Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

Lata 1933–1939

W

ielki kryzys gospodarczy (1929–1933), który dotknął praktycznie wszystkie państwa świata, spowodował gwałtowne załamanie się gospodarki Niemiec i radykalizację nastrojów społecznych. Rosła w siłę NSDAP, partia Adolfa Hitlera, głosząca hasła walki z „dyktatem wersalskim” i „systemem weimarskim”. W wyborach do Reichstagu w lipcu 1932 r. hitlerowcy zdobyli najwięcej głosów, a 30 stycznia 1933 r. prezydent Hindenburg powołał rząd koalicyjny, w którym Hitler objął stanowisko kanclerza. Gdy 27 lutego 1933 r. spłonął gmach Reichstagu, winą za jego podpalenie próbowano obarczyć komunistów, a dzień później prezydent wydał dekret „o ochronie narodu i państwa”, który otworzył drogę dyktaturze partii hitlerowskiej. Po śmierci prezydenta Paula von Hindenburga w 1934 r.

Hitler jako „naczelnik i kanclerz Rzeszy” zdobył nieograniczoną władzę. Przeciwników NSDAP bezwzględnie prześladowano, powszechnie stosując wobec nich „areszt ochronny” (Schutzhaft), co faktycznie oznaczało deportację do obozów, które wkrótce zaczęto nazywać koncentracyjnymi (Konzentrationslager).

Już 21 marca 1933 r. na rozkaz Heinricha Himmlera w Dachau koło Monachium utworzono pierwszy obóz koncentracyjny dla osób, wobec których zastosowano areszt ochronny. Stał się on wzorem dla obozów koncentracyjnych w całych Niemczech. obozy powstały w Sachsenhausen na przedmieściach Oranienburga pod Berlinem (lipiec 1936), Buchenwaldzie koło Weimaru (lipiec 1937), Flossenbürgu w Bawarii (maj 1938), Mauthausen we włączonej do Rzeszy Austrii (sierpień 1938), Neuengamme koło Hamburga (grudzień 1938).

Adolf Hitler przejmuje władzę w Niemczech.

Początkowo obozy koncentracyjne podlegały policji, zsyłano tam „osoby zagrażające narodowi i państwu”. Odbywało się to bez wyroku sądowego, nakaz osadzenia w obozie wydawała policja polityczna (Gestapo). Do wybuchu II wojny światowej obozy koncentracyjne były

Himmler przejmuje kontrolę nad siecią obozów koncentracyjnych w Niemczech.

Pierwsze obozy koncentracyjne.

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

3

Więźniowie obozu koncentracyjnego w Dachau podczas apelu, czerwiec 1938 r.

4

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

miejscem odosobnienia, nie zaś masowego wyniszczania uwięzionych.

Narodowosocjalistyczna propaganda głosiła hasła ich „reedukacji” – ciężka praca i surowa dyscyplina miała ich przywrócić na łono niemieckiej wspólnoty narodowej. W rzeczywistości był to środek eliminacji ze społeczeństwa osób uznanych za wrogów; w obozach zmuszano je do pracy ponad siły, torturowano fizycznie i psychicznie.

W 1934 r. sieć niemieckich obozów podporządkowano Reichsführerowi SS (naczelnemu dowódcy) Heinrichowi Himmlerowi, który od 1936 r. pełnił również funkcję dowódcy niemieckiej policji. Dawało to Himmlerowi władzę nad potężnym aparatem, mającym za zadanie ochronę Rzeszy przed wrogami wewnętrznymi, za których uznawano przeciwników politycznych. Dlatego też pierwszymi więźniami obozów byli niemieccy komuniści, socjaldemokraci, członkowie związków zawodowych, duchowni katoliccy i protestanccy, a po nocy kryształowej (9/10 listopada 1938 r.) także niemieccy Żydzi. Osadzano w nich „niepożądane elementy”. Do tej kategorii zaliczono pospolitych przestępców, włóczęgów, żebraków, prostytutki, homoseksualistów, a nawet członków grupy religijnej Badaczy Pisma Świętego (Świadkowie Jehowy) oraz Romów i Sinti (Cyganów). Szacuje się, że do wybuchu wojny przez obozy koncentracyjne w Niemczech przeszło 170 tys. osób.

We wrześniu 1939 r. w ramach reorganizacji naczelnego kierownictwa SS utworzono Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt – RSHA) jako jeden z dwunastu tzw. Głównych Urzędów SS. Od tego czasu nakazy osadzenia w obozie koncentracyjnym oraz wszelkie decyzje dotyczące dalszego losu więźniów, w tym decyzję o jego zwolnieniu z obozu, wydawał wyłącznie RSHA. W przededniu II wojny szef Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa Reinhardt Heydrich wydał okólnik mówiący o konieczności zastosowania „aresztu ochronnego” wobec Polaków umieszczonych na listach proskrypcyjnych.

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

5

Niemiecka polityka na okupowanych ziemiach polskich w czasie II wojny światowej

Wybuch II wojny światowej.

1

września 1939 r. Niemcy napadły na Polskę, wywołując tym samym II wojnę światową. 3 września Wielka Brytania i Francja wypowiedziały wojnę Niemcom, nie podejmując jednak żadnych działań zbrojnych. Polska została pozostawiona swojemu losowi. Sytuację pogorszyła agresja ZSRR dokonana 17 września i zajęcie przez Armię Czerwoną wschodnich terenów Polski.

Mimo przewagi militarnej agresorów i konieczności obrony przed natarciem na dwóch frontach armia polska walczyła przez 35 dni. Do 28 września broniła się stolica Polski Warszawa. Ostatnią bitwę kampanii wrześniowej regularne wojsko polskie stoczyło 2–5 października pod Kockiem. Polska przegrywała osamotniona. Opinia europejska była pełna uznania dla bohaterskiego oporu Polaków.

Polska w II wojnie światowej Po napaści ZSRR władze Rzeczypospolitej udały się na emigrację. 1 października 1939 r. w Paryż został zaprzysiężony rząd gen. Władysława Sikorskiego (w listopadzie przeniósł się do Angers); od czerwca 1940 r. działał w Londynie. Premier Sikorski został także po rezygnacji marsz.

Rydza-Śmigłego, naczelnym wodzem Wojska Polskiego formowanego we Francji, a od lata 1940 r. w Anglii. Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie brały udział m.in. w bitwie o Anglię, walczyły w Norwegii, Francji, Libii. W 1944 r. uczestniczyły w operacji w Normandii, a następnie w wyzwoleniu Francji, Belgii, Holandii i Włoch oraz w działaniach na terenie Niemiec1.

W 1943 r. w ZSRR utworzono polskie formacje wojskowe podporządkowane władzom komunistycznym. Walczyły one wraz z Armią Czerwoną na froncie wschodnim, a w 1945 r. brały udział w działaniach na terenie Niemiec, m.in. w zdobyciu Berlina.

1

6

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

Gen. Władysław Sikorski z polskimi żołnierzami we Francji. Źr.: Domena Publiczna

Twórcą nazwy Polskie Państwo Podziemne był legendarny kurier Jan Karski. 15 grudnia 1943 r. w piśmie wydawanym przez Ministerstwo Informacji w Londynie ukazał się artykuł Karskiego pt.

Polskie Państwo Podziemne, w którym opisywał organizację, cele i metody działania polskiej konspiracji. Źr.: Zbiory Roberta Szuchty

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

7

Nowe władze zostały uznane przez Polaków w kraju oraz przez państwa sojusznicze za konstytucyjną kontynuację II Rzeczypospolitej.

W pierwszych miesiącach wojny na okupowanych ziemiach polskich zaczęto tworzyć konspiracyjne instytucje państwowe podporządkowane rządowi RP na uchodźstwie. Są one nazywane wspólnym mianem Polskiego Państwa Podziemnego.

Polskie Państwo Podziemne miało struktury cywilne – szkolnictwo, kultura i nauka, opieka społeczna, sądownictwo (dziedziny życia publicznego zakazane przez okupanta) oraz wojskowe. Zadaniem pionu wojskowego, który tworzyły początkowo Służba Zwycięstwu Polski, a następnie Związek Walki Zbrojnej przekształcony w lutym 1942 r. w Armię Krajową, latem 1944 r. liczącą ok. 350 tys. żołnierzy, była walka z okupantami. W sierpniu 1944 r. w Warszawie wybuchło powstanie zbrojne, w którym zginęło ok. 150 tys. osób, a miasto zostało przez Niemców zrównane z ziemią.

Widok zniszczonego Starego Miasta w Warszawie (zdjęcie z 1945 r.) Źr.: Domena Publiczna

Pion wojskowy odpowiadał również za bezpieczeństwo instytucji cywilnych Polskiego Państwa Podziemnego oraz zapewniał łączność między krajem a władzami polskimi na uchodźstwie. Prowadził też działalność wywiadowczą na potrzeby państw sprzymierzonych.

8

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

28 września 1939 r. Wehrmacht i Armia Czerwona spotkały się w Brześciu nad Bugiem. Niemieccy i radzieccy dowódcy przyjęli uroczystą defiladę wojsk.

Tego samego dnia w Moskwie podpisano radziecko-niemiecki traktat o granicach i przyjaźni, w którym modyfikowano wcześniej wytyczoną granicę między Niemcami a ZSRR. Terytorium Polski zostało podzielone pomiędzy agresorów. Wschodnia Polska (ok. 51 proc. terytorium i ok. 14,3 mln ludności) została zajęta przez ZSRR, a ziemie

Podział terytorium Polski między III Rzeszę i ZSRR

Żołnierze niemieccy i radzieccy świętują wspólne zwycięstwo nad Polską w czasie defilady w Brześciu nad Bugiem. Źr.: Domena Publiczna

zachodnie z Pomorzem, Śląskiem i Wielkopolską oraz centralne z Mazowszem (49 proc. terytorium i ok. 22 mln ludności) – przez Niemcy.

Ziemie, które zajęła armia niemiecka, podzielono na różne kategorie administracyjne. Część najbardziej wysuniętą na zachód wcielono do Rzeszy, nadając im nazwę Kraj Warty (Wartegau), na pozostałych terenach utworzono – na podstawie zarządzenia Hitlera z 12 października 1939 r. – Generalne Gubernatorstwo dla okupowanych polskich Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

9

obszarów (Das Generalgouvernement für die besetzten polnischen Gebiete) z niemieckim rządem cywilnym. Na jego czele stanął Hans Frank, który na swą siedzibę, a jednocześnie stolicę Generalnego Gubernatorstwa, obrał Kraków. Po agresji niemieckiej na ZSRR w czerwcu 1941 r. część ziemi polskich dotychczas okupowanych przez ZSRR włączona została do Generalnego Gubernatorstwa jako Dystrykt Galicja, a pozostałe zajęte przez Niemców tereny włączono do Komisariatu Rzeszy Ukraina (Reichskommissariat Ukraine) i Komisariatu Rzeszy Wschód (Reichskommissariat Ostland).

Wysiedlenia obywateli polskich z ziem wcielonych do Rzeszy

Tereny wcielone do Rzeszy od samego początku wojny były poddawane intensywnej germanizacji. Obejmowała ona m. in. wysiedlenia i wywłaszczenia. Tysiące Polaków i Żydów umieszczano w obozach przejściowych i przesiedleńczych. W pierwszej kolejności wysiedlano właścicieli ziemskich, kupców, rzemieślników, rolników posiadających własne gospodarstwa i inteligencję. Cały ich majątek przechodził na własność Rzeszy niemieckiej.

Miejsce tych ludzi, wyrzuconych z własnych domów, ograbionych z dorobku całego życia, szykanowanych na przeróżne sposoby, mieli zająć niemieccy koloniści sprowadzani z krajów bałtyckich (Litwa, Łotwa, Estonia) oraz z Europy południowo-wschodniej (Rumunia). Do końca 1941 r. sprowadzono ok. 200 tys. Niemców.

Według źródeł niemieckich i przyjętych przez historyków szacunków z ziem polskich okupowanych przez Rzeszę niemiecką w latach 1939–1944 wysiedlono lub przesiedlono z rodzinnych miejscowości prawie 1672 tys. osób, z których 365 tys. deportowano do Generalnego Gubernatorstwa, a ponad 37 tys. wywieziono do Rzeszy w celu zniemczenia.

Antypolska polityka okupanta w Generalnym Gubernatorstwie.

Niemieckie władze okupacyjne stosowały wobec ludności cywilnej w Generalnym Gubernatorstwie bezwzględną politykę terroru. Chcąc sparaliżować polskie społeczeństwo, zastraszyć je i nie dopuścić do oporu okupant przez cały czas wojny prowadził systematyczną akcję eksterminacji inteligencji i warstw przywódczych.

Hans Frank o zasadach polityki niemieckiej wobec społeczeństwa polskiego i o stosowaniu terroru wobec Polaków. „W ogólności można powiedzieć, że będziemy musieli liczyć się z rosnącym oporem ze strony inteligencji, Kościoła i byłych oficerów. Istnieją już formy organizacyjne, skierowane przeciw naszemu panowaniu

10

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

w tym kraju. Nie potrzebujemy trwożyć się z tego powodu, lecz możemy spokojnie oczekiwać dalszego rozwoju wypadków. Przy najmniejszej próbie podjęcia jakiejś akcji przez Polaków przyjdzie do potwornej wyprawy niszczycielskiej przeciw nim. Nie cofnąłbym się wtedy przed najokrutniejszym terrorem i jego następstwami”.

Już w 1940 r. policja niemiecka przeprowadziła „nadzwyczajną akcję pacyfikacyjną”, nazywaną „akcją AB” (Ausserordentliche Befriedungsaktion). W ramach „akcji AB” zabito w sumie 6,5 tys. osób,

Cmentarz w Palmirach, miejsce pochówku ofiar masowych egzekucji.

Ta niewielka wioska na skraju Puszczy Kampinoskiej pod Warszawą już na początku okupacji stała się symbolem zbrodni hitlerowskich.

Egzekucje na leśnej polanie rozpoczęły się w grudniu 1939 r. i trwały do lipca 1941 r. Zamordowano tu ponad 2 tys. osób uznanych przez Niemców za elitę polskiego społeczeństwa. Źr.: Zbiory Roberta Szuchty

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

11

w tym 3,5 tys. przedstawicieli elit społecznych i 3 tys. osób uznanych przez Niemców za „kryminalistów”. Żołnierze niemieccy mordowali działaczy społecznych, urzędników państwowych, artystów i sportowców. Niszczyli zabytki kultury: kościoły, pałace, dwory. Zbiory muzealne i biblioteczne, prywatne zbiory sztuki, archiwalia były wywożone do Rzeszy. Zlikwidowano instytucje kulturalne. Celem Niemców było całkowite zniszczenie polskiego życia kulturalnego.

Publiczne egzekucje w miastach.

Za złamanie prawa okupacyjnego groziły surowe kary, na dodatek Niemcy stosowali zasadę odpowiedzialności zbiorowej. Symbolem polityki terroru były masowe egzekucje publiczne w miastach. Nazwiska rozstrzelanych zakładników publikowano na afiszach rozlepianych na ulicach polskich miast. Wszyscy, nie tylko uczestnicy ruchu oporu, żyli w poczuciu ciągłego zagrożenia. Ludzi zatrzymanych w ulicznych łapankach wywożono do obozów koncentracyjnych lub na roboty do Rzeszy. Także mieszkańcom wsi groziły represje, egzekucje, pacyfikacje.

Za udzielenie poparcia polskiemu ruchowi oporu Niemcy palili całe

Bochnia 18 grudnia 1939 r. Jedna z pierwszych egzekucji na polskiej ludności cywilnej na okupowanych ziemiach polskich. Źr.: Domena Publiczna

12

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

wsie, mordując mieszkańców. Szacuje się, że w czasie II wojny światowej z rąk niemieckich zginęło ponad 1,5 mln etnicznych Polaków.

Również na terenach zajętych przez ZSRR stosowano politykę terroru. Obywatele polscy ginęli w obozach, byli mordowani w więzieniach, wywożono ich w głąb ZSRR. Szacuje się, że represje dotknęły ponad 600 tys. osób.

Od początku okupacji szczególnie okrutnie prześladowano Żydów. Zostali pozbawieni wszelkich praw, byli wysiedlani, wywłaszczani, niemieccy żołnierze okrutnie się nad nimi znęcali, szydzili z ich religii i obyczajów. Jednym z pierwszych aktów represji wobec ludności żydowskiej było odizolowanie jej od ludności chrześcijańskiej i skupienie w wyznaczonych częściach miast i miasteczek, w tak zwanych gettach; na terenie Generalnego Gubernatorstwa powstało ich ok. 600. Niemcy

Antyżydowska polityka okupanta. Getta na okupowanych ziemiach polskich.

Budowa muru oddzielającego getto od „aryjskiej” części miasta w Warszawie, sierpień 1940 r. Źr.: Domena Publiczna

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

13

zaczęli organizować getta już jesienią 1939 r., największe utworzono jesienią 1940 r. w Warszawie. Zlokalizowane w północnej części miasta, otoczone było trzymetrowej wysokości murem z cegieł. Na terenie liczącym 307 ha stłoczono ponad 450 tys. żydowskich dzieci, kobiet i mężczyzn. Żydzi nie mieli prawa mieszkać poza gettem. Getta stanowiły element niemieckiej polityki eksterminacyjnej narodu żydowskiego. Żydzi, odizolowani od świata zewnętrznego, byli zmuszani do niewolniczej pracy na rzecz Niemiec. Wielkie zagęszczenie, choroby, głód i poczucie osamotnienia przyczyniały się do wysokiej śmiertelności wśród mieszkańców. „Ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej”.

14

Program wymordowania wszystkich europejskich Żydów Niemcy nazywali „ostatecznym rozwiązaniem kwestii żydowskiej”. Historycy uznają, że decyzja o „ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej” była sumą poszczególnych decyzji i działań podejmowanych między lipcem a październikiem 1941 r. przez kierownictwo partyjno-państwowe III Rzeszy, poszczególnych dowódców i niemieckich administratorów okupowanej Europy. Decyzje te dotyczyły Żydów mieszkających na wschodzie Europy, na ziemiach polskich wcielonych do Niemiec, pozostających pod okupacją niemiecką w Generalnym Gubernatorstwie, Niemczech, Austrii, Protektoracie Czech i Moraw, okupowanych państwach Europy Zachodniej i Południowej, a także w krajach związanych sojuszem z III Rzeszą.

Masowe mordowanie Żydów Niemcy rozpoczęli latem 1941 r. bezpośrednio po inwazji na Związek Radziecki na terenach zajętych dwa lata wcześniej przez ZSRR (na mocy paktu Ribbentrop-Mołotow). Tam Żydzi ginęli w wyniku masowych rozstrzeliwań, których dokonywały jednostki Einsatzgruppen, Ordnungspolizei oraz KdS. Kiedy pojawiła się nowa wydajniejsza technika zabijania: stacjonarna komora gazowa, eksterminacja Żydów w obozach zagłady w Generalnym Gubernatorstwie odbywała się w sposób, można rzec, przemysłowy. Najwięcej Żydów żyło w Europie Wschodniej, zwłaszcza na ziemiach polskich i zachodnich terenach ZSRR, dlatego też ze względów ściśle tech­nicznych (logistycznych) tu właśnie Niemcy postanowili zrealizować swój plan.

Liczyli, że świat zachodni nie dowie się, jak w rzeczywistości wygląda „ostateczne rozwiązanie”. Zakładali także, że lokalne społeczności nie podejmą żadnych działań w obronie Żydów – z powodu niechęci do nich bądź ze strachu.

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

„Ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej” w Generalnym Gubernatorstwie i Okręgu Białystok otrzymało kryptonim „akcja Reinhardt” (Aktion Reinhardt). Plan tej „akcji” przewidywał likwidację gett, deportację ludności żydowskiej do obozów zagłady oraz przejęcie mienia pozostawionego przez zamordowanych. Akcją miał kierować specjalny sztab ulokowany w Lublinie, kierowany przez Odilo Globocnika, tamtejszego dowódcę SS i policji (SSPF). Sztab i personel „akcji Reinhardt” liczył 453 oficerów i podoficerów SS oraz ok. 350 strażników pełniących służbę wartowniczą w obozach zagłady. Do jej realizacji przystąpiono w połowie marca 1942 r., kiedy Żydów z likwidowanego getta w Lublinie przewieziono do obozu w Bełżcu.

„Akcja Reinhardt”.

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

15

Obozy koncentracyjne i obozy zagłady jako element niemieckiej polityki okupacyjnej na ziemiach polskich

Nowe zadania obozów koncentracyjnych.

W

raz z wybuchem II wojny światowej Niemcy przystąpili do rozbudowy sieci obozów koncentracyjnych. Nie tylko wzrosła ich liczba, ale zmieniło się ich przeznaczenie oraz skład narodowościowy więzionych. Obozy były już nie tylko miejscem osadzenia, odosobnienia i „reedukacji” więźniów, ale przede wszystkim narzędziem w walce z przeciwnikami politycznymi oraz członkami ruchu oporu w krajach okupowanych przez Niemców.

Niemieckie obozy koncentracyjne na okupowanych ziemiach polskich.

Zgodnie z ideologicznymi założeniami nazizmu ziemie polskie miały zostać „oczyszczone z niepotrzebnego rasowo elementu”, co oznaczało wysiedlenie Polaków, i zgermanizowanie polskiego terytorium przez niemieckich kolonizatorów. W latach 1939–1945 na okupowanych ziemiach polskich Niemcy utworzyli kilka centralnych obozów koncentracyjnych, m. in. w Sztutowie (KL Stutthof) koło Gdańska, w Oświęcimiu (KL Auschwitz) na Górnym Śląsku, na Majdanku w Lublinie (KL Lublin) i w Krakowie (KL Plaszow). Każdy z tych obozów miał liczne podobozy.

Kategorie więźniów.

Najliczniejszą grupą więźniów obozów koncentracyjnych byli więźniowie polityczni. Na wierzchnim ubraniu, tzw. pasiakach, nosili naszyty trójkąt w kolorze czerwonym. W Auschwitz tatuowano więźniom na lewym przedramieniu numer ewidencyjny, w obozie na Majdanku w Lublinie więźniów oznaczano metalowym znacznikiem z wybitym numerem ewidencyjnym.

16

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

17

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne w okupowanej Europie w czasie II wojny światowej.

Kategorie więźniów w KL Auschwitz i ich oznaczenia: Żydzi (tworzące sześcioramienną gwiazdę dwa trójkąty) Więźniowie polityczni (czerwony trójkąt) – osoby aresztowane w akcjach represyjnych lub za działalność w ruchu oporu, przeważali wśród nich Polacy.

Więźniowie aspołeczni (czarny trójkąt) – do tej kategorii zaliczono Cyganów oraz prostytutki.

Jeńcy wojenni (oznaczenie SU, Sowjet Union) – w Auschwitz byli to wyłącznie jeńcy sowieccy.

Więźniowie wychowawczy (oznaczenie EH, Erziehungshäftling) – osoby osadzone w obozie za faktyczne lub rzekome naruszenie dyscypliny pracy.

Więźniowie kryminalni (zielony trójkąt) Świadkowie Jehowy (fioletowy trójkąt) Homoseksualiści (różowy trójkąt)

Oryginalna tablica z oznaczeniami kategorii więźniów w niemieckich nazistowskich obozach koncentracyjnych. Źr.: Domena Publiczna

18

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

Prawie wszystkie obozy koncentracyjne miały własne zakłady produkcyjne, gospodarstwa rolno-hodowlane albo lokowano przy nich wielkie fabryki koncernów niemieckich, których produkcja najczęściej związana była z przemysłem wojennym. Więźniowie byli w nich zmuszani do niewolniczej pracy, śmierć z wycieńczenia była na porządku dziennym. Dziesiątkowały ich choroby, głód, wyczerpanie fizyczne i psychiczne, a także kompletna samowola nadzorców SS. Przetrzymywano ich w ciasnych, nieogrzewanych – nawet podczas surowych mrozów – drewnianych barakach.

Organizacja niemieckich nazistowskich obozów koncentracyjnych.

Wnętrze baraku z drewnianymi pryczami piętrowymi dla więźniów w Auschwitz-Birkenau. W takim baraku przebywało kilkuset więźniów. Źr.: Zbiory Roberta Szuchty

Poddawani byli pseudomedycznym eksperymentom, w wyniku których umierali albo pozostawali na trwale okaleczeni.

Wszystkie obozy były stworzone przez władze Niemiec dla realizowania niemieckiej polityki nazistowskiej. Kierownictwo obozów, personel administracyjny oraz obsługę stanowili Niemcy bądź Austriacy.

Dochody obozów, pochodzące także z grabieży mienia należącego do ofiar, zasilały budżet państwa nazistowskiego, z którego finansowano niemiecki wysiłek wojenny.

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

19

Utworzenie KL Auschwitz.

Obóz koncentracyjny Auschwitz został założony 27 kwietnia 1940 r. na rozkaz Himmlera na przedmieściach Oświęcimia, polskiego miasteczka wcielonego w 1939 r. do Rzeszy. Był to największy obóz niemiecki w całej okupowanej przez nich Europie.

Obóz usytuowano w budynkach koszar wojskowych. Był przeznaczony dla Polaków z Górnego Śląska i Generalnego Gubernatorstwa działających ruchu oporu. Niemcy obawiali się, że nie starczy dla nich miejsca w przeludnionych więzieniach. Kolejnymi komendantami obozu byli: Rudolf Höss (do listopada 1943 r.), Arthur Liebehenschel (do maja 1944 r.) i Richard Baer (do stycznia 1945 r.).

Już 14 czerwca 1940 r. hitlerowcy przewieźli z więzienia w Tarnowie do obozu koncentracyjnego Auschwitz pierwszy transport 728 więźniów politycznych. Byli to Polacy, w tym kilkunastu Żydów, głównie młodzi ludzie, członkowie podziemnych organizacji niepodległościowych, żołnierze kampanii wrześniowej 1939 r., których aresztowano, gdy próbowali przedostać się na Węgry, a stamtąd do Francji, by wstąpić do powstającej tam armii polskiej. Źr.: Domena Publiczna

W obozie osadzani byli także obywatele innych państw okupowanej Europy. Poza Polakami, Żydami, Romami oraz jeńcami sowieckimi naziści deportowali do KL Auschwitz ok. 25 tys. więźniów innych narodowości. Najliczniejszą grupę wśród nich stanowili Czesi, i kolejno Białorusini, Niemcy, Francuzi, Rosjanie, Jugosłowianie (Słoweńcy, Serbowie, Chorwaci) i Ukraińcy. Do obozu trafiali też więźniowie innych narodowości (w liczbie od jednego do kilku, kilkunastu lub 20

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

kilkudziesięciu) m.in.: Albańczycy, Belgowie, Duńczycy, Grecy, Hiszpanie, Holendrzy, Litwini, Luksemburczycy, Łotysze, Norwegowie, Rumuni, Słowacy, Szwajcarzy, Węgrzy, Włosi oraz Argentyńczyk, Bułgar, Chińczyk i Estończyk.

Przez cały okres istnienia obóz był systematycznie rozbudowywany.

W tym celu wysiedlono mieszkańców dzielnicy Zasole, a ich domy zburzono. Do końca 1941 r. wysiedlono także ludność z okolicznych wsi: Babice, Budy, Rajsko, Brzezinka, Broszkowice, Pławy i Harmęże. Na opróżnionym w ten sposób terenie o powierzchni 40 km² utworzono tzw. obszar interesów obozu (Interessengebiet). Sam obóz otoczono wysokim podwójnym ogrodzeniem z drutu kolczastego, przez który przepływał prąd elektryczny o wysokim napięciu. Na słupach ogrodzenia umieszczono reflektory, oświetlające obóz w nocy. Na rozstawionych wzdłuż ogrodzenia wieżach wartowniczych siedzieli uzbrojeni w broń maszynową SS-mani.

Do obozu wiodła brama, nad którą, wzorem innych niemieckich obozów koncentracyjnych, umieszczono napis Arbeit macht frei – „Praca czyni wolnym”. Brama ta znajdowała się od strony północnej obozu, niedostępnej i niewidocznej dla osób niepowołanych.

Rozbudowa KL Auschwitz.

Ogrodzenie KL Auschwitz Źr.: Zbiory Roberta Szuchty

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

21

Brama KL Auschwitz Źr. Zbiory Roberta Szuchty

Więźniów przybyłych do obozu podczas pierwszego apelu witał kierownik obozu Karl Fritzsch słowami: „Zapowiadam wam, że przyjechaliście tutaj nie do sanatorium, lecz do niemieckiego obozu koncentracyjnego, z którego wyjście istnieje tylko przez komin krematorium. Jeśli to się komuś nie podoba, to może iść zaraz na druty wysokiego napięcia. Jeśli są w transporcie Żydzi, to nie mają prawa żyć dłużej niż dwa tygodnie, księża jeden miesiąc, pozostali trzy miesiące”.

Kompleks podobozów KL Auschwitz.

22

Integralną częścią obozu Auschwitz była sieć obozów podporządkowanych obozowi macierzystemu (Stammlager) zlokalizowanemu w Oświęcimiu. Kompleks KL Auschwitz składał się więc z trzech części: 1) obozu macierzystego Auschwitz I; 2) obozu Auschwitz Birkenau (Auschwitz II) w oddalonej o 3 km wsi Brzezinka oraz 3) Auschwitz III-Monowitz (zespół zakładów przemysłowych, wśród których największym był IG Farbenindustrie zlokalizowany w wysiedlonych wsiach Dwory i Monowice, gdzie jeszcze w styczniu 1945 r. w ramach pracy przymusowej eksploatowano 35 tys. osób, w tym ok. 10 tys. więźniów obozu koncentracyjnego). Obozowi KL-Auschwitz podporządkowanych było także ponad 40 podobozów wykorzystujących niewolniczą pracę więźniów. Sieć obozów filialnych KL Auschwitz obejmowała teren Śląska, a najdalej oddalony znajdował się w Brnie, na terenie czeskich Moraw.

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

W marcu 1941 r. wizytujący KL Auschwitz Heinrich Himmler wskazał na wieś Brzezinka jako miejsce mającego tu powstać kolejnego obozu.

Pierwotnie planowano pomieścić w nim 100 tys. sowieckich jeńców wojennych. Składać się on miał z czterech części nazywanych odcinkami.

Ostatecznie zbudowano dwa odcinki zdolne pomieścić 80 tys. więźniów i zaczęto budować trzeci odcinek dla 60 tys. więźniów. To właśnie ten obóz, jak się później okazało, Niemcy zamierzali przekształcić w jeden z głównych ośrodków „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej” w okupowanej Europie.

Utworzenie obozu zagłady Auschwitz-Birkenau.

Od wiosny 1942 r. obóz Auschwitz-Birkenau stał się ośrodkiem natychmiastowej zagłady dla Żydów z Europy Zachodniej, Południowej, Północnej i częściowo Środkowej. Wybudowano tu cztery komory gazowe, które mogły uśmiercić w ciągu doby ok. 5 tys. osób, kremato­ria oraz dwie prowizoryczne komory gazowe określane jako bunkier 1 i bunkier 2. Pierwszych żydowskich depor­towanych przywieziono do Birkenau w marcu 1942 r. Była to grupa 999 Żydówek ze Słowacji i 112 Żydówek z Francji. Kolejne transporty przyjeżdżały z Czech i Moraw, Holandii, Francji, Belgii, Grecji, Niemiec, Włoch, Jugosławii, Norwegii i ob­szarów ZSRR. Od maja 1942 r. do września 1944 r. przywożono tu polskich Żydów z różnych części Generalnego Gubernatorstwa oraz ziem wcielonych do Rzeszy. Najwięcej deportowanych trafiło do Birkenau w okresie od maja 1942 do września 1943 r., kiedy do obozu docierały transporty liczące średnio 2–3 tys. osób. Od końca kwietnia do lipca 1944 r. w Birkenau uśmiercono 438 tys. węgierskich Żydów.

Ostatnia, najliczniejsza grupa pol­skich Żydów zamordowana w Auschwitz-Birkenu, to ok. 60 tys. Żydów z getta w Łodzi (Litzmannstadt ghetto), przywiezionych do obozu w sierpniu i wrześniu 1944 r.

Auschwitz-Birkenau miejscem realizacji zagłady europejskich Żydów

Do obozu zagłady Auschwitz-Birkenau oprócz Żydów kierowano także więźniów innych narodowości oraz skazanych na karę śmierci w obozie macierzystym za różne przewinienia. Jedną z licznych grup osadzonych w Birkenau byli Romowie i Sinti, dla których w lutym 1943 r. utworzono tzw. Zigeunerlager (obóz cygański). Osadzono w nim ok. 23 tys. osób głównie z Niemiec, Austrii, Czech i Moraw oraz z ziem polskich (z okolic Białegostoku). „Obóz cygański” zlikwidowano 2 sierpnia 1944 r. na polecenie Himmlera, mordując w komorze gazowej pozostających jeszcze przy życiu 2897 cygańskich mężczyzn, kobiety i dzieci.

Likwidacja obozu cygańskiego w Auschwitz-Birkenau.

Po wojnie próbowano oszacować liczbę ofiar tej największej w historii fabryki śmierci. Trzeba było wielu lat interdyscyplinarnych prac badawczych, by sporządzić możliwie najdokładniejszy bilans jej działalności – okazał się przerażający. Szacuje się, że w latach 1940–1945

Liczba ofiar KL Auschwitz.

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

23

Źr.: Archiwum Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu

Fotografia lotnicza kompleksu obozowego Auschwitz wykonana przez pilotów amerykańskich latem 1944 r.

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

24

Budynek krematorium nr III w Auschwitz-Birkenau. Źr.: Archiwum Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu

Krematorium III wraz z częścią podziemną, w której znajdowała się komora gazowa, uruchomiono 25 czerwca 1943 r. Działało do dnia likwidacji obozu – 20 stycznia 1945 r. SS-mani wysadzili je w powietrze. „Wydajność” krematoriów władze SS ustaliły w 1943 r. na 1440 ciał – w każdym z krematoriów II i III, i po 768 w krematoriach IV i V oraz 340 w krematorium I, które mieściło się w obozie macierzystym Auschwitz I. Jednak w okresie dużego nasilenia transportów w latach 1943 i 1944 w krematoriach II i III spalano łącznie do 5 tys. zwłok, a w krematoriach IV i V 3 tys. na dobę.

Ruiny krematorium nr III – widok współczesny. Źr.: Zbiory Roberta Szuchty

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

25

trafiło do obozu Auschwitz ok. 1300 tys. osób, w tym ok. 1100 tys. Żydów z całej Europy (ok. 300 tys. Żydów polskich i 438 tys. węgierskich), 140–150 tys. Polaków, ok. 23 tys. Romów i Sinti, ok. 15 tys. radzieckich jeńców wojennych oraz ok. 25 tys. więźniów innych narodowości (m.in.

Czechów, Francuzów, Jugosłowian, Białorusinów, Ukraińców, Niemców, Austriaków). Przeważająca część deportowanych nie była rejestrowana. Byli to głównie Żydzi, którzy prosto w wagonów kierowani byli do komór gazowych. Przez cały okres istnienia obozu zarejestrowano jedynie 400 tys. więźniów.

Spośród 1 100 tys. zabitych w obozie Auschwitz najliczniejszą grupę stanowili Żydzi – ok. 960 tys., następnie Polacy – ok. 70 tys. – 75 tys., Romowie i Sinti – ok. 20 tys., radzieccy jeńcy wojenni – ok. 15 tys., więźniowie innych narodowości – ok. 10 – 15 tys. Kiedy 27 stycznia 1945 r. wojska radzieckie wkraczały do obozu oświęcimskiego przebywało w nim zaledwie ok. 7 tys. więźniów – wielu z nich zmarło tuż po wyzwoleniu.

* * *

KL Stutthof.

Już we wrześniu 1939 r. Niemcy utworzyli obóz we wsi Sztutowo koło Gdańska – od 1942 r. KL Stutthof. Obóz był przeznaczony dla Polaków z Pomorza Gdańskiego. Od wiosny 1944 r. zaczęto osadzać w nim więźniów z innych rejonów, m. in. żołnierzy AK z powstania warszawskiego.

W ostatnim okresie istnienia obozu więziono tu dużą grupę Żydówek.

Do obozu trafiali także więźniowie z krajów bałtyckich (Litwa, Łotwa, Estonia) i skandynawskich (Norwegia, Dania) oraz innych krajów Europy Zachodniej. Kolejnymi komendantami obozu byli: Max Pauly (do sierpnia 1942 r.) i Paul Werner Hoppe. Szacuje się, że przez obóz przeszło blisko 130 tys. więźniów, z których według różnych szacunków od 60 tys. do 90 tys. zostało zamordowanych. 25 stycznia 1945 r. Niemcy zarządzili ewakuację obozu, zorganizowali tzw. marsz śmierci pozostałych przy życiu więźniów w głąb Rzeszy.

Niemiecki obóz „Plaszow” w Krakowie.

Latem 1940 r. w południowej części Krakowa Niemcy utworzyli obóz pracy przymusowej dla Polaków usytuowany przy kamieniołomach.

W marcu 1941 r. po zamknięciu getta żydowskiego w Krakowie władze niemieckie postanowiły przekształcić go w obóz pracy dla Żydów (Judenarbeitslager). Obóz ten – znany pod nazwą „Plaszow” – rozbudowano,

26

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

aby pomieścić większą liczbę robotników. Więźniowie, których część doprowadzano codziennie z krakowskiego getta, pracowali w kamieniołomach lub warsztatach produkcyjnych.

Wiosną 1943 r. więźniów było już 12 tys., co oznaczało przeludnienie. Podzielony na kilka części obóz otoczony był podwójnym ogrodzeniem z drutu kolczastego, wokół rozmieszczono 13 wież strażniczych wyposażonych w reflektory, karabiny maszynowe i sieć telefoniczną.

W południowej i centralnej jego części zlokalizowano różne zakłady produkcyjne. 11 lutego 1943 r. komendantem obozu został Amon Göth. Ocenia się, że osobiście zabił ok. 500 więźniów. Podobnym okrucieństwem zapisał się w pamięci więźniów, którym udało się przeżyć, dowódca straży obozowej Ferdinand Glaser.

Od sierpnia 1943 r. do września 1944 r. na terenie obozu niemal codziennie odbywały się masowe egzekucje Żydów przywożonych tu z podkrakowskich miejscowości. Pod koniec 1943 r. rozpoczęto budowę krematorium i komór gazowych, których jednak nie ukończono.

W Płaszowie więźniowie umierali z powodu głodu, chorób, morderczej pracy, sadystycznego bicia, ginęli w masowych egzekucjach.

Jesienią 1944 r. Niemcy przystąpili do likwidacji obozu. Liczne transporty więźniów wysyłano do obozów koncentracyjnych Auschwitz-Birkenau i Stutthof. Obóz został wyzwolony 20 stycznia 1945 r. przez zołnierzy Armii Czerwonej. Ogółem przez obóz „Plaszow” przeszło 150 tys. ludzi, głównie Żydów z Krakowa, Mielca, Tarnowa i Rzeszowa oraz Węgier i Słowacji. Liczbę ofiar szacuje się na 80 tys. osób.

W październiku 1941 r. decyzją Himmlera na przedmieściach Lublina, na Majdanku, utworzono obóz dla radzieckich jeńców wojennych.

Jego oficjalna nazwa brzmiała Kriegsgefangenenlager der Waffen SS in Lublin (Obóz Jeńców Wojennych w Lublinie), ale później przekształcono ją w Konzentrationslager der Waffen SS Lublin (Obóz Koncentracyjny w Lublinie). W rzeczywistości był to zarazem obóz koncentracyjny i jeniecki, a także obóz zagłady, pracy, karny i przejściowy. Planowano pomieścić w nim do 250 tys. więźniów na terenie o powierzchni ponad 500 ha. Niepowodzenia wojenne Niemców spowodowały znaczne ograniczenie tych zamierzeń. Ostatecznie na obszarze 270 ha wybudowano 280 różnego rodzaju obiektów. Centralną część obozu stanowiły baraki przeznaczone dla więźniów, usytuowane na pięciu tzw. polach więźniarskich oddzielonych od siebie pasem zasieków z drutu kolczastego. Na każdym polu znajdowały się 22 drewniane baraki, w każdym z nich na piętrowych pryczach lub gołej ziemi spało 500–700 więźniów. Więźniowie obozu na Majdanku pracowali także w licznych zakładach produkcyjnych i gospodarstwach rolnych należących do SS.

KL Lublin – obóz na Majdanku.

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

27

Wyzwolenie obozu na Majdanku. Bilans ofiar.

Obóz został wyzwolony w lipcu 1944 r. przez żołnierzy Armii Czerwonej. Więziono w nim głównie Polaków i Żydów, ale obóz w pełni zasługuje na miano międzynarodowego, gdyż osadzono w nim także przedstawicieli ponad 52 narodowości z 29 państw. Na Majdanku zamordowano 80 tys. osób, w tym ok. 60 tys. Żydów.

Piece krematoryjne w obozie na Majdanku (zdjęcie współczesne). Źr.: Zbiory Roberta Szuchty

Niemcy nie zdołali zniszczyć zabudowań obozowych i zatrzeć śladów popełnionych tu zbrodni. Już w 1944 r. na terenie byłego niemieckiego obozu na Majdanku postanowiono utworzyć muzeum martyrologiczne.

Decyzją polskiego Sejmu z 2 lipca 1947 r. tereny obozu na Majdanku oraz Auschwitz-Birkenau zostały uznane za miejsca pamięci, które po wsze czasy mają świadczyć o zbrodniach, jakie popełnili niemieccy naziści w imię obłąkańczej idei czystości rasowej przyszłego świata.

Konferencja w Wannsee.

28

20 stycznia 1942 r. odbyła się w Wannsee pod Berlinem narada wysokich funkcjonariuszy III Rzeszy, w czasie której omawiano techniczne aspekty „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej” w skali Europy.

Przedstawiono plan masowych deportacji Żydów z odległych zakątków

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

Europy do obozów zagłady zlokalizowanych na okupowanych ziemiach polskich oraz dalszej rozbudowy aparatu ludobójstwa. Odpowiedzialnym za realizację tego programu w okupowanej Europie uczyniono Adolfa Eichmanna. Po pierwszych masowych mordach Żydów przez Einsatzgruppen2 na wschodzie Europy (na zajmowanych latem i jesienią 1941 r. terytoriach Litwy, Białorusi i Ukrainy), postanowiono wymordować wszystkich Żydów polskich przebywających w Generalnym Gubernatorstwie. Decyzja w tej sprawie zapadła zapewne jesienią 1941 r. W tym celu niemieccy naziści utworzyli obozy zagłady (Vernichtungslager) służące wyłącznie mordowaniu ludzi.

***

Pierwszym niemieckim obozem zagłady przeznaczonym dla Żydów był Kulmhof (w Chełmnie nad Nerem). Transporty ludności żydowskiej przyjeżdżały z gett Kraju Warty. W piwnicach tzw. pałacu kazano im się rozbierać do naga, rozdawano ręczniki i mydło i korytarzem pędzono ich do ciężarówek – ruchomych komór gazowych (tworzono pozory wejścia do łaźni). Używane w Cheł­mnie nad Nerem ruchome komory gazowe na ciężarówkach testowano wcześniej na Wschodzie. Ciężarówki odjeżdżały do pobliskich lasów, gdzie ciała ludzi zagazowanych w dro­dze grzebano w dołach. Od lata 1942 r. palono je na specjalnych rusztowaniach, a póź­niej w krematoriach. Liczbę ofiar szacuje się na ponad 150. tys. osób. Oprócz Żydów zamordowano tam kilka transportów Romów i Sinti, księży i zakonnic katolickich oraz polskich dzieci z germanizowanej Zamojszczyzny.

Pierwszy obóz zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem w Kraju Warty.

Relacja Michała Podchlebnika, rymarza z Koła, przewiezionego pod koniec grudnia 1941 r. do obozu zagłady Kulmhof (fragment) „Z samego rana koło godziny mniej więcej 8 zajechało przed pałac auto.

Usłyszałem głos Niemca przemawiającego do przybyłych. Mówił on między innymi: «pojedziecie na wschód, tam są duże tereny do pracy, trzeba tylko przebrać się w czyste ubranie, które będzie wam dane, i wykąpać

Einsatzgruppen – (Einsatzgruppen der Sicherheitsdienstes (SD) und der Sicherheitspolizei (SIPO) – grupy specjalne Służby Bezpieczeństwa i Policji Bezpieczeństwa powołane do wykonywania zadań specjalnych na zapleczu Wehrmachtu. Od czerwca 1941 r. zajmowały się likwidowaniem wrogów Rzeszy, za których uznawano komunistów, Cyganów, a przede wszystkim Żydów. Szacuje się, że ich ofiarami padło 1,5-2 mln ludzi.

2

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

29

się». Rozległy się oklaski. W jakiś czas później usłyszeliśmy szuranie bosych nóg na korytarzu piwnicznym w pobliżu piwnicy, w której byliśmy zamknięci. […] Po pewnej chwili usłyszałem stuk zamykanych drzwi samochodu. Rozległy się krzyki – pukanie w ścianę auta. Następnie usły­ szałem, jak zapuszczono auto i po 6–7 minutach, gdy już krzyki ścichły, samochód wyjechał z podwórza. […] Trwało to cały dzień. […] Gdy wieczorem wrócili koledzy z pracy w lesie, powiedzieli oni, że zakopywali we wspólnym grobie w lesie Żydów z Kłodawy. Zwłoki wyjmowali z dużych aut koloru czarnego, w których Żydzi, jak wynikało z ich opowiadań, byli zatruci gazami spalinowymi. […]”.

Obozy zagłady „Akcji Reinhardt”.

W okresie od marca do lipca 1942 r. ukończono budowę i uruchomiono trzy obozy zagłady: w Bełżcu, Sobiborze i w Treblince. Obozy te usytuowano wzdłuż rzeki Bug, w pasie przygranicznym Generalnego Gubernatorstwa, Komisariatu Rzeszy Ukraina i Okręgu Białystok, w pobliżu niewielkich stacji kolejowych leżących na ważnych szlakach komunikacyjnych, w sporej odległości od większych miast. Niemcy liczyli na to, że zdołają ukryć masową zbrodnię przed opinią publiczną.

Pomnik ofiar nazistowskiego obozu zagłady w Sobiborze. Źr.: Zbiory Roberta Szuchty

30

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

17 tysięcy kamieni wmurowanych w betonową powierzchnię symbolizuje gminy żydowskie, ofiary obozu zagłady w Treblince. Źr.: Zbiory Roberta Szuchty

Pomnik–miejsce pamięci ofiar obozu zagłady w Bełżcu. Źr.: Zbiory Roberta Szuchty

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

31

Technika zabijania ofiar w obozach zagłady.

Od wczesnej wiosny 1942 r. Żydów z gett pędzono na okoliczne stacje kolejowe i w bydlęcych wagonach, w straszliwych warunkach (po 80, 100, 120 osób w wagonie) transportowano do obozów zagłady.

Prosto z wagonów dojeżdżających do specjalnych bocznic kolejowych wypędzano ich na plac, gdzie odbierano im podręczny bagaż i ubranie. Następnie oddzielano kobiety i dzieci od mężczyzn. Nieliczni silni i zdrowi mężczyźni mieli szansę przeżyć jeszcze kilka dni lub kilka tygodni – wykorzystywano ich do katorżniczej pracy przy sortowaniu ubrań i walizek lub opróżnianiu komór i spalaniu ciał, po czym ich mordowano. Ofiary, w tym dzieci i kobiety w ciąży, zapędzano do tak zwanych łaźni. W rzeczywistości były to komory gazowe. Tu mordowani byli gazem spalinowym wytwarzanym przez czołgowe silniki Diesla.

Relacja Obersturmführera SS Kurta Gersteina dotycząca zagłady ludności żydowskiej w Bełżcu, złożona 4 maja 1945 r. „[...] Następnego ranka około godz. 7. dało się słyszeć: «Za 10 minut nadchodzi pierwszy transport». Rzeczywiście po kilku minutach przyjechał pociąg ze Lwowa; 45 wagonów z 6700 Żydami, z których 1450 było już martwych [...] Pociąg zatrzymał się. 200 Ukraińców odsunęło drzwi i bijąc skórzanymi kańczugami wypędzało Żydów z wagonów. [...] Następnie ruszyła procesja [...] Przy drzwiach stał tęgi SS-owiec, który ojcowskim tonem mówił do tych biedaków: «przechodźcie nie zatrzymując się! Powinniście odsapnąć w komorach, oddychajcie głębiej, ta inhalacja jest konieczna, aby zapobiec chorobom i epidemiom». Na pytanie, co się z nimi stanie, odpowiedział: «Mężczyźni naturalnie powinni pracować, budować domy i drogi, a kobiety nie muszą pracować. Jeżeli tylko zechcą, mogą pomóc w kuchni lub gospodarstwie domowym» [...] Na koniec komory zapełniły się bardzo ciasno [...] SS-owcy stłoczyli ich jeden do drugiego, jak tylko było to w ogóle możliwe. Zamknięto drzwi, pozostali oczekiwali nago swej kolejki na zewnątrz. Ludzi mieli zabić spalinami silnika dieslowskiego. [...] Po 28 minutach oddycha zaledwie kilka osób. W końcu po 32 minutach nikt nie żyje.

Ludzie z roboczego komando otwierają drewniane drzwi z przeciwnej strony. [...] Trupy, mokre od potu i moczu, z nogami zabrudzonymi kałem i krwią menstruacyjną, wyciąga się na zewnątrz. Trupy dzieci wyrzuca się. Nie wolno stracić ani minuty. Nahajki Ukraińców świszczą wśród komanda. Dwa tuziny dentystów obcasami rozwiera szczęki i sprawdza, czy jest złoto. Ze złotem na lewo, bez złota na prawo. Inni dentyści obcęgami lub młotkami wyłamują ze szczęk złote zęby i koronki.

32

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

W pobliżu przechadzał się kapitan Wirth. Był w swoim żywiole. Kilku robotników szukało złota, brylantów i kosztowności w narządach płciowych i odbytnicy [...] Nagie trupy odnoszono na około metrowej długości noszach do jamy o wymiarach 100 x 20 x 12 m. Po pewnym czasie warstwa trupów osiadła znacznie i można było kłaść następną warstwę. Następnie zasypano je 10 cm piasku, tak że wystawały tylko pojedyncze głowy i ręce”.

W obozach zagłady Niemcy nie budowali krematoriów. W początkowym okresie ciała zagazowanych zakopywano w głębokich dołach.

Od drugiej połowy 1942 r. rozkładające się zwłoki wykopywano i razem z ciałami mordowanych palono na wielkich stosach na wolnym powietrzu. Była to tzw. Sonderaktion 1005, którą dowodził SS-Standartenführer Paul Blobel. Mienie ofiar (w tym ubrania, wyrywane pośmiertnie złote zęby) było konfiskowane, segregowane i wysyłane specjalnymi transportami do centralnych magazynów „akcji Reinhardt” w Lublinie.

W sierpniu 1942 r. przekształcono część obozu na Majdanku w Lublinie w obóz zagłady dla ludności żydowskiej. Rozpoczęto budowę pięciu komór gazowych, którą ukończono w październiku. W komorach tych stosowano tlenek węgla wpuszczany bezpośrednio z butli lub cyklon B. Piece paleniskowe używane w krematorium były zdolne spalić do 1 tys. ciał na dobę. W obozie na Majdanku do jesieni 1943 r. mordowano głównie Żydów z Lubelszczyzny.

Zagłada polskich Żydów na Majdanku.

3 listopada 1943 r. Niemcy rozstrzelali 42 tys. więźniów żydowskich przebywających jeszcze w obozach pracy na Lubelszczyźnie. Akcję tę nazwano „Erntefest” (dożynki). Miała ona zakończyć proces zagłady Żydów w Generalnym Gubernatorstwie. Tego dnia na Majdanku rozstrzelano prawie 18 tys. więźniów żydowskich.

Akcja „Erntefest”.

Niezwykle trudno jest ustalić liczbę ofiar obozów zagłady. Z uwagi na charakter tej zbrodni, chęć ukrycia jej przed opinią światową i sam sposób przeprowadzenia mordu Niemcy nie prowadzili ewidencji osób przywożonych do obozów „akcji Reinhardt” na śmierć. Nie prowadzono także rozbudowanej dokumentacji obozowej, jak w Auschwitz i w innych obozach koncentracyjnych. Obecnie szacuje się, że w czasie „akcji Reinhardt” zamordowano 70 proc. Żydów zamieszkujących Generalne Gubernatorstwo.

Liczba ofiar zamordowanych w obozach zagłady

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

33

Żydowskie ofiary obozów zagłady „akcji Reinhardt” Obóz zagłady

Czas istnienia

Liczba ofiar w tys.

Bełżec

Marzec – grudzień 1942

450–500

Sobibór

Maj 1942 – październik 1943

170–180

Treblinka

Lipiec 1942 – październik 1943

800–900

Majdanek

Sierpień 1942 – listopad 1943

60

Razem

1480–1640

Bunty więźniów w obozach zagłady.

W niektórych obozach zagłady więźniowie wszczynali zbrojne bunty.

Podczas buntu w Treblince w sierpniu 1943 r. ok. 200 więźniów uciekło z płonącego obozu. Część z nich przeżyła. W październiku 1943 r. ok. 300 więźniów uciekło podczas buntu z obozu w Sobiborze, a 58 z nich ucieczka się powiodła. W drugiej połowie 1943 r. ośrodki zagłady wzdłuż rzeki Bug zostały zlikwidowane. Po wymordowaniu ostatnich więźniów, urządzenia śmierci, budynki załogi obozu i baraki więźniarskie zostały zdemontowane. Teren poobozowy został zniwelowany i obsadzony roślinnością. Nikt nigdy nie miał się dowiedzieć, co tam się stało. Również żydowscy więźniowie Sonderkomannda w Auschwitz-Birkenau wzniecili 7 października 1944 r. bunt. Na wieść o planowanym ich wymordowaniu rzucili się z podręcznymi narzędziami na SS-manów, następnie przecięli druty kolczaste w ogrodzeniu i próbowali ucieczki. Niestety ucieczka się nie powiodła, 451 więźniów zostało rozstrzelanych.

Obozowy ruch oporu.

Misja Witolda Pileckiego.

O istnieniu niemieckich obozów koncentracyjnych wiedziała nie tylko okoliczna ludność. Od samego początku ich funkcjonowania polskie władze konspiracyjne były informowane o ich przeznaczeniu i warunkach, w jakich przebywają więźniowie. Informacje te przekazywali uciekinierzy, a także sami więźniowie, którzy zakładali tajne organizacje. Przykładem niezwykłego poświęcenia jest działalność rotmistrza wojska polskiego Witolda Pileckiego.

Więźniowie przekazywali również wiadomości przez mieszkańców miejscowości przyobozowych, którzy z narażeniem życia zaopatrywali komanda pracujące poza obozem w lekarstwa i żywność. Na ziemi oświęcimskiej w taką działalność zaangażowanych było ponad 1200 osób.

34

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

Witold Pilecki (1901–1948) brał udział w walkach wrześniowych 1939 r. Po klęsce Polski przeszedł do konspiracji wojskowej, współtworzył Tajną Armię Polską. We wrześniu 1940 r. dobrowolnie wmieszał się w łapankę uliczną w Warszawie i został przewieziony do nowo utworzonego KL Auschwitz (przebywał tam do 1943 r.). Miał założyć w obozie organizację konspiracyjną, która pozostawałaby w kontakcie z polskim podziemiem; regularnie wysyłał meldunki do centrali w Warszawie. Współpracował z wieloma więźniami, w tym ze Stanisławem Dubois, Xawerym Dunikowskim, Bronisławem Czechem. W kwietniu 1943 r. wraz dwoma więźniami uciekł z obozu. Przedostał się do Warszawy, gdzie przedstawił projekt ataku na obóz, niezaakceptowany jednak przez dowództwo AK. W 1944 r. brał udział w powstaniu warszawskim. Po wojnie w 1947 r. aresztowany przez komunistów, został skazany za działalność niepodległościową na karę śmierci, którą wykonano. Źr.: Domena Publiczna

Jan Karski (właść. Kozielewski, 1914–2000) jako kurier Polskiego Państwa Podziemnego przedostawał się dwukrotnie na Zachód z meldunkami o sytuacji w okupowanej Polsce. W czasie drugiej misji, jesienią 1942 r. przekazał przedstawicielom rządu RP na uchodźstwie, a następnie politykom brytyjskim i amerykańskim – w tym prezydentowi USA i prezesowi Światowej Organizacji Syjonistycznej – raport o położeniu ludności żydowskiej na okupowanych ziemiach polskich, z prośbą o udzielenie pomocy mordowanym Żydom. Informacje na ten temat uzyskał od członków podziemnych organizacji żydowskich. Sam również dwukrotnie wchodził do getta w Warszawie, udało mu się także dotrzeć do obozu w Izbicy Lubelskiej, gdzie był świadkiem przygotowywania transportu Żydów do obozu zagłady w Bełżcu. Źr. MSZ

Władze Polskiego Państwa Podziemnego podejmowały działania wspierające więźniów niemieckich obozów koncentracyjnych, a przez rząd na uchodźstwie informowały o zbrodniach popełnianych w obozach władze wolnych państw i opinię międzynarodową. W latach 1942 i 1943 konspiracyjne organizacje polskie wydały szereg ulotek i broszur

Informowanie świata o zbrodniach popełnianych w niemieckich obozach koncentracyjnych.

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

35

Winieta broszury Auschwitz – Obóz śmierci Jedna z pierwszych broszur informująca o obozie Auschwitz. Napisała ją więźniarka tego obozu, Natalia Zarembina, której udało się z niego wydostać. Książka ukazała się w okupowanej Warszawie – w grudniu 1942 r.

– w nakładzie 2500 egz. W latach 1943–1945 opublikowano ją w wolnym świecie w ośmiu językach m. in. po chińsku. Źr.: Zbiory Roberta Szuchty

informujących polską i światową opinię publiczną o obozach i apelujących o pomoc dla uwięzionych.

Już w 1941 r. przedstawiciel polskiego rządu na uchodźstwie w Londynie zwrócił się do władz brytyjskich z sugestią bombardowania obozu w Auschwitz. Władze brytyjskie odmówiły jednak takiej interwencji.

Na sugestie rządu polskiego, aby użyć samolotów do bombardowań obozu Auschwitz w 1941 r., marszałek lotnictwa angielskiego Richard Peirse, w piśmie skierowanym do premiera Rządu Polskiego i Naczelnego Wodza gen. Władysława Sikorskiego, odpowiedział: „Bardzo starannie rozważyłem propozycję [...] w sprawie ataku lotniczego na obóz koncentracyjny w Oświęcimiu. [...] zdecydowaliśmy [...] z przykrością to donoszę, że udany atak na Oświęcim nie jest do wykonania w praktyce. Składają się na to dwie główne przyczyny. Po pierwsze, nasze siły bombowe mają za naczelne zadanie atakowanie pewnych ośrodków przemysłowych [...] Po drugie, wiemy z naszego doświadczenia, że sporadyczne ataki na takie cele, jak Oświęcim, najprawdopodobniej nie dałyby oczekiwanego rezultatu, tj. zniszczenia ogrodzeń z drutu kolczastego i składu amunicji tak, aby umożliwić ucieczkę jeńcom”.

36

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

Podobnie w 1944 r. międzynarodowe organizacje żydowskie zwracały się do aliantów o zniszczenie w Auschwitz-Birkenau urządzeń śmierci.

Bezskutecznie. Pokonanie III Rzeszy i bombardowania obiektów przemysłowych w Niemczech zostały uznane przez strategów amerykańskich i brytyjskich za priorytetowe. Amerykanie zasłaniali się również niemożnością użycia sił militarnych do celów nie wojskowych.

Niemiecka polityka podsycała konflikty między Polakami i Żydami, a wszechobecna propaganda antysemicka prowadziła do wzrostu nastrojów nieprzychylnych Żydom. Dochodziło do pogromów, a nawet mordów na Żydach. Nierzadkie były wypadki szantażowania

Polacy wobec zagłady Żydów.

Niemieckie obwieszczenie przypominające o karze śmierci za opuszczanie gett dla Żydów i udzielaną im pomoc dla Polaków. Źr.: Domena Publiczna

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

37

i denuncjowania ukrywających się Żydów, wyłudzanie od nich pieniędzy lub ich dobytku. Ten haniebny proceder został jednoznacznie potępiony i był surowo karany przez organy Polskiego Państwa Podziemnego.

Jednocześnie część Polaków podejmowała próby niesienia pomocy Żydom. A trzeba pamiętać, że w Polsce za pomoc Żydowi groziła kara śmierci dla całej rodziny, a nawet sąsiadów osoby udzielającej pomocy.

Pomocy Żydom udzielały osoby prywatne, zgromadzenia zakonne oraz instytucje powołane do tego celu przez Polskie Państwo Podziemne. Najważniejszą z nich była Rada Pomocy Żydom „Żegota”, powstała w grudniu 1942 r., finansowana przez rząd RP na uchodźstwie oraz organizacje żydowskie w USA. Szacuje się, że między kilkadziesiąt a kilkaset tysięcy Polaków udzielało w różnej formie pomocy ukrywającym się Żydom.

Po wojnie w państwie Izrael utworzono Instytut Yad Vashem w Jerozolimie. Od 1963 r. przyznaje on osobom, które w czasie wojny bezinteresownie pomagały bądź ratowały od Holokaustu Żydów tytuł „Sprawiedliwego Wśród narodów Świata”. Spośród 25271 uhonorowanych tym tytułem do 1 stycznia 2014 r. 6454 osoby pochodzą z Polski.

38

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

Pamięć o niemieckich obozach koncentracyjnych i zagłady

P

o wojnie dzięki staraniom byłych więźniów pozostałości niemieckich obozów zostały zachowane ku pamięci ofiar i ku przestrodze przyszłym pokoleniom. Miejsca te są dziś ważne dla Żydów, Polaków, Romów, Sinti i wielu innych narodów. Zdarzało się, że wokół tych miejsc wybuchały konflikty dotyczące sposobów upamiętnienia.

Dlatego premier rządu RP powołał Międzynarodową Radę Oświęcimską złożoną ze specjalistów z całego świata. Zajmuje się ona bieżącymi kwestiami dotyczącymi stanu zachowania i upamiętnienia tego wyjątkowego miejsca pamięci. Międzynarodowe Centrum Edukacji o Auschwitz i Holokauście, utworzone wolą byłych więźniów KL Auschwitz, przy Państwowym Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu prowadzi szeroką działalność edukacyjną, o zasięgu międzynarodowym, i przekazuje rzetelną wiedzę o tym, czym były obozy koncentracyjne, kto je zbudował, kim były ich ofiary.

Obowiązek zachowania pozostałości po byłych niemieckich obozach koncentracyjnych dla przyszłych pokoleń.

Po wojnie w różnych krajach pojawiły się głosy negujące istnienie obozów śmierci. Jednak zachowane dokumenty nazistowskie, relacje byłych więźniów i świadków zbrodni oraz pozostałości obozów i śmiercionośnych urządzeń przeciwstawiają tym tezom prawdę o oprawcach i o ofiarach. Dziś, gdy odchodzi już pokolenie byłych więźniów, pojawiają się nowe zagrożenia, wśród nich wypaczone oceny wynikające z uproszczeń i braku rzetelnej wiedzy o II wojnie światowej i funkcjonowaniu niemieckiego, nazistowskiego systemu obozów. Czasem niewiedza i ignorancja doprowadza do braku wiary, że człowiek jest zdolny do takich czynów.

Negowanie istnienia niemieckich obozów koncentracyjnych i zagłady.

Zdarza się, że osoby nie znające ani historii Polski, ani historii II wojny światowej używają określenia „polskie obozy koncentracyjne”.

Określenie to nie tylko fałszuje historię, ale zdejmuje z Niemców odpowiedzialność za ich utworzenie, a Polaków, którzy byli ofiarami

Określenie „polskie obozy koncentracyjne” wyrazem niewiedzy i ignorancji.

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

39

niemieckich obozów koncentracyjnych, czyni niesłusznie sprawcami. Dlatego rząd polski wystąpił w 2006 r. do Komitetu UNESCO ds. Światowego Dziedzictwa o zmianę nazwy miejsca pamięci obozu koncentracyjnego Auschwitz w Oświęcimiu. Inicjatywa polska spotkała się z poparciem izraelskiego Instytutu Yad Vashem oraz środowisk byłych więźniów obozu Auschwitz-Birkenau mieszkających dziś w różnych krajach świata. 27 czerwca 2007 r., podczas obrad 31 sesji, Komitet UNESCO przychylił się do polskiej propozycji i zmienił nazwę na: Auschwitz-Birkenau. Niemiecki Nazistowski Obóz Koncentracyjny i Zagłady (1940–1945).

40

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

Autor tekstu: Robert Szuchta Publikacja sfinansowana przez Departament Dyplomacji Publicznej i Kulturalnej Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP