ˙utu batuti.

X’kien dak li wassal lil De Piro biex i˙obb lill‑proxxmu daqshekk?

G˙ad irid jing˙ad li l‑Qaddej ta’ Alla, fl‑1922, beda jippubblika ’l “San Pawl: Almanakk tal‑Istitut tal‑Missjoni”. G˙alkemm l‑iskop ewlieni ta’ dan l‑annwarju ma kienx tant it‑tixrid tat‑tag˙lim nisrani in©enerali, imma fil‑fatt f’dawn il‑pa©ni hemm diversi kitbiet dwar ng˙idu a˙na l‑karità lejn il‑proxxmu. Fl‑edizzjoni tal‑1924 hu niΩΩel dawn il‑kelmiet: “Wara l‑im˙abba ta’ Alla, ti©i l‑im˙abba tal‑a˙wa tag˙na. A˙na lkoll a˙na wlied Missier wie˙ed. It‑tieni dmir kbir tieg˙i hu li n˙obb l‑a˙wa tieg˙i u n˙obbhom daqskemm in˙obb lili nnifsi, g˙aliex hekk irid Alla Sidi. Min jg˙id li j˙obb lil Alla u fl‑istess ˙in ma j˙obbx mill‑qalb sa˙ansitra l‑g˙edewwa, dan ikun jg˙id kelma b’o˙ra.”

52

Fis‑sena ta’ wara De Piro ppubblika artiklu dwar San ÌuΩepp. Jidher li l‑Qaddej ta’ Alla kien jg˙oΩΩ ˙afna lil dan il‑qaddis. Jidher ukoll li ˙a ˙afna minnu. Meta rrefera g˙al xi dehriet li kellha çerta Marija Cecilia Baij, Soru Benedittina, De Piro ˙a minnhom dawn il‑kelmiet dwar San ÌuΩepp: “Skont ma kienet tikber f’San ÌuΩepp l‑im˙abba lejn Alla, kienet tikber ukoll l‑im˙abba lejn il‑proxxmu tieg˙u. Hu kien i˙oss il‑qalb tieg˙u tinqasam bid‑dispjaçir meta kien ikun jaf li kien hemm xi ˙add fil‑bΩonn u hu ma kienx ikun jista’ jg˙inu. F’dawn il‑kaΩijiet kien jirrikmanda lill‑persuna lil Alla ˙alli jipprovdilu hu. Bosta drabi kien inaqqas mill‑˙wejje© neçessarji tieg˙u biex jg˙in lill‑foqra. U meta kien jit˙allas g˙ax‑xog˙ol li jkun g˙amel, malajr kien jag˙ti lill‑foqra ˙afna minn dak li kien ikun da˙˙al.

Kien i˙enn ˙afna g˙al dawk li kienu jinsabu mdejqin u kien jitlob g˙alihom lil Alla bi premura kbira biex ifarra©hom. Kien jibqa’ jitlob g˙alihom sakemm Alla kien jilqa’ t‑talba tieg˙u. Kien jixtieq li jista’ jipprovdi g˙all‑bΩonnijiet spiritwali u temporali ta’ kull persuna …

L‑istess ˙a©a kien jag˙mel mal‑morda. Hu kien jitlob kontinwament g˙as‑sa˙˙a ta’ ©isimhom u wisq aktar g˙as‑sa˙˙a ta’ ru˙hom. Kien iΩurhom, isabbarhom, kien jag˙mlilhom kura©© biex isofru bil‑paçenzja l‑marda li Alla kien jibag˙tilhom …”

Meta kellu dan kollu f’mo˙˙u u f’qalbu dwar San ÌuΩepp, u xi xhieda stqarrew li lil dan il‑qaddis De Piro kien iΩommu b˙ala mudell tieg˙u, wie˙ed jifhem g˙aliex il‑karità tal‑Qaddej ta’ Alla kienet li kienet!

Fl‑Almanakk tal‑1926 De Piro jsemmi mudell aqwa minn San ÌuΩepp.

Wara li jirreferi g˙all‑kliem li jg˙id Ìesù fil‑Van©elu ta’ San Ìwann: “Kif jien ˙abbejt lilkom hekk g˙andkom intom t˙obbu lil xulxin” (15:12), il‑Qaddej ta’ Alla jag˙mel din l‑eΩortazzjoni lill‑qarrejja: “L‑im˙abba li Ìesù g˙andu g˙alina, hija mudell ta’ dik l‑im˙abba illi a˙na g˙andu jkollna g˙all‑o˙rajn.”

U De Piro altru li kien jaf kif ˙abb Ìesù!

53

54 Pa©na mid-Djarju li fiha De Piro niΩΩel l-ewwel abbozz ta’ regolamenti g˙as-Soçjetá tieg˙u.

6

ÌuΩeppi DePiro Piro ÌuΩeppi De ˙abb lis-Soçjetà ta’ ˙abb lis-Soçjetà ta’San SanPawl, Pawl, wellidhauu beda beda jkabbarha wellidha jkabbarha Is‑Soçjetà mwaqqfa minn Mons. De Piro hi l‑ewwel u l‑uniku istitut reli©juΩ missjunarju maskili mwaqqaf f’Malta. Jekk nippruvaw ni©bru flimkien il‑kitbiet kollha li kiteb il‑Qaddej ta’ Alla u dawk li ntbag˙tu lilu u li huma b’xi mod marbutin mat‑twaqqif u t‑tkabbir tas‑Soçjetà ta’ San Pawl, insibu li nistg˙u naqsmuhom f’erbg˙a: id‑Djarju, wara d‑Djarju, il‑korrispondenza mal‑awtoritajiet ekleΩjastiçi u d‑dokumenti tal‑approvazzjoni tas‑Soçjetà.

Id‑Djarju Il‑perjodu marbut mad‑djarju personali ta’ De Piro jista’ jitqies li ji©bor fih iΩ‑Ωmien minn meta hu kien g˙adu seminarista f’Ruma sat‑12 ta’ Novembru 1909. De Piro jibda d‑Djarju billi jg˙id li: “Sa mill‑ewwel sena tieg˙i fil‑Kulle©© (Capranica), jien bdejt na˙seb li mmur fid‑Dar ta’ San ÌuΩepp biex ng˙in lill‑Kanonku Bonnici, il‑fundatur tal‑istess Dar.” G˙alkemm dan ma la˙aqx g˙amlu g˙ax Bonnici nbidel waqt li ÌuΩeppi kien g˙adu fl‑ewwel sena ta’ studju tieg˙u f’Ruma, meta kien ikun Malta g˙all‑vaganzi De Piro kien jag˙mel dejjem xi vista lil Dun Manwel Vassallo, is‑suççessur ta’ Bonnici. Aktar ’il quddiem, fid‑Djarju, hu jg˙id li wara li kompla ja˙seb fuq li jmur San ÌuΩepp u kompla wkoll il‑kuntatti mal‑Istitut, hu wasal g˙as‑suddjakonat u d‑djakonat.

Fl‑irtiri ta’ dawn iΩ‑Ωew© ordinazzjonijiet hu kompla jiddixxerni dwar il‑pro©ett. F’irtir ie˙or li kien jorganizza l‑Kulle©© Capranica, fejn ÌuΩeppi kien allo©©jat, huwa niΩΩel bil‑miktub ir‑ra©unijiet favur u kontra li hu jmur San ÌuΩepp. Waqt li fittex l‑g˙ajnuna tad‑direttur spiritwali tieg˙u, hu ddeçieda favur l‑Istitut, dejjem jekk l‑Isqof ta’ Malta 55

jippermettilu. De Piro ma waqafx hawn fid‑Djarju. Hu kompla jikteb li f’dak l‑a˙˙ar irtir hu kien qed jara li wa˙da mir‑ra©unijiet g˙ax kellu jmur San ÌuΩepp kienet: “G˙aliex in˙oss ©o fija x’jg˙idli li Alla minn dan l‑Istitut irid jifforma f’Malta Kongregazzjoni ta’ saçerdoti ta˙t il‑patroçinju ta’ San Pawl li wara li ti©i stabbilita Malta tinfirex anke barra.”

Id‑direttur spiritwali tieg˙u, filwaqt li ˙e©©u favur San ÌuΩepp, issu©©erielu biex sakemm idum jistudja Ruma hu g˙andu jqieg˙ed fil‑©enb il‑˙sieb tas‑Soçjetà. Il‑Qaddej ta’ Alla obda lid‑direttur. Imma li ja˙seb biex imur joqg˙od San ÌuΩepp xejn ma waqqfu, lanqas l‑offerta biex imur l‑Akkademja EkkleΩjastika g˙ad‑diplomazija. Lil Mons. Coselli, ir‑Rettur tal‑Capranica, ÌuΩeppi qallu çar u tond li wara li jispiçça l‑istudji hu kellu l‑˙sieb li jirritorna fid‑Djoçesi ta’ Malta biex jeΩerçita l‑ministeru tieg˙u. Min˙abba f’hekk ma kienx qed jara ra©uni g˙ax kellu j˙alli l‑Capranica u jmur l‑Akkademja. Ómistax‑il ©urnata wara l‑ordinazzjoni saçerdotali tieg˙u, jew fit‑30 ta’ Marzu 1902, De Piro ççelebra f’Malta l‑ewwel quddiesa solenni tieg˙u.

Sakemm dam Malta l‑Arçisqof Pietru Pace re©a’ g˙amillu l‑offerta biex imur l‑Akkademja. Wara li rritorna Ruma, il‑Qaddej ta’ Alla kiteb lill‑Arçisqof u qallu li jekk l‑Eççellenza tieg˙u jippermettilu hu kien jippreferi li ma jmurx l‑Akkademja.

Spiçça l‑istudji f’Ruma u, kif ©a ng˙ad, flok irritorna Malta, is‑saçerdot novell ÌuΩeppi De Piro mar Davos, l‑IΩvizzera, g˙all‑kura. Interessanti dak li jikteb hu stess dwar dan iΩ‑Ωmien: “Matul iΩ‑Ωmien ta’ kura jien komplejt in˙addan dawk l‑ideat li issa kienu saru antiki fija. Imma qalb is‑sil© tal‑Alpi, hekk ‘il bog˙od mill‑pajjiΩ fejn kelli ˙sieb li npo©©ihom fil‑prattika ma kien baqag˙li xejn g˙ajr it‑talb, l‑aqwa kumpanja g˙alija, u tlabt, tlabt, tlabt.”

Wara tmintax‑il xahar fl‑IΩvizzera, il‑Qaddej ta’ Alla rritorna Malta.

It‑tama tieg˙u kienet li issa jibda jwettaq dak li tant kien ilu jixtieq li jag˙mel. Imma dan il‑bniedem kellu jkompli jbati ˙afna aktar biex jasal iwettaq dak li ried il‑Mulej minnu. Óa ˙sieb li malli jasal Malta hu jibda jitkellem mas‑saçerdoti Maltin dwar it‑twaqqif tas‑Soçjetà missjunarja. Imma©ina wkoll li s˙abu qassisin kienu ser jag˙tuh 56

l‑appo©© kollu tag˙hom. Ìara, iΩda, l‑kuntrarju! Lanqas dawk li wrew çertu interess ma komplew jg˙inuh.

Kienu biss tnejn li tawh x’jittama... u x’jittama biss! Dun Ìor© Bugeja, tal‑Istitut ta’ San ÌuΩepp, u d‑Djaknu Ìwanni Mamo. Kellu jkun wie˙ed barrani, Mons. Pietro La Fontaine, li wieΩnu bis‑s˙i˙.

La Fontaine kien ©ie Malta b˙ala ViΩitatur Appostoliku. Fit‑2 ta’ Novembru 1909 hu mar jara l‑Istitut Fra Diegu, il‑Óamrun, fejn De Piro kien allura d‑Direttur. Dan tal‑a˙˙ar ˙a l‑opportunita’ u waqqa’ d‑diskors “... fuq il‑façenda tal‑Missjonijiet ta’ barra.” Mons. La Fontaine apprezza bosta l‑pro©ett u ˙e©©e© lil De Piro biex iniΩΩel bil‑miktub il‑pjan tieg˙u ˙alli l‑ViΩitatur jippreΩenta l‑kitba lill‑Papa. Fil‑fatt De Piro g˙amel dan waqt li talab lil Bugeja u lil Mamo biex jiffirmawha. Talab ukoll lill‑Arçisqof Pace biex jikteb ir‑rakkomandazzjoni tieg˙u. Wara dan g˙adda kollox lil La Fontaine.

Mons Pietru La Fontaine, benefattur kbir ta’ De Piro.

Wara d‑Djarju G˙all‑kura©© kultant kien jidher xaqq dawl. Fil‑fatt b’relazzjoni mas‑Socjeta’, is‑sena 1910 bdiet g˙al De Piro b’barka mill‑Papa Piju X, imwassla lill‑Qaddej ta’ Alla minn La Fontaine f’ittra li dan tal‑a˙˙ar kitiblu. Ovvjament Dun

Il-Papa Piju X.

57

ÌuΩepp seta’ jibqa’ jippjana b’aktar kura©©, tant li f’Ìunju ta’ wara, flimkien ma’ Bugeja u Mamo, kiteb lill‑Arçisqof dwar ix‑xewqa li tinfeta˙ dar biex il‑membri tas‑Soçjetà jkunu jistg˙u jΩommuha b˙ala r‑residenza tag˙hom. Interessanti g˙all‑a˙˙ar l‑indirizz li bih De Piro laqa’ lill‑Arçisqof Pace fit‑12 ta’ Ìunju 1910, dakinhar tal‑ftu˙ tad‑Dar: “A˙na, illum, in˙ossu fara© kbir, u fl‑istess ˙in kwaΩi nist˙u nersqu lejk, Eççellenza Reverendissima, biex nitolbuk tberkilna din id‑dar, u tiddikjaraha miftu˙a.

Din id‑Dar çkejkna ta’ San Pawl sejra sservi biex fiha jg˙ammru dawk li jkunu membri ta’ Soçjetà Reli©juΩa...”

Hawnhekk interessanti li wie˙ed jg˙id li f’dan l‑istess indirizz il‑Fundatur iqabbel id‑Dar çkejkna ta’ San Pawl mal‑Grotta ta’ Betlem: “A˙na ninsabu konfuΩi, ©a g˙ednieh u ner©g˙u ng˙iduh, li jkollna nippreΩentawlek bidu tant fqir u umli, imma t‑tifkira tal‑Grotta ta’ Betlem waqt li timla lilna bil‑kura©©, lilek tikkonfortak.”

Id‑Dar, issa miftu˙a, laqg˙et l‑ewwel Ωew© membri fit‑30 tal‑istess xahar, Ìunju 1910: Giovanni Vella g˙al saçerdot u ÌuΩeppi Caruana g˙al ‘fratell katekist’.

58

L-Arçisqof ta’ Malta, Pietru Pace.

Korrispondenza mal‑awtoritajiet ekleΩjastiçi Il‑Barka li bag˙atlu l‑Papa Piju X fl‑1910 u l‑ftu˙ tad‑Dar çkejkna ta’ San Pawl fl‑Imdina g˙enu lil De Piro biex jie˙u nifs qawwi u j˙ares ’il quddiem bit‑tama. Fis‑27 ta’ Ìunju 1910 De Piro kiteb lil La Fontaine biex Ωammu infurmat dwar dak li kien qed ji©ri. Huwa qallu bl‑akkwist tad‑Dar Çkejkna kif ukoll bit‑tberik tag˙ha mill‑Arçisqof Pietru Pace.

G˙al darba o˙ra f’din l‑ittra l‑Fundatur iqabbel id‑Dar mal‑Grotta ta’ Betlem. La Fontaine qabadlu ma’ din it‑tixbiha u Ωiedlu fuqha: “L‑a˙bar tal‑bidu tal‑opra missjunarja u tal‑barka ta’ Mons. Arçisqof lili mlietni b’fer˙ tassew. Alla jkun imbierek wisq iΩjed g˙ax inti xebbaht il‑bidu tal‑opra mad‑dehra tieg˙u fid‑dinja. Betlem hi dejjem mimlija bis‑se˙er. B’din l‑umilta’ qaddisa, mhux possibli li d‑Dar Çkejkna ta’ San Pawl ma tikbirx.

Nafuha tajjeb. Jista’ jkun hemm il‑˙arba fl‑E©ittu. Min jaf? Forsi jkun hemm anke l‑Kalvarju...”

Fil‑fatt jekk De Piro qabel is‑sena 1910 kellu jaffaççja ˙afna diffikultajiet, l‑istess kellu jag˙mel wara l‑bidu tas‑Soçjetà. Anzi aktar! Hekk Ωviluppat l‑istorja! Bugeja u Mamo ddeçidew li j˙allu lil De Piro wa˙du. Hu veru li minn dan ˙are© çar li allura De Piro kellu ji©i meqjus b˙ala l‑Fundatur tas‑Soçjetà ta’ San Pawl. Fl‑istess ˙in, imma, dan fisser ukoll li hu ma kien baqag˙lu lil ˙add li seta’ jg˙inu jippjana. Ìie assolutament wa˙du.

Sa minn qabel il‑bidu tas‑Soçjetà, De Piro kien qieg˙ed jipprova jesponi ˙sibijietu ma’ saçerdoti o˙rajn. Dan kien qed jag˙mlu biex huma jtuh l‑ideat tag˙hom; mhux darba u tnejn li wera li hu kien jemmen f’dan it‑tip ta’ djalogu u jqisu b˙ala mezz g˙all‑g˙arfien tar‑rieda ta’ Alla g˙alih. IΩda hu kien jitkellem ma’ saçerdoti o˙rajn ukoll biex i˙ajjarhom jing˙aqdu mieg˙u. L‑istess tentattivi g˙amel wara l‑bidu tas‑Soçjetà g˙all‑kisba tal‑vokazzjonijiet. Çertament Soçjetà ©dida to˙loq suspetti u mhux lakemm t˙ajjar iΩ‑Ωg˙aΩag˙ g˙aliha. Din ©a kienet problema g˙all‑Fundatur. Imma l‑problema kienet tikber g˙ax fl‑istess ˙in li ftit kienu dawk li bdew jing˙aqdu mieg˙u, ©ara wkoll li xi w˙ud mill‑membri wara li kienu jirçievu edukazzjoni tajba kienu j˙alluh b˙all‑Erbg˙a fost il‑©img˙a. Diversi persuni qrib il‑Fundatur kienu jit˙assruh jarawh jonfoq tant flus fuq dawn iΩ‑Ωg˙aΩag˙ u 59

mbag˙ad diversi minn dawn jabbandunawh. Xi persuni anke wrew mieg˙u r‑rabja tag˙hom g˙al dawn il‑©uvintur. Çertu Dun Anton Buhagiar darba qallu: “… mhux qed tara li kul˙add qed jid˙aq bik? Li qeg˙din jisirquk? Qeg˙din jakkwistaw minn fuqek skola u impjieg?”

De Piro malajr irrispondieh: “U le, Dun Anton. Ma jimpurtax jekk jag˙mlu hekk. Tag˙lim jibqa’ tag˙lim. Jien basta nag˙mel il‑©id. G˙ada pitg˙ada jiftakru fih. Ìesù lill‑appostli ma obbligahomx jibqg˙u mieg˙u. Sa nobbligahom jien? Alla jaf jag˙mel il‑©id minn kollox. Dak li jkunu tg˙allmu hemm jibqa’.

Jo˙or©u u jag˙mlu l‑©id barra. G˙all‑inqas ikun hemm profitt.”

Mhux studenti biss telquh. Anke l‑ewwel saçerdot ˙allieh erba’ snin biss wara li kien ordnat qassis. Min jaf kemm kien qieg˙ed iserra˙ fuqu l‑Fundatur! Dan is‑saçerdot innifsu jirrakkonta kif ©ab ru˙u De Piro dakinhar li wasal il‑permess li dan is‑saçerdot jista’ j˙alli s‑Soçjetà biex jing˙aqad mad‑Djoçesi: “Miskin ©ie wiççu ’l isfel, g˙ajjatli bil‑mod u

Il-Fundatur ma’ w˙ud mill-ewwel membri

60

qalli, ‘L‑Isqof jaççettak fid‑Djoçesi …’ Hu telaqni, mar quddiem Ìesù Sagramentat, niΩel g˙arkupptejh u qag˙ad hemm, rasu ’l isfel bejn idejh.”

Meta Ω‑Ωg˙aΩag˙ kienu jing˙aqdu mas‑Soçjetà dawn kienu jridu x’jieklu, x’jilbsu, fejn joqog˙du. Huma kellhom ˙ti©ijiet o˙ra tal‑˙ajja ta’ kuljum.

Diversi mill‑familji li minnhom kienu ©ejjin dawn il‑membri mhux talli ma kinux jistg˙u jg˙inuhom imma kellhom bΩonn l‑g˙ajnuna huma nnifishom. De Piro xejn ma kien jitfixkel quddiem din id‑diffikulta’.

Hu kien jag˙mel tajjeb g˙all‑˙ajja tal‑membri.

Ma tistax tintesa l‑formazzjoni akkademika. Altru li s‑Soçjetà ma kinitx preparata biex tag˙ti hi nnifisha din l‑g˙ajnuna tant me˙tie©a g˙all‑formazzjoni tal‑membri! G˙al darba o˙ra n‑nobbli De Piro ried joqg˙od jitkarrab ’l hawn u ’l hinn biex isib min jista’ jg˙inu f’dan.

L-Isqof An©lu Portelli.

G˙ax is‑Soçjetà kienet wa˙da reli©juΩa, barra l‑iskola, kienet me˙tie©a l‑formazzjoni g˙al dan l‑istat ta’ ˙ajja. Il‑Fundatur kien kontinwament im˙abbat b’bosta responsabbiltajiet mog˙tija lilu mill‑Arçisqof. Dawn kienu jokkupawlu ˙afna mill‑˙in tal‑©urnata u kienu jΩommuh ’il bog˙od g˙al ˙inijiet twal mill‑ulied spiritwali tieg˙u. Apparti 61

dan kollu, hu ma kienx reli©juΩ u allura kien diffiçli g˙alih li jg˙inhom fil‑formazzjoni reli©juΩa tag˙hom. G˙al darba o˙ra kellu jfittex lil ˙addie˙or biex jg˙inu.

IΩda g˙all‑Fundatur Ωgur li l‑akbar u©ig˙ ta’ ras kienet ka©unata mill‑fatt li l‑iskop tas‑Soçjetá jiftiehem u ji©i aççettat speçjalment mill‑awtoritajiet tal‑Vatikan. Dan l‑argument g˙ad irid ji©i Ωviluppat aktar fil‑pa©ni li ©ejjin. Hawn wie˙ed jg˙id biss li De Piro miet bla ma ra s‑Soçjetà tieg˙u approvata b˙ala Soçjetà missjunarja.

Fit‑twaqqif u t‑tkabbir tas‑Soçjetà, il‑Qaddej ta’ Alla tant iltaqa’ ma’ diffikultajiet li wie˙ed mill‑ewwel membri tas‑Soçjetà xehed fil‑KawΩa ta’ Kanonizzazzjoni tal‑Fundatur u qal li De Piro kien jg˙idilhom li darba kellu ˙olma li fiha sab lilu nnifsu fuq vapur. F’salt wie˙ed dan il‑vapur waqaflu l‑iskrun u allura ma setax jimxi. De Piro nnifsu pprova jinΩel u jirran©ah, imma f’˙in minnhom tidher sinjura sabi˙a u qaltlu biex i˙alli f’idejha. Hi niΩlet fejn l‑iskrun, irran©atu u l‑vapur re©a’ beda miexi b˙al qabel. Il‑Fundatur kien jg˙id lill‑ewwel membri li l‑vapur kien is‑Soçjetà li fil‑bidu tag˙ha ltaqg˙et ma’ bosta diffikultajiet. Il‑mara tal‑˙olma kienet Sant’Agata li tag˙ha De Piro kien devot ˙afna u li flimkien ma’ Marija Assunta u San Pawl, patruni tas‑Soçjetà, il‑Fundatur fittixha ˙afna biex tg˙inu fit‑twaqqif u t‑tis˙i˙ tal‑Kongregazzjoni tieg˙u.

L‑approvazzjoni tal‑kostituzzjonijiet tas‑Soçjetà Fl‑14 ta’ Novembru 1921 l‑Arçisqof Mawru Caruana approva kanonikament is‑Soçjetà çkejkna ta’ San Pawl: “Wara li rajna t‑talba li ressqilna … il‑Kanonku Dekan ÌuΩeppi De Piro biex nag˙rfu kanonikament is‑Soçjetà mwaqqfa minnu …

Wara li rajna l‑g˙an li twaqqfet g˙alih …

A˙na, bl‑awtorita’ tag˙na ordinarja nag˙rfu u niddikjaraw b˙ala mwaqqfa kanonikament il‑Pija Soçjetà li fit‑talba u fl‑istatut li jakkumpanja l‑istess talba tissemma ta˙t it‑titlu ta’ San Pawl Appostlu …”

62

Fl‑istess digriet il‑Fundatur ©ie mitlub biex fi Ωmien sitt xhur jippreΩenta fit‑tul, u bla ma j˙alli xejn barra, l‑istatuti jew il‑kostituzzjonijiet li bihom kellha titmexxa l‑imsemmija Soçjetà. De Piro g˙amel kif kien mitlub u l‑Arçisqof Caruana waqt li rrefera g˙all‑progress li osserva li kien sar mis‑Soçjetà, fit‑18 ta’ Marzu 1924 ˙are© id‑digriet tal‑approvazzjoni tar‑regoli.

L-Arçisqof Mawru Caruana.

Imma jidher li l‑Qaddej ta’ Alla ˙alla barra r‑regoli dwar it‑tmexxija tas‑Soçjetà. G˙alhekk l‑Arçisqof talbu dawn fl‑a˙˙ar digriet imsemmi.

Wara li g˙amel kif kien mitlub, il‑Fundatur irçieva t‑tielet u l‑a˙˙ar digriet tal‑approvazzjoni tas‑Soçjetà u r‑regolamenti. Din id‑darba ma kien mitlub xejn aktar; il‑Fundatur kien issodisfa l‑kundizzjonijiet kollha.

63

ÌuΩeppi pin©a l-Wiçç ta’ Ìesú sofferenti meta kellu 14-il sena.

64

7

De De Piro Piro ˙abb l-Evan©elizzazzjoni ˙abb tal-Evan©elizzazzjoni Evan©elizzatur tal‑Maltin f’Malta Evan©elizzatur bit‑tpin©ija Fost il‑persuni li taw ix‑xhieda tag˙hom fil‑proçess djoçesan tal‑KawΩa ta’ Kanonizzazzjoni ta’ De Piro kien hemm xi w˙ud li rreferew g˙all‑fatt li l‑Qaddej ta’ Alla kellu t‑talent tal‑pittura u t‑tpin©ija. Fil‑fatt fl‑Arkivji tas‑Soçjetà Missjunarja ta’ San Pawl wie˙ed g˙adu jista’ jara ittri li jfakkru lil ÌuΩeppi f’xi kompetizzjoni li kellu jie˙u sehem fiha jew o˙rajn li juru li jkun reba˙ xi premju g˙al xi tpin©ija li jkun g˙amel.

G˙adhom jeΩistu sa˙ansitra d‑diversi disinji u tpin©ijiet li hu g˙amel … u anke xi sketches li kien ipin©i fuq il‑pitazzi waqt xi lezzjoni tal‑Liçeo jew lekçer tal‑Università. Fost dawn it‑tpin©ijiet g˙ad hemm wa˙da bil‑lapes li tirrappreΩenta l‑bust ta’ Ìesù fil‑passjoni tieg˙u. Hija kopja tal‑opra famuΩa tal‑artist mag˙ruf Guido Reni (c. 1639‑1640). De Piro pin©a l‑biçça xog˙ol tieg˙u meta kellu biss 14‑il sena.

Meta wie˙ed jistudja din it‑tpin©ija ta’ ÌuΩeppi De Piro, wie˙ed jista’ jinnota li dan l‑artist Ωag˙Ωug˙ po©©a ftit xewk madwar ir‑ras ta’ Ìesù.

Wie˙ed jinnota wkoll li dan ix‑xewk hu mqieg˙ed b’mod kemmxejn ordnat. B˙allikieku l‑Qaddej ta’ Alla ried mill‑banda l‑wa˙da jkun fidil g˙al dak li tg˙id l‑Iskrittura, u allura jippreΩenta l‑Mulej inkurunat bix‑xewk (Ara Mt 27, 29; Mk 15, 17; Ìw 19,2), imma mill‑banda l‑o˙ra qisu li ma riedx ipo©©i ˙afna xewk fuq ir‑ras tal‑Mulej. Tant ma riedx iwe©©g˙u lill‑Mulej li xi w˙ud mix‑xewkiet mank qeg˙din imissu mar‑ras ta’ Ìesù.

L‑istess jista’ jing˙ad g˙ad‑demm ˙iere© mir‑ras u mill‑ispallejn tal‑Iben 65

ta’ Alla: De Piro pin©a xi demm imma mhux ˙afna; ried ifakkar lil dawk li kellhom jaraw din it‑tpin©ija fid‑demm li xerred il‑Mulej g˙alina, imma g˙al darba o˙ra ma fela˙x i©ibu jbati bosta.

L‑g˙ajnejn ta’ Ìesù juru biç‑çar it‑tbatijiet tal‑Mulej; huma miksurin g˙all‑a˙˙ar; il‑Mulej hu ppreΩentat b˙ala dak li qieg˙ed verament ibati.

Waqt it‑tbatija tieg˙u l‑Mulej i˙ares ’il fuq; jidher li qed jikkomunika ma’ Dak ta’ Fuq. ÌuΩeppi jidher li jrid ifakkarna li l‑Iben u l‑Missier huma ˙a©a wa˙da (Ara Ìw 10:30) … anke f’dan il‑mument. L‑Iben batut qieg˙ed jitlob ˙niena ming˙and Alla l‑Missier. Jista’ jkun li De Piro ried ji©bor f’dan il‑mument tal‑tbatija ta’ Ìesù diversi mumenti o˙ra tal‑passjoni tieg˙u: eΩ., il‑mument iebes ta’ Ìesù fil‑Ìnien taΩ‑Ûebbu© (Ara Mt 26:36‑46). Ìesù hu ppreΩentat mill‑Qaddej ta’ Alla b˙ala sinjal ta’ kontradizzjoni.

Mill‑banda l‑wa˙da l‑Iben ta’ Alla hu kwiet, ma jg˙ajjatx, ma jsemmax le˙nu, qieg˙ed fis‑silenzju. Tant hu hekk li xufftejh huma fil‑fatt mag˙luqa. Fl‑istess ˙in qieg˙ed jg˙id ˙afna; g˙ajnejh juru li hu qieg˙ed f’komunikazzjoni qawwija ma’ Dak ta’ Fuq; qed jitkellem mieg˙u. Ìesù jitlob fil‑kalma, fil‑kwiet u ming˙ajr ebda g˙ajjat; qieg˙ed jikkomunika mal‑Missier internament biss. G˙al De Piro, Ìesù kien konvint minn dak li kien qal Ωmien qabel, li “… il‑Missier, li jara fil‑mo˙bi, iroddlok hu” (L‑istess, 6:4). Dak ta’ Gesu’, kif impin©i minn De Piro, kien silenzju li jitkellem, li fil‑fatt qed jg˙id ˙afna. Ìesù hu ppreΩentat b˙ala sinjal ta’ kontradizzjoni wkoll g˙ax hu mpin©i minn ÌuΩeppi De Piro b˙al dg˙ajjef, anzi dg˙ajjef ˙afna. Fl‑istess ˙in hu qawwi g˙all‑a˙˙ar. Il‑Mulej hu çertament effettwat ˙afna mis‑sofferenzi tieg˙u, imma fl‑istess ˙in g˙adu f’kontroll tas‑sitwazzjoni: qieg˙ed ibati fil‑fidi, qed ibati, imma fl‑istess ˙in jibqa’ jemmen. De Piro ppreΩenta l‑fiduçja ta’ Ìesù fil‑Missier u allura n‑nuqqas ta’ disperazzjoni tal‑Iben billi jpin©ih b’xag˙ru ordnat. Dik ta’ Ìesù kienet fra©ilita’ b’sa˙˙itha, dg˙ufija b’sa˙˙itha.

De Piro jpin©i lil Ìesù sa spallejh u dawn huma g˙arwenin; wie˙ed jista’ jara l‑la˙am. Dak li qed ibati hu Alla, imma hu wkoll dak li sar la˙am, sar bniedem, sar b˙ali u b˙alek.

66

Ma nistax ng˙id g˙aliex De Piro g˙aΩel il‑pittura ta’ Guido Reni, u allura g˙aliex pin©a biss il‑bust ta’ Ìesù u mhux lil Ìesù s˙i˙. Meta aktar ’il quddiem f’˙ajtu ÌuΩeppi jirreferi g˙al Ìesù sofferenti, hu jirreferi g˙alih b˙ala l‑Ìesù li jbati kollu kemm hu.

Jidher li din it‑tpin©ija kienet il‑bidu tal‑mixja ta’ ÌuΩeppi De Piro mal‑Mulej Ìesù. Qisu li Ω‑Ωag˙Ωug˙ Ωamm kontinwament lil Ìesù sofferenti b˙ala l‑mudell ewlieni g˙alih, tul ˙ajtu kollha. Hu nnifsu g˙ex b˙al Ìesù sofferenti. De Piro nnifsu kien bla ma jaqta’ kontradizzjoni ˙ajja: (1) De Piro kien debboli fil‑fiΩiku tieg˙u, imma f’sa˙˙tu g˙all‑a˙˙ar fil‑karattru tieg˙u; kien fra©li ˙afna fiΩikament, imma fl‑istess ˙in g˙amel ˙wejje© kbar. Ta’ De Piro kienet fragilita’ b’sa˙˙itha.

(2) De Piro kien bniedem silenzjuΩ g˙all‑a˙˙ar, imma fl‑istess ˙in kien jitkellem kontinwament; kien evan©elizzazzjoni kontinwa: evan©elizza bit‑tpin©ija tad‑disinn ippreΩentat fuq; evan©elizza bil‑pubblikazzjoni ta’ almanakk; evan©elizza b’˙afna tag˙lim tad‑duttrina lit‑tfal u liΩ‑Ωg˙aΩag˙; u evan©elizza bit‑twaqqif tas‑Soçjetà missjunarja tieg˙u.

Is‑skiet ta’ De Piro kien wie˙ed elokwenti ˙afna.

Wie˙ed irid jg˙id li filwaqt li t‑tpin©ijiet l‑o˙ra tal‑Qaddej ta’ Alla nstabu mgeΩwrin fil‑karti u mo˙bija g˙all‑g˙ajnejn tan‑nies, it‑tpin©ija ta’ Ìesù batut instabet fi gwarniç kbir u sabi˙, imdendel fil‑palazz tal‑familja De Piro, biswit il‑Katidral tal‑Imdina. ÌuΩeppi sa minn meta kellu 14‑il sena ried jevan©elizza lil kul˙add l‑im˙abba ta’ Alla g˙alina murija f ’Ìesù sofferenti.

Evan©elizzatur bil‑predikazzjoni FiΩ‑Ωmien meta kien g˙adu seminarista, De Piro ma tantx wera li kien ser ikun kapaçi jipprietka. Hu kien ibati minn infjammazzjoni fi griΩmejh li barra li kienet qed tikka©unalu l‑u©ig˙, kienet qed to˙loqlu diffikultajiet biex jitkellem. G˙alkemm biΩ‑Ωmien hu ˙eles minn din il‑marda, meta kien il‑Qrendi b˙ala saçerdot novell hu kien g˙adu jbati l‑konsegwenzi tat‑tuberkoloΩi; beΩa’ jaççetta l‑offerta li kien g˙amillu çertu Mons. F. Debono, id‑Direttur tal‑Opra tal‑Missjoni, biex jing˙ata g˙all‑predikazzjoni fil‑parroççi ta’ Malta. Madankollu meta g˙adda

67

ftit taΩ‑Ωmien hu reba˙ dan il‑biΩa’ u, g˙alkemm mhux ma’ Mons.

Debono, da˙al b’dedikazzjoni g˙al dan il‑ministeru.

A˙na nistg˙u nittrattaw dan it‑tip ta’ evan©elizzazzjoni ta’ De Piro lill‑Maltin ta’ Malta g˙ax b’xorti tajba, b˙alma fis‑setturi l‑o˙ra ta’ ˙ajtu, anke b’relazzjoni mal‑predikazzjoni huwa g˙amel ˙iltu biex ikun eΩatt. Fil‑fatt fl‑Arkivji tas‑Soçjetà tag˙na g˙ad g˙andna merfug˙in prietki li hu kien jikteb, diversi drabi mill‑bidu sal‑a˙˙ar, qabel jg˙addihom lill‑udjenzi. G˙ad g˙andna mitejn u tlettax minn dawn. Dan hu ©a numru sabi˙. Fl‑istess ˙in dawn l‑istess prietki li g˙ad g˙andna juru li l‑Qaddej ta’ Alla pprietka aktar minn daqshekk.

X’u˙ud mill‑kitbiet mhumiex kompluti; juru li mag˙hom kien hemm aktar materjal. O˙rajn jag˙mlu referenza g˙al xi wa˙da li tkun ©a saret imma li fil‑fatt illum ma tinstabx mal‑kollezzjoni.

De Piro mhux biss kiteb il‑prietki. Huwa kien anke jerfag˙hom klassifikati ©o fajls, prinçipalment skont il‑kwalita’ tag˙hom. Fuq quddiem tal‑prietka partikulari mhux darba u tnejn li kiteb fejn, meta u lil min tkun saret. G˙alkemm meta jipprietka hu kien juΩa l‑Malti, il‑preparazzjoni miktuba kienet issir bit‑Taljan, il‑lingwa l‑aktar façli g˙al De Piro.

L‑istess prietki miktuba juru li l‑Qaddej ta’ Alla kien jag˙mel prietki marbutin mal‑litur©ija tal‑Óadd. O˙rajn kienu jkunu eΩerçizzi tar‑Randan. Ìieli kien mitlub li jipprietka f’okkaΩjonijiet aktar speçjali u solenni b˙alma kienu l‑Kungress Ewkaristiku Internazzjonali ta1‑1913, iç‑çentinarju ta’ San Fran©isk ta’ Assisi jew Sant’Antnin ta’ Padova. Kien hemm meta kien mitlub jag˙mel xi fervorin u sa˙ansitra 1‑pane©ierku tal‑festa ewlenija ta’ xi belt jew ra˙al. Mhux darba u tnejn li mexxa rtir ta’ xi grupp ta’ Ωg˙aΩag˙ jew ta’ xi komunita’ tar‑reli©juΩi.

Il‑predikazzjoni ta’ Mons. De Piro kellha b’mod çar il‑­karatteristika pastorali; bil‑kelma tieg˙u hu ried li jiggwida lis‑semmieg˙a biex jersqu dejjem aktar lejn Alla. Min˙abba f’hekk il‑prietki ta’ De Piro kienu jkunu aktarx sempliçi. Fl‑istess ˙in b’analiΩi tat‑testi wie˙ed malajr jinduna bil‑baΩi biblika u teolo©ika li kellu l‑Qaddej ta’ Alla. Jidher li De Piro kien ukoll mid˙la tal‑˙ajjiet tal‑qaddisin.

68

Ìa ng˙ad li numru konsiderevoli ta’ prietki ta’ De Piro kienu omeliji tal‑Ódud. L‑Ewkaristija kienet çentrali fil‑­predikazzjoni tieg˙u. Kellu wkoll okkaΩjonijiet li fihom ipprietka dwar is‑saçerdozju u Ω‑Ωwie©. G˙ax il‑Qaddej ta’ Alla g˙ex fiΩ‑Ωmien meta l‑papiet kienu qed jimbuttaw id‑devozzjoni lejn il‑Qalb ta’ Ìesù, u Margerita Marija Alacoque ©iet kanonizzata fl‑­1920, De Piro ma setax ma jippritkax kemm‑il darba dwar din l‑istess devozzjoni. Il‑Madonna u l‑qaddisin kienu su©©ett rikorrenti ˙afna fil‑predikazzjoni tal‑Qaddej ta’ Alla. Ma’ dawn it‑temi wie˙ed jista’ jsemmi l‑˙ajja reli©juΩa, il‑missjoni, is‑sa˙˙a, il‑­mewt u l‑a˙˙ar tas‑sena.

Fl‑irtiri jew eΩerçizzi spiritwali li kien janima, kif wie˙ed jista’ jissoponi, Mons. De Piro ittratta ˙afna su©©etti li normalment wie˙ed jitkellem dwarhom f’çirkustanzi b˙al dawn.

Evan©elizza bil‑kitba

l‑Maltin

ta’

Malta

Fl‑1922 De Piro beda jo˙ro© il‑ktejjeb “San Pawl: Almanakk tal‑Istitut tal‑Missjoni”. Baqa’ jo˙or©u sa mewtu, fl‑1933. Din il‑pubblikazzjoni kienet mimlija b’materjal kemm informattiv kif ukoll formattiv. L‑artikli ma kinux ji©u ffirmati imma nafu minn wie˙ed mill‑ewwel membri tas‑Soçjetà li kien ikun il‑Qaddej ta’ Alla li kien jikteb il‑biçça l‑kbira tal‑materjal

San Pawl: Almanakk tal-Istitut tal-Missjoni.

69

tal‑Almanakk. Barra l‑ewwel wa˙da, kull edizzjoni kellha n‑nihil obstat tal‑Knisja.

Is‑su©©etti trattati f’dan l‑Almanakk kienu jkunu varji: il‑fidi, ir‑rieda ta’ Alla, Ìesù Kristu, il‑Qalb Imqaddsa tieg˙u, il‑Madonna, l‑Assunzjoni tag˙ha, il‑Knisja, l‑osservanza tal‑Óadd u l‑©ranet tal‑obbligu, it‑talb in©enerali jew partikulari, l‑Angelus Domini, il‑qaddisin, San ÌuΩepp, San Pawl, San Publiju, Santu Wistin, San Fran©isk ta’ Assisi, San Fran©isk Saverju, l‑an©lu kustodju, il‑©enna, l‑att erojku tal‑karità, l‑indul©enzi, il‑mortifikazzjoni, l‑ubbidjenza lill‑awtorita’ çivili, il‑paçi, il‑providenza, it‑tbatija, l‑erwie˙ tal‑purgatorju, il‑vokazzjonijiet, id‑dag˙a, u l‑lay brother reli©juΩ.

Evan©elizza l‑Maltin ta’ Malta bit‑tag˙lim tal‑katekiΩmu Minkejja li fil‑bidu tas‑seklu g˙oxrin, f’diversi bliet u r˙ula Maltin kien hawn diversi inizjattivi b’risq it‑tag˙lim tal‑katekiΩmu, wie˙ed ma jistax jg˙id li s‑sitwazzjoni kienet tajba f’dan ir‑rigward. Fil‑fatt Fr Alexander Bonnici Ofm Conv., fl‑ewwel volum tal‑Óajja ta’ San Ìor© Preca, jg˙id li: “Il‑GΩira ta’ Malta, min˙abba n‑nuqqas ta’ tag˙lim, kienet g˙addejja minn Ωmien ˙aΩin ˙afna … It‑tag˙lim tar‑reli©jon, kemm g˙at‑tfal kif ukoll g˙all‑kbar seta’ kien ferm a˙jar.”

De Piro inqeda anke bil‑katekiΩmu biex jevan©elizza lill‑Maltin ta’ Malta; huwa ta l‑kontribut tieg˙u kemm personalment kif ukoll permezz tas‑Soçjetà çkejkna tieg˙u.

— Hu personalment g˙allem il‑katekiΩmu hawn Malta Jekk il‑qag˙da tat‑tag˙lim tal‑katekiΩmu kienet imwieg˙ra f’diversi bliet u r˙ula Maltin, Ωgur li fl‑in˙awi rurali s‑sitwazzjoni kienet ag˙ar u ag˙ar. L‑Imtarfa kienet wa˙da minn dawn il‑lokalitajiet. Meta l‑Qaddej ta’ Alla nduna b’dan ˙a azzjoni u pprova jsib rimedju. Çertu Kristinu Scerri xehed hekk quddiem it‑Tribunal tal‑Knisja: “Meta kont niltaqa’ mieg˙u fuq il‑pont, sejjer lejn l‑Imtarfa g˙al‑lezzjonijiet tal‑katekiΩmu, g˙ax kien jg˙allem il‑katekiΩmu hemm … Iva, meta sab li t‑tfal ta’ dawk l‑in˙awi

70

ma kinux jitg˙allmu katekiΩmu beda jmur hu nnifsu hemmhekk. U kien ©a Monsinjur dak iΩ‑Ωmien.”

Il‑kliem ta’ Scerri jindika li De Piro kien imur l‑Imtarfa meta hu ©a kien mg˙obbi b’diversi responsabbiltajiet. G˙alkemm dan ix‑xhud ma jindikax eΩatt g˙al liema sena kien qed jirreferi imma jekk wie˙ed jara anke l‑ewwel sena ta’ monsinjurat ta’ De Piro, l‑1911, wie˙ed isib li l‑Qaddej ta’ Alla kien id‑direttur tal‑Istitut Fra Diegu fejn allura kien jie˙u ˙sieb 138 tfajliet u xebbiet. Sena qabel, jew fl‑1910, hu kien waqqaf is‑Soçjetà Missjunarja ta’ San Pawl. Il‑Fundatur kien irid ja˙seb g˙all‑aspetti kollha tal‑˙ajja tal‑membri. U skont Scerri, De Piro jidher li kien imur l‑Imtarfa bil‑mixi, nofs sieg˙a ’l hemm u nofs sieg˙a lura.

Apparti dan kollu, dak iΩ‑Ωmien ˙add ma kien jimma©ina li monsinjur kien ser jasal jg˙allem id‑dutrina lit‑tfal Ωg˙ar … u tal‑bdiewa! Biex ma nsemmux ukoll li De Piro barra milli kien monsinjur kien ukoll nobbli!

Barra mill‑Imtarfa De Piro kien jie˙u ˙sieb it‑tag˙lim tal‑katekiΩmu fl‑isituti ta’ karità li tag˙hom hu kien direttur. Skont Madre Pawla Cilia, Superjura ta’ Fra Diegu fi Ωmien id‑direttorat tal‑Qaddej ta’ Alla: “Hu kien jag˙mel il‑konferenzi lis‑Sorijiet. Kien jitkellem mag˙hom dwar kif g˙andhom jie˙du ˙sieb it‑tfal. Kien jinsisti dwar it‑tag˙lim tal‑katekiΩmu.

Kien tant attent fuq dan li kien ji©i hu nnifsu biex jag˙mel l‑eΩami ta’ qabel l–Ewwel Tqarbina. Darba t‑tfal tieg˙i ma tantx marru tajjeb fl‑eΩami u hu sejja˙li fl‑uffiççju tieg˙u biex jg˙idli b’dan.”

L‑istess kien jag˙mel fl‑Istitut ta’ San ÌuΩepp, Malta; kien jeΩamina hu nnifsu t‑tfal tal‑Ewwel Tqarbina u tal‑GriΩma tal‑Isqof.

— It‑tag˙lim tal‑katekiΩmu permezz tas‑Soçjetà tieg˙u Imma De Piro ma riedx jibqa’ wa˙du jevan©elizza lill‑Maltin ta’ Malta bit‑tag˙lim tal‑katekiΩmu; xtaq li anke l‑membri tas‑Soçjetà tieg˙u jag˙tu sehemhom. Matul il‑Proçess Djoçesan tal‑KawΩa ta’ Kanonizzazzjoni tal‑Qaddej ta’ Alla, fost dawk li resqu jag˙tu x‑xhieda tag˙hom kien hemm xi r©iel li meta kienu Ωg˙ar kienu mg˙allma l‑katekiΩmu mill‑membri tas‑Soçjetà ta’ De Piro. Dawn it‑talin g˙amlu 71

stqarrijiet sbie˙ ˙afna dwar it‑tag˙lim tal‑katekiΩmu li huma rçevew fid‑djar tas‑Soçjetà tal‑Monsinjur. Ukoll, fil‑Kostituzzjonijiet li l‑Qaddej ta’ Alla kiteb g˙as‑Soçjetá tieg˙u hemm diversi referenzi g˙at‑tag˙lim tal‑katekiΩmu. Hawn huma dawn l‑istqarrijiet u referenzi: • Sa mill‑bidu tas‑Soçjetà, il‑Fundatur ried li l‑membri jg˙allmu l‑katekiΩmu.

• Dan kien mistenni b’mod speçjali mill‑lay brothers.

• Fil‑Kostituzzjonijiet il‑Qaddej ta’ Alla juri li huma Ω‑Ωg˙aΩag˙ li g˙andhom jag˙mlu din l‑evan©elizzazzjoni liΩ‑Ωg˙aΩag˙ l‑o˙ra.

• Imma De Piro jinsisti dwar il‑formazzjoni ta’ dawn iΩ‑Ωg˙aΩag˙ katekisti.

• Il‑Fundatur kien i˙allas il‑kera tal‑lokal fejn kien ji©i mg˙allem il‑katekiΩmu.

• G˙alkemm l‑ewwel djar tas‑Soçjetà kienu Ωg˙ar u l‑vokazzjonijiet kienu kulma jmur jiΩdiedu, il‑Qaddej ta’ Alla wasal biex anke ddispona d‑djar tas‑Soçjetà g˙at‑tag˙lim tal‑katekiΩmu.

• Il‑Fundatur ©ieli kien fiΩikamant preΩenti waqt it‑tag˙lim tal‑katekiΩmu.

• Il‑membri tas‑Soçjetà kienu jg˙allmu l‑katekiΩmu lis‑subien.

• Il‑katekiΩmu ma kienx riservat g˙at‑tfal tal‑Imdina biss imma wkoll g˙al dawk tar‑Rabat.

Permezz tas-Socjetá tieg˙u Mons De Piro g˙allem id-dutrina fl-Oratorju ta’ B’Kara.

72

• Fil‑Kostituzzjonijiet, barra t‑tfal, il‑Fundatur isemmi wkoll li anke Ω‑Ωg˙aΩag˙ g˙andhom ji©u evan©elizzati bil‑katekiΩmu.

• De Piro u l‑membri tas‑Soçjetà kienu jippreparaw lit‑tfal g˙all‑Ewwel Tqarbina u g˙all‑GriΩma tal‑Isqof.

• Mill‑banda l‑o˙ra l‑Qaddej ta’ Alla, wara ftit taΩ‑Ωmien, Ωied aktar klassijiet g˙al etajiet aktar avvanzati.

• F’diversi bnadi ta’ Malta t‑tag˙lim tal‑katekiΩmu ma tantx kien ikun organizzat. Mill‑banda l‑o˙ra, fil‑klassijiet tas‑Soçjetà kien hemm ˙afna organizzazzjoni.

• It‑tag˙lim tal‑katekiΩmu kien kwaΩi kullimkien tag˙lim bl‑amment biss. Fil‑Kostituzzjonijiet De Piro insista li l‑membri tas‑Soçjetà tieg˙u kellhom jag˙tu aktar minn daqshekk. Xi xhieda stqarrew li fil‑fatt il‑membri kienu jag˙tu aktar minn hekk.

• De Piro ˙a ˙sieb li din l‑evan©elizzazzjoni ting˙ata f’ambjenti ˙olistiçi. Fil‑Kostituzzjonijiet hu wera li l‑formazzjoni nnifisha li ting˙ata g˙andha tkopri l‑aspetti diversi tal‑˙ajja tat‑tfal u Ω‑Ωg˙aΩag˙.

• Il‑Fundatur kiteb li l‑im˙abba hi kruçjali g˙all‑katekeΩi.

• U din fuq baΩi individwali.

De Piro ma ntroduçiex il‑membri tas‑Soçjetà g˙at‑tag˙lim tad‑duttrina fl‑Imdina biss. Mit‑timetables tal‑Istituti ta’ San ÌuΩepp ta’ Malta u ta’ G˙awdex jidher çar li speçjalment il‑Brothers kellhom ir‑responsabbilta’ li jg˙allmu l‑katekiΩmu f’dawn id‑Djar. Huma kienu jie˙du ˙sieb jippreparaw lit‑tfal g˙all‑Ewwel Tqarbina u g˙all‑GriΩma tal‑Isqof u kienu jkomplu jg˙inu l‑kbar b’tag˙lim aktar avvanzat. Fl‑Oratorju ta’ B’Kara, li s‑Soçjetà akkwistat fl‑1927 ming˙and in‑Nutar Luigi Casolani, il‑membri kellhom it‑tag˙lim tal‑katekiΩmu b˙ala r‑responsabbilta’ ewlenija tag˙hom. G˙al darba o˙ra, hawnhekk il‑katekiΩmu kien jing˙ata fil‑kuntest tal‑formazzjoni s˙i˙a tal‑bniedem.

Evan©elizzatur tal‑emigranti Maltin Fi prietka li g˙amel fil‑quddiesa solenni ta’ saçerdot novell, De Piro fakkar li s‑saçerdot mhux imsejja˙ biss g˙all‑parroçça tieg˙u jew 73

g˙al pajjiΩu. G˙all‑kuntrarju hu g˙andu j˙ares ’il bog˙od lejn artijiet barranin. Imma Mons. De Piro dan mhux biss ippritkah; hu g˙exu bis‑s˙i˙.

Kull darba li kien isemmi l‑missjonijiet ta’ barra b˙ala l‑iskop ewlieni tas‑Soçjetà tieg˙u, il‑Fundatur kien iΩid ukoll xi kliem b˙al ng˙idu a˙na, “… l‑ewwel u qabel kollox g˙all‑Maltin imbieg˙da minn pajjiΩhom”.

Il‑Qaddej ta’ Alla nnifsu spjega g˙aliex kien jirreferi g˙all‑Maltin ta’ barra; kellu l‑˙sieb li l‑membri tas‑Soçjetà jibdew billi jmorru fost ˙uthom emigranti u meta jidraw jitbieg˙du minn pajjiΩna imbag˙ad jaslu anke sa pajjiΩi ad gentes: it‑tieni g˙an, jew il‑˙idma fost il‑Maltin emigrati, kellu jing˙ex b’risq l‑ewwel skop, ix‑xandir tal‑Bxara t‑Tajba f’pajjiΩi li kienu g˙andhom mhux evan©elizzati.

Soçjetà g˙all‑missjonijiet ta’ barra Infakkru dak li ©a ng˙ad: • Fi Frar 1901 ÌuΩeppi De Piro g˙amel l‑irtir bi t˙ejjija g˙as‑suddjakonat. Hawn kiteb li wara li jqaddes hu kien jixtieq li jirritorna Malta u jmur joqg˙od fl‑Istitut ta’ San ÌuΩepp. Barra minn hekk qal ukoll li hu kien i˙oss li minn dak l‑Istitut Alla kien irid jifforma kongregazzjoni ta’ saçerdoti ta˙t il‑patroçinju ta’ San Pawl, li meta tissoda Malta, tmur anke barra.

• Fil‑bidu tas‑sena skolastika 1901‑1902 ÌuΩeppi De Piro attenda l‑irtir organizzat annwalment mill‑Kulle©© Capranica. Hawn niΩΩel bil‑miktub x’kienu r‑ra©unijiet favur u kontra li hu jmur fl‑Istitut ta’ San ÌuΩepp. Wa˙da minnhom re©g˙et kienet it‑twaqqif ta’ Soçjetà.

• F’Diçembru 1901, bi t˙ejjija g˙ad‑djakonat, re©a’ ˙aseb li jmur San ÌuΩepp.

• Wara l‑ordinazzjoni tieg˙u fil‑15 ta’ Marzu 1902 u wara l‑ewwel quddiesa solenni f’Malta, ˙mistax wara, Dun ÌuΩepp irritorna Ruma biex itemm it‑tielet u l‑a˙˙ar sena tieg˙u ta’ teolo©ija f’Ruma. Wara li spiçça din is‑sena skolastika, flok Malta kellu jmur l‑IΩvizzera g˙all‑kura. Dam hemm 18‑il xahar. G˙alkemm ’il bog˙od mill‑pajjiΩ fejn xtaq li jwettaq il‑˙olm tieg˙u, qalb 74

is‑sil© tal‑Alpi hu ma abbandunax dawk li hu kien isej˙ilhom “ideat antiki”.

• Il‑Qaddej ta’ Alla rritorna Malta fit‑2 ta’ Marzu 1904. Malli wasal beda jitkellem ma’ xi saçerdoti dwar il‑˙sibijiet ta’ mo˙˙u.

Fost dawk li tkellem mag˙hom De Piro, kien hemm Mons. Fran©isk Bonnici, il‑Fundatur tal‑Istitut ta’ San ÌuΩepp, Malta. Iltaqa’ mieg˙u fis‑17 ta’ Awissu 1905. Meta Bonnici sema’ bix‑xewqa li kellu l‑Qaddej ta’ Alla, malajr qallu li l‑˙sieb tieg˙u kien impossibbli g˙ax, “… il‑qassis Malti kien wisq marbut ma’ pajjiΩu”. Lill‑Qaddej ta’ Alla, Bonnici wasal biex qallu wkoll li hu nnifsu kien ©a pprova jag˙mel xi ˙a©a simili imma ma kienx irnexxielu.

Fehem li kellu jibda pass, pass …

De Piro kien jirrispettah ˙afna lil Mons. Bonnici u allura jekk Dun ÌuΩepp kien bniedem li jag˙ti kas kliem ˙addie˙or, dak ta’ Bonnici ta kasu aktar u aktar. Fl‑istess ˙in hu kien determinat li jag˙ti bidu g˙as‑Soçjetà li tant kien ilu jo˙lom biha. Quddiem il‑kliem ta’ Bonnici u d‑determinazzjoni tieg˙u rigward it‑twaqqif tas‑Soçjetà, il‑Qaddej ta’ Alla fehem li kellu jimxi gradwalment, pass wara pass. Biex seta’ jasal isib Ωg˙aΩag˙ g˙all‑missjoni ad gentes hu kien je˙tie©lu li l‑ewwel jibda jibg˙at il‑membri f’pajjiΩi li g˙alkemm ma kinux Malta imma kien fihom il‑Maltin. Meta l‑membri tas‑Soçjetà jidraw jo˙or©u barra minn pajjiΩna, imbag˙ad il‑Fundatur jibda j˙ajjarhom imorru f’artijiet ad gentes. … billi jibda mill‑emigranti Minn çerti dokumenti li g˙andna fl‑Arkivji tag˙na, hawn Sant’Agata, ir‑Rabat, jidher li kellu jasal id‑9 ta’ Settembru 1914 biex il‑Fundatur jag˙mel l‑ewwel kuntatti ma’ xi emigranti Maltin jew mal‑kappillani tag˙hom. Imma materjal ie˙or juri b’mod l‑aktar çar li l‑Maltin ta’ barra kienu fil‑mo˙˙ u l‑qalb ta’ De Piro anke ferm qabel. Fid‑Djarju tieg˙u, f’rabta mas‑7 ta’ Awwissu 1905, Dun ÌuΩepp jag˙ti, g˙all‑ewwel darba, ˙jiel dwar liema Soçjetà ried iwaqqaf. Jindika wkoll x’kellu jkun l‑iskop ewlieni u x’kellhom ikunu l‑g˙anijiet sekondarji ta’ din 75

il‑kongregazzjoni. Fost dawn tal‑a˙˙ar isemmi l‑˙idma f’kolonji tal‑Maltin ta’ barra. Fl‑istess Djarju l‑Qaddej ta’ Alla niΩΩel li fit‑2 ta’ Novembru 1909 mar jinvista l‑Istitut ta’ Fra Diegu, Mons. Pietru La Fontaine, ViΩitatur Apostoliku. De Piro, id‑Direttur ta’ dak l‑Istitut, çertament tkellem ma’ dan id‑Delegat tal‑Papa fuq dak l‑Orfanatrofju.

Imma skont din il‑kitba hu ©ab id‑diskors ukoll fuq, “… il‑façenda tal‑missjonijiet ta’ barra…”. Mid‑Djarju ma nafux x’ing˙ad aktar.

Fl‑istess snin imsemmija fuq, De Piro ˙abrek biex isib saçerdoti o˙rajn li jifhmu x’kellu f’mo˙˙u sewwa u jing˙aqdu mieg˙u. Ma sabx wisq appo©©. Tnejn biss bdew ikunu qrib tieg˙u u bdew ifasslu mieg˙u s‑Soçjetà l‑©dida: Dun Ìor© Bugeja u d‑Djaknu Ìwanni Mamo. Fil‑15 ta’ Novembru 1909 De Piro u dawn it‑tnejn kitbu ittra lill‑Papa u bag˙tuhielu permezz ta’ La Fontaine. Fiha tkellmu minn Soçjetà reli©juΩa li l‑iskop tag˙ha kien, “… il‑formazzjoni tal‑missjunarji, l‑ewwel u qabel kollox g˙all‑kolonji tal‑Maltin ta’ barra”. Fis‑27 ta’ Jannar ta’ wara (1910) La Fontaine bag˙at ittra lil De Piro u fiha, wara li qallu li l‑Papa kien qed jibg˙atlu l‑Barka Appostolika tieg˙u, qallu wkoll: “Jidhirli li l‑opra g˙andha ti©i ma˙duma fuq dik ta’ Mons. Coccolo g˙all‑emigranti Taljani. Tkun ˙a©a tajba jekk inti tiftiehem ma’ Patri Vella SJ li, min˙abba li kien ilu Ωmien twil fost il‑Maltin tal‑Greçja, jista’ jag˙tik pariri siewja”.

Dun ÌuΩepp irrisponda lil La Fontaine kwaΩi xahar wara, fil‑21 ta’ Frar (1910). F’din l‑ittra De Piro fl‑ebda mument u bl‑ebda mod ma kkore©a lill‑ViΩitatur Appostoliku dwar il‑˙idma tas‑Soçjetà futura.

Fis‑6 ta’ Ìunju tal‑istess sena (1910) De Piro, Bugeja u Mamo talbu lill‑Isqof ta’ Malta, Pietru Pace, il‑permess biex jistg˙u jift˙u: “… dar li setg˙et isservi ta’ residenza g˙all‑membri ta’ Soçjetà reli©juΩa li l‑iskop tag˙ha hu l‑formazzjoni ta’ missjunarji, partikularment u l‑ewwel u qabel kollox g˙all‑kolonji tal‑Maltin ta’ barra.”

Sitt ijiem wara, fid‑diskors tal‑ftu˙ tad‑Dar, De Piro rrepeta l‑istess g˙an lill‑Arçisqof u lil dawk preΩenti: “In˙ossuna minn banda kkunslati u mill‑banda l‑o˙ra konfuΩi waqt li qeg˙din nindirizzawk u nitolbuk tbierek u tiddikjara miftu˙a din ‘… id‑Dar Çkejkna ta’ San Pawl…’ li g˙andha sservi b˙ala residenza g˙all‑membri ta’ Soçjetà Reli©juΩa li l‑iskop tag˙ha hu li tifforma Missjunarji, partikolarment u l‑ewwel u qabel kollox g˙all‑kolonji tal‑Maltin ta’ barra.”

76

La Fontaine re©a’ kiteb lill‑Qaddej ta’ Alla fit‑30 ta’ Ìunju 1910. F’din l‑ittra j˙e©©u biex jimxi ’l quddiem bil‑kura©©. Jg˙idlu wkoll li:“Il‑Maltin twajbin u li jinsabu ’l bog˙od minn arthom g˙ad ikollhom g˙ajnuna kbira minnkom.”

La Fontaine re©a’ kiteb lil De Piro fid‑9 ta’ Ìunju 1911. Din ma kinitx g˙ajr kopja ta’ ittra li l‑ViΩitatur bag˙at lil çertu Mons. Bressan ˙alli dan tal‑a˙˙ar jirran©a biex tintbag˙at il‑Barka tal‑Papa lil De Piro u lis‑Soçjetà tieg˙u. Hawnhekk La Fontaine jirreferi g˙as‑Soçjetà b˙ala dik mag˙mula minn: “… saçerdoti u katekisti, u li g˙andha l‑iskop li tkun dedikata g˙all‑kultura speçjali tal‑kolonji kbar tal‑Maltin f’Korfu’ u Tripli.”

Meta fit‑30 ta’ Ìunju 1914, De Piro talab il‑permess biex il‑membri jibdew jilbsu s‑suttana tas‑Soçjetà, huwa bag˙at kopja tal‑ewwel regoli tal‑Istitut tieg˙u. In‑numru 2 ta’ dawn ir‑regolamenti kien jittratta l‑iskop. Anke hawn il‑Fundatur re©a’ kien g˙al darba o˙ra çar dwar l‑g˙an tal‑Kongregazzjoni tieg˙u: “L‑iskop tal‑Kumpanija çkejkna g˙andu jkun li jg˙in dawk il‑popli neqsin minn ˙addiema evan©eliçi, partikolarment u l‑ewwel u qabel kollox g˙all‑Maltin imbieg˙da minn pajjiΩhom…”

San Pawl: Almanakk tal‑Istitut tal‑Missjoni De Piro anke uΩa l‑Almanakk tieg˙u biex kompla jesternalizza l‑im˙abba tieg˙u g˙all‑evan©elizzazzjoni tal‑Maltin imbieg˙da minn pajjiΩhom. Fl‑artikli dwar l‑emigranti Maltin huwa ried jag˙mel lill‑qarrejja konxji ta’ dak kollu li kien di©a’ qed isir u x’kien je˙tie© li jsir g˙alihom f’Karta©ni, fl‑E©ittu, f’Marsilja, fi Tripli, f’TuneΩ u fl‑Amerika.

Ifittex lil min jista’ jmur jg˙in lill‑emigranti Ried jg˙addi Ω‑Ωmien biex il‑membri tas‑Soçjetà ta’ De Piro jibdew i˙allu pajjiΩhom u jmorru jakkumpanjaw lill‑emigranti Maltin. Propju min˙abba f’hekk il‑Qaddej ta’ Alla g˙amel ˙iltu biex isib persuni barra l‑Kongregazzjoni tieg˙u u li setg˙u jag˙mlu dan. Çertu J. Fenech minn San Francisco California, fil‑U.S.A, kiteb lil De Piro fid‑9 ta’ Settembru 1914 biex jirringrazzjah talli kien sab saçerdot ˙alli ja˙dem fost 77

il‑Maltin tal‑Amerika: “G˙aΩiΩ benefattur mhux biss tal‑Maltin ta’ Malta imma tal‑Maltin kollha qeg˙din fejn qeg˙din fid‑dinja u speçjalment dawk ta’ California. Ilkoll kienu çerti li dment li kont involut inti fil‑biçça tas‑saçerdot tal‑Maltin ta’ California, allura kienet ser tirnexxi …

Jien nirringrazzjak f’isem il‑Maltin kollha ta’ California u nassigurak li l‑imma©ni tieg˙ek tidher kontinwament fil‑knisja li a˙na be˙siebna nibnu f’San Francisco.”

Fid‑9 ta’ Novembru 1914 Mons. Dominic Darmanin, Arçisqof f’Corfu’, kiteb lil De Piro u rringrazzjah talli kien sab lil çertu Dun A. Galea biex imur jg˙in lill‑Maltin li kienu jg˙ixu f’dik il‑gΩira Griega. Ìa ng˙ad li bejn l‑1915 u l‑1918 Mons. De Piro kien is‑segretarju tal‑Arçisqof Mawru Caruana. Fost dawk li kienu jikkorrispondu mal‑Qaddej ta’ Alla kien hemm Dun William Bonett. Dan kien twieled Ìibilta’ fl‑1884 minn ©enituri Maltin. Fl‑1904 hu ©ie Malta mal‑familja tieg˙u u ftit wara kien ordnat saçerdot hawnhekk. Mar l‑Awstralja fl‑1916. Ûew© ittri ta’ Bonett, it‑tnejn bla data, juru li dan kien f’kuntatt ma’ De Piro g˙ax tal‑a˙˙ar kien is‑segretarju tal‑Arçisqof Caruana.

Imma f’wa˙da minnhom Bonett juri biç‑çar li kien qieg˙ed jikteb lill‑Qaddej ta’ Alla g˙ax hu kien perswaΩ li dan tal‑a˙˙ar kien jista’ jsib xi qassis djoçesan jew reli©juΩ biex imur l‑Awstralja. De Piro ma rrispondiex l‑ewwel ittra ta’ Bonett, imma wara t‑tieni wa˙da l‑Qaddej ta’ Alla rrisponda fis‑17 ta’ Novembru 1916: “G˙andi xewqa kbira li nara miftu˙a fl‑Awstralja xi dar tas‑Sorijiet Terzjarji Fran©iskani. Skont jien dan ikun ta’ g˙ajnuna spiritwali kbira g˙all‑kolonja Maltija u jag˙mel tajjeb g˙all‑˙afna ˙aΩen li semmejt inti fl‑a˙˙ar ittra tieg˙ek lill‑Eççellenza Tieg˙u.

Jekk jg˙allmu xi ftit katekiΩmu na˙seb li jag˙mlu ˙afna ©id …”

Dun Bonett re©a’ kiteb lil De Piro f’Ìunju 1917 dwar il‑bΩonn ur©enti tas‑saçerdoti fl‑Awstralja u appella lill‑Monsinjur biex isib xi w˙ud minn fost il‑kleru djoçesan.

78

De Piro nnifsu Ωar l‑emigranti Maltin Jekk it‑tiftix ta’ saçerdoti djoçesani u reli©juΩi r©iel u nisa minn De Piro kien pass aktar ’il quddiem mill‑kitba ta’ artikli fl‑Almanakk, kien ferm u ferm aktar pass ’il quddiem il‑fatt li l‑Qaddej ta’ Alla mar hu nnifsu darbtejn f’TuneΩ biex jevan©elizza l‑Maltin t’hemmhekk. Dan fi Ωmien meta hu kellu ˙afna u ˙afna responsabbiltajiet o˙ra.

F’Mejju tal‑1922 il‑Maltin ta’ TuneΩ organizzaw festa ad unur ta’ San Pawl. L‑iskop kien li jonoraw il‑Qaddis li ©ie Malta u ˙abbrilna l‑fidi nisranija. Imma huma riedu wkoll li jag˙mlu missjoni fost il‑Maltin li kienu jg˙ixu f’dik l‑art Afrikana. G˙al din iç‑çelebrazzjoni huma stiednu lill‑Isqof An©elo Portelli, Vigarju Ìenerali ta’ Malta, ˙ames kanonçi tal‑Katidral, u predikatur Dumnikan. Wie˙ed mill‑kanonçi kien Mons. De Piro.

Probabbilment kien il‑Qaddej ta’ Alla nnifsu li fl‑Almanakk iddeskriva x’sar f’din il‑missjoni. Il‑˙asra hi li De Piro ddeskriva dak kollu li

De Piro, flimkien ma’ o˙rajn, mar Tunes jevan©elizza lill-Maltin t’hemmhekk.

79

g˙amlu s˙abu imma ma qal xejn dwar dak li g˙amel hu. Fl‑istess ˙in mill‑programmi li ©ew f’idejna nafu li hu kellu sehem qawwi.

Tmien snin wara, De Piro re©a’ mar TuneΩ, din id‑darba biex jie˙u sehem fil‑Kungress Ewkaristiku Internazzjonali li sar f’Karta©ni bejn is‑7 u l‑11 ta’ Mejju 1930. G˙al darba o˙ra, fl‑Almanakk, il‑Qaddej ta’ Alla ta deskrizzjoni ta’ kulma sar f’din l‑okkaΩjoni, inkluΩi ç‑çelebrazzjonijiet organizzati g˙all‑Maltin li kienu jg˙ixu hemmhekk. Hawn jg˙id çar li hu kien qieg˙ed hemm biex jevan©elizza lil dawn ˙utu.

G˙aliex l‑evan©elizzazzjoni lill‑emigranti Maltin?

Wie˙ed jissoponi li din ix‑xewqa li jg˙in lill‑Maltin ta’ barra aktarx li kienet teΩisti f’De Piro min˙abba li fil‑bidu tas‑seklu g˙oxrin hu kien qed jara diversi Maltin i˙allu pajjiΩna u jfittxu g˙alihom u g˙all‑familji tag˙hom qag˙da a˙jar f’pajjiΩi o˙rajn. Façli wkoll li ittri b˙al dawk ta’ J. Fenech u Dun Bonett, imsemmija fuq, kienu jkomplu jixeg˙lu l‑˙e©©a tieg˙u biex iwieΩen lil ˙utna li kienu jg˙ixu ’l bog˙od minn artna. Imma nistg˙u ng˙idu li f’mument minnhom De Piro nnifsu jg˙id g˙aliex kellu tant xewqa li jevan©elizza l‑Maltin imbieg˙da minn pajjiΩhom. Fl‑Almanakk tal‑1930 hu kkummenta dwar rapport li s‑Sur Henry Casolani, Kummissarju Malti g˙all‑Awstralja, g˙amel dwar il‑Maltin ta’ hemmhekk: “Fir‑rapport tal‑Kaptan Curmi … hemm diversi affarijiet ta’ interess kbir tant g˙al dawk li g˙andhom il‑˙sieb li jift˙u t‑triq g˙all‑emigranti Maltin, kif ukoll g˙al dawk li biex jaqilg˙u ˙obΩhom jinsabu fil‑bΩonn li jitbieg˙du minn pajjiΩhom u jfittxu artijiet o˙ra. Wara … li huwa insista li l‑emigrant g˙andu jkollu dik il‑formazzjoni teknika u biex ng˙idu hekk, materjali, illi ©©ag˙lu ma jintilifx malli jasal f’art g˙alih barranija, hu kompla jg˙id … illi hemm bΩonn … li wie˙ed isa˙˙a˙lu u jqawwilu r‑rieda tieg˙u, biex hekk jista’ jΩomm ru˙u padrun tieg˙u nnifsu u ma ji©ix mi©bud ’l hawn u ’l hemm minn ˙wejje© li jistg˙u jinnawfragawlu l‑˙sieb prinçipali tieg˙u illi g˙alih wasal f’art o˙ra barra minn art twelidu. U biex wie˙ed jasal g˙al dan hemm bΩonn l‑aktar li wie˙ed inissillu tajjeb u jqabbadlu dejjem aktar l‑g˙eruq tat‑twemmin tieg˙u g˙ax jista’ ji©ri, li n‑nuqqas ta’ dawn l‑g˙eruq iwassal l‑emigrant fit‑telfa mhux biss morali iΩda anke materjali. U g˙alhekk il‑Kaptan Curmi jinΩel aktar fil‑fond u jissu©©erixxi li fit‑tag˙lim l‑ie˙or g˙all‑emigrazzjoni jkun hemm ukoll kors ta’ 80

istruzzjoni reli©juΩa biex wie˙ed isa˙˙a˙ dejjem aktar it‑twemmin tieg˙u, tant li meta jkun ’il bog˙od minn niesu, qrabatu u ˙biebu jibqa’ jsib it‑triq id‑dritta dejjem imdawla g˙alih, g˙alkemm isib ru˙u fost it‑tfixkil, çpar u dlam ukoll.

Ir‑ra©uni hija çara, g˙aliex b˙alma wiçç is‑sultan bl‑uΩu jittiekel minn fuq il‑munita, hekk ukoll jista’ ji©ri mill‑fidi tag˙na. It‑ta˙bit u l‑frug˙a ta’ din id‑dinja, l‑erruri u l‑falsitajiet, li b˙ala sriep iduru madwar ru˙na, bosta drabi jtaffu l‑qawwa tal‑impressjoni tal‑fidi li nkunu rçevejna mal‑mag˙mudija.

U kif ix‑xbieha tas‑sultan hija su©©etta li tit˙assar aktar u aktar malajr skond l‑ebusija tal‑metall li fih hija tkun impressa, hekk ukoll il‑fidi timxi xorta wa˙da mal‑qawwa tar‑ru˙ tal‑bniedem. G˙alhekk jimporta ˙afna illi wie˙ed iqawwi fil‑©id ir‑rieda tal‑emigrant biex i˙oss u jie˙u r‑responsabbilta’ tal‑karattru tieg˙u skont it‑twemmin tieg˙u u ma jaqax ilsir tal‑ispirtu tad‑dinja u jdur mieg˙u b˙alma l‑pinnur idur mar‑ri˙.

Sakemm il‑munita tkun g˙adha ©ewwa Ω‑Ωekka, allavolja l‑lega tal‑metall tkun mill‑aktar ratba, ix‑xbieha tas‑sultan tibqa’ dejjem çara u sabi˙a, a˙seb u ara sakemm tkun g˙adha ta˙t il‑pressa. IΩda mhix xorta wa˙da g˙aliha meta to˙ro© ti©ri minn bank g˙all‑ie˙or u minn id g˙all‑o˙ra. Hekk ukoll nistg˙u ng˙idu mill‑fidi tal‑emigrant Malti: sakemm hu jkun qieg˙ed f’pajjiΩu ma jkollu ebda periklu li tonqsu l‑fidi, allavolja ma jkunx ˙aseb li jqawwi ru˙u fit‑tag˙lim nisrani, g˙ax il‑prattika esterna tar‑reli©jon kif inhi Malta, imsie˙ba mal‑eΩempju tajjeb tal‑o˙rajn, huma b˙al si©ill li jag˙fas fuq ru˙u, u ma j˙allix li l‑fidi titlef, biex ng˙idu hekk, il‑lineamenti tag˙ha. IΩda meta l‑emigrant jitlaq minn pajjiΩu, minn daru, jinfired minn qarabatu, minn ˙biebu, u wara ftit tal‑©ranet, f’daqqa wa˙da, jinsab g˙alih f’in˙awi g˙alkollox barranin, fejn ir‑reli©jon mhix imxerrda u pprofessata b˙al Malta, meta jinsab imdawwar minn nies bi drawwiet g˙alkollox xorta o˙ra minn tieg˙u, allura jdur fuq ru˙u u jekk fiha jsib x’jag˙mel tajjeb g˙al dak li ˙alla warajh f’pajjiΩu, g˙andna na˙sbu li kollox imur sewwa g˙alih. IΩda jekk x˙in jag˙tiha g˙at‑tiftix ©o ru˙u ma jirnexxilux jiltaqa’ mal‑g˙eruq tat‑twemmin tieg˙u, ji©i li mal‑ewwel ri˙ daqsxejn qawwi, il‑fidi tbattilu u tista’ wkoll tin˙asadlu minn ru˙u, u hekk jibda g˙alih dak il‑periklu msemmi fir‑rapport tal‑kummissarju.”

Meta wie˙ed jara li De Piro kellu fih dawn il‑kunvinzjonijiet dwar l‑essenzjalita’ tal‑fidi g˙all‑˙ajja s˙i˙a tal‑emigrant, allura wie˙ed malajr jifhem g˙aliex il‑˙e©©a kollha tal‑Qaddej ta’ Alla g˙all‑evan©elizzazzjoni tal‑Maltin imbieg˙da minn arthom.

81

Evan©elizzatur tal‑popli li ma semg˙ux bl‑A˙bar it‑Tajba Il‑missjonarjetà ta’ pajjiΩna Fl‑1927 çertu Parti Angelo Mizzi, missjunarju Kapuççin fl‑Abissinja, ippubblika ktejjeb bl‑isem ta’ “Malta Missjunarja”. F’dan il‑librett Mizzi ppreΩenta lil Malta b˙ala pajjiΩ nisrani li kien jg˙ix verament ir‑responsabbilta’ missjunarja tieg˙u. G˙axar snin wara li ˙are© dan il‑ktieb çkejken l‑istess Parti An©. kiteb xog˙ol ferm itwal, mag˙mul minn Ωew© volumi, “L’Apostolato Maltese nei Secoli Passati”. F’parti minn dan it‑tieni xog˙ol tieg˙u dan il‑Kapuççin spjega g˙aliex fil‑ktejjeb tieg˙u hu kien irrefera g˙al Malta b˙ala missjunarja: “Fil‑qalb tal‑Maltin dejjem hemm post g˙al dawk il‑bnedmin o˙ra li jg˙ixu ’l bog˙od u qed ibatu b’xi mod jew ie˙or.”

Mizzi pprova dan billi g˙amel analiΩi tal‑attivita’ missjunarja li titwettaq mill‑Maltin, kemm hawn Malta stess, kif ukoll ’il bog˙od minn pajjiΩna.

Il‑˙idma missjunarja f’pajjiΩna F’din l‑ewwel sezzjoni Patri Mizzi pprova jpo©©i wa˙da wara l‑o˙ra l‑attivitajiet diversi li kienu jwettqu l‑lajçi Maltin biex bihom jg˙inu lill‑missjonijiet. Fl‑ewwel post Patri An©. semma l‑fatt li l‑Maltin kienu dejjem ©eneruΩi ˙afna f’li jibag˙tu l‑flus fil‑pajjiΩi missjunarji. Huwa qal li meta analizza l‑Annali ta’ Propaganda Fide hu sab li: “Fir‑rapport li jo˙ro© ta’ kull sena a˙na ninnutaw il‑post prominenti li tgawdi Malta fl‑g˙oti ta’ karità. U meta wie˙ed jikkunsidra l‑kobor tal‑popolazzjoni wie˙ed jirrealizza li allura Malta qieg˙da aktar u aktar fuq quddiem. Meta wie˙ed jikkunsidra l‑perçentwali wie˙ed malajr jikkonkludi li Malta ti©i l‑ewwel g˙all‑©eneroΩità tag˙ha.”

Meta ma kienx ikun possibbli g˙all‑Maltin li jipprovdu s‑sapport finanzjarju, allura, b’mod speçjali n‑nisa, kienu j˙ejju lbiesi g˙an‑nies foqra tal‑pajjiΩi missjunarji. Dawn in‑nisa kienu j˙ejju wkoll l‑abiti sagri g˙all‑knejjes tal‑istess pajjiΩi fqar.

82

Patri An© semma wkoll il‑kitba ta’ artikli missjunarji. Il‑mag˙ruf Alfons Maria Galea kien popolari ˙afna g˙al inizjattiva b˙al din. Fl‑1894 hu kien beda jippubblika bil‑Malti l‑Annali li ©a ssemmew. Mizzi semma wkoll li: “KwaΩi kull pubblikazzjoni kienet lesta li tippubblika u xxandar b’©eneroΩita’ kbira l‑a˙barijiet u l‑appelli b’risq il‑missjonijiet ta’ barra. Hu rari ˙afna li ssib perjodiçi li ma jikkoperawx b’dan il‑mod.”

Fl‑a˙˙arnett Patri An©. semma t‑talb li kien isir kontinwament g˙all‑bΩonnijiet tal‑missjonijiet.

— Il‑Maltin li kienu ja˙dmu fl‑artijiet tal‑missjoni F’parti o˙ra tal‑pubblikazzjoni tieg˙u Patri An©. Mizzi semma l‑missjunarji Maltin li kienu ja˙dmu f’pajjiΩi barranin. Filwaqt li hu kompla jispjega x’ried jg˙id meta sejja˙ lil Malta b˙ala missjunarja, huwa kien espliçitu ˙afna: “Malta missjunarja, g˙al dak li hu n‑numru tal‑missjunarji tag˙ha, jist˙oqqilha post prominenti fl‑Annali ta’ Propaganda Fide.”

Imma Parti An©. ma kienx kuntent b’dan biss. Fit‑tieni volum ta’ “L’Apostolato Maltese nei Secoli Passati” hu g˙amel riferiment g˙al artiklu li kien kiteb l‑Onorevoli Egilberto Martire fl‑“Illustrazione Italiana”, ta’ Ottubru 1934. Martire wara li qabbel in‑numru ta’ missjunarji mill‑Olanda, mill‑Bel©ju u mill‑Italja, mal‑popolazzjonijiet ta’ dawn l‑istess pajjiΩi, qal hekk g˙al Malta u l‑missjunarji tag˙ha: “Imma hemm nazzjon çkejken, Malta, li jokkupa t‑tieni post wara l‑Olanda: 228 fidili (lajçi) u 162 missjunarji. U Malta m’g˙andhiex kolonji.”

Mizzi kompla fuq Martire u qal li: “In‑numru tal‑missjunarji Maltin hu ferm ikbar milli qal Martire… Fl‑a˙˙ar numru tal‑Annali ta’ Propaganda Fide ta’ Ottubru 1934 a˙na wrejna li l‑missjunarji kura©©uΩi Maltin kienu çertament 255 ji©ifieri 93 aktar minn kemm semma l‑Onorevoli Martire.”

83

— Kienet din l‑istampa s˙i˙a ta’ Malta u l‑Maltin rigward il‑missjoni? Óadd ma jista’ jinnega l‑asserzjonijiet ta’ Patri An©. G˙alkemm dan il‑Kapuççin kellu t‑tendenza li jin©arr ftit mill‑entuΩjaΩmu fejn tid˙ol il‑missjoni, hu bbaΩa kliemu fuq il‑fatti. Fl‑istess ˙in Mons. F. Bonnici, pijunier ie˙or li ˙adem ˙afna g˙all‑missjoni, kien ja˙sibha mod ie˙or fuq is‑saçerdoti Maltin. Kif ©a ng˙ad, ÌuΩepp De Piro kellu ˙afna kuntatt ma’ dan Bonnici. Ing˙ad ukoll li kien preçiΩament min˙abba f’hekk li darba l‑Qaddej ta’ Alla mar g˙and Bonnici biex jit˙addet mieg˙u dwar ix‑xewqa li kellu li jwaqqaf Soçjetà missjunarja. Fid‑Djarju tieg˙u De Piro niΩΩel il‑kliem li qallu l‑Monsinjur f’dik il‑laqg˙a: “Jiena mort g˙and il‑Kanonku Bonnici u g˙edtlu bil‑pro©ett tieg˙i. Hu qalli li meta tikkunsidra l‑karatteristika tal‑qassis Malti, li hu marbut wisq ma’ pajjiΩu…”

Hu diffiçli tg˙id minn kien korrett, jekk hux Patri An©. Mizzi jew Mons.

Bonnici. Forsi kienu t‑tnejn. Jekk Mizzi kellu ra©un jippreΩenta l‑˙e©©a tal‑Maltin g˙all‑missjoni, Bonnici kellu wkoll ra©un meta tkellem mis‑saçerdoti Maltin b˙ala marbutin wisq ma’ art twelidhom. Meta wie˙ed kien jikkunsidra n‑numru kbir ta’ saçerdoti reli©juΩi u djoçesani u reli©juΩi r©iel u nisa, wie˙ed ma kienx jista’ jg˙id g˙ajr li kien g˙ad hemm ˙afna xi jsir.

Din kienet is‑sitwazzjoni li fiha Dun ÌuΩepp De Piro beda ja˙dem biex iwaqqaf is‑Soçjetà ta’ San Pawl. U meta waqqafha u bdew g˙addejjin is‑snin, il‑Fundatur qal l‑istess kliem ta’ Bonnici f’ittra li kiteb fis‑17 ta’ Novembru 1916 lil Dun William Bonett: “Fil‑quddiesa tieg˙ek tinsiex tiftakar f’dan l‑Istitut tag˙na li qieg˙ed jitwieled, l‑Istitut li twaqqaf g˙all‑missjonijiet ta’ barra. G˙ad jasal iΩ‑Ωmien li l‑Mulej idewwaqna ftit frott li jkun l‑effett ta’ tant ˙idma u sagrifiççju li qeg˙din nag˙mlu … Imma emminni wkoll li b˙alissa, g˙alkemm l‑opra hi çkejkna, ix‑xog˙ol hu iebes u je˙tie© li nit˙arre© ˙afna fil‑paçenzja … Inti li lil Malta tafha daqsna taf tajjeb li l‑ispirtu missjunarju hu limitat wisq fostna.”

84

Soçjetà g˙all‑missjonijiet ad gentes Il‑konnessjoni bejn l‑ewwel u t‑tieni skop tas‑Soçjetà kienet çara g˙al De Piro: meta l‑membri tas‑Soçjetà jidraw l‑ewwel i˙allu pajjiΩhom biex ja˙dmu fost l‑emigranti, imbag˙ad ma jsibuhiex diffiçli biex imorru f’pajjiΩi o˙ra u hemm iwettqu l‑˙idma ad gentes; l‑emigranti Maltin kellhom iwasslu lill‑membri MSSP g˙and “l‑infidili”. Il‑Fundatur tant kien konvint minn dan il‑proçess li hu baqa’ jsemmih kontinwament.

Anke wara li fil‑fatt waqqaf is‑Soçjetà fit‑30 ta’ Ìunju 1910, De Piro kien isemmi l‑missjonijiet f’pajjiΩi li kienu g˙adhom mhux evan©elizzati u l‑˙idma fost l‑emigranti Maltin. Imma l‑fatt innifsu li hu kien jippreΩenta kontinwament l‑iskop tas‑Soçjetà b˙ala mag˙mul minn Ωew© ˙idmiet differenti ˙oloq g˙al De Piro ˙afna problemi speçjalment mal‑Awtoritajiet tal‑Vatikan. Huma ma setg˙ux jifhmu eΩattament x’ried De Piro mis‑Soçjetà tieg˙u: jekk hux kongregazzjoni g˙all‑missjonijiet ad gentes jew inkella g˙all‑emigranti Maltin. Dan l‑istess intopp wassal

Is-Socjetá kellha tmur fejn kienu nieqsa l-evan©elizzaturi.

85

lill‑Qaddej ta’ Alla biex juri b’mod dejjem aktar çar il‑fehma tieg˙u.

Hekk kiteb lil La Fontaine fit‑30 ta’ Ìunju 1916: “Meta jien g˙edt ‘qabel kul˙add’, bl‑ebda mod ma ridt nag˙mel dik l‑eskluΩjoni li fehmet is‑Sagra Kongregazzjoni (tal‑Evan©elizzazzjoni). Jalla jse˙˙ li dan l‑Istitut çkejken ta’ Malta jkollu l‑©ie˙ li jibg˙at missjunarji qalb l‑infidili, u fid‑dinja kollha kemm hi! Imma, kif l‑Eççellenza tieg˙ek tifhem tajjeb, min‑na˙a tag˙na nkunu qed nag˙mluha ta’ pruΩuntuΩi ΩΩejjed jekk biss nixxennqu g˙al dan.

Barra minn hekk jien xtaqt li t‑titlu tal‑ordinazzjoni jkun dak tal‑missjoni (dan kien iΩ‑Ωmien meta l‑istudent Ìwanni Vella kien beda joqrob biex ji©i ordnat suddjaknu u mbag˙ad b˙ala l‑ewwel saçerdot tas‑Soçjetà) sabiex, fil‑mo˙˙ u l‑qalb tal‑membri Ωg˙aΩag˙ jien nonqox dejjem iΩjed l‑idea missjunarja. Inti, li taf xi ˙a©a fuq Malta, tifhem tajjeb kemm il‑Malti hu marbut ma’ art twelidu. Inti tifhem ukoll li l‑idea tal‑missjonijiet barranin, billi ma ssibx fejn taqbad, ikollha bΩonn titrawwem.”

La Fontaine irrispondieh kwaΩi xahar wara. Tah diversi pariri siewja.

De Piro ta kas ta’ dawn il‑pariri fosthom li jikteb lill‑Papa direttament.

Fil‑fatt il‑Fundatur kiteb lil Benedittu XV fit‑22 ta’ Awwissu tal‑istess sena. Fost l‑o˙rajn De Piro qallu hekk lill‑Papa: “… hu (De Piro) jissogra josserva, li meta jg˙id ‘l‑ewwel g˙all‑Maltin’, hu ma jifhimx li jeskludi lil ˙addie˙or, u g˙alkemm il‑˙idma fost l‑infidili hija ˙idma mixtieqa mill‑Istitut, fl‑istess ˙in i˙oss li jekk isemmiha jkun qieg˙ed jazzarda wisq.”

Din l‑istess ittra ta’ De Piro lil Benedettu XV kienet rakkomandata mill‑Arçisqof Mawru Caruana. L‑Eççellenza Tieg˙u wkoll wera li hu kien qieg˙ed jifhem li s‑Soçjetà ta’ De Piro ma kellhiex il‑˙sieb li teskludi l‑pajjiΩi ad gentes: “Waqt li naf bil‑fatti l‑©id li qieg˙da tag˙mel b˙alissa l‑Kumpanija ta’ San Pawl imwaqqfa sitt snin ilu fid‑Djoçesi tieg˙i u li tag˙ha l‑Fundatur u r‑rettur preΩenti hu Mons. Dun ÌuΩepp De Piro, is‑segretarju tieg˙i, u g˙ax ma niddubitax li fil‑futur hi Ωgur g˙ad tag˙mel ˙afna ©id fost il‑Maltin imbieg˙da minn pajjiΩhom u wkoll fost fidili o˙ra fejn g˙ad tibg˙athom is‑Santa Sede...”

KwaΩi erba’ snin wara, f’April 1920, De Piro nnifsu mar Ruma ˙alli jiltaqa’ personalment mal‑Kardinal G. Van Rossum, il‑Prefett tal‑Kongregazzjoni Propaganda Fide, u jitkellem mieg˙u direttament

86

dwar l‑g˙an ewlieni tas‑Soçjetà. Il‑Fundatur ˙assu li kien ippreΩenta ˙siebu b’mod çar. Fil‑fatt, iΩda, deher li kien baqa’ l‑inçertezzi fil‑mo˙˙ tal‑Ìerarkija Rumana. Tant hu hekk li fit‑18 ta’ Awwissu tal‑istess sena l‑Qaddej ta’ Alla kiteb hekk lis‑Segretarju ta’ Propaganda Fide: “Forsi, meta kont Ruma, jien ma fissirtx lili nnifsi tajjeb, jew forsi ma fhimtx tajjeb il‑˙sieb ta’ dik is‑Sagra Kongregazzjoni. Jien kont fissirt li, billi jibdew mill‑g˙ajnuna spiritwali tal‑Maltin barra minn arthom, ma kinux ser jeskludu l‑konverΩjonijiet tal‑infidili. Bidu b˙al dan jista’ jg˙in biex il‑Maltin jin©ibdu iΩjed lejn dan l‑Istitut li qieg˙ed jitwieled, u b’hekk ikollu sa˙˙a akbar biex jintefa’ fuq ˙idma f’pajjiΩi infidili, meta jkun qawwi biΩΩejjed.”

San Pawl: Almanakk tal‑Istitut tal‑Missjoni G˙alkemm it‑twaqqif u t‑tkabbir tas‑Soçjetà ta’ San Pawl ©a kienu kontribut uniku favur il‑missjoni, id‑dedikazzjoni, il‑˙e©©a, l‑inizjattiva, il‑©eneroΩita’ u fuq kollox l‑im˙abba tal‑Qaddej ta’ Alla g˙al din il‑˙idma tal‑Knisja ma kinux i˙alluh kwiet. Ìa ssemma li fl‑1922 De Piro beda jo˙ro© lil “San Pawl: Almanakk tal‑Istitut tal‑Missjoni”. Issemma wkoll li diversi kienu l‑aspetti ta’ ˙ajja nisranija trattati fih. Imma hu çar ˙afna li l‑iskop ewlieni ta’ din il‑pubblikazzjoni kien l‑animazzjoni missjunarja; De Piro ried li jdakkar jekk jista’ jkun il‑Maltin kollha bl‑ispirtu missjunarju.

Fl‑Almanakk, De Piro kien jippubblika siltiet minn diskorsi jew ençikliçi tal‑Papiet dwar il‑missjoni. Ìieli ppreΩenta xi mudell ta’ kura©© billi kiteb fil‑qosor il‑˙ajja ta’ xi missjunarju Malti jew barrani. U kien hemm meta g˙amel xi eΩortazzjoni liΩ‑Ωg˙aΩag˙, lill‑©enituri, lill‑benefatturi u lill‑qarrejja dwar il‑vokazzjoni missjunarja jew l‑g˙ajnuna materjali li dawn kienu jistg˙u joffru g˙all‑˙idma missjunarja tal‑Knisja.

Fra ÌuΩepp Fran©isku Caruana fl‑Abissinja Imma l‑aktar mod li bih il‑Fundatur ta prova ta’ kemm is‑Soçjetà riedha li tkun primarjament ad gentes kien meta ©ie biex jibg˙at l‑ewwel membru barra minn Malta: fil‑21 ta’ Ìunju 1927 il‑Qaddej ta’ Alla bag˙at lil Fra ÌuΩepp Fran©isku Caruana fil‑missjoni tal‑Abissinja.

87

Fra ÌuΩepp Caruana, l-ewwel missjunarju fl-Abissinja.

Il‑Providenza laqqg˙et lill‑Fundatur ma’ Patri An©. Mizzi, il‑Kapuççin li ©a ssemma f’din il‑kitba. Dan Mizzi, fis‑snin g˙oxrin u tletin tas‑seklu l‑ie˙or, kien qieg˙ed jag˙mel ˙iltu kollha biex ji©bed kemm jifla˙ Maltin lejn l‑Abissinja ˙alli bihom jibda missjoni Maltija f’dak il‑pajjiΩ. Patri An©. kiteb lil De Piro eΩattament g˙ax kien jaf “...bl‑iskop missjunarju tal‑opra” tal‑Qaddej ta’ Alla. Il‑Fundatur irrisponda lil Mizzi fil‑5 ta’ April 1927. Din l‑ittra tkompli turi l‑ispirtu u l‑˙e©©a missjunarji ta’ De Piro: “ Irçevejt l‑ittra tieg˙ek tal‑4 ta’ Marzu 1927 u apprezzajtha ˙afna. Kif inti tlabt minn g˙andi jien irrid inkun ©eneruΩ mieg˙ek. Nittama li nkun nista’ nibg˙atlek missjunarju wie˙ed. Dan il‑wie˙ed, jekk ikollu l‑barka tal‑Mulej fuqu, ma jonqosx li ji©bed o˙rajn g˙al warajh. Int, min‑na˙a tieg˙ek qanqal lit‑tfal çkejknin tas‑Somalja biex jitolbu. Irre©istra t‑talb tag˙hom fuq din il‑formula li qieg˙ed nibg˙atlek u ag˙milli l‑pjaçir li tibg˙athieli lura. B’esperjenza personali ng˙idlek li minn mindu qanqalt lit‑tfal çkejknin li huma milqug˙in fl‑istituti ta’ benefiçenza, iç‑çkejkna opra missjunarja ssa˙˙et iΩjed.

88

Ma nitlob xejn b˙ala ˙las g˙all‑˙idma tal‑persuna li sejjer nibg˙atlek. Jalla l‑Mulej ibierek l‑opra tag˙na. Imma ma nistax nag˙mel l‑istess offerta g˙all‑vja©©, g˙aliex l‑opra tag˙na g˙adha kemm twieldet. Li kieku din l‑opra tieg˙i m’g˙adhiex daqshekk çkejkna, kont inkun jien innifsi li nsie˙eb lil dan l‑ewwel wie˙ed li sejjer jitlaq. Il‑mi©ja tieg˙i fis‑Somaliland kien ikollha mnejn tiswa biex timla o˙rajn bil‑kura©©.”

Il‑proçess li xtaq isegwi Mons. De Piro biex jevan©elizza barra minn xtutna, permezz tal‑Kongregazzjoni tieg˙u, kien g˙alih çar ˙afna.

Huwa ried li l‑membri jibdew bil‑˙idma fost l‑emigranti Maltin, pastorali aktar façli minn dik imwettqa f’pajjiΩi ad gentes. Meta s‑Soçjetà tissa˙˙a˙ allura tkun tista’ tasal anke f’artijiet li g˙andhom qatt ma kien wasal il‑Van©elu qabel.

Il‑MuΩew u l‑Laboratorju Missjunarji Mons. De Piro ma kienx wa˙du wara l‑missjoni li Fra ÌuΩepp beda jwettaq fl‑Abissinja. Mieg˙u ng˙aqdet ommu. Din ipproponiet li jitwaqqaf il‑MuΩew tas‑Somalja. Min‑na˙a tieg˙u l‑Qaddej ta’ Alla jidher li kiteb lil Mizzi dwar “Laboratorju Missjunarju”. Dan il‑pro©ett kellu b˙ala presidenta lis‑Sinjura Ursola, omm il‑Fundatur, u mag˙ha kellha xi nisa o˙rajn. Bdew jissej˙u, “Dami tal‑Laboratorju tas‑Somalja”. G˙all‑ewwel kienu jiltaqg˙u fl‑Istitut ta’ San ÌuΩepp, imma meta nfet˙et id‑Dar ta’ Sant’Agata fir‑Rabat il‑laqg˙at tag˙hom bdew jag˙mluhom hemm u bdew isej˙u l‑organizzazzjoni “Laboratorju Sant’Agata”. G˙all‑ewwel ma kinux jiltaqg˙u regolarment imma wara ftit g˙aΩlu t‑tielet Tnejn tax‑xahar b˙ala l‑©urnata tal‑laqg˙a tag˙hom.

G˙all‑formazzjoni tag˙hom stess il‑membri kienu jaqraw xi ittra li jibag˙tilhom Fra ÌuΩepp Caruana nnifsu. Kienu, imbag˙ad, jg˙addu xi ˙in fit‑talb g˙all‑missjonijiet. Wara kienu j˙ejju l‑˙afna bΩonnijiet materjali li kienu jintalbu mill‑Abissinja u jibag˙tuhom ©o kaxxi kbar lill‑missjunarji.

89

X’wassal lil De Piro j˙obb daqshekk l‑evan©elizzazzjoni — L‑im˙abba ta’ Alla g˙all‑bniedem Jista’ jing˙ad bid‑dritt kollu li ÌuΩeppi De Piro kien imfawwar bl‑im˙abba tal‑Missier, im˙abba li l‑Qaddej ta’ Alla kien jaraha b’mod speçjali fid‑diversi misteri ta’ Ìesù Kristu. Fil‑prietki tieg˙u De Piro kien jirreferi ta’ spiss g˙all‑Inkarnazzjoni tat‑Tieni Persuna ‑ permezz tag˙ha l‑Iben niΩel fostna u sar jixba˙na g˙alkollox. Il‑passjoni u l‑mewt li Ìesù sofra g˙alina, midinbin, kienu l‑misteri li influwenzaw tant lill‑Qaddej ta’ Alla sa minn Ωog˙Ωitu u baqg˙u jinfluwenzawh tul ˙ajtu kollha.

L‑Ewkaristija kienet g˙al De Piro l‑kontinwazzjoni tal‑Inkarnazzjoni, is‑sagrament ivvintat minn Ìesù u dak li permezz tieg˙u Alla nnifsu jid˙ol fina u waqt li hu jkun fina a˙na ninbidlu fih. Il‑Qalb Imqaddsa ta’ Ìesù kienet g˙all‑Qaddej ta’ Alla l‑g˙amara tal‑im˙abba divina u allura dik li ssalvana kontinwament. G˙ax kien mimli b’din l‑im˙abba divina, De Piro, jew hu nnifsu, jew permezz ta’ ˙addie˙or, ma setax ma

Il-Fundatur ma’ xi membri o˙rajn.

90

jevan©elizzax kontinwament lil ˙utu l‑bnedmin kollha dwar din l‑istess im˙abba divina.

— Il‑fidi Ta’ min jg˙id ukoll li g˙al De Piro l‑fidi kienet: • iç‑çivilizzazzjoni u t‑titjib tal‑bniedem s˙i˙, • dik li tintroduçi l‑liberta’ fis‑Soçjetà umana, • dik li tag˙ti l‑˙ajja u d‑dawl lill‑umanita’. Ìa ng˙ad li l‑Qaddej ta’ Alla kien rettur tas‑Seminarju Ma©©uri bejn l‑1918 u l‑1920. Xi Ωmien wara, wie˙ed miΩ‑Ωg˙aΩag˙ li kien seminarista fi Ωmien ir‑rettorat ta’ De Piro ©ie ordnat saçerdot. Dan l‑istess saçerdot novell stieden lil De Piro biex jag˙millu l‑prietka tal‑ewwel quddiesa solenni tieg˙u. Billi kien qed jipprietka fl‑okkaΩjoni ta’ festa ta’ saçerdot, il‑Qaddej ta’ Alla tkellem mix‑xog˙ol tal‑qassis: ix‑xandir tal‑A˙bar it‑Tajba. Waqt li g˙amel hekk, hu wera x’kien jifhem hu b’evan©elizzazzjoni: “Wie˙ed ma jistax jiç˙ad li … min i˙obb l‑iΩvilupp ta’ pajjiΩu, jifra˙ meta jara xi pass ’il quddiem u xi invenzjoni fl‑arti u fix‑xjenzi. Imma g˙alkemm pajjiΩ jista’ jimxi ’l quddiem fiç‑çivilta’ u fil‑progress hu jkun je˙tie© dejjem dawl li jg˙inu jasal g˙all‑port tal‑glorja.

Iva, it‑tag˙lim reli©juΩ hu ta’ ˙tie©a assoluta. Is‑Soçjetà g˙andha bΩonn tat‑tag˙lim biex tkun taf kif g˙andha ©©ib ru˙ha quddiem Alla. Imma min ser jissodisfa bΩonn b˙al dan? Ma nirrispondix jien g˙al domanda b˙al din.

Lanqas ma huma l‑filosfi antiki li jirrispondu. U wisq inqas dawk moderni. Hu biss Ìesù Kristu li g˙andu l‑mibg˙ut tieg˙u, l‑ambaxxatur tieg˙u, is‑saçerdot tieg˙u. Dan jg˙idilna, ‘Hekk hu d‑dawl li jippreservakom mill‑iΩball. Hekk hu d‑dawl li jwassalkom fil‑port tal‑kenn u tal‑glorja.’ Isimg˙u lil Ìesù Kristu kif jitkellem u jikkmanda: ‘Morru u g˙allmu’ (Mt 28). U banda o˙ra, propju biex jikkonferma din il‑missjoni tieg˙u jg˙id hekk: ‘Min jisma’ lilkom jisma’ lili’ (Lq 10). Hu propju g˙alhekk li fejn m’hemmx saçerdot m’hemmx Ìesù Kristu, u fejn m’hemmx Ìesù Kristu m’hemmx dawl imma dlam, m’hemmx verita’ imma Ωball, m’hemmx ˙ajja imma mewt, g˙ax hu biss Ìesù Kristu li jista’ jg˙id dak li qal, ‘Jien it‑triq, il‑verita’, il‑˙ajja’ (Ìw 14, 6). ‘Jien il‑verita’.’

G˙eΩieΩ, kull darba li l‑iΩball, b˙al serp velenuΩ, jibda die˙el f’pajjiΩ, stat jew nazzjon u jibda jçajpar l‑im˙u˙, jista©na u j˙assar il‑qlub, hu s‑saçerdot li jg˙ajjat, li jg˙olli le˙nu b˙al tromba, dak li jΩomm ˙aj in‑nar qaddis tal‑fidi 91

kattolika. Meta jirrenja l‑egoiΩmu, u allura ji©u maltrattati l‑fqar, l‑armla u l‑orfni, hu s‑saçerdot li jipprietka l‑karità evan©elika u b’kura©© appostoliku jfakkar lil kul˙add dik il‑©ustizzja … U meta l‑korruzzjoni tid˙ol fil‑familja u ti©©ammjaha, hu dejjem is‑saçerdot li jsemma’ le˙nu u g˙al kemltu ter©a’ l‑kalma, it‑trankwillita’, il‑paçi, dik l‑ordni u dik l‑armonija li tpo©©i l‑familja fit‑triq id‑dritta u tg˙olliha g˙ad‑dinjita’ li jist˙oqqilha. Hu s‑saçerdot li jsejja˙ il‑folol u l‑popli, is‑saçerdot li jkellem liΩ‑Ωg˙aΩag˙ u lix‑xju˙, lill‑kbar u liΩ‑Ωg˙ar, lill‑g˙onja u lill‑fqajrin, lill‑g˙orrief u lill‑injoranti, lill‑mexxej u lis‑sudditu …”

Kellu ra©un Patri An©. Mizzi Ofm Cap. jikteb fit‑tieni volum tax‑xog˙ol tieg˙u “L’Apostolato Maltese”, li: “Hu ta’ min jag˙mel tifkira speçjalissima ta’ dak il‑Missjunarju partikulari tag˙na li kien jismu … ÌuΩeppi De Piro.

Hu waqqaf is‑Soçjetà ta’ San Pawl g˙all‑missjonijiet, li g˙aliha g˙ex u miet.

Kien imsejja˙ minn Alla propju ˙mistax‑il ©urnata qabel ma ˙alla xtutna biex iwassal lill‑awtur ta’ dawn il‑pa©ni t‑tieni g˙ajnuna g˙all‑missjoni Maltija tas‑Somalja (Abissinja jew Etjopja), billi j©ib mieg˙u saçerdot u fratell koadjutur, li kienu ©a destinati t‑tnejn li huma g˙all‑istazzjon ta’ Gololcia, fejn ilu ©a ja˙dem sa mill‑1928, l‑ewwel frott tas‑Soçjetà ta’ San Pawl, Fra ÌuΩepp Caruana SSP …

Malta kollha tag˙raf fih is‑sentimenti profondi u ©eneruΩi tal‑veru appostlu u missjunarju, g˙alkemm hu nnifsu qatt ma kien fil‑missjoni…”

92

8

ÌuΩeppi DePiro Piro ÌuΩeppi De ˙abbil-˙ajja il-˙ajja vera: ˙abb vera: il-mewt tieg˙u il-mewt tieg˙u Óadd ma kien jistennieha. Kien g˙adu mimli bl‑g˙omor. Kien g˙adu ser jag˙laq 56 sena. Fis‑17 ta’ Settembru 1933, wara li kien mexxa l‑purçissjoni tal‑ewwel festa tad‑Duluri fil‑Óamrun, u waqt li kien qed jag˙ti l‑Barka Sagramentali, Mons. ÌuΩeppi De Piro ˙assu ˙aΩin, ˙aduh malajr l‑Isptar Çentrali, il‑Furjana, u wara ftit tal‑˙in ˙alla din id‑dinja biex jirritorna g˙and il‑Missier. Wara mewtu diversi kienu dawk li kitbu dwaru fil‑©urnali Maltin. Ta’ min jara x’kien ja˙seb dwaru ˙addie˙or.

Il‑Berqa It‑Tnejn, 18 ta’ Settembru, 1933 In memoria Aeterna Erit Iustus Fil‑jum tal‑biera˙ g˙al filg˙axija b˙al le˙˙a ta’ berqa ©riet l‑a˙bar illi miet il‑Kan. Dek. Mons. Giuseppe De Piro li skont ma ©ejna mg˙arrfin ma jg˙oddx aktar minn 56 sena.

Mons. De Piro fil‑jum tal‑biera˙ kien iffunzjona fil‑purçissjoni ©ewwa l‑Óamrun, u wara li da˙let kellu jag˙ti l‑Benedizzjoni fil‑Parroçça ta’ San Gejtanu. Kien filwaqt li sejjer jag˙ti l‑Benedizzjoni meta ˙assu ˙aΩin u ©ie mi©bur mill‑art u mda˙˙al ©ewwa s‑sagristija tal‑Knisja.

Wara, billi kien fi stat tabil˙aqq mag˙dur, ©ie me˙ud fl‑Isptar Çentrali tal‑Furjana, fejn wara ftit miet.

A˙bar kiefra ta’ din ix‑xorta tolqot il‑qlub ta’ g˙add kbir fost il‑popolazzjoni, billi Mons. De Piro kien il‑veru mudell ta’ saçerdot nisrani u reli©juΩ skont il‑qalb tal‑Mulej, illi lejh ji©bed im˙abba u 93

rispett ta’ kull min kien ikollu x‑xorti li mieg˙u jiltaqa’. Tant fis‑Soçjetà, kemm fil‑konfessjonarju u fil‑waqt tal‑g˙elt bejn partiti politiçi, Mons.

De Piro g˙araf dejjem, bid‑dehen tieg˙u, imexxi kollox g˙all‑a˙jar ta’ kul˙add.

Kien il‑missier ˙anin g˙al bosta wlied foqra. Huwa d‑Direttur Superjur tas‑Soçjetà ta’ San Paolo, tal‑Missjoni, li tag˙ha huwa kien il‑Fundatur; Direttur ta’ l‑Istitut “Ìesù Nazzarenu” taΩ‑Ûejtun u wkoll ta’ l‑Istitut ta’ Fra Diegu. Minn flusu waqqaf l‑Oratorju ta’ Birkirkara g˙al dawk it‑tfal li jkollhom vokazzjoni g˙al saçerdoti biex jid˙lu g˙all‑˙idma ta’ missjunarji; Direttur g˙al g˙axar snin ta’ l‑Istitut Bonnici “id‑Dar ta’ San ÌuΩepp”, tal‑Óamrun, u wkoll tad‑Dar ta’ San ÌuΩepp li hemm f’G˙awdex.

Kien Mons. De Piro illi fl‑eqqel tal‑kwistjoni politico reli©juΩa li kellna f’pajjiΩna, g˙amel ˙iltu u ˙addem dehnu sabiex din il‑kwistjoni setg˙et tirran©a ru˙ha.

Img˙obbi kif kien b’˙idma qalila g˙all‑kobor tal‑©ie˙ tal‑Mulej, Mons.

De Piro kien aççetta li jkun wie˙ed mis‑Senaturi rappreΩentanti ta’ l‑Isqof.

Ulied il‑foqra bil‑mewt tal‑Mons. De Piro tilfu l‑aqwa benefattur, tilfu lil missierhom, u l‑kleru Malti tilef saçerdot mag˙ruf u ma˙bub, imfa˙˙ar u meqjum minn kul˙add. Ukoll Malta tilfet wie˙ed mill‑a˙jar pajΩani tag˙ha.

Lin‑Nobbli I©ino De Piro, Baruni ta’ Budak, li kien President tas‑Senat, mill‑1927‑30, li ji©i ˙u l‑Mons. De Piro, u lil qrabatu l‑o˙ra, a˙na nag˙tu l‑g˙omor filwaqt illi mal‑popolazzjoni ta’ Malta a˙na wkoll nie˙du sehem fin‑niket li minnu ©iet milquta bil‑mewt ta’ dan il‑kbir benefattur tal‑foqra.

G˙ada fit‑8.00 a.m., fl‑Istitut Bonnici, issir funzjoni funebri u fl‑4.00 p.m. isir il‑funeral mill‑Istitut g˙aç‑çimiterju ta’ l‑Addolorata.

94

The Malta Chronicle and Imperial Services Gazette4 18 ta’ Settembru 1933 Miet Mons. De Piro Waqt li konna sejrin g˙all‑istampa a˙na sirna nafu b’sog˙ba kbira bil‑mewt tal‑Wisq Rev. u Nobbli Monsinjur Dekan Ì. De Piro d’Amico li ©rat ta’ malajr ilbiera˙ fil‑g˙axija, fl‑eta’ ta’ ftit aktar minn ˙amsin sena. Dan ©ara wara li hu kien mexxa purçissjoni fil‑Óamrun u kien ser jag˙ti l‑Benedizzjoni Sagramentali fil‑Knisja Parrokkjali. Dak il‑˙in ˙assu ˙aΩin u waqa’ fuq it‑tara© tal‑artal waqt li kien qed jg˙id it‑talb tal‑Benedizzjoni. Fil‑fatt kien wie˙ed mis‑saçerdoti l‑o˙rajn li kellu jkompli ç‑çelebrazzjoni. Mons. De Piro kien me˙ud mill‑ewwel l‑Isptar Çentrali fejn ˙alla din id‑dinja.

F’din il‑˙ar©a ta’ dan il‑©urnal la l‑ispazju u lanqas il‑˙in ma jippermettulna li nuru l‑©ie˙ tag˙na lil dan is‑saçerdot qaddis.

Malta kollha tinsab f’luttu kbir min˙abba l‑mewt tieg˙u, li hi fil‑fatt telfa nazzjonali.

The Malta Chronicle and Imperial Services Gazette5 19 ta’ Settembru 1933 Ìie˙ lill‑memorja tieg˙u G˙al bosta minna hu familjari. G˙all‑Maltin in©enerali t‑tjubija tieg˙u hi proverbjali. G˙all‑fqar hu kien jirrappreΩenta l‑g˙ajnuna li qatt ma qatg˙et … hu dejjem kellu umilta’ kbira … fuq kollox kellu qalb verament kbira.

G˙alih is‑saçerdozju kien vokazzjoni fil‑veru sens tal‑kelma. Hu g˙ex dejjem bla ebda pretensjoni, fil‑fatt f’sempliçità kbira … Kien nobbli fi 4 5

Traduzzjoni tal-awtur mill-IngliΩ Ibid.

95

twelidu imma kien aktar nobbli fis‑sentimenti tieg˙u. Fih hu g˙aqqad Ωew© kwalitajiet rari li jissemmew ta’ spiss imma li wie˙ed ma tantx jiltaqa’ mag˙hom. Kien essenzjalment u f’kull sens kristjan u ©entlom.

Aktar nobbli kien jidher fil‑˙idma tieg˙u. Hu kien jiddistingwi lilu nnifsu g˙all‑qdusija u g˙at‑tjieba tieg˙u. Kien prominenti g˙aΩ‑Ωelu reli©juΩ tieg˙u, Ωelu li kien verament appostoliku. Hu kien jispikka g˙all‑virtujiet kristjani tieg˙u. Il‑kobor tal‑˙idma tieg˙u kien jidher speçjalment fl‑ispirtu li kien içaqalqu … Kien mimli bl‑im˙abba lejn Alla u lejn ˙utu l‑bnedmin, speçjalment dawk skartati u mwarrba, kienu x’kienu l‑eta’ u l‑kundizzjoni tag˙hom. G˙al dawn hu dejjem kien ta’ inkora©©iment u sapport …

Il‑Berqa 20 ta’ Settembru 1933 Id‑Difna ta’ Mons. De Piro Xhieda liema b˙alha ta’ l‑effett li jag˙mel fuq il‑qalb ta’ l‑o˙rajn l‑eΩempju t‑tajjeb, dehret ilbiera˙ fil‑funeral tal‑wisq mibki Mons.

Dekan De Piro.

Il‑Funeral sarlu fiç‑çimiterju ta’ l‑Addolorata. Il‑katavru tal‑Mons. ©ie me˙ud mid‑Dar ta’ San ÌuΩepp tal‑Óamrun g˙aç‑Çimiterju l‑Kbir, imsie˙eb b’g˙add kbir ta’ motor cars u karrozzini, li fihom kienu l‑irjus kbar kollha ta’ Malta li setg˙u jmorru, ibda mill‑istess Gvernatur, biex jag˙tuh l‑a˙˙ar turija ta’ qima u ta’ ©ie˙, li bil‑wisq kienu jist˙oqqulu. Ìemg˙a bla g˙add ta’ nies, ©ew mill‑Belt u minn bnadijiet o˙ra u kienu jistennewh ˙dejn iç‑Çimiterju: qassisin, patrijiet u sorijiet ta’ kull ordni u kongregazzjoni li hawn Malta; kjeriçi u seminaristi; g˙add bla tarf ta’ tfal iltiema subien u bniet; ir©iel u nisa, g˙onja u foqra; bandisti tal‑Baned ta’ l‑ibliet u ta’ l‑ir˙ula bl‑istendardi mg˙ottijin bil‑mustaxija sewda, g˙eliem ta’ niket.

96

Óafna parlamentari u professjonisti kienu g˙all-funeral

Il‑purçissjoni funebri mxiet qajl qajl minn ˙dejn il‑bieb taç‑Çimiterju g˙all‑Kappella. Óemda u swied il‑qalb. Ma kontx tisma’ g˙ajr il‑kant miksur tal‑qassisin u t‑talb ˙iemed tas‑sorijiet, ta’ mijiet ta’ tfal u ta’ l‑insara l‑o˙ra. Bosta kuruni tal‑ward miΩmuma minn ir©iel jew tfal ittie˙du mal‑funeral biex jitqieg˙du fuq il‑qabar tieg˙u, xbieha tal‑kuruni ta’ seb˙ li Alla ˙ejjielu fis‑sema.

Wara t‑tebut kienu mexjin nies bil‑mijiet, u bosta nies mag˙rufin u rjus kbar, fosthom xi Ministri u Membri o˙ra tal‑Parlament u l‑Eççellenza tieg˙u l‑Gvernatur u s‑Segretarju tieg˙u. Fil‑Kappella sarlu s‑soltu talb g˙all‑mejtin u mbag˙ad ©ie me˙ud g˙all‑qabar tal‑familja tieg˙u.

In‑nies in©emg˙et madwar il‑qabar fil‑Kappella Ωg˙ira, sakemm il‑©isem tqieg˙ed fil‑qabar. Rassa liema b˙alha, kul˙add mibluh, b˙al ras maqtug˙a, g˙al din it‑telfa g˙all‑g˙arrieda ta’ wa˙da mill‑ikbar kolonni qawwija li kienu jirfdu l‑©id spiritwali u temporali tal‑GΩira tag˙na. Wara d‑difna, in‑nies baqg˙et g˙al ˙in titnikker madwar il‑qabar, b˙al min ma tag˙tihx qalbu jiççaqlaq u jmur i˙alli warajh dak it‑teΩor g˙aΩiΩ li Malta mhux g˙alkemm tikseb ie˙or b˙alu.

97

Mons. De Piro ˙alliena g˙al dejjem! Imma nistg˙u ng˙idu li g˙ad li ˙alliena, fl‑istess ˙in g˙adu mag˙na bit‑tifkira ta’ l‑eΩempji t‑tajba tieg˙u, li minn kul˙add huma mag˙rufa u li jibqg˙u g˙al Ωmien twil jissemmew. Mons. De Piro mis‑sema fejn jinsab ma jinsiex lill‑foqra li kien ˙siebu dejjem fihom biex jg˙inhom mill‑a˙jar. Ma jinsiex lil Malta, art twelidu l‑g˙aΩiΩa, li g˙al im˙abbitha, biex ira©©a’ l‑paçi fiha, meta naqset, g˙amel sagrifiççji kbar. Le, Mons. De Piro ma mietx g˙alkollox, imma r‑ru˙ g˙aΩiΩa tieg˙u tibqa’ tg˙inna mis‑sema u t‑tifkira tal‑eΩempji tajba tieg˙u jag˙mlulna l‑qalb biex b˙alu na˙dmu bla biΩa’ g˙all‑glorja tal‑Kbir Alla, u g˙all‑©id tal‑ma˙buba Malta tag˙na.

The Times of Malta6 21 ta’ Settembru 1933 Il‑mibki Monsinjur De Piro Mons. De Piro, wie˙ed mill‑Maltin l‑aktar ma˙bubin, jew il‑Malti l‑aktar ma˙bub, g˙adu kif miet. Il‑mewt g˙all‑g˙arrieda tieg˙u ˙asdet lil kul˙add; kul˙add qieg˙ed i˙oss it‑telfa tieg˙u. In‑nazzjon sofra telfa kbira fi Ωmien meta kwalitajiet li tant kienu jidhru f’Mons. De Piro huma tant rari u ta’ valur.

Mons. De Piro miet kif g˙ex, waqt it‑twettiq tad‑doveri tieg˙u. G˙alkemm wie˙ed kien jara li hu kien xi ftit ma jifla˙x, imma l‑mewt tieg˙u ta’ malajr kienet xi ˙a©a li ˙add ma kien jistennieha. Huwa kien qieg˙ed jag˙ti l‑Barka Sagramentali fil‑Knisja ta’ San Gejtanu, fil‑Óamrun, il‑Óadd filg˙axija. Huwa ˙assu ˙aΩin propju waqt iç‑çelebrazzjoni u miet fil‑kwiet ftit wara.

Il‑Wisq Reverendu, Onorevoli u Nobbli Monsinjur Kanonku Dekan ÌuΩeppi dei Marchesi De Piro, biex wie˙ed jag˙ti t‑titlu kollu tieg˙u, kien ©ej minn familji l‑aktar prominenti ta’ Malta. Kien jokkupa l‑uffiççju g˙oli ta’ Dekan tal‑Kapitlu tal‑Katidral. Kien wie˙ed miΩ‑Ωew© 6

ibid.

98

rappreΩentanti tal‑Isqof ta’ Malta fis‑Senat. Is‑sena li g˙addiet hu ççelebra l‑˙amsa u g˙oxrin sena ta’ meta hu kien mag˙Ωul b˙ala direttur tal‑Istitut Fra Diegu, fil‑Óamrun. Riçentement hu bena kunvent g˙all‑missjunarji qrib il‑Knisja ta’ Sant’Agata, fir‑Rabat, liema bini issa hu kwaΩi lest. De Piro nnifsu kien qed jippjana biex is‑sena d‑die˙la jmur l‑Abissinja f’rabta ma’ xog˙ol mssjunarju.

Mons. De Piro ta kontribut kbir lil pajjiΩu b’mod speçjali f’li jsib soluzzjoni g˙all‑kwistjoni politiko‑reli©juΩa li tant qalg˙et inkwiet fir‑relazzjonijiet bejn il‑Knisja u l‑Istat. Imma hu b˙ala l‑missier u l‑˙abib tal‑fqar u l‑imwarrbin li hu l‑aktar li ser jibqa’ ji©i mfakkar. Kien ©entlom kristjan kbir, mimli bl‑im˙abba ta’ Alla u ta’ ˙utu l‑bnedmin. L‑umilta’, l‑intelli©enza kbira u t‑t˙abrik kontinwu tieg˙u biex jag˙mel il‑©id g˙amluh ma˙bub g˙all‑a˙˙ar matul ˙ajtu; f’mewtu l‑memorja tieg˙u ser tibqa’ mnaqqxa fil‑qlub tal‑g˙onja u tal‑fqar. Óalla jibku t‑telfa tieg˙u lil ommu u lil ˙utu, il‑wisq nobbli I©ino, Baruni ta’ Budak u n‑nobbli Piju De Piro Gourgion, li lilhom a˙na nwasslu s‑simpatija tag˙na.

Editorjal Le˙en is‑Sewwa 23 ta’ Settembru 1933 Editorjal Ming˙ajr qatt ma stennejnieha kellna nilqg˙u bis‑sabar l‑a˙bar tal‑mewt ta’ wie˙ed mill‑akbar membri tal‑kleru Malti, l‑a˙bar li tlifna lill‑Mons. Gius. Dei March. De Piro, Kanonku Dekan tal‑Katidral.

Bniedem nobbli fit‑twelid tieg˙u u fl‑istat saçerdotali li g˙aΩel, baqa’ nobbli sal‑a˙˙ar mument ta’ ˙ajtu, fis‑sentimenti, fl‑im©ieba u fl‑g˙amil kollu tieg˙u.

Nhar il‑Óadd, 17 ta’ dan, filwaqt li kien jaqdi d‑dmirijiet tieg˙u ta’ qassis, f’mument l‑aktar solenni, meta kien wasal biex jix˙et il‑Barka ta’ Ìesù fuq il‑fidili li kienu mi©bura madwaru fil‑Knisja ta’ San Gejtanu l‑Óamrun, Mons. De Piro ˙assu ˙aΩin g˙all‑mewt u sig˙at wara miet.

99

Sa l-Gvernatur u uffiççjali g˙olja o˙ra ˙adu sehem fil-funeral

Il‑mewt tieg˙u ˙alliet vojt kbir, vojt li Alla biss, fil‑Providenza kbira tieg˙u, jista’ u jaf, jekk irid, jimlieh.

Kul˙add jaf kif u kemm dan il‑bniedem ˙adem u g˙alkemm ta’ 56 sena, kien g˙adu ja˙dem g˙all‑glorja t’Alla u g˙all‑©id ta’ l‑erwie˙.

Imrobbi sewwa fil‑familja, ˙ass li Alla sejja˙lu g˙alih biex jikkonsagra ru˙u Lilu u g˙ax‑xog˙ol tieg˙u, u hu bil‑©eneroΩita’ kbira ta’ qalbu kkorrisponda g˙al din is‑sej˙a. Sar qassis skond il‑qalb t’Alla, pront li jag˙mel kull sagrifiççju, ta sa˙˙tu u ta butu, ta ˙ajtu basta li jara l‑©id isir, id‑deni jonqos, l‑imdejqin jistabru, il‑˙Ωiena jersqu lejn Alla.

G˙all‑g˙erf u g˙all‑prudenza tieg˙u sewa b˙ala Segretarju lill‑Mons.

Isqof Dom Mawru Caruana. Mis‑sena 1914 sa l‑1918 hu kien Rettur tas‑Seminarju Arçiveskovili.

100

Imma l‑aktar li kien mag˙ruf u li g˙amel ©id kien fl‑istituti li tag˙hom huwa ma kienx biss il‑mexxej, imma sa˙ansitra l‑missier.

Kellu fdat f’idejh l‑Istitut Bonnici g˙at‑tfal ta’ San ÌuΩepp, l‑Istitut tax‑xebbiet imsejja˙ Fra Diegu, l‑Istitut taΩ‑Ûejtun iffundat mis‑Sinjorina Curmi.

Kien il‑missier tag˙hom g˙aliex huwa mhux biss kien imexxi lil dawn l‑Istituti, imma, kull fejn ˙ass il‑˙tie©a, kien jg˙in ukoll minn butu tant li tfaqqar g˙al dana l‑iskop hekk nobbli.

Imma n‑nies kbar kollha j˙allu xi ˙a©a li ma tmut qatt warajhom, u Mons. De Piro, ta’ bniedem kbir li kien, ˙alla monument ˙aj li jibqa jfakkarna dejjem fih ‑ id‑Dar tas‑Soçjetà ta’ San Pawl Appostlu biex fiha jitg˙allmu l‑qassisin g˙all‑missjoni.

U din in‑nobbilta’ fit‑twelid, fis‑sentimenti, u fl‑g˙emil kollu tieg˙u kienet tiddi iΩjed g˙all‑umilta’ li biha kien mog˙ni dan il‑bniedem qaddis. Min ma kienx jara fih il‑bniedem ta’ fiduçja li mieg˙u jista’ jifta˙ qalbu: il‑bniedem li minnu tista’ tie˙u l‑parir it‑tajjeb? Il‑bniedem li jaf isabbar kemm bl‑g˙ajnuna, kemm bil‑kelma ˙elwa tieg˙u? Il‑bniedem kbir mal‑kbar, iç‑çkejken maç‑çkejknin? Il‑kelma tag˙na mhix bΩΩejjed biex tipprova dan li qeg˙din ng˙idu: dan jipprovawh il‑fatti.

Sakemm l‑g˙erf tal‑bniedem jista’ jg˙arrafna, a˙na ng˙idu li dana l‑bniedem kien qaddis u li Alla sejja˙lu biex ifittex jag˙tih il‑premju li jist˙oqqlu g˙all‑˙idma qaddisa tieg˙u.

Malta Missjunarja Awissu/Settembru 1933 Wara l‑mewt ta’ Mons. Ì. De Piro: Appostlu tal‑Missjoni Bil‑mewt kiefra tal‑ma˙bub tag˙na Mons. De Piro tlifna lil dak li aktar minn ˙addie˙or kellu g˙al qalbu l‑missjoni. Huwa kien li waqqaf ©ewwa Malta l‑aqwa opra tal‑missjoni. Óafna kienu l‑opri li kellu 101

f’idejh u kollha kien i˙abrek g˙alihom, iΩda fuq kollox kien i˙obb l‑Istitut ta’ San Pawl g˙all‑missjoni li huwa waqqaf 23 sena ilu … Huwa fehem ukoll qabel ˙afna o˙rajn li Malta hi ©amra wa˙da ta’ m˙abba g˙all‑missjoni. Huwa fehem li Malta hi tassew missjunarja …

Le˙en is‑Sewwa 15 ta’ Settembru, 1948 B’tifkira ta’ Mons. De Piro Nhar il‑Óamis li ©ej, 16 tax‑xahar, jinfeta˙ qabru fid‑dell taç‑çipress taç‑çimiterju. Ilu 15‑il sena mag˙luq dak il‑qabar, jg˙oΩΩ il‑fdal tieg˙u.

IΩ‑Ωmien t’Alla jimxi bil‑mod, iΩda jasal fejn irid. Minn ©o dak il‑qabar, sejjer jintrefa’, mag˙luq ©o tebut ie˙or, il‑g˙adam tieg˙u. Minn hemm g˙all‑Knisja ta’ Sant’Agata ta’ l‑Imdina u minn hawn g˙all‑post tieg˙u f’Sant’Agata tar‑Rabat sa ma Alla jsejja˙lu biex iΩejnu bil‑©miel ta’ ru˙u.

Mons. De Piro kien ˙alla fit‑testment: “Nista’ nindifen fil‑Katidral, iΩda rrid li s‑Superjur tal‑Kumpanija ta’ San Pawl jiddisponi mill‑katavru tieg˙i kif irid hu.” B’hekk l‑ebda xewqa ma wera, g˙amel biss att ta’ ubbidjenza.

Minn superjur tal‑Kumpanija ried isir, wara mewtu, sudditu tag˙ha f’dak li baqa’ minnu fid‑dinja. B˙alma f’˙ajtu kien jg˙id ’l Alla: “ag˙mel bija dak li trid int,” wara mewtu dan l‑att ta’ sottomissjoni g˙amlu lejn dak is‑superjur li kien f’˙ajtu sudditu tieg˙u: “bil‑katavru tieg˙i ag˙mel dak li trid int!”

U x’setg˙et trid il‑Kumpanija ta’ San Pawl ˙lief li ti©bor fi ˙danha, fid‑dar tag˙ha, ta˙t g˙ajnejha dak li fadal fid‑dinja mill‑Fundatur tag˙ha?

G˙adda Ωmien bi Ωmien. G˙addew sewwa sew ˙mistax‑il sena. IΩda l‑˙sieb ma baqax sejjer mar‑ri˙. Waqaf u nhar il‑Óamis ser ise˙˙.

Miç‑çimiteru ta’ l‑Addolorata g˙al Sant’Agata tar‑Rabat. L‑Istituti tal‑Karità li mexxa f’˙ajtu, ikunu hemm, jimxu warajh, iwassluh 102

sal‑post. It‑tfal, li fihom jinsabu llum, aktarx li ma jafuhx, forsi lanqas kienu g˙adhom twieldu meta miet hu, jafuh biss b’ismu, fir‑ritratti tieg˙u fl‑istitut tag˙hom, fil‑kliem ta’ tif˙ir u qima li semg˙u fuqu.

Jafuh fl‑opri tieg˙u, g˙ax jekk illum dawn it‑tfal jinsabu qalb dawk l‑erba’ ˙itan ta’ ˙niena u m˙abba nisranija, dan hu ©ej mill‑˙idma kontinwa bla mistrie˙ ta’ xejn ta’ Mons. De Piro.

Forsi dawn it‑tfal ma jxerrdux demg˙a minn g˙ajnejhom, g˙ax ma ©arrbux it‑telfa tieg˙u, imma li kellhom nhar il‑Óamis li ©ej, jin©abru fit‑triqat li miç‑çimiteru jie˙du g˙ar‑Rabat u l‑Imdina, it‑tfal kollha, bniet u subien, li trabbew fi Ωmienu ©o l‑Istitut, illum forsi dawn missirijiet u ommijiet, kienet tixtered iΩjed minn demg˙a wa˙da. U li kienet g˙adha ˙ajja ommu, il‑MarkiΩa De Piro, Ωgur li nhar il‑Óamis kif tilma˙ mit‑tieqa tag˙ha l‑Katavru tieg˙u kienet ter©a’ ttenni dawk l‑istess kelmiet li kienet tg˙id kull darba li kienet tilm˙u ©ej id‑dar: “Ìej il‑fqir tieg˙i.”

Meta dak in‑nhar stess li miet, ir˙ewli f’idejja l‑˙ames Istituti li kellu hu, sa ma jaraw x’ser isir, u bdejt inΩurhom wie˙ed wie˙ed u qallibt ir‑re©istri ta’ l‑amministrazzjoni tag˙hom, iltqajt, tista’ tg˙id f’kull istitut, imqieg˙ed fuq l‑iskrivanija u miktub minnu stess, avviΩ li kien jg˙id hekk: “post g˙al kull ˙a©a u kull ˙a©a f’postha.” Dan, na˙seb jien, kien is‑sigriet ta’ l‑eΩattezza tal‑g˙a©eb li sibt fil‑kotba tieg˙u. Post g˙al kull ˙a©a u kull ˙a©a f’postha.

G˙alhekk, minn nhar il‑Óamis li ©ej sa ma jrid Alla, il‑fdal ta’ Mons.

De Piro jitqieg˙du f’posthom fil‑Knisja ta’ Sant’Agata.

Le˙en is‑Sewwa 15 ta’ Settembru, 1948 F’G˙awdex It‑tifkira tal‑bniedem sewwa, ma tintemm qatt; huwa jibqa’ jg˙ix fl‑opri li jkun ˙alla u jibqa’ mbierek minn dawk li jgawdu l‑wirt tieg˙u. Dan it‑tif˙ir tal‑bniedem sewwa, jaqbel wisq g˙al dak il‑Ministru t’Alla tant 103

Bosta saçerdoti u reli©juΩi attendew g˙all-funeral.

mag˙ruf g˙all‑qdusija u g˙all‑˙idma tieg˙u, li fis‑17 ta’ dan ix‑xahar ta’ Settembru, ja˙bat il‑˙mistax l‑anniversarju tal‑mewt tieg˙u. Monsinjur De Piro, kif kien i˙obb li jsej˙ulu, billi l‑umilta’ tieg˙u ©ag˙litu dejjem iwarrab u ja˙bi t‑titolu tan‑nobbilta’ u tad‑dinjita’ tieg˙u, li kienu jag˙mluh wie˙ed mill‑aqwa persuna©©i ta’ Malta.

Jiena li qed nikteb, li g˙addejt Ωmien madwar Monsinjur De Piro fil‑Kurja ta’ Malta, stag˙©ibt bosta drabi bil‑˙rara, bil‑˙e©©a u bl‑im˙abba li huwa kellu lejn id‑Dar ta’ San ÌuΩepp ta’ G˙ajnsielem; mistieden minnu, ta˙t kmand li ma nonqosx, kelli x‑xorti nassisti bl‑akbar pjaçir, g˙aç‑çerimonja tal‑ftu˙ tad‑Dar, li saret, fost festi kbar, nhar Lapsi, is‑17 ta’ Mejju, 1925, mill‑Gvernatur ta’ dak iΩ‑Ωmien, wara li ©iet imbierka mill‑Isqof ta’ G˙awdex illum Isqof ta’ Malta, meta Monsinjur De Piro, b’g˙ajnejh jg˙umu fost ba˙ar ta’ dmug˙ ta’ fer˙ u ta’ kommozzjoni, wera, f’indirizz li ˙are© minn qalbu, kemm ˙abb id‑Dar; smajt ukoll minn Monsinjur De Piro, bi tbissima f’fommu, l‑inçident ta’ meta kien fid‑Dar ta’ San ÌuΩepp ta’ G˙ajnsielem, ilesti g˙all‑festa tal‑ftu˙ tag˙ha, u f’daqqa wa˙da, fil‑waqt li kien qed jistrie˙ ftit, il‑paviment tal‑kamra çieda minn loku, u huwa, qalb ix‑xorok u mbarazz ie˙or sab 104

ru˙u, bla ˙sieb fil‑pjan ta’ ta˙t, u ©ie me˙lus minn korriment serju, kif stqarr huwa stess, bi grazzja speçjali ta’ San ÌuΩepp, li kien tant i˙obb.

Id‑Dar ta’ San ÌuΩepp ta’ G˙awdex ma nsiet qatt, u qatt ma tinsa, it‑tifkira g˙aΩiΩa u mbierka ta’ Monsinjur De Piro: u ma jid˙olx fiha ˙abib tieg˙u li ma jsemmuhx mieg˙u, b˙ala l‑ewwel Direttur tag˙ha; anzi juruh xi ˙wejje© minn tieg˙u, il‑kamra li kienet waqg˙et bih u sa˙ansitra tifkira ta’ din il‑waqg˙a, li tikkonsisti f’disinn, impin©i tajjeb ˙afna, li juri l‑Monsinjur De Piro, nieΩel g˙al isfel, wie˙ed mit‑tant sagrifiççji tieg˙u g˙ad‑Dar ma˙buba tieg˙u.

It-tebut jitwassal ˙dejn il-kappella fejn kellu jindifen.

105

Issa li qrajt dan kollu • Tixtieq tkun taf aktar dwar il-Qaddej ta’ Alla, Ì. De Piro, billi takkwista Ω-Ωew© volumi tal-Óajja tieg˙u miktuba minn Patri Alexander Bonniçi OfmConv?

• Tixtieq xi materjal ie˙or dwaru?

• Jew tixtieq li a˙na l-MSSPs ning˙aqdu mieg˙ek ˙alli nitolbu g˙al xi grazzja li inti g˙andek bΩonn taqla’ min g˙and il-Mulej bl-interçessjoni ta’ Mons. De Piro?

• Jew forsi ©a qlajt dak li tlabt?

Jekk iva, ikteb lillPostulatur KawΩa De Piro Dar Sant’Agata Rabat Malta Jew Is-Superjur Dar Stella Maris Ûebbu© G˙awdex

106