Outstanding Polish Women 2 by Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Poland

OUTSTANDING

Warszawa 2024 • Warsaw 2024

TAMARA

LIDIA

MARIA

HELENA

KRYSTYNA

ANTONINA

HALINA

MAGDALENA

JANINA

URSZULA

Łempicka

... 4-11

Morawska

... 12-19

Szymanowska Modrzejewska Skarbek Żabińska

Konopacka Abakanowicz Lewandowska Dudziak

... 20-27

... 28-35

... 36-43

... 44-51

... 52-59

... 60-67

... 68-75

... 76-83

OUTSTANDING

The queen of Art Deco, counted among the most outstanding female artists of the 20th century.

TAMARA

a k c i p Łem

Królowa art déco. Uznawana za jedną z najwybitniejszych artystek XX wieku. 4

TAMARA

Łempicka “There are no miracles. There is only what you make” was a favorite saying of Tamara Łempicka, the best-known woman painter of the late 1920s and early 1930s. Today, her Art Deco portraits fetch well over USD 20 million at auction. They depict the rich and famous, industrialists, tycoons and their wives, queens and ordinary women. Łempicka created her own brand. “I was the first woman to paint cleanly, and that was the basis of my success. From a hundred pictures, mine will always stand out.” she claimed. Her paintings are distinguished by bright, vivid colours and their models’ elegance and sensuality. Łempicka was the first to show independent, strong women who were charming, even provocative. Her best-known works include Autoportrait, or Tamara in a Green Bugatti (1929) and Young Lady with Gloves (1930). Łempicka’s paintings are displayed in the world’s greatest art museums, including the Centre Pompidou in Paris, and are highlights of private collections. Her most famous fan is Madonna, who owns several Łempicka canvases and has used them in her music videos.

„Nie ma cudów, jest tylko to co zrobisz samemu” – mawiała Tamara Łempicka, najsłynniejsza portrecistka przełomu lat 20 i 30 XX wieku, której obrazy utrzymane w stylu art déco sprzedają się dziś na aukcjach za ponad dwadzieścia milionów dolarów. Portretowała bogatych i sławnych, przedsiębiorców, baronów i ich żony, królowe i zwykłe kobiety. Stworzyła własną markę. „Byłam pierwszą kobietą, która malowała czysto i to było podstawą mojego sukcesu. Pośród stu obrazów moje zawsze będą się wyróżniać” – twierdziła. Odznaczały się świetlistymi i żywymi kolorami oraz elegancją i zmysłowością modeli. Jako pierwsza pokazywała kobiety niezależne, silne, czarujące a nawet prowokujące. Do jej najbardziej znanych obrazów należą: Autoportret lub Tamara w zielonym bugatti (1929) czy Dziewczyna w rękawiczkach (1930). Wiszą w największych muzeach świata m.in. w Centre Pompidou w Paryżu oraz w kolekcjach prywatnych. Najsłynniejszą miłośniczką sztuki Łempickiej jest Madonna, która ma kilka obrazów i wykorzystała je w swoich teledyskach.

“Life is like a journey.” Łempicka used to say. “Pack only the bare necessities, because you have to leave room for what you collect along the way”. „Życie jest jak podróż. Spakuj tylko to, co najbardziej potrzebne, bo musisz zostawić miejsce na to, co zbierzesz po drodze” - mawiała Łempicka.

Tamara Łempicka was born Tamara Rozalia Gurwik-Górska,

Tamara Łempicka urodziła się w Warszawie lub w Moskwie

with her birthplace variously listed as Warsaw or Moscow

16 maja 1894 lub 1898 roku, jako Tamara Rozalia Gurwik-

and her birth year as 16 May 1894 or 1898. She spent her

-Górska. Dzieciństwo spędziła w Warszawie, znajdującej

childhood in Warsaw, then under Russian rule, at the family

się pod zaborem rosyjskim, w domu rodzinnym mamy

home of her mother, Malwina Dekler. Very little is absolutely

Malwiny Dekler. W życiorysie Tamary Łempickiej nic nie

certain about Tamara Łempicka’s biography, because she

jest do końca pewne, bo sama go tworzyła opowiadając

wrote her own story, presenting only what she chose. She

tylko to, co chciała. Wymyśliła siebie jako artystkę, a jej

was self-invented as an artist, and her life became part of that.

życie stało się częścią jej sztuki.

In 1916 she married Tadeusz Łempicki in St. Petersburg,

W 1916 roku w Petersburgu poślubiła Tadeusza Łem-

Russia, and gave birth to her only daughter, Maria-Krystyna,

pickiego. W tym samym roku urodziła jedyną córkę

known as Kizette. When the October Revolution broke out in

Marię-Krystynę zwaną Kizette. Gdy w Rosji wybuchła

Russia, Tadeusz was arrested. Tamara managed to get him

rewolucja październikowa, Tadeusz został aresztowa-

out of prison. They left Russia and started a new life in Paris.

ny. Tamarze udało się wydostać go z więzienia. Zamiesz-

“When I was five years old and slept at my great-grandmother

kali w Paryżu. – Gdy miałam 5 lat i nocowałam w domu

Tamara’s house, she would tell me that after escaping from

prababci Tamary, opowiadała mi, że po ucieczce z Rosji

Russia she was virtually penniless. That’s when she decided

nie miała prawie nic. Wtedy postanowiła, że zostanie

to become the most famous woman painter in Paris and buy

najsłynniejszą malarką w Paryżu i za każdy sprzedany

a diamond bracelet for every painting she sold until she ended

obraz będzie kupowała diamentową bransoletkę. Będzie

up with bracelets from her wrist to her elbow,” said Marisa

ich miała od nadgarstka po łokieć – opowiada Marisa

de Lempicka, the artist’s great-granddaughter and founder of

de Lempicka, prawnuczka malarki, prezeska Tamara

Tamara de Lempicka Estate.

de Lempicka Estate.

Family accounts reveal that it was her sister, Adrianna

Z rodzinnych relacji wiadomo, że pomysł na zostanie

Górska-de Montaut, an equally extraordinary woman,

malarką podsunęła jej siostra Adrianna Górska-de

who gave Tamara the idea of becoming a painter. In 1928,

Montaut, kobieta równie niezwykła. Adrianna w 1928

Adrianna became the first woman to receive a diploma

roku została pierwszą kobietą architektem z dyplomem

in architecture from the École Spéciale d’Architecture in

École Spéciale d’Architecture w Paryżu. Zaprojektowała

Paris. She designed numerous modernist buildings in the

wiele modernistycznych budowli stolicy Francji. Podpo-

French capital. Her suggestion to Tamara was that the new

wiedziała Tamarze, że nowy styl opierający się na szkle,

architecture of glass, steel and concrete lacked companion

stali i surowym betonie nie ma jeszcze swojej sztuki.

pieces in art. Łempicka made the most of this opportunity,

Łempicka tworząc obrazy, jedne z pierwszych w stylu

creating some of the first Art Deco paintings to combine

art déco, łączące modernizm, kubizm i inspirowane

Modernism and Cubism with touches inspired by the Italian

włoskimi mistrzami manieryzmu, doskonale wykorzy-

masters of Mannerism.

stała tę szansę.

She was fearless and determined, acting as her own agent

Była nieustraszona i zdeterminowana. Sama wyznacza-

and setting prices for her works. With the earnings from

ła cenę za swoje dzieła. Za pierwsze sprzedane portrety

her first portraits, she bought a flat in a modernist building

kupiła mieszkanie w modernistycznym budynku w Paryżu

on Mechain Street, Paris, where she would throw parties

przy rue Mechain, gdzie urządzała przyjęcia i prezento-

and display her latest work.

wała swoje obrazy. OUTSTANDING

TAMARA

Łempicka

I was the first woman to paint cleanly, and that was the basis of my success. From a hundred pictures, mine will always stand out. Byłam pierwszą kobietą, która malowała czysto i to było podstawą mojego sukcesu. Pośród stu obrazów moje zawsze będą się wyróżniać.

OUTSTANDING

TAMARA

Łempicka At openings, Tamara would dress in haute couture sent to

Na wernisaże ubierała się w stroje od najlepszych pro-

her by top fashion designers, though she also made some

jektantów, które oni sami jej przysyłali. Ale sama także

of her own dresses and designed some of her jewelry. She

szyła suknie i tworzyła biżuterię. Musiała w yglądać

had to look perfect.

perfekcyjnie.

Łempicka choreographed her life like a theatre director,

Stała się reżyserką swojego życia. Przydzielała role sobie

casting herself and her loved ones in various roles. Even

i swoim najbliższym. Pomimo iż sama miała kochanków,

though she took lovers herself, Łempicka would not

gdy Tadeusz odszedł do innej kobiety, nie mogła się z tym

accept that Tadeusz left her for another woman and

pogodzić. Nigdy nie dokończyła jego portretu. Swoje

never finished his portrait. Feelings she tended to express

uczucia okazywała właśnie poprzez malowanie. – Kizette

through art. “When Kizette at one point reproached her

wyrzuciła kiedyś Tamarze, że nie jest dla niej czuła, na co

for not being an affectionate mother, Tamara protested:

Tamara odparła: „Przecież ja Cię maluję. Twoje portrety

“But I paint you! Your portraits will hang in the greatest

zawisną w największych muzeach świata i uczynią Cię

museums in the world and make you immortal”. Marisa

nieśmiertelną” – relacjonuje Marisa de Lempicka.

de Lempicka recalled.

Although a citizen of the world, Tamara Łempicka always

Choć Tamara Łempicka była obywatelką świata, zawsze

stressed that she was Polish. In 1928-1929, she visited

podkreślała, że jest Polką. W latach 1928-1929 dwa

Poland twice. In 1933, she married Baron Kuffner. With

razy przyjechała do Polski. W 1933 roku wyszła za mąż

the approach of World War II, the couple moved to the

za Barona Kuffnera. Gdy zbliżała się II wojna światowa

United States and settled in Hollywood. Tamara helped

w yjechali do Stanów Zjednoczonych. Zamie szkali

raise funds for war-torn Poland, donating to the Paderew-

w Hollywood. Włączyła się w pomoc dla ogarniętej wojną

ski Testimonial Fund, among others. She sewed special

Polski przekazując pieniądze, m.in. do Paderewski Testi-

uniforms for women involved in these charitable activities.

monial Fund. Zaangażowanym w tę działalność kobietom

“With her, even volunteer work had to be done with style,”

uszyła mundurki. – Nawet pomaganie musiało być u niej

said Marisa de Lempicka. After her second husband died,

w dobrym stylu – mówi Marisa de Lempicka. Po śmierci

Tamara travelled around the world before taking residence

męża, wyruszyła w podróż dookoła świata, by ostatecznie

in Houston, Texas, where her daughter lived. She spent her

osiąść u córki w Houston w Teksasie. Pod koniec życia za-

final years in Cuernavaca, Mexico.

mieszkała w Meksyku, w Cuernavaca.

Łempicka never gave up painting, although her work no

Nigdy nie przestała malować, choć jej obrazy nie cieszyły

longer enjoyed the popularity it had in the 1920s and 1930s.

się już taką popularnością jak te z lat 20. i 30. Najbardziej

Her own personal favourite was The Mother Superior (1935).

lubiła portret Matki Przełożonej z 1935 r. Zmarła 18 marca

Tamara Łempicka died in her sleep on 18 March 1980. Her

1980 we śnie. Jej prochy zostały rozsypane nad wulkanem

ashes were scattered over the Popocatépetl volcano.

Popocatépetl.

“Life is like a journey.” Łempicka used to say. “Pack only the

„Życie jest jak podróż. Spakuj tylko to, co najbardziej

bare necessities, because you have to leave room for what

potrzebne, bo musisz zostawić miejsce na to, co zbierzesz

you collect along the way”.

po drodze” - mawiała Łempicka. OUTSTANDING

A physicist specialising in research on air quality and its impact on human health, Professor Morawska helped stop the COVID-19 pandemic by proving the virus is airborne.

LIDIA TAMARA

a k a k s c i w p ora ŁMem

Fizyk specjalizująca się w badaniu wpływu jakości powietrza Pomogła powstrzymać The queen ofna Art zdrowie. Deco, pandemię COVID-19 counted among the most udowadniając, że wirus outstandingsię female artists of przenosi przez powietrze. the 20th century.

LIDIA

Professor Morawska’s life motto has always been to “pursue your interests and follow your dreams, without thinking for a moment that something is unattainable”.

Morawska Born in 1952 in Tarnów, Morawska spent her youth in

Urodziła się w Tarnowie w 1952 roku, ale młodość

Przemyśl. She decided to become a nuclear physicist

spędziła w Przemyślu. Już w szkole podstawowej posta-

when she was still in her primary school. Her studies at

nowiła, że zostanie fizykiem jądrowym. Na studiach na

the Jagiellonian University in Kraków sparked an interest

Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie zainteresowa-

in environmental radioactivity. She started working on

ła się promieniotwórczością środowiska. Zaczęła badać

radon, a noble gas that is the decay product of radium,

radon, gaz szlachetny powstający z rozpadu radu, pier-

a chemical element discovered in 1898 by the Polish Nobel

wiastka odkrytego w 1898 roku przez polską noblistkę

laureate Maria Skłodowska-Curie. “In air, radon decays into

Marię Skłodowską-Curie. – Radon w powietrzu rozpada

radioactive heavy metal progenies . Inhaled with air, they

się na atomy promieniot wórczych metali ciężkich.

As soon as I start walking, my brain cells open up and I find

expose us to radiation,” explains Professor Morawska. After

Wdychając je z powietrzem, jesteśmy narażeni na pro-

solutions to nagging research problems,” says Professor

obtaining her doctorate, she continued her radon research

mieniowanie – opowiada prof. Morawska. Po dokto-

in Poland and, starting in 1987, at the University of Toronto.

racie kontynuowała badania radonu w Polsce, a potem

The Canadian school offered her access to laboratory

od 1987 roku na Uniwersytecie w Toronto w Kanadzie.

apparatus unavailable at that time in Poland, allowing her

Tam miała dostęp do aparatury, której nie było w Polsce,

to measure the attachment of radon progeny to ultrafine

służącej do pomiaru rozkładu cząsteczek ultramałych

She does her best thinking while walking. “When I look out the window of my house in Brisbane, Australia, I see a mountain. It takes me an hour to hike to the top and back.

Lidia Morawska, the Director of the International Laboratory for Air Quality and Health at Australia’s Queensland University of Technology.

Prof. Morawska wyznaje zasadę: „Realizuj swoje zainteresowania oraz marzenia i ani przez chwilę nie myśl, że jest coś, czego nie możesz osiągnąć”.

particles in the air. After deciding there was nothing more

w powietrzu. Gdy stwierdziła, że o radonie już więcej

she could learn about radon, Professor Morawska started

się nie dowie, zaczęła szukać nowego tematu badań. –

casting around for a new area of research. “One day in

Pewnego dnia w 1991 roku z ciekawości, zamiast robić

1991, out of curiosity, instead of taking measurements in the

pomiary w komorze laboratoryjnej, wystawiłam próbnik

laboratory test chamber, I stuck the apparatus probe out

tego urządzenia za okno budynku, wprost na ruchliwą

the window, right onto a busy street in downtown Toronto.

ulicę w centrum Toronto. Ku mojemu zdumieniu zoba-

To my astonishment, I detected tremendous concentra-

czyłam, że koncentracja różnych cząsteczek w powietrzu

tions of ultrafine particles in the air, with concentrations

jest szalona. Setki tysięcy cząsteczek na cm sześcien-

of hundreds of thousands per cubic centimetre. There was

ny. Żadnej literatury naukowej na ten temat nie było.

Najlepiej jej się myśli, gdy idzie. – Z okien mojego domu

no scientific literature on this subject. I thought: „Wow! This

Pomyślałam: „Wow! Chcę się tym zająć” – mówi prof.

w Brisbane w Australii widzę górę. Spacer na jej szczyt

is for me,” recalls Professor Morawska.

Morawska.

razu komórki w głowie otwierają się i znajduję rozwiązania

Encouraged by an Australian colleague, she moved

Za namową kolegi z pracy, australijskiego profesora,

na nurtujące mnie zagadki badawcze – mówi prof. Lidia

to Brisbane to work at the Queensland Universit y

wyjechała do Queensland University of Technology

Morawska, dyrektor Międzynarodowego Laboratorium

of Technology, where she set up her own research team.

w Brisbane, gdzie zbudowała swoją grupę naukową.

Jakości Powietrza i Zdrowia Uniwersytetu Technologicz-

In 2004, her laboratory started official cooperation with

W 2004 roku jej laboratorium zaczęło oficjalnie współ-

nego w australijskim Queensland.

the World Health Organization (WHO), providing advice

pracować ze Światową Organizacją Zdrowia (WHO)

used to developing air quality guidelines. In 2021, after

i doradzać w sprawie standardów jakości powietrza.

Sport od dzieciństwa jest częścią jej życia. Szczegól-

five years as the co-chair of a working group of scien-

W 2021 roku, po pięciu latach pracy, jako współprze-

nie kocha narty i żeglarstwo. Po tacie, Henryku Jaskule,

tists, she succeeded in guiding the team to completion

wodnicząca grupy naukowców doprowadziła do ustalenia

pierwszym Polaku i trzecim żeglarzu na świecie, który

and publishing the WHO air quality guidelines. However,

i opublikowani rekomendacji WHO dotyczących jakości

samotnie opłynął świat na jachcie. Prof. Morawska też ma

these guidelines focused on airborne pollutants (for

powietrza. Ale dotyczyły one zanieczyszczeń pocho-

patent sternika morskiego i szerokie horyzonty.

example, those caused by public transport) rather than

dzących np. z transportu miejskiego, nie zaś patogenów

on pathogens such as viruses.

takich jak wirusy.

Since she was a child, outdoor sports have been an important part of her life. She particularly enjoys skiing and sailing. The latter is a passion inherited from her father, Henryk Jaskuła, the first Pole and third yachtsman in the world to single-handedly circumnavigate the globe under sail. Like her father, Professor Morawska has a skipper’s licence and broad horizons.

i z powrotem zajmuje mi godzinę. Jak zaczynam iść, od

14 14

OUTSTANDING

LIDIA

Morawska

Professor Morawska’s determination probably saved thousands of lives, which is why in 2021 Time magazine included her among the world’s 100 most influential people in the “Innovators” category. Dzięki uporowi prof. Morawskiej prawdopodobnie ocalonych zostało tysiące ludzkich żyć. Dlatego w 2021 roku trafiła na listę 100 najbardziej wpływowych ludzi magazynu „Time” w kategorii Innowatorów.

OUTSTANDING

LIDIA

Morawska When Italy became the epicentre of the COVID-19

Gdy w marcu 2020 roku Włochy stały się epicentrum

pandemic in March 2020, Morawska discussed the

pandemii COVID-19, rozmawiała z kolegą z Włoch, który

situation with an Italian colleague who expressed surprise

dziwił się, że choć, jak zaleca WHO, dezynfekują wszystko

that people were still falling ill and dying in great numbers,

co się da, ludzie i tak chorują i masowo umierają. Wtedy

even though they disinfected everything in line with WHO

postanowiła, że musi przekonać WHO, że wirus nie

recommendations. She decided she had to convince the

jest na rękach, ale w powietrzu. Dzięki prowadzonym

WHO that COVID-19 transmission was not fomite-based,

badaniom, wiedziała to już co najmniej od 2003 roku

deriving from contact with hands or surfaces, but primarily

i pierwszej pandemii Sars-CoV-1. Prof. Morawska w trzy

airborne. Morawska’s previous research had already

dni opracowała petycję do Dyrektora Generalnego

shown this to be true for the initial Sars-CoV-1 outbreak

WHO, pod którą podpisało się 236 ekspertów z całego

in 2003. In three days, the professor drew up a petition to

świata. Ale dopiero parę miesięcy później, WHO zmieniło

the WHO’s Director-General, later signed by 236 experts

podejście, gdy naukowcy opublikowali swoje zalecenia

from around the world. However, it took several months

w prestiżowym piśmie naukowym. Wtedy świat dowie-

and publication of the recommendations in a prestigious

dział się, że trzeba usuwać wirusa z powietrza w prze-

scientific journal for the WHO to change its approach. The

strzeniach zamkniętych poprzez wentylację i wietrzenie

world then learned that ventilation of enclosed spaces was

pomieszczeń. Dzięki uporowi prof. Morawskiej prawdo-

required to remove virus particles from the air. Professor

podobnie ocalonych zostało tysiące ludzkich żyć. Dlatego

Morawska’s determination probably saved thousands of

w 2021 roku trafiła na listę 100 najbardziej wpływowych

lives, which is why in 2021 Time magazine included her

ludzi magazynu „Time” w kategorii Innowatorów.

among the world’s 100 most influential people in the „Innovators” category.

Professor Morawska wants her discoveries to have

Prof. Morawska chciałaby, żeby jej odkrycia znalazły prak-

practical applications. For example, she has demon-

tyczne zastosowanie. Udowodniła na przykład, że budynki

strated that buildings should be designed to give flats

powinny być projektowane tak, by mieszkania czy biura

or of fices high ceilings and displacement ventila-

miały wysokie sufity i najlepiej wentylację wyporową, która

tion, injecting clean air at floor level and sucking out

wpuszcza czyste powietrze od dołu, a zasysa zanieczyszczo-

waste air at ceiling height. She has also been working

ne powietrze na górze przy suficie. Prof. Morawska pracuje

to establish indoor air quality standards, an under-

także nad opracowaniem standardów jakości powietrza

taking no country has yet managed to implement. In

wewnątrz pomieszczeń. Nie posiada ich na razie żaden kraj.

2023, Lidia Morawska became the first Pole to receive

W 2023 roku jako pierwsza Polka została laureatką między-

the L’Oréal-UNESCO For Women in Science Award.

narodowej nagrody L’Oréal–UNESCO dla Kobiet i Nauki.

Professor Morawska’s life mot to has always been

Prof. Morawska wyznaje zasadę: „Realizuj swoje zaintere-

to „pursue your interests and follow your dreams, without

sowania oraz marzenia i ani przez chwilę nie myśl, że jest

thinking for a moment that something is unattainable”.

coś, czego nie możesz osiągnąć”.

OUTSTANDING

Europe’s first woman to win international fame as a professional pianist was also one of Poland’s earliest female composers.

a k s w o n a m picka SŁzeym MARIA TAMARA

Pierwsza wArt Europie The queen of Deco, pianistka zawodowa, która zyskała międzynarodową sławę. countedkoncertując among the most outstanding female artistspolskich of Jedna z pierwszych kompozytorek. the 20th century.

Szymanowska MARIA

German poet Johann Wolfgang Goethe was so enchanted by her talent that he dedicated a poem to her on the soothing powers of music, „Reconciliation”, as part of his Trilogy of Passion cycle.

Born Marianna Agata Wołowska in Warsaw on 14 December

Urodziła się w Warszawie 14 grudnia 1789 roku jako

1789, she was called Maria by her family. Her parents,

Marianna Agata Wołowska, lecz wszyscy nazywali ją Marią.

Franciszek Wołowski and Barbara Lanckorońska, owned

Jej rodzice: Franciszek Wołowski i Barbara Lanckorońska

a brewery in Grzybowska Street. Their home became

byli właścicielami browaru przy ulicy Grzybowskiej. Częstym

a popular salon for famous European musicians who gave

gościem w ich domu był dyrektor warszawskiej opery Józef

concerts in Warsaw, with Józef Elsner, the Warsaw opera

Elsner, nauczyciel Fryderyka Chopina. Bywali u nich znani

director and teacher of Fryderyk Chopin, among the

muzycy europejscy koncertujący w Warszawie. Maria, jak

frequent guests. Like most girls from affluent families, Maria

większość ówczesnych dziewcząt z zamożnych domów, od

was taught to play the piano from an early age.

najmłodszych lat uczyła się gry na fortepianie.

In 1810, she married Józef Szymanowski, with whom she

W 1810 roku wyszła za mąż za Józefa Szymanowskiego,

had four children. When Józef decided on agrarian pursuits,

z którym miała czworo dzieci. Kiedy jej mąż postanowił

moving to a farm outside Warsaw, Maria chose the piano

przeprowadzić się na wieś pod Warszawę i zająć gospo-

and social life in the big city. To earn a living, she turned

darstwem, ona wolała grać na fortepianie i dalej prowadzić

to piano lessons and musical composition, a skill in which

wielkomiejskie życie. Zarabiała dając lekcje gry i komponu-

she was self-taught. In 1819, the world’s oldest continuously

jąc. Kompozycji nauczyła się sama. W 1819 roku opubliko-

operating musical publisher, Leipzig-based Breitkopf

wała 70 miniatur fortepianowych w wydawnictwie Breitkopf

& Härtel, issued 70 piano miniatures by Szymanowska.

& Härtel z Lipska – najstarszym na świecie wydawnictwie

She was the second female composer in the company’s

muzycznym o nieprzerwanej tradycji. Szymanowska była

catalogue, after Hortense de Beauharnais, Queen consort

drugą kobietą-autorką w katalogu tej oficyny, po królowej

of Holland. Most of Szymanowska’s pieces were written as

holenderskiej, Hortensji de Beauharnais. Komponowała

practice exercises for her piano students. Her works range

głównie po to, żeby mieć utwory do nauki gry dla swoich

from études and preludes to dances, minuets, polonaises,

uczennic. Pisała etiudy, preludia, tańce, menuety, polonezy,

waltzes, marches, mazurkas as well as songs. In total, she

walce, marsze i mazurki oraz pieśni. W sumie miała na

wrote over 100 compositions.

koncie ponad sto utworów.

Wolfgang Goethe was so enchanted by her talent that he

Her most recent biographer, musicologist Danuta Gwizda-

Szymanowska zdecydowała się na podróże koncertowe, bo

dedicated a poem to her on the soothing powers of music,

lanka, believes that Szymanowska took up concert tours

chciała poznać świat, o którym tylko słyszała w warszaw-

„Reconciliation”, as part of his Trilogy of Passion cycle.

as a way of exploring a world she had only heard about in

skich salonach – jak podejrzewa jej ostatnia biografka,

She wanted a different life from that available to women of her social class in the early 19th century. Her phenomenal talent and instrumental brilliance prompted her to break with convention and embark on a professional career, even though she came from a family with no musical tradition. Szymanowska soon had Europe at her feet, enthralling audiences from St. Petersburg and Paris to London and Naples. The great Polish bard Adam Mickiewicz declared her “the queen of tones” while the German poet Johann

Zachwycony nią niemiecki poeta Johann Wolfgang Goethe zadedykował jej wiersz o kojącej roli muzyki pt. „Pojednanie” z tryptyku „Trylogia namiętności”.

Warsaw’s drawing rooms. Maria understood that concerts

muzykolog Danuta Gwizdalanka. Szymanowska zoriento-

Chciała żyć inaczej niż kobiety z jej sfery na początku XIX

would bring in enough money to support herself and her

wała się, że koncertami zarobi na utrzymanie swoje oraz to-

wieku. Miała talent – potrafiła znakomicie grać na forte-

two siblings, who accompanied her on tour.

warzyszącej jej siostry i brata.

muzycznych, postanowiła przełamać ówczesne konwencje

Highly intelligent and resourceful, she knew how to win

Była bardzo inteligentna i przedsiębiorcza, miała dar zjed-

i zostać pierwszą w historii wirtuozką tego instrumentu pod-

people over and used the novelty value of her unusual

nywania sobie ludzi, więc występując w tak niezwykłej na

bijającą Europę. Szymanowska koncertowała od Petersbur-

career choice to arouse interest and sympathy. Taking

owe czasy roli budziła zainteresowanie i sympatię. Jednak

ga po Paryż, Londyn i Neapol. Wielki polski poeta Adam

control of her own career, however, required Maria to

aby móc samodzielnie zarządzać swoją karierą, musiała

Mickiewicz mówił o niej „królowa tonów”. A zachwycony

divorce her husband, since married women in the first half of

rozwieść się z mężem, bo w I poł. XIX wieku kobieta zamężna

nią niemiecki poeta Johann Wolfgang Goethe zadedykował

the 19th century were legally barred from making business

nie mogła podejmować żadnych decyzji, zwłaszcza finan-

jej wiersz o kojącej roli muzyki pt. „Pojednanie” z tryptyku

decisions. For this reason, Maria was fond of claiming that

sowych. Opowiadała więc, że „musi zarabiać na utrzymanie

„Trylogia namiętności”.

she “had to make money to support the children”, though

dzieci”, chociaż nie była to prawda. W roli matki poświęcają-

this was not true. She understood that the role of a devoted

cej się dla dzieci budziła tym większą sympatię publiczności.

pianie, więc choć nie pochodziła z rodziny o tradycjach

mother won her more public sympathy. 22 22

OUTSTANDING

Szymanowska MARIA

Maria gained her first concert experience during a tour to St. Petersburg and Moscow in 1822. Her reception was so enthusiastic that she was appointed First Pianist to Their Imperial Majesties, the Empresses of Russia (the wife of Tsar Alexander I and his mother). This title opened doors to all aristocratic salons. In the summer of 1823, Szymanowska ventured to Western Europe, visiting Berlin and Paris, where Conservatoire director Luigi Cherubini became

Szymanowska’s audiences were impressed not only by her technical virtuosity but also by her ability to make the piano “sing” with emotion.

an admirer. After conquering London, Szymanowska travelled to Italy, armed with letters of recommendation from Gioachino Rossini himself. After stops at Milan, Florence and Rome, she reached Naples in December 1824. This concert tour, modelled after the Grand Tours so popular at that time with well-bred young men, ended with sightseeing in Venice and a concert at the Teatro La Fenice. Pierwsze doświadczenia koncertowe zdobyła w podróży

Podziwiano ją za techniczną biegłość, a jeszcze bardziej – za to, że potrafiła na fortepianie „śpiewać”, wzruszając słuchaczy.

do Petersburga i Moskwy w 1822 roku. Jej gra tak się spodobała, że została Pierwszą Fortepianistką Najjaśniejszych Cesarzowych Wszechrosji (żony cara Aleksandra I i jego matki). Tytuł ten otwierał jej wszystkie drzwi arystokratycznych salonów. Latem 1823 roku wyruszyła na zachód, docierając do Berlina i Paryża, gdzie wielkim miłośnikiem jej talentu został dyrektor tamtejszego konserwatorium Luigi Cherubini. Potem p o db i ł a Lo n d y n. Wy jeżd żaj ą c d o W ł o c h, d o s ta ł a listy polecające od samego Gioacchina Rossiniego. Poprzez Mediolan, Florencję i Rzym w grudniu 1824 roku dotarła aż do Neapolu. Tę wycieczkę, wzorowaną na Grand Tour odby wanych w tedy przez młodych mężczyzn z wyższych sfer, zakończyła zwiedzaniem Wenecji i koncertem w Teatro La Fenice.

OUTSTANDING

Szymanowska MARIA

Szymanowska’s audiences were impressed not only by

Podziwiano ją za techniczną biegłość, a jeszcze bardziej

her technical virtuosity but also by her ability to make the

– za to, że potrafiła na fortepianie „śpiewać”, wzruszając

piano “sing” with emotion. This was no mean feat given

słuchaczy. W tamtych czasach i na dostępnych wtedy in-

the instruments available at that time.

strumentach nie było to łatwe.

Maria played pieces by contemporar y composers,

Wykonywała utwory współczesnych jej kompozytorów,

mainly pianists such as Johann Hummel, August Klengel

głównie pianistów: Johanna Hummla, Augusta Klengla

and John Field, as well as polonaises by Michał Kleofas

i Johna Fielda, a także polonezy Michała Kleofasa Ogiń-

Ogiński. She was also admired for her grace, beauty, and

skiego. Podziwiano również jej wygląd, piękne stroje z eks-

stylish outfits topped by extravagant headgear.

trawaganckimi nakryciami głowy i grację.

While glad at the opportunity to earn a living and see

Choć szczęśliwa, że zarabia i poznaje świat, zmęczyła

the world, Maria grew weary of constant travel. Riding

się ciągłymi podróżami. Jeździła powozem zaprzężo-

in a carriage drawn by four horses, usually with her own

nym w cztery konie, przeważnie z własnym podróżnym

portable piano, she covered thousands of kilometres,

fortepianem. Pokonywała w ten sposób tysiące kilome-

always in transit. In early 1827, having returned from

trów. Cały czas była w drodze. Po powrocie z trzyletniej

a three-year tour, Szymanowska gave a farewell concert

podróży, na początku 1827 roku, po raz ostatni wystąpiła

in Warsaw at the National Theatre. Subsequently, together

w Warszawie, w Teatrze Narodowym. A potem wraz

with her two daughters, Maria settled in St. Petersburg

z dwiema córkami przeprowadziła się na stałe do Peters-

and supported herself with piano lessons.

burga, gdzie utrzymywała się z lekcji gry na fortepianie.

Szymanowska died on 25 July 1831 during a cholera

Zmarła 25 lipca 1831 roku podczas epidemii cholery,

epidemic. She was infected and afterwards had a stroke

do której dołączył się udar mózgu.Została pochowana

She was buried in Mitrofanievskoe Cemetery, liquidated

na cmentarzu Mitrofaniewskim, zlikwidowanym 100 lat

a century later. In 2010, a symbolic gravestone was erected

później. Symboliczny nagrobek Szymanowskiej postawio-

in her honour at the Necropolis of the Masters of Art.

ny w 2010 roku znajduje się na Nekropolii Mistrzów Sztuki w Petersburgu.

OUTSTANDING

Poland’s first world-famous actress achieved star status in Europe and America, especially for playing Shakespearean heroines.

HELENA TAMARA

a k s w e j e z a r k d c i o p M Łem Pierwsza polska aktorka w historii, która odniosła światowy The queen of Art Deco, sukces. Okrzyknięta gwiazdą Europie w i Ameryce, counted among the most zasłynęła szczególnie z ról outstanding female artists of szekspirowskich. the 20th century.

HELENA

Modrzejewska Modrzejewska captivated her audiences as Adrienne

Zdobywała świat rolą Adrianny Lecouvreur, bohater-

Lecouvreur, the tragic actress-heroine of a drama by

ki sztuki Eugeniusza Scribe’a i Ernesta Legouve’a, nie-

Eugène Scribe and Ernest Legouvé who dies on stage

szczęśliwej ak torki, k tóra umiera na scenie otruta

from poison hidden in a bunch of violets. Modrzejew-

trucizną ukrytą w bukiecie fiołków. Zawsze wybierała ją

ska always chose that role to introduce herself on stages

na swój debiut i zawsze odnosiła nim triumf: w 1867 roku

worldwide and each time achieved a resounding success,

w Krakowie, w 1868 roku Warszawie i w 1877 roku w San

whether in Kraków (1867), Warsaw (1868) or San Francisco

Francisco w USA. Helena Modrzejewska nadawała się do

(1877). She was cut out for the role like no one else. Her

tej roli jak nikt inny. Było w niej opanowanie i siła, którą

composure and strength built up suspense, her expres-

budowała napięcie, mimika jej twarzy oddawała najdrob-

sive face registered the heroine’s most fleeting thoughts

niejsze myśli i uczucia granej postaci, dźwięczny, melo-

and feelings, and her resonant, melodious voice enthral-

dyjny głos czarował publiczność. Słynęła z umiejętności

led the audience. Modrzejewska was famous for her ability

mdlenia na scenie, czym robiła wielkie wrażenie. Mdlejąc,

to faint on stage, which greatly impressed theatregoers.

dyskretnym gestem rozpuszczała efektownie długie

Swooning to the floor, she let her long hair sweep down in

włosy i upadała.

a decorous yet curiously impressive gesture. Over the course of her theatrical career, Modrzejew-

W ciągu całej kariery Modrzejewska wystąpiła w teatrze

ska made a total of 6,000 appearances in 300 different

6000 razy w 300 różnych rolach. Najczęściej wcielała się

roles. She most often played Schiller’s Maria Stuart and

w Marię Stuart Schilllera oraz Lady Makbet Szekspira. Do

Shakespeare’s Lady Macbeth, yet her great performances

jej największych kreacji aktorskich należą także inne szek-

include interpretations of other Shakespearean heroines

spirowskie bohaterki: Julia, Ofelia, Beatrice, Rozalinda,

such as Juliet, Ophelia, Beatrice, Rosalind, Cleopatra,

Kleopatra, Viola czy Imogena. Według teatrologów, do tej

Viola, and Imogen. Theatrical scholars claim that Mod-

pory nie ma aktorki, która zdobyłaby tak dużą światową

rzejewska’s world renown as a Shakespearean actress has

sławę w rolach napisanych przez Szekspira. Publiczność

never been rivalled. Audiences also loved her performan-

uwielbiała ją także jako Małgorzatę Gauthier w „Damie

ces as Marguerite Gautier in The Lady of the Camellias by

Kameliowej” Aleksandra Dumasa syna oraz tytułową

Alexandre Dumas and as Magda, the eponymous heroine

Magdę ze sztuki Hermanna Sudermanna.

of Hermann Sudermann’s play. Helena Modrzejewska was born Jadwiga Helena Misel on

Helena Modrzejewska urodziła się 12 października 1840

12 October 1840 in Kraków. Her two stepbrothers were

roku w Krakowie jako Jadwiga Helena Misel. Jej dwaj

professional actors. Helena embarked on an acting career

przyrodni bracia zostali zawodowymi aktorami. Sama

prompted by Gustaw Zimajer, a provincial theatre director

karierę aktorską rozpoczęła za namową 15 lat starszego

15 years her senior, who signed her up for his travelling

Gustawa Zimajera, dyrektora prowincjonalnych teatrów.

troupe under the stage name Modrzejewska. She gave

Pod pseudonimem Modrzejewska występowała razem

birth to two their children, Rudolf and Matylda.

z nim w wędrownej trupie teatralnej. Ze związku z Zimajerem Modrzejewska urodziła dwoje dzieci Rudolfa i Matyldę.

OUTSTANDING

HELENA

Modrzejewska

After Matylda’s tragic death at the age of three in 1865, Modrzejewska struck out on her own, first appearing in Kraków theatres and later in Warsaw. She swiftly rose to stardom and was soon the toast of Europe. In 1876, at the age of 36, Modrzejewska travelled from Europe to California with her then husband, Karol Chłapowski, and son Rudolf, who became a successful civil engineer and pioneer of suspension bridges in the United States, designing 40 spans across some of North America’s biggest rivers. After a year of intensive study to master English, Modrzejewska made her debut as Adrienne Lecouvreur at the California Theatre in San Francisco. That night she gave eleven encores. To accommodate American audiences, Helena simplified her stage name to Modjeska and soon became a sensation throughout the country. She leased her own railway carriage, which she used to roam the continent

“Nothing interests me except my work, and I’m sure that even in my final moments I won’t be crying like Goethe for ‘More light’ but instead will be demanding ‘Work! Work, more work!’”

in seventeen triumphant tours, each lasting for several months. Modjeska’s celebrity status lent her name to brand products ranging from fancy chocolates and caramel candies to perfumes, soaps, face powders, porcelain, and hats. Such marketing turned her into a fashion icon. Po tragicznej śmierci 3-letniej córki w 1865 roku rozpoczęła karierę na własną rękę najpierw w Krakowie, a potem w Warszawie. Została gwiazdą, o której zrobiło się głośno w całej Europie. W 1876 roku, gdy miała 36 lat, wraz z poślubionym osiem lat wcześniej Karolem Chłapowskim wyjechała do Stanów

„Nie ma we mnie żadnych zainteresowań prócz mojej pracy i jestem pewna, że w ostatnim momencie życia będę wołała, nie jak Goethe: ,,Więcej światła”, ale: „Pracy! pracy, więcej pracy!” 32

Zjednoczonych do Kalifornii. W podróży towarzyszył jej także syn Rudolf, który w USA został pionierem budowy mostów wiszących (zbudował ich 40 na największych rzekach Ameryki). Po roku pobytu i intensywnej nauki angielskiego zadebiutowała jako Adrianna Lecouvreur w California Theatre w San Francisco. Bisowała 11 razy. Zmieniła pseudonim na Modjeska. Szybko poznała ją cała Ameryka. Specjalnie wynajętym wagonem odbyła 17 wielomiesięcznych turów po kontynencie. Została wręcz celebrytką. Nazwisko „Modjeska” firmowało czekoladki, karmelki, perfumy, mydła, pudry, porcelanę, a nawet kapelusze. Stała się też ikoną mody.

OUTSTANDING

HELENA

Modrzejewska Her richly ornamented stage costumes, often designed by

Bogato zdobione stroje granych przez nią postaci, często

Modrzejewska herself and sewn by top Paris dressmakers,

zaprojektowane przez nią samą, wykonane przez najlep-

drew as much attention as her acting skills and were en-

szych paryskich krawców, zwracały nie mniejszą uwagę

thusiastically copied by her American fans. Modrzejewska’s

widzów niż jej gra i były kopiowane przez Amerykanki.

fame was not limited to the US, as she also took England, the

W marcu 1880 roku swym talentem podbiła też Anglię,

great Bard’s homeland, by storm during a March 1880 visit.

ojczyznę Szekspira.

Helena used her popularity to help the Polish cause, par-

Popularność wykorzystywała do pomocy Polsce, anga-

ticipating in various charity events to support her partitio-

żowała się w akcje charytatywne. Po jednym z przemó-

ned homeland. After an address delivered at an internatio-

wień w Chicago, na międzynarodowym kongresie kobiet,

nal women’s conference in Chicago, where she spoke of the

o ciężkiej sytuacji polskich kobiet w zaborze rosyjskim

plight of Polish women under Russian and Prussian rule, Mo-

i pruskim dostała zakaz wjazdu do Cesarstwa Rosyjskie-

drzejewska was banned from entering the Russian Empire

go i na tereny zabrane przez Rosję Polsce, w tym do

and its occupied territories, including Warsaw. She never

Warszawy. Nigdy do stolicy Polski nie wróciła.

saw the Polish capital again. Modrzejewska carefully cultivated her image as a lady

Modrzejewska stworzyła własny wizerunek artystki-da-

artist. She hired the best theatrical photographers to

my. Fotografowała się w scenicznych kreacjach u naj-

depict her in stage costumes, which were published in

lepszych fotografów teatralnych. Jej zdjęcia sprzeda-

popular magazines and sold as postcards all over the

wano na całym świecie, ukazywały się w popularnych

world. Many pictures portrayed her as a contemporary

czasopismach. Na wielu wyglądała jak współczesna

girl, which corresponded to her modern style of acting.

dziewczyna, bo i jej aktorstwo było nowoczesne. Łatwo

While Modrzejewska memorised her lines with ease, she

zapamiętywała role. Twierdziła, że jej życie to nieustan-

claimed her life was a constant struggle. “It is a hundred

na walka: „Sto razy lepiej jest cierpieć i żyć niż spać.”

times better to suffer and live than to sleep,” she used to

Pracowała bez opamiętania. „Nie ma we mnie żadnych

say. Her sole, overriding passion was acting. “Nothing in-

zainteresowań prócz mojej pracy i jestem pewna, że

terests me except my work, and I’m sure that even in my

w ostatnim momencie życia będę wołała, nie jak Goethe:

final moments I won’t be crying like Goethe for ‘More light’

,,Więcej światła”, ale: „Pracy! pracy, więcej pracy!” –

but instead will be demanding ‘Work! Work, more work!’,”

pisała w jednym z listów.

she wrote in one of her letters. Helena Modrzejewska died in California on 8 April 1909.

Helena Modrzejewska zmarła 8 kwietnia 1909 roku w Ka-

She was laid to rest at the Rakowicki Cemetery in Kraków.

lifornii. Została pochowana w Krakowie na cmentarzu

Arden, Modrzejewska’s former residence in the Santa

Rakowickim. W dawnym domu Modrzejewskiej – Arden

Anna Mountains northwest of Los Angeles, was turned

w kalifornijskich górach Santa Anna mieści się poświęco-

into a museum dedicated to the great actress. It is surro-

ne aktorce muzeum. Wokół niego rosną róże, z których

unded by lush roses with her favourite pink variety, Papa

uprawy słynęła za życia, w tym jej ulubiona różowa

Gontier, almost like in Helena’s lifetime, when her garden

odmiana Papa Gontier.

was famous throughout California. 34

OUTSTANDING

One of World War II’s bravest secret agents known as Churchill’s ‘favourite spy’.

KRYSTYNA

k e b r Ska

Jedna z najodważniejszych agentek czasów II wojny światowej. Nazywana ulubionym szpiegiem Churchilla. 36

KRYSTYNA

She could vanish into thin air at a party and constantly changed her appearance. A passionate skier and horsewoman, she loved freedom and danger. Her smile and

Her smile and beauty hypnotised men, while her courage put them to shame and saved some from death. In Great Britain, she was known as Christine Granville, while in France she went by the name of Pauline Armand.

Skarbek

She was born in Warsaw on 1 May 1908 to Count Jerzy

Urodziła się 1 maja 1908 roku w Warszawie. Była córką

Skarbek and Stefania née Goldfeder, who came from

hrabiego Jerzego Skarbka i Stefanii z domu Goldfeder,

a wealthy Jewish banking family. After her father’s death,

pochodzącej z bogatej żydowskiej rodziny bankierów. Po

young Krystyna took up a job at a FIAT dealership in

śmierci ojca znalazła pracę w przedstawicielstwie firmy

Warsaw, where she worked at an office above the garage.

samochodowej FIAT w Warszawie. Siedziała w biurze nad

Steady inhalation of exhaust fumes caused scarring to

warsztatem i od ciągłego wdychania spalin nabawiła się

her lungs which paradoxically saved her life many years

zmian w płucach, które wiele lat później paradoksalnie

later. To recuperate, Krystyna often travelled to the Tatra

uratowały jej życie. Dla podreperowania zdrowia jeździła

Mountains. There she would ski like a maniac in the

w Tatry. Szalała na nartach w towarzystwie górali i po-

company of highlanders and border guards, smuggling

graniczników, szmuglując dla rozrywki przez granicę

tobacco and cigarettes across the Czechoslovak border

z Czechosłowacją tytoń i papierosy. Sama nie paliła i nie

just for fun. Krystyna herself neither smoked nor drank.

piła alkoholu.

She loved sunbathing and was an expert flirt. In 1938, she

Uwielbiała kąpiele słoneczne. Była mistrzynią flirtu. W 1938

shame and saved some from death. In Great Britain, she

married Jerzy Giżycki, a journalist, traveller and diplomat.

roku wyszła za mąż za Jerzego Giżyckiego, dziennikarza,

was known as Christine Granville, while in France she went

They moved to East Africa, where Jerzy took up a diploma-

podróżnika i dyplomatę. Wyjechali do Afryki Wschodniej.

by the name of Pauline Armand. Her father nicknamed

tic post, but returned to Europe after World War II broke

Po wybuchu II wojny światowej wrócili do Europy i działali

out to serve Poland. In London, Krystyna was recruited by

na rzecz Polski. W Londynie Krystyna została przyjęta do

the Secret Intelligence Service (SIS) and later joined the

Secret Intelligence Service, a następnie przeszła do utwo-

Special Operations Executive (SOE), which was set up in

rzonego w 1940 roku Kierownictwa Operacji Specjalnych

1940. She was the first female special agent recruited by

(SOE). Była pierwszą kobietą-agentem specjalnym działa-

British intelligence and longest-serving agent, male or

jącym w terenie dla Brytyjczyków i najdłużej pracującym

female.

agentem w ogóle.

Her superiors first sent her to Budapest, where she lived

Została w ysłana do Budapesztu. Zamieszkała z An-

beauty hypnotised men, while her courage put them to

her “Evening star”. The name brings to mind Vesper Lynd (from the Latin vesper means “evening star”), the heroine of Ian Fleming’s first James Bond novel Casino Royale. But Skarbek’s exploits could fill the biographies not only of the “Bond girls” but also of Agent 007 himself. Potrafiła rozpłynąć się w powietrzu podczas przyjęcia. Ciągle zmieniała wygląd. Kochała jazdę na nartach i konie, wolność i niebezpieczeństwo. Hipnotyzowała mężczyzn uśmiechem i urodą. Zawstydzała ich swoją odwagą, a kilkorgu uratowała życie. W Wielkiej Brytanii znano ją jako Christine Granville, a we Francji – Pauline Armand. Tata nazywał ją „wieczorną gwiazdeczką”. Budzi to skojarzenia z Vesper Lynd (z łaciny vesper to wieczorna gwiazda), bohaterką pierwszej powieści o Jamesie Bondzie „Casino Royale”, autorstwa Iana Fleminga. Przygody Krystyny Skarbek jako agentki brytyjskiego wywiadu mogłyby

Hipnotyzowała mężczyzn uśmiechem i urodą. Zawstydzała ich swoją odwagą, a kilkorgu uratowała życie. W Wielkiej Brytanii znano ją jako Christine Granville, a we Francji – Pauline Armand.

with Andrzej Kowerski, a Polish soldier and spy, who

drzejem Kowerskim, polskim żołnierzem i szpiegiem,

became her working partner and lover. Skarbek collected

z którym odtąd dzieliła życie i pracę. Pomagała Polakom

intelligence and helped escapees from occupied Poland

chcącym przedostać się do Francji do Polskich Sił Zbroj-

trying to make their way to join the Polish Armed Forces

nych oraz zbierała materiały wywiadowcze. Przedziera-

in France. She crossed into Poland many times, using

ła się do Polski niebezpiecznym szlakiem przez Tatry.

a hazardous route through the Tatra Mountains. During

Z jednej z wypraw przywiozła dane dotyczące planowa-

one of these clandestine trips, she obtained data relating

nej przez Niemców inwazji na Związek Radziecki. To po

to Hitler’s planned invasion of the Soviet Union. For this

otrzymaniu tych informacji Churchill nazwał ją swoją

exploit Churchill called Krystyna his ‘favourite agent’.

ulubioną agentką.

wypełnić życiorysy nie tylko kobiet Bonda, ale i samego 007.

38 38

OUTSTANDING

KRYSTYNA

Skarbek One of her favourite sayings was: “Come right away or

Skarbek had what her SOE superiors called “a capacity for cool and lonely courage.” Miała coś, co jej przełożeni w SOE nazywali „samotną odwagą”.

Mawiała: „Przychodź zaraz, albo jeszcze szybciej.”

even quicker”. She was brilliant at using her wits against

Genialnie wykorzystywała inteligencję i spryt przeciwko

the enemy. When she and her partner Andrzej were

wrogowi. Gdy w 1941 roku Niemcy aresztowali ją i Andrzeja,

arrested by the Germans in 1941, Skarbek bit her tongue

podczas przesłuchania ugryzła się w język i zaczęła pluć

during the interrogation and started to cough up blood,

krwią udając, że ma atak gruźlicy. Lekarz zobaczył na prze-

feigning a bout of tuberculosis. Her chest X-ray revealed

świetleniu jej płuc szare plamy – pamiątkę po wdychaniu

grey spots, left by Krystyna’s past exposure to exhaust

samochodowych spalin – i orzekł, że stan Krystyny jest

fumes, leading the doctor to conclude that her condition

ciężki. Niemcy wypuścili oboje na wolność. Sztuczka

was serious. Both she and Kowerski were released, and

z gryzieniem języka została wpisana do podręcznika dla

the tongue-biting ruse became a textbook trick for spies.

szpiegów.

After escaping from Hungary in the boot of the British am-

Uciekła z Węgier w bagażniku samochodu ambasado-

bassador’s car, Krystyna and Andrzej were posted to Cairo

ra Wielkiej Brytanii. Razem z Andrzejem wyjechali do

and Palestine. On the night of 6–7 July 1944, she para-

Kairu i Palestyny. W nocy z 6 na 7 lipca 1944 roku jako

chuted from North Africa into Vassieux in the French Alps,

pierwsza kobieta pracująca dla brytyjskiego wywiadu

the only female agent of British intelligence to do so. An

została zrzucona ze spadochronem z Afryki Północnej

indefatigable hiker and climber, Skarbek was cut out for

do Vassieux w Alpach francuskich. Niestrudzona w wę-

organising the resistance movement in this mountainous

drowaniu i wspinaczce górskiej nadawała się do or-

region like no one else. She served as a courier. Skarbek

ganizowania ruchu oporu jak nikt inny. Była kurierką.

made the first contact between the French resistance on

Jako pierwsza nawiązała kontakt pomiędzy francuskim

one side of the Alps, and the Italian partisans over the

ruchem oporu po jednej stronie Alp, a włoskimi party-

other. Three times she was caught by the Germans. Twice

zantami po drugiej. Niemcy złapali ją trzykrotnie. Dwa

she was saved by her consummate acting skills as she

razy skutecznie udawała naiwną dziewczynę. Za trzecim

pretended to be an ignorant girl. The third time she pulled

razem odbezpieczyła dwa granaty i trzymając je w rękach

the pins on two grenades and threatened to blow herself

zagroziła, że się w ysadzi w powietrze. Wystraszeni

up. The startled Germans fled, allowing her to escape.

Niemcy rozbiegli się pozwalając jej uciec.

Skarbek had what her SOE superiors called “a capacity

Miała coś, co jej przełożeni w SOE nazywali „samotną

for cool and lonely courage.” One of her most daring feats

odwagą”. Uwolniła trzech swoich kolegów, w t ym

was securing the release of three colleagues, including her

dowódcę, z więzienia Gestapo we Francji. Była tak prze-

commander, from a Gestapo prison in France. She was so

konująca w negocjacjach z Niemcami, że w dniu plano-

convincing in her arguments with the Germans that on the

wanej egzekucji koledzy Skarbek, zamiast na rozstrze-

day the three men were to be executed, instead of being

lanie, zostali wyprowadzeni za bramę więzienia, gdzie

shot, they were taken outside the prison gate. Skarbek was

w samochodzie, udostępnionym zresztą przez Niemców,

waiting for them in a car kindly provided by the Germans.

czekała na nich Krystyna.

OUTSTANDING

KRYSTYNA

Skarbek

Skarbek’s legendary charm worked on animals as well as

Hipnotyzowała swym urokiem nie tylko ludzi, lecz także

humans. On one occasion, as she was hiding in the bushes

zwierzęta. Pewnego razu, do ukrytej w krzakach przed

from a German patrol, she was approached by a fierce-lo-

patrolem niemieckim, podbiegł groźny owczarek alzacki

oking Alsatian owned by the Gestapo. She stroked the dog,

gestapowców. Pogłaskała go, a pies tylko polizał jej rękę

which just licked her hand and lay down beside her. The

i położył się obok. Został z nią aż do wyzwolenia Francji.

two remained together until the liberation of France.

In recognition of her achievements, Skarbek was awarded

Za swoje osiągnięcia została odznaczona Medalem

the George Medal, the Order of the British Empire, and the

Jerzego, Orderem Imperium Brytyjskiego oraz francuskim

French Croix de Guerre.

Krzyżem Wojennym.

After the war she tried various jobs as a telephone operator,

Po wojnie imała się różnych zajęć od telefonistki, poprzez

salesperson and cabin stewardess on ocean liners working

sprzedawczynię po stewardessę na statkach pływających

the Australia, New Zealand, and East Africa routes.

do Australii i Nowej Zelandii oraz Afryki Wschodniej.

On 15 June 1952, she was stabbed to death on the stairs

Została zasztyletowana 15 czerwca 1952 roku na schodach

of a London hotel by Denis George Muldowney, a rejected

hotelu w Londynie, przez Denisa George’a Muldowneya,

suitor. She was laid to rest in Kensal Green cemetery in

którego oświadczyny odrzuciła. Spoczywa na cmentarzu

London. In death, Krystyna Skarbek remained as myste-

w Kensal Green w Londynie. Jej śmierć była równie tajem-

rious as she had been in life.

nicza jak całe jej życie.

OUTSTANDING

Honoured as one of the Righteous Among the Nations, Antonina Żabińska and her husband Jan, the director of the Warsaw Zoo, saved nearly 300 Jews in World War II.

ANTONINA

a k s ń i Żab

Sprawiedliwa Wśród Narodów Świata, która wraz z mężem, dyrektorem warszawskiego ZOO, podczas II wojny światowej uratowała blisko 300 Żydów.

ANTONINA

Żabińska As her husband, Warsaw Zoo Director, said: “Observation of animals had given her a kind of instinct to fearlessly defend her own kind, while her self-confidence disarmed even the most hostile strangers”.

Born on 17 July 1908 in St. Petersburg, Russia, Antonina

Antonina urodziła się 17 lipca 1908 roku w Petersbur-

was orphaned early and raised by an aunt. Her mother,

gu. Wcześnie została sierotą, gdyż jej matka Maria zmarła

Maria, died of tuberculosis while her father, Antoni Erdman,

na gruźlicę, a ojciec Antoni Erdman, inżynier kolejnictwa

an engineer for the Vladikavkaz Railway Company, was

w spółce Kolei Władykaukaskiej, został zastrzelony przez

shot by the Bolsheviks. In 1923, Antonina arrived in Poland,

bolszewików. Dziewczynką zajęła się ciotka. W 1923 roku

where she took language and drawing lessons before

Antonina przyjechała do Polski. Uczyła się języków i rysunku.

completing professional training as an archivist. In the late

Skończyła kursy archiwistyczne. Pod koniec lat 20. rozpo-

1920s, while working in a secretarial job at the Warsaw Uni-

częła pracę jako asystentka sekretarki w Szkole Głównej Go-

versity of Life Sciences, she met Jan Żabiński, a zoologist

spodarstwa Wiejskiego, gdzie poznała wykładającego tam

and lecturer. They married in 1931.

zoologa, Jana Żabińskiego. W 1931 roku została jego żoną.

When Jan was appointed director of the Warsaw Zoo, the

Gdy Żabiński został dyrektorem ZOO, zamieszkali (wraz

couple settled in a villa on the zoo grounds with their baby

z urodzonym w 1932 roku synem Rysiem), w willi na jego

boy Ryś born in 1932. By the time World War II broke out

terenie. Kilka dni po wybuchu II wojny światowej, we

in September 1939, Jan had turned Warsaw’s zoological

wrześniu 1939 roku, ten należący do najnowocześniejszych

garden into one of Europe’s most modern zoos. The facility

w Europie ogród został zbombardowany przez Niemców.

was bombed by the Germans, who took away some animals

Część zwierząt okupanci wywieźli, a resztę zabili. ZOO stało

and slaughtered the rest. The Zoo became a city park where

się parkiem miejskim, po którym codziennie spacerowali

German soldiers took daily strolls.

niemieccy żołnierze.

Antonina and Jan risked their own lives and that of their

Antonina i Jan, narażając życie swoje i synka, pomagali

son by helping people the Germans had targeted for arrest

bliższym i dalszym przyjaciołom żydowskiego pocho-

and execution, including Jewish friends and acquaintances

dzenia, a także poszukiwanym przez Niemców żołnie-

and members of the Polish underground. The Żabińskis

rzom polskiego podziemia, którym groziło aresztowanie

hid these fugitives in their own home and among the zoo’s

i śmierć. Ukrywali ich we własnym domu, w opustoszałych

empty cages and pavilions. Jan, who was also a member

klatkach zwierzęcych i pawilonach. Jan, jako członek Armii

of Poland’s underground Home Army, provided them with

Krajowej, załatwiał ukrywającym się dokumenty, szukał

forged documents and found new safe houses for them

kolejnych kryjówek. Żydowscy goście zostawali w willi

to hide. Jewish guests usually spent a few days at the villa

najczęściej kilka dni, po czym przenosili się do miejsc

before moving on to safer long-term quarters. The zoo itself

bardziej sprzyjających dłuższemu pobytowi. Teren ZOO

was a highly dangerous place – literally, a ticking bomb

był w pewnym sensie tykającą bombą – znajdował się tu

dla wszystkich potrzebujących pomocy. W czasie II wojny

– due to its use as a weapons and ammunitions storage

ukryty skład broni i amunicji AK oraz stale pilnowany przez

światowej nazywano go Willą pod Zwariowaną Gwiazdą.

depot by both the Home Army and the Wehrmacht. German

Niemców magazyn ich broni.

Mieścił się na terenie warszawskiego ZOO. Jak twierdził

sentries were constantly on watch.

Antonina loved both people and animals. She had easy talent for taming, bringing up and caring for wildlife, though she was not a zoologist by training. She was fond of giving human names to animals and animal nicknames to humans, calling her son Ryszard “Ryś” (lynx) after two female wild cats she was raising. Żabińska ran a lively, open household that offered hospitality to anyone needing help. During World War II, her villa at the Warsaw Zoo became known as a place of refuge – “the House under the Crazy Star”. As her husband, Warsaw Zoo Director Jan Żabiński, said: “Observation of animals had given her a kind of instinct to fearlessly defend her own kind, while her self-confidence disarmed even the most hostile strangers.”

Kochała ludzi i zwierzęta. Miała wrodzony dar – łatwość oswajania dzikich zwierząt, ich pielęgnowania i hodowli, mimo iż nie była zoologiem. Zwierzętom nadawała ludzkie imiona, a ludziom zwierzęce przydomki. Na cześć wyhodowanych przez siebie rysiczek, syna nazwała Rysiem. Prowadziła dom otwarty, tętniący życiem, który był azylem

Jak twierdził jej mąż, dyrektor ZOO: „Obserwacje zwierząt dały jej jakiś instynkt, który czynił ją nieustraszoną w obronie swojego własnego gatunku. A pewność siebie rozbrajała najbardziej nawet wrogich ludzi”.

jej mąż, dyrektor ZOO: „Obserwacje zwierząt dały jej jakiś instynkt, który czynił ją nieustraszoną w obronie swojego własnego gatunku. A pewność siebie rozbrajała najbardziej nawet wrogich ludzi”.

46 46

OUTSTANDING

ANTONINA

Żabińska

Antonina took full responsibility for the daily care of her

Żabińska codziennie dbała o wszystkich swoich pod-

charges. As Jan observed, “she had to deal with most

opiecznych. Jak twierdził Jan: „większość kłopotów spadła

problems herself but never complained.” Thanks to

na nią, a ona nigdy się nie skarżyła”. Dzięki jej odwadze

Antonina’s bravery and presence of mind, everything

i mądrości wszystko się udawało. Wymyśliła sygnał

turned out well. She devised a special signal for occasions

ostrzegawczy dla mieszkańców. Gdy do domu zbliżali się

when German soldiers approached the house, striking up

kręcący się stale po ZOO Niemcy, grała na fortepianie

on the piano a Jacques Offenbasch duet (Pars pour la Crête)

kuplet „Jedź, jedź, jedź na Kretę” pochodzący z operetki

from the operetta La belle Hélène to warn secret residents.

„Piękna Helena” Jacques’a Offenbacha. Na ten znak tajni

Hiding places were provided in the attic, the bathroom and

lokatorzy willi kryli się na strychu, w łazience, w szafie

a built-in wardrobe, while an escape tunnel led from the

ściennej lub wydostawali się na zewnątrz tunelem prowa-

cellar to the garden outside.

dzącym z piwnicy do ogrodu.

By force of personality, Antonina banished fear from her

Antonina potrafiła sprawić, że w domu nie odczuwa-

home and suppressed her own worries. “As she came

ło się strachu. Tłumiła go w sobie. „Wyszła naprzeciw

to meet us, I felt as if I had seen an angel. I understood

nas. To było tak jakbym widział anioła. Zrozumiałem,

we were saved because she radiated goodness,” is how

że jesteśmy ocaleni. Bo z niej szła dobroć” – tak Antoninę

Holocaust survivor Moshe Tirosh (Mieczysław Kenigswein)

Żabińską wspominał Moshe Tirosh (Mieczysław Kenigswe-

remembered their first meeting.

in), ocalony z Holocaustu.

Amazingly, everyone hidden by the Żabińskis lived

Niezwykłe jest to, że przeżyły i szczęśliwie doczekały

to see the end of the war. The survivors included four

końca wojny wszystkie osoby, które ukrywały się u Żabiń-

members of the Kenigswein family, along with Leonia Ten-

skich m.in. czteroosobowa rodzina Kenigsweinów, Leonia

nenbaum and Magdalena Gross – a sculptor of animal

Tennenbaum czy rzeźbiarka Magdalena Gross specjali-

figures whom Antonina nicknamed “Starling”. In total, it

zującą się w figurach zwierząt, nazwana przez Antoninę

is estimated that the Żabiński family rescued nearly 300

Szpakiem. Szacuje się, że podczas II wojny światowej

Jews during World War II. Antonina and Jan believed that

Żabińscy ocalili blisko 300 Żydów. Antonina i Jan uważali,

it was just something that had to be done, because saving

że tak należało zrobić, bo ratowanie ludzi jest kwestią

lives was a matter of plain human decency.

zwykłej ludzkiej przyzwoitości.

OUTSTANDING

ANTONINA

Żabińska „The House under the Crazy Star” remained a safe haven for

„Willa pod zwariowaną gwiazdą” pozostała bezpiecz-

Jews and the Polish underground until the Warsaw Rising

nym azylem dla Żydów i konspiratorów aż do wybuchu

in August 1944. While Jan left to join the insurgents, on

powstania warszawskiego 1 sierpnia 1944 roku. Jan

the right side of the Vistula – where the zoo is situated –

poszedł walczyć. Do Warszaw y od strony prawego

the Soviet army approached.Antonina, Ryś and her infant

brzegu Wisł y, gdzie było ZOO, zbliżali się żołnierze

daughter Teresa, born in 1944, all had to flee the city and

sowieccy. Antonina z Rysiem i urodzoną w 1944 roku

seek shelter in the countryside. After the war, Jan, who

córką Teresą musiała uciekać z miasta na wieś. Po wojnie,

had been taken prisoner by the Germans, returned home

gdy Jan szczęśliwie wrócił z niemieckiej niewoli, razem

safely and together with his wife rebuilt the Warsaw Zoo.

odbudowali ZOO. Jednak w 1951 roku, ze względu na

Unfortunately, the couple ran afoul of Poland’s communist

niechęć komunist ycznych władz Polski, musieli się

authorities and were forced to leave the zoo in 1951, never

z niego wyprowadzić i nigdy już tam nie wrócili. Antonina

to return. Antonina turned to writing short stories about

wróciła do pisania książek o zwierzętach – jeszcze

animals, which she had published successfully before the

przed wojną wydała opowiadania „Pamiętnik żyrafy”,

war, including Memoirs of a Giraffe, The Badger, and Lynxes.

„Borsunio”, czy „Rysice”. Spisała swoje wspomnienia

She also recorded her memoirs in the diary Ludzie i zwierzęta

w dzienniku „Ludzie i zwierzęta”.

(People and Animals). In 1965, the Żabińskis received the Righteous Among the

W 1965 roku Antonina i Jan Żabińscy zostali uhonorowani

Nations award from the Yad Vashem Institute. Antonina

przez Instytut Yad Vashem medalem Sprawiedliwy Wśród

died on 19 March 1971 in Warsaw. She was posthumously

Narodów Świata. Antonina zmarła 19 marca 1971 roku

awarded the Commander’s Cross of the Order of Polonia

w Warszawie. Pośmiertnie została odznaczona Krzyżem

Restituta. Her life stor y inspired a Holly wood film,

Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski. W 2017

“The Zookeeper’s Wife”, released in 2017 and starring

roku do kin wszedł hollywoodzki film z Jessicą Chastain

Jessica Chastain. In 2023, the Warsaw Zoo was named

„The Zookeeper’s Wife” opowiadający historię Antoniny.

after Antonina and Jan Żabiński.

Od 2023 roku warszawskie ZOO nosi imię Antoniny i Jana Żabińskich.

In 2023, the Warsaw Zoo was named after Antonina and Jan Żabiński.. Od 2023 roku warszawskie ZOO nosi imię Antoniny i Jana Żabińskich. 50

OUTSTANDING

First woman ever to win a track and field gold medal at the Olympic Games and Poland’s first Olympic gold medallist.

a k c a p a o k c n i o p ŁKem

HALINA TAMARA

historii Pierwsza wArt The queen of Deco, lekkoatletka ze złotym medalem Igrzysk Olimpijskich i zdobywczyni counted among the most outstanding female artists of pierwszego złota olimpijskiego dla Polski. the 20th century.

Konopacka

HALINA

Konopacka was also crowned Miss Olympia and was lauded by journalists as „a queen in every aspect: style, posture, grace, and strength”. Konopacka została też Miss Igrzysk. „Była królową pod każdym względem, formy, postawy, gracji i siły” – pisali dziennikarze. 54

HALINA

„To succeed at sport”, Konopacka used to say, “it needs to be done con amore. What I don’t understand is sport without passion. Cold-blooded necessity is good for calisthenics.” She was convinced that sport is born „from the joy of life, the blue of the sky and the green of the grass”. Perhaps that is why Konopacka excelled at the discus throw, shot put, javelin throw, high jump and running and broke records. She became Poland’s national champion 26 times in 10 different athletic disciplines. She also won an Olympic gold and two gold medals at the Women’s World Games. Altogether, she set seven world records in the discus throw and shot put.

„By w sporcie osiągać sukcesy, trzeba go uprawiać con amore” mówiła Konopacka. „Sportu bez entuzjazmu nie rozumiem. Z potrzeby, na chłodno można uprawiać gimnastykę zdrowotną (…)”. Była przekonana, że sport narodził się „z radości życia, błękitu nieba, zieloności trawy”. Dlatego z sukcesami rzucała dyskiem, kulą, oszczepem, skakała wzwyż, biegała. I biła rekordy. Dwadzieścia sześć razy została mistrzynią Polski w dziesięciu lekkoatletycznych konkurencjach. Zdobyła złoty medal olimpijski i dwa złota Światowych Igrzysk Kobiet. Siedem razy ustanawiała rekord świata – w rzucie dyskiem i pchnięciu kulą.

Sport had always been present in Konopacka’s life, but she only started high-performance training at the age of 24. She was born on 26 February 1900 at Rawa Mazowiecka as Leonarda Kazimiera. She later chose the name Halina as female athletes in the early 20th century, when women’s sports were in their infancy, often resorted to pseudonyms to avoid scandal. She descended from Polish landed gentry with a formidable pedigree. In 1543, Poland’s King Sigismund I the Old personally extolled the Konopacki family for their “noble spirit, strong bodies and faithful service to the fatherland”.

Sport w życiu Haliny Konopackiej był od zawsze, ale trenować wyczynowo lekkoatletykę zaczęła dopiero w wieku 24 lat. Urodziła się 26 lutego 1900 roku w Rawie Mazowieckiej, jako Leonarda Kazimiera. Imię Halina wybrała później jako pseudonim, bo na początku XX wieku, gdy sport kobiecy dopiero się rozwijał, dziewczyny startujące w zawodach często ukrywały się pod pseudonimami, obawiając się skandalu. Pochodziła z zamożnej rodziny ziemiańskiej o długich tradycjach. Sam król Zygmunt Stary w 1543 roku pisał o Konopackich, że mają „wspaniałość duszy, krzepkość ciała i wiernie służą Ojczyźnie”.

Halina grew up in Warsaw. Blessed with a strong frame and unusually tall (nearly six feet), she tried every discipline – including swimming, rowing, basketball, handball and tennis. In the winter, she ice-skated and was a passionate skier, recognisable on the slopes at Zakopane in her matching red beret and jumper. The hat, which she had sewn herself, became her trademark headgear at every subsequent sporting event. In autumn 1924, she threw the discus for the first time at the urging of a coach from the Student Sports Association. Thanks to her long arms and excellent sense of rhythm, she set a national record after just a few attempts. She was a genuine natural. After training for just a couple of months, she broke the world record of 33.405 m.

Mieszkała w Warszawie. Jako dziewczyna rzeczywiście krzepka i do tego wysoka (miała 181 cm wzrostu) próbowała wszystkiego. Pływała, wiosłowała, grała w koszykówkę, piłkę ręczną i tenisa. Zimą jeździła na łyżwach i zakochała się w narciarstwie. W Zakopanem wszyscy rozpoznawali ją po czerwonym swetrze i berecie. W tym nakryciu głowy, uszytym własnoręcznie, występowała potem we wszystkich zawodach. Wiosną 1924 roku za namową trenera z Akademickiego Związku Sportowego po raz pierwszy rzuciła dyskiem. Dzięki długim rękom i doskonałemu wyczuciu rytmu po kilku pierwszych próbach ustanowiła rekord Polski. Niemal od niechcenia. Zaledwie po paru miesiącach trenowania pobiła rekord świata – 33,405 m.

OUTSTANDING

Konopacka HALINA

In 1928, Konopacka took part in the Olympic Games in

W 1928 roku wzięła udział w Igrzyskach Olimpijskich

Amsterdam—the first time female athletes were allowed

w Amsterdamie, pierwszych, w których do rywalizacji

to compete. The women’s discus throw event was held on

dopuszczono lekkoatletki. W dniu startu padał deszcz,

a cold, rainy day. With her feet bogging down in the wet

było chłodno. W trawiastym ringu do rzutu dyskiem

grass inside the throwing circle and the discus slipping

grzęzły nogi, a dysk ślizgał się w rękach. Mimo to, już

out of her grip, she nevertheless produced a world-re-

w pierwszej próbie rzuciła 39,62 m – now y rekord

cord throw of 39.62 m on her first attempt, good enough

świata i zapewniła sobie zwycięstwo. Dziś 39,62 m nie

to claim the gold. Today, when women throw more than

robi wrażenia, bo kobiety rzucają dyskiem ponad 70

70 m, that distance might not seem impressive, but back

m, ale wtedy osiągnięcia Konopackiej budziły zachwyt

then Konopacka’s achievements thrilled a worldwide

na cał ym świecie. Był to pierwszy w historii medal

audience. It was the first medal in history awarded in

przyznany w kobiecych konkurencjach lekkoatletycznych

women’s athletics and the first Olympic gold for Poland.

i pierwsze złoto olimpijskie dla Polski. Konopacka została

Konopacka was also crowned Miss Olympia and was

też Miss Igrzysk. „Była królową pod każdym względem,

lauded by journalists as „a queen in every aspect: style,

formy, postaw y, gracji i sił y” – pisali dziennikarze.

posture, grace, and strength”. Her achievements inspired

Sukces Konopackiej stał się wzorem dla innych kobiet.

other women to follow her example, encouraging the es-

W Polsce zaczęły powstawać kluby sportowe dla pań.

tablishment of women’s sport clubs in Poland.

“The stronger the will and confidence in winning I have, the better my results are.” „Im wola i pewność zwycięstwa jest we mnie mocniejsza, tym lepsze osiągam wyniki.”

OUTSTANDING

Konopacka HALINA

The same year, she married Ignacy Matuszewski, a member of the International Olympic Committee, the head of military intelligence during the 1920 Polish-Soviet War, and Treasury Minister in 1929–1931. Konopacka won one more gold medal in the discus at the Women’s World Games in Prague before she retired from athletics in 1930. During her careers as a competitive athlete, she remained undefeated in her core discipline, the discus throw—an unprecedented feat for a female athlete. She was also developing her talents in the creative arts, publishing a volume of poetry entitled Some Day in 1929. Well-educated and fluent in several languages, Konopacka shone in cultural salons. She took an active role in promoting women’s sport, including internationally. She played tennis and drove in auto rallies— an unusual sport for women at the time.

W tym samym roku Konopacka wyszła za mąż za Ignacego Matuszewskiego – członka Międzynarodowego Komitetu Olimpijskiego, szefa polskiego wywiadu wojskowego w czasie wojny polsko-bolszewickiej 1920 roku, a w latach

“To succeed at sport”, Konopacka used to say, “it needs to be done con amore. What I don’t understand is sport without passion. Coldblooded necessity is good for calisthenics.” „By w sporcie osiągać sukcesy, trzeba go uprawiać con amore” mówiła Konopacka. „Sportu bez entuzjazmu nie rozumiem. Z potrzeby, na chłodno można uprawiać gimnastykę zdrowotną.”

At the outbreak of World War II in September 1939, Halina’s

Gdy 1 września 1939 roku wybuchła II wojna światowa,

husband was ordered to evacuate the National Bank

mąż Haliny otrzymał zadanie wywiezienia za granicę

of Poland’s gold reserves to prevent them from falling into

złota zgromadzonego w skarbcu Banku Polskiego,

German hands. Nearly 80 tons bullion were packed onto

by nie wpadło w ręce Niemców. Prawie 80 ton kruszcu

the seats of city buses and other vehicles for transport

złożono na siedzeniach kilku miejskich autobusów i innych

to the Romanian border. Halina as the sole woman driver

pojazdów. Halina jako jedyna kobieta-kierowca zamykała

brought up the rear of convoy, composed of a dozen or so

całą kawalkadę kilkunastu aut. Po zebraniu złota z kilku lo-

vehicles. After collecting the gold from several locations,

kalizacji wyruszyli z Lublina w nocy 7 września w kierunku

the column departed Lublin on 7 September, traveling by

Rumunii. W dzień spali w lasach, przykrywali samochody

night and resting in woods during the day, their vehicles

gałęziami, by nie wypatrzyły ich niemieckie samoloty.

camouflaged in tree branches to prevent them from being

W Śniatyniu załadowali złoto do pociągu i tak dotarli

spotted by the Luftwaffe. On reaching Śniatyn, the gold

do Rumunii. Z portu w Konstancji statkiem przepłynęli

was loaded onto a train which was bound for the Black Sea

do Stambułu. Tam znowu przeładowali sztabki do pociągu

port of Constanța. From there it was shipped to Istanbul,

i dojechali do Bejrutu. Ignacy Matuszewski popłynął

reloaded onto a train and dispatched to Beirut, whence

ze złotem okrętem francuskiej marynarki do Tulonu

Matuszewski spirited it via French warship to Toulon and

i dotarł do Sevres, gdzie złoto ukryto. Halina dołączyła

safekeeping in Sevres. Halina joined her husband in France,

do męża we Francji i razem przez Hiszpanię uciekli

and ultimately they escaped from Europe through Spain to

do Ameryki. W czasie tułaczki zaginął bagaż Konopackiej,

the United States. During the course of these wanderings,

a w nim jej złoty medal olimpijski, który do tej pory nie

Konopacka’s suitcase with her Olympic gold medal was lost

został odnaleziony.

and never recovered. After Matuszewski’s death in 1946, Konopacka remarried

Po śmierci Matuszewskiego w 1946, ponownie wyszła

and settled permanently in the US. She went on to design

za mąż. Projektowała ubrania i otworzyła własny butik.

clothes and open her own boutique. To relax, she liked

Malowa ła obraz y. Żeglowa ła. Tr z y raz y odwiedzi-

to paint and sail. She visited Poland three times. She died

ła Polskę. Zmarła 28 stycznia 1989 roku w Daytona

on 28 January 1989 in Daytona Beach, Florida, and was

Beach na Florydzie. Została pochowana w Warszawie

laid to rest at the Bródno Cemetery in Warsaw.

na cmentarzu bródnowskim.

1929-1931 Ministra Skarbu. Potem zdobyła jeszcze złoto w dysku na Igrzyskach Kobiecych w Pradze i w 1930 roku

Konopacka used to say she was born under a lucky

Twierdziła, że miała szczęście, które szło z nią przez całe

zakończyła starty w zawodach. W ciągu całej zwodniczej

star that followed her through life. She never gave up:

życie. Nigdy się nie poddawała: „Im wola i pewność zwycię-

kariery pozostała niepokonana w swojej dziedzinie –

“The stronger the will and confidence in winning I have,

stwa jest we mnie mocniejsza, tym lepsze osiągam wyniki”.

rzucie dyskiem, co do tej pory nie udało się żadnej lekko-

the better my results are.”

atletce. Rozwijała artystyczne pasje – wydała tomik poezji pt. „Któregoś dnia”. Jako kobieta dobrze wykształcona, znająca kilka języków obcych, brylowała na salonach. Działała na rzecz sportu kobiecego, także na forum międzynarodowym. Grała w tenisa i startowała w rajdach samochodowych, co w tamtym czasie było fenomenem. 58

OUTSTANDING

Her fabric sculptures were exhibited at the world’s great art galleries. She was the only artist to give her surname to a new art genre – Abakans.

MAGDALENA

z c i w o n a k a Ab

Z tkaniny zrobiła rzeźbę prezentowaną w największych galeriach świata. Jedyna artystka, której nazwiskiem określa się gatunek sztuki – abakany.

MAGDALENA

Abakanowicz

She claimed “a person is shaped by the first ten years of their life”. Abakanowicz spent them on an estate at Krępa, 140 kilometres from Warsaw, roaming around forests, fields and swamps surrounded by alder groves and crisscrossed with brooks. Trees, boughs, tufts of grass and forest animals kept her company as she rode bareback and made figures with clay, sticks and leaves. She lived in her own world of enchantment and set her imagination free to re-create it in art. Independent and self-confident, she had no desire to swim with the current. The artist wove her works on frames, projecting them into a space she had reconstructed. She

She used to call them consciousness habitats. The works were so innovative and so unlike anything known at the time that they required a new name, which is how the term “Abakan” was coined from her surname.

Born Marta Magdalena on 20 June 1930 in Falenty, a village

Abakanowicz urodziła się 20 czerwca 1930 roku w Falentach

outside Warsaw, Abakanowicz preferred using her middle

pod Warszawą. Rodzice nazwali ją Martą Magdaleną, ale

name. She came from an aristocratic family, as her father

ona wolała być Magdaleną. Pochodziła z rodziny arysto-

descended from Tatar gentry and her mother, née Do-

kratycznej: jej tata wywodził się ze szlachty o korzeniach

maszowska, from Polish nobility. However, the family was

tatarskich, natomiast mama z polskiego rodu Domaszow-

forced to abandon their manor in Krępa during World War II

skich. Podczas II wojny światowej musieli opuścić dworek

and struggled with poverty in communist Poland. Abakano-

w Krępie. W okresie komunizmu żyło im się biednie. Aba-

wicz had success as a track and field athlete and graduated

kanowicz trenowała z sukcesami lekkoatletykę i skończyła

from a specialised arts high school in Gdynia before

liceum plastyczne w Gdyni. Studiowała na Akademii Sztuk

attending the Academy of Fine Arts in Warsaw. In 1956, she

Pięknych w Warszawie. W 1956 roku wyszła za mąż za

married Jan Kosmowski, an engineer she met while hiking

inżyniera Jana Kosmowskiego, którego poznała podczas

in the Tatra mountains, and the couple settled in Warsaw.

górskiej wyprawy w Tatrach. Zamieszkali w Warszawie.

Magdalena wanted to create sculptures, but took up

Chciała robić rzeźby, ale jeszcze na studiach zajęła się

weaving in her student years, starting with Gobelin tape-

tkactwem. Zaczęła od gobelinów z abstrakcyjnymi wzorami.

stries in abstract patterns. In 1962, her work was presented

W 1962 roku jej praca została wystawiona na pierwszym

let them hang loosely, free to move to oceanic rhythms and

at the first International Tapestry Biennial in Lausanne.

Światowym Biennale Tkaniny w Lozannie. Kilkumetro-

respond to each other. Abakanowicz created situations into

Abakanowicz’s Composition of White Forms, several meters

wa „Kompozycja białych form” łączyła bawełniane sznury

in length, meshed cotton thread and wool in various

i wełnę w bielach, beżach i szarościach. Spodobała się.

which she placed the viewer, pioneering artistic installations in the early 1970s – a full decade before art theorists came up with the term.

Twierdziła, że „człowieka kształtuje pierwszych dziesięć lat życia”. Ona spędziła je we wsi Krępa, 140 km od Warszawy, wśród lasów, pól, moczarów porośniętych olszyną i przetykanych strumieniami. Za towarzyszy miała drzewa, konary, kępy traw, leśne zwierzęta. Jeździła konno na oklep. Lepiła figurki z gliny, patyków, liści. Żyła w swoim osobnym świecie. Oczarowana, uwalniała wyobraźnię i próbowała odtworzyć ten świat w sztuce. Niezależna, pewna siebie, nie chciała płynąć z nurtem. Wstawiając swoje utkane na ramach dzieła w przestrzeń, tworzyła ją na nowo. Dała im możliwość zwisania, poruszania się rytmem morskiej fali

Jak mówiła, były siedliskiem świadomości. Jej dzieła były tak nowe i nie kojarzyły się z niczym znanym, że trzeba było wymyślić dla nich nazwę. Tak powstały abakany.

shades of white, beige and grey. It was a huge success. Soon Abakanowicz’s textile designs started to become

Abakanowicz zaczęła robić coraz większe i coraz bardziej

larger and more three-dimensional. She used innovative

trójwymiarowe tkaniny. Używała nowatorskich materiałów,

materials such as horsehair in Helena I, then switched to

np. wplatała końskie włosie, jak w „Helenie I”, a potem

sisal, a fibre commonly used in making ropes. Her woven

przestawiła się na sizal, włókno powszechnie stosowane

works resembled lung lobes overlaid with a network of

do splatania lin. Jej tkane formy przypominały płaty płuc

vessels, female bodies, a primeval forest or tree trunks with

ze splotami żył, kobiece ciało, pierwotny las, pnie drzew

fuzzy insides. They came in red, yellow, green, black and

o włochatym wnętrzu. Były kolorowe: czerwone, żółte,

earth tone colours and could be experienced with all senses.

zielone, czarne, ziemiste. Można je było odczuwać wszyst-

Abakanowicz wanted her viewers to touch or even hide in

kimi zmysłami. Abakanowicz chciała, żeby je dotykano,

them, just as she used to hide in the hollow trunk of an old

chowano się w nich, jak ona kiedyś chowała się w wydrą-

willow to “stay in her imagined world”. Her textile sculptures

żonym pniu starej wierzby, by „pozostać w wyobrażonym”.

had their own unique scent, particularly intense on humid

Miały swój zapach, szczególnie intensywny w wilgotne dni.

days. She used to call them consciousness habitats. The

Jak mówiła, były siedliskiem świadomości. Jej dzieła były

i oddziaływania na siebie nawzajem. Tworzyła sytuacje,

works were so innovative and so unlike anything known at

tak nowe i nie kojarzyły się z niczym znanym, że trzeba

w które chciała wprowadzić widza. W ten sposób już na

the time that they required a new name, which is how the

było wymyślić dla nich nazwę. Tak powstały abakany.

początku lat 70. XX wieku stała się prekursorką instalacji

term “Abakan” was coined from her surname.

artystycznych, na dziesięć lat przed pojawieniem się tego pojęcia wśród znawców sztuki. 62 62

OUTSTANDING

MAGDALENA

Abakanowicz In 1965, her Abakans won a gold medal at the 8th Art

W 1965 roku na 8. Biennale Sztuki w São Paulo za abakany

Biennial in São Paulo, and from that moment her career

zdobyła złoty medal i od tego momentu jej międzynarodo-

took off. She became the head of the Gobelin Tapestry

wa kariera nabrała rozpędu. Zaczęła prowadzić Pracownię

Facult y at Poznań’s Universit y of Fine Ar ts, which

Gobelinu w Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych

attracted students from all over the world. Every leading

w Poznaniu, do której przyjeżdżali studenci z całego świata.

gallery wanted to display her soft sculptures. In 1970,

Każda galeria chciała pokazywać jej miękkie rzeźby. W 1970

her biggest woven installation, Bois-le-Duc, was hung in

roku w budynku siedziby władz jednej z holenderskich

’s-Hertogenbosch, the Netherlands. Spanning over 200

prowincji w mieście ’s-Hertogenbosch zawisła jej najwięk-

square metres, it resembled a dark, ancient forest. During

sza tkana instalacja „Bois-le-Duc” przypominająca ciemny,

the 1970s, her works were shown at 21 individual and

prastary bór – miała 200 metrów kwadratowych powierzch-

75 group exhibitions all over the world, including at New

ni. W latach 70. XX wieku prace Abakanowicz pokazywa-

York’s Museum of Modern Art.

ne były na 21 wystawach indywidualnych i 75 grupowych na świecie, m.in. w Museum of Modern Art w Nowym Jorku.

Alongside Abakanas, she began to use thick ship ropes,

Artystka obok abakanów zaczęła stosować grubą linę

which often extended outside galleries, like in Edinburgh,

okrętową, która często wychodziła poza galerie, jak

where they entwined St Giles’ Cathedral. From woven struc-

w Edynburgu, gdzie oplotła katedrę św. Idziego. A potem od

tures Abakanowicz moved on to silhouetted figures made

tkanych struktur Abakanowicz przeszła do rzeźb sylwetek

of hollow plaster moulds lined with jute bags and covered

wykonywanych z gipsowych form pustych w środku wy-

with synthetic resin. She said that people are also structu-

klejonych jutowym workiem i pokrytych żywicą synte-

res made of fibre, which was reflected in her series Seated

tyczną. Jak twierdziła, ludzie też są strukturami z włókien.

Figures, Backs and Heads. They show the drama of human

Powstały serie „Postacie siedzące”, „Plecy” oraz „Głowy”.

existence, fears and havoc wreaked by the experience of

Ukazują one dramat ludzkiej egzystencji, lęki i „pustoszenie”

war or communism. Working on a commission from the

wywołane doświadczeniem wojny czy komunizmu. Na za-

residents of Hiroshima, she created Space of Becalmed

mówienie mieszkańców japońskiej Hiroszimy stworzyła

Beings, which featured 40 bronze backs commemorating

„Przestrzeń umilkłych istnień” – 40 pleców z brązu upa-

the tragedy this Japanese city experienced in 1945. Her

miętniających tragedię miasta z 1945 roku. Najbardziej

most famous work is Crowd, an installation made of several

znany jest jej „Tłum” – instalacja składająca się z kilkudzie-

dozen tall, headless figures which confront “man with

sięciu wysokich bezgłowych sylwetek, którą konfrontowała

himself and his solitude in multitude”. Abakanowicz also

„człowieka z samym sobą i jego samotnością w mnogości”.

created animal sculptures – Birds and Mutants. She even

Robiła także rzeźby zwierzęce – „Ptaki” i „Mutanty”.

designed an urban development project for the La Défense

Stworzyła nigdy nie zrealizowany projekt zagospodarowa-

district in Paris. Never built, it featured ecological estate

nia paryskiej dzielnicy La Défense ekologicznymi domami

housing shaped like trees.

mieszkalnymi przypominającymi drzewa.

OUTSTANDING

MAGDALENA

Abakanowicz Determined, self-disciplined and hard-working, she

Była uparta, zdyscyplinowana i pracowita. Dla niej „sztuka

believed that “art should be a way of life, not a profession”.

powinna być sposobem egzystowania, nie zawodem”.

Abakanowicz died on 20 April 2017 in Warsaw. In 2022-

Zmarła w Warszawie 20 kwietnia 2017 roku. W 2022

2023, London’s Tate Modern held an individual retro-

roku miała indywidualną wystawę w londyńskiej Tate

spective on her career. The National Museum in Wrocław

Modern. Największą na świecie kolekcję jej dzieł posiada

boasts the biggest collection of Abakanowicz’s works,

Muzeum Narodowe we Wrocławiu. Ale rzeźby Abakano-

but her sculptures can be admired in public places thro-

wicz znajdują się w przestrzeniach publicznych niemal

ughout the world, including the bronze Hand-like Trees

na całym świecie, np. „Rękodrzewa” z brązu w Wakefield

in Wakefield, United Kingdom; Katharsis in Santomato,

w W ie lk iej B r y tanii, „Kathar s i s” w Santo m ato we

Italy; Agora’s 106 headless figures in Chicago; the seven

Włoszech; „Agora” – 106 bezgłowych rzeźb w Chicago,

sandstone rings of Negev in Jerusalem; The Unrecogni-

7 kręgów z piaskowca „Negev” w Jerozolimie, żeliwny

sed, a crowd of cast-iron figures, in Cytadela Park in

tłum „Nierozpoznani” w Parku Cytadela w Poznaniu,

Poznań; and Hurma, her largest group of 250 sackcloth

a najliczniejsza grupa 250 workowych figur – „Hurma”

figures in Miami, Florida. As she said, art comes from

w Miami na Florydzie. Mówiła, że sztuka powstała z nasłu-

listening to dreams.

chiwania marzeń.

Determined, self-disciplined and hard-working, she believed that “art should be a way of life, not a profession”. Była uparta, zdyscyplinowana i pracowita. Dla niej „sztuka powinna być sposobem egzystowania, nie zawodem”.

OUTSTANDING

Europe’s first woman to parachute from an altitude of five kilometres and the first woman pilot in the Polish Air Force.

a k s w o d n a w Le JANINA

Jako pierwsza Europejka skoczyła ze spadochronem z wysokości 5 km. Pierwsza kobieta-pilot w polskim lotnictwie wojskowym. OUTSTANDING

Lewandowska JANINA

Through aerial acrobatics Janina found love – Mieczysław Lewandowski, a glider instructor and pilot. Podczas podniebnych ewolucji znalazła miłość – instruktora szybowcowego Mieczysława Lewandowskiego.

Fearless and unflappable, Lewandowska also acquired

Była nieustraszona i opanowana. Musiała być niezwykle

extreme patience while learning to fly on gliders, where

cierpliwa, bo sztuka latania, szczególnie na szybowcach,

the whole art is waiting for a favourable wind. She loved

to sztuka czekania na sprzyjający wiatr. Kochała unosić

riding updrafts towards the sun and descending in freefall

się w powietrzu ku słońcu i spadać swobodnie zanim

before the canopy was released. That was where she felt

rozwinie się czasza spadochronu. Tam czuła się wolna.

free. “I must fly,” she used to say, “because on the ground

Mówiła: „Muszę latać, bo na ziemi czuję, jakbym miała

I feel as if my wings were bound.”

związane skrzydła”.

Her other love was singing – a passion instilled in Janina

Oprócz latania kochała też śpiew. Miała sentyment

by her music-minded mother. She transferred her own un-

do muzyki, bo gry na pianinie i śpiewu nauczyła ją mama,

fulfilled ambition to be an opera singer onto her daughter,

która na córkę przelała niespełnione marzenie o byciu śpie-

teaching her to play the piano and sing. Unfortunately, she

waczką operową. Ale mama wcześnie zmarła na gruźlicę,

died of tuberculosis when Janina was just 11. Lewandowska

gdy dziewczynka miała 11 lat. Janina urodziła się 22 kwietnia

was born on 22 April 1908 in Kharkiv, where her father, the

1908 roku w Charkowie. Była córką polskiego oficera

Russian Imperial Army’s Polish officer Józef Dowbor-Mu-

służącego w carskiej armii Józefa Dowbor-Muśnickiego,

śnicki, was stationed. His later achievements as a general

który wtedy akurat tam pełnił służbę. Później, jako generał

included the formation of the Polish I Corps in Russia. In 1918,

stworzył on m.in. I Korpus Polski w Rosji. W 1918 roku

the family moved to Poland, newly reborn after 123 years of

rodzina przeniosła się do odrodzonej po 123 latach zaborów

partitions, and two years later they settled on an estate in

Polski, a dwa lata później osiadła w majątku Batorowo-

Batorowo-Lusowo near Poznań. Janina’s childhood and early

-Lusowo niedaleko Poznania. Tam Janina spędziła naj-

teenage years were filled with happiness and horse riding,

szczęśliwsze lata dzieciństwa i młodości. Jeździła konno,

swimming in the lake and ice-skating.

pływała w jeziorze, jeździła na łyżwach.

Impetuous and mercurial, independent and stubborn,

Żywiołowa i spontaniczna, niezależna i uparta, zawsze

Janina always got her way. In 1926, she enrolled at the

stawiała na swoim. W 1926 roku rozpoczęła studia w po-

Poznań Music Conservatory. She sang in a cabaret, which

znańskim Konserwatorium. Śpiewała w kabarecie, czym

enraged her father, who believed that the family name

bardzo rozgniewała ojca, który uważał, że przedstawicie-

should not be tarnished by stage performing. When

le rodu Dowbor-Muśnickich nie mogą szargać nazwiska

Janina accepted the fact that she would never make it

podczas występów artystycznych. Gdy pogodziła się

as an opera singer, she needed a source of income that

z myślą, że śpiewaczką operową nie zostanie, musiała

would give her financial independence from her father. To

znaleźć źródło utrzymania i uniezależnić się finansowo

this end, she took up a job as a telegrapher at the Poznań

od ojca. Dostała pracę jako telegrafistka na poczcie

post office, while moonlighting as a pianist and singer

w Poznaniu. Ale od czasu do czasu w tamtejszym kinie

during intervals at a local cinema The Muse. Forced to live

„Muza” grała na pianinie i śpiewała podczas przerw

frugally, Janina designed and made her own clothes. She

w seansach filmowych. Sama projektowała i szyła stroje,

was also active in the community, signing up for a military

bo musiała żyć oszczędnie. Udzielała się społecznie. Działała

training program for postal employees and taking an

w Pocztowym Przysposobieniu Wojskowym. Odbyła kurs

advanced course in telegraphy, where she learnt to use

dla telegrafistek, podczas którego nauczyła się obsługiwać

the Hughes device and other communications equipment.

aparaty telegraficzne Hughesa i inne urządzenia łączności. OUTSTANDING

Lewandowska JANINA

Through aerial acrobatics Janina found love – Mieczy-

Podczas podniebnych ewolucji znalazła miłość – in-

sław Lewandowski, a glider instructor and pilot, who

struktora szybowcowego Mieczysława Lewandowskiego.

became her husband in June 1939. The Kraków-born

W czerwcu 1939 roku wzięli ślub. Odtąd stała się Janiną

Mieczysław was supposed to move to Poznań, but when

Lewandowską. Pochodzący z Krakowa pilot miał prze-

It was probably from her brother Olgierd, an air force

he arrived at Janina’s flat on 3 September 1939, three

prowadzić się do niej do Poznania, ale gdy przyjechał do

officer, that Janina caught the flying bug. In the 1930s,

days after the outbreak of World War II, she had already

mieszkania Janiny 3 września 1939 roku, jej już nie było.

she obtained her glider pilot certificate and became

left to join the fighting. He had missed her by only 30

Minął się z nią o 30 minut. Wyszła walczyć na wojnie, która

a member of the Poznań Flying Club. As her ambition was

minutes. Her mobilization posting is unknown, but most

wybuchła trzy dni wcześniej. Nie znamy jej przydziału mo-

to earn a sports pilot licence, she qualified on the RWD-8

likely Janina and three Flying Club colleagues joined, on

bilizacyjnego. Najprawdopodobniej wraz z trzema kolegami

trainer aircraft, and passed parachute jumping tests. At

their own initiative, the ground detachment of the 3rd

z Aeroklubu Poznańskiego, na własną rękę dołączyła do

that time Poland had very few female pilots, and hardly

Military Aviation Regiment as it evacuated eastwards

rzutu kołowego poznańskiej Bazy Lotniczej nr 3, który

any trained in parachute jumping. Janina obtained her pa-

from Poznań. On 22 September her unit was probably

zmierzał na wschód. Najprawdopodobniej 22 września wraz

rachutist certificate and is thought to have been Europe’s

taken prisoner by the Soviet Army near Husiatyn. Janina

z częścią oddziału trafiła do niewoli sowieckiej w rejonie

first woman to jump from 5,000 metres (16,400 feet). In

was initially imprisoned at the Ostashkov POW camp

Husiatynia. Zamknięto ją w obozie w Ostaszkowie, a potem

May 1939, during an air show in Poznań, she was the sole

and later, in December, transferred to Kozelsk, where

w grudniu została przewieziona do obozu w Kozielsku, gdzie

female parachutist out of 21 competitors.

the Russians were holding 4,500 Polish officers.

Rosjanie przetrzymywali 4500 polskich oficerów.

Lewandowska was the only woman prisoner at Kozelsk.

Lewandowska była tam jedyną kobietą. By uchronić ją

Miłością do latania zaraziła się prawdopodobnie od brata

To give her extra protection against prison guards and

przed strażnikami i władzami obozowymi, możliwe, że

Olgierda, oficera lotnictwa. W latach 30. XX wieku zdobyła

camp officials, Polish generals incarcerated in the camp

zamknięci z nią w niewoli polscy generałowie nadali jej

uprawnienia pilota szybowcowego i została członkinią

probably promoted Janina to the rank of pilot officer and

stopień oficerski podporucznika lotnictwa i ubrali w męski

Aeroklubu Poznańskiego. Chciała zdobyć licencję pilota

dressed her in a male air force officer’s uniform. She had

mundur lotniczy. Musiała chronić swoją tożsamość także

sportowego, więc uczyła się latać na samolotach szkolnych

to keep her identity a secret also because the Bolsheviks

dlatego, że była córką znienawidzonego przez bolszewików

RWD-8. Musiała też zaliczyć skoki spadochronowe. Wtedy

already hated General Dowbor-Muśnicki and would have

generała Dowbor-Muśnickiego i już za to groziła jej śmierć.

kobiet-pilotek było w Polsce zaledwie kilka, a skaczą-

every reason to kill his daughter.

cych ze spadochronem niemal żadnej. Zdobyła uprawnienia skoczka spadochronowego. Uchodzi za pierwszą Europejkę w historii, która skoczyła ze spadochronem z wysokości 5 km. W maju 1939 roku podczas pokazów lotniczych w Poznaniu skakała ze spadochronem jako jedyna

“I must fly,” she used to say, “because on the ground I feel as if my wings were bound.”

kobieta pośród 21 skoczków.

Mówiła: „Muszę latać, bo na ziemi czuję, jakbym miała związane skrzydła”.

Lewandowska was much admired by her fellow prisoners.

Była w obozie podziwiana. Na nic się na skarżyła, choć

Despite harsh conditions, she never complained. With her

warunki były nieludzkie. Spokojna, opanowana, rzeczowa,

cool, composed, no-nonsense manner, she tried to raise

wszystkich podtrzymywała na duchu. Pomagała obozo-

spirits, helping the camp chaplain organise clandestine

wemu kapelanowi przy organizacji konspiracyjnych na-

church services, baking wafers and singing at mass. Her

bożeństw, wypiekała opłatki, śpiewała podczas mszy. Jak

camp companions called her the “Holy Mother of Kozelsk”

twierdzili współwięźniowie, była niezwykła, silna duchem,

for her strong, unbending spirit.

więc nazywali ją „Matką Boską Kozielską”.

OUTSTANDING

Lewandowska JANINA

In April 1940, the NKVD began systematically transferring

W kwietniu 1940 roku NKWD rozpoczęło systematyczne

prisoners out of the camp. On 22 April, her 32nd birthday,

wywożenie więźniów z obozu. Dokładnie w dniu swoich 32

Lewandowska was placed in a group of prisoners and

urodzin, 22 kwietnia, w transporcie znalazła się także Janina

transported to a forest near Katyn. There, her hands tied

Lewandowska. Wyprowadzono ją do lasu ze skrępowanymi

behind her back, Janina was killed with one shot to the

z tyłu rękami i zabito strzałem z pistoletu w tył głowy. Jej

back of her head. Her body fell into a huge ditch, joining

ciało spadło do wielkiego rowu, gdzie leżały już ciała jej

those of her colleagues. In this manner, NKVD executio-

kolegów. Rosjanie zabili w ten sposób łącznie co najmniej

ners killed at least 21,000 Poles, including soldiers, border

21 000 Polaków (w tym m.in. żołnierzy, pograniczników,

guards, policemen and members of other uniformed

policjantów oraz przedstawicieli innych służb munduro-

services. All died at specially selected killing grounds in

wych). Zginęli oni w lasach koło m.in. Katynia, Charkowa

forested areas near Katyn, Kharkiv and Mednoye in April

i Miednoje w okresie od kwietnia do maja 1940 roku. Le-

and May 1940. Janina Lewandowska was the only female

wandowska była jedyną kobietą – ofiarą tej zbrodni nazy-

victim of the Katyn Massacre, named after the Katyn forest

wanej od miejsca jej wykonania katyńską. Pozostał po niej

where many mass graves were discovered. The only pos-

metalowy samolocik – zabawka.

session she left behind was a metal toy aeroplane. A few months before Janina’s death, her sister Agnieszka

Kilka miesięcy wcześniej Niemcy rozstrzelali w Palmirach

Dowbor-Muśnicka was shot dead by the Germans at

pod Warszawą jej siostrę Agnieszkę Dowbor-Muśnicką.

Palmiry outside Warsaw. The fate of Lewandowska and

Los Lewandowskiej i jej rodziny jak w soczewce skupia

her family illustrates, as through a magnifying glass, the

wojenną tragedię Polski.

tragedy that befell Poland during World War II.

Janina Lewandowska was the only female victim of the Katyn Massacre. The only possession she left behind was a metal toy aeroplane. Janina Lewandowska była jedyną kobietą – ofiarą zbrodni katyńskiej. Pozostał po niej metalowy samolocik – zabawka. 74

OUTSTANDING

The queen of jazz and a revolutionary vocalist, she was the world’s first singer to use transducers and live vocal looping.

URSZULA TAMARA

a k k a c i i p z em ud ŁD

Królowa jazzu, która zrewolucjonizowała wokalistykę. na świecie zastosowała The queen of ArtPierwsza Deco, śpiewie w elektroniczne przetworniki counted among the most outstandingi zapętlanie female artists głosu of dźwięku na żywo. the 20th century.

URSZULA

Dudziak

Urszula Dudziak urodziła się 22 października 1943 roku

a district of Bielsko-Biała), Urszula started singing early on,

w małej wiosce Straconka (dziś dzielnica Bielsko-Bia-

took up the accordion at the age of four, and was tutored

łej). Śpiewała od kołyski. Gdy miała 4 lata, zaczęła grać

by her mother on the piano, an instrument she later studied

na akordeonie. Mama uczyła ją gry na pianinie. Poszła

at music school. “I was 14 when I first heard jazz on the

do szkoły muzycznej do klasy fortepianu. – Jak miałam

radio,” she recalls. This was Jazz Hour, a Voice of America

14 lat po raz pierwszy usłyszałam w radiu jazz – opowiada.

programme hosted by Willis Conover. Urszula sang along

Była to audycja radia Głos Ameryki – „Godzina Jazzu”,

to the broadcasts, dreaming of becoming another Ella

którą prowadził Willis Conover. Słuchała i śpiewała.

Fitzgerald.

Chciała być drugą Ellą Fitzgerald.

In 1958, when the famous Polish composer and jazz pianist

Gdy w 1958 roku do Zielonej Góry, miasta, w którym się

Krzysztof Komeda visited Zielona Góra, where Dudziak

wychowała, przyjechał Krzysztof Komeda, najsłynniej-

spent most of her teenage years, she sang him Ella’s jazz

szy polski kompozytor i pianista jazzowy, zaśpiewała mu

sound transducers she employs during her concerts,

standards. Komeda was so enchanted that he immedia-

standardy Elli. Tak go urzekła, że od razu zaproponował jej

she can imitate any instrument in the world, lending her

tely invited her to perform with him on stage. In Warsaw,

wspólne występy. Koncertowała z największymi polskimi

she sang with Poland’s greatest jazz musicians at the

jazzmanami w warszawskim klubie Hybrydy. Śpiewała

Hybrydy club and for Edward Czerny’s Polish Radio Dance

z Orkiestrą Taneczną Polskiego Radia Edwarda Czernego.

Urszula Dudziak is mad about sounds. She can emit an almost infinite variety of unconventional ones, using her five-octave range and formidable talents as an improviser. However, what Dudziak does is more than traditional jazz scat singing. Thanks to the electronic

voice a startling new dimension. “Singing this way lets me communicate with the universe. My sounds soothe people and make them happy,” she says. Leonard Feather, a British jazz critic, wrote in the 1970s that Dudziak “brought the human voice into the space age.”

Kręci ją dźwięk. A właściwie wydawanie przeróżnych niekonwencjonalnych dźwięków. Ma ich nieskończone ilości,

„Śpiewając w ten sposób kontaktuję się ze wszechświatem. Moje dźwięki koją i uszczęśliwiają.”

Orchestra. It was at Hybrydy that she met her husband,

W Hybrydach poznała swojego męża, również jazzmana,

Michał Urbaniak, who became one of the founders of jazz

prekursora jazz fusion, Michała Urbaniaka. Piętnaście lat

fusion. Just 15 years later, in 1973, the couple was sitting on

później, w 1973 roku, siedziała z Urbaniakiem na kanapie

the sofa of Conover’s New York home as he told Dudziak:

w domu Willisa Conovera w Nowym Jorku, a ten powie-

“Ula, I’m going to play your Newborn Light album on Jazz

dział: „Ula, jutro zagram w Godzinie jazzu twoją płytę

Hour tomorrow night”.

Newborn light”.

Recorded with pianist Adam Makowicz, Newborn Light

To właśnie ta płyta, nagrana w duecie z pianistą Adamem

obraźnią improwizatorską. Ale jej śpiew to coś więcej

was Dudziak’s breakout album. It marked the first time she

Makowiczem, stała się jej przepustką do sławy. Na niej

niż jazzowy skat. Dzięki elektronicznym przetwornikom,

experimented with her voice, which has been her hallmark

po raz pierwszy eksperymentowała z głosem, co dziś

których używa podczas koncertów, może śpiewać jak

ever since. She discovered her own style by accident. She

jest jej wizytówką. Swój własny styl odkryła trochę przez

wszystkie instrumenty na świecie. Jej głos zyskuje nowy,

plugged her microphone into some electronic distortion

przypadek. Podłączyła mikrofon do przystawek elektronicz-

niespotykany wymiar. – Śpiewając w ten sposób kontak-

devices Urbaniak was collecting to use on electric guitars.

nych Urbaniaka, który kolekcjonował urządzenia przezna-

tuję się ze wszechświatem. Moje dźwięki koją i uszczęśli-

Dudziak was spellbound by the sound effects she could

czone do gitar elektrycznych. Gdy do nich zaśpiewała, efekt

wiają – twierdzi. „Wprowadziła ludzki głoś w erę kosmosu”

achieve. To this she added live looping, which allowed

ją oczarował. Dołączyła do tego live looping – instrument,

– pisał o niej w latach 70. XX wieku brytyjski krytyk

her voice tracks to be layered over each other. This way

który nakładał jedną ścieżkę z głosem na drugą. W ten

jazzowy Leonard Feather.

she could use her voice to reproduce an entire orchestra,

sposób mogła głosem tworzyć całą orkiestrę łącznie z sekcją

including rhythm and backup vocals. She used this

rytmiczną, a nawet chórami. Śpiewa tak na przykład całe

technique to perform Ravel’s Bolero, for example. Dudziak

„Bolero” Ravela. Nakładanie się na siebie ścieżek dźwięko-

was the world’s first musician to incorporate live looping into

wych podczas występu na żywo zastosowała jako pierwsza

her performance, paving the way for instrumentalists, espe-

na świecie. Dopiero po niej tej techniki zaczęli używać in-

cially bass players, who soon adopted the technique.

strumentaliści, głównie basiści.

bo łączy 5-oktawową skalę głosu z nieograniczoną wy-

“Singing this way lets me communicate with the universe. My sounds soothe people and make them happy.”

Born on 22 October 1943 at the village of Straconka (today

OUTSTANDING

URSZULA

Dudziak In 1973, Dudziak and Urbaniak moved to the USA, where Michał chased his dreams of fame and Urszula chased her husband. Their timing was perfect, as American critics enthused about Urbaniak’s fresh and original compositions, which drew on Polish folk melodies while using American sidemen to ground them in an Afro-American, soul - and blues-based rhythm. But when the couple went to see John Hammond, the legendary Columbia Records producer who discovered Aretha Franklin and Bob Dylan, among others, it turned out that he was more interested in Dudziak’s Newborn Light than the tracks recorded with Urbaniak. “After listening to it for two minutes, Hammond said: ‘Sorry, Michał, but Urszula’s going first’. And my album was the first to get a US release,” reminisces Dudziak. Urbaniak’s album Fusion, which also featured Dudziak, came out a year later.

In 1976, Urszula Dudziak recorded a worldwide smash hit, Papaya, inspired by her wordless vocalising exercises.

W 1973 roku wyjechała z Urbaniakiem do USA. On gonił za marzeniami o sławie, a ona za nim. Trafili na dobry moment. Muzyka, którą komponował Urbaniak, zachwyciła amerykańskich krytyków, bo była oryginalna, świeża – odwoływała się m.in. do polskiej muzyki ludowej, a jednocześnie, dzięki amerykańskim instrumentalistom, bazowała na soulowo-bluesowym, afroamerykańskim rytmie. Ale gdy poszli do wytwórni Columbia na rozmowę z dyrekto-

W 1976 roku ukazał się największy przebój Urszuli Dudziak, światowy hit pt. “Papaya”, do którego inspiracją stały się jej wokalizy ćwiczeniowe.

rem artystycznym Johnem Hammondem, który wylansował m.in. Arethę Franklin i Boba Dylana, okazało się, że to autorska płyta Urszuli Dudziak „Newborn light” spodobała mu się bardziej niż nagrania z Urbaniakiem. – Po dwóch minutach słuchania Hammond stwierdził: „Przykro mi Michał, ale Urszula będzie pierwsza”. I wydał w USA moją płytę najpierw – wspomina Dudziak. Płyta „Fusion” Urbaniaka, też z jej udziałem, ukazała się rok później.

OUTSTANDING

URSZULA

Dudziak

DownBeat, the world’s leading jazz magazine, gave Newborn

Album „Newborn light” dostał od magazynu „DownBeat”

Light its maximum five-star rating, extremely rare praise at

– najważniejszego jazzowego pisma na świecie, maksymal-

that time. Dudziak and her husband were accepted into

ną ocenę pięć gwiazdek, co wówczas zdarzało się niezwykle

the family of top US jazz stars, performing at Carnegie Hall,

rzadko. W Ameryce Dudziak z mężem stali się częścią jazzowej

opening for a Herbie Hancock tour and appearing with

rodziny gwiazd: grali w Carnegie Hall, otwierali koncerty

Weather Report and Chick Corea. In 1976, Urszula Dudziak

na całej trasie dla Herbie Hancocka, występowali z Weather

recorded a worldwide smash hit, Papaya, inspired by her

Report czy Chickiem Coreą. W 1976 roku ukazał się największy

wordless vocalising exercises.

przebój Urszuli Dudziak, światowy hit pt. „Papaya”, do którego inspiracją stały się jej wokalizy ćwiczeniowe.

In 1979, the Los Angeles Times named her Singer of The Year,

W 1979 została wybrana przez „Los Angeles Times” Woka-

while DownBeat rated Dudziak the second-best female jazz

listką Roku, a magazyn „DownBeat” umieścił ją na drugim

vocalist, right after Ella Fitzgerald. In 1983, she joined the

miejscu po Elli Fitzgerald, wśród najlepszych wokalistek

Vocal Summit project bringing together the world’s top five

jazzowych. W 1983 roku dołączyła do projektu Vocal Summit,

young jazz vocalists, including Bobby McFerrin. McFerrin

do którego zostało zaproszonych pięcioro najlepszych na

was Dudziak’s performing partner at the 1985 Warsaw Jazz

świecie wokalistów jazzowych młodej generacji, w tym także

Jamboree, a concert she still sees as the most important

Bobby McFerrin. Twierdzi, że swój najważniejszy koncert

in her career. At the time her husband left her alone with

zaśpiewała właśnie z Bobbym McFerrinem podczas Jazz

their two young daughters. Dudziak arrived in Warsaw

Jamboree w Warszawie w 1985 roku. W tamtym czasie

without supporting musicians except for McFerrin, still little

mąż odszedł od niej zostawiając samą z dwiema małymi

known in Poland. She worried that the show was going to

córkami. Przyjechała bez zespołu instrumentalistów, z mało

be a disaster. When they went on stage and started singing

wtedy znanym w Polsce McFerrinem. Bała się klapy. Ale

together, however, the audience went wild. “The concert

gdy wyszli razem na scenę i zaśpiewali, sala oszalała. – Ten

made me 100% certain that I would keep on singing. It was

koncert sprawił, że upewniłam się na 100 procent, że będę

like coming home after a long journey. I felt that from now

dalej śpiewać. Był jak powrót do domu z dalekiej podróży.

on, I could charge ahead boldly,” she says.

Poczułam, że od teraz mogę odważnie iść do przodu – mówi.

Dudziak embarked on One Woman Show concerts and

Jeździła z koncertami „One Woman Show”. Do wspólnych

received invitations to perform together from Dizzy Gillespie

występów zapraszali ją Dizzy Gillespie czy Ron Carter.

or Ron Carter. In 1987, she sang with Sting and the Gil Evans

W 1987 roku zaśpiewała ze Stingiem podczas Umbria Jazz

Orchestra at the Umbria Jazz Festival in Perugia. She has

Festival w Perugii z orkiestrą Gila Evansa. Wydała kilka-

released several dozen albums.

dziesiąt albumów.

In 2016, Dudziak was named UNESCO Artist for Peace, the

W 2016 roku została uhonorowana przez UNESCO tytułem

only Pole to date with the title. She sings constantly and

„Artystka na rzecz Pokoju”, jako jedyna do tej pory Polka.

loves playing tennis. Her optimism is contagious. She says

Śpiewa cały czas. Uwielbia grać w tenisa. Zaraża optymizmem.

life shouldn’t be lived with full stops, only commas.

Mówi, że w życiu nie należy stawiać kropek, tylko przecinki.

OUTSTANDING

Copyright @ Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP • Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Poland Wydawca • Publisher Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP • Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Poland Departament Dyplomacji Publicznej i Kulturalnej • Department of Public and Cultural Diplomacy Autorka • Author Magdalena Majewska Zdjęcia • Photographs Narodowe Archiwum Cyfrowe • National Digital Archives Muzeum Powstańców Wielkopolskich w Lusowie • Museum of Greater Poland Uprising in Lusowo Alamy • Tamara de Lempicka Estate • QUT collection • Wikimedia Commons • PAP/Jan Michlewski ISBN 978-83-66213-92-0 Ilustracje – Illustrations Aleksandra Bąk Projekt graficzny i skład – Graphic design and compositions MUFU Creative Agency • www.mufu.pl Druk • Printing Legra sp. z o.o. Warszawa 2024 • Warsaw 2024