Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka.

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights zbiór dokumentów przedłożonych przez Rząd Rzeczypospolitej Polskiej w postępowaniu w sprawie Janowiec i inni p. Rosji documents submitted by the Government of the Republic of Poland in the case Janowiec and Others v. Russia

Warszawa, 2015

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

1

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka zbiór dokumentów przedłożonych przez Rząd Rzeczypospolitej Polskiej w postępowaniu w sprawie Janowiec i inni p. Rosji

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights documents submitted by the Government of the Republic of Poland in the case Janowiec and Others v. Russia

Warszawa, 2015

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

3

Spis treści Wprowadzenie – prof. Artur Nowak-Far, Podsekretarz Stanu w Ministerstwie Spraw Zagranicznych.............................................................................................................................5 Komentarz redakcji....................................................................................................................8 Prof. William Schabas Katyń, obowiązki proceduralne i prawo do życia............................................................. 18 Biogramy i zdjęcia Ofiar Zbrodni Katyńskiej, których krewni byli skarżącymi w sprawie Janowiec i inni p. Rosji (skargi nr 55508/07 i 29520/09)......................................... 47 Kalendarium postępowania w sprawie Janowiec i inni p. Rosji (skargi nr 55508/07 i 29520/09).......................................................................................................................................82 Spis dokumentów przedłożonych przez Rząd Rzeczypospolitej Polskiej w sprawie Janowiec i inni p. Rosji (skargi nr 55508/07 i 29520/09).................................................... 88 Część I: Dokumenty przedłożone przez Rząd RP w postępowaniach prowadzonych przed Izbą Europejskiego Trybunału Praw Człowieka....................................................................108-400 Część II: Dokumenty przedłożone przez Rząd RP w postępowaniu prowadzonym przed Wielką Izbą Europejskiego Trybunału Praw Człowieka...............................................................401-510

4

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Table of contents Introduction – Professor Artur Nowak-Far, Undersecretary of State at the Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Poland.....................................................................................6 Editor’s note.............................................................................................................................. 13 Professor William Schabas Katyń, Procedural Obligations and the Right to Life....................................................... 33 Biographical notes and photos of the Katyń Crime Victims whose relatives were applicants in the case of Janowiec and Others v. Russia (appl. nos. 55508/07 and 29520/09)..........................................................................................................................................47 Calendar of proceedings in the case Janowiec and Others v. Russia (appl. nos. 55508/07 and 29520/09)..................................................................................................................................... 85 List of documents submitted by the Government of the Republic of Poland in the case Janowiec and Others v. Russia (appl. nos. 55508/07 and 29520/09).................... 98 .Part I: Documents submitted by the Polish Government in proceedings before a Chamber of the European Court of Human Rights....................................................................................108-400 Part II: Documents submitted by the Polish Government in proceedings before a Grand Chamber of the European Court of Human Rights..............................................................401-510

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

5

Wprowadzenie Szanowni Państwo, Zbrodnia Katyńska jest żywym składnikiem naszej zbiorowej pamięci. Stan prywatnej i publicznej o niej wiedzy, a także ich wzajemnego dialogu odzwierciedla dramatyczne dzieje Polaków. Przecież w oficjalnym przekazie słowo „Katyń” było przez wiele lat składnikiem wadliwych kodów pamięci nie tylko w Polsce, ale i na świecie. Jedynie w pamięci prywatnej, zwłaszcza w pamięci rodzin Ofiar, właściwy porządek rzeczy był zachowany. Przez dziesięciolecia Zbrodnia Katyńska była jednym z tych wielkich dramatów, o którym jego sprawcy – funkcjonariusze zbrodniczego aparatu terroru Związku Radzieckiego, a nawet – co już zupełnie zaskakuje i przygnębia – ich potomkowie i ludzie z tym aparatem właściwie nie związani, często starali się zacierać pamięć oraz upowszechniać fałszywą wiedzę o działaniach, które do tej zbrodni doprowadziły. To krewni Ofiar przez lata byli kustoszami prawdy o Katyniu, to oni podjęli także główny trud przekazywania i upamiętnienia o niej prawdy. Polskie instytucje państwowe mogły się włączyć w te działania, w tym szczególnie w proces właściwego umiejscowienia w pamięci zbiorowej Zbrodni Katyńskiej oraz uczczenia bohaterstwa i męczeństwa jej Ofiar dopiero po 1989 roku. Dopiero po tej dacie Państwo Polskie mogło energicznie wesprzeć działania krewnych Ofiar Katynia, którzy przecież już od momentu napłynięcia pierwszych informacji o losie, który spotkał ich bliskich, podejmowali działania zmierzające do ustalenia prawdy o tych tragicznych wydarzeniach. Teraz i władze państwowe mogły wspomóc ich wysiłki w pielęgnacji pamięci, odtworzeniu przebiegu tragicznych wydarzeń, popularyzacji wiedzy o Katyniu, w tym w upowszechnianiu dostępnych materiałów archiwalnych i innych źródeł historycznych, które znalazły się w ich posiadaniu.

Jest wielkim dowodem determinacji rodzin Ofiar to, że niektóre nie wahały się wystąpić na ścieżkę prawną, najpierw poprzez podjęcie próby uczestnictwa w prowadzonym w Federacji Rosyjskiej dochodzeniu nr 159 w sprawie wyjaśnienia Zbrodni Katyńskiej oraz domaganie się rehabilitacji bliskich na drodze sądowej. Nieefektywność postępowań prowadzonych przez władze rosyjskie doprowadziła ich do złożenia skarg do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Postępowanie przed nim toczone było znaczącym przypomnieniem światu o Katyniu, a jednocześnie wielkim wstrząsem dla tych, którym prawda o tej wielkiej zbrodni i sprawiedliwość leży na sumieniu.

Tą publikacją pragniemy zapewnić opinii publicznej dostęp do rzetelnej informacji na temat przebiegu postępowania przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka we wspomnianych wyżej sprawach, a także udokumentować współpracę polskich władz ze Skarżącymi na przestrzeni lat 2009-2013. Wyrażamy głęboką wdzięczność za Ich trud, który doprowadził do zajęcia się problematyką Zbrodni Katyńskiej przez Trybunał w Strasburgu.

Jak wspomniałem, postępowanie przed organem sądowym zajmującym się ochroną praw człowieka stworzyło unikatową okazję do przedstawienia na arenie międzynarodowej prawidłowej narracji tych tragicznych wydarzeń. Konsekwentne odwoływanie się w argumentacji prawnej do oceny Zbrodni Katyńskiej jako zbrodni prawa międzynarodowego, było konieczne

6

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

dla przypomnienia i utrwalenia w zbiorowej pamięci obywateli państw europejskich prawdy o tych wydarzeniach, co umożliwia dokonanie ich moralnej interpretacji.

Zapomnieniu i zniekształcaniu prawdy historycznej zapobiegać można starając się o indywidualną identyfikację ofiar i katów. Temu też celowi służy niniejsza publikacja, która przypomina niektórych z tych polskich żołnierzy i policjantów, którzy wiosną 1940 r. zostali zamordowani przez NKWD i pochowani m.in. w Katyniu, Miednoje i Charkowie. Choć w wyroku Wielkiej Izby Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 21 października 2013 r. większość sędziów, niestety, nie podzieliła stanowiska Skarżących i Rządu Polskiego, wyrok ten stanowi ważny element ciągu działań składających się na proces rozliczenia odpowiedzialności za Zbrodnię Katyńską, będącej jedną z najpoważniejszych zbrodni prawa międzynarodowego.

Mamy nadzieję, że ta publikacja wpisze się w kontekst działań zmierzających do utrwalenia rzetelnej wiedzy o naturze, przebiegu i skutkach Zbrodni Katyńskiej oraz takiej pamięci o jej Ofiarach, na jaką zasługują. prof. Artur Nowak-Far Podsekretarz Stanu w Ministerstwie Spraw Zagranicznych

Introduction Dear Readers, The Katyń Crime is a living element of our collective memory. The state of public and private knowledge about this crime, as well as the dialogue between these kinds of knowledge reflect the dramatic history of Poles. For many years, the word “Katyń” was a component of defective memory codes used in Poland and abroad. It was only in private memory that the right order of things was maintained, especially in the memory of the Victims’ families. For many decades, the Katyń Crime was one of those major tragedies whose perpetrators – functionaries of the USSR’s murderous system of terror, and, what is even more surprising and saddening, their descendants and people not involved in this system – often tried to erase memory and spread false information about the actions that led to this crime. For years, the Victims’ relatives were custodians of the truth about Katyń, taking the trouble to preserve it and pass it on. It was only after 1989 that Polish public institutions could engage in these efforts. In particular, they committed themselves to giving the Katyń Crime its due place in the collective memory, and to commemorating the heroism and martyrdom of its Victims. It was only after this date that the Polish State could actively support the Victims’ relatives, who had been taking steps to establish the truth about those tragic events from the moment they received first reports of the fate of their loved ones. Since 1989, public authorities, too, have been able to back efforts to preserve the memory, retrace the sequence of the tragic events, and disseminate knowledge of the Katyń Crime, also by publishing archive materials and other historical sources they have obtained.

The Victims’ families were very determined indeed. Some of them did not hesitate to take legal action, initially by trying to participate in the Russian Federation’s Katyń Crime investigation no. 159 and by demanding the rehabilitation of their loved ones. The lack of effectiveness of the proceedings conducted by the Russian authorities led those people to file applications with the European Court of Human Rights. The proceedings before the ECHR were a potent reminder to the world of the Katyń Crime, but at the same time came as a shock to those who were haunted by the truth of this great crime.

This publication is aimed at providing the public with access to reliable information on the course of the proceedings before the European Court of Human Rights in these cases, as well as documenting cooperation between the Polish authorities and the Applicants in 20092013. We are very grateful to the Applicants for their effort to make the Strasbourg Court address the problem of the Katyń Crime. As I mentioned, the proceedings before a judicial body that focuses on human rights protection were a unique occasion to tell the world the real story of this tragedy. Consistently arguing that the Katyń Crime had been a crime under international law was necessary for recalling the truth of these tragic events, preserving it in the collective memory of Europeans, and enabling a moral assessment of the crime.

Individual identification of victims and perpetrators can be a way of preventing the historical truth from being forgotten and distorted. This is the aim of the present publication, which commemorates only some of the Polish soldiers and police officers who were murdered by the NKVD in the spring of 1940, and buried in Katyń, Mednoye, Kharkov and other places. Although in the judgement dated 21 October 2013 of the Grand Camber of the European Court of Human Rights most judges did not agree with the position of the Applicants and the Government of Poland, the judgement is an important element of the process to establish responsibility for the Katyń Crime, which has been one of the most serious crimes under international law. We hope that this publication will contribute to preserving accurate knowledge about the nature, course, and effects of the Katyń Crime, and help commemorate its Victims in a way they deserve.

Professor Artur Nowak-Far Undersecretary of State at the Ministry of Foreign Affairs

8

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Komentarz redakcji Szanowni Państwo, Oddajemy w Państwa ręce publikację, którą pragniemy udokumentować wkład władz polskich w postępowanie przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka w sprawie Janowiec i inni przeciwko Rosji. Postępowanie to zostało wszczęte przez obywateli polskich przeciwko Rządowi Federacji Rosyjskiej w związku z nierzetelnością rosyjskiego śledztwa prowadzonego w latach 1990-2004 w sprawie wyjaśnienia okoliczności Zbrodni Katyńskiej. Europejski Trybunał Praw Człowieka orzekał w trzech tzw. skargach katyńskich: wniesionej w 2007 r. skardze Janowiec i Trybowski p. Rosji (nr 55508/07), wniesionej w 2009 r. skardze Wołk-Jezierska i inni p. Rosji (nr 29520/09) oraz wniesionych na przełomie 2010 r. i 2011 r. skargach, które zostały połączone przez Trybunał w skargę Kraczkiewicz i inni p. Rosji (nr 15120/10, 17883/10 oraz 13626/11). Decyzjami Trybunału z 5 lipca 2011 r. dwie pierwsze skargi zostały połączone do wspólnego dalszego rozpatrywania jako skarga Janowiec i inni p. Rosji (skargi nr 55508/07 i 29520/09), natomiast skarga Kraczkiewicz i inni p. Rosji została uznana za niedopuszczalną z powodu niespełnienia wymogu wniesienia jej w terminie 6 miesięcy od daty zakończenia postępowań rosyjskich.

Wszystkie skargi zostały złożone przez krewnych Ofiar Zbrodni Katyńskiej, którzy od lat zabiegają o godne upamiętnienie pamięci o swoich bliskich, a także rozliczenie winnych tej zbrodni.

Pan Jerzy Roman Janowiec, pierwszy Skarżący w sprawie Janowiec i Trybowski p. Rosji (skarga nr 55508/07), jest synem pana Andrzeja Janowca, porucznika Wojska Polskiego, pozostającego w rezerwie, lekarza weterynarii, jeńca obozu w Starobielsku. Natomiast drugi Skarżący, pan Antoni Stanisław Trybowski, jest wnukiem pana Antoniego Nawratila, podpułkownika Wojska Polskiego, także jeńca obozu w Starobielsku. W postępowaniu przed Trybunałem skarżący reprezentowani byli przez pana mec. Józefa Szewczyka.

Sprawa Wołk-Jezierska i inni p. Rosji (skarga nr 29520/09) została z kolei wniesiona przez trzynaścioro skarżących. Pierwsza i druga Skarżąca, pani Witomiła Wołk-Jezierska i pani Ojcumiła Wołk, to odpowiednio córka i żona pana Wincentego Wołka, porucznika artylerii Wojska Polskiego, wykładowcy Mazowieckiej Szkoły Podchorążych Rezerwy Artylerii im. Józefa Bema w Zambrowie, jeńca obozu w Kozielsku. Trzecia Skarżąca, pani Wanda Rodowicz, jest wnuczką pana Stanisława Rodowicza, majora piechoty Wojska Polskiego w rezerwie, jeńca obozu w Kozielsku. Czwarta Skarżąca, pani Halina Michalska, była córką pana Stanisława Uziembło, majora artylerii Wojska Polskiego w rezerwie, jeńca obozu w Starobielsku.

Po śmierci pani Haliny Michalskiej, skargę popierał jej syn, pan Kazimierz Raczyński. Piąty Skarżący, pan Artur Tomaszewski, jest synem pana Szymona Tomaszewskiego, starszego posterunkowego Policji Państwowej, komendanta Posterunku Kobylia k/Korca pow. Równe, jeńca obozu w Ostaszkowie. Szósty Skarżący, pan Jerzy Lech Wielebnowski, jest synem pana Aleksandra Wielebnowskiego, starszego przodownika Policji Państwowej, komendanta Posterunku w Łucku, jeńca obozu w Ostaszkowie. Siódmy Skarżący, pan Gustaw Erchard, jest synem pana Stefana Ercharda, podporucznika piechoty Wojska Polskiego w rezerwie, nauczy-

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

9

ciela, jeńca obozu w Starobielsku. Ósmy i dziewiąty Skarżący, pan Jerzy Karol Malewicz i pan Krzysztof Jan Malewicz, to synowie pana Stanisława Augusta Malewicza, majora piechoty Wojska Polskiego w rezerwie, dr n. lek., lekarza, komendanta szpitala wojskowego w Równem, jeńca obozu w Starobielsku. Po śmierci pana Krzysztofa Jana Malewicza w jego prawa jako skarżącego wstąpił syn, pan Piotr Malewicz. Dziesiąta i jedenasta Skarżąca, pani Krystyna Krzyszkowiak i pani Irena Erchard, są córkami pana Michała Adamczyka, przodownika Policji Państwowej, komendanta Posterunku w Sarnakach, jeńca obozu w Ostaszkowie. Dwunasta Skarżąca, pani Krystyna Mieszczankowska, jest córką pana Stanisława Mieleckiego, kapitana piechoty Wojska Polskiego, jeńca obozu w Kozielsku. Trzynasty Skarżący, pan Krzysztof Romanowski, jest stryjecznym wnukiem pana Ryszarda Żołędziowskiego, podpułkownika piechoty Wojska Polskiego w stanie spoczynku, byłego komendanta Placu Modlin, jeńca obozu w Starobielsku. Skarżący w tej sprawie reprezentowani byli przez prawników polskich pana prof. Ireneusza Kamińskiego, pana mec. Bartłomieja Sochańskiego oraz pana mec. Romana Nowosielskiego, a także prawników rosyjskich pana mec. Romana Karpinskiego oraz panią mec. Annę Stawicką.

Skarżący podnieśli w swoich skargach zarzuty, iż od momentu wejścia w życie Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności w stosunku do Rosji, tj. od 5 maja 1998 r., w postępowaniach prowadzonych w Rosji dotyczących Ofiar Zbrodni Katyńskiej, szczególnie w tzw. rosyjskim śledztwie katyńskim prowadzonym w latach 1990-2004 przez Główną Prokuraturę Wojskową Federacji Rosyjskiej oraz w postępowaniach dotyczących wniosków rehabilitacyjnych, naruszone zostały ich prawa gwarantowane w artykułach 2, 3, 6, 8 oraz 13 Konwencji. W decyzji z 5 lipca 2011 r. Trybunał zdecydował o ograniczeniu zakresu postępowania jedynie do zarzutów dotyczących naruszenia art. 2 i 3 Konwencji.

Artykuł 2 Konwencji gwarantuje prawo do życia, które obejmuje nie tylko zakaz arbitralnego pozbawiania życia, ale także obowiązek przeprowadzenia przez władze skutecznego śledztwa wyjaśniającego okoliczności śmierci, gdy do niej doszło. W sprawie Janowiec i inni p. Rosji podniesiony zarzut naruszenia praw zagwarantowanych w artykule 2 dotyczył właśnie niespełnienia przez władze rosyjskie wymogu rzetelności śledztwa. Skarżący zarzucali, iż nierzetelność była wynikiem m.in nieprzyznania Skarżącym statusu pokrzywdzonych w prowadzonym śledztwie, uniemożliwienia im dostępu do akt sprawy na skutek objęcia klauzulą tajności znacznej części akt postępowania, w tym postanowienia o umorzeniu śledztwa, braku przeprowadzenia wyczerpującego postępowania dowodowego, braku wykorzystania materiału dowodowego przekazanego przez władze polskie, czy wreszcie przyjęcia błędnej kwalifikacji prawnej badanych czynów.

Z kolei artykuł 3 Konwencji zakazuje tortur i nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania. Jak podnosili Skarżący, władze rosyjskie miały się dopuścić naruszenia praw gwarantowanych w tym artykule poprzez wielokrotne negowanie w trakcie prowadzonych postępowań faktu śmierci ich krewnych oraz przedstawianie sprzecznych informacji o losie Ofiar Zbrodni Katyńskiej.

Przedmiotem postępowania był także zarzut naruszenia przez Rosję artykułu 38 Konwencji, który nakłada na państwa obowiązek współpracy z Trybunałem w prowadzonych przez niego postępowaniach. W sprawie Janowiec i inni p. Rosji zarzut naruszenia odnosił się

10

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

do odmowy Rządu FR udostępnienia Trybunałowi decyzji z 2004 r. o umorzeniu rosyjskiego śledztwa katyńskiego, a także innych dokumentów źródłowych.

Rząd RP przyłączył się po stronie Skarżących do postępowań w sprawach Janowiec i Trybowski p. Rosji oraz Wołk-Jezierska i inni p. Rosji na podstawie art. 36 ust. 1 Konwencji umożliwiającego państwu, którego obywatelem jest skarżący, przystąpienie do postępowania w charakterze strony trzeciej. Skarga Kraczkiewicz i inni p. Rosji została odrzucona przez Trybunał z powodu niespełnienia przesłanek dopuszczalności, bez oficjalnego notyfikowania jej zarówno rządowi rosyjskiemu, jak i polskiemu. Na przestrzeni lat 2009-2013, czyli od momentu, kiedy Trybunał oficjalnie zwrócił się do Rządu RP z wnioskiem o podjęcie decyzji co do przyłączenia się do toczących się postępowań, aż do wydania prawomocnego wyroku, władze polskie, reprezentowane przez Ministra Spraw Zagranicznych, przedłożyły w toczących się postępowaniach liczne pisma procesowe oraz dwukrotnie miały możliwość poparcia argumentacji Skarżących w trakcie rozpraw przed Trybunałem. Do przedłożonych stanowisk procesowych, a także wersji pisemnych wystąpień ustnych, dołączono szereg dokumentów historycznych, zarówno odnoszących się do indywidualnych losów krewnych Skarżących – Ofiar Zbrodni, jak też obrazujących działania władz sowieckich dotyczące obywateli polskich przebywających na terenie ZSRR w trakcie II wojny światowej. Zostały przedstawione także dokumenty dotyczące polsko-rosyjskiej współpracy w zakresie wyjaśnienia prawdy historycznej na temat Zbrodni Katyńskiej oraz informacje na temat śledztwa w sprawie Zbrodni Katyńskiej prowadzonego od 30 listopada 2004 r. przez Oddziałową Komisję Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Warszawie. Do Trybunału przesłano również liczne dokumenty pochodzące z akt rosyjskiego śledztwa katyńskiego, które zostały oficjalnie przekazane władzom polskim przez władze rosyjskie. Wszystkie przedstawione materiały źródłowe pochodzą ze zbiorów Instytutu Pamięci Narodowej – Głównej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Warszawie oraz Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. Na etapie postępowania przed Izbą Trybunału Rząd RP nawiązał współpracę z panem prof. Christophem Swinarskim, natomiast na etapie postępowania przed Wielką Izbą Trybunału w przygotowaniu argumentacji uczestniczył pan prof. William Schabas.

W trakcie postępowania toczącego się przed Wielką Izbą Trybunału zgodę na przyłączenie się w charakterze strony trzeciej uzyskały także organizacje pozarządowe: Public International Law and Policy Group, Centrum Praw Człowieka „Memoriał”, European Human Rights Advocacy Centre, Essex Transitional Justice Network, Open Society Justice Initiative oraz Amnesty International. Przedłożone przez nie stanowiska wspierały argumentację Skarżących.

Treść pisemnych i ustnych wystąpień rządowych oraz wybór przesłanych dokumentów źródłowych wynikały z zakresu postępowania przed Trybunałem, a także sformułowanych przez niego pytań. Należy pamiętać, że celem działań Skarżących oraz władz polskich było wykazanie nierzetelności postępowania władz rosyjskich w trakcie prowadzonych postępowań oraz udowodnienie faktu nieludzkiego traktowania Skarżących. Żadne z wystąpień i dołączonych do nich załączników nie miało na celu dostarczenia Trybunałowi dowodów na to, że Zbrodnia Katyńska została dokonana przez władze radzieckie, ponieważ okoliczność ta pozostaje bezsporna. Trybunałowi zostały przekazane w szczególności dokumenty odnoszące się

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

11

do indywidualnych losów niektórych krewnych Skarżących bądź takie, które stanowiły dowody na poparcie argumentów prezentowanych przez stronę polską. Jako przykład wskazać można, iż dokumenty dołączone do stanowiska pisemnego z 15 września 2010 r. miały za zadanie wykazać, że rzeczywistym celem śledztwa wszczętego na początku lat 90-tych przez władze radzieckie było wyjaśnienie – w związku z odkryciem masowych grobów w okręgach charkowskim i twerskim – losu polskich jeńców wojennych wziętych do niewoli na przełomie lat 1939 i 1940. Z kolei dokumenty dołączone do wersji pisemnej stanowiska ustnego zaprezentowanego na rozprawie 13 lutego 2013 r. miały na celu odparcie twierdzeń strony rosyjskiej zawartych w piśmie z 17 stycznia 2013 r., jakoby tzw. Ukraińska Lista Katyńska, a także inne dokumenty przekazane przez Ukrainę Głównej Prokuraturze Wojskowej Federacji Rosyjskiej w ramach realizacji wniosku o pomoc prawną, nie miały znaczenia dla prowadzonego przez prokuraturę rosyjską śledztwa.

Wraz ze stanowiskami procesowymi Rządu RP do Trybunału przesłano 79 załączników, w tym dokumenty źródłowe. Mając na uwadze dużą liczbę załączników i ich obszerność, ale też uwzględniając fakt, iż część z tych dokumentów jest łatwo dostępna dla zainteresowanych, zdecydowaliśmy się na ograniczenie liczby opublikowanych załączników. Z tego też względu zrezygnowano z zamieszczenia w niniejszej publikacji dokumentów dostępnych w domenie publicznej np. zawartych w różnego rodzaju wydawnictwach. Natomiast z uwagi na toczące się cały czas śledztwo prowadzone przez Oddziałową Komisję Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Warszawie w publikacji nie zostały zamieszczone dokumenty z czynności procesowych przeprowadzonych w tym śledztwie, a także osobiste dokumenty Ofiar.

Stanowiska Rządu polskiego były przedkładane Europejskiemu Trybunałowi Praw Człowieka na przestrzeni lat 2009-2013. Dlatego też w celu ułatwienia Czytelnikom zapoznania się z nimi, przesłane dokumenty poddane zostały w niniejszej publikacji ograniczonej korekcie redakcyjnej, która polegała na ujednoliceniu szaty graficznej dokumentów, sposobu cytowania orzeczeń, przypisów oraz pisowni niektórych nazw własnych.

Dla ułatwienia korzystania z publikacji zamieściliśmy w niej także kalendarium postępowań toczących się w sprawach katyńskich przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka.

Zostały w nim uwzględnione daty najważniejszych czynności procesowych dokonanych przez strony.

Dnia 16 kwietnia 2012 r. Izba Trybunału wydała wyrok w sprawie Janowiec i inni p. Rosji stwierdzający naruszenie art. 3 (w stosunku do niektórych Skarżących) oraz art. 38 Konwencji. Uznała natomiast, że ze względu na brak właściwości czasowej nie może orzekać o zarzutach sformułowanych na podstawie art. 2 Konwencji. Brak możliwości orzekania Izba uzasadniła tym, że jej zdaniem wszystkich najważniejszych czynności procesowych w śledztwie dokonano jeszcze przed 1998 r., tj. przed przystąpieniem Rosji do Konwencji. Skarżący nieusatysfakcjonowani tym orzeczeniem, złożyli do Trybunału wnioski o rozpatrzenie sprawy przez Wielką Izbę Trybunału zasiadającą w składzie 17 sędziów. Wnioski Skarżących zostały poparte przez Rząd RP działający jako strona trzecia. Dnia 21 października 2013 r. Europejski Trybunał Praw Człowieka, zasiadając w składzie Wielkiej Izby, wydał ostateczny wyrok w sprawie Janowiec i inni p. Rosji, który kończy postępowanie przed Trybunałem. Z wyjątkiem rozstrzygnięcia w zakresie art. 38 Konwencji, orzeczenie nie zapadło jednomyślnie. W wyroku

12

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Wielka Izba Trybunału podtrzymała (głosami 13 do 4) wnioski, jakie znalazły się w wyroku Izby z 16 kwietnia 2012 r. co do braku kompetencji czasowej do rozpatrywania zarzutu na podstawie art. 2, odnoszącego się do rzetelności przeprowadzonego śledztwa. Odmiennie niż w wyroku izbowym oceniona została natomiast sytuacja Skarżących w świetle art. 3 Konwencji. Trybunał uznał bowiem (głosami 12 do 5), że sposób traktowania Skarżących przez władze rosyjskie w trakcie prowadzonych przez nie postępowań nie stanowił naruszenia tego postanowienia Konwencji. Wielka Izba podtrzymała natomiast stwierdzenie Izby Trybunału w zakresie art. 38 Konwencji uznając, że władze rosyjskie dopuściły się naruszenia obowiązku współpracy z Trybunałem poprzez nieprzedłożenie wymaganych dokumentów.

Postępowania wszczęte przez Skarżących przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka były elementem ich rozległej działalności na rzecz uczczenia Ofiar Zbrodni Katyńskiej, rozliczenia osób odpowiedzialnych za tę zbrodnię oraz walki o prawdę historyczną i wiedzę o niej dla przyszłych pokoleń. Wyrok Trybunału, mimo że ostateczny, nie zamyka dyskusji i działań w zakresie prawnych aspektów rozliczenia odpowiedzialności za Zbrodnię Katyńską, będącej zbrodnią prawa międzynarodowego.

Obecna publikacja, w porównaniu do pierwszej jej wersji zamieszczonej na stronach internetowych Ministerstwa Spraw Zagranicznych w 2014 r., została wzbogacona o przekazane przez Skarżących zdjęcia Ofiar Zbrodni Katyńskiej. Dodano też krótkie biogramy Ofiar (autorstwa krewnych, bądź stworzone na podstawie przedstawionych przez nich informacji) ukazujące przebieg życia i kariery zawodowej poległych. Zawarte w nich wspomnienia oraz opisy okoliczności, w jakich bliscy dowiadywali się o śmierci jeńców wojennych przebywających w niewoli w ZSRR, jeszcze mocniej przypominają, że tragedia ta dotyczyła konkretnych osób. Wszyscy polegli wyruszyli na wojnę w głębokim przeświadczeniu, że obrona Ojczyzny jest ich najważniejszym obowiązkiem. Ich bliscy przez lata domagali się później prawdy o okolicznościach Zbrodni Katyńskiej i rozliczenia osób za nią odpowiedzialnych.

Publikacja została także wzbogacona o artykuł autorstwa prof. Williama Schabasa, w którym przeanalizował on zakres obowiązków ciążących na państwach na podstawie art.

2 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka – gwarantującego prawo do życia. W konkluzji uznał, iż Europejski Trybunał Praw Człowieka nie skorzystał niestety z historycznej szansy, jaka pojawiła się wraz ze skargą Janowiec i inni p. Rosji, by stać się „sumieniem“ Europy i przyczynić do wyjaśnienia fragmentu mrocznej historii kontynentu.

Mamy nadzieję, że niniejsza publikacja, także poprzez ukazanie indywidualnych losów poległych, wpisze się w kontekst działań zmierzających do utrwalenia pamięci o Zbrodni Katyńskiej i jej Ofiarach.

Redakcja

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

13

Editor’s note Ladies and Gentlemen, We are presenting to you a publication that documents the Polish Government’s contribution to the proceedings before the European Court of Human Rights in the case Janowiec and Others v. Russia. The case originated with Polish citizens who filed applications to the European Court of Human Rights against the Government of the Russian Federation because they had found the Russian investigation into the Katyń Crime conducted from 1990 to 2004 to have been ineffective. The European Court of Human Rights ruled on three so-called Katyń cases that originated in the following applications: application in the case Janowiec and Trybowski v. Russia (no. 55508/07) filed in 2007; application in the case Wołk-Jezierska and Others v. Russia (no. 29520/09) filed in 2009; and three applications filed at the turn of 2011 which were joined by the Court into one, Kraczkiewicz and Others v. Russia (nos. 15120/10, 17883/10 and 13626/11). By decisions of 5 July 2011, the Court joined the first two applications into one, Janowiec and Others v. Russia (nos. 55508/07 and 29520/09). The application in the case Kraczkiewicz and Others v. Russia was found inadmissible on the grounds that it had been filed after the six-month deadline from the conclusion of domestic proceedings in Russia.

All the applications were filed by relatives of the Katyń Crime Victims, who for years have been making efforts to properly commemorate their loved ones and to bring the perpetrators of this crime to justice.

Mr Jerzy Roman Janowiec, the first Applicant in the case Janowiec and Trybowski v. Russia (application no. 55508/07) is the son of Mr Andrzej Janowiec, a lieutenant in the Polish Army, a reserve soldier and veterinary surgeon, a prisoner of war in the Starobelsk camp, while the second Applicant, Mr Antoni Stanisław Trybowski, is the grandson of Mr Antoni Nawratil, a lieutenant-colonel in the Polish Army and a prisoner of war in the Starobelsk camp. The Applicants were represented by a lawyer, Mr Józef Szewczyk.

The case Wołk-Jezierska and Others v. Russia (application no. 29520/09) was lodged by thirteen Applicants. The first Applicant and the second Applicant, Ms Witomiła WołkJezierska and Ms Ojcumiła Wołk, are the daughter and the wife of Mr Wincenty Wołk, a lieutenant of artillery in the Polish Army, a lecturer at the Józef Bem Mazovian Cadet School of the Artillery Reserve in Zambrow, a prisoner of war in the Kozelsk camp. The third Applicant, Ms Wanda Rodowicz, is the granddaughter of Mr Stanisław Rodowicz, a major of infantry in the Polish Army (reserve), a prisoner of war in the Kozelsk camp. The fourth Applicant, Ms Halina Michalska, was the daughter of Mr Stanisław Uziembło, a major of artillery in the Polish Army (reserve), a prisoner of war in the Starobelsk camp. After the death of Ms Halina Michalska, her claim was pursued by her son Mr Kazimierz Raczyński. The fifth Applicant, Mr Artur Tomaszewski, is the son of Mr Szymon Tomaszewski, a senior constable of the State Police, the commander of the police station in Kobylia near Korets in the Rivne Oblast, a prisoner of war in the Ostashkov camp. The sixth Applicant, Mr Jerzy Lech Wielebnowski, is the son of Mr Aleksander Wielebnowski, a senior sergeant of the State Police, the commander of the

14

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

police station in Lutsk, a prisoner of war in the Ostashkov camp. The seventh Applicant, Mr Gustaw Erchard, is the son of Mr Stefan Erchard, a second lieutenant of infantry in the Polish Army (reserve), a teacher, a prisoner of war in the Starobelsk camp. The eighth Applicant and the ninth Applicant, Mr Jerzy Karol Malewicz and Mr Krzysztof Jan Malewicz, are the sons of Mr Stanisław August Malewicz, a major of infantry in the Polish Army (reserve), a doctor of medicine, the commander of the military hospital in Rivne, a prisoner of war in the Starobelsk camp. After the death of Mr Krzysztof Jan Malewicz, his claim was pursued by his son Mr Piotr Malewicz. The tenth Applicant and the eleventh Applicant, Ms Krystyna Krzyszkowiak and Ms Irena Erchard, are the daughters of Mr Michał Adamczyk, a sergeant of the State Police, the commander of the police station in Sarnaki, a prisoner of war in the Ostashkov camp. The twelfth Applicant, Ms Krystyna Mieszczankowska, is the daughter of Mr Stanisław Mielecki, a captain of infantry in the Polish Army, a prisoner of war in the Kozelsk camp. The thirteenth Applicant, Mr Krzysztof Romanowski, is the nephew of Mr Ryszard Żołędziowski, a retired lieutenant-colonel of infantry in the Polish Army, a former commander of the Modlin Square, a prisoner of war in the Starobelsk camp. The Applicants were represented by Polish lawyers: Professor Ireneusz Kamiński, Mr Bartłomiej Sochański and Mr Roman Nowosielski, as well as Russian lawyers: Mr Roman Karpinskiy and Ms A. Stavitskaya.

The Applicants complained that their rights guaranteed under Articles 2, 3, 6, 8 and 13 of the Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms were violated in proceedings conducted in Russia relating to the Katyń Crime Victims, specifically in the so-called Russian investigation into the Katyń Crime conducted by the Chief Military Prosecutor’s Office of the Russian Federation in 1990-2004, as well as in the rehabilitation proceedings, after the Convention became binding upon Russia on 5 May 1998. It its decision dated 5 July 2011, the Court declared the applications partially admissible in respect of the complaint under Articles 2 and 3.

Article 2 of the Convention guarantees the right to life which not only prohibits arbitrary deprivation of life, but also imposes an obligation on the authorities to conduct an effective investigation into the circumstances of the death of a person. In the case Janowiec and Others v. Russia the alleged violation of the rights guaranteed under Article 2 concerned the very fact of the Russian Government’s failure to fulfil its obligation to carry out an effective investigation. According to the Applicants, this lack of effective investigation consisted, among other things, in the refusal to grant them the victim status and access to the case-file on the grounds that many of the files, including the decision to discontinue the investigation, were classified as secret; the lack of extensive evidentiary proceedings; the failure to use evidence handed over by the Polish authorities; and incorrect legal classification of the examined acts.

Article 3 of the Convention prohibits torture and inhuman or degrading treatment or punishment. The Applicants complained that the Russian authorities had violated their rights guaranteed under this article by repeatedly denying the death of their relatives in the course of the proceedings, and by providing contradictory information about the fate of the Katyń Crime Victims.

The subject of the proceedings was also the alleged violation of Article 38 of the Convention, which requires that States cooperate with the Court on the proceedings it conducts.

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

15

In the case Janowiec and Others v. Russia, the alleged violation related to the Russian Government’s refusal to provide the Court with a copy of the decision to discontinue the Katyń Crime investigation in 2004, as well as other source documents.

The Government of Poland decided to intervene in the cases Janowiec and Trybowski v.

Russia and Wołk-Jezierska and Others v. Russia pursuant to Article 36 § 1 of the Convention, which enables a State one of whose nationals is an applicant to take part in proceedings as a third party. The application in the case Kraczkiewicz and Others v. Russia was dismissed by the Court as inadmissible without notifying it either the Polish or the Russian Government.

Between 2009 and 2013, i.e. from the time the Court officially asked the Government to decide whether it would intervene in the case until the delivery of the final judgment, the Polish Government, represented by the Minister of Foreign Affairs, made many written submissions in the course of the proceedings and two oral presentations supporting the Applicants’ arguments during hearings before the Court. A number of historical documents, relating to the individual fates of the Applicants’ relatives – Victims of the Katyń Crime – but also to the Soviet authorities’ actions aimed at Polish citizens who lived in the USSR during World War Two, were attached to the written submissions and records of oral presentations. Documents relating to Polish-Russian cooperation in establishing historical truth about the Katyń Crime, and information about the Katyń Crime investigation initiated by the Branch Commission for the Prosecution of Crimes against the Polish Nation in Warsaw on 30 November 2004 were also submitted. Moreover, many documents from the Katyń investigation case-file that the Russian authorities had officially handed over to the Polish authorities, were presented to the Court.

All the submitted source materials come from the collections of the Institute of National Remembrance – Chief Commission for the Prosecution of Crimes against the Polish Nation, the Branch Commission for the Prosecution of Crimes against the Polish Nation in Warsaw, and the Council for the Protection of Struggle and Martyrdom Sites. In the course of proceedings before a Chamber of the Court, the Government cooperated with Professor Christophe Swinarski, while in the course of the proceedings before the Court’s Grand Chamber, Professor William Schabas assisted the Government in preparing arguments.

During the proceedings before the Grand Chamber the following non-governmental organisations were granted leave to submit written comments as third parties: the Public International Law and Policy Group, the “Memorial” Human Rights Centre, the European Human Rights Advocacy Centre, the Essex Transitional Justice Network, Open Society Justice Initiative, and Amnesty International. In their submissions, they supported arguments presented by the Applicants.

The content of the Government’s oral and written submissions to the Court and the choice of source documents are determined by the scope of the proceedings before the Court and the questions formulated by the Court. It should be noted that the proceedings were aimed at demonstrating the lack of effectiveness of the Russian authorities’ conduct and proving that the Applicants had been victims of inhuman treatment. None of the submissions or attachments thereto was aimed at providing the Court with evidence that the Soviet authorities had committed the Katyń Crime, since this fact remains undisputed. In particular, the Court was handed over documents on the individual fate of some of the Applicant’s relatives and documents to support the Polish side’s arguments. For example, the documents attached

16

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

to the written submission dated 15 September 2010 were aimed at demonstrating that the real purpose of the investigation initiated by the Soviet authorities in early 1990s was to clarify the fate of Polish prisoners of war captured at the turn of 1940 following the discovery of mass graves in the Kharkov and Tver Oblasts. The documents attached to the record of the oral submission made at a hearing on 13 February 2013 were aimed at refuting the Russian side’s arguments contained in its letter dated 17 January 2013 that the so-called Ukrainian Katyń List and other documents that Ukraine had handed over to the Chief Military Prosecutor’s Office of the Russian Federation as part of the requested legal assistance had been of no relevance for the investigation conducted by the Russian prosecutor’s office.

The Government of Poland’s submissions to the Court included 79 attachments, some of which were source documents. Given the large number and size of the attachments, as well as the fact that some of the documents are easily accessible to the interested parties, we have decided to reduce the number of published attachments. For the same reason, the present publication does not include documents that are available in the public domain, for instance in other publications. On the other hand, documents relating to procedural acts taken in the course of an investigation conducted by the Branch Commission for the Prosecution of Crimes against the Polish Nation in Warsaw, including the Victims’ personal documents, are not part of this publication because the investigation is still ongoing.

The Government of Poland made submissions to the European Court of Human Rights between 2009 and 2013. For a greater accessibility, the documents included in the present publication have undergone limited editorial changes aimed at standardising the layout, rules for quoting the Court’s case law, footnotes, and the spelling of some proper names.

Moreover, a calendar of proceedings before the European Court of Human Rights in cases relating to the Katyń Crime has been included in the present publication. It lists the dates of key procedural steps taken by the parties in the course of proceedings.

On 16 April 2012, the Court delivered a judgment finding a violation of Article 3 (with respect to some Applicants) and Article 38 of the Convention. It stated, however, that it was unable to take cognisance of the merits of the complaint under Article 2 of the Convention because of the lack of temporal jurisdiction. The Court justified its decision by the fact that all key procedural acts had been carried out before 1998, i.e. before Russia ratified the Convention. Dissatisfied with the judgment, the Applicants requested that their case be referred to the Court’s Grand Chamber composed of 17 judges. The Government of Poland decided to back their requests as a third party. On 21 October 2013, the European Court of Human Rights, sitting as a Grand Chamber, delivered the final judgment in the case Janowiec and Others v. Russia, which ends the proceedings before the Court. The decision was not taken unanimously, except for the alleged violation of Article 38 of the Convention. In its judgment, the Court’s Grand Chamber upheld (by thirteen votes to four) the conclusion formulated in the Chamber’s judgment of 16 April 2012 that the Court has no temporal jurisdiction to examine the applications under Article 2 of the Convention, which refers to the effectiveness of the investigation. As opposed to the Chamber, the Grand Chamber found (by twelve votes to five) that the way the Russian authorities had treated the Applicants in the course of the proceedings did not amount to a breach of Article 3 of the Convention. However, the Grand Chamber upheld

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

17

the Court’s Chamber’s statement that the Russian authorities had failed to comply with their obligations under Article 38 of the Convention by failing to submit the documents required by the Court.

The proceedings initiated by the Applicants before the European Court of Human Rights were part of their extensive efforts taken to commemorate the Katyń Crime Victims, hold those responsible to account, fight for historical truth and pass knowledge about this truth on to future generations. Even though the Court’s judgment is final, it does not close the discussion or actions relating to the legal aspects of accountability for the Katyń Crime, which is a crime under international law.

Compared with its first version published on the website of the Ministry of Foreign Affairs in 2014, this publication has been expanded to include photographs of the Katyń Crime Victims that we received from the Applicants. It also includes biographical notes about the Victims (written by their relatives or based on information provided by them) presenting their lives and professional careers. The memories and descriptions of the circumstances in which the families learned about the death of the prisoners of war held in captivity in the USSR show us even more clearly that it was real people who fell victim to this tragedy. All the Victims set out to war in the full confidence that defending their Home Land was their main duty. For years, their loved ones demanded that the truth about the circumstances of the Katyń Crime be uncovered and that those responsible be held to account.

The publication also features an article by Professor William Schabas analysing the scope of obligations imposed on states under Article 2 of the European Convention on Human Rights, which provides for the protection of the right to life. In conclusion of his piece, the author regrets that the European Court of Human Rights did not seize the historic chance offered by the case Janowiec and Others v. Russia to become “the conscience” of Europe and help clarify a part of the continent’s dark history.

We hope that this publication, which shows the individual stories of the fallen, will contribute to preserving the memory of the Katyń Crime and its Victims.

Editorial team

18

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Katyń, obowiązki proceduralne i prawo do życia William Schabas OC MRIA* Stwierdzenie, iż masowa egzekucja jeńców bez procesu stanowi naruszenie prawa do życia, nie powinno wymagać jakiegokolwiek uzasadnienia. Prawo do życia zostało unormowane w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Została ona przyjęta w 1950 roku i weszła w życie trzy lata później. Nie ulega jednak wątpliwości, że prawo do życia istniało przed rokiem 1950 jako ogólna zasada prawa, stanowiąca „podstawową ideę ludzkości, stawiającą jeszcze wyższe wymagania w czasie pokoju niż w czasie wojny“1 i jako jedna z „zasad uznawanych przez narody cywilizowane za wiążącą dla państw, nawet pomimo braku istnienia jakiegokolwiek konwencyjnego obowiązku“.2 Prawo do życia było opisywane w różnych czasach jako „najwyższe prawo“3, „jedno z najważniejszych praw“4, „najbardziej podstawowe ze wszystkich praw”5, „pierwotne prawo“6, „fundament i zalążek wszystkich innych praw“7, „le noyau irréductible des droits de l’homme“8, „warunek wstępny wszystkich innych praw“9 oraz prawo, które jest „podstawowe dla wszystkich praw człowieka“.10 Wielka Izba Europejskiego Trybunału Praw Człowieka zauważyła, że „prymat prawa do życia“ jest stale potwierdzany we właściwych konwencjach i instrumentach, powołując się w tym względzie na artykuł 2 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, jak również artykuł 6 Międzynarodowego Paktu praw obywatelskich * Profesor prawa międzynarodowego, Middlesex University, Londyn; profesor międzynarodowego prawa karnego i praw człowieka, Leiden University; emerytowany profesor prawa w zakresie praw człowieka, National University of Ireland, Galway. Autor pracował jako doradca polskiego Rządu w postępowaniu przed Wielką Izbą Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Janowiec i inni przeciwko Rosji.

1 Sprawa Kanału Korfu, Wyrok z 9 kwietnia 1949 r., Zbiór MTS 1949, str. 4, na str. 22.

2 Zastrzeżenia do Konwencji w sprawie ludobójstwa, Opinia doradcza, Zbiór MTS 1951, str. 15, na str. 23.

3 Ogólny komentarz 6(16), Dok. ONZ CCPR/C/21/Add.1, opublikowany również jako Dok. ONZ A/37/40, załącznik V, Dok. ONZ CCPR/3/Add.1, str. 382-383. Zobacz także, de Guerrero przeciwko Kolumbii (nr 45/1979), Dok. ONZ C/CCPR/OP/1, str. 112, na str. 117.

4 Stewart przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, nr 10044/82, decyzja Komisji z 10 lipca 1984 r., (1984) 27 Yearbook of the European Convention on Human Rights 129, DR 39, str. 162.

5 Theo C. Van Boven, „The Need to Stop Deliberate Violations of the Right to Life“, [w:] Essais sur le concept de “droit de vivre” en mémoire de Yougindra Khushalani, Daniel Prémont (red.), Bruksela: Bruylant, 1988, str. 285-292, na str. 285.

6 B.G. Ramcharan, „The Concept and Dimensions of the Right to Life“, [w:] The Right to Life in International Law, B.G. Ramcharan (red.), Dordrecht/Boston/Lancaster: Martinus Nijhoff Publishers, 1985, str. 1-32, na str. 12; René Brunet, La garantie internationale des droits de l’homme d’après la Charte de San-Francisco, Genewa: Grasset, 1947, na str. 211.

7 Międzyamerykańska Komisja Praw Człowieka, Dziesięć lat działalności, 1971-1981 (org. Diez Años de Actividades, 1971-1981), Waszyngton, D.C.: Organizacja Państw Amerykańskich, 1982, str. 339; Raport roczny Międzyamerykańskiej Komisji Praw Człowieka, 1986-1987, OEA/Ser.L/V/II.71 dok. 9 rev. 1, na str. 271.

8 A.-C. Kiss i J.-B. Marie, „Le droit à la vie“, (1974) 7 Human Rights Journal 338, na str. 340.

9 Wstępne sprawozdanie Urugwaju, Dok. ONZ CCPR/C/1/Add.57.

10 Ogólny komentarz 14(23), Dok. ONZ A/40/40, załącznik XX, Dok. ONZ CCPR/C/SR.563, ust. 1.

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

19

i politycznych.11 Zbieżność tych instrumentów w przedmiotowej kwestii jest według Wielkiej Izby „znacząca“, jako że „wskazuje, iż prawo do życia jest niezbywalnym atrybutem człowieka i stanowi wartość najwyższą w hierarchii praw człowieka“.12

Kodyfikacja prawa do życia Pierwszą międzynarodową konwencją, w której prawo do życia zostało formalnie uznane jest traktat, którym uznane zostało współczesne państwo polskie. Zgodnie z artykułem 2 Traktatu pokojowego pomiędzy Stanami Zjednoczonymi Ameryki, Imperium Brytyjskim, Francją, Włochami i Japonią a Polską, podpisanego w Wersalu 28 czerwca 1919 roku, Polska zobowiązała się do „zapewnienia pełnej i całkowitej ochrony życia i wolności wszystkim mieszkańcom Polski, bez zróżnicowania z powodu urodzenia, narodowości, języka, rasy czy religii“.13 Prawdopodobnie najwcześniejszym projektem międzynarodowej deklaracji praw człowieka jest tekst przyjęty przez Instytut Prawa Międzynarodowego (Institut de droit international) podczas spotkania w 1929 roku. Artykuł I stanowił, iż: „Obowiązkiem każdego państwa jest uznanie równego prawa każdego człowieka do życia, wolności i własności oraz dostosowanie wszystkiego na jego terytorium w celu pełnej i całościowej ochrony tego prawa, bez zróżnicowania ze względu na narodowość, płeć, język czy religię“.14 René Cassin przypisywał Instytutowi Prawa Międzynarodowego odegranie ważnej roli w historii Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, zauważając w szczególności, że prawo do życia zostało ujęte w deklaracji Instytutu Prawa Międzynarodowego z 1929 roku.15 Hector Gros Espiell określał deklarację Instytutu Prawa Międzynarodowego „najwcześniejszym uznaniem równego prawa do życia jednostki“.16 Rezolucja przyjęta przez Académie diplomatique international w 1929 roku również potwierdziła prawo do życia: „Wszyscy mieszkańcy państwa mają prawo do pełnej i całościowej ochrony ich życia oraz ich wolności (org. „Tous les habitants d’un État ont le droit à la pleine et entière protection de leur vie et de leur liberté“).17. Kilka innych wcześniejszych 11

Streletz, Kessler i Krenz przeciwko Niemcom [Wielka Izba], nr 34044/96, 35532/97 i 44801/98, §§ 92-93, ETPC 2001-II; K.-H.W. p. Niemcom [Wielka Izba], nr 37201/97, §§ 94-95, ETPC 2001-II (fragmenty).

12 Tamże, § 94; K.-H.W. p. Niemcom [Wielka Izba], nr 37201/97, § 96, ETPC 2001-II (fragmenty).

13 Traktat pokojowy pomiędzy Stanami Zjednoczonymi Ameryki, Imperium Brytyjskim, Francją, Włochami i Japonią a Polską, [1919] TS 8, art. 2. Podobne przepisy pojawiają się w Traktacie pomiędzy głównymi siłami alianckimi i sprzymierzonymi a Rumunią, (1921) 5 LNTS 336, art. 1; Traktacie pomiędzy głównymi siłami alianckimi i sprzymierzonymi a Czechosłowacją, [1919] TS 20, art. 1; Traktacie pomiędzy głównymi siłami alianckimi i sprzymierzonymi a Państwem Słoweńców, Chorwatów i Serbów, [1919] TS 17, art. 1. Traktat z Saint-Germain-en-Laye, [1919] TS 11, art. 63, chroni „życie i wolność, bez rozróżnienia ze względu na urodzenie, narodowość, język, rasę lub religię“.

14 Annuaire de l’Institut de droit international, 1929, t. II, Bruksela: Goemaere, 1929, str. 118-120; oryginał w języku francuskim. Angielska wersja została opublikowana wiele lat później: Institut de droit international, „Declaration of International Rights of Man“, (1941) 35 American Journal of International Law 663.

15 René Cassin, „La déclaration universelle et la mise en œuvre des droits de l’homme“, (1951) 79 Recueil de cours de l’Académie de droit international 241, na str. 272.

16 Hector Gros-Espiell, „The Right to Life and the Right to Live“, [w:] Essais sur le concept de ‘droit de vivre’ en mémoire de Yougindra Khushalani, Daniel Prémont (red.), str. 45-53, na str. 50.

17 André N. Mandelstam, “La protection internationale des droits de l’homme“, (1931) 38 Recueil de

20

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

inicjatyw dotyczących deklaracji praw człowieka także uznawało prawo do życia.18 Wstępny „szkic“ Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, przygotowany przez Johna P. Humphreya na prośbę Komisji Praw Człowieka, obejmował następujące sformułowanie: „Każdy ma prawo do życia (...)“.19 René Cassin przekształcił projekt Humphreya w następujący sposób: „Każdy człowiek ma prawo do życia i do poszanowania jego nietykalności cielesnej“.20 Po dyskusji w komitecie redakcyjnym, zmienił treść przepisu na następującą: „Każdy człowiek ma prawo do życia, do wolności osobistej i do bezpieczeństwa osobistego“.21 Większa część późniejszej debaty związanej z niniejszym postanowieniem dotyczyła ewentualnego nawiązania do kary śmierci. Ostatecznie prawo do życia zostało zawarte w artykule 3 Deklaracji, przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych dnia 10 grudnia 1948 roku: „Każdy ma prawo do życia, wolności i bezpieczeństwa osobistego.“

Opracowanie artykułu 2 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka Tekst Powszechnej Deklaracji został wykorzystany jako podstawa pierwszych projektów Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Zostało to potwierdzone w preambule Konwencji: „Zdecydowane jako Rządy państw europejskich, działających w tym samym duchu i posiadających wspólne dziedzictwo ideałów i tradycji politycznych, poszanowania wolności i rządów prawa, podjąć pierwsze kroki w celu zbiorowego zagwarantowania niektórych praw wymienionych w Powszechnej Deklaracji“. Komitet ds. pytań prawno-administracyjnych Zgromadzenia Doradczego (później przemianowanego na Zgromadzenie Parlamentarne) Rady Europy podczas spotkania w sierpniu 1949 r. uzgodnił włączenie „bezpieczeństwa (ang. safety) osoby, jak określono to w artykułach 3, 5 i 8 Powszechnej Deklaracji [sic] Praw Człowieka“.22 Słowo „safety’ było niezgrabnym tłumaczeniem francuskiego sûreté i zostało zmienione na słowo „security”, termin używany w artykule 3 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, w końcowym sprawozdaniu przyjętym przez Komitet: „Bezpieczeństwo osoby, zgodnie z artykułami 3, 5 i 8 Deklaracji Organizacji Narodów Zjednoczonych“.23 Zgromadzenie cours de l’Académie de droit international 129, na str. 218.

18 Deklaracja w sprawie podstawy i wiodących zasad współczesnego międzynarodowego prawa, art. 28, zatwierdzona w 1936 r. przez Stowarzyszenie Prawa Międzynarodowego, Académie diplomatique internationale i Union juridique internationale: Alejandro Alvarez, Exposé de motifs et déclaration des grands principes du droit international moderne, Paryż: Editions Internationales, 1936, na str. 1011; angielskie tłumaczenie tekstu ukazało się w II Yearbook of the International Law Commission 230 [w 1956 r.]; Hersch Lauterpacht, An International Bill of the Rights of Man, Nowy Jork: Columbia University Press, 1945, na str. 69.

19 Dok. ONZ E/CN.4/21, załącznik A. 20 Dok. ONZ E/CN.4/AC.1/W.2/Rev. 1; opublikowane również jako załącznik D do Dok. ONZ E/ CN.4/21.

21 Dok. ONZ E/CN.4/AC.1/W.2/Rev. 2; Dok. ONZ E/CN.4/AC.1/SR.12; załącznik F do Dok. ONZ E/CN.4/21.

22 Protokół z posiedzenia [Komitetu do spraw prawno-administracyjnych Zgromadzenia Doradczego], 29 sierpnia 1949 r., Dok. A 142, Collected Edition of the ‘Travaux préparatoires’ of the European Convention on Human Rights, t. I, Haga: Brill/Nijhoff, 1975, str. 170-173, na str. 172.

23 Sprawozdanie przedstawione przez P.H. Teitgena, 5 września 1949 r., Dok. A 290, Collected Edition of the ‘Travaux préparatoires’ of the European Convention on Human Rights, t. I, Haga: Brill/Nijhoff, 1975, str. 192-213, na str. 206. Zobacz także: Sprawozdanie [Komitetu do spraw pytań prawno-

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

21

Doradcze przyjęło tekst zaproponowany przez Komitet.24 Podczas spotkania Komitetu Ekspertów w lutym 1950 roku, zwołanego na wniosek Komitetu Ministrów w celu przeanalizowania projektu Zgromadzenia Doradczego, Wielka Brytania przedstawiła inny tekst: „Nikt nie może być umyślnie pozbawiony życia, wyjąwszy przypadki wykonania wyroku sądowego skazującego za przestępstwo, za które ustawa przewiduje taką karę (...)“.25 Przepis ten był zbieżny z propozycją przepisu odnoszącego się do prawa do życia zawartego w projekcie paktu, który został przedstawiony przez Zjednoczone Królestwo Komisji Praw Człowieka Organizacji Narodów Zjednoczonych.26 Oba projekty, pierwszy oparty na projekcie Zgromadzenia Doradczego (który z kolei wywodził się z artykułu 3 Powszechnej Deklaracji) i drugi – na propozycji brytyjskiej, zostały następnie przedłożone Konferencji Wyższych Funkcjonariuszy. Przyjęła ona następujące brzemienie przepisu: „Prawo każdego człowieka do życia jest chronione przez ustawę“.27 Sformułowanie to stało się pierwszym zdaniem ostatecznej wersji pierwszego ustępu artykułu 2 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Podczas sesji Zgromadzenia Doradczego w sierpniu 1950 r. Giovanni Persico z Włoch określił przepis dotyczący prawa do życia jako „podstawowy artykuł Konwencji“.28 Nagłówek artykułu 2 („Prawo do życia/ Droit à la vie“) dodano zgodnie z postanowieniami Protokołu nr 11.29

Wykładnia prawa do życia przez organy Konwencji Europejskiej Orzecznictwo dotyczące artykułu 2 pochodzi prawie w całości z niedawnego okresu.

Aż do roku 1995 r. Europejski Trybunał Praw Człowieka nie wydał merytorycznego rozstrzygnięcia odnoszącego się do artykułu 2 Konwencji.30 Także Europejska Komisja Praw Człowieka działająca już w owym czasie od czterech dekad, miała dopiero stwierdzić administracyjnych], 5 września 1949 r., Dok. AS (1) 77, Collected Edition of the ‘Travaux préparatoires’ of the European Convention on Human Rights, t. I, Haga: Brill/Nijhoff, 1975, str. 216-239, na str. 228.

24 Zalecenie nr 38 dla Komitetu Ministrów przyjęte 8 września 1949 r. w sprawie zakończenia dyskusji, Dok. AS (1) 108, Collected Edition of the ‘Travaux préparatoires’ of the European Convention on Human Rights, t. II, Haga: Brill/Nijhoff, 1975, str. 274-283, na str. 276.

25 Poprawka w art. 2 zalecenia Zgromadzenia Doradczego zaproponowana przez eksperta ze Zjednoczonego Królestwa, Dok. A 779, Collected Edition of the ‘Travaux préparatoires’ of the European Convention on Human Rights, t. III, Haga: Brill/Nijhoff, 1976, str. 186.

26 Dok. ONZ E/CN.4/188; Dok. ONZ E/CN.4/204; Dok. ONZ E/CN.4/353/Add.2, Dok. ONZ E/CN.4/365, na str. 23. Tekst został powielony w Collected Edition of the ‘Travaux préparatoires’ of the European Convention on Human Rights, t. III, Haga: Brill/Nijhoff, 1976, str. 158.

27 Projekt Konwencji dołączony do projektu sprawozdania, Dok. CM/WP 4 (50) 16, załącznik, A 1445, Collected Edition of the ‘Travaux préparatoires’ of the European Convention on Human Rights, t.

IV, Haga: Brill/Nijhoff, 1978, str. 218-240, na str. 218; Projekt Konwencji załączony do Sprawozdania, Dok. CM/WP 4 (50) 19 załącznik, CM/WP 4 (50) 16 rev., A 1452, Collected Edition of the ‘Travaux préparatoires’ of the European Convention on Human Rights, t. IV, Haga: Brill/Nijhoff, 1978, str. 274295, na str. 274.

28 Zaproponowane przez p. Persico, Dok. AS/JA (2) 2, A 2134, Collected Edition of the ‘Travaux préparatoires’ of the European Convention on Human Rights, t. VI, Haga: Brill/Nijhoff, 1985, str. 2-3.

29 Protokół nr 11 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, zmieniający ustanowioną w niej strukturę mechanizmu kontroli, ETS 155, art. 2 ust. 2.

30 McCann i inni przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, 27 września 1995 r., Seria A nr 324.

22

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

naruszenie artykułu 2. Ostatecznie, w 1996 r. Komisja uznała, że prawo do życia zostało naruszone w sprawie dotyczącej użycia przez władze siły ze skutkiem śmiertelnym.31Komisja, ostatnim tchnieniem (została połączona z Trybunałem w 1998 r.), uznała też, że prawo do życia zostało naruszone w szeregu spraw przeciwko Turcji.32 Artykuł 2 jest określany przez Trybunał jako jedno z „najbardziej podstawowych postanowień Konwencji“, tekst, który „gwarantuje podstawowe wartości demokratycznych społeczeństw tworzących Radę Europy“.33 Należy go interpretować i stosować „tak, aby jego gwarancje były praktyczne i skuteczne“.34 Trybunał musi wykazywać „szczególną czujność“ w sprawach dotyczących prawa do życia.35 Wielka Izba odnosi się do „zasady restrykcyjnej proporcjonalności będącej nieodłączną częścią artykułu 2“.36 Pierwszy ustęp artykułu 2 zawiera ogólną zasadę ochrony prawa do życia: „Prawo każdego człowieka do życia jest chronione przez ustawę“. W drugim zdaniu dookreśla, że umyślne pozbawienie życia jest niedopuszczalne „wyjąwszy przypadki wykonania wyroku sądowego skazującego za przestępstwo, za które ustawa przewiduje taką karę“.

Obowiązki państwa w odniesieniu do prawa do życia mają zarówno wymiar negatywny, jak i pozytywny. Państwo musi nie tylko powstrzymać się od „umyślnego“ pozbawienia życia człowieka, ale również „podjąć odpowiednie kroki w celu ochrony życia osób będących w jego jurysdykcji“.37 „Wynika [to] z treści i struktury artykułu 2“.38 Sposób, w jaki artykuł 2 jest interpretowany wskazuje, że obowiązki pozytywne są jednak znacznie bardziej rozbudowane. W efekcie Państwo musi nie tylko „chronić przez ustawę“ prawo do życia, ale również prowadzić politykę mającą na celu jego poszanowanie i realizację. Państwa muszą podjąć „odpowiednie kroki w celu ochrony życia osób będących w ich jurysdykcji“.39 Wiąże się to z „podstawowym obowiązkiem“ ustanowienia „odpowiednich ram prawnych i administracyjnych, aby zniechęcić do popełniania przestępstw przeciwko osobom, a ramy prawne powinny być wsparte mechanizmem służącym egzekwowaniu prawa w celu zapobiegania, tłumienia i karania naruszeń tych postanowień“.40 Andreas i Pareskevoula Andronicou i Yiolanda Constantinou przeciwko Cyprowi, nr 25052/94, § 190, sprawozdanie Komisji z 23 maja 1996 r.

32 Na przykład: Kaya przeciwko Turcji, nr 22729/93, sprawozdanie Komisji z 24 października 1996 r.; Yaşa przeciwko Turcji, nr 22495/93, sprawozdanie Komisji z 8 kwietnia 1997 r., Ergi przeciwko Turcji, nr 23818/94, sprawozdanie Komisji z 20 maja 1997 r.

33 Šilih przeciwko Słowenii [Wielka Izba], nr 71463/01, § 147, 9 kwietnia 2009 r.

34 McCann i inni przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, 27 września 1995 r., § 146, Seria A nr 324.

35 Giuliani i Gaggio przeciwko Włochom, nr 23458/02, § 182, 24 marca 2011 r.

36 Tamże, § 209.

37 L.C.B. przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, 9 czerwca 1998 r., § 36, Reports of Judgments and Decisions 1998-III. 38 Stewart przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, nr 10044/82, decyzja Komisji z 10 lipca 1984 r., § 15, (1984) 27 Yearbook of the European Convention on Human Rights 129, DR 39, str. 162.

39 L.C.B. przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, 9 czerwca 1998 r., § 36, ETPC 1998-III; Opuz przeciwko Turcji, nr 33401/02, § 25, 9 czerwca 2009 r.; Osman przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, 28 października 1998 r., § 115, ETPC 1998-VIII.; Paul i Audrey Edwards przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, nr 46477/99, § 71, ETPC 2002-II. 40 Makaratzis przeciwko Grecji [Wielka Izba], nr 50385/99, § 57, ETPC 2004-XI. Zobacz także: Beganović przeciwko Chorwacji, nr 46423/06, §§ 85-86, 25 czerwca 2009 r.

31

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

23

Obowiązek proceduralny Orzecznictwo Europejskiego Trybunału mówi o „obowiązku proceduralnym“, który jest zawarty w artykule 2.41 U podstaw obowiązku proceduralnego leży konieczność pociągnięcia do odpowiedzialności tych, którzy są odpowiedzialni za pozbawienie życia. Jest to więc przede wszystkim wymóg, którego adresatem jest wymiar sprawiedliwości pozwanego państwa, działający w sferze prawa karnego. Niemniej jednak obowiązek proceduralny wykracza poza postępowanie karne. W zależności od okoliczności i charakteru naruszenia może on wymagać innych form dochodzenia. Obowiązek proceduralny „nie jest obowiązkiem dotyczącym rezultatu, a jedynie środków“.42 Obowiązek proceduralny zgodnie z artykułem 2 został uznany za „odrębny i autonomiczny“ w stosunku do obowiązku materialno-prawnego i jest niezależny od materialno-prawnych aspektów naruszenia artykułu 2.43 Nawet jeśli państwo nie jest odpowiedzialne za samą śmierć, ma ono nadal obowiązek zbadania okoliczności, przyczyny i odpowiedzialności za pozbawienie życia, w zakresie w jakim doszło do niego „w podejrzanych okolicznościach, pozostawiających miejsce na postawienie zarzutów celowego pozbawienia życia“.44 Skarżący przed Trybunałem często formułowali zarzuty wyłącznie w odniesieniu do obowiązku proceduralnego, bez odniesienia do naruszenia o charakterze materialnym.45 Co więcej, dopuszczalne jest, aby Trybunał badał wywiązanie się z obowiązku proceduralnego, nawet gdy nie posiada właściwości ratione temporis w kwestii materialno-prawnej.46 Gdy użycie siły skutkuje śmiercią, artykuł 2 w związku z artykułem 1 wymaga zapewnienia „jakiejś formy skutecznego oficjalnego dochodzenia“.47 Celem jest Šilih przeciwko Słowenii [Wielka Izba], nr 71463/01, § 153, 9 kwietnia 2009 r.; McCann i inni przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, 27 września 1995 r., §§ 157-164, Seria A nr 324; Ergi przeciwko Turcji, 28 lipca 1998 r., § 82, Reports of Judgments and Decisions 1998-IV; Mastromatteo przeciwko Włochom [Wielka Izba], nr 37703/97, § 89, ETPC 2002-VIII; Assenov i inni przeciwko Bułgarii, 28 października 1998 r., §§ 101-06, Reports of Judgments and Decisions 1998-VIII. 42 Tamże, § 193; Paul i Audrey Edwards przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, nr 46477/99, § 71, ETPC 2002-II; Bopayeva i inni przeciwko Rosji, nr 40799/06, § 81, 7 listopada 2013 r.; Pozhyvotko przeciwko Ukrainie, nr 42752/08, § 39, 17 października 2013 r.

43 Tamże, § 159.

44 Pozhyvotko przeciwko Ukrainie, nr 42752/08, § 38, 17 października 2013 r.; Dobriyeva i inni przeciwko Rosji, nr 18407/10, § 70, 19 grudnia 2013 r.; Šilih przeciwko Słowenii [Wielka Izba], nr 71463/01, § 156, 9 kwietnia 2009 r.; Yaşa przeciwko Turcji, 2 września 1998 r., § 100, Reports of Judgments and Decisions 1998-VI; Ergi przeciwko Turcji, 28 lipca 1998 r., § 82, Reports of Judgments and Decisions 1998-IV; Süheyla Aydin przeciwko Turcji, nr 25660/94, § 171, 24 maja 2005 r.

45 Šilih przeciwko Słowenii [Wielka Izba], nr 71463/01, § 158, 9 kwietnia 2009 r.; Calvelli i Ciglio przeciwko Włochom [Wielka Izba], nr 32967/96, § 41-57, ETPC 2002-I; Byrzykowski przeciwko Polsce, nr 11562/05, §§ 86 i 94-118, 27 czerwca 2006 r.; Brecknell przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, nr 32457/04, § 53, 27 listopada 2007 r.

46 Tamże, § 159; Varnava i inni przeciwko Turcji [Wielka Izba], nr 16064/90, 16065/90, 16066/90, 16068/90, 16069/90, 16070/90, 16071/90, 16072/90 i 16073/90, § 149, ETPC 2009; Janowiec i inni przeciwko Rosji, nr 55508/07 i 29520/09, Wspólna częściowo odrębna opinia sędziów Spielmanna, Villigera i Nuβberger, 16 kwietnia 2012 r.; Janowiec i inni przeciwko Rosji [Wielka Izba], nr 55508/07 i 29520/09, § 141, 21 października 2013 r.

47 McCann i inni przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, 27 września 1995 r., § 161, Seria A nr 324; Çakıcı przeciwko Turcji [Wielka Izba], nr 23657/94, § 86, ETPC 1999-IV; Kaya przeciwko Turcji, 19 lutego 41

24

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

zagwarantowanie skutecznego stosowania krajowego prawodawstwa chroniącego prawo do życia i pociągnięcia winnych do odpowiedzialności. Taka interpretacja artykułu 2 jest uzasadniona „nie tylko tym, że wszelkie zarzuty związane z takim przestępstwem co do zasady prowadzą do odpowiedzialności karnej, ale również tym, że w praktyce często prawdziwe okoliczności śmierci są lub mogą być w dużej mierze przedmiotem wiedzy jedynie urzędników i organów państwowych“48. Takie dochodzenie musi być dokładne49 i niezależne50, dostępne dla rodziny ofiary51, przeprowadzane szybko52, musi być w stanie doprowadzić do ustalenia, czy użycie siły było uzasadnione i umożliwić właściwą publiczną kontrolę dochodzenia lub jego wyników.53 Dochodzenie musi być „skuteczne“, chociaż nie oznacza to, że potwierdzi ono wersję wydarzeń przedstawioną przez skarżącego. Niemniej powinno ono być w stanie ustalić okoliczności faktyczne i doprowadzić do zidentyfikowania i ukarania winnych.54 Forma, jaką przyjmie dochodzenie może się różnić w zależności od okoliczności i nie może ograniczać się do bezwiednego wypełnienia podstawowych obowiązków.55 Władze muszą zawsze podjąć rzeczywistą próbę ustalenia przebiegu wydarzeń i nie powinny polegać na pochopnych i nieuzasadnionych wnioskach celem zamknięcia dochodzenia bądź traktować ich jako podstawę decyzji. Mają one obowiązek podjąć wszelkie uzasadnione, będące w ich dyspozycji, środki w celu zabezpieczenia dowodów dotyczących zdarzenia, w tym, między innymi, zeznań naocznego świadka, badań kryminalistycznych, itd.56 Krewni ofiar muszą mieć dostęp do materiałów i wniosków dochodzenia57, aczkolwiek wymogu wszczęcia dochodzenia 1998 r., § 86, Reports of Judgments and Decisions 1998-I; Gömi i inni przeciwko Turcji, nr 35962/97, § 62, 63, 21 grudnia 2006 r.; Ceyhan Demir i inni przeciwko Turcji, nr 34491/97, §§ 106-107, 13 stycznia 2005 r.; Perişan i inni przeciwko Turcji, nr 12336/03, § 102, 20 maja 2010 r.; Ogŭr przeciwko Turcji [Wielka Izba], nr 21594/93, § 88, ETPC 1999-III; Kolevi przeciwko Bułgarii, nr 1108/02, § 191, 5 listopada 2009 r.

48 Maskhadova i inni przeciwko Rosji, nr 18071/05, § 163, 6 czerwca 2013 r.

49 Assenov i inni przeciwko Bułgarii, 28 października 1998 r., § 103 i nast., Reports of Judgments and Decisions 1998-VIII. 50 Ögur przeciwko Turcji [Wielka Izba], nr. 21594/93, §§ 91-92, ETPC 1999-III. Zobacz także Mehmet Emin Yüksel przeciwko Turcji, nr 40154/98, § 37, 20 lipca 2004 r.; Güleç przeciwko Turcji, 27 lipca 1998 r., § 80-82, Reports of Judgments and Decisions 1998-IV. 51 Lecz zobacz sprawę Golubeva przeciwko Rosji, nr 1062/03, § 91, 17 grudnia 2009 r., w której wyłączenie najbliższych krewnych nie zostało uznane za decydujące.

52 Collette i Michael Hemsworth przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, nr 58559/09, §§ 69-74, 16 lipca 2013 r.

53 Hugh Jordan przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, nr 24746/94, §§ 105-109, 4 maja 2001 r.; DouglasWilliams przeciwko Zjednoczonemu Królestwu (dec.), nr 56413/00, 8 stycznia 2002 r.; Sułtan Karabulut przeciwko Turcji, nr 45784/99, § 73-74, 19 września 2006 r.

54 Finogenov i inni przeciwko Rosji, nr 18299/03 i 27311/03, § 269, ETPC 2011 (fragmenty); Mahmut Kaya przeciwko Turcji, nr 22535/93, § 124, ECHR 2000-III. Zobacz także: Paul i Audrey Edwards przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, nr 46477/99, § 71, ETPC 2002-II. 55 Sułtan Karabulut przeciwko Turcji, nr 45784/99, § 71, 19 września 2006 r.; Tanrıkulu przeciwko Turcji, nr 23763/94, §§ 101-110, ETPC 1999-IV; Kaya przeciwko Turcji, 19 lutego 1998 r., § 89-91, Reports of Judgments and Decisions 1998-I; Güleç przeciwko Turcji, 27 lipca 1998 r., §§ 79-81, Reports of Judgments and Decisions 1998-IV; Buldan przeciwko Turcji, nr 28298/95, § 83, 20 kwietnia 2004 r.

56 Finogenov i inni przeciwko Rosji, nr 18299/03 i 27311/03, § 271, ETPC 2011 (fragmenty); Mikheyev przeciwko Rosji, nr 77617/01, § 107 i nast., 26 stycznia 2006 r.; Assenov i inni przeciwko Bułgarii, 28 października 1998 r., § 102 i nast., Reports of Judgments and Decisions 1998-VIII. 57 Oğur przeciwko Turcji [Wielka Izba], nr 21594/93, § 92, ETPC 1999-III; Khadzhialiyev i inni przeciwko

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

25

nie można pozostawić ich inicjatywie.58 Władze muszą działać szybko, nawet jeśli nie robią tego najbliżsi krewni ofiary.59 Wywiązanie się z obowiązku proceduralnego często wymagać będzie wszczęcia postępowania karnego, jednakże samo wszczęcie nie będzie wystarczające w tych sytuacjach, w których śledztwo jest zasadniczo obarczone błędami lub nieskuteczne w zakresie wszystkich zamierzeń i wyznaczonych celów z powodu problemu systemowego.60 Celem postępowania karnego powinno być pokazanie, że pozbawianie życia nie będzie tolerowane. Gdy w sprawie dotyczącej nieumyślnego spowodowania śmierci przez funkcjonariuszy organów ścigania sędziowie wydali werdykt stwierdzający winę, lecz zawiesili postępowanie, marginalizując w ten sposób znaczenie zabójstwa, Europejski Trybunał orzekł, że doszło do naruszenia artykułu 2. Stwierdził, że system wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych „okazał się być daleki od surowości i mieć niewielki efekt odstraszający, niezdolny do skutecznego zapobiegania bezprawnym działaniom, takim jak te, które podnosili skarżący “.61 Wymuszone zaginięcia Wymuszone zaginięcie jest poważnym naruszeniem praw człowieka, które często prowadzi do naruszenia prawa do życia, w wypadkach, w których przyjmuje formę egzekucji pozasądowej. W szczególnej akcji deportacyjnej znanej jako Noc i Mgła (niem. Nacht und Nebel), której nazwa została zapożyczona przez Hitlera z opery Richarda Wagnera Złoto Renu, osoby określane jako terroryści i sabotażyści były albo natychmiast poddawane egzekucji, albo potajemnie przewożone do Niemiec bez pozwolenia na komunikowanie się z rodziną i przyjaciółmi.62 Współcześnie wymuszone zaginięcie zostało zdefiniowane w Rzymskim Statucie Międzynarodowego Trybunału Karnego jako szczególny akt zbrodni przeciwko ludzkości.63 Jest ono opisane w Międzynarodowej konwencji o ochronie wszystkich osób przed wymuszonym zaginięciem jako „zatrzymanie, aresztowanie, uprowadzenie lub inna forma pozbawienia wolności, dokonana przez przedstawicieli państwa bądź osoby lub grupy osób działające za zgodą, przy wsparciu lub za przyzwoleniem państwa, jednocześnie połączone z odmową przyznania faktu pozbawienia wolności lub ukrywania losów bądź miejsca pobytu Rosji, nr 3013/04, § 106, 6 listopad 2008 r.

58 Al-Skeini i inni przeciwko Zjednoczonemu Królestwu [Wielka Izba], nr 55721/07, § 165, ETPC 2011; McKerr przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, nr 28883/95, § 111, ETPC 2001-III; Yüksel Erdoğan i inni przeciwko Turcji, nr 57049/00, § 73, 15 lutego 2007 r.

59 Paul i Audrey Edwards przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, nr 46477/99, § 69, ETPC 2002-II. 60 Yandiyev i inni przeciwko Rosji, nr 34541/06, 43811/06 i 1578/07, § 132, 10 października 2013 r.; Dzhabrailov i inni przeciwko Rosji, nr 8620/09, 11674/09, 16488/09, 21133/09, 36354/09, 47770/09, 54728/09, 25511/10 i 32791/10, § 320, 27 lutego 2014 r.; Pitsayeva i inni przeciwko Rosji, nr 53036/08, 61785/08, 8594/09, 24708/09, 30327/09, 36965/09, 61258/09, 63608/09, 67322/09, 4334/10, 4345/10, 11873/10, 25515/10, 30592/10, 32797/10, 33944/10, 36141/10, 52446/10, 62244/10 i 66420/10, § 471, 9 stycznia 2014 r.; Aslakhanova i inni przeciwko Rosji, nr 2944/06, 8300/07, 50184/07, 332/08 i 42509/10, § 123-125, 18 grudnia 2012 r.

61 Kasap i inni przeciwko Turcji, nr 8656/10, § 60-61, 14 stycznia 2014 r.

62 Francja i inni przeciwko Goeringowi i innym, (1948) 22 IMT 411, na str. 510. Także: Stany Zjednoczone przeciwko Alstötterowi i innym (org. Justice case), (1948) 3 TWC na str. 1031-1062.

63 Rzymski Statut Międzynarodowego Trybunału Karnego, (2002) 2187 UNTS 90, art. 8 ust. 1 lit. i), ust. 2 lit. ii).

26

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

zaginionej osoby, co powoduje, że znajduje się ona poza ochroną prawa“.64 Trybunał nawiązał do powyższego sformułowania jako definicji zjawiska wymuszonego zaginięcia w prawie międzynarodowym.65 Według Trybunału zaginięcie „charakteryzuje się trwającą sytuacją niepewności i braku odpowiedzialności, połączoną z brakiem informacji lub nawet celowym ukrywaniem i maskowaniem tego, co się wydarzyło“.66 Europejski Trybunał rozpatruje sprawy związane z wymuszonym zaginięciem w świetle obowiązku proceduralnego wynikającego z artykułu 2, w zakresie, w jakim prawo do życia jest zagrożone. Władze państwowe są zobowiązane do szybkiego i zdecydowanego działania w związku z zaginięciem, właśnie w celu ograniczenia zagrożenia dla życia osoby zaginionej.67 Zaginięcie często przeciąga się, „przedłużając cierpienie krewnych ofiary“, co powoduje pojawienie się zagadnień na gruncie artykułu 3, a także artykułu 2 Konwencji [w aspekcie materialnym]. Jest to naruszenie ciągłe, które trwa tak długo, jak losy danej osoby pozostają nieznane, nawet wtedy, gdy zakłada się, że doszło do jej śmierci.68 W ocenie Trybunału, w sytuacji zaginięcia, pewne obowiązki obciążają najbliższych krewnych. Nie mogą oni „czekać w nieskończoność przed zwróceniem się do Strasburga“ i „muszą wykazać się pewnym stopniem dbałości i inicjatywy oraz przedstawić swoje zarzuty bez zbędnej zwłoki“.69 W sytuacji, gdy zabójstwo jest celowe, pozew cywilny o zadośćuczynienie nie może, w przypadku braku innych środków, zostać uznany za wystarczający [środek prawny].70 Europejski Trybunał uważa, że sąd cywilny nie jest w stanie przeprowadzić niezależnego dochodzenia lub dokonać istotnych ustaleń odnośnie tożsamości sprawców lub przypisania odpowiedzialności bez odwołania się do wyników postępowania karnego.71 Jednakże, jeśli zabójstwo nie jest zamierzone, środek prawa karnego nie jest bezwzględnie wymagany.72 Przykładowo w sytuacjach wypadków drogowych „spowodowanych wyłącznie przez nieostrożność, bez okoliczności obciążających, Trybunał może być usatysfakcjonowany, jeśli system prawny zapewnia ofiarom cywilnoprawny środek, umożliwiający ustalenie odpowiedzialności stron, których dotyczy sprawa i uzyskanie cywilnego naprawienia szkody,

Międzynarodowa konwencja o ochronie wszystkich osób przed wymuszonym zaginięciem, Dok. ONZ A/61/488, art. 2.

65 El Masri przeciwko „Byłej Jugosłowiańskiej Republice Macedonii“ [Wielka Izba], nr 39630/09, § 240, 13 grudnia 2012 r.

66 Aslakhanova i inni przeciwko Rosji, nr 2944/06, 8300/07, 50184/07, 332/08 i 42509/10, § 122, 18 grudnia 2012 r.

67 Mayaeva przeciwko Rosji, nr 37287/09, § 104-106, 18 września 2014 r.; Gongadze przeciwko Ukrainie, nr 34056/02, § 170, ETPC 2005-XI. 68 Varnava i inni przeciwko Turcji [Wielka Izba, nr 16064/90, 16065/90, 16066/90, 16068/90, 16069/90, 16070/90, 16071/90, 16072/90 i 16073/90, § 148, ETPC 2009.

69 Tamże, § 161; Petimat Ismailova i inni przeciwko Rosji, nr 25088/11, 44277/11, 44284/11, 44313/11, 48134/11, 49486/11, 52076/11, 52182/11, 55055/11, 56574/11, 64266/11 i 66831/11, § 332-334, 18 września 2014 r.; Er i inni przeciwko Turcji, nr 23016/04, § 55-58, 31 lipca 2012 r.; Yetişen i inni przeciwko Turcji (dec.), nr 21099/06, 10 lipca 2012 r.

70 Khashiyev i Akayeva przeciwko Rosji, nr 57942/00 i 57945/00, § 119-121, 24 lutego 2005 r.; Estamirov i inni przeciwko Rosji, nr 60272/00, § 77, 12 październik 2006 r.; Abdurashidova przeciwko Rosji, nr 32968/05, § 56, 8 kwietnia 2010 r.

71 Akhmadov i inni przeciwko Rosji, nr 21586/02, § 83, 14 listopada 2008 r.

72 Vo przeciwko Francji [Wielka Izba], nr 53924/00, § 90, ETPC 2004-VII. 64

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

27

np. w postaci zasądzenia odszkodowania“.73 Nie wyklucza to możliwości przeprowadzenia postępowania karnego, które może dotyczyć winy nieumyślnej, ale oznacza to, że „obowiązek proceduralny wynikający z artykułu 2, polegający na utworzeniu skutecznego systemu sądowego nie musi zawsze wymagać wdrożenia środków o charakterze prawnokarnym“.74 Jednym z wymiarów obowiązku proceduralnego jest prawo ofiar, ich rodzin i spadkobierców do poznania prawdy o okolicznościach związanych z naruszeniem prawa do życia, zwłaszcza, gdy wiąże się to z poważnym naruszeniem podstawowych praw lub naruszeniem ich na dużą skalę.75 Trybunał podkreślił znaczenie tego „w przypadku powszechnego stosowania śmiertelnej siły wobec ludności cywilnej podczas antyrządowych demonstracji poprzedzających przejście z systemu totalitarnego na system bardziej demokratyczny“.76 Choć kwestia ta pojawia się w kontekście praw jednostki, istnieje pewne umocowanie dla szerszego zbiorowego lub społecznego wymiaru prawa do poznania prawdy.

W jednej ze swoich decyzji Trybunał podkreślił znaczenie zbadania wydarzeń w świetle nie tylko praw poszczególnych skarżących, ale „także z uwagi na znaczenie dla rumuńskiego społeczeństwa poznania prawdy o wydarzeniach z grudnia 1989 roku“.77 W sprawie El Masri, która dotyczyła „wydania w trybie nadzwyczajnym“, Wielka Izba podkreśliła „ogromne znaczenie tej sprawy nie tylko dla skarżącego i jego rodziny, ale także dla innych ofiar podobnych przestępstw i opinii publicznej, która ma prawo wiedzieć, co się wydarzyło“.78 W opinii zbieżnej w niniejszej sprawie, kilku sędziów zauważyło, że prawo do prawdy wynika w sposób dorozumiany z Konwencji, w szczególności z obowiązku proceduralnego w myśl artykułów 2 i 3. Wskazali jednak równocześnie, że najlepszym wzorcem oceny byłby artykuł 13. Uznali oni: W praktyce poszukiwanie prawdy jest obiektywnym celem obowiązku przeprowadzenia śledztwa i źródłem cech, jakimi to postępowanie musi się odznaczać (transparentności, staranności, niezależności, dostępności, przedstawiania jego wyników i nadzoru). Dla ogółu społeczeństwa chęć ustalenia prawdy odgrywa rolę w umacnianiu zaufania do instytucji publicznych, a tym samym praworządności. Dla tych, których to dotyczy – rodzin ofiar i bliskich przyjaciół – ustalenie prawdziwych okoliczności sprawy i uznanie, że doszło do poważnych naruszeń praw człowieka i prawa humanitarnego, stanowią formy zadośćuczynienia, które są równie ważne jak odszkodowanie, a czasami nawet ważniejsze. Zmowa milczenia i zasłona tajemnicy uniemożliwiają zrozumienie tego, co ich spotkało i stanowią przeszkody dla odzyskania równowagi życiowej.79 Cioban przeciwko Rumunii (dec.), nr 18295/08, § 25, 11 marca 2014 r.; Furdik przeciwko Słowacji (dec.), nr 42994/05, 2 grudzień 2008 r.; Anna Todorova przeciwko Bułgarii, nr 23302/03, § 79-80, 24 maja 2011 r.

74 Šilih przeciwko Słowenii [Wielka Izba], nr 71463/01, § 194, 9 kwietnia 2009 r.; Mastromatteo przeciwko Włochom [Wielka Izba], nr 37703/97, § 90, ETPC 2002-VIII. 75 Stowarzyszenie „21 grudnia 1989“ i inni przeciwko Rumunii, nr 33810/07 i 18817/08, § 106, 24 maja 2011 r.

76 Także.

77 Tamże, § 130. Także: Şandru i inni przeciwko Rumunii, nr 22465/03, § 79, 8 grudnia 2009 r.

78 El Masri przeciwko „Byłej Jugosłowiańskiej Republice Macedonii“ [Wielka Izba], nr 39630/09, § 191, ETPC 2012.

79 Tamże, Wspólna zbieżna opinia sędziów Tulkens, Spielmanna, Sicilianosa i Keller, § 6.

73

28

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Inna decyzja odnosząca się z kolei do zabójstw dokonanych przez żołnierzy podczas konfliktu w Irlandii Północnej kładła nacisk na znaczenie „uzasadnionej decyzji udostępnionej zaniepokojonej opinii publicznej, w celu zapewnienia, że rządy prawa są respektowane“.80 Innymi słowy, obowiązek proceduralny może być uzasadniony przez prawo do poznania prawdy historycznej.

Czasowa jurysdykcja oraz obowiązek proceduralny Europejska Konwencja ma zastosowanie od chwili jej wejścia w życie w danym państwie.

Na Państwie Stronie ciąży obowiązek „zapewnienia każdemu“ praw i wolności określonych w rozdziale I Konwencji. Począwszy od tej „krytycznej daty“ wszystkie działania i zaniechania państwa nie tylko muszą być zgodne z Konwencją, ale także niezaprzeczalnie podlegają kontroli instytucji konwencyjnych“.81 Wniosek ten wypływa z założenia, że międzynarodowe traktaty nie działają z mocą wsteczną, chyba że z traktatu wynika odmienny zamiar lub taki skutek jest przewidziany w inny sposób. W rezultacie postanowienia traktatu „nie wiążą strony w odniesieniu do jakiegokolwiek czynu lub faktu, który miał miejsce lub sytuacji, która przestała istnieć przed dniem wejścia w życie traktatu w stosunku do tej strony“.82 Według Trybunału „Konwencja nie nakłada na umawiające się państwa obowiązku zapewnienia zadośćuczynienia za krzywdy lub szkody powstałe przed tym dniem“.83 Wielka Izba stwierdziła, że zasada ta jest „bezsprzeczna“.84 W zasadzie „krytyczną datą“ jest dzień wejścia w życie Konwencji lub Protokołów dla zainteresowanego Państwa Strony.85 Konwencja weszła w życie w dniu 3 września 1953 roku, w następstwie złożenia dziesiątego dokumentu ratyfikacyjnego przez państwo członkowskie Rady Europy, tak jak przewidziano w art. 59 ust. 3 Konwencji. W państwach, które ratyfikowały lub przystąpiły do Konwencji po tej dacie, Konwencja wchodzi w życie w dniu złożenia Sekretarzowi Generalnemu Rady Europy dokumentu ratyfikacyjnego lub przystąpienia, zgodnie z art. 59 ust. 4. W przypadku Protokołów zasady dotyczące wejścia w życie są podobne, chociaż istnieją pewne niewielkie różnice.

Przed rokiem 1998 oraz wejściem w życie Protokołu nr 11 istniało rozróżnienie pomiędzy stosowaniem samej Konwencji a właściwością Europejskiej Komisji i Europejskiego Trybunału do rozpatrywania skarg. Możliwa była sytuacja, w której Konwencja obowiązywała, jednakże organy konwencyjne nie posiadały jurysdykcji, ponieważ nie złożono odpowiednich deklaracji. Niektóre państwa złożyły oświadczenia akceptujące uprawnienia Komisji

Kelly i inni przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, nr 30054/96, § 118, 4 maja 2001 r.

Yağcı i Sargın przeciwko Turcji, 8 czerwca 1995 r., § 41, Seria A nr 319-A; Broniowski przeciwko Polsce [Wielka Izba] (dec.), nr 31443/96, § 74 i nast., ETPC 2002-X. 82 Konwencja wiedeńska o prawie traktatów, (1980) 1155 UNTS 331, art. 28. Także: Projekt aktu Odpowiedzialności państw za akty międzynarodowo bezprawne, Dok. ONZ A/56/10, art. 13.

83 Kopecký przeciwko Słowacji [Wielka Izba], nr 44912/98, § 38, ETPC 2004-IX. 84 Varnava i inni przeciwko Turcji [Wielka Izba], nr 16064/90, 16065/90, 16066/90, 16068/90, 16069/90, 16070/90, 16071/90, 16072/90 i 16073/90, § 130, ETOC 2009; Blečić przeciwko Chorwacji [Wielka Izba], nr 59532/00, § 70, ETPC 2006-III; Šilih przeciwko Słowenii [Wielka Izba], nr 71463/01, § 140, 9 kwietnia 2009 r.

85 Šilih przeciwko Słowenii [Wielka Izba], nr 71463/01, § 164, 9 kwietnia 2009 r.

80 81

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

29

i Trybunału, ale z zastrzeżeniem ograniczeń czasowych.86 Czasowy zakres Konwencji określony jest w odniesieniu do faktów, które stanowiły rzekome naruszenie podstawowych praw i wolności. Aby przedłożyć sprawę Europejskiemu Trybunałowi, ofiara musi najpierw podjąć próbę naprawienia sytuacji w postępowaniu krajowym. Niemniej jednak nieskuteczność środków krajowych w przedmiocie zadośćuczynienia sytuacji naruszenia, nie zmienia „daty krytycznej“ dla ustalenia jurysdykcji temporalnej. Pozostaje nią data ingerencji jako takiej.87 W wyjątkowych przypadkach Trybunał może wziąć pod uwagę fakty, które zaistniały przed „datą krytyczną“ w przypadku rozważania obowiązku proceduralnego związanego z niektórymi podstawowymi prawami, w szczególności zawartymi w artykułach 2 i 3 Konwencji. Przykładowo, gdy poważne naruszenie prawa do życia miało miejsce przed „datą krytyczną“, Konwencja może pomimo tego mieć zastosowanie do obowiązku przeprowadzenia przez Państwa Strony dochodzenia oraz zapewnienia, że istnieją środki dotyczące ustalania odpowiedzialności. W sprawach związanych z zaginięciem, w przypadkach znalezienia ciała, „światło rzucone zostaje jedynie na jeden aspekt losów zaginionej osoby i obowiązek wyjaśnienia zaginięcia i śmierci, a także zidentyfikowania i ścigania sprawcy związanego z tymi bezprawnymi czynami na ogół istnieje nadal“.88 W związku z rozbieżnością w orzecznictwie Izb89, w 2009 roku w sprawie Šilih przeciwko Słowenii Wielka Izba zbadała problem jurysdykcji temporalnej w odniesieniu do obowiązku proceduralnego w sprawie dotyczącej błędu w sztuce lekarskiej. Uznała ona istnienie obowiązku proceduralnego, wynikającego z artykułu 2 Konwencji, nawet w sytuacji, gdy śmierć miała miejsce przed wejściem w życie Konwencji w pozwanym państwie.

Stosunkiem głosów 15 do 2 Wielka Izba uznała, że „obowiązek proceduralny przeprowadzenia skutecznego śledztwa na podstawie artykułu 2 ewoluował w osobny i niezależny obowiązek“, który stanowi „autonomiczny obowiązek wynikający z artykułu 2, spoczywający na państwie nawet, jeżeli śmierć nastąpiła przed krytyczną datą“.90 Niemniej jednak Trybunał stwierdził, że „uwzględniając zasadę pewności prawa“ to rozszerzenie jurysdykcji czasowej Trybunału nie Na przykład Stamoulakatos przeciwko Grecji (nr 1), 26 października 1993 r., § 32, Seria A nr 271; Mitap i Müftüoğlu przeciwko Turcji, 25 marca 1996 r., §§ 26-28, Reports of Judgments and Decisions 1996-II; Varnava i inni przeciwko Turcji [Wielka Izba], nr 16064/90, 16065/90, 16066/90, 16068/90, 16069/90, 16070/90, 16071/90, 16072/90 i 16073/90, § 133, ETPC 2009; Cankoçak przeciwko Turcji, nr 25182/94 i 26956/95, § 26, 20 lutego 2001 r.; Demades przeciwko Turcji (sprawiedliwe zadośćuczynienie), nr 16219/90, § 21, 22 kwietnia 2008 r.

87 Kefalas i inni przeciwko Grecji, 8 czerwca 1995 r., § 45, Seria A nr 318; Kadikis przeciwko Łotwie (dec.), nr 47634/99, 29 czerwca 2000 r.; Veeber przeciwko Estonii (nr 1), nr 37571/97, § 55, 7 listopada 2002 r.; Jovanović przeciwko Chorwacji (dec.), nr 59109/00, ETPC 2002-III; Litovchenko przeciwko Rosji (dec.), nr 69580/01, 18 kwietnia 2002 r.; Meltex Ltd. przeciwko Armenii (dec.), nr 37780/02, 27 maja 2008 r.

88 Palić przeciwko Bośni i Hercegowinie, nr 4704/04, § 46, 15 lutego 2011 r.

89 Moldovan i inni oraz Rostaş i inni przeciwko Rumunii (dec.), nr 41138/98 i 64320/01, 13 marca 2001 r. Następnie: Moldovan i inni przeciwko Rumunii (nr 2), nr 41138/98 i 64320/01, § 102, ETPC 2005-VII (fragmenty); Kholodov i Kholodova przeciwko Rosji (dec.), nr 30651/05, 14 września 2006 r.; Bălăşoiu przeciwko Rumunii (dec.), nr 37424/97, 2 września 2003 r.

90 Šilih przeciwko Słowenii [Wielka Izba], nr 71463/01, § 159, 9 kwietnia 2009 r. Zobacz: E. Bjorge, „Right for the Wrong Reasons: Šilih v. Slovenia and Jurisdiction Ratione Temporis in the European Court of Human Rights“, (2013) 84 British Yearbook of International Law 115.

86

30

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

jest „nieograniczone“.91 Wielka Izba w taki sposób wyjaśniła ograniczenia w odniesieniu do obowiązku proceduralnego: 162. Po pierwsze, oczywiste jest, że w przypadku, gdy śmierć nastąpiła przed datą krytyczną, tylko czynności proceduralne i/lub zaniechania, które nastąpiły po tej dacie, mogą podlegać czasowej jurysdykcji Trybunału.

163. Po drugie, musi istnieć rzeczywisty związek pomiędzy śmiercią i wejściem w życie Konwencji w odniesieniu do pozwanego państwa, taki aby zaktualizowały się obowiązki proceduralne nałożone artykułem 2. W ten sposób znaczna część kroków proceduralnych wymaganych przez ten przepis – które obejmują nie tylko skuteczne śledztwo w sprawie śmierci danej osoby, ale także rozpoczęcie odpowiedniego postępowania w celu ustalenia przyczyny śmierci i pociągnięcia winnych do odpowiedzialności – będzie musiała lub powinna być przeprowadzona po krytycznej dacie. Jednakże Trybunał nie wyklucza, że w pewnych okolicznościach związek może opierać się również na konieczności zapewnienia, by gwarancje i wartości leżące u podstaw Konwencji były chronione w sposób rzeczywisty i skuteczny.92 W ten sposób Wielka Izba ustanowiła wyjątek w ramach wyjątku. Trybunał może jedynie sprawować jurysdykcję w odniesieniu do naruszenia obowiązku proceduralnego zawartego w artykule 2, jeżeli „znaczna część kroków proceduralnych“ została podjęta po „dacie krytycznej“. Jednakże wymóg ten może zostać uchylony, jeśli „pewne okoliczności“ wymagają od Trybunału „zapewnienia, że gwarancje i wartości leżące u podstaw Konwencji będą chronione w sposób rzeczywisty i skuteczny“. Ten wyjątek związany z „wartościami leżącymi u podstaw“ czasem nazywany jest „klauzulą humanitarną“.93 Zakres „klauzuli humanitarnej“ był rozważany zarówno przez Izbę Trybunału, jak i Wielką Izbę w sprawie Janowiec i inni przeciwko Rosji dotyczącej odmowy przeprowadzenia przez Rosję skutecznego śledztwa w sprawie Zbrodni Katyńskiej, która miała miejsce w Związku Radzieckim w 1940 roku94. Według Wielkiej Izby Trybunał nie może uznawać wyjątku związanego z „wartościami leżącymi u podstaw“, jeśli utrata życia miała miejsce przed 4 listopada 1950 r. Stwierdziła ona, że „umawiająca się Strona nie może być pociągnięta do odpowiedzialności na podstawie Konwencji za niezbadanie nawet najpoważniejszych zbrodni prawa międzynarodowego, jeżeli poprzedzają one Konwencję.“95 Wielka Izba uznała, że jest niewłaściwa do rozważania jakiegokolwiek naruszenia obowiązku proceduralnego w zakresie, w jakim utrata życia, z którym jest on związany, nastąpiła przed 4 listopada 1950 roku, to jest Tamże, § 161.

Tamże, §§ 162-163 (wewnętrzne odniesienie pominięte).

93 Na przykład Janowiec i inni przeciwko Rosji [Wielka Izba], nr 55508/07 i 29520/09, Opinia zbieżna sędziego Gyulumyana, 21 październik 2013 r.; Janowiec i inni przeciwko Rosji [Wielka Izba], nr 55508/07 i 29520/09, Wspólna częściowo odrębna opinia sędziów Ziemele, De Gaetano, Laffranque i Keller, §§ 7, 31, 21 października 2013 r.

94 Zobacz: Corina Heri, ‘Enforce Disappearance and the European Court of Human Rights’ ratione temporis jurisdiction: A Discussion of Temporal Elements in Janowiec and Others v. Russia, (2014) 12 Journal of International Criminal Justice 751.; William Schabas, „Do the “Underlying Values” of the European Convention on Human Rights Begin in 1950?“ (2013) 33 Polish Yearbook of International Law 247.

95 Janowiec i inni przeciwko Rosji [Wielka Izba], nr 55508/07 i 29520/09, § 151, 21 października 2013 r.

91 92

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

31

dniem, gdy Europejska Konwencja Praw Człowieka została podpisana w Palazzo Barberini w Rzymie. Wielka Izba wyjaśniła, że „wydarzenia, które mogły zaktualizować obowiązek proceduralny wynikający z artykułu 2 miały miejsce na początku 1940 roku, czyli ponad dziesięć lat przed powstaniem Konwencji“. Stwierdziła, że „nie istnieją żadne przesłanki zdolne do stworzenia pomostu między tak odległą przeszłością a okresem współczesnym po wejściu Konwencji w życie“.96 Niezwykle istotna pod względem merytorycznym odrębna opinia sędziów Ziemele, De Gaetano, Laffranque i Keller ostro krytykuje większość składu sędziowskiego za zamianę „długiej historii spóźnionej sprawiedliwości w przypadek ostatecznego braku sprawiedliwości“97. W odniesieniu do wyjątku związanego z „wartościami leżącymi u podstaw“ zdefiniowanego w sprawie Šilih sędziowie, którzy złożyli opinię odrębną zauważyli, że większość składu po prostu nie zastosowała tego wyjątku. Jak napisali, decyzja większości „zamyka drzwi Trybunału ofiarom rażących naruszeń praw człowieka, które miały miejsce przed powstaniem Konwencji“.98 Stwierdzili, że poprzez niezastosowanie „klauzuli humanitarnej“ Trybunał nie „spełnił roli, dla której został ustanowiony: zapewnienia Sądu, który działałby jako „sumienie“ Europy“.99 Rzeczywiście trudno jest być „sumieniem“, jeśli odmawia się chociażby rozważenia przeszłości. Co jest źródłem „sumienia“, jeśli nie przeszłość?

W sprawie Janowiec i inni argumentowano, że jednym z czynników uzasadniających rozszerzenie czasowej jurysdykcji Trybunału byłoby, na zasadzie wyjątku, znaczenie dociekania prawdy w celu umożliwienia narodom poznania ich historii i podjęcie działań w celu zapobieżenia okrucieństwom w przyszłości.100 Odwoływano się do Zaktualizowanego zbioru zasad dotyczących ochrony i propagowania praw człowieka poprzez walkę z bezkarnością wydanego przez Komisję Praw Człowieka Organizacji Narodów Zjednoczonych w 2005 roku101, zasad międzynarodowego prawa zwyczajowego Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża 102 oraz orzecznictwa Międzyamerykańskiego Trybunału Praw Człowieka.103 Jednak Wielka Izba dokonała rozróżnienia pomiędzy obowiązkiem proceduralnym dotyczącym poszczególnych ofiar zawartym w artykule 2, a „innymi rodzajami dochodzeń, które mogą być przeprowadzane w innych celach, takich jak ustalenie historycznej prawdy“.104 Czterej sędziowie którzy przedłożyli opinię odrębną, stwierdzili, że oprócz praw poszczególnych ofiar „równie oczywistym jest, że obowiązek przeprowadzenia dochodzenia i ścigania osób Tamże, § 160.

Tamże, Wspólna częściowo odrębna opinia sędziów Ziemele, De Gaetano, Laffranque i Keller, § 36.

98 Tamże, § 33.

99 Także.

100 Janowiec i inni przeciwko Rosji [Wielka Izba], nr 55508/07 i 29520/09, § 124, 126, 21 października 2013 r.

101 Dok. ONZ E/CN.4/RES/2005/81, ust. 2 i 3.

102 Customary International Humanitarian Law, Jean-Marie Henckaerts i Louise Doswald-Beck (red.), t. I, Cambridge: Cambridge University Press, 2005, Rule 117.

103 I/A ETPC, Sprawa Heliodoro-Portugal przeciwko Panamie. Zarzuty wstępne, meritum, odszkodowanie i koszty. Wyrok z 12 sierpnia 2008 r. Seria C nr 186; I/A ETPC., Sprawa Gomes Lund i inni („Guerrilha do Araguaia“) przeciwko Brazylii. Zarzuty wstępne, meritum, odszkodowanie i koszty. Wyrok z 24 listopada 2010 r. Seria C nr 219.

104 Janowiec i inni przeciwko Rosji [Wielka Izba], nr 55508/07 i 29520/09, § 143, 21 października 2013 r. Jednak zobacz: tamże, Wspólna częściowo odrębna opinia sędziów Ziemele, De Gaetano, Laffranque i Keller, § 8 i 9, 21 października 2013 r.

96 97

32

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

odpowiedzialnych za poważne naruszenia praw człowieka i prawa humanitarnego służy podstawowym interesom publicznym, pozwalając narodowi na poznanie jego historii i zwalczanie bezkarności“.105 Prawdą jest stwierdzenie, które Polska przypomniała Wielkiej Izbie podczas rozprawy, że niepełna odpowiedzialność za masowe zabójstwa w Katyniu i innych miejscach masakr w Europie Wschodniej pozostaje skazą na międzynarodowej sprawiedliwości. W Norymberdze postawieni przed sądem naziści zostali oskarżeni o odpowiedzialność za okrucieństwa [Zbrodni Katyńskiej] pod naciskiem sowieckiego zespołu oskarżycieli. Na dowody składało się mało przekonujące sprawozdanie z sowieckiego dochodzenia i pół tuzina świadków, trzech wezwanych przez obronę i trzech przez oskarżenie. W ostatecznym orzeczeniu cała sprawa została zignorowana. Katyń nie został wspomniany nawet w zdaniu odrębnym sowieckiego sędziego, co może być najbardziej wyrazistym potwierdzeniem faktu, że sprawa wydała się składowi sędziowskiemu podejrzana. Prawie pięć dekad później Rosjanie zaczęli przyznawać prawdę. Jednak wciąż ukrywają dowody zbrodni, na podstawie niedorzecznego argumentu, jakoby sprawa dotyczyła kwestii bezpieczeństwa narodowego. Europejski Trybunał Praw Człowieka nie skorzystał z historycznej szansy na wyjaśnienie fragmentu mrocznej historii kontynentu. Powinien był wziąć na siebie odpowiedzialność za uleczenie rany, która pozostała po niewłaściwym potraktowaniu Katynia przez Międzynarodowy Trybunał Wojskowy.

Tamże, Wspólna częściowo odrębna opinia sędziów Ziemele, De Gaetano, Laffranque i Keller, § 24, 21 października 2013 r.

105

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

33

Katyń, Procedural Obligations and the Right to Life

by William Schabas OC MRIA* That the mass execution of prisoners without trial constitutes a violation of the right to life should not require any demonstration. The right to life was codified in the European Convention on Human Rights. It was adopted in 1950 and entered into force three years later.

That the right to life existed prior to 1950 as a general principle of law, as one of the ‘elementary considerations of humanity, even more exacting in peace than in war’,1 and as one of the ‘principles which are recognised by civilised nations as binding on States, even without any conventional obligation’,2 is also not difficult to establish.

The right to life has been described at various times as ‘the supreme right’,3 ‘one of the most important rights’,4 ‘the most fundamental of all rights’,5 ‘the primordial right’,6 ‘the foundation and cornerstone of all the other rights’,7 ‘le noyau irréductible des droits de l’homme’,8 the ‘prerequisite for all other rights’,9 and a right that is ‘basic to all human rights’.10 The Grand Chamber of the European Court of Human Rights has noted that ‘the pre-eminence of the right to life’ has been constantly reaffirmed in relevant conventions and instruments, citing in this respect article 2 of the Universal Declaration of Human Rights as well as article 6 of the International Covenant on Civil and Political Rights.11 The convergence of these instruments on the subject is ‘significant’, according to the Grand Chamber, as it ‘indicates that the right to

* Professor of international law, Middlesex University, London; professor of international

criminal law and human rights, Leiden University; emeritus professor of human rights law, National University of Ireland Galway. The author served as advisor to the Poland Government before the Grand Chamber of the European Court of Human Rights in Janowiec and Others v. Russia.

1 Corfu Channel case, Judgment of April 9th, 1949, ICJ Reports 1949, p. 4, at p. 22.

2 Reservations to the Convention on Genocide, Advisory Opinion, ICJ Reports 1951, p. 15, at p. 23.

3 General Comment 6(16), UN Doc. CCPR/C/21/Add.1, also published as UN Doc. A/37/40, Annex V, U.N. Doc. CCPR/3/Add.1, pp. 382-383. See also, de Guerrero v. Columbia (No. 45/1979), UN Doc. C/CCPR/OP/1, p. 112, at p. 117.

4 Stewart v. United Kingdom, no. 10044/82, Commission decision of 10 July 1984, (1984) 27 Yearbook of the European Convention on Human Rights 129, DR 39, p. 162.

5 Theo C. Van Boven, ‘The Need to Stop Deliberate Violations of the Right to Life’, in Daniel Prémont, ed., Essais sur le concept de “droit de vivre” en mémoire de Yougindra Khushalani, Brussels: Bruylant, 1988, pp. 285-292, at p. 285.

6 B.G. Ramcharan, ‘The Concept and Dimensions of the Right to Life’, in B.G. Ramcharan, ed., The Right to Life in International Law, Dordrecht/Boston/Lancaster: Martinus Nijhoff Publishers, 1985, pp. 1-32, at p. 12; René Brunet, La garantie internationale des droits de l’homme d’après la Charte de San-Francisco, Geneva: Grasset, 1947, at p. 211.

7 Inter-American Commission of Human Rights, Diez Años de Actividades, 1971-1981, Washington, D.C.: Organization of American States, 1982, p. 339; Annual Report of the Inter-American Commission on Human Rights, 1986-1987, OEA/Ser.L/V/II.71 doc. 9 rev. 1, at p. 271.

8 A.-C. Kiss and J.-B. Marie, ‘Le droit à la vie’, (1974) 7 Human Rights Journal 338, at p. 340.

9 Initial Report of Uruguay, UN Doc. CCPR/C/1/Add.57.

10 General Comment 14(23), UN Doc. A/40/40, Annex XX, UN Doc. CCPR/C/SR.563, para. 1.

11 Streletz, Kessler and Krenz v. Germany [GC], nos. 34044/96, 35532/97 and 44801/98, §§ 92-93, ECHR 2001-II; K.-H.W. v. Germany [GC], no. 37201/97, §§ 94-95, ECHR 2001-II (extracts).

34

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

life is an inalienable attribute of human beings and forms the supreme value in the hierarchy of human rights’. 12 Codifying the right to life The first international convention in which the right to life is formally recognised is the Treaty by which the modern state of Poland was recognised. Under article 2 of the Treaty of Peace Between the United States of America, the British Empire, France, Italy and Japan, and Poland, signed at Versailles on 28 June 1919, Poland undertook ‘to assure full and complete protection of life and liberty to all inhabitants of Poland without distinction of birth, nationality, language, race or religion’.13 Possibly the earliest draft international declaration of human rights is the text adopted by the Institut de droit international at its 1929 meeting. Article I stated: ‘It is the duty of every State to recognize the equal right of every individual to life, liberty and property, and to accord to all within its territory the full and entire protection of this right, without distinction as to nationality, sex, language, or religion.’14 René Cassin credited the Institut de droit international with playing an important role in the history of the Universal Declaration of Human Rights, noting in particular that the right to life was included as part of the 1929 declaration of the International Law Institute.15 Hector Gros Espiell cited the International Law Institute declaration as ‘the earliest recognition of the equal right to life of individuals’.16 A resolution adopted by the Académie diplomatique international in 1929 also affirmed the right to life: ‘Tous les habitants d’un État ont le droit à la pleine et entière protection de leur vie et de leur liberté.’17 Several other early initiatives at human rights declarations also recognised the right to life.18 Ibid., § 94; K.-H.W. v. Germany [GC], no. 37201/97, § 96, ECHR 2001-II (extracts).

Treaty of Peace Between the United States of America, the British Empire, France, Italy and Japan, and Poland, [1919] TS 8, art. 2. Similar provisions appear in the Treaty between the Principal Allied and Associated Powers and Roumania, (1921) 5 LNTS 336, art. 1; Treaty between the Principal Allied and Associated Powers and Czechoslovakia, [1919] TS 20, art. 1; Treaty between the Principal Allied and Associated Powers and the Serb-Croat-Slovene State, [1919] TS 17, art. 1. The Treaty of Saint-Germain-en-Laye, [1919] TS 11, art. 63, protects „life and liberty, without distinction of birth, nationality, language, race or religion”.

14 Annuaire de l’Institut de droit international, 1929, Vol. II, Brussels: Goemaere, 1929, pp. 118-120; the original is in French. An English version was published many years later: Institut de droit international, ‘Declaration of International Rights of Man’, (1941) 35 American Journal of International Law 663.

15 René Cassin, ‘La déclaration universelle et la mise en œuvre des droits de l’homme’, (1951) 79 Recueil de cours de l’Académie de droit international 241, at p. 272.

16 Hector Gros-Espiell, ‘The Right to Life and the Right to Live’, in Daniel Prémont, ed., Essais sur le concept de ‘droit de vivre’ en mémoire de Yougindra Khushalani, pp. 45-53, at p. 50.

17 André N. Mandelstam, ‘La protection internationale des droits de l’homme’, (1931) 38 Recueil de cours de l’Académie de droit international 129, at p. 218.

18 Declaration on the Foundation and Leading Principles of Modern International Law, art. 28, approved in 1936 by the International Law Association, the Académie diplomatique internationale and the Union juridique internationale: Alejandro Alvarez, Exposé de motifs et déclaration des grands principes du droit international moderne, Paris: Editions Internationales, 1936, at pp. 10-11; an English translation of the text appears in [1956] II Yearbook of the International Law Commission 230; Hersch Lauterpacht, An International Bill of the Rights of Man, New York: Columbia University Press, 1945, at p. 69.

12 13

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

35

The initial ‘outline’ of the Universal Declaration of Human Rights, prepared by John P. Humphrey at the request of the Commission on Human Rights, comprised the following: ‘Everyone has the right to life…’19 René Cassin reworked the Humphrey draft as follows: ‘Every human being has the right to life and to the respect of his physical inviolability.’20 After discussion in the Drafting Committee, he revised the provision: ‘Every human being has the right to life, to personal liberty and to personal security.’21 Most of the subsequent debate regarding the provision concerned a possible reference to capital punishment. Eventually, the right was set out in article 3 of the Declaration, adopted by the United Nations General Assembly on 10 December 1948: ‘Everyone has the right to life, liberty and security of person.’

Drafting article 2 of the European Convention on Human Rights The text of the Universal Declaration was used as the basis of the initial drafts of the European Convention on Human Rights. This is acknowledged in the preamble of the Convention: ‘Being resolved, as the Governments of European countries which are likeminded and have a common heritage of political traditions, ideals, freedom and the rule of law, to take the first steps for the collective enforcement of certain of the Rights stated in the Universal Declaration.’ The Committee on Legal and Administrative Questions of the Consultative Assembly (later renamed the Parliamentary Assembly) of the Council of Europe, meeting in August 1949, agreed upon inclusion of ‘the safety of the person, as laid down in Articles 3, 5 and 8 of the Universal Declaration on [sic] Human Rights’.22 The word ‘safety’ was an awkward translation of the French sûreté and was changed to security, the term used in article 3 of the Universal Declaration of Human Rights, in the final report adopted by the Committee: ‘Security of person, in accordance with Articles 3, 5 and 8 of the United Nations Declaration’.23 The Consultative Assembly adopted the text proposed by the Committee.24 For the February 1950 meeting of the Committee of Experts, convened at the request of the Committee of Ministers to study the Consultative Assembly draft, the United Kingdom tabled a different text: ‘No one shall be deprived of his life intentionally save in the execution of the sentence of the court following his conviction of a crime for which his penalty is defined by law…’.25 The provision was almost identical to a proposal for the right to life provision of UN Doc. E/CN.4/21, Annex A. UN Doc. E/CN.4/AC.1/W.2/Rev. 1; also published as Annex D of UN Doc. E/CN.4/21.

21 UN Doc. E/CN.4/AC.1/W.2/Rev. 2; UN Doc. E/CN.4/AC.1/SR.12; Annex F of UN Doc. E/ CN.4/21.

22 Minutes of the Sitting [of the Committee for Legal and Administrative Affairs of the Consultative Assembly], 29 August 1949, Doc. A 142, Collected Edition of the ‘Travaux préparatoires’ of the European Convention on Human Rights, Vol. I, The Hague: Brill/Nijhoff, 1975, pp. 170-173, at p. 172.

23 Report presented by Mr. P.H. Teitgen, 5 September 1949, Doc. A 290, Collected Edition of the ‘Travaux préparatoires’ of the European Convention on Human Rights, Vol. I, The Hague: Brill/Nijhoff, 1975, pp. 192-213, at p. 206. See also: Report [of the Committee on Legal and Administrative Questions], 5 September 1949, Doc. AS (1) 77, Collected Edition of the ‘Travaux préparatoires’ of the European Convention on Human Rights, Vol. I, The Hague: Brill/Nijhoff, 1975, pp. 216-239, at p. 228.

24 Recommendation No. 38 to the Committee of Ministers adopted 8th September 1949 on the conclusion of the debates, Doc. AS (1) 108, Collected Edition of the ‘Travaux préparatoires’ of the European Convention on Human Rights, Vol. II, The Hague: Brill/Nijhoff, 1975, pp 274-283, at p. 276.

25 Amendment to Article 2 of the Recommendation of the Consultative Assembly proposed by the 19 20

36

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

the draft covenant that had been submitted by the United Kingdom to the United Nations Commission on Human Rights.26 Two drafts, one based on the Consultative Assembly draft (which was in turn derived from article 3 of the Universal Declaration) and the other on the British proposal, were then submitted to a Conference of Senior Officials. It adopted the following: ‘Everyone’s right to life shall be protected by law.’27 This became the first sentence of final version of paragraph 1 of article 2 of the European Convention on Human Rights. During the August 1950 session of the Consultative Assembly, Giovanni Persico of Italy described the right to life provision as ‘the basic Article of the Convention’.28 The heading of article 2 (‘Right to life/Droit à la vie’) was added pursuant to the provisions of Protocol No. 11.29 Interpretation of the right to life by the European Convention organs The case law on article 2 is almost entirely of recent vintage. The European Court of Human Rights did not issue a decision on the merits with respect to article 2 of the Convention until 1995.30 At the time, the European Commission of Human Rights, which by then had been in operation for four decades, had yet to make a finding of a violation of article 2. Eventually, in 1996, the Commission held that the right to life had been violated in a case involving the use of lethal force by the authorities.31 On its death bed, so to speak (it was merged with the Court in 1998), the Commission concluded that the right to life had been violated in a string of Turkish cases.32 Article 2 has been described by the Court as one of ‘the most fundamental provisions in the Convention’, a text that ‘enshrine[s] the basic values of the democratic societies making up the Council of Europe’.33 It is to be interpreted and applied ‘so as to make its safeguards

expert of the United Kingdom, Doc. A 779, Collected Edition of the ‘Travaux préparatoires’ of the European Convention on Human Rights, Vol. III, The Hague: Brill/Nijhoff, 1976, p. 186.

26 UN Doc. E/CN.4/188; UN Doc. E/CN.4/204; UN Doc. E/CN.4/353/Add.2, UN Doc. E/ CN.4/365, at p. 23. The text is reproduced in Collected Edition of the ‘Travaux préparatoires’ of the European Convention on Human Rights, Vol. III, The Hague: Brill/Nijhoff, 1976, p. 158.

27 Draft Convention appended to the draft report, Doc. CM/WP 4 (50) 16, appendix, A 1445, Collected Edition of the ‘Travaux préparatoires’ of the European Convention on Human Rights, Vol. IV, The Hague: Brill/Nijhoff, 1978, 218-240, at p. 218; Draft Convention annexed to the Report, Doc. CM/ WP 4 (50) 19 annex, CM/WP 4 (50) 16 rev., A 1452, Collected Edition of the ‘Travaux préparatoires’ of the European Convention on Human Rights, Vol. IV, The Hague: Brill/Nijhoff, 1978, pp. 274-295, at p. 274.

28 Proposed by Mr. Persico, Doc. AS/JA (2) 2, A 2134, Collected Edition of the ‘Travaux préparatoires’ of the European Convention on Human Rights, Vol. VI, The Hague: Brill/Nijhoff, 1985, pp. 2-3.

29 Protocol No. 11 to the Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms, restructuring the control machinery established thereby, ETS 155, art. 2(2).

30 McCann and Others v. the United Kingdom, 27 September 1995, Series A no. 324.

31 Andreas and Pareskevoula Andronicou and Yiolanda Constantinou v. Cyprus, no. 25052/94, § 190, Commission report of 23 May 1996.

32 For example: Kaya v. Turkey, no. 22729/93, Commission report of 24 October 1996; Yaşa v. Turkey, no. 22495/93, Commission report of 8 April 1997; Ergi v. Turkey, no. 23818/94, Commission report of 20 May 1997.

33 Šilih v. Slovenia [GC], no. 71463/01, § 147, 9 April 2009.

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

37

practical and effective’.34 The Court must be ‘especially vigilant’ in right to life cases.35 The Grand Chamber has spoken of ‘the principle of strict proportionality inherent in Article 2’.36 The first paragraph of article 2 sets out the general principle of the protection of the right to life: ‘Everyone’s right to life shall be protected by law.’ It also specifies, in the second sentence, that intentional deprivation of life is not permitted ‘save in the execution of a sentence of a court following his conviction of a crime for which this penalty is provided by law’.

The obligations of the State with respect to the right to life have both negative and positive dimensions. Not only must the State refrain from ‘intentionally’ depriving a person of life, it must also ‘take appropriate steps to safeguard the lives of those within its jurisdiction’.37 This ‘flows from the wording and structure of Article 2’.38 The manner in which article 2 has been interpreted indicates that the positive obligation is far more extensive. In effect, not only must the State ‘protect by law’ the right to life, it must also pursue policy measures aimed at its respect and fulfilment. States must take ‘appropriate steps to safeguard the lives of those within their jurisdiction’.39 This involves a ‘primary duty’ to put in place an ‘appropriate legal and administrative framework to deter the commission of offences against the person, backed up by law enforcement machinery for the prevention, suppression and punishment of breaches of such provisions’.40 The procedural obligation The case law of the European Court speaks of a ‘procedural obligation’ that is comprised within article 2.41 At the core of the procedural obligation is the need to hold accountable those who are responsible for the deprivation of life. Thus, it is first and foremost a requirement of the criminal justice system of the State in question. But the procedural obligation goes beyond criminal prosecution. Depending upon the circumstances and the nature of the violation it may require other forms of inquiry. The procedural obligation ‘is not an obligation of result but of means only’.42 McCann and Others v. the United Kingdom, 27 September 1995, § 146, Series A no. 324.

Giuliani and Gaggio v. Italy, no. 23458/02, § 182, 24 March 2011.

36 Ibid., § 209.

37 L.C.B. v. the United Kingdom, 9 June 1998, § 36, Reports of Judgments and Decisions 1998-III. 38 Stewart v. United Kingdom, no. 10044/82, Commission decision of 10 July 1984, § 15, (1984) 27 Yearbook of the European Convention on Human Rights 129, DR 39, p. 162.

39 L.C.B. v. the United Kingdom, 9 June 1998, § 36, ECHR 1998-III; Opuz v. Turkey, no. 33401/02, § 25, 9 June 2009; Osman v. the United Kingdom, 28 October 1998, § 115, ECHR 1998-VIII; Paul and Audrey Edwards v. the United Kingdom, no. 46477/99, § 71, ECHR 2002-II. 40 Makaratzis v. Greece [GC], no. 50385/99, § 57, ECHR 2004-XI. See also: Beganović v. Croatia, no.

46423/06, §§ 85-86, 25 June 2009.

41 Šilih v. Slovenia [GC], no. 71463/01, § 153, 9 April 2009; McCann and Others v. the United Kingdom, 27 September 1995, §§ 157-164, Series A no. 324; Ergi v. Turkey, 28 July 1998, § 82, Reports of Judgments and Decisions 1998-IV; Mastromatteo v. Italy [GC], no. 37703/97, § 89, ECHR 2002-VIII; Assenov and Others v. Bulgaria, 28 October 1998, §§ 101-06, Reports of Judgments and Decisions 1998-VIII. 42 Ibid., § 193; Paul and Audrey Edwards v. the United Kingdom, no. 46477/99, § 71, ECHR 2002-II; Bopayeva and Others v. Russia, no. 40799/06, § 81, 7 November 2013; Pozhyvotko v. Ukraine, no.

42752/08, § 39, 17 October 2013.

34 35

38

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

The procedural obligation under article 2 has been held to be ‘separate and autonomous’ from the substantive obligation and is independent of the issue of a substantive breach of article 2.43 Even if the State is not responsible for the death itself, it will still have an obligation to inquire into the circumstances, cause and responsibility for the deprivation of life to the extent that it takes place ‘under suspicious circumstances, leaving room for allegations to be made of the intentional taking of life’.44 Applicants before the Court have made claims solely on the basis of the procedural obligation without reference to the substantive violation.45 Moreover, it is possible for the Court to consider the procedural obligation even when it has no jurisdiction ratione temporis over the substantive issue.46 When use of lethal force results in death, article 2 read in conjunction with article 1 requires that there be ‘some form of effective official investigation’.47 The purpose is securing effective implementation of domestic legislation protecting the right to life and ensuring accountability for those responsible. Such an interpretation of article 2 is justified ‘not only because any allegations of such an offence normally give rise to criminal liability, but also because often, in practice, the true circumstances of the death are, or may be, largely confined within the knowledge of State officials or authorities’.48 Such an investigation must be thorough49 and independent,50 accessible to the family of the victim,51 carried out promptly,52 capable of leading to a determination as to whether the use of force was justified and allowing appropriate

Ibid., § 159.

Pozhyvotko v. Ukraine, no. 42752/08, § 38, 17 October 2013; Dobriyeva and Others v. Russia, no.

18407/10, § 70, 19 December 2013; Šilih v. Slovenia [GC], no. 71463/01, § 156, 9 April 2009; Yaşa v. Turkey, 2 September 1998, § 100, Reports of Judgments and Decisions 1998-VI; Ergi v. Turkey, 28 July 1998, § 82, Reports of Judgments and Decisions 1998-IV; Süheyla Aydın v. Turkey, no. 25660/94, § 171, 24 May 2005.

45 Šilih v. Slovenia [GC], no. 71463/01, § 158, 9 April 2009; Calvelli and Ciglio v. Italy [GC], no.

32967/96, §§ 41-57, ECHR 2002-I; Byrzykowski v. Poland, no. 11562/05, §§ 86 and 94-118, 27 June 2006; Brecknell v. the United Kingdom, no. 32457/04, § 53, 27 November 2007.

46 Ibid., § 159; Varnava and Others v. Turkey [GC], nos. 16064/90, 16065/90, 16066/90, 16068/90, 16069/90, 16070/90, 16071/90, 16072/90 and 16073/90, § 149, ECHR 2009; Janowiec and Others v. Russia, nos. 55508/07 and 29520/09, Joint Partly Dissenting Opinion of Judges Spielmann, Villiger and Nuβberger, 16 April 2012; Janowiec and Others v. Russia [GC], nos. 55508/07 and 29520/09, § 141, 21 October 2013.

47 McCann and Others v. the United Kingdom, 27 September 1995, § 161, Series A no. 324; Çakıcı v.

Turkey [GC], no 23657/94, § 86, ECHR 1999-IV; Kaya v. Turkey, 19 February 1998, § 86, Reports of Judgments and Decisions 1998-I; Gömi and Others v. Turkey, no. 35962/97, §§ 62, 63, 21 December 2006; Ceyhan Demir and Others v. Turkey, no. 34491/97, §§ 106-107, 13 January 2005; Perişan and Others v. Turkey, no. 12336/03, § 102, 20 May 2010; Ogŭr v. Turkey [GC], no 21594/93, § 88, ECHR 1999-III; Kolevi v. Bulgaria, no. 1108/02, § 191, 5 November 2009.

48 Maskhadova and Others v. Russia, no. 18071/05, § 163, 6 June 2013.

49 Assenov and Others v. Bulgaria, 28 October 1998, §§ 103 ff., Reports of Judgments and Decisions 1998-VIII. 50 Öğur v. Turkey [GC], no. 21594/93, §§ 91-92, ECHR 1999-III. See also Mehmet Emin Yüksel v. Turkey, no. 40154/98, § 37, 20 July 2004; Güleç v. Turkey, 27 July 1998, §§ 80-82, Reports of Judgments and Decisions 1998-IV. 51 But see Golubeva v. Russia, no. 1062/03, § 91, 17 December 2009, where exclusion of the next-of-kin was not considered to be decisive.

52 Collette and Michael Hemsworth v. the United Kingdom, no. 58559/09, §§ 69-74, 16 July 2013.

43 44

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

39

public scrutiny of the investigation or its results.53 The inquiry must be ‘effective’ although that does not mean it will confirm the applicant’s version of the events. But it should be capable of establishing the facts and leading to the identification and punishment of those responsible.54 The form the investigation takes may vary depending upon the circumstances and cannot be codified in a simplified list.55 The authorities must always make a serious attempt to find out what happened and should not rely on hasty or ill-founded conclusions to close their investigation or as the basis of their decisions. They must take all reasonable steps available to them to secure the evidence concerning the incident, including, inter alia, eyewitness testimony, forensic evidence, and so on.56 The relatives of the victims must have access to the materials and conclusions of the investigation57 although the requirement of an inquiry cannot be left to their initiative.58 The authorities must act with dispatch even if the next of kin of the victim does not.59 Although recourse to criminal justice will often be necessary in order to fulfil the procedural obligation, it will not suffice in some situations where effective criminal investigation is fundamentally flawed or for all intents and purposes ineffective because of a systemic problem.60 The aim of criminal prosecution should be to show that killing will not be tolerated.

Where judges in a case involving negligent homicide by law enforcement officials made a finding of guilt but suspended the proceedings, thereby minimising the significance of the killing, the European Court held that article 2 had been breached. It said that the criminal justice system ‘proved to be far from rigorous and had little deterrent effect capable of ensuring the effective prevention of unlawful acts, such as those complained of by the applicants’.61 Hugh Jordan v. the United Kingdom, no. 24746/94, §§ 105-109, 4 May 2001; Douglas-Williams v. the United Kingdom (dec.), no. 56413/00, 8 January 2002; Sultan Karabulut v. Turkey, no. 45784/99, §§ 73-74, 19 September 2006.

54 Finogenov and Others v. Russia, nos. 18299/03 and 27311/03, § 269, ECHR 2011 (extracts); Mahmut Kaya v. Turkey, no. 22535/93, § 124, ECHR 2000-III. See also: Paul and Audrey Edwards v. the United Kingdom, no. 46477/99, § 71, ECHR 2002-II. 55 Sultan Karabulut v. Turkey, no. 45784/99, § 71, 19 September 2006; Tanrıkulu v. Turkey [GC], no.

23763/94, §§ 101-110, ECHR 1999-IV; Kaya v. Turkey, 19 February 1998, §§ 89-91, Reports of Judgments and Decisions 1998-I; Güleç v. Turkey, 27 July 1998, §§ 79-81, Reports of Judgments and Decisions 1998-IV; Buldan v. Turkey, no. 28298/95, § 83, 20 April 2004.

56 Finogenov and Others v. Russia, nos. 18299/03 and 27311/03, § 271, ECHR 2011 (extracts); Mikheyev v. Russia, no. 77617/01, §§ 107 ff., 26 January 2006; Assenov and Others v. Bulgaria, 28 October 1998, §§ 102 ff., Reports of Judgments and Decisions 1998-VIII. 57 Oğur v. Turkey [GC], no. 21594/93, § 92, ECHR 1999-III; Khadzhialiyev and Others v. Russia, no.

3013/04, § 106, 6 November 2008.

58 Al-Skeini and Others v. the United Kingdom [GC], no. 55721/07, § 165, ECHR 2011; McKerr v. the United Kingdom, no. 28883/95, § 111, ECHR 2001-III; Yüksel Erdoğan and Others v. Turkey, no.

57049/00, § 73, 15 February 2007.

59 Paul and Audrey Edwards v. the United Kingdom, no. 46477/99, § 69, ECHR 2002-II. 60 Yandiyev and Others v. Russia, nos. 34541/06, 43811/06 and 1578/07, § 132, 10 October 2013; Dzhabrailov and Others v. Russia, nos. 8620/09, 11674/09, 16488/09, 21133/09, 36354/09, 47770/09, 54728/09, 25511/10 and 32791/10, § 320, 27 February 2014; Pitsayeva and Others v.

Russia, nos. 53036/08, 61785/08, 8594/09, 24708/09, 30327/09, 36965/09, 61258/09, 63608/09, 67322/09, 4334/10, 4345/10, 11873/10, 25515/10, 30592/10, 32797/10, 33944/10, 36141/10, 52446/10, 62244/10 and 66420/10, § 471, 9 January 2014; Aslakhanova and Others v. Russia, nos.

2944/06, 8300/07, 50184/07, 332/08 and 42509/10, §§ 123-125, 18 December 2012.

61 Kasap and Others v. Turkey, no. 8656/10, §§ 60-61, 14 January 2014.

53

40

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Enforced disappearance Enforced disappearance is an important human rights violation that often results in a breach of the right to life where it generally takes the form of an extra-judicial execution. In a particular form known as Nacht und Nebel, an expression that Hitler borrowed from Richard Wagner’s opera Das Reingold, persons characterised as terrorists or saboteurs were either executed immediately or secretly transferred to Germany without being allowed to communicate with family and friends.62 More recently, enforced disappearance was defined as a specific act of crime against humanity in the Rome Statute of the International Criminal Court.63 It is described in the International Convention for the Protection of All Persons from Enforced Disappearance as ‘the arrest, detention, abduction or any other form of deprivation of liberty committed by agents of the State or by persons or groups of persons acting with the authorisation, support or acquiescence of the State, followed by a refusal to acknowledge the deprivation of liberty or by concealment of the fate or whereabouts of the disappeared person, which place such a person outside the protection of the law’.64 The Court has referred to this formulation as the international law definition of the phenomenon.65 According to the Court, disappearance is ‘characterised by an on-going situation of uncertainty and unaccountability in which there is a lack of information or even a deliberate concealment and obfuscation of what has occurred’.66 Before the European Court enforced disappearance cases have been dealt with under the procedural obligation comprised within article 2 to the extent that the right to life is at stake. The State authorities are required to act rapidly and decisively in responding to the disappearance precisely in order to reduce the risk to the life of the missing person.67 Disappearance is often protracted, ‘prolonging the torment of the victim’s relatives’, raising issues under article 3 as well as article 2 of the Convention. It is a continuing violation that persists as long as the fate of the person is not accounted for, even when death is presumed.68 An onus is placed by the Court upon the next of kin in disappearance cases. They ‘cannot wait indefinitely before coming to Strasbourg’ and ‘must make proof of a certain amount of diligence and initiative and introduce their complaints without undue delay.’69 France et al. v. Goering et al., (1948) 22 IMT 411, at p. 510. Also: United States v. Alstötter et al. ( Justice case), (1948) 3 TWC at pp. 1031-1062.

63 Rome Statute of the International Criminal Court, (2002) 2187 UNTS 90, art. 8(1)(i), (2)(ii).

64 International Convention for the Protection of All Persons from Enforced Disappearance, UN Doc. A/61/488, art. 2.

65 El Masri v. ‘the former Yugoslav Republic of Macedonia’ [GC], no. 39630/09, § 240, 13 December 2012.

66 Aslakhanova and Others v. Russia, nos. 2944/06, 8300/07, 50184/07, 332/08 and 42509/10, § 122, 18 December 2012.

67 Mayaeva v. Russia, no. 37287/09, §§ 104-106, 18 September 2014; Gongadze v. Ukraine, no.

34056/02, § 170, ECHR 2005-XI. 68 Varnava and Others v. Turkey [GC], nos. 16064/90, 16065/90, 16066/90, 16068/90, 16069/90, 16070/90, 16071/90, 16072/90 and 16073/90, § 148, ECHR 2009.

69 Ibid., § 161; Petimat Ismailova and Others v. Russia, nos. 25088/11, 44277/11, 44284/11, 44313/11, 48134/11, 49486/11, 52076/11, 52182/11, 55055/11, 56574/11, 64266/11 and 66831/11, §§ 332-334, 18 September 2014; Er and Others v. Turkey, no. 23016/04, §§ 55-58, 31 July 2012; Yetişen and Others v. Turkey (dec.), no. 21099/06, 10 July 2012.

62

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

41

Where killing is intentional, a civil action for redress cannot, in the absence of other remedies, be considered adequate.70 The European Court considers that a civil court is unable to pursue an independent investigation or to make meaningful findings about the identity of perpetrators or the attribution of responsibility without the benefit of a criminal investigation.71 However, if killing is not intentional a criminal law remedy is not necessarily required.72 For example, in the case of motor vehicle accidents ‘caused by pure negligence without aggravating circumstances, the Court may be satisfied if the legal system affords victims a remedy in the civil courts enabling any liability of the parties concerned to be established and any appropriate civil redress, such as an order for damages, to be obtained’.73 This does not rule out criminal prosecution, which may be based upon a theory of negligence, but it means that ‘the procedural obligation imposed by Article 2 to set up an effective judicial system does not necessarily require the provision of a criminal-law remedy in every case’.74 One dimension of the procedural obligation is the right of victims, their families and heirs to know the truth about circumstances associated with a violation of the right to life, especially when this is associated with a large scale or massive violation of fundamental rights.75 The Court has stressed the importance of this ‘in the event of widespread use of lethal force against the civilian population during anti-Government demonstrations preceding the transition from a totalitarian regime to a more democratic system’.76 Although the issue arises in the context of individual rights, there is some authority for the significance of a broader collective or social dimension to this right to know the truth. In one decision, the Court framed the importance of an investigation into events in light not only of the rights of the individual applicants but ‘in view also of the importance to Romanian society of knowing the truth about the events of December 1989’.77 In El Masri, where ‘extraordinary renditions’ were involved, the Grand Chamber underscored ‘the great importance of the present case not only for the applicant and his family, but also for other victims of similar crimes and the general public, who had the right to know what had happened’.78 In a concurring opinion in that case, several judges noted that the right to truth was implied within the Convention, in particular within the procedural obligation of articles 2 and 3, although they argued that it was best approached from the perspective of article 13. They wrote: In practice, the search for the truth is the objective purpose of the obligation to carry out an investigation and the raison d’être of the related quality requirements (transparency, Khashiyev and Akayeva v. Russia, nos. 57942/00 and 57945/00, §§ 119-121, 24 February 2005; Estamirov and Others v. Russia, no. 60272/00, § 77, 12 October 2006; Abdurashidova v. Russia, no.

32968/05, § 56, 8 April 2010.

71 Akhmadov and Others v. Russia, no. 21586/02, § 83, 14 November 2008.

72 Vo v. France [GC], no. 53924/00, § 90, ECHR 2004-VII. 73 Cioban v. Romania (dec.), no. 18295/08, § 25, 11 March 2014; Furdik v. Slovakia (dec.), no 42994/05, 2 December 2008; Anna Todorova, v. Bulgaria, no. 23302/03, §§ 79-80, 24 May 2011.

74 Šilih v. Slovenia [GC], no. 71463/01, § 194, 9 April 2009; Mastromatteo v. Italy [GC], no. 37703/97, § 90, ECHR 2002-VIII. 75 Association ‘21 December 1989’ and Others v. Romania, nos. 33810/07 and 18817/08, § 106, 24 May 2011.

76 Ibid.

77 Ibid., § 130. Also: Şandru and Others v. Romania, no. 22465/03, § 79, 8 December 2009.

78 El Masri v. ‘the former Yugoslav Republic of Macedonia’ [GC], no. 39630/09, § 191, ECHR 2012.

70

42

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

diligence, independence, access, disclosure of results and scrutiny). For society in general, the desire to ascertain the truth plays a part in strengthening confidence in public institutions and hence the rule of law. For those concerned – the victims’ families and close friends – establishing the true facts and securing an acknowledgment of serious breaches of human rights and humanitarian law constitute forms of redress that are just as important as compensation, and sometimes even more so. Ultimately, the wall of silence and the cloak of secrecy prevent these people from making any sense of what they have experienced and are the greatest obstacles to their recovery.79 Another decision, referring to the killings by soldiers during the conflict in Northern Ireland, insisted upon the importance of a ‘reasoned decision available to reassure a concerned public that the rule of law had been respected’.80 In other words, the procedural obligation may be informed by a right to know the historical truth.

Temporal jurisdiction and the procedural obligation From the moment that it enters into force for any given State, the European Convention applies immediately. There is an obligation upon the State Party to ‘secure to everyone’ the rights and freedoms set out in Section I of the Convention. Beginning with this ‘critical date’, all of the State’s acts and omissions ‘not only must conform to the Convention but are also undoubtedly subject to review by the Convention institutions’.81 The corollary to this is rooted in the presumption that international treaties do not operate retroactively unless a different intention appears from the treaty or is otherwise established. Consequently, the treaty provisions ‘do not bind a party in relation to any act or fact which took place or any situation which ceased to exist before the date of the entry into force of the treaty with respect to that party’.82 According to the Court, ‘the Convention imposes no specific obligation on the Contracting States to provide redress for wrongs or damage caused prior to that date’.83 The Grand Chamber has stated that this principle is ‘beyond dispute’.84 In principle, the ‘critical date’ is that of entry into force of the Convention or the Protocols for the State party concerned.85 The Convention entered into force on 3 September 1953 following the deposit of the tenth ratification by a Member State of the Council of Europe, as provided for by article 59(3) of the Convention. For States that have ratified or acceded to the Convention subsequent to that date, the Convention enters into force on the date of deposit of its instrument of ratification or accession with the Secretary-General of the Council of Europe, Ibid., Joint Concurring Opinion of Judges Tulkens, Spielmann, Sicilianos and Keller, § 6.

Kelly and Others v. the United Kingdom, no. 30054/96, § 118, 4 May 2001.

81 Yağcı and Sargın v. Turkey, 8 June 1995, § 41, Series A no. 319-A; Broniowski v. Poland [GC] (dec.), no. 31443/96, §§ 74 et seq., ECHR 2002-X. 82 Vienna Convention on the Law of Treaties, (1980) 1155 UNTS 331, art. 28. Also: Draft articles on Responsibility of States for Internationally Wrongful Acts, UN Doc. A/56/10, art. 13.

83 Kopecký v. Slovakia [GC], no. 44912/98, § 38, ECHR 2004-IX. 84 Varnava and Others v. Turkey [GC], nos. 16064/90, 16065/90, 16066/90, 16068/90, 16069/90, 16070/90, 16071/90, 16072/90 and 16073/90, § 130, ECHR 2009; Blečić v. Croatia [GC], no.

59532/00, § 70, ECHR 2006-III; Šilih v. Slovenia [GC], no. 71463/01, § 140, 9 April 2009.

85 Šilih v. Slovenia [GC], no. 71463/01, § 164, 9 April 2009.

79 80

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

43

pursuant to article 59(4). For the Protocols, the rules concerning entry into force are similar although there are some minor variations.

Prior to 1998 and the entry into force of Protocol No. 11, there was a distinction between application of the Convention itself and the jurisdiction of the European Commission and the European Court to examine applications. It was possible for the Convention to be applicable yet for the Convention organs to be without jurisdiction because the relevant declarations had not been made. Some States made declarations accepting the competence of the Commission and the Court but subject to temporal limitations.86 The temporal scope of the Convention is determined with regard to the facts that are responsible for the alleged interference with fundamental rights and freedoms. In order to bring a case before the European Court, the victim must first attempt to remedy the situation in domestic proceedings. However, the failure of such domestic remedies to redress the situation does not alter the ‘critical date’ for the establishment of temporal jurisdiction. This remains the date of the interference as such.87 Exceptionally, the Court may take into account facts that took place prior to the ‘critical date’ in considering the procedural obligation associated with certain fundamental rights, notably those in articles 2 and 3 of the Convention. For example, where a substantive violation of the right to life has taken place prior to the ‘critical date’, the Convention may nevertheless apply to the duty of the State Party to conduct an investigation and to ensure that measures of accountability exist. In disappearance cases, even if the body has been found, ‘[t]his only casts light on one aspect of the fate of the missing person and the obligation to account for the disappearance and death, as well as to identify and prosecute any perpetrator of unlawful acts in that connection, will generally remain’.88 Following divergences in the case law of the Chambers,89 in 2009 in Šilih v. Slovenia the Grand Chamber confronted the temporal jurisdiction issue with respect to the procedural obligation in a case dealing with medical malpractice. It recognised a procedural obligation pursuant to article 2 of the Convention even if the actual killing took place prior to the entry into force of the Convention for the respondent State. By 15 votes to two, the Grand Chamber held that ‘the procedural obligation to carry out an effective investigation under Article 2 has evolved into a separate and autonomous duty’ that constitutes ‘a detachable obligation arising out of Article 2 capable of binding the State even when the death took place before the critical For example, Stamoulakatos v. Greece (no. 1), 26 October 1993, § 32, Series A no. 271; Mitap and Müftüoğlu v. Turkey, 25 March 1996, §§ 26-28, Reports of Judgments and Decisions 1996-II; Varnava and Others v. Turkey [GC], nos. 16064/90, 16065/90, 16066/90, 16068/90, 16069/90, 16070/90, 16071/90, 16072/90 and 16073/90, § 133, ECHR 2009; Cankoçak v. Turkey, nos. 25182/94 and 26956/95, § 26, 20 February 2001; Demades v. Turkey (just satisfaction), no. 16219/90, § 21, 22 April 2008.

87 Kefalas and Others v. Greece, 8 June 1995, § 45, Series A no. 318-A; Kadikis v. Latvia (dec.), no.

47634/99, 29 June 2000; Veeber v. Estonia (no. 1), no. 37571/97, § 55, 7 November 2002; Jovanović v. Croatia (dec.), no. 59109/00, ECHR 2002-III; Litovchenko v. Russia (dec.), no. 69580/01, 18 April 2002; Meltex Ltd. v. Armenia (dec.), no. 37780/02, 27 May 2008.

88 Palić v. Bosnia and Herzegovina, no. 4704/04, § 46, 15 February 2011.

89 Moldovan and others and Rostaş and others v. Romania (dec), nos. 41138/98 and 64320/01, 13 March 2001. Followed: Moldovan and Others v. Romania (no. 2), nos. 41138/98 and 64320/01, § 102, ECHR 2005-VII (extracts); Kholodov and Kholodova v. Russia (dec.), no. 30651/05, 14 September 2006; Bălăşoiu v. Romania (dec.), no. 37424/97, 2 September 2003.

86

44

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

date’.90 Nevertheless, the Court said that ‘having regard to the principle of legal certainty’ this extension of the temporal jurisdiction of the Court was ‘not open-ended’.91 The Grand Chamber explained the limitations it was placing on the procedural obligation: 162. First, it is clear that, where the death occurred before the critical date, only procedural acts and/or omissions occurring after that date can fall within the Court’s temporal jurisdiction.

163. Second, there must exist a genuine connection between the death and the entry into force of the Convention in respect of the respondent State for the procedural obligations imposed by Article 2 to come into effect. Thus a significant proportion of the procedural steps required by this provision – which include not only an effective investigation into the death of the person concerned but also the institution of appropriate proceedings for the purpose of determining the cause of the death and holding those responsible to account – will have been or ought to have been carried out after the critical date. However, the Court would not exclude that in certain circumstances the connection could also be based on the need to ensure that the guarantees and the underlying values of the Convention are protected in a real and effective manner.92 In this way, the Grand Chamber established an exception within an exception. The Court could only exercise jurisdiction with respect to a violation of the procedural obligation contained in article 2 if a ‘significant proportion of the procedural steps’ had been undertaken after the ‘critical date’. However, this requirement could be waived if ‘certain circumstances’ required the Court ‘to ensure that the guarantees and the underlying values of the Convention are protected in a real and effective manner’. This ‘underlying values’ exception has sometimes been called the ‘humanitarian clause’.93 The scope of the ‘humanitarian clause’ was considered by both a Chamber of the Court and the Grand Chamber in Janowiec and Others v. Russia, the case concerning Russia’s refusal to conduct an adequate investigation into the Katyń massacre that took place in the Soviet Union in 1940.94 According to the Grand Chamber, the Court could not consider the ‘underlying values’ exception if the loss of life had taken place prior to 4 November 1950. It held that ‘a Contracting Party cannot be held responsible under the Convention for not investigating even

Šilih v. Slovenia [GC], no. 71463/01, § 159, 9 April 2009. See: E. Bjorge, ‘Right for the Wrong Reasons: Šilih v. Slovenia and Jurisdiction Ratione Temporis in the European Court of Human Rights’, (2013) 84 British Yearbook of International Law 115.

91 Ibid., § 161.

92 Ibid., §§ 162-163 (interior reference omitted).

93 For example, Janowiec and Others v. Russia [GC], nos. 55508/07 and 29520/09, Concurring Opinion of Judge Gyulumyan, 21 October 2013; Janowiec and Others v. Russia [GC], nos. 55508/07 and 29520/09, Joint Partly Dissenting Opinion of Judges Ziemele, De Gaetano, Laffranque and Keller, §§ 7, 31, 21 October 2013.

94 See: Corina Heri, ‘Enforce Disappearance and the European Court of Human Rights’ ratione temporis jurisdiction: A Discussion of Temporal Elements in Janowiec and others v. Russia’, (2014) 12 Journal of International Criminal Justice 751; William Schabas, Do the “Underlying Values” of the European Convention on Human Rights Begin in 1950?’, (2013) 33 Polish Yearbook of International Law 247.

90

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

45

the most serious crimes under international law if they predated the Convention’.95 The Grand Chamber held that it was without jurisdiction to consider any breach of a procedural obligation to the extent that the loss of life with which it is associated took place prior to 4 November 1950, the date when the European Convention on Human Rights was signed at the Barberini Palace in Rome. The Grand Chamber explained that ‘the events that might have triggered the obligation to investigate under Article 2 took place in early 1940, that is, more than ten years before the Convention came into existence’. It said that ‘there were no elements capable of providing a bridge from the distant past into the recent post-entry into force period’.96 The very substantial dissenting opinion of Judges Ziemele, De Gaetano, Laffranque and Keller harshly criticizes the majority for turning a ‘long history of justice delayed into a permanent case of justice denied’.97 With respect to the ‘underlying values’ exception in Šilih, the dissenters noted that the majority simply did not apply it. The majority’s decision ‘closes the Court’s door to victims of any gross human rights violation that occurred prior to the existence of the Convention’, wrote the dissenters.98 By failing to implement the ‘humanitarian clause’, the dissenters said that the Court has failed ‘to fulfil the role for which it was intended: to provide a Court that would act as a “conscience” for Europe’.99 It is indeed hard to be a ‘conscience’ if one refuses to even consider the past. Where else does ‘conscience’ come from if not the past?

In Janowiec and Others, it was argued that one factor justifying extension of the temporal jurisdiction of the Court, on an exceptional basis, was the importance of truth seeking in order to enable nations to learn from their history and take measures to prevent future atrocities. 100 Reliance was placed upon the Updated Set of Principles for the Protection and Promotion of Human Rights Through Action to Combat Impunity issued by the United Nations Commission on Human Rights in 2005,101 the International Committee of the Red Cross rules of customary international law102 and the case law of the Inter-American Court of Human Rights.103 However, the Grand Chamber distinguished the procedural obligation of individual victims comprised in article 2 from ‘other types of inquiries that may be carried out for other purposes, such as establishing a historical truth’.104 The four dissenting judges said that in addition to the rights of the individual victims, ‘it is equally clear that the obligation to investigate and prosecute those responsible for grave human rights and serious humanitarian law violaJanowiec and Others v. Russia [GC], nos. 55508/07 and 29520/09, § 151, 21 October 2013.

Ibid., § 160.

97 Ibid., Joint Partly Dissenting Opinion of Judges Ziemele, De Gaetano, Laffranque and Keller, § 36.

98 Ibid., § 33.

99 Ibid.

100 Janowiec and Others v. Russia [GC], nos. 55508/07 and 29520/09, §§ 124, 126, 21 October 2013.

101 UN Doc. E/CN.4/RES/2005/81, paras. 2 and 3.

102 Jean-Marie Henckaerts and Louise Doswald-Beck, eds., Customary International Humanitarian Law, Vol. I, Cambridge: Cambridge University Press, 2005, Rule 117.

103 I/A Court H.R., Case of Heliodoro-Portugal v. Panama. Preliminary Objections, Merits, Reparations, and Costs. Judgment of August 12, 2008. Series C No. 186; I/A Court H.R., Case of Gomes Lund et al. (‘Guerrilha do Araguaia’) v. Brazil. Preliminary Objections, Merits, Reparations, and Costs.

Judgment of November 24, 2010. Series C No. 219.

104 Janowiec and Others v. Russia [GC], nos. 55508/07 and 29520/09, § 143, 21 October 2013. However, see: ibid., Joint Partly Dissenting Opinion of Judges Ziemele, De Gaetano, Laffranque and Keller, §§ 8, 9, 21 October 2013.

95 96

46

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

tions serves fundamental public interests by allowing a nation to learn from its history and by combating impunity’.105 As Poland reminded the Grand Chamber at the oral hearing, the incomplete accountability for the mass killings at Katyń and the other massacre sites in eastern Europe remains a blemish on international justice. At Nuremberg, the Nazi defendants were accused of responsibility for the atrocity upon the insistence of the Soviet prosecution team. The evidence consisted of the unconvincing report of a Soviet inquiry and a half-dozen witnesses, three called by the defence and three by the prosecution. In the final judgment, the entire issue was ignored. Katyń was not mentioned even in the dissenting opinion of the Soviet judge, perhaps the most vivid confirmation of the fact that the bench smelled a rat. Nearly five decades later, the Russians started to acknowledge the truth. But they are still concealing evidence of the crime on the preposterous ground that this involves matters of national security. The European Court of Human Rights missed an historic opportunity to tidy up a piece of the continent’s sombre history. It ought to have assumed its responsibility to heal the wound that was left from the inadequate treatment of Katyń by the International Military Tribunal.

Ibid., Joint Partly Dissenting Opinion of Judges Ziemele, De Gaetano, Laffranque and Keller, § 24, 21 October 2013.

105

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

47

Biogramy i zdjęcia Ofiar Zbrodni Katyńskiej, których krewni byli skarżącymi w sprawie Janowiec i inni p. Rosji (skargi nr 55508/07 i 29520/09) Biographical notes and photos of the Katyń Crime Victims whose relatives were applicants in the case of Janowiec and Others v. Russia (appl. nos. 55508/07 and 29520/09) Por. Andrzej Janowiec Andrzej Janowiec, syn Jana i Zofii z Kurkulów, urodził się 24 października 1890 r. w Rabce-Zaryte.

Po maturze przez rok odbywał służbę wojskową w 2 Pułku Artylerii Fortecznej w Krakowie. Studia weterynaryjne przerwała mu I wojna światowa. Został wcielony do armii austro-węgierskiej i skierowany na front rosyjski, a następnie front włoski. Po uwolnieniu z niewoli włoskiej w 1919 r. wstąpił do Wojska Polskiego, do armii Hallera i został wcielony do 5. Pułku Strzelców Polskich. Brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej. W 1920 r. został przeniesiony do rezerwy w randze porucznika. Zawarł związek małżeński z Heleną Mastalską i miał trzech synów: Stanisława, Mieczysława i Jerzego. Ukończył studia weterynaryjne i pracował jako miejski lekarz weterynarii najpierw w Dąbrowie Tarnowskiej, a potem w Rabce.

W pierwszych dniach II wojny światowej Andrzej Janowiec zgłosił się jako rePor. Andrzej Janowiec zerwista do wojska. Otrzymał awans na stopień kapitana i przydział do armii „Kraków”. Po zaprzestaniu walk dotarł z resztkami swojej jednostki do Lwowa, gdzie został zatrzymany przez bojówkę komunistyczną i przekazany NKWD. Został internowany w obozie specjalnym NKWD w Starobielsku (zarejestrowany w wykazie akt ewidencyjnych pod nr 3914). W grudniu 1939 r. do Polski dotarła kartka pocztowa napisana 30 listopada 1939 r. przez Andrzeja Janowca. Choć rodzina wysłała na nią odpowiedź, kolejne listy wracały z adnotacją „adresat nieznany”. Andrzej Janowiec został zamordowany przez NKWD w kwietniu 1940 r. w Charkowie.

48

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

„W 1945 roku Janowców odwiedził znajomy rzeźnik z Mszany Dolnej, który walczył we wrześniu 1939 roku i dostał się do niewoli radzieckiej. Spotkał tam kapitana Janowca, który wiedząc, że szeregowi żołnierze są zwalniani z obozu poprosił o przekazanie rodzinie wiadomości i pieniędzy od niego. Niestety zwolniony żołnierz, nie dotarł do domu. W czasie okupacji mieszkał poza Generalnym Gubernatorstwem. Dopiero po wojnie odwiedził rodzinne strony. Przekazał słowa pozdrowień i pieniądze – dwa banknoty pięćdziesięciozłotowe. To były ostatnie wiadomości o kapitanie.” /G. Moskal, M.Rapta „Rodzina w wirze historii”, Rabka-Zdrój 2012 r./ Dekretem Prezydenta RP na Uchodźstwie Stanisława Ostrowskiego wydanym w Londynie 11 listopada 1976 r. “dla upamiętnienia ofiary ich życia w imię Niepodległości Polski” został odznaczony pośmiertnie wraz z innymi żołnierzami zgładzonymi w Katyniu i innych nieznanych miejscach kaźni Orderem Wojennym Virtuti Militari (nr 14384). 1 stycznia 1986 r. dekretem Prezydenta RP na Uchodźstwie Edwarda Raczyńskiego wraz z innymi ofiarami zbrodni odznaczony pośmiertnie odznaką pamiątkową Krzyżem Kampanii Wrześniowej 1939 r. Decyzją z 5 października 2007 r. Minister Obrony Narodowej awansował por.

Andrzeja Janowca pośmiertnie do stopnia kapitana.

Syn Jerzy Roman Janowiec

Lt. Andrzej Janowiec Andrzej Janowiec, son of Jan and Zofia, née Kurkul, born 24 October 1890 in RabkaZaryte.

After passing his secondary school leaving exam, he saw one year of military service at the 2nd Regiment of Fortress Artillery in Krakow. His veterinary studies were interrupted by the outbreak of World War One. Drafted to the Austrian-Hungarian army, he was sent to the Russian and then Italian front. Released from Italian captivity in 1919, he joined the Polish Armed Forces and served in the 5th Regiment of Polish Riflemen of Haller’s Army. Fought in the Polish-Soviet war. In 1920, transferred to the reserve in the rank of lieutenant. Married to Helena Mastalska, with three sons: Stanisław, Mieczysław and Jerzy. Graduated in veterinary studies and practised as a municipal veterinary surgeon first in Dabrowa Tarnowska and later in Rabka.

In the first days of World War Two, Andrzej Janowiec volunteered to join army as a reserve soldier. Promoted to captain, he was assigned to Krakow Army. After the cessation of hostilities, he and what was left of his unit reached Lwow, where he was detained by communist militiamen and handed over to the NKVD. Interned at a special NKVD camp in Starobelsk (registered as no 3914 in the file record). A postcard written by Andrzej Janowiec on 30 November 1939 made its way to Poland in December 1939. The family would send replies, but they returned with the note “unknown addressee”. Andrzej Janowiec was murdered by the NKVD in Kharkov, in April 1940.

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

49

“In 1945, the Janowiec family received a call from a family acquaintance, a butcher from Mszana Dolna, who fought in September 1939 and was taken prisoner by the Soviets. Whilst in captivity, he met Captain Janowiec. The latter, knowing that privates were being released from the camp, sent his family a message and money through the butcher. Unfortunately, the freed soldier did not make it back home. During the occupation he lived outside the General Government. It was not until after the war that he visited his home town. He brought the greetings and money – two fifty-zloty banknotes. It was the last word about the captain.” /G. Moskal, M. Rapta, Rodzina w wirze historii, Rabka-Zdroj, 2012/ By decree of Stanisław Ostrowski, President-in-Exile of the Republic of Poland, issued in London on 11 November 1976 “to commemorate the sacrifice of their life in the name of Independent Poland,” he was posthumously awarded the War Order of Virtuti Militari (no 14384), along with other soldiers killed at Katyn and other places of martyrdom. On 1 January 1986, by decree of Edward Raczyński, President-in-Exile of the Republic of Poland, he was posthumously awarded the commemorative Cross of the September 1939 Campaign, along with other victims of the crime. On 5 October 2007, the minister of national defence posthumously promoted Lt. Andrzej Janowiec to the rank of captain.

Jerzy Roman Janowiec, son

50

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Ppłk Antoni Nawratil Antoni Nawratil, syn Juliana i Józefiny z domu Molitor, urodził się 14 lipca 1883 r. w Nisku nad Sanem.

Od 1902 r. do 1918 r. pełnił służbę w armii austro-węgierskiej, a od listopada 1918 r. do 1923 r. w Wojsku Polskim. Brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej, przeniesiony został w stan spoczynku w sierpniu 1923 r. w stopniu podpułkownika. Od 1924 r. do wybuchu II wojny światowej pracował w Katowicach jako dyrektor Górnośląskiej Centrali Ziemniaczanej zaopatrującej górników i hutników oraz ich rodziny z okręgu katowickiego. Przez długie lata był społecznie prezesem Katowickiego Klubu Tenisowego. Antoni Nawratil miał czworo dzieci: Elfrydę, Witolda, Henryka i Romana.

Od lipca 1939 r. zmobilizowany, od 1 września pełnił funkcję zastępcy komendanta Obrony Przeciwlotniczej Katowice. Dnia 3 września 1939 r. został ewakuowany wraz z całym Urzędem Wojewódzkim na wschód. Do niewoli radzieckiej dostał się w Buczaczu, interPpłk Antoni Nawratil nowany był w obozie specjalnym w Starobielsku (zarejestrowany w wykazie akt ewidencyjnych pod nr 2407). Ostatnią wiadomość napisaną przez Antoniego Nawratila 7 kwietnia 1940 r. rodzina otrzymała w czerwcu 1940 r.

Antoni Nawratil został zamordowany przez NKWD w kwietniu 1940 r. w Charkowie.

Antoni Nawratil został odznaczony Medalem za zasługi (1914 r.), Srebrnym Medalem za zasługi (1918 r.) oraz Krzyżem Walecznych (1921 r.).

Dekretem Prezydenta RP na Uchodźstwie Stanisława Ostrowskiego wydanym w Londynie 11 listopada 1976 r. “dla upamiętnienia ofiary ich życia w imię Niepodległości Polski” został odznaczony pośmiertnie wraz z innymi żołnierzami zgładzonymi w Katyniu i innych nieznanych miejscach kaźni Orderem Wojennym Virtuti Militari (nr 14384). 1 stycznia 1986 r. dekretem Prezydenta RP na Uchodźstwie Edwarda Raczyńskiego wraz z innymi ofiarami zbrodni odznaczony pośmiertnie odznaką pamiątkową Krzyżem Kampanii Wrześniowej 1939 r. Decyzją z 5 października 2007 r. Minister Obrony Narodowej awansował ppłk Antoniego Nawratila pośmiertnie do stopnia pułkownika.

Wnuk Antoni Stanisław Trybowski

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

51

Lieut. Col. Antoni Nawratil Antoni Nawratil was born in Nisko on the San on 14 July 1883. Son of Julian and Józefina, née Molitor.

Between 1902 and 1918 he served in the Austro-Hungarian army, and from November 1918 to 1923 in the Polish Army. Fought in the Polish-Soviet war, he was retired in the rank of lieutenant colonel in August 1923. From 1924 to the outbreak of World War II, he worked as director of the Upper Silesia Potato Depot in Katowice, which provided supplies to miners and steel workers and their families from the Katowice district. He was the long-time probono president of the Katowice Tennis Club. Antoni Nawratil was the father of four: Elfryda, Witold, Henryk and Roman.

He was called up for the army in July 1939, and from 1 September served as deputy commandant of the Katowice Air Defence. On 3 September 1939, he was evacuated east together with the entire province governor’s office. He was taken prisoner by the Soviets in the city of Buczacz, and interned at a special NKVD camp in Starobelsk (his file was registered under entry 2407). In June 1940, his family received what was to be the last message from Antoni Nawratil, written on 7 April 1940. Antoni Nawratil was murdered by the NKVD in Kharkov in April 1940.

Antoni Nawratil was awarded the Medal of Merit (1914), the Silver Medal of Merit (1918) and the Cross of Valour (1921).

By decree of Stanisław Ostrowski, President-in-Exile of the Republic of Poland, issued in London on 11 November 1976 “to commemorate the sacrifice of their life in the name of Independent Poland,” he was posthumously awarded the War Order of Virtuti Militari (no 14384), along with other soldiers killed at Katyn and other places of martyrdom. On 1 January 1986, by decree of Edward Raczyński, President-in-Exile of the Republic of Poland, he was posthumously awarded the commemorative Cross of the September 1939 Campaign, along with other victims of the crime. On 5 October 2007, the minister of national defence posthumously promoted Lieut. Col. Antoni Nawratil to the rank of colonel.

Antoni Stanisław Trybowski, grandson

52

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Por. Wincenty Wołk Por. art. Wincenty Wołk, herbu Kościesza, syn Wacława i Franciszki z domu Polidowiec, urodził się 12 maja 1909 r. w miejscowości Łuźki w domu rodziców przy ul.

Dziśnieńskiej nr 94.

Wincenty Wołk był wychowankiem „Orlego Gniazda” – pierwszego polskiego Państwowego Gimnazjum im. Ks. Grzegorza Piramowicza w Dziśnie, placówki utrwalającej polskość na północno-wschodnich Kresach Rzeczypospolitej. Egzamin maturalny typu humanistycznego zdaje 30 maja 1930 r.

W okresie pomiędzy 12 sierpnia 1930 r. a 30 czerwca 1931 r. przechodzi przeszkolenie dla poborowych z cenzusem w Wołyńskiej Szkole Podchorążych Rezerwy Artylerii im.

Marcina Kątskiego we Włodzimierzu Wołyńskim. 15 października 1932 r. rozpoczyna studia w Szkole Podchorążych Artylerii w Toruniu. Szkoły Wołyńska i ukończona 15 sierpnia 1934 r. Toruńska Szkoła Podchorążych ukształtowały go zawodowo w najtrudniejPor. Wincenty Wołk szej ze służb wojskowych – artylerii ciężkiej. W 1934 r. rozkazem Ministerstwa Spraw Wojskowych został skierowany do 10. Pułku Artylerii Ciężkiej w Przemyślu – Pikulicach. 23 czerwca 1938 r. poślubił Ojcumiłę Kazimierę Gancarz córkę mjr. dr. wet. Ferdynanda Augusta Gancarza i Marii z d. Jackowicz. Za służbę w Pułku jako wyróżniający się wśród oficerów wzorowym przygotowaniem, wybitną lojalnością w służbie i jako doskonały wychowawca żołnierzy, został wyróżniony specjalną pochwałą Ministra Spraw Wojskowych w roku 1936 i odznaczony w roku 1938 Brązowym Krzyżem Zasługi. Pasjonat sportu jeździeckiego, strzelectwa i narciarstwa. Por. Wincenty Wołk posiadał Państwową Odznakę Sportową, Srebrną Odznakę Strzelecką i Srebrną Odznakę Polskiego Związku Narciarskiego. Spośród setek oficerów został wybrany w sierpniu 1938 r. na wykładowcę do Mazowieckiej Szkoły Podchorążych Rezerwy Artylerii im. gen. Józefa Bema w Zambrowie. 4 września 1939 r. zarządzono ewakuację Mazowieckiej Szkoły z Zambrowa do Czerwonego Boru skąd 5 września wyruszył transport ze sprzętem i bronią przez Brześć n/ Bugiem do Włodzimierza Wołyńskiego, aby połączyć Szkoły Mazowiecką i Wołyńską w celu podjęcia zaplanowanych szkoleń obronnych. W odpowiedzi na dyrektywę Marszałka Rydza – Śmigłego z 17 września 1939 r., aby nie stawiać oporu Armii Czerwonej, doskonale przygotowane do obrony Szkoły Artylerii rozbroiły się, w konsekwencji czego 20 września Wojska Frontu Ukraińskiego Armii Czerwonej brygada czołgów Michaiła Bogomołowa wzięła do niewoli wszystkich oficerów Szkół Artylerii razem z gen. Mieczysławem Smorawińskim. Wincenty Wołk, jako jeniec wojenny, został osadzony w obozie specjalnym NKWD w Kozielsku.

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

53

Rodzina dostała, przysłaną do Rumunii, jedną kartkę z tego obozu wysłaną 6 marca 1940 r. na 10 dni przed wydanym jeńcom przez NKWD całkowitym zakazem jakiejkolwiek korespondencji. W karcie tej potwierdza otrzymanie wiadomości o urodzeniu się jego córki. Córka por. Wincentego Wołka i jego żony Ojcumiły – Witomiła Marian, na życzenie Ojca dodano imię Bożena – urodziła się w Królestwie Rumunii, gdzie rodzina znalazła schronienie jako uchodźcy uciekając 18 września, przez Kuty – Wyżnicę, przed sowieckim agresorem. Przed sowiecką deportacją do Kazachstanu, na Syberię i za Koło Podbiegunowe 13 kwietnia 1940 r. nie uratowało się 14 osób z rodziny, dorosłych z małymi dziećmi.

Por. art. Wincenty Wołk na rozkaz Stalina z 5 marca 1940 r. skazany został na śmierć.

Rodzina o jego śmierci dowiedziała się w czerwcu 1943 r. z prasy międzynarodowej, która podawała nazwisko zidentyfikowanej Ofiary, znalezione przy nim dokumenty i jego numer ekshumacyjny „2564”, nadany rozpoznanym zwłokom przez Komisję Techniczną PCK ekshumującą w Katyniu pod okiem Niemców. Szczątki porucznika pochowano wówczas w Bratniej Mogile IV w 3. warstwie VII rzędu, gdzie mimo starań najbliższej rodziny pozostają po dzień dzisiejszy. Niemcy wydali w 1943 r. w Berlinie szczegółowy opis ekshumacji w „Amtliches Material zum Massenmord von KATYN’ na stronie 235 znajduje się nazwisko „Wolk” i znalezione precjoza – „kartka, list, 3 odznaczenia” – rzeczy te odebrali przyjaciele rodziny, niestety zaginęły bezpowrotnie podczas bombardowania domu przy ul. Smolnej w Warszawie.

Dopiero w kwietniu 1990 r. prezydent ZSRR M. Gorbaczow przekazał gen. Jaruzelskiemu listy wywozowe NKWD z obozu w Kozielsku. Wówczas znaleziono nazwisko por. Wincentego Wołka, syna Wacława na liście NKWD nr 052/3 z 27 IV 1940 pod numerem 3. Po wielu latach dokładną datę śmierci ustaliła córka porucznika na podstawie analizy wspomnień prof.

Stanisława Świaniewicza – był to dzień 30 kwietnia 1940 r. W Katyniu, jak napisał profesor, był – „śliczny, wiosenny poranek, chociaż gdzieniegdzie leżały płachty śniegu to wysoko w błękitach bujał skowronek”.

Ten sam morderczy rozkaz Stalina dotyczył oficerów z najbliższej rodziny porucznika – rtm. Kazimierza Burnatowicza – zamordowanego w Charkowie, kpt. Franciszka Głowacza i por. Antoniego Szancera odnalezionych na tzw. liście ukraińskiej. Por. Wołk wiedział o uwięzieniu kpt. Głowacza w więzieniu lwowskim Brygidki o czym napisał w swojej kartce z obozu. NKWD zatrzymało podczas przekraczania granicy jeszcze dwóch kuzynów – mjr. Jana Wojciechowskiego i por. Szczęsnego Brończyka, których państwo sowieckie zamordowało na Kołymie i Workucie.

Pomimo tych niepomyślnych wiadomości o por. Wołku rodzina nie zaprzestała jego poszukiwań kierując pisma do „Centralnej Komisji Likwidacyjnej PSZ w Londynie 12.3.1947” oraz „Relief Society For Poles w Londynie 28.2.1947”, które potwierdzały jego śmierć w Katyniu. Wystąpiono również o oficjalne, sądowe potwierdzenie śmierci por. Wincentego Wołka podając we wniosku jako miejsce śmierci Katyń. Na wniosek wdowy Sąd Powiatowy w Łomży wydał akt zgonu w dokumencie z 9 października 1959 r. określając jego datę na 9 maja 1946 r. godz. 24.

Wdowa nie zaniechała również możliwości walczenia w Rosji o honor Męża w roku 1997 kierując, za pośrednictwem Ministerstwa Spraw Zagranicznych pismo, oparte na prawie rosyjskim, o rehabilitację i szczątki Ofiary do Naczelnej Prokuratury Wojskowej Rosji (Nr 3y-681890). Prokuratura stwierdziła jednoznacznie, że por. Wincenty Wołk syn Wacława był jeńcem w obozie w Kozielsku i został rozstrzelany na wiosnę 1940 r., proponując aby dalsze starania podjąć po zakończeniu toczącego się rosyjskiego śledztwa katyńskiego. Ta odpowiedź miała

54

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

wpływ na przystąpienie wdowy, do końca życia (zm. 10.01.2014 r.) walczącej o honor Męża, i córki do skargi katyńskiej, mając za cel dążenie do zgodnego z międzynarodowym, katolickim i rodzinnym prawem zakończenia rozliczeń zbrodni katyńskiej pochówkiem szczątków Ofiary zbrodni w kraju przynależności.

Dekretem Prezydenta RP na Uchodźstwie Stanisława Ostrowskiego wydanym w Londynie 11 listopada 1976 r. “dla upamiętnienia ofiary ich życia w imię Niepodległości Polski” został odznaczony pośmiertnie wraz z innymi żołnierzami zgładzonymi w Katyniu i innych nieznanych miejscach kaźni Orderem Wojennym Virtuti Militari (nr 14384). 1 stycznia 1986 r. dekretem Prezydenta RP na Uchodźstwie Edwarda Raczyńskiego wraz z innymi ofiarami zbrodni odznaczony pośmiertnie odznaką pamiątkową Krzyżem Kampanii Wrześniowej 1939 r. Decyzją z 5 października 2007 r. Minister Obrony Narodowej awansował por. Wincentego Wołka pośmiertnie na wyższy stopień wojskowy.

Córka – Witomiła Wołk-Jezierska

Lieut. Wincenty Wołk Art. Lieut. Wincenty Wołk, of the Kościesza coat of arms, was born on 12 May 1909, in the town of Luzki at his parents’ house at ul. Dziśnieńska 94. Son of Wacław and Franciszka, née Polidowiec.

Wincenty Wołk was a pupil of Orle Gniazdo (Eagle’s Nest), the Father Grzegorz Piramowicz First Polish State Gymnasium in Dzisna, a school which sought to preserve Polish identity in the north-eastern borderlands of the Second Polish Republic. He passes his secondary school-leaving exam in humanities on 30 May 1930. Between 12 August 1930 and 30 June 1931 he undergoes qualified training for conscripts at the Marcin Kątski Wołyń School for Artillery Reserve Officer Cadets in Wlodzimierz Wolynski. On 15 October 1932, he begins his studies at the Artillery Officer Cadet School in Torun, from which he graduates on 15 August 1934. The two schools prepared him for service in the toughest military branch, heavy artillery. In 1934, on an order from the Ministry of Military Affairs he was assigned to the 10th Heavy Artillery Regiment in Przemysl-Pikulice. On 23 June 1938 he marries Ojcumiła Kazimiera Gancarz, daughter of Major Ferdynand August Gancarz, Ph.D. in veterinary science, and Maria, née Jackowicz. For his outstanding professional background, exceptional loyalty and instructor skills as a Regiment officer, he was awarded a special commendation by the Minister of Military Affairs in 1936 and honoured with the Bronze Cross of Merit in 1938. A lover of horse-riding, rifle shooting and skiing, Lieut. Wincenty Wołk boasted the State Sports Distinction, the Silver Shooting Distinction and the Silver Polish Ski Association Distinction. In September 1938, he was selected from among hundreds of officers to lecture at the Józef Bem Mazovian School for Artillery Reserve Officer Cadets in Zambrow. On 4 September 1939, the School was ordered to evacuate from Zambrow to Czerwony Bor, from where on 5 September a transport of equipment and weapons set off via Brzesc on the Bug to Wlodzimierz Wolynski to join forces with the Mazovian and Wolyn schools and run the planned defence training.

In compliance with Marshal Rydz-Śmigły’s order of 17 September 1939 not to resist the Red Army, the Artillery Schools disarmed despite having excellent defence capabilities. All of their officers, including General Mieczysław Smorawiński, were subsequently taken prisoner on

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

55

20 September by Mikhail Bogomolov’s tank brigade of the Red Army Ukrainian Front. As a prisoner of war, Wincenty Wołk was interned at a special NKVD camp in Kozelsk. His family received a postcard sent to Romania from this camp on 6 March 1940, ten days before the inmates were strictly forbidden to conduct any correspondence. In that message, Lieut. Wołk confirms the receipt of the news about his daughter’s birth. His daughter by wife Ojcumiła, Witomiła Marian, third name Bożena by her father’s wish, was born in the Kingdom of Romania, where the Wołk family found refuge, fleeing on 18 September from the Soviet aggressor via Kuty – Vijnita. Fourteen family members, adults with children, did not escape Soviet deportation to Kazakhstan, Siberia and beyond the Arctic Circle, on 13 April 1940.

By Stalin’s order of 5 March 1940, Art. Lieut. Wincenty Wołk was sentenced to death.

Only in June 1943 did the family learn about his death from the foreign press, which mentioned the identified victim’s name, documents and exhumation number 2564, assigned to the identified remains by the Polish Red Cross Commission that did the exhumation work in Katyn under German supervision. The lieutenant’s remains were then buried in Common Grave IV, 3rd layer of the 7th row, where, despite the next of kin’s efforts, they remain until today. A detailed account of the exhumation published by the Germans in 1943 in Berlin and titled “Amtliches Material zum Massenmord von KATYN” mentions the name “Wolk” on page 235 and the items found on him: “a postcard, a letter, three decorations.” The items were collected by family friends; unfortunately they were lost during the bombardment of the house at ul. Smolna in Warsaw. It was as late as April 1990 that USSR President M. Gorbachev handed over NKVD deportation lists from Kozelsk to General Jaruzelski. Lieut. Wincenty Wołk, son of Wacław, was found in NKVD list No 052/3 of 27 April 1940 under entry 3. After many years, 30 April 1940 was established as the exact date of death by the lieutenant’s daughter on the basis of Professor Stanisław Świaniewicz’s memoirs. The professor wrote that in Katyn “it was a lovely spring morning; some spots of snow could still be seen here and there, but a lark was already soaring high in the sky.”

The same murderous order of Stalin affected officers from the lieutenant’s closest family: Cav. Capt. Kazimierz Burnatowicz, murdered in Kharkov, and Capt. Franciszek Głowacz and Lieut. Antoni Szancer, found among the names in the so-called Ukrainian list. Lieut. Wołk was aware of Capt. Głowacz’s imprisonment in the Lwow Brygidki prison, as he mentioned in his postcard message from the camp. The NKVD arrested two cousins of his, Maj. Jan Wojciechowski and Lieut. Szczęsny Brończyk, during their attempted border crossing; they were murdered by the Soviet state in Kolyma and Vorkuta.

Despite this bad news of Lieut. Wołk’s fate, his family did not stop looking for him, writing letters: on 12 March 1947, to the Central Winding-up Commission of the Polish Armed Forces in London and on 28 February 1947, to the Relief Society For Poles in London, organisations which confirmed his death in Katyn. His family also requested that Lieut. Wołk be officially declared dead by a court, specifying Katyn as the death place in the request. Pursuant to the widow’s motion, the County Court in Lomza issued a death certificate dated 9 October 1959, which stated his date of death as 9 May 1946, midnight.

The widow did not give up fighting for her husband’s good name in Russia, filing petition No. 3y-6818-90 in 1997 through the Polish Ministry of Foreign Affairs to the Russian Chief Military Prosecutor’s Office to rehabilitate the victim under Russian law and to have his remains returned. The Prosecutor’s Office confirmed unequivocally that Lieut. Wincenty Wołk, son of Wacław, was a prisoner at the camp in Kozelsk and was shot in the spring of 1940,

56

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

suggesting that further action be taken after the pending Russian Katyn inquiry had been closed. This reply made the widow, who fought until the end of her life to clear her husband’s name (she died on 10 January 2014), as well as her daughter, join the Katyn application. They sought to conclude the probe into the Katyn crime with a proper burial of the victim’s remains in his native land, according to the international, Catholic and family law.

By decree of Stanisław Ostrowski, President-in-Exile of the Republic of Poland, issued in London on 11 November 1976 “to commemorate the sacrifice of their life in the name of Independent Poland,” he was posthumously awarded the War Order of Virtuti Militari (no 14384), along with other soldiers killed at Katyn and other places of martyrdom. On 1 January 1986, by decree of Edward Raczyński, President-in-Exile of the Republic of Poland, he was posthumously awarded the commemorative Cross of the September 1939 Campaign, along with other victims of the crime. On 5 October 2007, the minister of national defence posthumously promoted Art. Lieut. Wincenty Wołk to a higher rank.

Witomiła Wołk-Jezierska, daughter

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

57

Mjr Stanisław Rodowicz Stanisław Rodowicz urodził się 4 lutego 1883 r. w Kijowie jako syn Teodora – inżyniera, uczestnika Powstania Styczniowego i Stanisławy z domu Rymkiewicz.

W 1900 r. ukończył filologiczne gimnazjum w Kijowie, następnie studia na Politechnice Kijowskiej, a potem w Karlsruhe. W 1907 r. otrzymał tytuł inżyniera.

W 1909 r. zawarł związek małżeński z Marią Świdzińską, z którego narodziło się czterech synów Stanisław (1910 r.), Kazimierz (1912 r.), Edmund (1914 r.) i Władysław (1916 r.).

Do 1918 r. pracował w dziale technicznym Dyrekcji Kolei Południowo-Zachodniej w Kijowie. W 1920 r., kiedy zmarła w Kijowie jego żona, cała rodzina przeniosła się do Polski. Brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej, a po wojnie pracował w Instytucie Wojskowo Technicznym w Departamencie V Inżynierii i Saperów Min. Spraw Wojskowych, w Głównym Zarządzie Inżynierii i Saperów. Przeszedł do Mjr Stanisław Rodowicz rezerwy w 1923 r. jako major.

Należał do inicjatorów budowy kolei na półwyspie Helskim.

Przez cały okres dwudziestolecia Stanisław Rodowicz był rzeczoznawcą i doradcą w ministerstwach, instytucjach państwowych, samorządach, izbach, fabrykach. Był biegłym sądowym. Wykonał wiele projektów wodociągów, wentylacji, chłodni, ogrzewania i kanalizacji.

Zaprojektował kaplicę dla parafii Św. Stanisława na Żoliborzu i był wiceprzewodniczącym komitetu budowy kościoła. W latach 1929-1932 był prezesem Stowarzyszenia Techników Polskich, sekretarzem Rady Naukowo Technicznej, sekretarzem Koła Inżynierów Doradców i Inżynierów Rzeczoznawców. Był delegatem STP. W latach 1928-1931 przewodniczył sekcji systemu dziesiętnego Koła Warszawskiego Związku Bibliotekarzy Polskich. Był członkiem Międzynarodowego Instytutu Bibliograficznego w Brukseli, potem Międzynarodowego Instytutu Dokumentacji w Hadze. Wprowadził system dziesiętny do katalogowania zbiorów w bibliotekach polskich. Wiele publikował, wygłaszał referaty na zjazdach i sympozjach. Redagował pisma techniczne. Wykładał w Wojskowej Szkole Inżynieryjnej.

Stanisław Rodowicz brał udział w Kampanii wrześniowej 1939 r. w dowództwie wojsk saperskich. Wzięty do niewoli na granicy węgierskiej ok. 20 września 1939 r., został internowany w obozie specjalnym NKWD w Kozielsku. Zamordowany 13 kwietnia 1940 r. w Katyniu.

Ekshumowany w 1943 r., pod numerem AM 970. Leży w II Bratniej Mogile w IV warstwie, w VI szeregu.

58

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Stanisław Rodowicz odznaczony został Krzyżem Walecznych, Krzyżem Oficerskim Orderu Polonia Restituta, francuską Legią Honorową V klasy, bułgarskim Orderem Zasług Cywilnych, jugosłowiańskim Orderem Świętego Sawy.

Dekretem Prezydenta RP na Uchodźstwie Stanisława Ostrowskiego wydanym w Londynie 11 listopada 1976 r. „dla upamiętnienia ofiary ich życia w imię Niepodległości Polski” został odznaczony pośmiertnie wraz z innymi żołnierzami zgładzonymi w Katyniu i innych nieznanych miejscach kaźni Orderem Wojennym Virtuti Militari (nr 14384). 1 stycznia 1986 r. dekretem Prezydenta RP na Uchodźstwie Edwarda Raczyńskiego wraz z innymi ofiarami zbrodni odznaczony pośmiertnie odznaką pamiątkową Krzyżem Kampanii Wrześniowej 1939 r.

Decyzją z 5 października 2007 r. Minister Obrony Narodowej awansował pośmiertnie mjr. Stanisława Rodowicza na wyższy stopień wojskowy.

Wnuczka Wanda Rodowicz

Maj. Stanisław Rodowicz Stanisław Rodowicz was born on 4 February 1883 in Kiev, son of Teodor, an engineer and January Insurrection fighter, and Stanisława, née Rymkiewicz.

A 1900 graduate from the philology gymnasium in Kiev, he went on to study at the Kiev University of Technology, and in Karlsruhe. In 1907, he obtained his engineer title.

In 1909, he married Maria Świdzińska, with whom he had four sons: Stanisław (1910), Kazimierz (1912), Edmund (1914) and Władysław (1916).

Until 1918, employed at the technical department of the South-Western Railway Directorate in Kiev. After his wife’s death in Kiev in 1920, the whole family moved to Poland.

A soldier during the Polish-Soviet War, he then worked at the Military-Technical Institute, Department 5 – Military Engineering, Ministry of Military Affairs, Main Board of Military Engineering. Retired in 1923 in the rank of major.

He was among the initiators of constructing a railway line on the Hel Peninsula.

Throughout the interwar period, Stanisław Rodowicz was an expert and advisor in ministries, state agencies, trade chambers and factories. He also acted as an expert witness. Author of numerous designs of water supply, ventilating, cooling, heating and sewage systems. Designed a chapel for St. Stanislaus’s parish in the Warsaw district of Zoliborz, and co-chaired a churchbuilding committee. In 1929-32, he was chairman of the Association of Polish Engineers, secretary of the Science and Technology Council, and secretary of the Association of Advisor and Expert Engineers. Also, an Association of Polish Engineers delegate.

From 1928 to 1931, chairman of the decimal system section at the Warsaw Branch of the Polish Librarians’ Union. A member of the International Institute of Bibliography in Brussels, and then the International Institute for Documentation in The Hague, he introduced the decimal system to cataloguing the holdings of Polish libraries. Author of many publications, he would give speeches at congresses and symposiums. An editor of technology journals, he was also a lecturer at the Military School of Engineering.

Stanisław Rodowicz took part in the September 1939 Campaign, serving in the military engineering command. Taken prisoner on the Hungarian border around 20 September 1939,

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

59

he was interned at a special NKVD camp in Kozelsk. Murdered in Katyn on 13 April 1940.

Exhumed in 1943, under no AM 970. Rests in Common Grave II, 4rd layer, 6th row.

Stanisław Rodowicz was awarded the Cross of Valour, the Officer’s Cross of the Order Polonia Restituta, the French Legion of Honour (class 5), the Bulgarian Order of Civil Merit, and the Yugoslav Order of St. Sava.

By decree of Stanisław Ostrowski, President-in-Exile of the Republic of Poland, issued in London on 11 November 1976 “to commemorate the sacrifice of their life in the name of Independent Poland,” he was posthumously awarded the War Order of Virtuti Militari (no 14384), along with other soldiers killed at Katyn and other places of martyrdom. On 1 January 1986, by decree of Edward Raczyński, President-in-Exile of the Republic of Poland, he was posthumously awarded the commemorative Cross of the September 1939 Campaign, along with other victims of the crime. On 5 October 2007, the minister of national defence posthumously promoted Maj. Stanisław Rodowicz to a higher military rank.

Wanda Rodowicz, granddaughter

60

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Mjr Stanisław Uziembło Stanisław Uziembło, syn Józefa i Katarzyny z Gołowaczów, urodził się 1 stycznia 1889 r. w miejscowości Niżni Nowgorod w Rosji. Był żołnierzem Legionów Polskich. W Wojsku Polskim od 1918 r., uczestnik wojny polsko-bolszewickiej. Po wojnie pełnił służbę w 14. pap jako dowódca III dywizjonu, potem zastępca dowódcy pułku. Przeniesiony do Komendy Miasta Poznań. Został awansowany do stopnia majora ze starszeństwem od 15 sierpnia 1924 r.

Wzięty do niewoli w okolicach Białegostoku, był jeńcem obozu specjalnego NKWD w Starobielsku, a jego nazwisko umieszczono pod pozycją 3400 na liście jeńców. Został zamordowany w Charkowie i pochowany w „mogile zbiorowej” na terenie ośrodka wypoczynkowego NKWD Piatichatki.

Odznaczony KN, Krzyżem WaMjr Stanisław Uziembło lecznych oraz Medalem Pamiątkowym za Wojnę 1918-1921 „Polska Swemu Obrońcy” oraz Medalem Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości.

Dekretem Prezydenta RP na Uchodźstwie Stanisława Ostrowskiego wydanym w Londynie 11 listopada 1976 r. “dla upamiętnienia ofiary ich życia w imię Niepodległości Polski” został odznaczony pośmiertnie wraz z innymi żołnierzami zgładzonymi w Katyniu i innych nieznanych miejscach kaźni Orderem Wojennym Virtuti Militari (nr 14384). 1 stycznia 1986 r. dekretem Prezydenta RP na Uchodźstwie Edwarda Raczyńskiego wraz z innymi ofiarami zbrodni odznaczony pośmiertnie odznaką pamiątkową Krzyżem Kampanii Wrześniowej 1939 r. Decyzją z 5 października 2007 r. Minister Obrony Narodowej awansował mjr art. st. sp. Stanisława Uziembło pośmiertnie do stopnia podpułkownika.

Wnuk Kazimierz Raczyński

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

61

Maj. Stanisław Uziembło Stanisław Uziembło, son of Józef and Katarzyna, née Głowacz, was born in Nizhny Novogrod, Russia, on 1 January 1889. A Polish Legions soldier, he joined the Polish Army in 1918 to fight in the Polish-Soviet War. After the war, he served in the 14th Field Artillery Regiment as commander of the 3rd Battalion, and then as deputy regiment commander. Next, he was transferred to the Poznan City Military Command. Promoted to major with seniority on 15 August 1924.

Taken prisoner near Bialystok, he was placed in a special NKVD camp at Starobelsk and his name was registered as no 3400 in the file record. Murdered in Kharkov and buried in a “mass grave” at an NKVD recreation centre in Piatykhatky.

He was awarded the Cross of Independence, the Cross of Valour, the 1918-21 War Memory Medal ‘Poland for her Defender’, and the Ten Years of Regained Independence Medal.

By decree of Stanisław Ostrowski, President-in-Exile of the Republic of Poland, issued in London on 11 November 1976 “to commemorate the sacrifice of their life in the name of Independent Poland,” he was posthumously awarded the War Order of Virtuti Militari (no 14384), along with other soldiers killed at Katyn and other places of martyrdom. On 1 January 1986, by decree of Edward Raczyński, President-in-Exile of the Republic of Poland, he was posthumously awarded the commemorative Cross of the September 1939 Campaign, along with other victims of the crime. On 5 October 2007, the minister of national defence posthumously promoted retired Artillery Major Stanisław Uziembło to the rank of lieutenant colonel.

Kazimierz Raczyński, grandson

62

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

St. posterunkowy Policji Państwowej Szymon Tomaszewski Szymon Tomaszewski, syn Jana i Teofili z domu Skupińskiej, urodził się 28 października 1900 r. w Brahiłowie koło Winnicy na Podolu.

Od 1 grudnia 1920 r. do 31 lipca 1921 r. pracował jako urzędnik.

W 1921 r. , po Pokoju Ryskim, jego dom rodzinny wraz z dobrami ziemskimi znalazł się w granicach terytorium Rosji sowieckiej. Po aresztowaniu i wywiezieniu na Sybir brata, Szymon Tomaszewski przedostał się do Polski, gdzie w okresie od 1 września 1921 r. do 31 lipca 1926 r. pracował w szkole powszechnej jako nauczyciel muzyki.

Dnia 1 maja 1929 r., po ukończeniu szkolenia, przeszedł do pracy w Policji Państwowej w Łucku w stopniu starszego posterunkowego; 16 października 1937 r. objął stanowisko komendanta posterunku we wsi Kobylja koło Korca w powiecie rówieńskim, w województwie wołyńskim, gdzie wykonywał swoją służbę wobec miejscowej ludności i Ojczyzny do 17 września 1939 r.

St. posterunkowy Policji Państwowej W nocy z 16 na 17 września 1939 r., pozostając Szymon Tomaszewski bez łączności ze zwierzchnictwem, zdany na własne siły, wraz z podległą mu załogą wyruszył o 3:30 nad ranem do Hoszczy, gdzie znajdowała się siedziba garnizonu pododdziału piechoty Korpusu Ochrony Pogranicza „Hoszcza”. W drodze, otoczony przez sowieckie wojska pancerne, wraz z podwładnymi policjantami dostał się do niewoli i został osadzony w przejściowym obozie jenieckim znajdującym się na terenie okolicznej cukrowni.

W tym czasie powstał wyjątkowy dokument – odręcznie napisane i podpisane przez okolicznych mieszkańców narodowości ukraińskiej poświadczenie dla Szymona Tomaszewskiego, jako dobrego człowieka, który podczas wykonywania swojej służby, nigdy nie wyrządził nikomu krzywdy czy niesprawiedliwości, z prośbą o Jego uwolnienie. Ostatecznie jednak, został osadzony w obozie jenieckim w Ostaszkowie, z którego nadesłał (na adres rodziny w Łucku) dwie kartki, ostatnią z marca 1940 r. z adnotacją do żony Heleny Tomaszewskiej (z domu Żmijewskiej), w której pisał: „… pisz do mnie, pomimo że nie będę... pisał...”. Kartki zawierały szereg ingerencji (skreśleń i wymazań) sowieckiej cenzury. Zostały po przeczytaniu przez rodzinę zniszczone z obawy przed represjami NKWD i deportacją z Łucka w głąb Rosji.

Ich treść została po latach odtworzona z pamięci przez żonę Helenę.

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

63

Decyzją władz sowieckich w kwietniu 1940 r. został przekazany do Tweru na rozstrzelanie wraz z innymi jeńcami, co dokumentuje lista transportowa NKWD nr 045/3 z 22 kwietnia 1940 r., w której pod pozycją 5 widnieje nazwisko Szymona Tomaszewskiego.

Lista 045/3 (5), 5390 jest ogólnie dostępna, między innymi została opublikowana w książce Jędrzeja Tucholskiego pt.: „Mord w Katyniu” na stronie 878. Z opublikowanych tam dokumentów wynika jednoznacznie, że Szymon Tomaszewski został pogrzebany w lesie opodal wsi Miednoje, wśród pozostałych 6311 funkcjonariuszy resortu spraw wewnętrznych II Rzeczypospolitej, pomiędzy 23-25 kwietnia 1940 r.

Dekretem Prezydenta RP na Uchodźstwie Stanisława Ostrowskiego wydanym w Londynie 11 listopada 1976 r. “dla upamiętnienia ofiary ich życia w imię Niepodległości Polski” został odznaczony pośmiertnie wraz z innymi żołnierzami zgładzonymi w Katyniu i innych nieznanych miejscach kaźni Orderem Wojennym Virtuti Militari (nr 14384). 1 stycznia 1986 r. dekretem Prezydenta RP na Uchodźstwie Edwarda Raczyńskiego wraz z innymi ofiarami zbrodni odznaczony pośmiertnie odznaką pamiątkową Krzyżem Kampanii Wrześniowej 1939 r. Postanowieniem Prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego z dnia 5 października 2007 r. został mianowany pośmiertnie na stopień aspiranta Policji Państwowej.

Syn Artur Tomaszewski, wnuk Krzysztof Tomaszewski

Senior State Police Constable Szymon Tomaszewski Szymon Tomaszewski, son of Jan and Teofila, née Skupińska, was born on 28 October 1900 in Brailov, near Vinnitsa, Podolia region.

He worked as a civil servant between 1 December 1920 and 31 July 1921. In 1921, following the Peace of Riga, his family home and estate became part of Soviet Russia. After his brother was arrested and deported to Siberia, Szymon Tomaszewski made his way to Poland, where he worked as a music teacher at a public school between 1 September 1921 and 31 July 1926.

On 1 May 1929, after completing his training, he switched to the State Police in Luck, holding the rank of senior constable. On 16 October 1937, he became commander of the police station in the village of Kobylja near Korzec, Rowne county, Wolyn province, where he served his homeland and local population until 17 September 1939.

On the night of 16/17 September 1939, cut off from superiors and relying only on himself, he rounded up his subordinates, and at 3:30 a.m. set off for Hoszcza, the garrison of the Border Protection Corps’ infantry unit “Hoszcza”. On his way there, he was surrounded by Soviet armoured forces, taken prisoner along with his men, and placed in a POW transit camp housed by a nearby sugar factory.

This was the time when an exceptional document was drawn up – a handwritten testimony signed by local Ukrainians, stating that Szymon Tomaszewski was a good man who had done no harm or injustice to anyone during his service, and requesting his release.

In the end, however, he was interned at a special NKVD camp in Ostashkov. From there, he dispatched two postcards, addressed to his family in Luck. The last one, dated March 1940, included a note to his wife, Helena Tomaszewska (née Żmijewska), saying: “... write to me even if I don’t ... write ...”. The postcards bore many marks of interference (deletions and erasures) by

64

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Soviet censorship. The family destroyed them after reading, fearing repression by the NKVD and deportation from Luck into the depths of Russia. Years later, the content of the messages was recreated from memory by wife Helena.

By decree of the Soviet authorities, in April 1940 he was transferred to Tver for execution along with other POWs, a fact that is documented by an NKVD transport list No 045/3 of 22 April 1940, where the name of Szymon Tomaszewski is fifth.

List No 045/3 (5), 5390 is publicly available. It was published, among others, on page 878 of Jędrzej Tucholski’s book Mord w Katyniu [“The Murder in Katyn”]. According to the documents featured there, Szymon Tomaszewski was buried in a forest near the village of Mednoye, between 23 and 25 April 1940, along with 6,311 other officers of the Ministry of Internal Affairs of the Second Republic of Poland.

By decree of Stanisław Ostrowski, President-in-Exile of the Republic of Poland, issued in London on 11 November 1976 “to commemorate the sacrifice of their life in the name of Independent Poland,” he was posthumously awarded the War Order of Virtuti Militari (no 14384), along with other soldiers killed at Katyn and other places of martyrdom. On 1 January 1986, by decree of Edward Raczyński, President-in-Exile of the Republic of Poland, he was posthumously awarded the commemorative Cross of the September 1939 Campaign, along with other victims of the crime. By decision of President Lech Kaczyński of 5 October 2007, he was posthumously promoted to the rank of police ensign.

Artur Tomaszewski, son; Krzysztof Tomaszewski, grandson

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

65

St. przodownik Policji Państwowej Aleksander Wielebnowski Aleksander Wielebnowski, syn Leona i Katarzyny, urodził się 6 lipca 1897 r. w Radłowie. Przed wybuchem I wojny światowej uczęszczał do gimnazjum. W czasie wojny naukę przerwał i po ukończeniu 18 lat wstąpił do Legionów Piłsudskiego. Brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej. W 1922 r. wstąpił do Policji i został skierowany do służby w województwie wołyńskim. Początkowo pracował na posterunku w Ołyce koło Łucka, potem w Kiwercach, następnie w Komisariacie Policji Państwowej w Łucku. Tam pełnił służbę w stopniu starszego przodownika do wybuchu II wojny światowej.

Był aktywnym działaczem Policyjnego Klubu Sportowego – kierownikiem sekcji piłki nożnej. Za swoją działalność niepodległościową i pracę w PoliSt. przodownik Policji Państwowej cji był wielokrotnie odznaczany, między innymi MeAleksander Wielebnowski, dalem Pamiątkowym za Wojnę lat 1918-1921 i Medalem zachowany fragment fotografii za Długoletnią Służbę (w stopniu srebrnym i brązowym).

W 1926 r. ożenił się z Anną Hetman i miał z nią Senior State Police Sergeant trzech synów Zbigniewa, Jerzego i Lecha oraz córkę Aleksander Wielebnowski, preserved fragment of a photograph Marię.

Po napaści Sowietów na Polskę we wrześniu 1939 r. został aresztowany przez NKWD i osadzony w więzieniu. Z Łucka przewieziony do obozu specjalnego w Ostaszkowie, gdzie przebywał do kwietnia 1940 r. Decyzją politbiura komunistów sowieckich został zamordowany w piwnicach gmachu NKWD w Kalininie (obecnie Twer) i pogrzebany w zbiorowej mogile w Miednoje.

13 kwietnia 1940 r. żona Anna z czwórką dzieci została deportowana na Sybir do kołchozu Jamyszewo, w Pawłodarskim rejonie w Kazachstanie. W lipcu 1942 r. cudem udało się całej rodzinie dotrzeć do Jangi-Julu, gdzie mieścił się sztab gen. Andersa i wraz z jego armią ewakuować się do Persji. 16-letni Zbigniew został wcielony do junaków, a później do armii, z którą przemierzył szlak bojowy od Monte Cassino do Bolonii. Po wojnie osiedlił się w Anglii. Żona z trójką dzieci trafiła do obozu dla polskich uchodźców w Lusace w Północnej Rodezji (obecnie Zambia), skąd wróciła do Polski w 1947 r.

Na załączonym zdjęciu Aleksander Wielebnowski był w mundurze policjanta, ale żona Anna w obawie przed represjami ze strony bolszewików, obcięła mundur pozostawiając samą głowę. Kształt zdjęcia jest symbolem tamtych czasów.

Dekretem Prezydenta RP na Uchodźstwie Stanisława Ostrowskiego wydanym w Londynie 11 listopada 1976 r. „dla upamiętnienia ofiary ich życia w imię Niepodległości Polski” został odznaczony pośmiertnie wraz z innymi żołnierzami zgładzonymi w Katyniu i innych nieznanych miejscach kaźni Orderem Wojennym Virtuti Militari (nr 14384).

1 stycznia 1986 r. dekretem Prezydenta RP na Uchodźstwie Edwarda Raczyńskiego wraz z innymi ofiarami zbrodni odznaczony pośmiertnie odznaką pamiątkową Krzyżem Kampa-

66

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

nii Wrześniowej 1939 r. Decyzją Prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego z dnia 5 października 2007 r. st. prz. PP Aleksander Wielebnowski został pośmiertnie awansowany do stopnia aspiranta Policji Państwowej.

Syn Jerzy Wielebnowski

Senior State Police Sergeant Aleksander Wielebnowski Aleksander Wielebnowski, son of Leon and Katarzyna, was born on 6 July 1897 in Radlowo. Before the First World War, he attended gymnasium. He left school during the war, and joined Piłsudski’s Polish Legions after he had turned 18. He fought in the Polish-Soviet war.

In 1922 he joined the police and started his service in the Wolyn Province. First, he worked in the police station in Olyka, near Luck, then in Kiwerce, and then in the State Police Station in Luck. There he served in the rank of senior sergeant until the Second World War broke out.

He was an active member of the Police Sports Club, where he managed the football section. He was awarded multiple decorations for his pro-independence activity and his service in the State Police, among others the Commemorative Medal for the War of 1918-1921 and the Bronze and Silver Medals for Long Service.

In 1926 he married Anna Hetman, with whom he had three sons: Zbigniew, Jerzy and Lech, and a daughter, Maria.

After the Soviet invasion in September 1939, he was arrested by the NKVD and put to prison. He was transported from Luck to the special NKVD camp in Ostashkov, where he stayed until April 1940. By decision of the Soviet Politburo, he was murdered in the basement of the NKVD building in Kalinin (now Tver) and buried in a mass grave in Mednoye.

On 13 April 1940, his wife Anna and their four children were deported to Siberia, to the Yamishevo kolkhoz in Kazakhstan’s Pavlodar Region. In July 1942 the entire family were lucky to get to Yangiyo’l, the then location of General Anders’s staff, and be evacuated to Persia with his army. Zbigniew, 16 at that time, was enlisted in Junaki, or boy scouts, and then in the army. He fought in all the battles from Monte Cassino to Bologna and after the war settled in England. The wife and three children were placed in a Polish refugee camp in Lusaka, North Rhodesia (modern Zambia), and returned to Poland in 1947.

The attached picture showed Aleksander Wielebnowski in a police uniform, but his wife Anna, being afraid of Bolshevik repression, cut off the uniform, leaving only the head. The shape of the photo is also a symbol of those days.

By decree of Stanisław Ostrowski, President-in-Exile of the Republic of Poland, issued in London on 11 November 1976 “to commemorate the sacrifice of their life in the name of Independent Poland,” he was posthumously awarded the War Order of Virtuti Militari (no 14384), along with other soldiers killed at Katyn and other places of martyrdom. On 1 January 1986, by decree of Edward Raczyński, President-in-Exile of the Republic of Poland, he was posthumously awarded the commemorative Cross of the September 1939 Campaign, along with other victims of the crime. By decision of President Lech Kaczyński of 5 October 2007, he was posthumously promoted to the rank of aspirant of the State Police.

Jerzy Wielebnowski, son

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

67

Ppor. Stefan Erchard Ojciec mój Stefan Erchard, urodził się 2 grudnia 1900 r., w Sulejowie, pow. Piotrków Trybunalski, w rodzinie mieszczańskiej (ojciec Adam Erchard, matka Klementyna ze Zmorzysków). Ojciec mój sporządził własnoręcznie życiorys (do roku 1923), w którym napisał: „Nauki początkowo pobierałem w domu, do roku 1910, w którym to roku złożyłem egzamin do I kl. Gimnazjum rosyjskiego w Piotrkowie, gdzie uczęszczałem do wybuchu wojny światowej. Po rocznej przerwie, gdyż szkoły w tym czasie były zamknięte, wstąpiłem do gimn. im. Bol. Chrobrego w Piotrkowie. W roku 1919, będąc uczniem VII kl. wstąpiłem jako ochotnik do Wojska Polskiego. Przydzielono mnie, na własną prośbę, do formacji lotniczych, t.j. do Ip. Lotniczego w Warszawie. W I p. lotniczym ukończyłem Szkołę Mechaników, poczem przydzielono mnie, w charakterze Ppor. Stefan Erchard mechanika, do Francuskiej Szkoły Pilotów. We wrześniu 1920 otrzymałem nominację na kaprala. W tymże miesiącu stawałem, z prośbą, do raportu, o przydzielenie mnie do szkoły pilotów w charakterze ucznia pilota. Przy badaniach lekarskich, z niewiadomych mi przyczyn, zostałem odrzucony. Wtedy to stawałem dwukrotnie do raportów, z prośbą o wysłanie mnie na front, jednak prośby mej nie uwzględniono.

W lutym 1921 , na podstawie rozkazu Min. S. Zbr., jako uczeń, zostałem zwolniony z wojska.

Po zwolnieniu z wojska wstąpiłem ponownie do Gimn. Bolesława Chrobrego w Piotrkowie Tryb. Gimnazjum skończyłem w r.1923, poczem wstąpiłem na Wydział Prawny Uniwersytetu Warszawskiego, jednak studia zmuszony byłem przerwać. Obecnie pracuję jako nauczyciel powszechnej szkoły w Pobikrach.”

Od października 1924 r. do sierpnia 1933 r. Ojciec mój pracował jako nauczyciel, w szkole podstawowej w Pobikrach, pow. Bielsk Podlaski. Od 16 sierpnia 1933 r. pracował jako nauczyciel w szkole podstawowej w Rudce pow. Bielsk Podlaski., a następnie, do mobilizacji w sierpniu 1939 r., jako kierownik tej szkoły. Od 1 września funkcję kierownika szkoły w Rudce objęła moja Mama Helena.

W okresie pracy w Rudce Ojciec mój prowadził ożywioną działalność społeczną (organizowanie uroczystości patriotycznych, działalność w organizacji „Strzelec” – przysposobienie wojskowe, Kółko Rolnicze), a także antykomunistyczną (materiały w archiwach tajnych). W dniu 16 stycznia 1932 r. został mianowany podporucznikiem Wojska Polskiego i wcielony do 80 Pułku Piechoty. W tym okresie studiował także (zaocznie) na Wydziale Matematyki Uniwersytetu Lwowskiego. Studia przerwała mobilizacja

68

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

w sierpniu 1939 r. Po wybuchu II wojny światowej Ojciec mój dostał się do niewoli sowieckiej.

Przebywał w obozie specjalnym w Starobielsku, skąd przesłał jedną kartę pocztową, którą Mama moja zniszczyła w okresie powojennym ze względu na śledztwo UB w sprawie brata Władysława (współpraca z AK).

Nazwisko ppor. Stefana Ercharda (Adamowicza) znajduje się na liście „ubywszych” jeńców wojennych Obozu Starobielskiego, pod numerem 3869 (daty brak), sporządzonej przez komendanta obozu. Od maja 1940 r. jeńcy wojenni ze Starobielska byli przewożeni do Charkowa i tam mordowani strzałem w tył głowy. Zwłoki grzebano w „mogiłach zbiorowych” na terenie ośrodka wypoczynkowego NKWD Piatichatki. Przeprowadzone ekshumacje potwierdziły obecność szczątków mego Ojca (obrączka z datą ślubu i imieniem Hela, a także papierośnica drewniana z inicjałami S.E., prawdopodobnie wykonana własnoręcznie).

Dekretem Prezydenta RP na Uchodźstwie Stanisława Ostrowskiego wydanym w Londynie 11 listopada 1976 r. „dla upamiętnienia ofiary ich życia w imię Niepodległości Polski” został odznaczony pośmiertnie wraz z innymi żołnierzami zgładzonymi w Katyniu i innych nieznanych miejscach kaźni Orderem Wojennym Virtuti Militari (nr 14384).

1 stycznia 1986 r. dekretem Prezydenta RP na Uchodźstwie Edwarda Raczyńskiego wraz z innymi ofiarami zbrodni odznaczony pośmiertnie odznaką pamiątkową Krzyżem Kampanii Wrześniowej 1939 r. Decyzją z 5 października 2007 r. Minister Obrony Narodowej awansował ppor. Stefana Ercharda pośmiertnie do stopnia porucznika.

Syn Gustaw Erchard

2nd Lt. Stefan Erchard My father, Stefan Erchard, was born in Sulejow, Piotrkow Trybunalski county, on 2 December 1900, to a middle-class family (father Adam Erchard, mother Klementyna, née Zmorzysk). In an autobiography (recording events until 1923), he wrote: “Initially taught at home, in 1910 I passed my entry exam for a first grade of the Russian Gymnasium in Piotrkow, which I attended until the Great War. I had a year’s break after schools were closed during that time, and then I entered the Boleslaw Chrobry Gymnasium in Piotrkow. In 1919, as a 7th grade student, I volunteered to join the Polish Army. I requested to be assigned to the air force, specifically the 1st Air Regiment in Warsaw. In the regiment, I graduated from the School of Mechanics, and was seconded as a mechanic to the French School of Pilots. In September 1920, I was promoted to corporal. That month, I applied to become a trainee pilot at the pilots’ school, but was rejected for unknown reasons following a medical examination. So I requested twice to be sent to the front, but without success either.

In February 1921, pursuant to an order of the Minister of the Armed Forces, I was released from the army as a student. Then I enrolled at the Boleslaw Chrobry Gymnasium in Piotrkow Trybunalski again. I finished gymnasium in 1923, and took up studies at the Faculty of Law of the University of Warsaw, but had to leave university. Now I work as a teacher at the primary school in Pobikry.”

Between October 1924 and August 1933, my father worked as a teacher in the primary school in Pobikry, Bielsk Podlaski county. On 16 August 1933, he became a primary school teacher in Rudka, Bielsk Podlaski county, and went on to head this school until mobilisation

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

69

in August 1939. On 1 September, my mother Helena took over as principal of the school in Rudka.

While working in Rudka, my father was very engaged in community life (he would organise patriotic celebrations, and was a member of the Riflemen’s Association running basic military training, and the agricultural club), and in anti-communist campaigns (materials in secret archives). On 16 January 1932, he was promoted to second lieutenant of the Polish Army, and incorporated into the 80th Infantry Regiment. At that time he also studied at the Faculty of Mathematics of the University of Lwow (as an extramural student). His studies were interrupted by mobilisation in August 1939. After the Second World War broke out, my father was taken captive by the Soviets. He was kept at a special NKVD camp in Starobelsk, from where he dispatched just one postcard, which my mother destroyed after the war on account of a Security Office investigation against my brother Władysław (cooperation with the Home Army).

The name of 2nd Lt. Stefan Erchard (Adamowicz) features in the list of “missing” POWs of the Starobielsk camp, under number 3869 (no date), drawn up by the camp commander.

From May 1940, the POWs from Starobelsk were transported to Kharkov, and murdered there with a shot in the back of the head. Their bodies were buried in “mass graves” at the NKVD’s recreation centre in Piatykhatky. Exhumation confirmed the presence of my father’s remains (wedding ring with the wedding date and the name “Hela”, wooden cigarette box initialled “S.E.”, perhaps his own handiwork).

By decree of Stanisław Ostrowski, President-in-Exile of the Republic of Poland, issued in London on 11 November 1976 “to commemorate the sacrifice of their life in the name of Independent Poland,” he was posthumously awarded the War Order of Virtuti Militari (no 14384), along with other soldiers killed at Katyn and other places of martyrdom. On 1 January 1986, by decree of Edward Raczyński, President-in-Exile of the Republic of Poland, he was posthumously awarded the commemorative Cross of the September 1939 Campaign, along with other victims of the crime. On 5 October 2007, the minister of national defence posthumously promoted 2nd Lt. Stefan Erchard to the rank of lieutenant.

Gustaw Erchard, son

70

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Dr n. lek. mjr rez. Stanisław A. Malewicz Stanisław August Malewicz urodził się 25 sierpnia 1889 r. w Biłgoraju. Jego ojciec Wacław Malewicz (rejent) wraz z żoną Apolonią z d. Książek przyjechał do Sierpca wysiedlony przez Rosjan z Lubelszczyzny około 1900 r. i pracował w kancelarii rejenta Wacława Gurbskiego. Rodzice Stanisława byli ludźmi bardzo ambitnymi, dbającymi o staranne wychowanie i wykształcenie swego potomstwa. Stanisław August kształcił się w Warszawie, gdzie w 1909 r. ukończył Praskie Męskie Gimnazjum, a następnie studia na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Warszawskiego, uwieńczone w 1914 r. dyplomem doktora wszech nauk lekarskich ze złotym medalem. Tuż po zakończeniu nauki, w 1914 r. gdy wybucha I wojna światowa, został powołany do armii carskiej. Skierowany został najpierw jako młodszy ordynator szpitala polowego 3-ej Dywizji Gwardyjskiego, następnie Dr n. lek. mjr rez. Stanisław A. Malewicz jako młodszy lekarz batalionu Leib-Gwardii Wołyńskiego Pułku Piechoty. W 1915 r. pod Smorgonią, ranny w nogę (pocisk artyleryjski wybucha pod jego koniem). Następnie między 1916-1918 zostaje starszym lekarzem Pułku Leib-Gwardii Keksholmskiego piechoty. Służbę zakończył w randze Sztabskapitana. Twarda praktyka w warunkach wojennych potwierdziła jego walory lekarskie. Za służbę w armii rosyjskiej udekorowany został Orderem Św. Stanisława 3. klasy z mieczami i kokardą, Orderem Św. Anny 3. klasy z mieczami i kokardą, Orderem Św. Stanisława 2. klasy z mieczami, Orderem Św. Anny 2. klasy z mieczami, Orderem Św. Włodzimierza 4. klasy z mieczami i kokardą. W lutym 1918 r. zgłosił się do formującego się w Płoskirowie III Korpusu Polskiego, jednakże został internowany przez bolszewików i wywieziony do Gubernii Tambowskiej.

Został zwolniony i powrócił przez niespokojną Ukrainę do Polski. W 1919 r. ochotniczo wstąpił do Wojska Polskiego i rozpoczął służbę jako lekarz batalionu 32 p.p. w stopniu lekarza porucznika, w ramach grupy operacyjnej „Wschód” został Dowódcą czołówki sanitarnej. Od lutego 1920 r. pełnił służbę w szpitalach wojskowych: Ujazdowskim, obozu w Gdańsku, obozu w Gruppe, w Grudziądzu (ordynator szpitala polowego Nr 1). W końcu 1920 r. w Dywizji Legionów. Awansowany do stopnia kapitana został przeniesiony do Szefostwa Sanitarnego WP. Zdemobilizowany do rezerwy w dniu 23 czerwca 1922 r.

W początkach 1939 r. 50-letni Stanisław Malewicz, lekarz rezerwy, został awansowany do stopnia majora i zmobilizowany w dniu 27 sierpnia 1939 r. do Wojska Polskiego, początkowo w szpitalu Ujazdowskim, a 6 września został mianowany komendantem szpitala wojskowego w Równem na Wołyniu. Po inwazji Sowieckiej 17 września 1939 r., choć był ostrzegany przed zagrożeniem życia i zachęcany do ucieczki, nie skorzystał z tej możliwości. Honor i poczucie

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

71

odpowie­dzialności nie pozwalały mu pozostawić rannych bez opieki medycznej. W końcu września został aresztowany i przewieziony, najpierw do Szepietówki, a następnie do obozu specjalnego NKWD w Starobielsku.

W drodze, z braku papieru napisał na banknocie dwuzłotowym kilka słów do rodziny, informując o swojej aktualnej sytuacji. Ponieważ nie wiedział, gdzie przebywa jego najbliższa rodzina, która w początkach wojny opuściła Sierpc, na kartce umieścił adres swojego mieszkającego w Warszawie teścia. Ta osobliwa koresponde­ncja, z datą 2 października 1939 r., przekazywana z rąk do rąk, dotarła do adresata. Podane tam zostały również nazwiska kilku innych osób, dzielących ten sam, co doktor Malewicz, los. Ze Starobielska wysłał na adres domowy 2 karty (z datą 29 listopada 1939 r. i 10 stycznia 1940 r.), które dotarły do rodziny.

Depesza wysłana do niego, 8 maja 1940 r. na imieniny Stanisława wróciła z notatką „wyjechał w nieznanym kierunku”. Stanisław Malewicz, podobnie jak inni oficerowie ze Starobielska, został zamordowany 2 maja 1940 r. Zginął w wieku 51 lat w Charkowie wrzucony do dołu śmierci w Piatichatkach, wymieniony w wykazie NKWD pod numerem 2219.

Dekretem Prezydenta RP na Uchodźstwie Stanisława Ostrowskiego wydanym w Londynie 11 listopada 1976 r. “dla upamiętnienia ofiary ich życia w imię Niepodległości Polski” został odznaczony pośmiertnie wraz z innymi żołnierzami zgładzonymi w Katyniu i innych nieznanych miejscach kaźni Orderem Wojennym Virtuti Militari (nr 14384).

1 stycznia 1986 r. dekretem Prezydenta RP na Uchodźstwie Edwarda Raczyńskiego wraz z innymi ofiarami zbrodni odznaczony pośmiertnie odznaką pamiątkową Krzyżem Kampanii Wrześniowej 1939 r. Decyzją z 5 października 2007 r. Minister Obrony Narodowej awansował dr. n. lek. mjr. rez. Stanisława Malewicza pośmiertnie na wyższy stopień wojskowy.

Syn Jerzy Karol Malewicz, wnuk Piotr Malewicz

Maj. Stanisław A. Malewicz, MD Stanisław August Malewicz was born in Bilgoraj on 25 August 1889. His parents, Wacław, a notary, and Apolonia, née Książek, came to Sierpc after being displaced from the Lublin region by the Russians around 1900. His father worked in the office of Wacław Gurbski, a notary. Stanisław’s parents were very ambitious and paid a lot of attention to their children’s upbringing and education. Stanisław August graduated from a gymnasium for men in the Warsaw district of Praga, and then from the Faculty of Medicine at the University of Warsaw, obtaining a doctor’s diploma in medical sciences and a golden medal in 1914.

After completion of studies and the outbreak of World War I in 1914, he was enlisted into the Imperial Russian Army. At first he worked as a junior ward head at a field hospital of the 3rd Guards Division, and then as a junior doctor at the Life Guard of the Volhynian Infantry Regiment. Wounded in the leg near Smorgonie in 1915 (a shell exploded under his horse).

Next, between 1916 and 1918, he worked as a senior doctor at the Life Guard of the Kexholm Infantry Regiment. Ended his service in the rank of a staff captain. Harsh war conditions only confirmed his medical skills.

72

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

For service in the Russian Army he was awarded the Order of St. Stanislaus, 3rd class with swords and a ribbon, the Order of St. Anne, 3rd class with swords and a ribbon, the Order of St. Stanislaus, 2nd class with swords, the Order of St. Anne, 2nd class with swords, and the Order of St. Vladimir, 4th class with swords and a ribbon. In February 1918, he volunteered to join the 3rd Polish Corps in Proskurov, but was interned by the Bolsheviks and taken to Tambov Governorate. Released, he returned to Poland through Ukraine, which at the time was immersed in political unrest. In 1919, he volunteered for the Polish Army, worked as a lieutenant doctor with the 32nd Infantry Regiment, and went on to become commander of a medical advance party within the East operational group. From February 1920, he worked at military hospitals – in Ujazdow, at the camps in Gdansk and Gruppe, and at the field hospital no 1 in Grudziadz, where he was head of the ward. At the end of 1920, he was in the Legions Division. After being promoted to captain, he was transferred to the Sanitary Directorate of the Polish Army. Demobilized, he was transferred to the reserve on 23 June 1922.

In early 1939, the fifty-year old Stanisław Malewicz, a reserve doctor, was promoted to major, and then enlisted into the Polish Army on 27 August 1939. He started at the Ujazdow hospital and was appointed commander of the military hospital in Rowne, Volhynia, on 6 September. After the Soviet invasion on 17 September 1939, though warned about potential risk to his life and encouraged to run away, he decided to stay. Honour and a sense of duty did not allow him to leave the wounded without medical help. At the end of September, he was arrested and transported first to Shepetovka and then to a special NKVD camp in Starobelsk.

En route, having no paper, he used a two-zloty banknote to write a few words to his family about his current situation. Not knowing the whereabouts of his closest family, who had left Sierpc when the war started, he addressed the card to his father-in-law who lived in Warsaw. Passed from hand to hand, this peculiar correspondence dated 2 October 1939 finally reached its addressee. The note included names of other people sharing Dr Malewicz’s fate.

From Starobelsk he sent two messages to his home address (dated 29 November 1939 and 10 January 1940), both of which reached his family. A dispatch sent to him on 8 May 1940 on the occasion of his name day returned with the inscription: “left in unknown direction.”

Stanisław Malewicz, like other officers from Starobelsk, was killed in Kharkov on 2 May 1940.

He was 51. His body was thrown into a death pit at Piatykhatky. He was listed as no 2219 in the NKVD record.

By decree of Stanisław Ostrowski, President-in-Exile of the Republic of Poland, issued in London on 11 November 1976 “to commemorate the sacrifice of their life in the name of Independent Poland,” he was posthumously awarded the War Order of Virtuti Militari (no 14384), along with other soldiers killed at Katyn and other places of martyrdom. On 1 January 1986, by decree of Edward Raczyński, President-in-Exile of the Republic of Poland, he was posthumously awarded the commemorative Cross of the September 1939 Campaign, along with other victims of the crime. On 5 October 2007, the minister of national defence posthumously promoted Maj. Stanisław Malewicz, MD to a higher military rank.

Jerzy Karol Malewicz, son, and Piotr Malewicz, grandson

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

73

Przodownik Policji Państwowej Michał Adamczyk Michał Adamczyk urodził się 10 września 1903 r. w Warszawie z ojca Antoniego i matki Walentyny.

Jako piętnastoletni chłopiec w 1918 r. brał udział w rozbrajaniu Niemców.

Od siedemnastego roku życia służył w Wojsku Polskim, najpierw jako ochotnik 1920 roku w legionach, potem w I Pułku Ułanów Krechowieckich, w kawalerii KOP w Drui i w 23 pułku ułanów w Kowlu. Do Polskiej Policji Państwowej wstąpił w 1928 r. Jak wynika z przedłożonej opinii, za sumienną pracę w Wojsku Polskim i za gorliwe pełnienie służby w 6 brygadzie K O P zasłużył sobie na nagrody. Po przeszkoleniu w Żyrardowie, został skierowany jako policjant na Kresy do Kamienia Koszyrskiego i UhraniczePniewna. Od 1932 r. pracował na posterunku w Węgrowie i w tym samym roku ożenił się w Radzyminie z Heleną Klatt. W 1932 r. po kursie specjalnym Przodownik Policji Państwowej Michał Adamczyk dla komendantów posterunków w Warszawie rozpoczął pracę w Skórcu, a następnie w 1937 r. został przeniesiony na własną prośbę do Sarnak. W 1938 r. za zasługi w służbie bezpieczeństwa publicznego, premier Sławoj Składkowski odznaczył go Brązowym Krzyżem Zasługi. W 1939 r. po ogłoszeniu mobilizacji i rozpoczęciu się wojny, ojciec nasz trwał na posterunku do ostatniej chwili, gdy Niemcy podchodzili już pod Sarnaki. 11 września wraz z innymi policjantami i nie zmobilizowanymi mężczyznami, zabierając z sobą broń organizacji strzeleckiej wyruszył na Wschód. Poszli nawet harcerze, których ojciec zawrócił już zza Bugu do domu. Udał się w kierunku Brześcia, gdzie spodziewano się postawienia oporu i dalej na Polesie, ponieważ w Kowlu miało być zgrupowanie policji. Po napaści sowieckiej 17 września na Polskę, organista z Sarnak około 20 września spotkał ojca naszego w drodze między Kowlem a Brześciem, dawał mu cywilne ubranie, żeby się przebrał. Ojciec odpowiedział mu, że munduru nie zdejmie i ma zadanie do wykonania. Gdzieś na tym terenie wraz z innymi policjantami dostał się do niewoli sowieckiej i osadzono ich w obozie w Ostaszkowie, który był zorganizowany w klasztorze na wyspie jeziora Seliger. Armia sowiecka poszła dalej na zachód, zajęła Siedlce, ale ostatecznie, zgodnie z umową między Niemcami i ZSRR z 28 września 1939, cofnęła się za Bug. W ten sposób rodzina nasza została uratowana przed wywiezieniem na Sybir.

O tragicznym losie ojca mama nasza dowiedziała się z kartki pocztowej, pisanej z Ostaszkowa, z datą 1 stycznia 1940 r. Była to pierwsza i jedyna wiadomość. Ostatnie słowa, które widnieją to: „stale myślę o Was, stale widzę Was we śnie… Kochający mąż i ojciec Michał”.

74

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Podczas okupacji zgłosił się do mamy żołnierz polski, który dostał się do niewoli sowieckiej razem z ojcem naszym, ale został później przekazany Niemcom. Mówił on, że bolszewicy od razu oddzielali oficerów i policjantów, których szczególnie brutalnie traktowali.

Zostało nas po ojcu troje dzieci: Ryszard, Irena i Krystyna, która urodziła się w lutym 1940 r. Mama kilkakrotnie pisała do Ostaszkowa o naszej sytuacji rodzinnej i o urodzeniu się córki, lecz nigdy nie dostała żadnej odpowiedzi. Mimo tak ciężkiej sytuacji, matka nasza od początku, bo już od października 1939 r. brała czynny udział w organizującym się ruchu oporu (KOP, ZWZ, AK). Po wojnie szukała Ojca przez Radę Polonii Amerykańskiej, Szwajcarski Czerwony Krzyż w Genewie i Polski Czerwony Krzyż w Warszawie. Odpowiedzi były zawsze negatywne. Zwróciła się do Sądu w Łosicach o uznanie ojca za zaginionego. Sąd Grodzki z braku danych z czasów wojny wydał zaświadczenie Nr 57/1949, że Adamczyk Michał ur. w 1903 r. żonaty z Heleną Klatt zmarł w dniu 9 maja 1946 r. Mając ciężką sytuację finansową wystąpiła o rentę po mężu do Zakładu Emerytalnego, który zawiadomił ją w 1951 r., że decyzją Komisji Weryfikacyjnej przy Prezesie Rady Ministrów z dnia 20.7.1949 r. „orzeczenie Nr. 1031, g”, pozbawiono ojca prawa do zaopatrzenia emerytalnego, co spowodowało utratę tych praw przez wdowę i pozostałych po nim sierot, co nie wymaga uzasadnienia. Bohaterska nasza Matka wychowała nas i wyżywiła. Zmarła w 1977 r., czekając na ojca do końca życia, nie dowiedziawszy się gdzie i kiedy zginął jej mąż. Jeszcze za jej życia córka Irena wyszła za mąż za Gustawa, syna por. Stefana Ercharda, jeńca Starobielska, zamordowanego w Charkowie.

W 1990 r. z kserokopii rosyjskich list śmierci, które zostały przekazane Polsce, my dzieci dowiedzieliśmy się, że przodownik Policji Państwowej Michał Adamczyk był jeńcem obozu NKWD w Ostaszkowie, został zamordowany w Twerze (Kalinin) w piwnicy siedziby NKWD i wrzucony do dołu śmierci w Miednoje. Figuruje na piątej pozycji listy wywozowej NKWD z datą 20 kwietnia 1940 r. z dopiskiem 037/2 Nr sprawy 1251.

Po ujawnieniu dokumentów rosyjskich, rozpoczęliśmy starania o powrót szczątków ojca do Polski. Zaangażowaliśmy się w pracę Rodzin Katyńskich. W 1991 r. pojechaliśmy wszyscy troje do Miednoje, aby po ekshumacji prokuratorskiej uczestniczyć w uroczystościach żałobnych. Ślad ojca został odnaleziony później. Podczas prac wykopaliskowych w 1995 r. w Miednoje, w dole nr 10 przy ciele ekshumowanej ofiary znaleziono ponad 30 imiennych wizytówek: „Michał Adamczyk przodownik PP poczta Sarnaki”, które zostały przerobione prawdopodobnie przez ojca na karty do gry. Nie powiadomiono nas o tym od razu.

Przywieziono je do Polski i po długich staraniach odzyskała je rodzina.

Dekretem Prezydenta RP na Uchodźstwie Stanisława Ostrowskiego wydanym w Londynie 11 listopada 1976 r. “dla upamiętnienia ofiary ich życia w imię Niepodległości Polski” został odznaczony pośmiertnie wraz z innymi żołnierzami zgładzonymi w Katyniu i innych nieznanych miejscach kaźni Orderem Wojennym Virtuti Militari (nr 14384).

1 stycznia 1986 r. dekretem Prezydenta RP na Uchodźstwie Edwarda Raczyńskiego wraz z innymi ofiarami zbrodni odznaczony pośmiertnie odznaką pamiątkową Krzyżem Kampanii Wrześniowej 1939 r. Prezydent RP postanowieniem z dnia 5 października 2007 r. mianował pośmiertnie Ojca na wyższy stopień policyjny.

Córki Irena Erchard i Krystyna Krzyszkowiak oraz syn Ryszard Adamczyk

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

75

State Police Sergeant Michał Adamczyk Michał Adamczyk was born in Warsaw on 10 September 1903 to Antoni and Walentyna. As a fifteen-year old boy, he participated in the disarmament of the Germans in 1918.

At seventeen, he joined the Polish Army, first the legions as a volunteer in 1920, and then the 1st Krechowce Ulan Regiment, the Border Protection Corps cavalry at Druja, and the 23rd Ulan Regiment at Kowel. Member of the Polish State Police in 1928. According to the submitted opinion, he deserved credit for conscientious work in the Polish Army and service in the 6th brigade of the Border Protection Corps. After training in Zyrardow, he was sent as a police officer to Kamien Koszyrski and Uhranicze-Pniewno, in what was then Poland’s eastern borderlands. From 1932, he worked at a police station in Wegrow, and married Helena Klatt in Radzymin the same year. In 1932, having undergone special training for station chiefs in Warsaw, he started work in Skorec, and in 1937 was transferred to Sarnaki at his own request.

In 1938, Prime Minister Sławoj Składkowski awarded him a bronze Cross of Merit for contribution to public safety. In 1939, once mobilisation was announced and war broke out, our father stayed in the station until the Germans approached Sarnaki. On 11 September, along with other police officers and non-mobilised men, he set off eastwards taking with him arms from a shooting organisation. Even the scouts joined him, but our father made them go back once they reached the Bug River. He headed towards Brzesc, where resistance was expected to be put up, and then to Polesie, as police was supposed to gather in Kovel. After the Soviet attack on Poland on 17 September, an organist from Sarnaki met our father on his way from Kowel to Brzesc around 20 September, and offered him civilian clothes for changing. Our father told him he would not take off his uniform because he still had a task to do. Somewhere in this area, along with other police officers, he was taken prisoner by the Soviets and detained in a camp at Ostashkov, which was housed in a monastery on an island on Lake Seliger. The Soviet army moved further west and took Siedlce, but then withdrew behind the Bug River, in line with the Soviet-German pact of 28 September 1939. This is how our family was saved from deportation to Siberia.

Our mother learned about the tragic fate of our father from a postcard he sent from Ostashkov on 1 January 1940. The first and only message, it ended with the words: “I keep thinking of you all the time, I see you in my dreams… Your loving husband and father, Michał.”

During the occupation our mother was contacted by a Polish soldier who had been in captivity with our father, but was then handed over to the Germans. He said the Bolsheviks immediately separated officers and police officers, whom they treated with special cruelty.

Our father had three children: Ryszard, Irena and Krystyna, who was born in February 1940. Our mother wrote to Ostashkov several times about our family situation and the birth of a daughter, but she never got any reply. Despite such difficult circumstances, our mother actively participated in organizing the resistance movement (Border Protection Corps, Union of Armed Struggle, Home Army) from the very beginning, i.e. from October 1939. After the war, she looked for our father through the Polish War Relief, the Swiss Red Cross in Geneva and the Polish Red Cross in Warsaw. The answers were always negative. She requested the court in Losice to declare our father missing. Due to the lack of wartime records, the county court issued certificate No 57/1949 stating that Michał Adamczyk, born in 1903, married to Helena Klatt, died on 9 May 1946. Facing financial hardship, she applied to the pension fund for a

76

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

pension after her husband’death, but was informed in 1951 that the Verification Committee of the Prime Minister by its “decision No 1031, g” issued on 20.07.1949 deprived our father, and thus his wife and us, of the right to a pension, which does not require any comments. Our heroic mother managed to raise and feed us on her own. She waited all her life for our father to come back. She died in 1977, not knowing where and when her husband died. Before she passed away, her daughter Irena married Gustaw, the son of Lt. Stefan Erchard, a prisoner of special NKVD camp in Starobelsk, who died in Kharkov.

In 1990 we, the children, learned from copies of the Russian death lists handed over to Poland that State Police Sergeant Michał Adamczyk was a prisoner at a special NKVD camp in Ostashkov. He was killed in Tver (Kalinin) in a basement of the NKVD headquarters, and his body was thrown into a death pit in Mednoye. His name is fifth on an NKVD deportation list of 20 April 1940, with a note reading: 037/2 case number 1251.

After the disclosure of the Russian documents, we undertook efforts to have our father’s remains returned to Poland. We became involved in the work of the Katyn Families organization. In 1991, the three of us went to Mednoye, and following the exhumation by prosecutors, attended a memorial service. The trace of our father was found later. During the excavation work in Mednoye in 1995, over 30 calling cards reading “Michał Adamczyk, State Police Sergeant, Sarnaki post office” were found in pit number 10, near an exhumed victim. Our father probably made them into playing cards. We were not informed about this immediately. They were brought to Poland and the family recovered them after a lot of effort.

By decree of Stanisław Ostrowski, President-in-Exile of the Republic of Poland, issued in London on 11 November 1976 “to commemorate the sacrifice of their life in the name of Independent Poland,” he was posthumously awarded the War Order of Virtuti Militari (no 14384), along with other soldiers killed at Katyn and other places of martyrdom. On 1 January 1986, by decree of Edward Raczyński, President-in-Exile of the Republic of Poland, he was posthumously awarded the commemorative Cross of the September 1939 Campaign, along with other victims of the crime. On 5 October 2007, the Polish President posthumously promoted our father to a higher police rank.

Daughters Irena Erchard and Krystyna Krzyszkowiak and son Ryszard Adamczyk

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

77

Kpt. Stanisław Piotr Mielecki Stanisław Piotr Mielecki, urodzony 22 kwietnia 1895 r. w Dębicy, powiat Ropczyce, województwo krakowskie, s. Jana i Anieli z Pietruszewskich.

Wstąpił w 1918 r. ochotniczo do Armii Polskiej jako oficer zawodowy. Ukończył austriacką Szkołę Oficerską w Lubaczowie.

W 1916 r. odbył 5-miesieczny kurs doszkolenia w Szkole Podchorążych w Warszawie oraz 3-miesieczny kurs unitarny w Rembertowie.

Uczestnik I wojny światowej i wojny polskobolszewickiej. Z dniem 1 czerwca 1919 r. mianowany na stopień kapitana.

W 1925 r. zawarł związek małżeński z Marią Heleną Jaworską.

Ponieważ nie poparł przewrotu majowego, nigdy nie został awansowany.

Kpt. Stanisław Piotr Mielecki Komitet Krzyża i Medalu Niepodległości odrzucił wniosek o jego odznaczenie.

Od 1937 r. do wybuchu wojny w 1939 r. zajmował stanowisko dowódcy kompanii wartowniczej w 50. Pułku Piechoty w Czerkasach Wołyńskich.

Stanisław Piotr Mielecki został wzięty do niewoli we Włodzimierzu Wołyńskim.

Przebywał w obozie specjalnym dla jeńców wojennych w Kozielsku. Zginął w Katyniu. Jego ciało zidentyfikowano podczas ekshumacji w 1943 r. (numer ekshumacyjny AM 3425), został pochowany w Bratniej Mogile V w I warstwie V szeregu. W czasie prac ekshumacyjnych przy ciele odnaleziono legitymację oficerską, książeczkę oszczędnościową PKO oraz medalik z łańcuszkiem.

Stanisław Piotr Mielecki odznaczony był Medalem Waleczności (II kl.), a także Brązowym Medalem Waleczności i Krzyżem Karola.

Dekretem Prezydenta RP na Uchodźstwie Stanisława Ostrowskiego wydanym w Londynie 11 listopada 1976 r. „dla upamiętnienia ofiary ich życia w imię Niepodległości Polski” został odznaczony pośmiertnie wraz z innymi żołnierzami zgładzonymi w Katyniu i innych nieznanych miejscach kaźni Orderem Wojennym Virtuti Militari (nr 14384).

1 stycznia 1986 r. dekretem Prezydenta RP na Uchodźstwie Edwarda Raczyńskiego wraz z innymi ofiarami zbrodni odznaczony pośmiertnie odznaką pamiątkową Krzyżem Kampanii Wrześniowej 1939 r. Decyzją z 5 października 2007 r. Minister Obrony Narodowej awansował kpt. Stanisława Piotra Mieleckiego pośmiertnie do stopnia majora.

Córka Krystyna Mieszczankowska

78

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Capt. Stanisław Piotr Mielecki Stanisław Piotr Mielecki, born 22 April 1895 in Debica, Ropczyce county, Krakow province, son of Jan and Aniela, née Pietruszewska.

Volunteered in 1918 to join the Polish Army as a regular officer. Graduated from the Austrian Officer School in Lubaczow. In 1916, he completed a five-month complementary course at the Officer Cadet School in Warsaw, and a three-month unitary course in Rembertow.

Fought in the First World War and the Polish-Soviet war. Appointed captain on 1 June 1919.

In 1925, married Maria Helena Jaworska.

Given his lack of support for the May coup d’état, he was never promoted. The Committee on the Cross and Medal of Independence turned down the application for his decoration.

From 1937 until the outbreak of war in 1939, he was commander of the guard company at the 50th Infantry Regiment in Czerkasy Wolynskie.

Stanisław Piotr Mielecki was taken prisoner in Wlodzimierz Wolynski. He was interned at a special NKVD camp in Kozelsk. Died at Katyn. His body was identified during exhumation in 1943 (exhumation number AM 3425) and was buried in Common Grave V, 1st layer of the 5th row. The exhumation work revealed Capt. Piotr Mielecki’s remains with an officer’s ID card, a PKO bank savings book and a pendant on a chain.

Stanisław Piotr Mielecki was awarded the Medal of Valour (class 2), the Bronze Medal of Valour, and the Cross of Charles.

By decree of Stanisław Ostrowski, President-in-Exile of the Republic of Poland, issued in London on 11 November 1976 “to commemorate the sacrifice of their life in the name of Independent Poland,” he was posthumously awarded the War Order of Virtuti Militari (no 14384), along with other soldiers killed at Katyn and other places of martyrdom. On 1 January 1986, by decree of Edward Raczyński, President-in-Exile of the Republic of Poland, he was posthumously awarded the commemorative Cross of the September 1939 Campaign, along with other victims of the crime. On 5 October 2007, the minister of national defence posthumously promoted Capt. Piotr Mielecki to the rank of major.

Krystyna Mieszczankowska, daughter

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

79

Ppłk Ryszard Żołędziowski Ryszard Żołędziowski, urodził się 27 marca 1887 r. w Murafie, w obwodzie winnickim.

Był synem Aleksandra i Franciszki z domu Jędryczkowskiej.

Absolwent Oficerskiej Szkoły Piechoty w Irkucku, od 1913 r. porucznik służby zawodowej w armii carskiej, od końca 1917 r. w I Korpusie Polskim w 11. Pułku Strzelców.

W 1918 r. wstąpił do Wojska Polskiego. Brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej w szeregach 25 Pułku Piechoty w stopniu majora piechoty ze starszeństwem z dniem 1 czerwca 1919 r.

Wspomnienie o Ryszardzie Żołędziowskim: „11 sierpnia 1920 roku, gdy w rejonie miejscowości Sawin bolszewicy zaskoczyli ogniem z zasadzki II baon 25 pp, dowódca kompanii kapitan Żołędziowski poderwał swą kompanię do ataku i mimo wielkich strat ruszył Ppłk Ryszard Żołędziowski do szturmu. W ślady kompanii ruszył baon rozbijając nieprzyjaciela i biorąc jeńców; 13 sierpnia 1920 roku, gdy zatrzymane silnym ogniem oddziały 25 pp zaległy, a na polu walki ukazała się szykująca się do szturmu kawaleria i piechota nieprzyjaciela, kapitan Żołędziowski, nie tracąc zimnej krwi, uderzył z będącą w rezerwie kompanią na konnicę nieprzyjaciela. Nie tylko nie pozwolił jej ruszyć do szturmu, ale rozproszył ją i tym samym wprowadził panikę w szeregach stojącej pod jej osłoną piechoty; 29 września 1920 roku pod morderczym ogniem piechoty nieprzyjaciela, podczas obsadzania brzegu rzeki Horyń, jego doskonałe manewry umożliwiły przerzucenie kładki przez rzekę, zdobycie przyczółka i utrzymanie go, aż do podejścia większych sił własnych. Za czyny te odznaczony został Orderem Virtuti Militari 5 kl. nr 4457.” /Źródło: K. Banaszek, W. K. Roman, Z. Sawicki, Kawalerowie orderu Virtuti Militari w mogiłach katyńskich, Warszawa 2000, s. 338/ W 1921 r. pozostał w 25. Pułku Piechoty. W pułku pełnił obowiązki dowódcy Batalionu Sztabowego. W 1924 r. został przydzielony do kursu dla młodszych oficerów piechoty. Następnie służył w Komendzie Miasta Warszawa, w 61. Pułku Piechoty. W 1928 r. został awansowany na podpułkownika piechoty ze starszeństwem z dniem 1 stycznia 1928 r. i pełnił funkcję zastępcy dowódcy 70. Pułku Piechoty. W 1932 r. był Kierownikiem 9. Okręgowego Urzędu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego w Brześciu w D.O.K. IX. W latach 1934-1935 był komendantem Placu Modlin. Z dniem 31 sierpnia 1935 r. przeszedł w stan spoczynku.

Ryszard Żołędziowski był odznaczony Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari (5 kl. Nr 4457), Krzyżem Walecznych (dwukrotnie), Srebrnym Krzyżem Zasługi, ju-

80

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

gosłowiańskim Orderem Świętego Sawy (4 kl.), Medalem Pamiątkowym za Wojnę 1918-1921 „Polska Swemu Obrońcy” oraz Medalem Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości.

Został zmobilizowany w Kampanii Wrześniowej 1939 r. Wzięty do niewoli był jeńcem obozu specjalnego NKWD w Starobielsku w 1940 r., a jego nazwisko umieszczono pod pozycją 1151 na liście jeńców. Zamordowany przez NKWD w Charkowie, ciało zostało ukryte w dołach śmierci w Piatichatkach. Obecnie jego szczątki spoczywają w Piatichatkach na Cmentarzu Ofiar Totalitaryzmu w Charkowie.

Dekretem Prezydenta RP na Uchodźstwie Stanisława Ostrowskiego wydanym w Londynie 11 listopada 1976 r. „dla upamiętnienia ofiary ich życia w imię Niepodległości Polski” został odznaczony pośmiertnie wraz z innymi żołnierzami zgładzonymi w Katyniu i innych nieznanych miejscach kaźni Orderem Wojennym Virtuti Militari (nr 14384). 1 stycznia 1986 r. dekretem Prezydenta RP na Uchodźstwie Edwarda Raczyńskiego wraz z innymi ofiarami zbrodni odznaczony pośmiertnie odznaką pamiątkową Krzyżem Kampanii Wrześniowej 1939 r.

Decyzją z 5 października 2007 r. Minister Obrony Narodowej awansował ppłk. Ryszarda Żołędziowskiego pośmiertnie do stopnia pułkownika.

Stryjeczny wnuk Krzysztof Romanowski

Lieut. Col. Ryszard Żołędziowski Ryszard Żołędziowski, born 27 March 1887 in Murafa, Vinnytsya oblast. Son of Aleksander and Franciszka, née Jędryczkowska.

Graduate of the Infantry Officer School in Irkutsk, from 1913 lieutenant of tsarist army in regular service, from late 1917 at the 11th Riflemen Regiment of the 1st Polish Corps. Joined the Polish Army in 1918. Fought in the Polish-Soviet war as a soldier of the 25th Infantry Regiment in the rank of major of infantry with seniority from 1 June 1919.

Ryszard Żołędziowski remembered: “On 11 August 1920, when the Bolsheviks fired from ambush at the 2nd Battalion of the 25th Infantry Regiment near the town of Sawin, company commander Capt. Żołędziowski ordered his unit to attack, and despite heavy casualties launched an assault. The company was followed by the battalion, which defeated the enemy and took prisoners. On 13 August 1920, heavy fire forced the 25th Infantry Regiment to a halt, and enemy cavalry and infantry appeared on the battlefield, preparing for an offensive. Seeing this, Capt. Żołędziowski did not lose his nerve and struck against the enemy cavalry with a reserve company. In doing so, he not only thwarted the imminent assault, but also dispersed the cavalry, causing panic in the ranks of infantry it was protecting. While capturing the Horyn riverbank on 29 September 1920, under murderous fire of the enemy infantry, his excellent manoeuvres allowed for throwing an overpass across the river, thus securing a bridgehead which was kept until the advance of substantial own forces. These accomplishments earned him the Order of Virtuti Militari, class 5, no 4457.” /Source: K. Banaszek, W. K. Roman, Z. Sawicki, Kawalerowie orderu Virtuti Militari w mogiłach katyńskich, Warsaw 2000, p. 338/ In 1921, he remained in the 25th Infantry Regiment, where he was commander of the

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

81

Staff Battalion. In 1924, seconded to a course for junior infantry officers. Subsequently, he served in the City of Warsaw Command, the 61st Infantry Regiment. Promoted to lieutenant colonel of infantry with seniority as of 1 January 1928, he was deputy commander of the 70th Infantry Regiment. In 1932, Head of the 9th District Physical Education and Military Training Office in Brzesc at the 9th Corps District Command. In 1934-5, commander of Modlin Square.

Retired on 31 August 1935.

Ryszard Żołędziowski was awarded the Silver Cross of the War Order of Virtuti Militari (class 5, no 4457), the Cross of Valour (twice), the Silver Cross of Merit, the Yugoslav Order of St. Sava (class 4), the 1918-21 War Memory Medal ‘Poland for her Defender’, and the Ten Years of Regained Independence Medal.

Mobilized to fight in the September 1939 Campaign. Taken prisoner and interned at a NKVD special camp in Starobelsk, he was entered as no 1151 in the prisoner record.

Murdered by the NKVD in Kharkov, his body was hidden in the death pits at Piatykhatky.

Today his remains rest at the Cemetery of the Victims of Totalitarianism in Piatykhatky, Kharkiv.

By decree of Stanisław Ostrowski, President-in-Exile of the Republic of Poland, issued in London on 11 November 1976 “to commemorate the sacrifice of their life in the name of Independent Poland,” he was posthumously awarded the War Order of Virtuti Militari (no 14384), along with other soldiers killed at Katyn and other places of martyrdom. On 1 January 1986, by decree of Edward Raczyński, President-in-Exile of the Republic of Poland, he was posthumously awarded the commemorative Cross of the September 1939 Campaign, along with other victims of the crime. On 5 October 2007, the minister of national defence posthumously promoted Lieut. Col. Ryszard Żołędziowski to the rank of colonel.

Krzysztof Romanowski, grandnephew

82

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Kalendarium postępowania w sprawie Janowiec i inni p. Rosji (skargi nr 55508/07 i 29520/09) Kalendarium postępowania Część I Przebieg postępowań przed Izbą Europejskiego Trybunału Praw Człowieka 19 listopada 2007 r.

Złożenie skargi Janowiec i Trybowski p. Rosji do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (skarga nr 55508/07).

29 stycznia 2009 r. Stanowisko pisemne Rządu FR w sprawie Janowiec i Trybowski p. Rosji.

30 stycznia 2009 r.

Poinformowanie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka o decyzji Rządu RP o przystąpieniu do sprawy Janowiec i Trybowski p. Rosji w charakterze strony trzeciej.

9 kwietnia 2009 r. Stanowisko pisemne Skarżących w sprawie Janowiec i Trybowski p. Rosji w odpowiedzi na stanowisko Rządu FR z 29 stycznia 2009 r.

14 kwietnia 2009 r. Stanowisko pisemne Rządu RP w sprawie Janowiec i Trybowski p. Rosji; tłumaczenie stanowiska na język angielski przesłane do Trybunału 12 maja 2009 r.

24 maja 2009 r.

Złożenie skargi Wołk-Jezierska i inni p. Rosji do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (skarga nr 29520/09).

8 czerwca 2009 r. Stanowisko pisemne Rządu FR w sprawie Janowiec i Trybowski p. Rosji w odpowiedzi na stanowisko Rządu RP z 14 kwietnia 2009 r.

27 stycznia 2010 r.

Poinformowanie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka o decyzji Rządu RP o przystąpieniu do sprawy Wołk-Jezierska i inni p. Rosji w charakterze strony trzeciej.

19 marca 2010 r. Stanowisko pisemne Rządu FR w sprawie Wołk-Jezierska i inni p. Rosji.

29 maja 2010 r. Stanowisko pisemne Skarżących w sprawie Wołk-Jezierska i inni p. Rosji w odpowiedzi na stanowisko Rządu FR z 19 marca 2010 r.

29 lipca 2010 r. Stanowisko pisemne Rządu RP w sprawie Wołk-Jezierska i inni p. Rosji; tłumaczenie stanowiska na język angielski przesłane do Trybunału 15 września 2010 r.

12 października 2010 r.

Stanowisko pisemne Skarżących w sprawie Wołk-Jezierska i inni p. Rosji w odpowiedzi na stanowisko Rządu RP z 29 lipca 2010 r.

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

83

13 października 2010 r. Stanowisko pisemne Rządu FR w sprawie Wołk-Jezierska i inni p. Rosji w odpowiedzi na stanowisko Rządu RP z 29 lipca 2010 r.

5 lipca 2011 r. Decyzja Europejskiego Trybunału Praw Człowieka o częściowej dopuszczalności i połączeniu skarg Janowiec i Trybowski p. Rosji oraz Wołk-Jezierska i inni p. Rosji (po połączeniu sprawa otrzymała wspólną nazwę Janowiec i inni p. Rosji) 3 sierpnia 2011 r.

9 i 13 września 2011 r.

Przedstawienie przez Skarżących w sprawie Janowiec i inni p. Rosji roszczeń w przedmiocie słusznego zadośćuczynienia.

15 września 2011 r. Dodatkowe stanowisko pisemne Rządu RP w sprawie zarzutu naruszenia przez Rząd FR art. 38 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka w związku z odmową przedłożenia przez Rząd FR postanowienia z 21 września 2004 r. o umorzeniu rosyjskiego śledztwa katyńskiego.

15 września 2011 r. Dodatkowe stanowisko pisemne Rządu FR w sprawie zarzutu naruszenia art. 38 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka w związku z odmową przedłożenia przez Rząd FR postanowienia z 21 września 2004 r. o umorzeniu rosyjskiego śledztwa katyńskiego.

15 września 2011 r. Dodatkowe stanowisko pisemne Skarżących w sprawie naruszenia art. 38 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka w związku z odmową przedłożenia przez Rząd FR postanowienia z 21 września 2004 r. o umorzeniu rosyjskiego śledztwa katyńskiego.

6 października 2011 r.

Rozprawa w sprawie Janowiec i inni p. Rosji przed Izbą Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.

19 października 2011 r. Stanowisko pisemne Rządu FR w sprawie Janowiec i inni p. Rosji w odpowiedzi na roszczenia Skarżących z 3 sierpnia 2011 r. oraz 9 i 13 września 2011 r. w przedmiocie słusznego zadośćuczynienia.

16 kwietnia 2012 r. Ogłoszenie wyroku Izby Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Janowiec i inni p. Rosji.

Część II Przebieg postępowania przed Wielką Izbą Europejskiego Trybunału Praw Człowieka 29 czerwca 2012 r.

3 i 5 lipca 2012 r.

11 lipca 2012 r.

Złożenie przez Skarżących wniosków o rozpatrzenie sprawy Janowiec i inni p. Rosji przez Wielką Izbę Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.

Złożenie przez Rząd RP wniosku popierającego wnioski Skarżących o rozpatrzenie sprawy Janowiec i inni p. Rosji przez Wielką Izbę Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.

84

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

24 września 2012 r. Decyzja panelu 5 sędziów Wielkiej Izby o przekazaniu sprawy Janowiec i inni p. Rosji do rozpatrzenia przez Wielką Izbę Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.

30 listopada 2012 r.

Przedstawienie stanowiska pisemnego przez Skarżących w sprawie nr 29520/09 oraz stanowisk Rządu FR i Rządu RP w postępowaniu w sprawie Janowiec i inni p. Rosji przed Wielką Izbą Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.

10 grudnia 2012 r.

Przedstawienie stanowiska pisemnego przez Skarżących w sprawie nr 55508/07 w postępowaniu w sprawie Janowiec i inni p. Rosji przed Wielką Izbą Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.

16 stycznia 2013 r.

Przedstawienie stanowisk pisemnych przez organizacje pozarządowe, które uzyskały zgodę Trybunału na przystąpienia do postępowania w sprawie Janowiec i inni p. Rosji przed Wielką Izbą Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w charakterze strony trzeciej; stanowiska przedłożyły: Public International Law and Policy Group, Centrum Praw Człowieka „Memoriał”, European Human Rights Advocacy Centre, Essex Transitional Justice Network, Open Society Justice Initiative oraz Amnesty International.

17 stycznia 2013 r.

Przedłożenie dokumentów dodatkowych przez Rząd FR w sprawie Janowiec i inni p. Rosji przed Wielką Izbą Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.

13 lutego 2013 r.

Rozprawa w sprawie Janowiec i inni p. Rosji przed Wielką Izbą Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.

21 października 2013 r. Ogłoszenie wyroku Wielkiej Izby Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Janowiec i inni p. Rosji.

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

85

Calendar of proceedings in the case Janowiec and Others v. Russia (appl. nos. 55508/07 and 29520/09) Calendar of proceedings Part I Proceedings held before a Chamber of the European Court of Human Rights 19 November 2007 Application filed with the European Court of Human Rights in the case Janowiec and Trybowski v. Russia (appl. no. 55508/07).

29 January 2009

The Government of Russia submits written comments in the case Janowiec and Trybowski v. Russia.

30 January 2009

The Government of Poland notifies its decision to intervene in the case Janowiec and Trybowski v. Russia as a third party to the European Court of Human Rights.

9 April 2009

The Applicants submit written comments in the case Janowiec and Trybowski v. Russia in reply to the Russian Government’s submission of 29 January 2009.

14 April 2009

The Government of Poland submits written comments in the case Janowiec and Trybowski v. Russia; translation into English was submitted on 12 May 2009.

24 May 2009 Application filed with the European Court of Human Rights in the case Wołk-Jezierska and Others v. Russia (appl. no.

29520/09).

8 June 2009

The Government of Russia submits written comments in the case Janowiec and Trybowski v. Russia in reply to the Polish Government’s submission of 14 April 2009.

19 March 2010

The Government of Poland notifies its decision to intervene in the case Wołk-Jezierska and Others v. Russia as a third party to the European Court of Human Rights.

19 March 2010

The Government of Russia submits written comments in the case Wołk-Jezierska and Others v. Russia.

29 May 2010

The Applicants submit written comments in the case WołkJezierska and Others v. Russia in reply to the Russian Government’s submission of 19 March 2010.

29 July 2010

The Government of Poland submits written comments in the case Wołk-Jezierska and Others v. Russia; translation into English was submitted on 15 September 2010.

86

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

12 October 2010

The Applicants submit written comments in the case WołkJezierska and Others v. Russia in reply to the Polish Government’s submission of 29 July 2010.

13 October 2010

The Government of Russia submits written comments in the case Wołk-Jezierska and Others v. Russia in reply to the Polish Government’s submission of 29 July 2010.

5 July 2011

The European Court of Human Rights declares the applications partially admissible and decides to join the cases Janowiec and Trybowski v. Russia and Wołk-Jezierska and Others v. Russia into one (Janowiec and Others v. Russia).

3 August 2011 9, 13 September 2011

The Applicants submit claims for just satisfaction in the case Janowiec and Others v. Russia.

15 September 2011

The Government of Poland submits additional written comments on the alleged violation of Article 38 of the European Convention on Human Rights by the Government of Russia following the Russian Government’s refusal to provide the Court with a copy of its decision dated 21 September 2004 to discontinue the Katyń investigation.

15 September 2011

The Government of Russia submits additional written comments on the allegation that it violated Article 38 of the European Convention on Human Rights by refusing to provide the Court with a copy of its decision dated 21 September 2004 to discontinue the Katyń investigation.

15 September 2011

The Applicants submit additional written comments on the alleged violation of Article 38 of the European Convention on Human Rights by the Government of Russia following the Russian Government’s refusal to provide the Court with a copy of its decision dated 21 September 2004 to discontinue the Katyń investigation.

6 October 2011

Hearing in the case Janowiec and Others v. Russia held before a Chamber of the European Court of Human Rights.

19 October 2011

The Government of Russia submits written comments in the case Janowiec and Others v. Russia in reply to the Applicants’ claims for just satisfaction of 3 August 2011, and 9 and 13 September 2011.

16 April 2012

The Chamber of the European Court of Human Rights announces its judgment in the case Janowiec and Others v. Russia.

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

87

Part II Proceedings held before the Grand Chamber of the European Court of Human Rights 29 June 2012 3 and 5 July 2012

11 July 2012

The Applicants file requests for referral of the case Janowiec and Others v. Russia to the Grand Chamber of the European Court of Human Rights.

The Government of Poland files a request supporting the Applicants’ requests for referral of the case Janowiec and Others v. Russia to the Grand Chamber of the European Court of Human Rights.

24 September 2012 Decision by a five-judge panel of the Grand Chamber to grant the requests for referral of the case Janowiec and Others v. Russia to the Grand Chamber of the European Court of Human Rights.

30 November 2012

The Applicants in the case no. 29520/09, the Government of Russia and the Government of Poland submit written comments in connection with proceedings before the Grand Chamber of the European Court of Human Rights in the case Janowiec and Others v. Russia.

10 December 2012

The Applicants in the case no. 55508/07 submit written comments in connection with proceedings before the Grand Chamber of the European Court of Human Rights in the case Janowiec and Others v. Russia.

16 January 2013

Written submissions by non-governmental organisations which were granted leave to intervene in the proceedings in the case Janowiec and Others v. Russia before the Grand Chamber of the European Court of Human Rights as third parties; the following organisations submitted their written comments: the Public International Law and Policy Group, the “Memorial” Human Rights Centre, the European Human Rights Advocacy Centre, the Essex Transitional Justice Network, Open Society Justice Initiative, and Amnesty International.

17 January 2013

The Government of Russia submits additional documents to the Grand Chamber of the European Court of Human Rights in the case Janowiec and Others v. Russia.

13 February 2013

Hearing in the case Janowiec and Others v. Russia held before the Grand Chamber of the European Court of Human Rights.

21 October 2013

The Grand Chamber of the European Court of Human Rights announces its judgment in the case Janowiec and Others v. Russia.

88

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Dokumenty przedłożone przez Rząd Rzeczypospolitej Polskiej w sprawie Janowiec i inni przeciwko Rosji (skargi nr 55508/07 i 29520/09) Część I: Dokumenty przedłożone przez Rząd RP w postępowaniach prowadzonych przed Izbą Europejskiego Trybunału Praw Człowieka 1.

Pismo Rządu RP z 30 stycznia 2009 r. w sprawie przyłączenia się do sprawy Janowiec i Trybowski p. Rosji

2.

Stanowisko Rządu RP z 14 kwietnia 2009 r. w sprawie Janowiec i Trybowski p. Rosji Załączniki do stanowiska Rządu RP z 14 kwietnia 2009 r.: • Załącznik nr 1 – Zestawienie informacji na temat losu Andrzeja Janowca, jeńca obozu NKWD w Starobielsku, będących w posiadaniu Federacji Rosyjskiej – tabela obejmująca dokumenty źródłowe oznaczone numerami od 1 A do 1 I (załącznik nieuwzględniony w publikacji).

• Załącznik nr 1A – Protokół z przesłuchania świadka, Jerzego Janowca, syna Andrzeja Janowca, jeńca obozu NKWD w Starobielsku, złożonego 7 marca 2005 r. przed A. Majcherem, prokuratorem Instytutu Pamięci Narodowej – Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Katowicach (załącznik nieuwzględniony w publikacji).

• Załącznik nr 1B – Kopia kartki pocztowej nadanej w 1939 r. przez Andrzeja Janowca, jeńca obozu NKWD w Starobielsku, z obozu do żony Heleny Janowiec w okupowanej Polsce.

• Załącznik nr 1C [załącznik tożsamy z załącznikiem 2B] – Protokół z polsko-rosyjskich prac archeologiczno-ekshumacyjnych prowadzonych w Charkowie od 25 lipca do 9 sierpnia 1991 r. podpisany 9 sierpnia 1991 r. przez płk A. Trietieckiego, prokuratora Głównej Prokuratury Wojskowej FR, S. Śnieżko, Zastępcę Prokuratora Generalnego RP oraz polskich i rosyjskich ekspertów medycyny sądowej (załącznik nieuwzględniony w publikacji).

• Załącznik nr 1D – Kopia kartki zawierającej nazwiska polskich oficerów osadzonych w obozie NKWD w Starobielsku, w tym nazwisko Andrzeja Janowca, wydobyta z grobu nr 40/95 podczas prac archeologiczno-ekshumacyjnych w Charkowie w 1995 r.

• Załącznik nr 1E [załącznik tożsamy z załącznikiem 2F] – Odpowiedź Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 23 czerwca 2003 r. na wniosek mec. Józefa Szewczyka w sprawie rozstrzelania i pogrzebania Andrzeja Janowca, jeńca obozu NKWD w Starobielsku.

• Załącznik nr 1F – Kopia listu Heleny Janowiec z 2 lutego 1941 r. do Andrzeja Janowca wraz z kopertą okazaną przez Jerzego Janowca, syna Andrzeja Janowca,

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

89

jeńca obozu NKWD w Starobielsku, podczas przesłuchania 7 marca 2005 r. przed A. Majcherem, prokuratorem Instytutu Pamięci Narodowej – Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Katowicach (załącznik nieuwzględniony w publikacji).

• Załącznik nr 1G [załącznik tożsamy z załącznikiem 2I] – Uchwała nr P13/144-op Komitetu Centralnego Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików) z 5 marca 1940 r. w sprawie rozstrzelania przez NKWD 25 700 polskich jeńców wojskowych i innych osób polskiego pochodzenia (załącznik nieuwzględniony w publikacji).

• Załącznik nr 1H [załącznik tożsamy z załącznikiem 2J] – Notatka A. Szelepina, Przewodniczącego KGB przy Radzie Ministrów ZSRR dla N. Chruszczowa z 3 marca 1959 r. (załącznik nieuwzględniony w publikacji).

• Załącznik nr 1 I – Kopie listów przewodnich z przekazania w 1992 i 1993 r. ekspertyz polskich biegłych z badania materiału dowodowego zabezpieczonego w trakcie polsko-rosyjskich prac archeologiczno-ekshumacyjnych w Charkowie w 1991 r. (załącznik nieuwzględniony w publikacji).

• Załącznik nr 2 – Zestawienie informacji na temat losu Antoniego Nawratila, jeńca obozu NKWD w Starobielsku, będących w posiadaniu Federacji Rosyjskiej – tabela obejmująca dokumenty źródłowe oznaczone numerami od 2 A do 2 K. • Załącznik nr 2A – Protokół z przesłuchania Elfrydy Trybowskiej, córki Antoniego Nawratila, jeńca obozu NKWD w Starobielsku, złożonego 12 stycznia 2004 r. przed A. Hudyką, prokuratorem Instytutu Pamięci Narodowej – Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Krakowie (załącznik nieuwzględniony w publikacji).

• Załącznik nr 2B [załącznik tożsamy z załącznikiem 1C] – Protokół z polsko-rosyjskich prac archeologiczno-ekshumacyjnych prowadzonych w Charkowie od 25 lipca do 9 sierpnia 1991 r. podpisany 9 sierpnia 1991 r. przez płk A. Trietieckiego, prokuratora Głównej Prokuratury Wojskowej FR, S. Śnieżko, Zastępcę Prokuratora Generalnego RP oraz polskich i rosyjskich ekspertów medycyny sądowej (załącznik nieuwzględniony w publikacji).

• Załącznik nr 2C – Ekspertyza kryminalistyczna nr HLE-3937/91 Centralnego Laboratorium Kryminalistycznego Komendy Głównej Policji w Warszawie z 16 lipca 1992 r. dotycząca kartki zawierającej listę 118 nazwisk polskich oficerów osadzonych w obozie NKWD w Starobielsku, w tym nazwisko Antoniego Nawratila, wydobytej podczas prac archeologiczno-ekshumacyjnych w Charkowie w 1991 r. (w publikacji załącznik umieszczony w formie wyciągu).

• Załącznik nr 2D – Kopia fragmentu kartki zawierającej listę 118 nazwisk polskich oficerów osadzonych w obozie NKWD w Starobielsku, w tym nazwisko Antoniego Nawratila, wydobytej podczas prac archeologiczno-ekshumacyjnych w Charkowie w 1991 r.

• Załącznik nr 2E [załącznik tożsamy z dokumentem w załączniku 2K, z załącznikiem 3D oraz z załącznikiem 2D do stanowiska Rządu RP z 29 lipca 2010 r.] – Pismo

90

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka Ministerstwa Sprawiedliwości RP do Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 9 października 1992 r. informujące o przekazaniu Federacji Rosyjskiej szeregu dokumentów, w tym ekspertyzy kryminalistycznej nr HLE-3937/91, w wykonaniu radzieckiego wniosku z 25 grudnia 1990 r. o pomoc prawną w ramach śledztwa katyńskiego nr 159.

• Załącznik nr 2F [załącznik tożsamy z załącznikiem 1E] – Odpowiedź Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 23 czerwca 2003 r. na wniosek mec. J. Szewczyka w sprawie rozstrzelania i pogrzebania Antoniego Nawratila, jeńca obozu NKWD w Starobielsku.

• Załącznik nr 2G – Kopia tłumaczenia listu od Antoniego Nawratila z obozu NKWD w Starobielsku z 7 kwietnia 1940 r. do żony Blanki Nawratil okazana przez Elfrydę Trybowską, córkę Antoniego Nawratila, podczas przesłuchania 12 stycznia 2004 r. przed A. Hudyką, prokuratorem Instytutu Pamięci Narodowej – Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Krakowie (załącznik nieuwzględniony w publikacji).

• Załącznik nr 2H – Kopie listów Antoniego Nawratila, jeńca obozu NKWD w Starobielsku, jego żony Blanki Nawratil i córki Elfrydy Trybowskiej z okresu 1939-1940 (załącznik nieuwzględniony w publikacji).

• Załącznik nr 2I [załącznik tożsamy z załącznikiem 1G] – Uchwała nr P13/144-op Komitetu Centralnego Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików) z 5 marca 1940 r. w sprawie rozstrzelania przez NKWD 25 700 polskich jeńców wojskowych i innych osób polskiego pochodzenia (załącznik nieuwzględniony w publikacji).

• Załącznik nr 2J [załącznik tożsamy z załącznikiem 1H]– Notatka A. Szelepina, Przewodniczącego KGB przy Radzie Ministrów ZSRR dla N. Chruszczowa z 3 marca 1959 r. (załącznik nieuwzględniony w publikacji).

• Załącznik nr 2K – Pismo Ministerstwa Sprawiedliwości RP do Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 9 października 1992 r. informujące o przekazaniu Federacji Rosyjskiej szeregu dokumentów, w tym ekspertyzy kryminalistycznej nr HLE-3937/91, w wykonaniu radzieckiego wniosku z 25 grudnia 1990 r. o pomoc prawną w ramach śledztwa katyńskiego nr 159 [załącznik tożsamy z załącznikiem 2E, z załącznikiem 3D oraz z załącznikiem 2D do stanowiska Rządu RP z 29 lipca 2010 r.] oraz pismo Ministerstwa Sprawiedliwości RP do Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 19 lutego 1993 r. informujące o przekazaniu Federacji Rosyjskiej 5 opinii i 2 ekspertyz w wykonaniu radzieckiego wniosku z 25 grudnia 1990 r. o pomoc prawną w ramach śledztwa katyńskiego nr 159 [załącznik tożsamy z załącznikiem 3E oraz z załącznikiem 2E do stanowiska Rządu RP z 29 lipca 2010 r.].

• Załącznik nr 3 – Lista dokumentów przekazanych ZSRR / Federacji Rosyjskiej w odpowiedzi na radziecki wniosek z 25 grudnia 1990 r. o pomoc prawną w ramach śledztwa katyńskiego nr 159 (załącznik nieuwzględniony w niniejszej publikacji).

• Załącznik nr 3A [załącznik tożsamy z załącznikiem 2A do stanowiska Rządu RP z 29 lipca 2010 r.] – Pismo Ministerstwa Sprawiedliwości RP do Głównej Prokura-

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

91

tury Wojskowej ZSRR z 11 kwietnia 1991 r. informujące o przekazaniu ZSRR ok.

200 dokumentów, w tym protokołów zeznań świadków, będących członkami rodzin więźniów z obozów NKWD w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie, w wykonaniu radzieckiego wniosku z 25 grudnia 1990 r. o pomoc prawną w ramach śledztwa katyńskiego nr 159.

• Załącznik nr 3B [załącznik tożsamy z załącznikiem 2B do stanowiska Rządu RP z 29 lipca 2010 r.]– Pismo Ministerstwa Sprawiedliwości RP do Głównej Prokuratury Wojskowej ZSRR z 28 czerwca 1991 r. informujące o przekazaniu ZSRR ok.

200 dokumentów, w tym protokołów zeznań świadków, będących członkami rodzin więźniów z obozów NKWD w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie, w wykonaniu radzieckiego wniosku z 25 grudnia 1990 r. o pomoc prawną w ramach śledztwa katyńskiego nr 159.

• Załącznik nr 3C [załącznik tożsamy z załącznikiem 2C do stanowiska Rządu RP z 29 lipca 2010 r.] – Pismo Ministerstwa Sprawiedliwości RP do Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 11 kwietnia 1992 r. informujące o przekazaniu Federacji Rosyjskiej ok. 100 dokumentów, w tym protokołów zeznań świadków, będących członkami rodzin więźniów z obozów NKWD w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie, w wykonaniu radzieckiego wniosku z 25 grudnia 1990 r. o pomoc prawną w ramach śledztwa katyńskiego nr 159.

• Załącznik nr 3D [załącznik tożsamy z załącznikiem 2E, z dokumentem w załączniku 2K oraz z załącznikiem 2D do stanowiska Rządu RP z 29 lipca 2010 r.] – Pismo Ministerstwa Sprawiedliwości RP do Głównej Prokuratury Wojskowej Federacji Rosyjskiej z 9 października 1992 r. informujące o przekazaniu Federacji Rosyjskiej szeregu dokumentów, w tym ekspertyzy kryminalistycznej nr HLE-3937/91, w wykonaniu radzieckiego wniosku z 25 grudnia 1990 r. o pomoc prawną w ramach śledztwa katyńskiego nr 159.

• Załącznik nr 3E [załącznik tożsamy z dokumentem w załączniku 2K oraz z załącznikiem 2E do stanowiska Rządu RP z 29 lipca 2010 r.] – Pismo Ministerstwa Sprawiedliwości RP do Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 19 lutego 1993 r. informujące o przekazaniu Federacji Rosyjskiej 5 opinii i 2 ekspertyz w wykonaniu radzieckiego wniosku z 25 grudnia 1990 r. o pomoc prawną w ramach śledztwa katyńskiego nr 159.

• Załącznik nr 3F – Wersja robocza pisma Ministerstwa Sprawiedliwości RP do Głównej Prokuratury Wojskowej FR z maja 1995 r. w wykonaniu radzieckiego wniosku z 25 grudnia 1990 r. o pomoc prawną w ramach śledztwa katyńskiego nr 159.

• Załącznik nr 3G [załącznik tożsamy z załącznikiem 2F do stanowiska Rządu RP z 29 lipca 2010 r.]– Pismo Ministerstwa Sprawiedliwości RP do Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 16 sierpnia 1995 r. informujące o przekazaniu Federacji Rosyjskiej ok. 250 dokumentów, w tym protokołów z zeznań świadków w sprawie osób figurujących na tzw. Ukraińskiej Liście Katyńskiej i tzw. Białoruskiej Liście Katyńskiej, w wykonaniu radzieckiego wniosku z 25 grudnia 1990 r. o pomoc prawną w ramach śledztwa katyńskiego nr 159.

92

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

3.

Pismo Rządu RP z 27 stycznia 2010 r. w sprawie przyłączenia się do sprawy Wołk-Jezierska i inni p. Rosji

4.

Stanowisko Rządu RP z 29 lipca 2010 r. w sprawie Wołk-Jezierska i inni p. Rosji Załączniki do stanowiska Rządu RP z 29 lipca 2010 r.: • Załącznik nr 1 – Zestawienie informacji na temat losu krewnych Skarżących, Ofiar Zbrodni Katyńskiej, będących w posiadaniu Federacji Rosyjskiej – tabela obejmująca dokumenty źródłowe oznaczone numerami od 1 A do 1 M. • Załącznik nr 1A – Lista wywozowa z obozu NKWD w Kozielsku nr 052/3 z 27 kwietnia 1940 r. z poleceniem przekazania 100 polskich jeńców wojennych, w tym Wincentego Wołka, pod zarząd naczelnika NKWD na okręg smoleński (w publikacji załącznik zamieszczony w formie wyciągu).

• Załącznik nr 1B – Niemiecka lista ekshumacyjna Amtliches Material zum Massenmord von KATYŃ z 1943 r. zawierająca nazwiska Wincentego Wołka, Stanisława Rodowicza i Stanisława Mieleckiego – jeńców obozu NKWD w Kozielsku (w publikacji w formie wyciągu).

• Załącznik nr 1C – Wykaz Polskiego Czerwonego Krzyża osób ekshumowanych w Katyniu w 1943 r. zawierający nazwiska Wincentego Wołka, Stanisława Rodowicza i Stanisława Mieleckiego – jeńców obozu NKWD w Kozielsku (w publikacji załącznik zamieszczony w formie wyciągu).

• Załącznik nr 1D – Kartoteka osobowa do wykazu Polskiego Czerwonego Krzyża osób ekshumowanych w Katyniu w 1943 r. zawierająca nazwiska Wincentego Wołka, Stanisława Rodowicza i Stanisława Mieleckiego – jeńców obozu NKWD w Kozielsku (w publikacji załącznik zamieszczony w formie wyciągu).

• Załącznik nr 1E – Lista wywozowa z obozu NKWD w Kozielsku nr 017/2 z przełomu kwietnia i maja 1940 r. z poleceniem przekazania 100 polskich jeńców wojennych, w tym Stanisława Rodowicza, pod zarząd naczelnika NKWD na okręg smoleński (w publikacji załącznik zamieszczony w formie wyciągu).

• Załącznik nr 1F – Lista wywozowa z obozu NKWD w Kozielsku nr 014/4 z 4 kwietnia 1940 r. z poleceniem przekazania 99 polskich jeńców wojennych, w tym Stanisława Mieleckiego, pod zarząd naczelnika NKWD na okręg smoleński (w publikacji załącznik zamieszczony w formie wyciągu).

• Załącznik nr 1G – Pismo o sygn. IV/[nieczytelne]0.43.13.W Dyrektora Polskiego Czerwonego Krzyża do Marii Mieleckiej dotyczące identyfikacji w 1943 r. w Katyniu zwłok jej męża Stanisława Mieleckiego (załącznik nieuwzględniony w publikacji).

• Załącznik nr 1H – Protokół z 16 stycznia 1947 r. z przesłuchania Marii Mieleckiej przed Sądem Grodzkim w Aleksandrowie Kujawskim w sprawie o sygn. Zg.31/46 w przedmiocie stwierdzenia zgonu jej męża Stanisława Mieleckiego (załącznik nieuwzględniony w publikacji).

• Załącznik nr 1I – Postanowienie Sądu Grodzkiego w Aleksandrowie Kujawskim

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

93

z 16 stycznia 1947 r. w sprawie o sygn. Zg.31/46 w przedmiocie stwierdzenia zgonu Stanisława Mieleckiego.

• Załącznik nr 1J – Lista jeńców obozu NKWD w Starobielsku, sporządzona przez naczelnika obozu sierżanta Gajdideja oraz sekretarz Bołdariewę opatrzona tytułem „Spis ewidencyjny jeńców wojennych ubyłych z obozu NKWD ZSRR w Starobielsku”, zawierająca nazwiska Ryszarda Żołędziowskiego, Stanisława Uziembło, Stefana Ercharda i Stanisława Malewicza (w publikacji załącznik zamieszczony w formie wyciągu).

• Załącznik nr 1K – Ekspertyza kryminalistyczna nr HLE-3937/91 Centralnego Laboratorium Kryminalistycznego Komendy Głównej Policji w Warszawie z 16 lipca 1992 r. dotycząca kartki zawierającej listę 118 nazwisk polskich oficerów osadzonych w obozie NKWD w Starobielsku, w tym nazwisko Ryszarda Żołędziowskiego, wydobytej podczas prac archeologiczno-ekshumacyjnych w Charkowie w 1991 r. (w publikacji załącznik zamieszczony w formie wyciągu). Do ekspertyzy dołączono kopię fragmentu kartki z nazwiskiem Ryszarda Żołędziowskiego.

• Załącznik nr 1L – Lista wywozowa z obozu NKWD w Ostaszkowie nr 045/3 z 22 kwietnia 1940 r. z poleceniem przekazania 95 polskich jeńców wojennych, w tym Szymona Tomaszewskiego, pod zarząd naczelnika NKWD na okręg kaliniński (w publikacji załącznik zamieszczony w formie wyciągu).

• Załącznik nr 1Ł – Lista wywozowa z obozu NKWD w Ostaszkowie nr 033/2 z 16 kwietnia 1940 r. z poleceniem przekazania 100 polskich jeńców wojennych, w tym Aleksandra Wielebnowskiego, pod zarząd naczelnika NKWD na okręg kaliniński (w publikacji załącznik zamieszczony w formie wyciągu).

• Załącznik nr 1M – Lista wywozowa z obozu NKWD w Ostaszkowie nr 037/2 z 20 kwietnia 1940 r. z poleceniem przekazania 100 polskich jeńców wojennych, w tym Michała Adamczyka, pod zarząd naczelnika NKWD na okręg kaliniński (w publikacji załącznik zamieszczony w formie wyciągu).

• Załącznik nr 2 – Zestawienie informacji na temat dokumentów przekazanych Federacji Rosyjskiej w wykonaniu radzieckiego wniosku z 25 grudnia 1990 r. o pomoc prawną w ramach śledztwa katyńskiego nr 159 – lista obejmująca dokumenty źródłowe oznaczone numerami od 2 A do 2 F (załącznik nieuwzględniony w publikacji).

• Załącznik nr 2A [załącznik tożsamy z załącznikiem 3A do stanowiska Rządu RP z 14 kwietnia 2009 r.]– Pismo Ministerstwa Sprawiedliwości RP do Głównej Prokuratury Wojskowej ZSRR z 11 kwietnia 1991 r. informujące o przekazaniu ZSRR ok. 200 dokumentów, w tym protokołów zeznań świadków, będących członkami rodzin więźniów z obozów NKWD w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie, w wykonaniu radzieckiego wniosku z 25 grudnia 1990 r. o pomoc prawną w ramach śledztwa katyńskiego nr 159.

• Załącznik nr 2B [załącznik tożsamy z załącznikiem 3B do stanowiska Rządu RP z 14 kwietnia 2009 r.]– Pismo Ministerstwa Sprawiedliwości RP do Głównej Prokuratury Wojskowej ZSRR z 28 czerwca 1991 r. informujące o przekazaniu ZSRR

94

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka ok. 200 dokumentów, w tym protokołów zeznań świadków, będących członkami rodzin więźniów z obozów NKWD w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie, w wykonaniu radzieckiego wniosku z 25 grudnia 1990 r. o pomoc prawną w ramach śledztwa katyńskiego nr 159.

• Załącznik nr 2C [załącznik tożsamy z załącznikiem 3C do stanowiska Rządu RP z 14 kwietnia 2009 r.] – Pismo Ministerstwa Sprawiedliwości RP do Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 11 kwietnia 1992 r. informujące o przekazaniu Federacji Rosyjskiej ok. 100 dokumentów, w tym protokołów zeznań świadków, będących członkami rodzin więźniów z obozów NKWD w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie, w wykonaniu radzieckiego wniosku z 25 grudnia 1990 r. o pomoc prawną w ramach śledztwa katyńskiego nr 159.

• Załącznik nr 2D [załącznik tożsamy z załącznikami 2E i 3D do stanowiska Rządu RP z 14 kwietnia 2009 r. oraz z dokumentem w załączniku 2K do stanowiska Rządu RP z 14 kwietnia 2009 r.]– Pismo Ministerstwa Sprawiedliwości RP do Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 9 października 1992 r. informujące o przekazaniu Federacji Rosyjskiej szeregu dokumentów, w tym ekspertyzy kryminalistycznej nr HLE-3937/91, w wykonaniu radzieckiego wniosku z 25 grudnia 1990 r. o pomoc prawną w ramach śledztwa katyńskiego nr 159.

• Załącznik nr 2E [załącznik tożsamy z załącznikiem 3E do stanowiska Rządu RP z 14 kwietnia 2009 r. oraz z dokumentem w załączniku 2K do stanowiska Rządu RP z 14 kwietnia 2009 r.]– Pismo Ministerstwa Sprawiedliwości RP do Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 19 lutego 1993 r. informujące o przekazaniu Federacji Rosyjskiej 5 opinii i 2 ekspertyz w wykonaniu radzieckiego wniosku z 25 grudnia 1990 r. o pomoc prawną w ramach śledztwa katyńskiego nr 159.

• Załącznik nr 2F [załącznik tożsamy z załącznikiem 3G do stanowiska Rządu RP z 14 kwietnia 2009 r.]– Pismo Ministerstwa Sprawiedliwości RP do Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 16 sierpnia 1995 r. informujące o przekazaniu Federacji Rosyjskiej ok. 250 dokumentów, w tym protokołów z zeznań świadków w sprawie osób figurujących na tzw. Ukraińskiej Liście Katyńskiej i tzw. Białoruskiej Liście Katyńskiej, w wykonaniu radzieckiego wniosku z 25 grudnia 1990 r. o pomoc prawną w ramach śledztwa katyńskiego nr 159.

• Załącznik nr 3 – Sprawozdanie dr E. Seyfrieda z 13 kwietnia 1943 r. z pobytu w Lesie Katyńskim wiosną 1943 r. złożone Państwu Podziemnemu. Przykład dokumentu wytworzonego przez przedstawicieli polskiego społeczeństwa obecnych w Lesie Katyńskim wiosną 1943 r. (załącznik nieuwzględniony w publikacji).

• Załącznik nr 4 – Raport końcowy Polskiego Czerwonego Krzyża sporządzony w czerwcu 1943 r. przez K. Skarżyńskiego Sekretarza Generalnego PCK zawierający sprawozdanie Komisji Technicznej PCK z wyników jej prac w Lesie Katyńskim wiosną 1943 r. (załącznik nieuwzględniony w publikacji).

• Załącznik nr 5 – Pismo Międzyresortowej Komisji ds. Ochrony Tajemnicy Państwowej FR z 25 czerwca 2010 r. odczytane 13 lipca 2010 r. na posiedzeniu Moskiewskiego Sądu Miejskiego w sprawie ze skargi Stowarzyszenia Memoriał.

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights 5.

95

Stanowisko dodatkowe Rządu RP z 15 września 2011 r. złożone po decyzji Europejskiego Trybunału Praw Człowieka o połączeniu spraw Janowiec i Trybowski p. Rosji oraz Wołk-Jezierska i inni p. Rosji w jedną sprawę – Janowiec i inni p. Rosji Załączniki do stanowiska dodatkowego Rządu RP z 15 września 2011 r.: • Załącznik nr 1 – Decyzja Prokuratury Okręgowej ZSRR w Charkowie z 22 marca 1990 r. o wszczęciu śledztwa nr 189001 w sprawie masowych grobów w okolicach Charkowa.

• Załącznik nr 2 – Decyzja Prokuratury Okręgowej ZSRR w Kalininie z 6 czerwca 1990 r. o wszczęciu śledztwa nr 42813 w sprawie zaginięcia w okręgu kalinińskim w latach 1939 – 1940 polskich jeńców wojennych i cywilów.

• Załącznik nr 3 – Dwie Decyzje Głównej Prokuratury Wojskowej ZSRR z 27 września 1990 r. o przejęciu śledztwa nr 189001 Prokuratury Okręgowej ZSRR w Charkowie.

• Załącznik nr 4 – Decyzja Prokuratury Okręgowej ZSRR w Twerze z 12 listopada 1990 r. o przekazaniu śledztwa nr 42813 Głównej Prokuraturze Wojskowej ZSRR. • Załącznik nr 5 – Wniosek Głównej Prokuratury Wojskowej ZSRR z 25 grudnia 1990 r. o udzielenie przez władze Rzeczypospolitej Polskiej pomocy prawnej w ramach radzieckiego śledztwa w sprawie Zbrodni Katyńskiej.

• Załącznik nr 6 – Wyciągi z akt rosyjskiego śledztwa katyńskiego nr 159, z tomów: 12, 27, 28, 72, 79, 81, 89, 95, 97, 108, 155 i 156 (załącznik nieuwzględniony w publikacji).

6.

Stanowisko Rządu RP w sprawie Janowiec i inni p. Rosji przedstawione podczas rozprawy 6 października 2011 r. przed Izbą Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w odpowiedzi na pytania Trybunału sformułowane w piśmie z 18 sierpnia 2011 r.

Część II: Dokumenty przedłożone przez Rząd RP w postępowaniu prowadzonym przed Wielką Izbą Europejskiego Trybunału Praw Człowieka 7.

Wniosek Rządu RP z 11 lipca 2012 r. o przekazanie sprawy Janowiec i inni p. Rosji do Wielkiej Izby Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

8.

Stanowisko Rządu RP z 30 listopada 2012 r. przed Wielką Izbą Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Janowiec i inni p. Rosji Załączniki do stanowiska Rządu RP z 30 listopada 2012 r.: • Załącznik nr 1 – tzw. Ukraińska Lista Katyńska (załącznik nieuwzględniony w publikacji).

• Załącznik nr 2 – Pismo Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 7 czerwca 2004 r. do Prokuratury Wojskowej Północnego Regionu Ukrainy w sprawie udzielenia pomocy prawnej.

96

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka • Załącznik nr 3 – Pismo Prokuratury Generalnej Ukrainy z 10 września 2004 r. do Głównej Prokuratury Wojskowej FR w sprawie wniosków o pomoc prawną.

• Załącznik nr 4 – Postanowienie Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 2 sierpnia 2004 r. o włączeniu do akt sprawy nr 159 nadesłanych 13 tomów akt Prokuratury Wojskowej Północnego Regionu Ukrainy związanych ze znalezieniem szczątków 3435 polskich obywateli rozstrzelanych wiosną 1940 r.

• Załącznik nr 5 – Protokół Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 2 sierpnia 2004 r. z oględzin 13 tomów akt przekazanych przez Generalną Prokuraturę Ukrainy związanych ze znalezieniem szczątków polskich obywateli w miejscowości Kuropaty pod Kijowem.

• Załącznik nr 6 – Pismo Krzysztofa Malewicza w sprawie rehabilitacji jego ojca Stanisława Malewicza wraz z odpowiedzią władz rosyjskich.

• Załącznik nr 7 – Pismo mec. J. Szewczyka z 19 czerwca 2003 r. w sprawie ustalenia losu Antoniego Nawratila, Andrzeja Janowca i Stefana Greczyna wraz z odpowiedzią władz rosyjskich z 23 czerwca 2003 r.

• Załącznik nr 8 – Pismo Krystyny Krzyszkowiak z 21 czerwca 1998 r. o przesłanie dokumentów dotyczących jej ojca, Michała Adamczyka wraz z odpowiedzią władz rosyjskich z 2 września 1998 r.

• Załącznik nr 9 – Wnioski wydziału Konsularnego Ambasady RP w Moskwie dotyczące miejsca pochówku oraz rehabilitacji Stanisława Malewicza i Stanisława Janickiego wraz z odpowiedziami władz rosyjskich.

• Załącznik nr 10 – Pismo z 12 sierpnia 2004 r. Głównej Prokuratury Wojskowej FR do Instytutu Naukowo – Badawczego ds. Przestrzegania Praworządności o wydanie opinii eksperckiej dotyczącej rozumienia pojęcia ludobójstwa w kontekście prawa rosyjskiego i międzynarodowego.

• Załącznik nr 11 – Pismo przewodnie z 19 sierpnia 2004 r. Instytutu Naukowo-Badawczego ds. Przestrzegania Praworządności wraz z opinią dot. karnej kwalifikacji działań władz ZSRR w stosunku do grupy obywateli polskich wiosną 1940 r.

• Załącznik nr 12 – Pismo z 16 sierpnia 2004 r. Głównej Prokuratury Wojskowej FR do Instytutu Historii Wojskowości Ministerstwa Obrony FR o wydanie opinii eksperckiej dotyczącej: oceny sytuacji polityczno-wojskowej w Europie na przełomie 1939/1940 r.; oceny decyzji władz naczelnych ZSRR o wejściu Armii Czerwonej na terytorium Polski; ogólnej liczby polskich obywateli na terytorium Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi wg stanu na wrzesień 1939 r. oraz oceny uczestnictwa obywateli polskich w działaniach wojennych przeciwko ZSRR w czasie II wojny światowej.

• Załącznik nr 13 – Pismo z 20 sierpnia 2004 r. Instytutu Historii Wojskowości Ministerstwa Obrony FR wraz z informacją analityczną o śmierci jeńców wojennych Armii Czerwonej w latach 1919-1921 w Polsce i jeńców wojennych obywateli Polski w 1939/1940 w ZSRR.

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

97

• Załącznik nr 14 – Postanowienie Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 20 września 2004 r. dot. weryfikacji danych osobowych obywateli polskich przetrzymywanych w obozach w Ostaszkowie i Starobielsku.

9.

Stanowisko Rządu RP w sprawie Janowiec i inni p. Rosji przedstawione podczas rozprawy 13 lutego 2013 r. przed Wielką Izbą Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w odpowiedzi na pytania Trybunału sformułowane w piśmie z 23 listopada 2012 r.

Załączniki do stanowiska Rządu RP przedstawionego podczas rozprawy 13 lutego 2013 r.: • Załącznik nr 1 – Pismo z 20 lipca 1953 r. Naczelnika I Specjalnego Oddziału Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Ukraińskiej SRR do Naczelnika I Specjalnego Oddziału Ministerstwa Spraw Wewnętrznych ZSRR informujące o zwrocie dwunastu kopii „protokołów” (list dyspozycyjnych) zawierających informacje dotyczące zamordowania 3435 obywateli polskich na terytorium Ukrainy.

• Załącznik nr 2 – Wykaz nr 3 obywateli polskich aresztowanych w latach 1939-1940 przez NKWD w obwodzie stanisławowskim i przewiezionych do więzień w Kijowie.

• Załącznik nr 3 – Wykaz osób aresztowanych za przestępstwa kontrrewolucyjne w latach 1939-1941 w obwodzie stanisławowskim and przewiezionych do dalszego zatrzymania w więzieniach Kijowa do dyspozycji NKWD Ukraińskiej SRR. • Załącznik nr 4 – Odpowiedź z 21 sierpnia 2004 r. Głównego Centrum Informacyjnego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych FR dotycząca Władysława Czaplińskiego s. Kazimierza ur. w 1895 r.

98

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Documents submitted by the Government of Poland in the case Janowiec and Others v. Russia (appl. nos. 55508/07 and 29520/09) Part I: Documents submitted by the Government of Poland in proceedings before a Chamber of the European Court of Human Rights 1.

Letter dated 30 January 2009 from the Government of Poland on its intervention in the case Janowiec and Trybowski v. Russia

2.

Written Submission by the Government of Poland dated 14 April 2009 in the case Janowiec and Trybowski v. Russia Attachments to the Written Submission by the Government of Poland dated 14 April 2009: • Attachment no. 1 – Compilation of information about the fate of Mr Andrzej Janowiec, a prisoner of war in the NKVD Starobelsk camp, which is in the possession of the Russian Federation – a table listing source documents numbered from 1 A to 1 I (Attachment not included in the present publication).

• Attachment no. 1A – Testimony of a witness, made to Mr A. Majcher, a prosecutor at the Institute of National Remembrance’s Branch Commission for the Prosecution of Crimes against the Polish Nation in Katowice, on 7 March 2005 (Attachment not included in the present publication).

• Attachment no. 1B – Copy of a postcard written by Andrzej Janowiec, a prisoner of war in the NKVD Starobelsk camp, to his wife, Ms Helena Janowiec, sent from the camp to occupied Poland in 1939.

• Attachment no. 1C [Attachment identical with Attachment no. 2B] – Report on the Polish-Russian archaeological and exhumation work carried out in Kharkov from 25 July to 9 August 1991, signed on 9 August 1991 by colonel A. Tretetsky, prosecutor at the Chief Military Prosecutor’s Office of the Russian Federation, S. Śnieżko, Deputy Prosecutor General of the Republic of Poland, and Polish and Russian forensic medicine experts (Attachment not included in the present publication).

• Attachment no. 1D – Copy of a sheet of paper with the names of Polish officers detained in the NKVD Starobelsk camp, including Andrzej Janowiec’s name, taken out of grave no. 40/95 during archaeological and exhumation work in Kharkov in 1995.

• Attachment no. 1E [Attachment identical with Attachment no. 2F] – Reply dated 23 June 2003 by the Chief Military Prosecutor’s Office of the Russian Federation to a request by Mr J. Szewczyk, a lawyer, on the execution and burial of Mr Andrzej Janowiec, a prisoner of war in the NKVD Starobelsk camp.

• Attachment no. 1F – Copy of a letter dated 2 February 1941 written by Ms Helena Janowiec to Mr Andrzej Janowiec with an envelope, shown by Mr Jerzy Janowiec, the son of Mr Andrzej Janowiec, a prisoner of war in the NKVD Starobelsk camp, during a hearing before Mr A. Majcher, a prosecutor at the National Remembrance

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

99

Institute’s Branch Commission for the Prosecution of Crimes against the Polish Nation in Katowice, on 7 March 2005 (Attachment not included in the present publication).

• Attachment no. 1G [Attachment identical with Attachment no. 2I] – Resolution no.

P13/144-op of the Central Committee of the All-Union Communist Party (Bolsheviks) dated 5 March 1940 on the execution of 25,700 Polish prisoners of war and other people of Polish descent by the NKVD (Attachment not included in the present publication).

• Attachment no. 1H [Attachment identical with Attachment no. 2J] – Note dated 3 March 1959 by Mr A. Shelepin, Chairman of the State Security Committee of the Council of Ministers of the USSR, to Mr N. Khrushchev (Attachment not included in the present publication).

• Attachment no. 1I – Copies of cover letters on the handing over, in 1992 and 1993, of Polish experts’ reports from the examination of evidence taken during the Polish-Russian archaeological and exhumation work in Kharkov in 1991 (Attachment not included in the present publication).

• Attachment no. 2 – Compilation of information about the fate of Mr Antoni Nawratil, a prisoner of war in the NKVD Starobelsk camp, in the possession of the Russian Federation – a table listing source documents numbered from 2 A to 2 K (Attachment not included in the present publication).

• Attachment no. 2A – Testimony of a witness, made to Ms A. Hudyka, prosecutor at the National Remembrance Institute’s Branch Commission for the Prosecution of Crimes against the Polish Nation in Krakow, on 12 January 2004 (Attachment not included in the present publication).

• Attachment no. 2B [Attachment identical with Attachment no. 1C] – Report on the Polish-Russian archaeological and exhumation work carried out in Kharkov from 25 July to 9 August 1991, signed on 9 August 1991 by colonel A. Tretetsky, prosecutor at the Chief Military Prosecutor’s Office of the Russian Federation, Mr S. Śnieżko, Deputy Prosecutor General of the Republic of Poland, and Polish and Russian forensic medicine experts (Attachment not included in the present publication).

• Attachment no. 2C – Forensic expert opinion no. HLE-3937/91 dated 16 July 1992 drawn up by the Central Criminal Laboratory of the National Police Headquarters in Warsaw about a sheet of paper with a list of 118 names of Polish officers detained in the NKVD Starobelsk camp, including Mr Antoni Nawratil, dug out during the archaeological and exhumation work in Kharkov in 1991 (Attachment published in excerpted version).

• Attachment no. 2D – Copy of a the fragment of the sheet of paper with the names of 118 Polish officers detained in the NKVD Starobelsk camp, including Mr Antoni Nawratil, dug out from the site of archaeological and exhumation work in Kharkov in 1991.

• Attachment no. 2E [Attachment identical with a letter included in Attachment no. 2K, with Attachment no. 3D and with Attachment no. 2D to the Government’s submission

100

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka of 29.07.2010] – Letter dated 9 October 1992 from the Ministry of Justice of the Republic of Poland to the Chief Military Prosecutor’s Office of the Russian Federation on handing over to the Russian Federation of a number of documents, including forensic expert opinion no. HLE-3937/91, in reply to the USSR’ request of 25 December 1990 for legal assistance in conducting the Katyń crime investigation No. 159.

• Attachment no. 2F [Attachment identical with Attachment no. 1E] – Reply dated 23 June 2003 by the Chief Military Prosecutor’s Office of the Russian Federation to a request by Mr J. Szewczyk, a lawyer, on the execution and burial of Mr Antoni Nawratil, a prisoner of war in the NKVD Starobelsk camp.

• Attachment no. 2G – Copy of translation of Mr Antoni Nawratil’s letter of 7 April 1940 sent from the NKVD Starobelsk camp to his wife, Ms Blanka Nawratil, presented by Ms Elfryda Trybowska, the daughter of Mr Antoni Nawratil, at a hearing before Ms Agnieszka Hudyka, prosecutor at the National Remembrance Institute’s Branch Commission for the Prosecution of Crimes against the Polish Nation in Krakow, on 12 January 2004 (Attachment not included in the present publication).

• Attachment no. 2H – Copies of letters written by Mr Antoni Nawratil, a prisoner of war in the NKVD Starobelsk camp, his wife, Ms Blanka Nawratil, and his daughter, Ms Elfryda Trybowska, dating from 1939-1940 (Attachment not included in the present publication).

• Attachment no. 2I [Attachment identical with Attachment no. 1G] – Resolution no.

P13/144-op of the Central Committee of the All-Union Communist Party (Bolsheviks) dated 5 March 1940 on the execution of 25,700 Polish prisoners of war and other people of Polish descent by the NKVD (not included in the present publication).

• Attachment no. 2J [Attachment identical with Attachment no. 1H] – Note dated 3 March 1959 by Mr A. Shelepin, Chairman of the State Security Committee of the Council of Ministers of the USSR, to Mr N. Khrushchev (Attachment not included in the present publication).

• Attachment no. 2K – Letter dated 9 October 1992 from the Ministry of Justice of the Republic of Poland to the Chief Military Prosecutor’s Office of the Russian Federation on the handing over to the Russian Federation of a number of documents, including a forensic expert opinion no. HLE-3937/91, in reply to the USSR’s request of 25 December 1990 for legal assistance in conducting the Katyń investigation no.

159 [Attachment identical with Attachments nos. 2E and 3D and with Attachment no. 2D to the Government’s submission of 29.07.2010] and Letter dated 19 February 1993 from the Ministry of Justice of the Republic of Poland to the Chief Military Prosecutor’s Office of the Russian Federation on the handing over to the Russian Federation of five opinions and two analyses, in reply to the USSR’s request of 25 December 1990 for legal assistance in conducting the Katyń investigation No. 159 [Attachment identical with Attachment no. 3E and with Attachment no. 2E to the Government’s submission of 29.07.2010].

• Attachment no. 3 – List of documents handed over to the USSR/Russian Federation

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

101

in reply to the USSR’s request of 25 December 1990 for legal assistance in conducting the Katyń investigation No. 159 (not included in the present publication).

• Attachment no. 3A [Attachment identical with Attachment no. 2A to the Government’s submission of 29.07.2010] – Letter dated 11 April 1991 from the Ministry of Justice of the Republic of Poland to the Chief Military Prosecutor’s Office of the USSR on the handing over to the USSR of approximately 200 documents, including testimonies of witnesses, relatives of prisoners in the NKVD Kozelsk, Starobelsk and Ostashkov camps, in reply to the USSR’s request of 25 December 1990 for legal assistance in conducting the Katyń investigation No. 159.

• Attachment no. 3B [Attachment identical with Attachment no. 2B to the Government’s submission of 29.07.2010] – Letter dated 28 June 1991 from the Ministry of Justice of the Republic of Poland to the Chief Military Prosecutor’s Office of the USSR on the handing over to the USSR of approximately 200 documents, including testimonies of witnesses, relatives of prisoners in the NKVD Kozelsk, Starobelsk and Ostashkov camps, in reply to the USSR’s request of 25 December 1990 for legal assistance in conducting the Katyń investigation No. 159.

• Attachment no. 3C [Attachment identical with Attachment no. 2C to the Government’s submission of 29.07.2010] – Letter dated 11 April 1992 from the Ministry of Justice of the Republic of Poland to the Chief Military Prosecutor’s Office of the Russian Federation on the handing over to the Russian Federation of approximately 100 documents, including testimonies of witnesses, relatives of prisoners in the NKVD Kozelsk, Starobelsk and Ostashkov camps, in reply to the USSR’s request of 25 December 1990 for legal assistance in conducting the Katyń investigation No. 159.

• Attachment no. 3D [Attachment identical with Attachment no. 2E, with a letter included in Attachment no. 2K and with Attachment no. 2D to the Government’s submission of 29.07.2010] – Letter dated 9 October 1992 from the Ministry of Justice of the Republic of Poland to the Chief Military Prosecutor’s Office of the Russian Federation on the handing over to the Russian Federation of a number of documents, including the forensic expert opinion no. HLE-3937/91, in reply to the USSR’s request of 25 December 1990 for legal assistance in conducting the Katyń investigation No. 159.

• Attachment no. 3E [Attachment identical with a letter included in Attachment no.

2K and with Attachment no. 2E to the Government’s submission of 29.07.2010] – Letter dated 19 February 1993 from the Ministry of Justice of the Republic of Poland to the Chief Military Prosecutor’s Office of the Russian Federation on the handing over to the Russian Federation of five opinions and two analyses, in reply to the USSR’s request of 25 December 1990 for legal assistance in conducting the Katyń investigation No. 159.

• Attachment no. 3F – Preliminary version of a letter of May 1995 from the Ministry of Justice of the Republic of Poland to the Chief Military Prosecutor’s Office of the Russian Federation in reply to the USSR’s request of 25 December 1990 for legal assistance in conducting the Katyń investigation No. 159.

102

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka • Attachment no. 3G [Attachment identical with Attachment no. 2F to the Government’s submission of 29.07.2010] – Letter dated 16 August 1995 from the Ministry of Justice of the Republic of Poland to the Chief Military Prosecutor’s Office of the Russian Federation on the handing over to the Russian Federation of approximately 250 documents, including witnesses’ testimonies on the persons included in the so-called Ukrainian Katyń List and the so-called Belarusian Katyń List, in reply to the USSR’s request of 25 December 1990 for legal assistance in conducting the Katyń investigation No. 159.

3.

Letter dated 27 January 2010 from the Government of Poland on its intervention in the case Wołk-Jezierska and Others v. Russia

4.

Written Submission by the Government of Poland dated 29 July 2010 in the case Wołk-Jezierska and Others v. Russia Attachments to the Written Submission by the Government of Poland dated 29 July 2010: • Attachment no. 1 – Compilation of information about the fate of the Applicants’ relatives, Victims of the Katyń Crime, in the possession of the Russian Federation – table listing source documents numbered from 1 A to 1 M. • Attachment no. 1A – Dispatching list from the NKVD Kozelsk camp no. 052/3 dated 27 April 1940 with an order to place 100 Polish prisoners of war, including Mr Wincenty Wołk, under the administration of the NKVD governor of the Smolensk Oblast (Attachment published in excerpted version).

• Attachment no. 1B – German exhumation list titled Amtliches Material zum Massenmord von KATYŃ of 1943, including the names of Mr Wincenty Wołk, Mr Stanisław Rodowicz and Mr Stanisław Mielecki, prisoners of war in the NKVD Kozelsk camp (Attachment published in excerpted version).

• Attachment no. 1C – List by the Polish Red Cross of persons exhumed in Katyń in 1943, including the names of Mr Wincenty Wołk, Mr Stanisław Rodowicz and Mr Stanisław Mielecki, prisoners of war in the NKVD Kozelsk camp (Attachment published in excerpted version).

• Attachment no. 1D – Personal files attached to the Polish Red Cross’s list of persons exhumed in Katyń in 1943, including the names of Mr Wincenty Wołk, Mr Stanisław Rodowicz and Mr Stanisław Mielecki, prisoners of war in the NKVD Kozelsk camp (Attachment published in excerpted version).

• Attachment no. 1E – Dispatching list from the NKVD Kozelsk camp no. 017/2 from late April or early May 1940 with an order to place 100 Polish prisoners of war, including Mr Stanisław Rodowicz, under the administration of the NKVD governor of the Smolensk Oblast (Attachment published in excerpted version).

• Attachment no. 1F – Dispatching list from the NKVD Kozelsk camp no. 014/4 dated 4 April 1940 with an order to place 99 Polish prisoners of war, including Mr Stanisław Mielecki, under the administration of the NKVD governor of the Smolensk Oblast (published in excerpted version).

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

103

• Attachment no. 1G – Letter no. IV/[illegible]0.43.13.W written by the President of the Polish Red Cross to Ms Maria Mielecka on the identification of her husband’s body, Mr Stanisław Mielecki, in Katyń in 1943 (Attachment not included in the present publication).

• Attachment no. 1H – Testimony dated 16 January 1947 by Ms Maria Mielecka before the Borough Court in Aleksandrow Kujawski in the case no. Zg.31/46 on the stating of the death of her husband, Mr Stanisław Mielecki (Attachment not included in the present publication).

• Attachment no. 1I – Decision dated 16 January 1947 by the Borough Court in Aleksandrow Kujawski in the case no. Zg.31/46 on stating the death of Mr Stanisław Mielecki.

• Attachment no. 1J – List of prisoners of war in the NKVD Starobelsk camp drawn up by sergeant Gaydidey and Secretary Boldaryeva titled “Registration List of Prisoners of War transferred out from the NKVD Starobelsk camp in the USSR,” including the names of Mr Ryszard Żołędziowski, Mr Stanisław Uziembło, Mr Stefan Erchard and Mr Stanisław Malewicz (Attachment published in excerpted version).

• Attachment no. 1K – Forensic expert opinion no. HLE-3937/91 dated 16 July 1992 drawn up by the Central Criminal Laboratory of the National Police Headquarters in Warsaw about a sheet of paper with a list of 118 names of Polish officers detained in the NKVD Starobelsk camp, including Mr Ryszard Żołędziowski, dug out during the archaeological and exhumation work in Kharkov in 1991 (Attachment published in excerpted version). A copy of the fragment of the sheet of paper including the name of Mr Ryszard Żołędziowski was attached to the expert opinion.

• Attachment no. 1L – Dispatching list from the NKVD Ostashkov camp no. 045/3 dated 22 April 1940 with an order to place 95 Polish prisoners of war, including Mr Szymon Tomaszewski, under the administration of the NKVD governor of the Kalinin Oblast (Attachment published in excerpted version).

• Attachment no. 1Ł – Dispatching list from the NKVD Ostashkov camp no. 033/2 dated 16 April 1940 with an order to place 100 Polish prisoners of war, including Mr Aleksander Wielebnowski, under the administration of the NKVD governor of the Kalinin Oblast (Attachment published in excerpted version).

• Attachment no. 1M – Dispatching list from the NKVD Ostashkov camp no. 037/2 dated 20 April 1940 with an order to place 100 Polish prisoners of war, including Mr Michał Adamczyk, under the administration of the NKVD governor of the Kalinin Oblast (published in excerpted version).

• Attachment no. 2 – Compilation of information about the documents handed over to the Russian Federation in reply to the USSR’s request of 25 December 1990 for legal assistance in conducting the Katyń investigation No. 159 – list of source documents numbered from 2 A to 2 F (Attachment not included in the present publication).

• Attachment no. 2A [Attachment identical with Attachment no. 3A to the Government’s submission of 14.04.2009] – Letter dated 11 April 1991 from the Ministry

104

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka of Justice of the Republic of Poland to the Chief Military Prosecutor’s Office of the USSR on the handing over to the USSR of approximately 200 documents, including testimonies of witnesses, relatives of prisoners in the NKVD Kozelsk, Starobelsk and Ostashkov camps, in reply to the USSR’s request of 25 December 1990 for legal assistance in conducting the Katyń investigation No. 159.

• Attachment no. 2B [Attachment identical with Attachment no. 3B to the Government’s submission of 14.04.2009] – Letter dated 28 June 1991 from the Ministry of Justice of the Republic of Poland to the Chief Military Prosecutor’s Office of the USSR on the handing over to the USSR of approximately 200 documents, including testimonies of witnesses, relatives of prisoners in the NKVD Kozelsk, Starobelsk and Ostashkov camps, in reply to the USSR’s request of 25 December 1990 for legal assistance in conducting the Katyń investigation No. 159.

• Attachment no. 2C [Attachment identical with Attachment no. 3C to the Government’s submission of 14.04.2009] – Letter dated 11 April 1992 from the Ministry of Justice of the Republic of Poland to the Chief Military Prosecutor’s Office of the Russian Federation on the handing over to the Russia Federation of approximately 100 documents, including testimonies of witnesses, relatives of prisoners in the NKVD Kozelsk, Starobelsk and Ostashkov camps, in reply to the USSR’s request of 25 December 1990 for legal assistance in conducting the Katyń investigation No. 159.

• Attachment no. 2D [Attachment identical with Attachments nos. 2E and 3D to the Government’s submission of 14.04.2009 and with a letter included in Attachment no.

2K to the Government’s submission of 14.04.2009] – Letter dated 9 October 1992 from the Ministry of Justice of the Republic of Poland to the Chief Military Prosecutor’s Office of the Russian Federation on the handing over to the Russian Federation of a number of documents, including a forensic expert opinion no. HLE-3937/91, in reply to the USSR’s request of 25 December 1990 for legal assistance in conducting the Katyń investigation No. 159.

• Attachment no. 2E [Attachment identical with Attachment no. 3E to the Government’s submission of 14.04.2009 and with a letter included in Attachment no. 2K to the Government’s submission of 14.04.2009] – Letter dated 19 February 1993 from the Ministry of Justice of the Republic of Poland to the Chief Military Prosecutor’s Office of the Russian Federation on the handing over to the Russian Federation of five opinions and two analyses, in reply to the USSR’s request of 25 December 1990 for legal assistance in conducting the Katyń investigation No. 159.

• Attachment no. 2F [Attachment identical with Attachment no. 3G to the Government’s submission of 14.04.2009] – Letter dated 16 August 1995 from the Ministry of Justice of the Republic of Poland to the Chief Military Prosecutor’s Office of the Russian Federation on the handing over to the Russian Federation of approximately 250 documents, including witnesses’ testimonies on the persons included in the so-called Ukrainian Katyń List and the so-called Belarusian Katyń List, in reply to the USSR’s request of 25 December 1990 for legal assistance in conducting the Katyń investigation No. 159.

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

105

• Attachment no. 3 – Report dated 13 April 1943 by dr E. Seyfried to the Polish Underground State on his visit to Katyń Forest in the spring of 1943. An example of document produced by representatives of the Polish society who visited the Katyń Forest in the spring of 1943 (Attachment not included in the present publication).

• Attachment no. 4 – Final report of the Polish Red Cross dated June 1943 by Mr K. Skarżyński, Secretary General of the Polish Red Cross, including a report by the Polish Red Cross’s Technical Committee on its work in the Katyń Forest in the spring of 1943 (Attachment not included in the present publication).

• Attachment no. 5 – Letter dated 25 June 2010 from the Inter-Departmental Commission on the Protection of State Secrets of the Russian Federation read out at a hearing of the Moscow Municipal Court in the case of the “Memorial” Association on 13 July 2010.

5.

Additional Written Submission by the Government of Poland dated 15 September 2011 following the decision of the European Court of Human Rights to join the cases Janowiec and Trybowski v. Russia and Wołk-Jezierska and Others v. Russia into one, Janowiec and Others v. Russia Attachments to the additional Written Submission by the Government of Poland dated 15 September 2011: • Attachment no. 1 – Decision dated 22 March 1990 by the Regional Prosecutor’s Office of the USSR in Kharkov initiating the investigation no. 189001 into the mass graves found near Kharkov.

• Attachment no. 2 – Decision dated 6 June 1990 by the Regional Prosecutor’s Office of the USSR in Kalinin initiating the investigation no. 42813 into the disappearance of Polish prisoners of war and civilians in the territory of the Kalinin Oblast between 1939-40.

• Attachment no. 3 – Two decisions dated 27 September 1990 by the Chief Military Prosecutor’s Office of the USSR to take over the investigation no. 189001 conducted by the Regional Prosecutor’s Office of the USSR in Kharkov.

• Attachment no. 4 – Decision dated 12 November 1990 by the Regional Prosecutor’s Office of the USSR in Tver to hand over the investigation no. 42813 to the Chief Military Prosecutor’s Office of the USSR. • Attachment no. 5 – Request dated 25 December 1990 by the Chief Military Prosecutor’s Office of the USSR on the Republic of Poland’s legal assistance in conducting the USSR’s investigation into the Katyń Crime.

• Attachment no. 6 – Excerpts from the case-file of the Russian investigation No. 159 into the Katyń Crime; volumes 12, 27, 28, 72, 79, 81, 89, 95, 97, 108, 155 and 156 (Attachment not included in the present publication).

6.

Oral Presentation by the Government of Poland to a Chamber of the European Court of Human Rights in the case Janowiec and Others v. Russia at a hearing on 6 October 2011 in reply to the Court’s written questions dated 18 August 2011

106

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Part II: Documents submitted by the Government of Poland in proceedings before the Grand Chamber of the European Court of Human Rights 7.

Request by the Government of Poland dated 11 July 2012 for referral of the case Janowiec and Others v. Russia to the Grand Chamber of the European Court of Human Rights

8.

Written Submission by the Government of Poland dated 30 November 2012 to the Grand Chamber of the European Court of Human Rights in the case Janowiec and Others v. Russia Attachments to the Written Submission by the Government of Poland dated 30 November 2012: • Attachment no. 1 – the so-called Ukrainian Katyń List (Attachment not included in the present publication).

• Attachment no. 2 – Request for legal assistance dated 7 June 2004 from the Chief Military Prosecutor’s Office of the Russian Federation to the Military Prosecutor’s Office of Ukraine’s Northern Region.

• Attachment no. 3 – Letter of 10 September 2004 from Ukraine’s General Prosecutor’s Office to the Chief Military Prosecutor’s Office of the Russian Federation on the requests for legal assistance.

• Attachment no. 4 – Decision of 2 August 2004 of the Chief Military Prosecutor’s Office of the Russian Federation to include 13 volumes of files of the Military Prosecutor’s Office of Ukraine’s Northern Region in the case-file of investigation No. 159. The 13 volumes of files relate to the discovery of human remains of 3,435 Polish citizens executed in the spring of 1940.

• Attachment no. 5 – Minutes drawn up by the Chief Military Prosecutor’s Office of the Russian Federation on 2 August 2004 from an examination of 13 volumes of files handed over by Ukraine’s General Prosecutor’s Office relating to the discovery of human remains of Polish citizens in the town of Kurapaty near Kiev.

• Attachment no. 6 – Request by Mr Krzysztof Malewicz to rehabilitate his father, Mr Stanisław Malewicz, and the Russian authorities’ reply.

• Attachment no. 7 – Request by Mr J. Szewczyk lodged on 19 June 2003 to establish the fate of Mr Antoni Nawratil, Mr Andrzej Janowiec and Mr Stefan Greczyn, and the Russian authorities’ reply dated 23 June 2003.

• Attachment no. 8 – Request dated 21 June 1998 by Ms Krystyna Krzyszkowiak for documents concerning her father Mr Michał Adamczyk to be sent to her and the Russian authorities’ reply dated 2 September 1998.

• Attachment no. 9 – Requests of the Embassy of the Republic of Poland’s Consular Section in Moscow to establish the place of burial and to rehabilitate Mr Stanisław Malewicz and Mr Stanisław Janicki and the Russian authorities’ replies.

• Attachment no. 10 – Letter of 12 August 2004 from the Chief Military Prosecutor’s

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

107

Office of the Russian Federation to the Scientific and Research Institute for Observing Law and Order commissioning an expert opinion on interpreting the notion of genocide in the context of Russian and international law.

• Attachment no. 11 – Cover letter dated 19 August 2004 from the Scientific and Research Institute for Observing Law and Order with enclosed opinion concerning the criminal qualification of the USSR’s actions involving a group of Polish citizens in the spring of 1940.

• Attachment no. 12 – Letter dated 16 August 2004 from the Chief Military Prosecutor’s Office of the Russian Federation to the Institute of Military History of the Ministry of Defence of the Russian Federation requesting an expert opinion on the political and military situation in Europe at the end of 1939 and the beginning of 1940; an assessment of the decision of the supreme authorities of the USSR on the Soviet Army entering the territory of Poland; the overall number of Polish citizens living on the territory of Western Ukraine and Western Belarus as at September 1939 and the assessment of the participation of Polish citizens in military operations against the USSR during World War Two. • Attachment no. 13 – Letter dated 20 August 2004 from the Institute of Military History of the Ministry of Defence of the Russian Federation with enclosed analytical opinion about the death of prisoners of war of the Red Army in 1919-1921 in Poland and of prisoners of war who were Polish citizens in 1939/1940 in the USSR. • Attachment no. 14 – Decision dated 20 September 2004 of the Chief Military Prosecutor’s Office of the Russian Federation to validate personal data of Polish citizens detained in the Ostashkov and Starobelsk camps.

9.

Oral Presentation by the Government of Poland to the Grand Chamber of the European Court of Human Rights in the case Janowiec and Others v. Russia at a hearing on 13 February 2013 in reply to the Court’s written questions dated 23 November 2012 Evidence adduced in the Oral Presentation of 13 February 2013 by the Government of Poland: • Attachment no. 1 – Letter of 20 July 1953 of the Head of the First Special Unit of the Ministry of Internal Affairs of the Ukrainian SSR to the Head of the First Special Unit of the Ministry of Internal Affairs of the USSR returning twelve dispatching lists referring to the murder of 3,435 Polish citizens in the territory of Ukraine.

• Attachment no. 2 – List no. 3 of Polish citizens arrested in 1939-1940 by the NKVD in Stanyslaviv Oblast and transported do Kiev’s city prisons.

• Attachment no. 3 – A list of people arrested for counterrevolutionary crimes in 1939-1941 in the Stanyslaviv Oblast and transported to be detained further in Kiev’s city prisons to remain available for the Ukrainian SSR’s NKVD. • Attachment no. 4 – Response dated 21 August 2004 concerning Władysław Czapliński, the son of Kazimierz, born in 1895, issued by the Chief Information Centre of the Interior Ministry of the Russian Federation.

108

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Pismo Rządu RP z 30 stycznia 2009 r. w sprawie przyłączenia się do sprawy Janowiec i Trybowski p. Rosji Letter dated 30 January 2009 from the Government of Poland on its intervention in the case Janowiec and Trybowski v. Russia

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

109

Stanowisko Rządu RP z 14 kwietnia 2009 r. w sprawie Janowiec i Trybowski p. Rosji I.

WSTĘP

1. Rząd Rzeczypospolitej Polskiej (“Rząd”) ma zaszczyt przedstawić Europejskiemu Trybu-

nałowi Praw Człowieka (“Trybunał”) obserwacje w sprawie skargi złożonej przez Pana Jerzego Janowca oraz Antoniego Trybowskiego, obywateli polskich. Obecna sprawa wywodzi się ze skargi (nr 55508/07) złożonej do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Skarga została złożona w dniu 19 listopada 2007 r.

2. Jak zostało sprecyzowane przez Trybunał w pytaniach skierowanych do Rządu Federacji Rosyjskiej, obecna sprawa dotyczy następujących kwestii:

1.

Zakładając, że Trybunał jest kompetentny ratione temporis do rozpatrzenia proceduralnego aspektu artykułu 2 Konwencji w niniejszej sprawie, czy postępowanie w sprawie śmierci krewnych skarżących prowadzone przez władze rosyjskie było właściwe i skuteczne, jak wymaga tego artykuł 2 Konwencji?

2.

Rząd został poproszony o przedłożenie kopii decyzji o umorzeniu postępowania karnego w sprawie „Katynia” (nr 159) z 21 września 2004 r.

3.

Czy artykuł 6 ma zastosowanie w niniejszej sprawie w aspekcie cywilnym lub karnym? Zakładając, że artykuł 6 ma zastosowanie, czy zgodne z tym przepisem było to, iż skarżącym odmówiono dostępu do dokumentów dotyczących śledztwa w sprawie śmierci ich krewnych?

4.

Czy sądy rosyjskie miały możliwość, w sytuacji braku jakichkolwiek wyników śledztwa w sprawie „Katynia” (nr 159) rozważyć meritum roszczenia cywilnego mającego swoją podstawę w egzekucji krewnych skarżących? Jeżeli nie, to czy było to zgodne z artykułem 13 Konwencji?

3. Rząd Rzeczypospolitej Polskiej przedkłada Europejskiemu Trybunałowi Praw Człowieka, że skarga nr 55508/07 powinna zostać uznana za dopuszczalną zgodnie z art.

34 i 35 Konwencji.

4. W każdym razie Rząd twierdzi, że w obecnej sprawie doszło do naruszenia aspektu proceduralnego art. 2 Konwencji oraz art. 6 i art. 13 Konwencji.

II. FAKTY A. Okoliczności sprawy 5. W 2003 r. pełnomocnik skarżących, Józef Szewczyk, złożył w Głównej Prokuraturze Woj-

skowej Federacji Rosyjskiej wniosek o udostępnienie „jakichkolwiek dokumentów związanych z ostatnimi momentami życia” oficerów Antoniego Nawratila, Andrzeja Janowca i Stefana Greczyna wziętych do niewoli przez Armię Czerwoną we wrześniu 1939 r.

Pełnomocnik skarżących zauważył, iż nie odnalazł takich dokumentów w 98 tomach śledztwa przekazanych stronie polskiej przez Główną Prokuraturę Wojskową FR, w latach 1990-2004.

110

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

6. Dnia 23 czerwca 2003 r. Główna Prokuratura Wojskowa FR ustosunkowała się do wniosku

pełnomocnika skarżących. Prokuratura potwierdziła, iż pełnomocnik skarżących zwrócił się do niej o wydanie dokumentów, dotyczących Antoniego Nawratila, Andrzeja Janowca i Stefana Greczyna. Prokuratura stwierdziła w piśmie, że zostali oni „rozstrzelani w 1940 r. przez organy NKWD ZSRR” oraz w dalszej kolejności poinformowała, że „w toku śledztwa nr 159 przeprowadzono prace ekshumacyjne w okręgach Charkowskim, Twerskim i Smoleńskim, podczas których zabezpieczono szczątki 200 polskich obywateli. Niektóre z nich na podstawie licznych przedmiotów i pośmiertnych żetonów udało się zidentyfikować.

Wśród nich zidentyfikowano szczątki wskazanych przez skarżących polskich oficerów. Nawratil i Janowiec są pochowani w okolicach Charkowa …”. W dalszej kolejności prokuratura poinformowała, iż żadnymi innymi dokumentami na temat wskazanych polskich oficerów nie dysponuje ze względu na ich zniszczenie. Z treści pisma wynika, iż nie załączono do niego jakiekolwiek załączników w postaci kopii dokumentów na temat Antoniego Nawratila i Andrzeja Janowca.

7. Dnia 4 grudnia 2004 r. pełnomocnik skarżących skierował do Głównej Prokuratury Wojskowej FR wniosek między innymi o:

– uznanie praw pokrzywdzonych krewnych Antoniego Nawratila i Andrzeja Janowca w ramach śledztwa nr 159; – przesłanie na adres kancelarii pełnomocnika kopii decyzji o wszczęciu śledztwa nr 159 wraz ze wszelkimi ekspertyzami sądowymi wytworzonymi w jego toku; – przekazanie na adres kancelarii pełnomocnika dokumentów stanowiących dowody rzeczowe w sprawie (osobiste dokumenty, listy i przesyłki, fotografie, przedmioty codziennego użytku, itd.) oraz kopii protokołów i notatek służbowych wytworzonych przez NKWD lub inne organy ZSRR, a dotyczących imiennie Antoniego Nawratila i Andrzeja Janowca; – przekazanie na adres kancelarii pełnomocnika kopii decyzji o umorzeniu śledztwa nr 159, „o ile została ona już wydana lub ma dopiero zostać wydana”.

8. Pełnomocnik oparł wniosek między innymi na art. 42 ust 1 i 2 Kodeksu postępowania karnego z 18 grudnia 2001 r.

9. Dnia 10 lutego 2005 r. Główna Prokuratura Wojskowa FR ustosunkowała się do wniosku pełnomocnika skarżących. Prokuratura zwróciła uwagę, iż „Antoni Nawratil s. Juliana ur. 1883 i Andrzej Janowiec s. Jana ur. 1890 znajdują się w spisach jeńców wojennych przetrzymywanych w obozie starobielskim, którzy wraz z innymi zostali rozstrzelani w 1940 r. przez organy NKWD ZSRR i pochowani w pobliżu Charkowa”. Pismo prokuratury przekazane zostało pełnomocnikowi skarżących za pośrednictwem Konsulatu Generalnego RP w Moskwie.

10. Dnia 11 marca 2005 r. Główna Prokuratura Wojskowa FR podczas konferencji praso-

wej podała po raz pierwszy do publicznej wiadomości informację o umorzeniu śledztwa nr 159. Treść decyzji o umorzeniu śledztwa wraz z jej uzasadnieniem objęta jest gryfem „ściśle tajne”.

11. Dnia 9 października 2006 r. pełnomocnik skarżących W. Buszujew złożył w Głównej Prokuraturze Wojskowej FR wniosek o umożliwienie mu zaznajomienia się z aktami

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

111

śledztwa nr 159 oraz doręczenie kopii postanowienia o jego umorzeniu z 21 września 2004 r.

12. Dnia 7 listopada 2006 Główna Prokuratura Wojskowa FR udzieliła odpowiedzi na wniosek

pełnomocnika skarżących z 9 października 2006 r. Prokurator podkreślił, że do momentu umorzenia śledztwa nr 159 nie zgłoszono wniosku o nadanie statusu pokrzywdzonego, ani też żadna decyzja o nadaniu tego statusu nie zapadła, zarówno w stosunku do samych oficerów, jak i ich krewnych. Brak takiej decyzji uniemożliwia korzystanie z praw gwarantowanych w ustępach 2-11 art. 42 kpk.

13. Dnia 27 listopada 2006 r. pełnomocnik skarżących, W. Buszujew, złożył w Moskiewskim Wojskowym Sądzie Okręgowym zażalenie na postanowienia Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 10 lutego 2005 r. i 7 listopada 2006 r. W zażaleniu pełnomocnik skarżących zażądał:

– uznania postanowień prokuratury o odmowie udostępnienia materiałów śledztwa nr 159 i kopii postanowienia o umorzeniu śledztwa nr 159 za bezprawne; – zobowiązania prokuratury do uznania statusu pokrzywdzonych krewnych Antoniego Nawratila i Andrzeja Janowca na podstawie art. 42 ust. 1 kpk; – „umożliwienia realizacji praw przewidzianych w art. 42 i 45 kpk”.

14. W uzasadnieniu zażalenia pełnomocnik powołał się na orzecznictwo Trybunału Konstytu-

cyjnego FR – orzeczenie z 22 stycznia 2004 r. w sprawie skargi L. S. dotyczące zgodności z Konstytucją art. 354 ust. 4 kpk oraz postanowienie z 27 lipca 2000 r., dotyczące zgodności z Konstytucją art. 47 i 51 kpk. Według Trybunału Konstytucyjnego ochrona zagwarantowanych w Konstytucji FR praw i wolności w procesie karnym nie jest uzależniona od formalnego przyznania osobie określonych praw, a w szczególności statusu pokrzywdzonego, lecz od faktycznego położenia tej osoby.

15. Dnia 18 kwietnia 2007 r. Moskiewski Wojskowy Sąd Okręgowy oddalił zażalenie pełnomocnika skarżących na postanowienia Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 10 lutego 2005 r. i 7 listopada 2006 r. W uzasadnieniu sąd stwierdził, iż organa śledcze nie miały podstaw do nadania krewnym Antoniego Nawratila i Andrzeja Janowca statusu pokrzywdzonych zgodnie z art. 42 kpk z uwagi na okoliczności faktyczne sprawy.

16. Opierając się na materiałach przekazanych przez Główną Prokuraturę Wojskową FR sąd

okręgowy stwierdził, że w toku śledztwa nr 159 ustalono fakt śmierci 1803 obywateli polskich z obozów NKWD w Ostaszkowie, Starobielsku i Kozielsku. Nazwiska Janowca i Nawratila widnieją wśród spisu jeńców obozu NKWD w Starobielsku odpowiednio pod numerami 3914 i 2407. Niemniej, w toku śledztwa zidentyfikowano zaledwie 22 osoby. „Wśród nich nie zidentyfikowano Antoniego Nawratila i Andrzeja Janowca”. W dalszej części sąd stwierdził po raz kolejny, iż „w toku śledztwa szczątków wskazanych obywateli wśród odnalezionych, ekshumowanych i zbadanych zwłok także nie zidentyfikowano”. Dlatego, zdaniem sądu, brak było podstaw prawnych dla twierdzenia, że śmierć Nawratila i Janowca stanowiła rezultat przestępstwa objętego śledztwem nr 159. Dodatkowo, sąd okręgowy stwierdził, iż pełnomocnik skarżących został zapoznany z dokumentami śledztwa nr 159 „w pełnym zakresie i bez żadnych ograniczeń”.

17. Dnia 25 kwietnia 2007 r. pełnomocnik skarżących, W. Buszujew, wniósł zażalenie kasacyj-

112

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka ne na postanowienie Moskiewskiego Wojskowego Sądu Okręgowego z 18 kwietnia 2007 r.

W zażaleniu kasacyjnym pełnomocnik skarżących domagał się zmiany postanowienia z 18 kwietnia 2007 r. w zakresie objętym zażaleniem z 27 listopada 2006 r., czyli stwierdzenia bezprawności postanowienia prokuratury o odmowie udostępnienia materiałów i kopii postanowienia o umorzeniu śledztwa nr 159, zobowiązania prokuratury do uznania statusu pokrzywdzonych krewnych Antoniego Nawratila i Andrzeja Janowca na podstawie art. 42 ust. 1 kpk oraz umożliwienia realizacji praw przewidzianych w art. 42 i 45 kpk.

18. Uzasadnienie zażalenia kasacyjnego z 25 kwietnia 2007 r. obejmuje siedem punktów.

W punkcie pierwszym pełnomocnik zwrócił uwagę, iż według dokumentów śledztwa nr 159 przestępstwo objęte jego zakresem dotyczyło 14542 polskich obywateli, a zatem również Antoniego Nawratila i Andrzeja Janowca. Dlatego, wobec obu oficerów poczyniona została szkoda moralna. W punkcie drugim pełnomocnik argumentował, iż o śmierci Janowca i Nawratila świadczy to, że ich nazwiska znalazły się wśród nielicznych z kilku tysięcy polskich obywateli, którzy jako jeńcy wojenni zostali oddani do dyspozycji charkowskiego NKWD, a których ciała zostały zidentyfikowane podczas ekshumacji. W punkcie piątym pełnomocnik zwrócił uwagę, iż zapoznanie go z „niektórymi” dokumentami głównego śledztwa nr 159 w procesie sporządzania przez niego skargi nie może oznaczać wyczerpania wszystkich praw przysługujących osobom o statusie pokrzywdzonych na gruncie art. 42 kpk. Nie może to również oznaczać zamknięcia takim osobom drogi do realizowania ich praw samodzielnie.

19. Dnia 24 maja 2007 r. Izba Wojskowa Sądu Najwyższego FR odrzuciła skargę kasacyjną

pełnomocnika skarżących z 25 kwietnia 2007 r. a tym samym podtrzymała postanowienie Moskiewskiego Wojskowego Sądu Okręgowego z 18 kwietnia 2007 r. Sąd Najwyższy powtórzył uzasadnienie sądu okręgowego. Podkreślił, że w toku śledztwa nr 159 spośród 1803 rozstrzelanych polskich obywateli udało się zidentyfikować 22 ciała. Zdaniem Sądu Najwyższego nie było wśród nich ciał Antoniego Nawratila i Andrzeja Janowca. „Informacji o dalszym losie opisywanych tu osób w ramach prowadzonego karnego śledztwa «katyńskiego» nie stwierdzono”. Dlatego, organy śledcze odstąpiły od nadania mocodawcom adwokata W. Buszujewa statusu ofiary na podstawie art. 42 kpk.

20. Sąd Najwyższy zwrócił również uwagę, iż pełnomocnik skarżących miał możliwość „pełne-

go i nieograniczonego” dostępu do akt śledztwa nr 159. W kolejnym jednak akapicie Sąd Najwyższy poinformował, iż w „oddzielnych tomach”, opatrzonych od 22 grudnia 2004 r. klauzulą „ściśle tajne”, znajduje się między innymi decyzja z 21 września 2004 r. o umorzeniu śledztwa nr 159.

B. Współpraca polsko-rosyjska w celu wyjaśnienia okoliczności popełnienia Zbrodni Katyńskiej oraz czynności podejmowane przez polskie organy wymiaru sprawiedliwości w celu wyjaśnienia okoliczności popełnienia Zbrodni Katyńskiej oraz uzyskania dostępu do akt śledztwa nr 159 prowadzonego przez Główną Prokuraturę Wojskową Federacji Rosyjskiej.

21. Dnia 13 kwietnia 1990 r. agencja TASS nadała komunikat, że Zbrodni Katyńskiej winny

jest NKWD ZSRR. Stosowny fragment komunikatu stwierdzał: „Całokształt ujawnionych

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

113

materiałów archiwalnych pozwala wyciągnąć wniosek o bezpośredniej odpowiedzialności Berii, Mierkułowa i ludzi im podległych za zbrodnię popełnioną w Katyńskim Lesie …”.

22. Dnia 22 marca 1990 r. wydane zostało przez prokuratora Prokuratury Obwodowej w Charkowie postanowienie o wszczęciu śledztwa w sprawie masowych pochówków obywateli rozstrzelanych w latach 30-tych i 40-tych w rejonie parku miasta Charkowa, tj. o przestępstwo z art. 94, 98 i 113 kk USRR. Na mocy postanowienia z 27 września 1990 r. przedmiotowe postępowanie, w sprawie rozstrzelania jeńców polskich, przejęła do dalszego prowadzenia Główna Prokuratura Wojskowa ZSRR.

23. Dnia 25 grudnia 1990 r. Główna Prokuratura Wojskowa ZSRR zwróciła się do Prokuratora

Generalnego RP z wnioskiem o pomoc prawną w ramach prowadzonego postępowania nr 159. W wykonaniu tego wezwania strona polska przedstawiła szereg materiałów dowodowych, które zostały przesłane pismami datowanymi: 11 kwietnia 1991 r., 28 czerwca 1991 r., 11 kwietnia 1992 r., 9 października 1992 r., 19 lutego 1993 r., maj 1995 r., 16 sierpnia 1995 r. (patrz Załącznik nr 3).

24. W lecie 1991 r. w Charkowie, Miednoje i Katyniu polscy i rosyjscy specjaliści przeprowadzili prace sondażowo-ekshumacyjne. W latach 1994-1996 polscy specjaliści kontynuowali prace. Ich podstawą były dwie umowy dwustronne – między Rządem RP z Rządem FR z 22 lutego 1994 r. o grobach i miejscach pamięci oraz między Rządem RP a Rządem Ukrainy z 21 marca 1994 r. o ochronie miejsc pamięci i spoczynku ofiar wojny i represji politycznych.

25. Dnia 14 października 1992 r. prezydent FR Borys Jelcyn ujawnił, że wyrok śmierci na pol-

skich oficerów wydał J. Stalin i Biuro Polityczne Komitetu Centralnego Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (Bolszewików) (dalej jako KC WKP (b)). Wysłannik prezydenta Jelcyna, Szef Państwowej Służby Archiwalnej FR, prof. Rudolf Piechoja, przekazał władzom RP tzw. Teczkę nr 1, w której znalazła się m.in. decyzja Biura Politycznego KC WKP(b) z 5 marca 1940 r. o rozstrzelaniu 25 700 polskich oficerów i policjantów z trzech obozów zbiorczych NKWD w Starobielsku, Kozielsku i Ostaszkowie oraz Polaków przetrzymywanych w więzieniach tzw. zachodniej Ukrainy i tzw. zachodniej Białorusi oraz notatka A. Szelepina, Przewodniczącego Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego (dalej KGB) przy Radzie Ministrów ZSRR dla N. Chruszczowa z 3 marca 1959 r. o przechowywanych w Komitecie Bezpieczeństwa Państwowego aktach ewidencyjnych i innych materiałach dotyczących rozstrzelanych w 1940 r. jeńcach i internowanych oficerach (materiały dotyczące 21 857 osób).

26. Polscy historycy na pewien czas otrzymali dostęp do rosyjskich archiwów, w wyniku czego

powstało wspólne z rosyjskimi archiwistami 4-tomowe wydanie „Katyń. Dokumenty zbrodni” (wyd. Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych rok 1995, 1998, 2001, 2005).

27. Podczas wizyty oficjalnej w Polsce 25 sierpnia 1993 r. prezydent FR B. Jelcyn wyraził ubole-

wanie z powodu Zbrodni Katyńskiej i złożył hołd pomordowanym przed Krzyżem Katyńskim na Powązkach.

28. Dnia 2 września 1993 r. Prokurator Wojewódzki w Warszawie wszczął śledztwo w sprawie

114

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka zamordowania w Katyniu i innych, dotąd nieustalonych miejscach na obszarze b. ZSRR polskich oficerów internowanych jesienią 1939 r. i osadzonych w obozach w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie. 16 lutego 1995 r. postanowienie o wszczęciu śledztwa zostało uchylone w głównej mierze ze względu na fakt, że w zakresie czynów stanowiących przedmiot wszczętego postępowania prowadzone było postępowanie przez Główną Prokuraturę Wojskową FR, w którym znaczący udział brali przedstawiciele polskich organów ścigania.

29. W połowie lat 90-tych stronie polskiej przekazano 93 tomy kserokopii akt śledztwa Głównej Prokuratury Wojskowej FR w sprawie Zbrodni Katyńskiej. Przekazane materiały zawierają nieuwierzytelnione, częstokroć nieczytelne kserokopie dokumentów, które z tych względów nie mogą stanowić dowodu w rozumieniu prawa polskiego. Ponadto numeracja poszczególnych tomów akt nie zachowuje ciągłości, co może świadczyć, iż nie są one kompletne.

30. W dniach 29-31 maja 1995 r. w Warszawie odbyło się robocze spotkanie przedstawicie-

li prokuratur Białorusi, Polski, Ukrainy i Rosji, podczas którego omówiono stan śledztwa Głównej Prokuratury Wojskowej FR w sprawie Zbrodni Katyńskiej i przyjęto ustalenia odnośnie kierunków dalszych czynności śledczych. Uczestnicy spotkania uzgodnili, że Główna Prokuratura Wojskowa FR zwróci się do prokuratur Białorusi i Ukrainy z wnioskami o udzielenie pomocy prawnej w zakresie ustalenia okoliczności rozstrzelania w 1940 r. 7305 aresztowanych obywateli polskich. Strona białoruska i ukraińska zobowiązały się do udostępniania stronie polskiej informacji o stanie realizacji tych wniosków i do przekazywania kopii zebranych materiałów. Strona polska zobowiązała się do udzielania pomocy prawnej i przekazywania wszelkich posiadanych dokumentów i informacji, odnoszących się do tej sprawy.

31. W dniu 27 sierpnia 2001 r. Minister Sprawiedliwości – Prokurator Generalny RP zwrócił

się do Prokuratora Generalnego FR o przekazanie Instytutowi Pamięci Narodowej (dalej jako IPN) uwierzytelnionych kserokopii kompletnych akt śledztwa Głównej Prokuratury Wojskowej FR w sprawie Zbrodni Katyńskiej. Pismem z 12 listopada 2001 r. Prokurator Generalny FR poinformował Prokuratora Generalnego RP, że ,,( ... ) obecnie na terytorium Rosji zostały wykonane wszystkie możliwe czynności śledcze niezbędne do powzięcia ostatecznego postanowienia, które nie może być jednak powzięte wskutek braku materiałów wstępnego śledztwa z Prokuratury Generalnej Ukrainy. Wpływanie materiałów jest pod naszą stałą kontrolą (…)”. W piśmie tym zaznaczono, że stronie polskiej przekazano ,,(...) kopię sprawy karnej wraz ze wszystkimi protokółami z czynności śledczych i innymi dokumentami (…)”. Ponadto stwierdzono, że w latach 1994-1996 nie prowadzono czynności śledczych w tej sprawie, stąd prokuratura rosyjska nie może przekazać stronie polskiej żadnej dokumentacji w tym zakresie.

32. Dnia 17 stycznia 2002 r. w trakcie oficjalnej wizyty w Polsce Prezydent FR W. Putin nie

wykluczył możliwości, aby z rosyjskiej ustawy o rehabilitacji mogli także skorzystać Polacy.

Zapowiedział również (podczas konferencji prasowej), iż zleci Rządowi FR stworzenie niezbędnej bazy prawnej i administracyjnej, która umożliwiłaby wypłatę rekompensat dla obywateli RP, którzy byli ofiarami represji stalinowskich.

33. Kwestia katyńska była przedmiotem rozmowy Prezydentów RP i FR, do której doszło

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

115

w Normandii na marginesie międzynarodowych uroczystości z okazji 60-tej rocznicy rozpoczęcia ofensywy aliantów (6 czerwca 2004 r.). Prezydent A. Kwaśniewski wyraził wówczas nadzieję, iż Prezes IPN prof. L. Kieres będzie mógł przeprowadzić w najbliższym czasie w Moskwie ważne rozmowy z rosyjskimi partnerami, których celem będzie osiągnięcie postępu w działaniach podejmowanych w przedmiotowej sprawie przez IPN.

34. W dniu 4 sierpnia 2004 r. w siedzibie Głównej Prokuratury Wojskowej FR w Moskwie

odbyło się spotkanie Prezesa IPN oraz prokuratorów IPN z Głównym Prokuratorem Wojskowym FR, którego celem było omówienie zagadnień związanych ze śledztwem prowadzonym przez Główną Prokuraturę Wojskową FR w sprawie Zbrodni Katyńskiej. W trakcie spotkania poruszono m.in. kwestię kwalifikacji prawno-karnej Zbrodni Katyńskiej oraz udostępnienia prokuratorom IPN całości – 168 tomów akt śledztwa. Strona rosyjska nie zgodziła się ze stanowiskiem IPN, że jest to zbrodnia ludobójstwa argumentując, że spośród 250 tys. polskich jeńców wojennych 90 proc. zostało zwolnionych, a Zbrodnia Katyńska dotyczy 10 proc. Zatem akt ten nie był częścią planu eksterminacji całości lub części polskiej grupy narodowej.

35. Dnia 12 sierpnia 2004 r. Prezes IPN skierował do Głównego Prokuratora Wojskowego FR A. Sawienkowa pismo, w którym powołując się na deklarację udostępnienia stronie polskiej akt śledztwa, wskazał przedstawicieli IPN upoważnionych do wykonania czynności zapoznania się z aktami i odebrania uwierzytelnionych kserokopii. W piśmie zawarto stwierdzenie, że przedstawiciele IPN są gotowi do rozpoczęcia tych czynności w końcu sierpnia 2004 roku. Na to pismo Główna Prokuratura Wojskowa FR nie udzieliła odpowiedzi.

Strona rosyjska nie udzielił także odpowiedzi na pismo Dyrektora Głównej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (Komisja Główna i Oddziałowe Komisje Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu to część IPN realizująca funkcje śledcze Instytutu) z 9 września 2004 r. z prośbą o umożliwienie przedstawicielom IPN zapoznania się z aktami począwszy od 4 października 2004 r.

36. Dnia 13 września 2004 r. IPN został poinformowany przez Ambasadę FR w Warszawie,

że Główna Prokuratura Wojskowa FR planuje zakończenie śledztwa w sprawie Zbrodni Katyńskiej we wrześniu 2004 r. co uniemożliwia przyjazd prokuratorów IPN do Moskwy.

Powrót do kwestii zapoznania się z aktami stanie się możliwy po zakończeniu śledztwa.

37. Podczas spotkania odbytego w ramach roboczej wizyty Prezydenta RP w Moskwie

(29 września 2004 r.), Prezydent W. Putin oficjalnie poinformował Prezydenta A. Kwaśniewskiego, że Główna Prokuratura Wojskowa FR umorzyła śledztwo w sprawie Zbrodni Katyńskiej. Relacjonując przebieg spotkania na Kremlu, Prezydent RP powiedział, że nie widział dokumentów, ale z wypowiedzi Prezydenta W. Putina wynikało, iż śledztwo zostało zakończone. Prezydent RP wyjaśnił, że działania strony polskiej po zakończeniu rosyjskiego śledztwa będą zmierzać do uzyskania nieznanych stronie polskiej 96 tomów akt. Poinformował również, iż z ust Prezydenta W. Putina padło zapewnienie, że dokumenty, które mają klauzulę tajności, zostaną jej pozbawione. Prezydent A. Kwaśniewski wyraził w związku z tym nadzieję, że IPN otrzyma te dokumenty.

38. W dniach 30 września i 13 października 2004 r. Prezes IPN zwracał się za pośrednictwem Ministra Sprawiedliwości RP do Głównego Prokuratora Wojskowego FR o udostępnienie akt śledztwa oraz postanowienia o jego umorzeniu, ale nie uzyskał odpowiedzi.

116

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

39. Dnia 30 listopada 2004 r. Oddziałowa Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Pol-

skiemu w Warszawie wszczęła śledztwo w sprawie Zbrodni Katyńskiej. Śledztwo zostało wszczęte w celu wszechstronnego wyjaśnienia okoliczności sprawy, ustalenia wszystkich osób pokrzywdzonych oraz określenia zakresu odpowiedzialności poszczególnych osób uczestniczących w wydaniu i realizacji decyzji z 5 marca 1940 r. 2 marca 2005 r. Ambasada FR w Warszawie poinformowała, że Główna Prokuratura Wojskowa FR jest gotowa udostępnić stronie polskiej tylko 67 tomów aktów śledztwa, bowiem ich pozostała część jest objęta klauzulą tajności. Przekazano także informację, że strona rosyjska nie widzi możliwości sporządzenia uwierzytelnionych kopii potrzebnych dokumentów.

40. Dnia 8 marca 2005 r. Oddziałowa Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Pol-

skiemu w Warszawie, za pośrednictwem Ministerstwa Sprawiedliwości RP, skierowała do Prokuratury Generalnej FR wniosek o udzielenie pomocy prawnej do prowadzonego przez Komisję śledztwa w sprawie Zbrodni Katyńskiej poprzez przekazanie kopii lub odpisów całości akt śledztwa w tej sprawie, prowadzonego przez Główną Prokuraturę Wojskową FR oraz postanowienia o umorzeniu tegoż postępowania.

41. Dnia 28 lipca 2005 r. wpłynęła do IPN odpowiedź Prokuratury Generalnej FR z 28 czerw-

ca 2005 r. na wniosek Oddziałowej Komisji w Warszawie o udzielenie pomocy prawnej w niniejszym śledztwie. Z jej treści wynikało, że strona rosyjska udostępni 67 tomów akt sprawy Głównej Prokuratury Wojskowej FR o nr 159. W piśmie nie wskazano przyczyny nieudostępnienia całości materiałów sprawy, jak również nie odniesiono się do możliwości uzyskania przez stronę polską kopii akt rosyjskiego śledztwa i kopii postanowienia kończącego śledztwo nr 159.

42. Notą z 8 września 2005 r. Federacja Rosyjska poinformowała, że przedstawiciele IPN mogą zapoznać się z 67 tomami akt rosyjskiego śledztwa, jednakże bez możliwości sporządzenia kserokopii udostępnionych dokumentów. Pozostałe tomy oraz postanowienie o umorzeniu śledztwa nr 159 z 21 września 2004 r. nie zostaną udostępnione stronie polskiej, gdyż opatrzone są klauzulą tajności.

43. W dniach 9-21 października 2005 r. na zaproszenie Głównej Prokuratury Wojskowej FR

przebywało w Moskwie trzech prokuratorów IPN, prowadzących śledztwo w sprawie Zbrodni Katyńskiej. Podczas wizyty zapoznano się z udostępnionymi 67 tomami akt sprawy o nr 159 dotyczącymi Zbrodni Katyńskiej i dokonano ich oględzin sporządzając stosowaną dokumentację procesową. Czynność ta nie doprowadziła do uzyskania istotnych informacji na temat Zbrodni Katyńskiej, nie poszerzyła więc istniejącej na ten temat wiedzy. Strona rosyjska nie wyraziła zgody na sporządzenie kserokopii dokumentów poddanych analizie.

Prokuratorom IPN nie udostępniono całości materiałów postępowania nr 159 uzasadniając to twierdzeniem, że część z nich objęta została klauzulą tajności. Taką klauzulą opatrzone zostało również postanowienie o umorzeniu śledztwa nr 159 z 21 września 2004 r. i z tego względu, pomimo złożenia przez prokuratorów IPN ponownego wniosku o udostępnienie, nie zostało ono im zaprezentowane.

44. 28 lutego 2006 r. Wydział Konsularny Ambasady RP w Federacji Rosyjskiej przekazał do

IPN kopię pisma Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 18 stycznia 2006 r. odmawiającego uznania zamordowanego w Katyniu jednego z oficerów Wojska Polskiego za ofiarę represji

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

117

politycznych na podstawie przepisów ustawy rosyjskiej „O rehabilitacji ofiar represji politycznych” z 18 października 1991 r. (wniosek o rehabilitację złożyła wdowa po zamordowanym). Nie przyniosło rezultatu odwołanie się od decyzji prokuratury do sądu rejonowego w moskiewskiej dzielnicy Chamowniki. Sędzia uznał, ze prawo odwołania od decyzji prokuratury przysługuje tylko zamordowanym.

45. 22 marca 2006 r. Prezes IPN skierował do Głównego Prokuratora Wojskowego FR pismo,

w którym odniósł się do odpowiedzi strony rosyjskiej z 18 stycznia 2006 r. i przedstawił argumenty prawne przemawiające za możliwością dokonania, w oparciu o ustawodawstwo FR, rehabilitacji wszystkich ofiar Zbrodni Katyńskiej jako osób poddanych represjom politycznym.

46. W 2008 r. pojawiły się dalsze wnioski o rehabilitację pomordowanych oficerów ze strony ich rodzin. 22 maja 2008 r. sąd oddalił skargę krewnych ofiar na odmowę rehabilitacji zamordowanych, a 8 czerwca 2008 r. oddalił zażalenie rodzin 10 ofiar na postanowienie Głównej Prokuratury Wojskowej FR o umorzeniu śledztwa w sprawie Zbrodni Katyńskiej uznając, że leży to w kompetencji sądu wojskowego ze względu na fakt, iż część śledztwa została utajniona i sprawa ma charakter „wojskowy”.

47. Podczas wizyty Premiera RP w Moskwie (8 lutego 2008 r.) Premier FR W. Putin w rozmowie z Premierem D. Tuskiem sam poruszył temat Zbrodni Katyńskiej, którą określił jako zbrodnię okresu, w którym w Rosji działy się straszne rzeczy. Zaznaczając, iż ofiarami zbrodni stalinowskich byli nie tylko Polacy, ale też Rosjanie oraz inne narody, Premier FR wyraził sprzeciw wobec poszukiwania winnych, gdyż podejmowanie takich działań po tylu latach prowadzi – jego zdaniem – do rozpalania resentymentów antyrosyjskich.

C. Zestawienie materiałów dowodowych dotyczących bezpośrednio krewnych skarżących, które znajdowały się w materiałach śledztwa prowadzonego przez prokuraturę rosyjską oraz które zostały zgromadzone przez organy polskie, szczególnie w ramach pomocy prawnej na potrzeby rosyjskiego śledztwa nr 159.

48. Rząd pragnie zwrócić uwagę Trybunału na następujące czynności dowodowe podejmowa-

ne przez polskie i rosyjskie instytucje oraz zdobyte w ich toku materiały świadczące o wejściu przez FR w posiadanie informacji o śmierci co najmniej jednego z oficerów – Antoniego Nawratila, którego krewny jest skarżącym w niniejszej sprawie.

49. W 1990 ZSRR wystąpił do Polski z wnioskiem o zagraniczną pomoc prawną. W 1991r.

przeprowadzano wspólne polsko-rosyjskie prace ekshumacyjne w okolicach Charkowa.

Podczas prac wśród szczątków ludzkich o wyraźnych ranach postrzałowych czaszek z kieszeni płaszcza jednego z polskich oficerów wydobyto kartkę papieru, na której widnieje nazwisko Antoniego Nawratila. W wykonaniu rosyjskiego wniosku polscy eksperci sporządzili ekspertyzę, której przedmiotem była m.in. wspomniana karta, a która to ekspertyza potwierdziła, iż w tekście znajdującym się na kartce, w punkcie 7 znajduje się nazwisko: Nawratil Antoni. Ekspertyza kartki, która ujawniła nazwisko polskiego oficera, przekazana została Federacji Rosyjskiej 9 października 1992 r. (odbiór pokwitowany został osobistym podpisem przedstawiciela FR).

50. W zasobach rosyjskich znajdowały się m.in. następujące dokumenty dotyczące Zbrodni

118

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka Katyńskiej: uchwała KC WKP(b) z dnia 5 marca 1940 r. zawierająca decyzję o rozstrzelaniu 25 700 jeńców obozów w Starobielsku, Kozielsku i Ostaszkowie oraz Polaków przetrzymywanych w więzieniach tzw. zachodniej Ukrainy i tzw. zachodniej Białorusi, notatka A. Szelepina, Przewodniczącego KGB przy Radzie Ministrów ZSRR dla N. Chruszczowa z 3 marca 1959 r. o przechowywanych w KGB aktach ewidencyjnych i innych materiałach dotyczących rozstrzelanych w 1940 r. jeńcach i internowanych oficerach (por. para. 25), wyniki prac archeologiczno-ekshumacyjnych z pierwszej połowy lat 90-tych XX w. oraz zeznania naocznych świadków Zbrodni Katyńskiej (np. Mitrofana Syromiatnikowa, byłego funkcjonariusza NKWD obwodu charkowskiego).

51. Wielokrotnie wśród szczątków ludzkich wydobytych w VI kwartale strefy parkowo-le-

śnej Charkowa podczas prac ekshumacyjno-archeologicznych z udziałem rosyjskich prokuratorów, między innymi prokuratora A. Trietieckiego, prowadzonych w roku 1991 na potrzeby rosyjskiego śledztwa nr 159, jak i w okresie późniejszym w latach 1994-1996 odnajdywano dokumenty, listy i inne odręczne zapiski zawierające nazwiska polskich oficerów. Na listach tych znajdowały się nazwiska Antoniego Nawratila i Andrzeja Janowca, jak i wielu innych polskich oficerów, jeńców obozu NKWD w Starobielsku.

Zbieżność nazwisk odczytanych z osobistych przedmiotów, takich jak odręczne notatki, dokumenty z portfeli, wojskowe znaki tożsamości, podpisy pod listami lub telegramami, imienne pokwitowania przejęcia pieniędzy przez władze obozowe, wypełnione druki Biura Informacyjnego Polskiego Czerwonego Krzyża, itd., odnalezionych wśród ekshumowanych szczątków ludzkich o udokumentowanych ranach postrzałowych, z listą jeniecką obozu w Starobielsku, a ponadto brak jakichkolwiek informacji o dalszych losach polskich oficerów, jeńców obozu w Starobielsku, w postaci kontynuacji pisemnej korespondencji z najbliższą rodziną pozostającą w okupowanej Polsce po maju 1940 r., świadczy, iż w VI kwartale strefy parkowo-leśnej Charkowa pochowano rozstrzelanych uprzednio Antoniego Nawratila i Andrzeja Janowca, jak i pozostałych jeńców obozu w Starobielsku.

52. W załączniku nr 1 i 2 Rząd Polski zamieszcza zestawienie szczegółowych informacji o losie

krewnych skarżących uzyskanych w toku śledztwa prowadzonego bezpośrednio przez prokuraturę rosyjską, przez organy polskie w ramach pomocy prawnej świadczonej na rzecz FR, jak również tylko przez organy polskie (Załączniki nr 1 i 2). Dodatkowo, Rząd załącza wykaz niektórych dokumentów przekazanych FR w wykonaniu rosyjskiego wniosku o pomoc prawną (Załącznik nr 3).

III. PRAWO A. Co do dopuszczalności i meritum skargi 53. Rząd Polski przedstawi swoje stanowisko odnośnie dopuszczalności i meritum niniejszej skargi odpowiadając na pytania kierowane do Rządu FR.

1.

Odpowiedź na pytanie nr 1

54. Pierwsze pytanie Trybunału dotyczy tego, czy zakładając, że Trybunał jest kompetentny ra-

tione temporis do rozpatrzenia proceduralnego aspektu artykułu 2 Konwencji w niniejszej

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

119

sprawie, postępowanie w sprawie śmierci krewnych skarżących prowadzone przez władze rosyjskie było właściwe i skuteczne, jak wymaga tego artykuł 2 Konwencji.

55. Rząd Polski pragnie po pierwsze odnieść się do kwestii dopuszczalności jurysdykcji ratione

temporis Trybunału do rozpatrzenia proceduralnego aspektu artykułu 2 Konwencji w niniejszej sprawie. Zdaniem Rządu sprawa ta jest dopuszczalna ratione temporis w aspekcie proceduralnym artykułu 2 Konwencji z następujących powodów.

56. Rząd jest świadomy faktu, iż zgodnie z ogólnymi zasadami prawa międzynarodowego oraz

orzecznictwem organów Konwencji władze rosyjskie nie mogą być uznane za odpowiedzialne w odniesieniu do jakichkolwiek aktów, decyzji, zdarzeń lub zaniechań, które miały miejsce przed 5 maja 1998 r. czyli przed datą wejścia w życie Konwencji wobec Rosji. Jednakże od momentu ratyfikacji Konwencji wszystkie działania i zaniechania państwa muszą być zgodne z Konwencją i jej Protokołami, a kolejne fakty objęte są już jurysdykcją Trybunału nawet, jeżeli są jedynie kontynuacją istniejącej już sytuacji (por. Yagci i Sargin p. Turcji, wyrok z 8 czerwca 1995 r., skargi nr 16419/90 i 16426/90, Seria A nr 319-A., s. 16 par.

40). Dlatego też należy mieć na względzie, iż co prawda wydarzenia historyczne które miały miejsce w latach 1939 – 1940 nie znajdą się w jurysdykcji czasowej Trybunału, jednakże przedmiotem skargi są zdarzenia prawne z okresu po wejściu w życie Konwencji wobec Federacji Rosyjskiej.

57. W swoim orzecznictwie Trybunał przyznał, że uznanie jego jurysdykcji czasowej, kiedy fak-

ty, do których odnosi się sprawa wydarzyły się częściowo przed, a częściowo po wejściu w życie Konwencji dla danego państwa, jest często utrudnione. Trybunał zauważał jednak, że stosując zasadę nieretroaktywności, gotów jest uwzględniać do pewnego stopnia fakty, które nastąpiły przed dniem wejścia w życie Konwencji dla danego państw, mając na uwadze ich związek z następnymi wydarzeniami, które stanowiły właśnie podstawę skargi (por. Šilih p. Słowenii, wyrok z 9 kwietnia 2009 r. [WI], skarga nr 71463/01, § 141). Trybunał stosował taką ocenę m.in w odniesieniu do skarg w oparciu o art. 6 dotyczących rzetelności postępowań karnych, które rozpoczęły się przed wejściem w życie Konwencji i trwały po tej dacie. W takich sytuacjach Trybunał oceniał rzetelność postępowania jako całości.

58. W sprawie Blečić p. Chorwacji Trybunał potwierdził, że „w celu ustalenia jurysdykcji czasowej Trybunału (…) konieczne jest zidentyfikowanie, w każdej poszczególnej sprawie, dokładnej daty zarzucanej ingerencji. Dokonując tego Trybunał musi wziąć pod uwagę zarówno fakty, na które skarży się skarżący, jak i zakres prawa gwarantowanego Konwencją, którego naruszenie jest zarzucane.” (por. Blečić p. Chorwacji, wyrok z 8 marca 2006 r. [WI] skarga nr 59532/00, §§ 72 i 82). Dlatego też w każdym przypadku ustalenie, czy właściwe jest rozpatrywanie aspektów proceduralnych artykułu będącego podstawą skargi w braku kompetencji do zajmowania się materialnym aspektem prawa, zależy od faktów szczególnej sprawy i zakresu prawa, które jest rozpatrywane (por. Šilih p. Słowenii, op.cit., § 93). Trybunał dopuszcza więc sytuacje, w których możliwe jest badanie aspektów proceduralnych prawa przy równoczesnym braku jego kompetencji czasowej do badania aspektów materialnych.

59. W najnowszym orzeczeniu Trybunału odnoszącym się do kwestii jurysdykcji czasowej,

Trybunał potwierdził, że kryteria ustalone w sprawie Blečić, mają charakter generalny, dlatego też przy stosowaniu tych kryteriów należy brać pod uwagę wyjątkowy charakter niektó-

120

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka rych praw, szczególnie praw gwarantowanych w art. 2 i 3 Konwencji. Trybunał potwierdził, że obydwa te artykuły należą do podstawowych przepisów Konwencji i odzwierciedlają podstawowe wartości demokratycznych społeczeństw tworzących Radę Europy (por. Šilih p. Słowenii, op.cit., § 147).

60. Trybunał stwierdzał istnienie obowiązku proceduralnego na podstawie Konwencji w róż-

nych sytuacjach, kiedy uznawał to za konieczne dla zapewnienia, by prawa gwarantowane na podstawie Konwencji nie były teoretyczne i iluzoryczne, ale praktyczne i skuteczne (por. Šilih p. Słowenii, op.cit., § 153). Zgodnie z orzecznictwem Trybunału istnienie obowiązku proceduralnego nie jest zależne od tego, czy państwo zostanie ostatecznie uznane za odpowiedzialne za śmierć jednostki. Gdy sformułowany jest zarzut zabójstwa, sam fakt, że władze poinformowane są o tym, że doszło do śmierci, ustanawia obowiązek na podstawie artykułu 2 przeprowadzenia skutecznego oficjalnego śledztwa. Należy także pamiętać o tym, że Trybunał zwykle rozpatrywał kwestię obowiązków proceduralnych wynikających na podstawie art. 2 oddzielnie od kwestii materialnej art. 2 (por. Šilih p. Słowenii, op.cit., § 156 i 158).

61. Artykuł 2 Konwencji nakłada na państwa szczególny obowiązek stworzenia skutecznego

systemu krajowego dla ustalenia przyczyn śmierci jednostki, w szczególności, jeżeli śmierć miała związek z działaniami funkcjonariuszy państwowych (por. McCann i inni p. Wlk. Brytanii, wyrok z 27 września 1995 r., skarga nr 18984/91, s. 49, §§ 161-63; Kaya p. Turcji, wyrok z 19 lutego 1998, skarga nr 158/1996/777/978, Reports 1998‑I, p. 329, § 105 oraz Çakici p. Turcji, wyrok z 8 lipca 1999 r. [WI], skarga nr 23657/94, § 86, ECHR 1999‑IV). Dodatkowo Trybunał podkreśla w swoim orzecznictwie, że jeżeli w sytuację, która doprowadziła do śmierci zaangażowani byli funkcjonariusze państwowi bądź organy państwa, Konwencja nakłada na państwo obowiązek zapewnienia, że będą oni ponosili odpowiedzialność za przypadki śmierci, do których doszło w związku z ich działalnością (por. mutatis mutandis, İlhan p. Turcji, wyrok z 27 czerwca 2000 r. [WI], skarga nr 22277/93, § 63, ECHR 2000‑VII).

62. Jak wynika z orzecznictwa Trybunału, traktuje on obowiązek przeprowadzenia efektyw-

nego śledztwa jako obowiązek mający charakter i zakres samodzielny i nie ogranicza go jedynie do przypadków, w których państwo może ponosić, pośrednio lub bezpośrednio odpowiedzialność za śmierć jednostek, czyli, w których państwo odpowiada za naruszenie prawa w aspekcie materialnym (por. Balasoiu p. Rumunii, dec. z 2 września 2003, sprawa nr 37424/97, Šilih p. Słowenii, op.cit., § 159).

63. Naruszenie proceduralnego obowiązku przeprowadzenia skutecznego śledztwa zgodnie

z art. 2 może dawać asumpt do oddzielnej i niezależnej „ingerencji” w rozumieniu rozważań zawartych w wyroku Blečić (por. Blečić p. Chorwacji, op. cit., § 88). W tym znaczeniu obowiązek proceduralny można traktować jako zupełnie odrębne zobowiązanie na gruncie art. 2 wiążące państwa nawet w sytuacji, jeżeli śmierć miała miejsce przed wejściem w życie Konwencji (por. Šilih p. Słowenii, op.cit., § 159). Stwierdzenie istnienia tego odrębnego obowiązku uzależnione jest jednak od zaistnienia pewnych przesłanek, przede wszystkim tego, że w zakres jurysdykcji Trybunału wchodzą jedynie te akty czy zaniechania, które miały miejsce po wejściu w życie Konwencji dla danego państwa oraz że zasadnicza część działań proceduralnych, które muszą być przeprowadzone, podjęta była po tej dacie (por. Šilih p.

Słowenii, op.cit., § 161-163).

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

121

64. W takich sytuacjach Trybunał uznaje, iż ma kompetencję ratione temporis do oceny aspektu proceduralnego artykułu 2, mimo iż kompetencji takiej nie ma w stosunku do aspektu materialnego tego artykułu.

65. Zastosowanie powyższych zasad do niniejszej sprawy powinno zdaniem Rządu prowadzić

do wniosku, iż w związku z faktem, że śmierć krewnych skarżących była bez jakichkolwiek wątpliwości wynikiem działań funkcjonariuszy państwowych, obowiązek przeprowadzenia skutecznego śledztwa w omawianym przypadku miał charakter samodzielny, nie związany z pierwotną ingerencją w prawa krewnych skarżących w postaci pozbawienia ich życia.

O konieczności samodzielnej oceny tego postępowania, w oderwaniu od oceny aspektu materialnego art. 2 w niniejszej sprawie, który ze względu na brak kompetencji ratione temporis Trybunału nie może podlegać jego kognicji, świadczy też fakt, iż postępowanie zostało wszczęte proprio motu, po upływie wielu lat od wydarzeń z 1940 r. i jak przyznają to same władze rosyjskie jego zasadniczym celem było dokładne ustalenie okoliczności faktycznych tragicznych wydarzeń. Zgodnie ze stanowiskiem przedstawianym przez władze rosyjskie postępowanie zostało umorzone z powodu śmierci osób, które uczestniczyły w tych wydarzeniach. Mając na uwadze powyższe okoliczności, obowiązek proceduralny wynikający z art. 2 Konwencji należy traktować w niniejszej sprawie jako mający charakter i zakres samodzielny i dlatego też od oceny rzetelności tego postępowania nie powinien Trybunału wstrzymywać brak jurysdykcji czasowej do oceny aspektu materialnego art. 2 Konwencji.

W związku z powyższym, ta część śledztwa, która toczyła się po wejściu w życie Konwencji dla Rosji, to jest po 5 maja 1998 r., jak też rozpoczęte później postępowania, związane z tym śledztwem, a dotyczące innych wątków, w szczególności kwestii stwierdzenia zgonu i rehabilitacji zmarłych zgodnie z obowiązującym prawem rosyjskim, jak też dostępu do akt, objęta będzie jurysdykcją temporalną Trybunału.

66. W drugiej części pytania pierwszego Trybunał zwrócił się o przedstawienie stanowiska w zakresie tego, czy postępowanie w sprawie śmierci krewnych skarżących prowadzone przez władze rosyjskie było właściwe i skuteczne, jak wymaga tego artykuł 2 Konwencji.

W tym względzie Rząd Polski pragnie przedstawić następujące stanowisko.

67. Obowiązek ochrony życia zgodnie z artykułem 2 Konwencji, rozpatrywany łącznie

z generalnym obowiązkiem państw zapewnienia każdemu znajdującemu się w ich jurysdykcji praw i wolności zagwarantowanych Konwencją, wymaga m.in. w przypadkach, w których doszło do utraty życia w wyniku użycia siły zbrojnej, skutecznego i oficjalnego śledztwa (por. min. Kaya p. Turcji, op.cit., § 105, Bazorkina p. Rosji, wyrok z 27 lipca 2006 r., skarga nr 69481/01, §§ 117-119). Aby śledztwo dotyczące niezgodnego z prawem pozbawienia życia przez funkcjonariuszy państwa mogło być ocenione jako skuteczne, spełniony musi być szereg warunków. Między innymi osoby odpowiedzialne za śledztwo i je prowadzące muszą być niezależne od osób zaangażowanych w wydarzenia, które doprowadziły do śmierci (por. m.in., Güleç p. Turcji, wyrok z 27 lipca 1998 r., skarga nr 21593/93, Reports 1998-IV, §§ 81-82; Öğur p. Tucji, wyrok z 20 maja 1999 r.

[WI], skarga nr 21954/93, §§ 91-92, ECHR 1999-III). Śledztwo musi być także skuteczne w tym znaczeniu, iż w jego ramach można doprowadzić do ustalenia, czy siła użyta została w sposób usprawiedliwiony w danych okolicznościach, w ramach postępowania musi być także możliwe zidentyfikowanie oraz ukaranie osób odpowiedzialnych (por.

122

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka Öğur p. Turcji, op.cit., § 88). Państwa zobligowane są do zapewnienia, by postępowania, w których badane są okoliczności śmierci prowadzone były rzetelnie, z Konwencji nie wynika jednakże obowiązek zidentyfikowania winnych w każdym przypadku. Nie chodzi o obowiązek rezultatu, ale zastosowanych środków. Wszelkie braki śledztwa ograniczające możliwość ustalenia przyczyn śmierci lub osób odpowiedzialnych rodzą ryzyko uznania, że śledztwo nie odpowiadało wymogom art. 2 Konwencji (por. Nachova i inni p. Bułgarii, wyrok z 26 lutego 2004, skargi nr 43577/98 i 43579/98, § 117).

68. W związku z faktem, iż Rząd Polski nie miał nigdy wglądu do całości akt śledztwa (zob. para.

22 - 47) nie ma on możliwości ustosunkowania się do zarzutu nierzetelności postępowania nr 159 prowadzonego przez Główną Prokuraturę Wojskową FR w oparciu o akta prokuratorskie tego postępowania. Jednakże znane Rządowi okoliczności oraz fakty wydają się wskazywać, iż w niniejszej sprawie wymóg rzetelności postępowania nie został spełniony.

Wskazują na to m.in. następujące okoliczności.

69. Po pierwsze w toku postępowania skarżący otrzymali całkowicie sprzeczne informacje co

do losu ich bliskich. W piśmie z 23 czerwca 2003 r. Główna Prokuratura Wojskowa FR poinformowała skarżących, iż „w toku śledztwa nr 159 przeprowadzono prace ekshumacyjne w okręgach Charkowskim, Twerskim i Smoleńskim, podczas których zabezpieczono szczątki 200 polskich obywateli. Niektóre z nich na podstawie licznych przedmiotów i pośmiertnych żetonów udało się zidentyfikować. Wśród nich zidentyfikowano szczątki wskazanych przez skarżących polskich oficerów Nawratila i Janowca, którzy zostali pochowani w okolicach Charkowa …”. Także w piśmie z 10 lutego 2005 r. Główna Prokuratura Wojskowa FR stwierdziła, „Antoni Nawratil s. Juliana ur. 1883 i Andrzej Janowiec s. Jana ur.

1890 znajdują się w spisach jeńców wojennych przetrzymywanych w obozie starobielskim, którzy wraz z innymi zostali rozstrzelani w 1940 r. przez organy NKWD ZSRR i pochowani w pobliżu Charkowa”. We wskazanych pismach prokuratura potwierdziła fakt przebywania krewnych skarżących w obozie w Starobielsku, fakt ich rozstrzelania w 1940 r. przez organy NKWD oraz pochówku w pobliżu Charkowa. Z kolei w uzasadnieniu postanowienia Moskiewskiego Wojskowego Sądu Okręgowego z 18 kwietnia 2007 r. oddalającego zażalenie pełnomocnika skarżących na postanowienia Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 10 lutego 2005 r. i 7 listopada 2006 r. stwierdzono, że nazwiska Janowca i Nawratila widnieją wśród spisu jeńców obozu NKWD w Starobielsku odpowiednio pod numerami 3914 i 2407 oraz że w toku śledztwa zidentyfikowano tylko 22 osoby, wśród których jednakże nie zidentyfikowano Antoniego Nawratila i Andrzeja Janowca. Podobne stwierdzenie znalazło się w postanowieniu z 24 maja 2007 r. Izby Wojskowej Sądu Najwyższego FR odrzucającym skargę kasacyjną pełnomocnika skarżących: „sędzia doszedł do uzasadnionego wniosku, że nie ma prawnych podstaw, by stwierdzić, że w wyniku wspomnianego przestępstwa śmierć ponieśli Nawratil i Janowiec”. Porównując treść dokumentów wydanych przez władze rosyjskie 23 czerwca 2003 r. i 10 lutego 2005 r. z orzeczeniami wydanymi 18 kwietnia 2007 r. i 24 maja 2007 r. należy stwierdzić, że zawierają one sprzeczne informacje dotyczące faktów mających podstawowe znaczenie zarówno dla samych skarżących, jak i w konsekwencji dla niniejszej skargi.

70. Celem skarżących wskazanym w ich piśmie skierowanym w 2003 r. do Głównej Prokuratury Wojskowej FR było uzyskanie dostępu do „jakichkolwiek dokumentów związanych

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

123

z ostatnimi momentami życia” oficerów Antoniego Nawratila, Andrzeja Janowca i Stefana Greczyna wziętych do niewoli przez Armię Czerwoną we wrześniu 1939 r. Skarżący domagali się ustalenia zarówno samego faktu śmierci swoich krewnych, jak i towarzyszących temu zdarzeniu okoliczności, a także miejsca ich pochówku. Fakt, że w toku prowadzonego przez władze rosyjskie postępowania skarżącym przesłano pisma zawierające całkowicie sprzeczne informacje co do wskazanych powyżej faktów, których ustalenia się domagali, wyraźnie wskazuje na braki prowadzonego postępowania i jego nierzetelność.

71. Po drugie, o braku rzetelności postępowania prokuratury rosyjskiej świadczy fakt niewy-

korzystania przez władze rosyjskie w toku ustalania okoliczności wydarzeń z 1940 r. materiałów dowodowych uzyskanych w ramach pomocy prawnej świadczonej przez organy polskie już na wniosek Głównej Prokuratury Wojskowej ZSRR z 25 grudnia 1990 r. (por. para. 24 oraz Załączniki nr 1, 2 i 3).

72. Po trzecie poważne wątpliwości może budzić ocena materiału dowodowego znajdującego

się w aktach sprawy prowadzonej przez prokuraturę rosyjską, w szczególności kategoryczne stwierdzenia władz rosyjskich o niemożliwości oficjalnego ustalenia faktu śmierci krewnych skarżących. Zgodnie z informacjami Rządu Polskiego rosyjskie władze prokuratorskie prowadząc postępowanie dysponowały wieloma dokumentami potwierdzającymi fakt wydania wyroku śmierci na osoby polskiego pochodzenia internowane m.in. w obozach w Starobielsku, Kozielsku i Ostaszkowie (por. para. 25), informacjami o wykonaniu wyroków śmierci (por. para. 50) informacjami o ostatnich miesiącach życia krewnych skarżących (por. Załączniki nr 1 i 2), a ponadto, jeżeli wyraziłyby taką wolę mogłyby uczestniczyć w pracach archeologiczno-ekshumacyjnych prowadzonych przez organy polskie w latach 1994-1996 w okolicach Charkowa. W konsekwencji umorzenia przez władze rosyjskie śledztwa nr 159, władze polskie wszczęły w roku 2004 r. własne śledztwo mające na celu ustalenie całokształtu okoliczności z 1940 r. (patrz, para. 39). W toku tego śledztwa władzom polskim udało się potwierdzić szereg informacji na temat losu jeńców obozu w Starobielsku i zgromadzić dowody potwierdzające m.in., że wśród rozstrzelanych jeńców byli Andrzej Janowiec i Antoni Nawratil (por. Załączniki 1 i 2).

73. W konsekwencji można stwierdzić, że w oparciu o posiadany materiał dowodowy śledztwa

nr 159 prokuratura rosyjska mogła z całkowitą pewnością ustalić fakt rozstrzelania w 1940 r. co najmniej jednego z krewnych skarżących – Antoniego Nawratila. Jednocześnie, FR mogła z łatwością wejść w posiadanie dowodów, chociażby poprzez udział w pracach ekshumacyjnych mających miejsce w Charkowie w latach 1994-1996 lub poprzez skierowanie wniosku do władz RP o udostępnienie ich wyników, które potwierdzały rozstrzelanie w 1940 r. drugiego z polskich oficerów – Andrzeja Janowca.

74. Na podstawie wspomnianej powyżej uchwały KC WKP(b) z dnia 5 marca 1940 r., jak

również notatki A. Szelepina dla N. Chruszczowa z dnia 3 marca 1959 r. (por. para. 25), wyników prac archeologiczno-ekshumacyjnych z pierwszej połowy lat 90-tych XX w. oraz zeznań naocznych świadków Zbrodni Katyńskiej (np. Mitrofana Syromiatnikowa, byłego funkcjonariusza NKWD obwodu charkowskiego) można bezspornie ustalić, iż w 1940 r. doszło do wydania wyroku śmierci w stosunku do 25 700 polskich oficerów, policjantów i urzędników, w tym 3280 z obozu NKWD w Starobielsku, a wśród nich – krewnych skarżących. Dlatego też zaciekawienie budzi sposób wnioskowania oraz oceny materiału dowo-

124

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka dowego, który pozwolił na ustalenie w toku śledztwa nr 159, że w 1940 r. organy NKWD rozstrzelały zaledwie 1803 osoby polskiego pochodzenia. Liczbę 1803 osób w postępowaniu krajowym krewnych skarżących przytoczył Moskiewski Wojskowy Sąd Okręgowy, jak również Izba Wojskowa Sądu Najwyższego FR.

75. Trybunał wielokrotnie podkreślał w swoim orzecznictwie, iż późniejsze zaginięcie osoby

znajdującej się w rękach państwa nakazuje w pewnych okolicznościach domniemywać, iż straciła ona życie. Jeżeli władze nie przedstawią wyjaśnień, co się z taką osobą stało, ponoszą odpowiedzialność za jej śmierć. Niezmiernie ważne są w tym kontekście zwłaszcza dowody pośrednie, pozwalające domniemywać zgodnie z wymaganym standardem dowodowym, że zaginiony zmarł pozostając we władzy państwa (por. Timurtas p. Turcji, wyrok z 13 czerwca 2000 r. skarga nr 23531/94, § 82). Im więcej czasu upływa bez żadnych wiadomości o danej osobie, prawdopodobieństwo jej śmierci jest tym większe (por. Tanis i inni p. Turcji, wyrok z 2 sierpnia 2005 r., skarga nr 65899/01, § 200).

76. Dlatego też mając na uwadze powyższe orzecznictwo Trybunału, wskazane powyżej doku-

menty źródłowe (patrz para. 74), przytoczone fakty dotyczące miejsc przebywania skarżących oraz dokumenty i rzeczy osobiste wydobyte w trakcie prac ekshumacyjnych, Rząd wyraża opinię, że należy przyjąć, iż krewni skarżących zostali pozbawieni życia już w 1940 r.

77. Po czwarte o braku spełnienia przesłanki rzetelności może świadczyć fakt niedopuszczenia

poszkodowanych, czyli skarżących do udziału w postępowaniu i odmawianie im statusu pokrzywdzonych na gruncie rosyjskiego prawa karnego (kwestia ta opisana jest szczegółowo w odpowiedzi na pytanie 3 Trybunału – para. 94-99). W 2003 r. adwokat skarżących po raz pierwszy złożył w Głównej Prokuraturze Wojskowej FR wniosek o udostępnienie dokumentów dotyczących krewnych skarżących. 4 grudnia 2004 r. adwokat złożył kolejne pismo o podobnej treści, zawierające także formalny wniosek o nadanie krewnym statusu pokrzywdzonych zgodnie z kodeksem postępowania karnego. Prokuratura odpowiedziała odmownie listem z 10 lutego 2005 r. argumentując, iż dokumenty mogą być udostępnione jedynie osobom uprzednio uznanym za „pokrzywdzonych” lub ich przedstawicielom.

11 marca 2005 r. na konferencji prasowej przedstawiciel Głównej Prokuratury Wojskowej FR ogłosił decyzję o ostatecznym zamknięciu śledztwa nr 159. Następnie 9 października 2006 r. pełnomocnik skarżących ponowił wniosek o dostęp do akt sprawy, na który to wniosek otrzymał odpowiedź negatywną datowaną 7 listopada 2006 r. W postanowieniu prokuratura podkreśliła, że do momentu umorzenia śledztwa nr 159 nie zgłoszono wniosku o nadanie statusu pokrzywdzonego, ani też żadna decyzja o nadaniu takiego statusu nie zapadła, który to fakt uniemożliwił skorzystanie z praw gwarantowanych w art. 42 kpk. Kolejne odwołania adwokata od postanowienia Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 7 listopada 2006 r. również okazały się bezskuteczne. Moskiewski Okręgowy Sąd Wojskowy przyjął, iż w związku z faktem, że nie ma podstaw do twierdzenia, by śmierć krewnych skarżących była następstwem przestępstwa objętego śledztwem nr 159, ani oficerom, ani ich krewnym nie przysługiwał status pokrzywdzonych, który umożliwiałby wgląd w akta sprawy. Argumentacja ta została powtórzona przez Izbę Wojskową Sądu Najwyższego w orzeczeniu z 24 maja 2007 r.

78. Z przedstawionych faktów bezsprzecznie wynika, iż prokuratura nie rozpatrzyła nigdy formalnie wniosku adwokata skarżących o nadanie im statusu pokrzywdzonych, co stało

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

125

się pretekstem do odrzucenia kolejnych odwołań skarżących w toku kontroli instancyjnej decyzji prokuratury. Informacja o zamknięciu śledztwa została podana do publicznej wiadomości w trakcie konferencji prasowej, która odbyła się 11 marca 2005 r. Następnie prokuratura odnosząc się do faktu, iż skarżący nie posiadali statusu pokrzywdzonych, skierowała do nich 7 listopada 2006 r. pismo, w którym informowała o niemożności skorzystania przez nich z praw gwarantowanych w art. 42 kpk. Sądy rozpatrujące odwołania skarżących od tej decyzji prokuratora odwołały się z kolei do innego argumentu i twierdziły, że w związku z tym, że nie ma podstaw do twierdzenia, iż śmierć krewnych skarżących była następstwem przestępstwa objętego śledztwem nr 159, ani oficerom, ani ich krewnym nie przysługiwał status pokrzywdzonych, który umożliwiałby wgląd w akta sprawy.

79. Formalny brak rozpatrzenia wniosku skarżących o nadanie im statusu ofiar zgodnie z art.

42 kpk uniemożliwił skarżącym aktywne uczestnictwo w prowadzonym postępowaniu, a także zapoznanie się z aktami śledztwa po zamknięciu postępowania przygotowawczego. W ten sposób władze rosyjskie uniemożliwiły skarżącym dochodzenie w postępowaniu krajowym ich praw.

80. Dodatkowo należy zwrócić uwagę na stwierdzenie Sądu Najwyższego zawarte w orzecze-

niu z 24 maja 2007 r., w którym odwołał się on do faktu, iż pełnomocnik skarżących miał możliwość „pełnego i nieograniczonego” dostępu do akt śledztwa nr 159. W kolejnym jednak akapicie Sąd Najwyższy poinformował, iż w „oddzielnych tomach”, opatrzonych od 22 grudnia 2004 r. klauzulą „ściśle tajne”, znajduje się między innymi decyzja z 21 września 2004 r. o umorzeniu śledztwa nr 159 (por. para. ). W świetle takiego wyjaśnienia kategoryczne stwierdzenie sądu o dostępie do całości akt budzić może wątpliwości.

81. Opisane powyżej postępowanie władz prokuratorskich powinno być ocenione w świetle

orzecznictwa Trybunału. Trybunał uznaje, że prowadzone przez władze państwowe postępowania, szczególnie te dotyczące wyjaśnienia okoliczności śmierci, muszą być poddane kontroli ze strony opinii publicznej. Wymagany poziom kontroli opinii publicznej może być różny w zależności od sprawy. Jednakże we wszystkich sprawach, krewni ofiar muszą być zaangażowani w procedurę w stopniu koniecznym dla zapewnienia ich uzasadnionych interesów. Krewnemu należy zapewnić możliwość aktywnego uczestnictwa w postępowaniu, składania wniosków dowodowych lub w inny sposób wpływania na bieg postępowania (por. Rajkowska p. Polsce, decyzja z 27 listopada 2007 r., skarga nr 37393/02). Trybunał uznawał, że kontrola opinii publicznej nie była zapewniona m.in. w przypadku braku poinformowania ojca ofiary o odmowie ścigania, czy nie zapewnienia rodzinie ofiary dostępu do dokumentów prokuratury oraz sądu (zob. m.in. Güleç p. Turcji, op.cit., § 82; Öğur p. Turcji, op. cit., § 92; Gül p. Turcji, wyrok z 14 grudnia 2000, skarga nr 22676/93, § 93). W konkluzji należy stwierdzić, że niezapewnienie skarżącym uczestnictwa w toczącym się postępowaniu powinno być traktowane jako jeden z elementów potwierdzających naruszenie gwarantowanej w art. 2 Konwencji zasady rzetelności postępowania.

82. Mając świadomość, iż z uwagi na upływ czasu, jaki nastąpił od momentu wydarzeń, któ-

re stanowiły przedmiot śledztwa, celem skarżących nie było spowodowanie skazania osób winnych zarzucanych czynów, ale doprowadzenie do ustalenia bez wątpliwości losu ich krewnych oraz miejsca ich pochówku, przekazanie im w toku prowadzonego postępowania sprzecznych informacji dotyczących losu krewnych, niezbadanie należyte materiału dowo-

126

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka dowego pozostającego w dyspozycji prokuratury prowadzącej postępowanie, czy wreszcie niedopuszczenie ich do udziału w postępowaniu spowodowało, że interes skarżących w ustaleniu okoliczności śmierci krewnych narastał. W tym kontekście Rząd Polski chciałby przywołać orzecznictwo Trybunału, zgodnie z którym państwa zobligowane są do zapewnienia, że postępowania, w których badane są okoliczności śmierci prowadzone są rzetelnie, natomiast dla państw nie wynika z Konwencji obowiązek zidentyfikowania winnych w każdym przypadku. Należy pamiętać, że wszelkie braki śledztwa ograniczające możliwość ustalenia przyczyn śmierci lub osób odpowiedzialnych rodzą ryzyko uznania, że śledztwo nie odpowiadało wymogom art. 2 Konwencji (por. Nachova i inni p. Bułgarii, op.cit., § 117).

83. W świetle powyższego Rząd pragnie stwierdzić, że po pierwsze Trybunał jest kompetentny

ratione temporis do rozpatrzenia proceduralnego aspektu artykułu 2 Konwencji w niniejszej sprawie, a po drugie postępowanie w sprawie śmierci krewnych skarżących prowadzone przez władze rosyjskie nie spełniło kryterium skuteczności i rzetelności, jak wymaga tego artykuł 2 Konwencji. W związku z tym doszło do naruszenia art. 2 Konwencji w aspekcie proceduralnym.

2.

Odpowiedź na pytanie 2

84. W związku z tym, że pytanie 2 dotyczy przedłożenia kopii decyzji Głównej Prokuratury

Wojskowej Federacji Rosyjskiej o umorzeniu postępowania karnego w sprawie „Katynia” (nr 159) z 21 września 2004 r. Rząd Polski nie ma możliwości wykonania żądania Trybunału, gdyż dokument ten nie został mu nigdy udostępniony.

3.

Odpowiedź na pytanie 3

85. W trzecim pytaniu Trybunał zwrócił się o udzielenie odpowiedzi w zakresie tego, czy arty-

kuł 6 ma zastosowanie w niniejszej sprawie w aspekcie cywilnym lub karnym. Zakładając, że artykuł 6 ma zastosowanie, czy zgodne z tym przepisem było to, iż skarżącym odmówiono dostępu do dokumentów dotyczących śledztwa w sprawie śmierci ich krewnych.

86. W opinii Rządu w niniejszej sprawie będzie miał zastosowanie artykuł 6 Konwencji w aspekcie cywilnym z następujących powodów.

87. Skarżący usiłując przystąpić do postępowania toczącego się w Rosji zdawali sobie sprawę

z upływu czasu, jaki nastąpił od zdarzeń, które były przedmiotem śledztwa władz rosyjskich, a w związku z tym celem działań skarżących nie było doprowadzenie do skazania osób winnych, a raczej do wyjaśnienia okoliczności śmierci ich bliskich. Skarżący usiłowali w postępowaniu krajowym wykorzystać prawa procesowe gwarantowane prawem rosyjskim w celu uzyskania wiarygodnych, rzetelnych i oficjalnych informacji dotyczących śmierci ich krewnych, którzy pozostawali w jurysdykcji państwa rosyjskiego. Uwzględniając taką intencję skarżących, Rząd pragnie na wstępie przypomnieć ogólne zasady wynikające z orzecznictwa dotyczące możliwości zastosowania gwarancji art. 6 Konwencji w stosunku do ofiar przestępstw. Zgodnie z ustalonym orzecznictwem Trybunału prawo do wszczęcia postępowania karnego oraz uzyskania skazania osoby trzeciej nie należy do kategorii praw i wolności gwarantowanych Konwencją (por. m.in. Perez p. Francji, wyrok z 12 lutego 2004 r. [WI], skarga nr 47287/99, § 70,

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

127

ECHR 2004‑I). Konwencja nie gwarantuje też bezpośrednio różnych form uczestnictwa w postępowaniu, jednakże jej gwarancje obejmują osoby, którym prawo krajowe stworzyło możliwości uczestnictwa w procesie (por. m.in. wyrok Kuśmierek p. Polsce, wyrok z 21 września 2004 r., skarga nr 10675/02, § 48-49; Pieniążek p. Polsce, wyrok z 28 września 2004 r., skarga nr 62179/00, § 20). W stosunku do ofiar przestępstw lub ich krewnych artykuł 6 § 1 może mieć zastosowanie do tych postępowań karnych, w których aspekt cywilny pozostaje tak blisko związany z aspektem karnym, iż wynik postępowania karnego może mieć decydujące znaczenie dla roszczenia strony cywilnej. Ponadto, zgodnie z orzecznictwem Trybunału nawet jeżeli postępowanie karne jest rozstrzygające jedynie w zakresie oskarżenia karnego, czynnikiem determinującym zastosowanie artykułu 6 Konwencji jest to, czy komponent cywilny postępowania pozostaje blisko związany z komponentem karnym, tzn. czy postępowanie karne oddziałuje na komponent cywilny (por. m.in. Calvelli i Ciglio p. Włochom, wyrok z 17 stycznia 2002 r., skarga nr 32967/96, § 62).

88. Jak już zostało wspomniane powyżej, granice zastosowania artykułu 6 określone są poprzez

fakt, że Konwencja nie przyznaje prawa do „prywatnej zemsty” lub do actio popularis. Dlatego też Konwencja nie gwarantuje niezależnego prawa do tego, by domagać się ścigania i karania osób trzecich za popełnione przestępstwo. Takie uprawnienie musi być nierozerwalnie związane z wykonywaniem prawa ofiary do wszczęcia w prawie krajowym postępowania cywilnego, nawet jeżeli celem tego postępowania miałoby być jedynie symboliczne naprawienie szkody lub ochrona takiego prawa jak prawo do poszanowania dobrego imienia (por. Golder p. Wielkiej Brytanii, wyrok z 21 lutego 1975, skarga nr 4451/70, Series A nr 18, s. 13, § 27; Helmers p. Szwecji, wyrok z 29 października 1991r., skarga nr 11826/85, s. 14, § 27; oraz Tolstoy Miloslavsky p. Wlk. Brytanii, wyrok z 13 lipca 1995, skarga nr 18139/91, Series A nr 316-B, s. 78, § 58).

89. Rząd odnotowuje, iż zgodnie z orzecznictwem Trybunału koncepcja „cywilnych praw

i obowiązków” ma charakter autonomiczny, choć równocześnie w tym zakresie nie pozbawione znaczenia jest ustawodawstwo danego kraju. Dlatego też odpowiedź na pytanie, czy dane prawo może być traktowane jako prawo cywilne w rozumieniu Konwencji musi być udzielona przy uwzględnieniu nie tylko klasyfikacji prawnej tego prawa, ale także jego treści oraz skutków w świetle prawa krajowego danego państwa. Jednocześnie, co nie mniej ważne, Trybunał uznaje, że wykonując swoją funkcję nadzorczą musi on brać pod uwagę także przedmiot i cel Konwencji (por. Perez, op.cit., § 57).

90. Dokonując w swoich orzeczeniach klasyfikacji w świetle Konwencji statusu określonych

osób występujących w krajowych postępowaniach sądowych Trybunał wskazywał jak ważne jest zapewnienie ofiarom przestępstw praw oraz właściwej pozycji procesowej w postępowaniach karnych. Uznając zasadnicze różnice w wymogach wynikających z artykułu 6, jakie stawiane są rzetelnemu procesowi cywilnemu i karnemu, Trybunał stwierdził, że fakt tego zróżnicowania nie może powodować zignorowania trudnej sytuacji, w jakiej znajdują się ofiary lub umniejszenia znaczenia ich praw (por. Perez, op.cit., § 72). Dlatego w świetle przedmiotu i celu Konwencji odmowa zastosowania gwarancji zawartych w artykule 6 powinna mieć charakter wyjątkowy (por. Pellegrin p. Francji, wyrok z 8 grudnia 1999 r. [WI], skarga nr 28541/95, § 64, ECHR 1999-VIII). Z tych właśnie względów Trybunał uznaje, że

128

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka prowadzone przez władze państwowe postępowania muszą być poddane kontroli ze strony opinii publicznej, a we wszystkich sprawach, krewni ofiar muszą być zaangażowani w procedurę w stopniu koniecznym dla zapewnienia ich uzasadnionych interesów (zob. m.in. Güleç p. Turcji, op.cit., § 82; Öğur p. Turcji, op. cit, § 92; Gül p. Turcji , op.cit., § 93).

91. Zagwarantowanie właściwego poziomu ochrony praw ofiar przestępstw stanowi stały przedmiot zainteresowania nie tylko Trybunału, ale także Komitetu Ministrów. Rekomendacja nr R (85) 11 dotycząca pozycji ofiar w ramach prawa i procedury karnej, przyjęta przez Komitet Ministrów 28 czerwca 1985 przewiduje, iż:

(…) 5. Dyskrecjonalna decyzja dotycząca tego, czy sprawca powinien być ścigany, nie powinna być wydana bez należytego rozważenia kwestii kompensacji ofiary, włączając w to starania czynione w tym względzie przez sprawcę; 6. Ofiara powinna być poinformowana o ostatecznej decyzji kończącej śledztwo, chyba że wskaże, że nie oczekuje takiej informacji; 7. Ofiara powinna mieć prawo odwołania się od decyzji odmawiającej ścigania do kompetentnych władz albo wszczęcia postępowania cywilnego. (…)

92. Rekomendacja nr R (87) 21 dotycząca pomocy do ofiar oraz zapobiegania wiktymizacji, przyjęta przez Komitet Ministrów 17 września 1987 r. rekomenduje, by państwa podjęły następujące środki: “… 4. zapewnienie, by ofiary przestępstw oraz ich rodziny, szczególnie te należące do grupy najbardziej wrażliwych, otrzymają w szczególności: …

– pomoc w trakcie procesu karnego, z należytym uwzględnieniem prawa do obrony; …”

93. Z kolei rekomendacja Rec(2000)19 z 6 października 2000 r. na temat roli prokuratury w systemie wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych przewiduje, że:

“ … 34. Zainteresowane strony korzystające z uznanego lub możliwego do ustalenia statusu, w szczególności ofiary, powinny mieć możliwość kwestionowania decyzji prokuratury o odmowie prowadzenia postępowania; do takiego odwołania strona powinna mieć prawo, jeżeli jest to wskazane po kontroli hierarchicznej takiej decyzji, albo w postaci odwołania do sądu albo wysunięcia oskarżenia prywatnego.”

94. Rozpatrując niniejszą sprawę na tle międzynarodowych standardów ochrony ofiar prze-

stępstw Rząd pragnie zauważyć, co następuje. W 2003 r. adwokat skarżących po raz pierwszy złożył w Głównej Prokuraturze Wojskowej FR wniosek o udostępnienie dokumentów dotyczących krewnych skarżących. 4 grudnia 2004 r. adwokat złożył kolejny wniosek, tym razem o „uznanie praw krewnych rozstrzelanych polskich oficerów”, przekazanie kopii dokumentów procesowych oraz dokumentów osobistych Antoniego Nawratila i Andrzeja Janowca. Prokuratura odpowiedziała odmownie listem z 10 lutego 2005 r. argumentując, iż dokumenty mogą być udostępnione jedynie osobom uprzednio uznanym za „pokrzywdzonych” lub ich przedstawicielom. 11 marca 2005 r. na konferencji prasowej przedstawiciel Głównej Prokuratury Wojskowej FR ogłosił decyzję o ostatecznym zamknięciu śledztwa nr 159. Następnie 9 października 2006 r. pełnomocnik skarżących ponowił wniosek o dostęp do akt sprawy, na który to wniosek otrzymał odpowiedź negatywną datowaną 7 listopa-

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

129

da 2006 r. W postanowieniu prokuratura podkreśliła, że do momentu umorzenia śledztwa nr 159 nie zgłoszono wniosku o nadanie statusu pokrzywdzonego, ani też żadna decyzja o nadaniu takiego statusu nie zapadła, który to fakt uniemożliwił skorzystanie z praw gwarantowanych w art. 42 kpk. Kolejne odwołania adwokata od postanowienia Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 7 listopada 2006 r. również okazały się bezskuteczne. Moskiewski Okręgowy Sąd Wojskowy przyjął, iż w związku z faktem, że nie ma podstaw do twierdzenia, by śmierć krewnych skarżących była następstwem przestępstwa objętego śledztwem nr 159, ani oficerom, ani ich krewnym nie przysługiwał status pokrzywdzonych, który umożliwiałby wgląd w akta sprawy. Argumentacja ta została powtórzona przez Izbę Wojskową Sądu Najwyższego w decyzji z 24 maja 2007 r.

95. W świetle powyższych okoliczności należy stwierdzić przede wszystkim, że już pismem z 2003 r. adwokat skarżących zwrócił się do prokuratury o udostępnienie „jakichkolwiek dokumentów związanych z ostatnimi momentami życia” krewnych skarżących, a 4 grudnia 2004 r. złożył kolejny wniosek, tym razem o „uznanie praw krewnych rozstrzelanych polskich oficerów”, przekazanie kopii dokumentów procesowych oraz dokumentów osobistych wspomnianych krewnych. Te pisma procesowe powinny być traktowane jako wnioski o nadanie statusu pokrzywdzonych, ponieważ pełnomocnik wyraźnie już w pierwszym z nich wykazał chęć skorzystania z praw gwarantowanych w art. 42 pkt 12 kpk. Skoro przedmiotem wniosku była realizacja praw gwarantowanych pokrzywdzonym w myśl prawa rosyjskiego, wnioski te należało już wtedy traktować jako wnioski o uzyskanie statusu pokrzywdzonego.

96. Mimo iż prokuratura rosyjska nigdy formalnie nie ustosunkowała się do tych wniosków przedkładanych przez adwokata, zdaniem Rządu udzielenie skarżącym 23 czerwca 2003 r. przez prokuraturę informacji poprzez ustosunkowanie się do pisma skarżących stanowiło per facta concludentia przyznanie im statusu ofiary. Ponadto należy zaznaczyć że w ramach standardu rzetelnego postępowania obowiązkiem władz rosyjskich już w odpowiedzi na pismo skarżących z 2003 r. było udzielenie im wyczerpującej informacji o ich uprawnieniach procesowych. Prawo do informacji jest integralnym elementem rzetelnego procesu, w szczególności w sytuacji, gdy postępowanie prowadzone jest, tak jak w niniejszym przypadku, poza granicami państwa, którego obywatelami są skarżący. Całokształt działań prokuratury dobitnie świadczy o braku woli poinformowania skarżących o ich uprawnieniach procesowych. Nawet jeżeli prokuratura rosyjska nie traktowała pism skarżących jako formalnych wniosków o nadanie im statusu pokrzywdzonych, powinna udzielić im rzetelnej informacji o tym, jakich formalności powinni dopełnić, aby ten status uzyskać.

97. Procesowego stanowiska skarżących nie osłabia również fakt, że formalny wniosek o nadanie statusu pokrzywdzonego złożyli dopiero w grudniu 2004 r. już po umorzeniu śledztwa.

Po pierwsze, pismo prokuratury, które otrzymali 10 lutego 2005 r. nie jest formalnym rozstrzygnięciem ich wniosku. Po drugie od wydania formalnego rozstrzygnięcia nie zwalniał prokuratury fakt, że postępowanie umorzono, ponieważ skarżący nie zostali o tym poinformowani, a przecież od 23 czerwca 2003 r. powinni być traktowani jako pokrzywdzeni.

98. Ze wskazanych powyżej okoliczności faktycznych jasno wynika, że prokuratura nie rozpa-

trzyła nigdy formalnie wniosku o nadanie statusu pokrzywdzonych, co stało się pretekstem do odrzucenia kolejnych odwołań skarżących w toku kontroli instancyjnej decyzji prokura-

130

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka tury. Informacja o zamknięciu śledztwa została podana do publicznej wiadomości w trakcie konferencji prasowej, która odbyła się 11 marca 2005 r. Następnie prokuratura opierając się na stanowisku, iż jej zdaniem, skarżący nie posiadali statusu pokrzywdzonych, skierowała do nich 7 listopada 2006 r. pismo, w którym informowała o niemożności skorzystania przez nich z praw gwarantowanych w art. 42 kpk. Sądy rozpatrujące odwołania skarżących od tej decyzji prokuratora odwołały się z kolei do innego argumentu i twierdziły, że w związku z tym, że nie ma podstaw do twierdzenia, iż śmierć krewnych skarżących była następstwem przestępstwa objętego śledztwem nr 159, ani oficerom, ani ich krewnym nie przysługiwał status pokrzywdzonych, który umożliwiałby wgląd w akta sprawy.

99. Niepoinformowanie skarżących, pomimo składanych przez nich pism, o przysługujących

im uprawnieniach procesowych oraz formalny brak rozpatrzenia wniosku skarżących o nadanie im statusu ofiar zgodnie z art. 42 kpk uniemożliwił skarżącym aktywne uczestnictwo w prowadzonym postępowaniu, a także zapoznanie się z aktami śledztwa po zamknięciu postępowania przygotowawczego. W ten sposób władze rosyjskie uniemożliwiły skarżącym dochodzenie w postępowaniu krajowym ich praw.

100. Aby skarżący objęci byli gwarancjami z art. 6 konieczne jest stwierdzenie, iż prowadzone

przez władze rosyjskie śledztwo dotyczyło ich praw o charakterze cywilnym. W tym względzie należy rozważyć motywy skarżących, które skłoniły ich do podjęcia prób uczestnictwa w postępowaniu. Jak wynika z formularza skargi skarżący domagali się umożliwienia im uczestnictwa w postępowaniu, którego celem było wyjaśnienie „bestialskiego zamordowania przez funkcjonariuszy NKWD ZSRR w podcharkowskim lesie oficerów m.in. Nawratila i Janowca” (s. 4 D formularza skargi). Jak już zostało wskazane powyżej, skarżący usiłowali w postępowaniu krajowym wykorzystać prawa procesowe gwarantowane prawem rosyjskim w celu uzyskania wiarygodnych, rzetelnych i oficjalnych informacji dotyczących śmierci ich krewnych, którzy pozostawali w jurysdykcji państwa radzieckiego. Przekazane skarżącym w toku postępowania krajowego dokumenty zawierały sprzeczne informacje o losie ich krewnych. Dlatego też bez jakichkolwiek wątpliwości można uznać, że cel, który przyświecał skarżącym to wyjaśnienie okoliczności śmierci osób najbliższych. Zgodnie z orzecznictwem Trybunału dla oceny prawa, którego ochrony domaga się skarżący niezmiernie ważna jest motywacja skarżącego; artykuł 6 nie będzie miał zastosowania jeżeli jedynym celem skarżącego jest uzyskanie skazania oskarżonego, a nie ochrona lub zadośćuczynienie naruszeniu praw skarżącego o charakterze cywilnym (por. Sigalas p. Grecji, wyrok z 22 września 2005 r., skarga nr 19754/02, § 27-30). W niniejszej sprawie należy stwierdzić, że wynik postępowania był decydujący dla „prawa cywilnego” skarżących – prawa do uzyskania informacji o okolicznościach śmierci i o miejscu pochówku osób bliskich. Należy podkreślić, że wgląd do dokumentów śledztwa, a w szczególności do ewentualnych zachowanych materiałów dowodowych, takich jak pamiątki po zmarłych, ma ogromne znaczenie emocjonalne dla krewnych. Rozbieżności co do tego, czy władze posiadają dokumenty potwierdzające śmierć krewnych skarżących powodowały dodatkowo, że roszczenie skarżących uaktualniało się w miarę upływu czasu.

101. W świetle powyższych rozważań należy uznać, że artykuł 6 znajdzie zastosowanie do ni-

niejszej skargi z uwagi na fakt, że zgodnie z orzecznictwem Trybunału sprawy dotyczące dóbr osobistych mają charakter spraw cywilnych bez względu na to, w jakim postępowaniu

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

131

krajowym dochodzi się ich ochrony (por. Kuśmierek p. Polsce, op.cit., § 48-49; Pieniążek p.

Polsce, op.cit., § 20).

102. Sprawa dostępu do akt i ogólnie zakres możliwości uczestniczenia stron oraz bliskiego ofiary

w postępowaniu czy to przygotowawczym, czy już na etapie sądowym regulowane są przez ustawodawstwo poszczególnych państw. Konwencja nie wprowadza w tym względzie jednolitego standardu, a do kompetencji władz krajowych pozostawia sposób uregulowania praw przyznanych stronom w postępowaniu (por. Rajkowska p. Polsce, op.cit.). Wymóg dostępu do akt sprawy wynika z zasady kontradyktoryjności procesu zawartej w artykule 6 Konwencji, oznacza ona, że w postępowaniu karnym zarówno prokuratorowi, jak i obronie musi być stworzona możliwość zapoznania się i skomentowania stanowiska i dowodów przedstawionych przez drugą stronę. Z samego sformułowania artykułu 6 – a w szczególności z autonomicznego znaczenia nadanego pojęciu „sprawy” w rozumieniu Konwencji – wynika, iż przepis ten ma częściowe zastosowanie do postępowania przygotowawczego (por.

Imbrioscia p. Szwajcarii, wyrok z 24 listopada 1993 r., skarga nr 13972/88, Series A no. 275, p. 13, § 36., Rajkowska, op.cit.). Trybunał dopuszcza też w swoim orzecznictwie, by gwarancje z artykułu 6 miały zastosowanie dla krewnych ofiary również do postępowania przygotowawczego, o ile dochodzą oni praw o charakterze cywilnym (por. Perez, op.cit., § 66).

103. Brak przestrzegania w postępowaniu krajowym zasady kontradyktoryjności oraz równości

stron, gwarantowanych przecież prawem rosyjskim, które to zasady stanowią istotny element rzetelności postępowania cywilnego zgodnie z art. 6 Konwencji, a w konsekwencji niedopuszczenie skarżących pomimo podstaw prawnych do postępowania, odczytać można jako chęć uniemożliwienia im oceny rzetelności postępowania prowadzonego przez władze rosyjskie. A rzetelność ta może być poddana w wątpliwość w świetle przedstawionych powyżej okoliczności faktycznych.

104. W dotychczasowym orzecznictwie Trybunał stwierdzał, że jego rolą zgodnie z Konwencją

jest dokonanie oceny, czy postępowanie będące przedmiotem skargi było jako całość rzetelne (por. m.in. García Ruiz v. Spain, wyrok z 21 stycznia 1999 r. [WI], skarga nr 30544/96, §§ 28-29). W okolicznościach niniejszej sprawy, mając na względzie w szczególności wszystkie opisane powyżej zaniechania władz rosyjskich można stwierdzić, że postępowanie prowadzone przez władze rosyjskie, w którym nie ustosunkowały się one formalnie do wniosku skarżących o nadanie im statusu ofiary i w konsekwencji odmówiły dostępu do akt sprawy dotyczącej wyjaśnienia okoliczności faktycznych śmierci ich krewnych, nie spełniało jako całość wymogów zawartych w artykule 6 Konwencji.

4.

Odpowiedź na pytanie 4

105. W czwartym pytaniu Trybunał zwrócił się o przedstawienie stanowiska w zakresie tego, czy

sądy rosyjskie miały możliwość, w sytuacji braku jakichkolwiek wyników śledztwa w sprawie „Katynia” (nr 159) rozważyć meritum roszczenia cywilnego mającego swoją podstawę w egzekucji krewnych skarżących. Jeżeli nie, to czy było to zgodne z artykułem 13 Konwencji.

106. Artykuł 13 Konwencji gwarantuje dostępność na poziomie krajowym środka w celu dochodzenia naruszenia praw i wolności gwarantowanych Konwencją, niezależnie od tego,

132

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka w jakiej formie zagwarantowany jest on w krajowym porządku prawym. Oznacza to, że każda osoba domagająca się w uzasadniony sposób uznania za pokrzywdzoną naruszeniem jej praw gwarantowanych Konwencją, powinna mieć do dyspozycji środek odwoławczy umożliwiający rozpatrzenie jej sprawy (stwierdzenie, że doszło do naruszenia) i naprawienie szkody (por. Lithgow p. Wlk. Brytanii, wyrok z 8 lipca 1986 r., skargi nr 9006/80; 9262/81; 9263/81; 9265/81; 9266/81; 9313/81; 9405/81, § 205). W tym względzie państwa korzystają ze swobody wyboru sposobu, w jaki wypełnią powstałe dla nich na gruncie tego artykułu zobowiązania. Zakres obowiązków wynikających z art. 13 różni się w zależności od charakteru prawa, którego naruszenie się zarzuca. Środek musi być jednak skuteczny prawnie oraz w praktyce (por. Melnik p. Ukrainie, wyrok z 28 marca 2006 r., skarga nr 72286/01, § 114).

107. Należy pamiętać, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału w razie dającego się

uzasadnić zarzutu, że ofiara została bezprawnie pozbawiona życia przez funkcjonariuszy państwa, pojęcie skutecznego środka odwoławczego w rozumieniu artykułu 13 obejmuje rekompensatę szkody oraz skuteczne i dokładne śledztwo pozwalające doprowadzić do ustalenia i ukarania sprawców z zapewnieniem krewnym skutecznego udziału w tym śledztwie. W tym zakresie w sprawach dotyczących prawa do życia wymagania art. 13 są szersze niż obowiązek proceduralny na podstawie art. 2 (por. Kaya p. Turcji, op.cit., § 107). Dodatkowo, skuteczność środka w praktyce musi polegać na tym, że korzystanie z niego nie może być w sposób nieuzasadniony utrudniane poprzez działania lub zaniechania władz państwa (por. Aksoy p. Turcji, wyrok z 18 grudnia 1996 r., Reports 1996-VI, p. 2286, § 95; oraz Aydin p. Turcji, wyrok z 25 września 1997, Reports 1997-VI, s. 1895-96, § 103).

108. W systemie prawa rosyjskiego istnieją dwie drogi, w ramach których ofiary nielegalnych

bądź przestępczych aktów, które można przypisać państwu lub jego funkcjonariuszom, mogą domagać się ochrony ich praw: postępowanie cywilne oraz karne. W kontekście niniejszej sprawy Rząd chciałby przypomnieć, iż Trybunał ocenił już we wcześniej rozstrzyganych sprawach, iż rząd rosyjski nie przedstawił żadnych przykładów z praktyki potwierdzających, że sądy rosyjskie byłyby w stanie w braku jakiegokolwiek rezultatu śledztwa, jak np. zidentyfikowania potencjalnych sprawców – pozwanych, rozważyć co do meritum roszczenia cywilne pokrzywdzonych (por. Baysayeva p. Rosji, wyrok z 5 kwietnia 2007 r., skarga nr 74237/01, § 106). Te spostrzeżenia doprowadziły Trybunał do wniosku, iż w rozpatrywanych sprawach doszło do naruszenia art. 2 w zw. z art. 13. Zdaniem Rządu nie ma przesłanek, które uzasadniałyby odejście od takiej linii orzeczniczej w niniejszej sprawie.

Dlatego też doszło w niej do naruszenia art. 13.

IV.

WNIOSKI KOŃCOWE

109. W świetle przedstawionych obserwacji, Rząd Rzeczypospolitej Polskiej twierdzi, że skarga nr 55508/07 powinna zostać uznana za dopuszczalną zgodnie z art. 34 i 35 Konwencji.

110. W każdym razie Rząd twierdzi, że w obecnej sprawie doszło do naruszenia aspektu proceduralnego art. 2 Konwencji oraz art. 6 i art. 13 Konwencji.

Załączniki: Załącznik nr 1, 2 i 3.

426

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Załącznik nr 2 – Pismo Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 7 czerwca 2004 r. do Prokuratury Wojskowej Północnego Regionu Ukrainy w sprawie udzielenia pomocy prawnej. Str. 426-427.

Attachment no. 2 – Request for legal assistance dated 7 June 2004 from the Chief Military Prosecutor’s Office of the Russian Federation to the Military Prosecutor’s Office of Ukraine’s Northern Region.

Pages 426-427.

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

427

428

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Załącznik nr 3 – Pismo Prokuratury Generalnej Ukrainy z 10 września 2004 r. do Głównej Prokuratury Wojskowej FR w sprawie wniosków o pomoc prawną. Str. 428-429.

Attachment no. 3 – Letter of 10 September 2004 from Ukraine’s General Prosecutor’s Office to the Chief Military Prosecutor’s Office of the Russian Federation on the requests for legal assistance.

Pages 428-429.

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

429

430

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Załącznik nr 4 – Postanowienie Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 2 sierpnia 2004 r. o włączeniu do akt sprawy nr 159 nadesłanych 13 tomów akt Prokuratury Wojskowej Północnego Regionu Ukrainy związanych ze znalezieniem szczątków 3435 polskich obywateli rozstrzelanych wiosną 1940 r.

Attachment no. 4 – Decision of 2 August 2004 of the Chief Military Prosecutor’s Office of the Russian Federation to include 13 volumes of files of the Military Prosecutor’s Office of Ukraine’s Northern Region in the case-file of investigation No. 159. The 13 volumes of files relate to the discovery of human remains of 3,435 Polish citizens executed in the spring of 1940.

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

431

Załącznik nr 5 – Protokół Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 2 sierpnia 2004 r. z oględzin 13 tomów akt przekazanych przez Generalną Prokuraturę Ukrainy związanych ze znalezieniem szczątków polskich obywateli w miejscowości Kuropaty pod Kijowem. Str. 431-434.

Attachment no. 5 – Minutes drawn up by the Chief Military Prosecutor’s Office of the Russian Federation on 2 August 2004 from an examination of 13 volumes of files handed over by Ukraine’s General Prosecutor’s Office relating to the discovery of human remains of Polish citizens in the town of Kurapaty near Kiev. Pages 431-434.

432

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

433

434

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

435

Załącznik nr 6 – Pismo Krzysztofa Malewicza w sprawie rehabilitacji jego ojca Stanisława Malewicza wraz z odpowiedzią władz rosyjskich. Str. 435-439.

Attachment no. 6 – Request by Mr Krzysztof Malewicz to rehabilitate his father, Mr Stanisław Malewicz, and the Russian authorities’ reply. Pages 435-439.

436

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

437

438

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

439

440

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Załącznik nr 7 – Pismo mec. J. Szewczyka z 19 czerwca 2003 r. w sprawie ustalenia losu Antoniego Nawratila, Andrzeja Janowca i Stefana Greczyna wraz z odpowiedzią władz rosyjskich z 23 czerwca 2003 r. Str. 440-442.

Attachment no. 7 – Request by Mr J. Szewczyk lodged on 19 June 2003 to establish the fate of Mr Antoni Nawratil, Mr Andrzej Janowiec and Mr Stefan Greczyn, and the Russian authorities’ reply dated 23 June 2003. Pages 440-442.

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

441

442

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

443

Załącznik nr 8 – Pismo Krystyny Krzyszkowiak z 21 czerwca 1998 r. o przesłanie dokumentów dotyczących jej ojca, Michała Adamczyka wraz z odpowiedzią władz rosyjskich z 2 września 1998 r. Str. 443-448.

Attachment no. 8 – Request dated 21 June 1998 by Ms Krystyna Krzyszkowiak for documents concerning her father Mr Michał Adamczyk to be sent to her and the Russian authorities’ reply dated 2 September 1998. Pages 443-448.

444

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

445

446

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

447

448

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

449

Załącznik nr 9 – Wnioski wydziału Konsularnego Ambasady RP w Moskwie dotyczące miejsca pochówku oraz rehabilitacji Stanisława Malewicza i Stanisława Janickiego wraz z odpowiedziami władz rosyjskich. Str. 449-456.

Attachment no. 9 – Requests of the Embassy of the Republic of Poland’s Consular Section in Moscow to establish the place of burial and to rehabilitate Mr Stanisław Malewicz and Mr Stanisław Janicki and the Russian authorities’ replies. Pages 449-456.

450

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

451

452

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

453

454

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

455

456

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

457

Załącznik nr 10 – Pismo z 12 sierpnia 2004 r. Głównej Prokuratury Wojskowej FR do Instytutu Naukowo-Badawczego ds. Przestrzegania Praworządności o wydanie opinii eksperckiej dotyczącej rozumienia pojęcia ludobójstwa w kontekście prawa rosyjskiego i międzynarodowego. Str. 457-458.

Attachment no. 10 – Letter of 12 August 2004 from the Chief Military Prosecutor’s Office of the Russian Federation to the Scientific and Research Institute for Observing Law and Order commissioning an expert opinion on interpreting the notion of genocide in the context of Russian and international law. Pages 457-458.

458

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

459

Załącznik nr 11 – Pismo przewodnie z 19 sierpnia 2004 r. Instytutu Naukowo-Badawczego ds. Przestrzegania Praworządności wraz z opinią dot. karnej kwalifikacji działań władz ZSRR w stosunku do grupy obywateli polskich wiosną 1940 r. Str. 459-462.

Attachment no. 11 – Cover letter dated 19 August 2004 from the Scientific and Research Institute for Observing Law and Order with enclosed opinion concerning the criminal qualification of the USSR’s actions involving a group of Polish citizens in the spring of 1940. Pages 459-462.

460

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

461

462

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

463

Załącznik nr 12 – Pismo z 16 sierpnia 2004 r. Głównej Prokuratury Wojskowej FR do Instytutu Historii Wojskowości Ministerstwa Obrony FR o wydanie opinii eksperckiej dotyczącej: oceny sytuacji polityczno-wojskowej w Europie na przełomie 1939/1940 r.; oceny decyzji władz naczelnych ZSRR

464

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

o wejściu Armii Czerwonej na terytorium Polski; ogólnej liczby polskich obywateli na terytorium Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi wg stanu na wrzesień 1939 r. oraz oceny uczestnictwa obywateli polskich w działaniach wojennych przeciwko ZSRR w czasie II wojny światowej.

Attachment no. 12 – Letter dated 16 August 2004 from the Chief Military Prosecutor’s Office of the Russian Federation to the Institute of Military History of the Ministry of Defence of the Russian Federation requesting an expert opinion on the political and military situation in Europe at the end of 1939 and the beginning of 1940; an assessment of the decision of the supreme authorities of the USSR on the Soviet Army entering the territory of Poland; the overall number of Polish citizens living on the territory of Western Ukraine and Western Belarus as at September 1939 and the assessment of the participation of Polish citizens in military operations against the USSR during World War Two.

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

465

Załącznik nr 13 – Pismo z 20 sierpnia 2004 r. Instytutu Historii Wojskowości Ministerstwa Obrony FR wraz z informacją analityczną o śmierci jeńców wojennych Armii Czerwonej w latach 1919-1921 w Polsce i jeńców wojennych obywateli Polski w 1939-1940 w ZSRR. Str. 465-482.

Attachment no. 13 – Letter dated 20 August 2004 from the Institute of Military History of the Ministry of Defence of the Russian Federation with enclosed analytical opinion about the death of prisoners of war of the Red Army in 1919-1921 in Poland and of prisoners of war who were Polish citizens in 1939/1940 in the USSR. Pages 465-482.

466

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

467

468

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

469

470

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

471

472

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

473

474

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

475

476

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

477

478

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

479

480

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

481

482

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

483

Załącznik nr 14 – Postanowienie Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 20 września 2004 r. dot. weryfikacji danych osobowych obywateli polskich przetrzymywanych w obozach w Ostaszkowie i Starobielsku. Str. 483-484.

Attachment no. 14 – Decision dated 20 September 2004 of the Chief Military Prosecutor’s Office of the Russian Federation to validate personal data of Polish citizens detained in the Ostashkov and Starobelsk camps. Pages 483-484.

484

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

485

Stanowisko Rządu RP w sprawie Janowiec i inni p. Rosji przedstawione podczas rozprawy 13 lutego 2013 r. przed Wielką Izbą Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w odpowiedzi na pytania Trybunału sformułowane w piśmie z 23 listopada 2012 r.

Oral Presentation by the Government of Poland to the Grand Chamber of the European Court of Human Rights in the case Janowiec and Others v. Russia at a hearing on 13 February 2013 in reply to the Court’s written questions dated 23 November 2012 The Republic of Poland participates in this case pursuant to Article 36(1) of the Convention, as it did before the Chamber. These oral submissions are intended to complement the written submissions dated 30 November 2012, bearing in mind the questions raised by the Grand Chamber concerning articles 2, 3 and 38 of the Convention. While Poland of course entirely supports the claims of the applicants, whose arguments are set out clearly and eloquently, they are hardly in need of reinforcement. We also find the materials submitted by the non-governmental organizations that have intervened in the proceedings to be helpful contributions to this important case.

It is entitled to intervene because the applicants are nationals of Poland. But Poland is here today to set the matter within a broader framework. As the Chamber decision notes, more than 20,000 people were murdered in what is known around the world as the Katyń massacre. The voice of the victims, and of their descendants, should also be heard today, and it is to ensure that this happens that Poland comes to the podium. The Katyń Crime holds a very important place in the recent history of our continent and the judgment the Grand Chamber will deliver should reflect this.

To be sure, it is not the only atrocity on such a scale to have been perpetrated in Europe in recent times. The Nazis were judged for many crimes at Nuremberg, as well as by national tribunals in many of the occupied countries and in Germany itself. More recently, atrocities perpetrated by some of the victors of the Second World War have also been prosecuted. The Court has had to consider the legality of such cases in its recent rulings in Kononov v. Latvia.

Other terrible atrocities have been perpetrated much closer to the present day. In a crime that in many respects resembles Katyń, more than 7,000 men and boys were summarily executed at Srebrenica in July 1995. Some of the perpetrators have already been convicted, and others are standing trial as we meet today.

The terrible irony in these proceedings is that it was the respondent State, then known as the Soviet Union, but which is continued in modern day Russia, that initially insisted upon punishing the perpetrators of the Katyń Crime. As preparations were underway for the great trial of the International Military Tribunal, at Nuremberg, in the autumn of 1945, the Soviet prosecutor insisted that the Katyń massacre be included in the indictment. The other three pros-

486

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

ecutors, from the United States, France and the United Kingdom, were apparently reluctant to do this, but conceded the point. When the time came to prove the allegations, the Soviet prosecutor tendered a document his government had prepared as evidence of Nazi guilt. This is the Burdenko commission report, referred to in paragraphs 18 and 19 of the Chamber decision.

The Nazi defendants insisted that they be given the opportunity to produce evidence in reply, and two days of hearing were set aside in July 1946. No other single atrocity received so much attention during the Nuremberg trial. The Nazi defendants were allowed to call three witnesses, with the Soviet prosecutor allowed to call three in reply. The trial concluded a few weeks later. The judgment, issued on 30 September and 1 October 1946, is silent on the subject of the Katyń massacre.

Paragraph 18 of the Chamber decision is not quite right when it says that the charge was dismissed by the US and British judges for lack of evidence. There were four judges: a French and a Soviet judge sat alongside the judges from the United States and the United Kingdom. Moreover, the judgment did not provide any explanation. The silence on the matter was unanimous.

The Soviet judge, who produced a separate and dissenting opinion, might have been expected to speak to the point but did not do so.

Let me quote from the text included in the indictment of the Nuremberg Tribunal at the request of the Soviet Union: ‘In September 1941, 11,000 Polish officers who were prisoners of war were killed in the Katyń Forest near Smolensk’.1 In its most recent submission, Russia suggests a number of less than 2,000; the Grand Chamber might note its contention at Nuremberg about 11,000 and deem it estopped from making such cynical allegations. At Russia’s request, the Nazis were charged with the war crimes of murder and ill-treatment of prisoners of war for the Katyń Crime. Months later, introducing the Burdenko report during the trial, the Soviet prosecutor, Col Pokrovsky, said that ‘one of the most important criminal acts for which the major war criminals are responsible was the mass execution of Polish prisoners of war, shot in the Katyń Forest near Smolensk by the German fascist invaders’.2 The figure of 11,000 comes from the Burdenko report. The real numbers were actually much higher and it is now established that at least 21,857 Polish nationals were murdered at Katyń and the other atrocity sites.

The Soviet lie in the Nuremberg indictment persisted for many decades. The Chamber decision notes only that in 1959 a decision was taken in Moscow to destroy the records of the atrocity. This does not adequately describe the decades of denial and cover-up. Although Russia finally admitted the crime in 1990, the dishonesty of the past continues to colour the present litigation, as well as the continuing resistance of Russia to full disclosure of the facts and documents in its possession. Russia still has the key to the full truth about the Katyń Crime.

The Nuremberg Tribunal, by its silence, has bequeathed to the European Court of Human Rights an enormous responsibility. For the sake of the honesty and integrity of Europe, of its past and its future, in addition to the fundamental rights of the victims and their successors, it is incumbent on the European Court of Human Rights to contribute to accountability for 1 2

(19478) 1 IMT 27, at p. 54.

(1947) 7 IMT 425.

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

487

the Katyń forest massacre, if only by the indirect route of the procedural obligation in article 2 of the Convention. Anything short of this will compound the lies and the denials that the victims, the people of Poland and indeed the people of Europe as a whole have endured for nearly seven decades. That is why the debate about article 2 of the Convention is so crucial.

The first question asked of the parties by the Grand Chamber raises the issue of its jurisdiction to consider deaths that occurred before the entry into force of the Convention. Reference is made to paragraph 163 of the Šilih v. Slovenia judgment ([GC], no. 71463/01, judgment of 9 April 2009). A subsidiary question concerns whether the mass murder of Polish prisoners can be characterised as a ‘war crime’. Let us first turn to this subsidiary matter.

The first significant appearance of the notion of ‘war crimes’ at the level of international law appears in the Report of the Commission on Responsibilities which met during the 1919 Paris Peace Conference.3 The Commission noted that its list was not intended to be ‘complete and exhaustive’.4 These discussions resulted in article 228 of the Treaty of Versailles, which contemplated prosecution of what were called ‘violation of the laws and customs of war’, a term that is synonymous with war crimes. There cannot be much doubt that the murder of 20,000 prisoners is subsumed within the notion of war crimes as the term was already understood in 1919.

It appears that the Chamber accepted the conclusion that the Katyń killings were a war crime, although it would have been preferable for it to say this outright rather than use the curious formulation that it ‘had the features of a war crime’. As we have already noted, it was the Russians themselves who were the first to insist, at Nuremberg, on describing Katyń as a war crime. Answering the challenge from the Nazi defendants that prosecution of war crimes might violate the rule against retroactive criminality, the Nuremberg judges said: ‘That violations of these provisions constituted crimes for which the guilty individuals were punishable is too well settled to admit of argument.’5

The suggestion has been made that the Court is without competence to deal with matters of international humanitarian law. This case concerns article 2 of the Convention. The Court is not being asked to make a finding that there is a violation of the law of armed conflict.

A violation of the human right to life can occur in armed conflict, as article 15(2) of the European Convention implies. The Court has previously considered the scope of international crimes in considering the scope of article 7, for example, and there is nothing to prevent it doing so here.

We have included in our delegation today a renowned expert on the subject of war crimes and international criminal law, Professor William Schabas. Should the Court desire further clarification on these points, it might direct a question to him.

The Chamber indicated that the real interest in characterizing the Katyń massacre as an international crime is because, and I cite paragraph 139, ‘the reference of the underlying values of 3

Violations of the Laws and Customs of War, Reports of Majority and Dissenting Reports of America and Japanese Members of the Commission of Responsibilities, Conference of Paris, 1919, Oxford: Clarendon Press, 1919, pp. 114-115.

4 Ibid, p. 115.

5 (1948) 22 IMT 411, at p. 497.

488

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

the Convention indicates that, for such connection to be established, the event in question must be of a larger dimension than an ordinary criminal offence and constitute a negation of the very foundations of the Convention, such as for instance, war crimes or crimes against humanity’. Surely there can be no doubt that this applies. We would be astonished if the respondent State were to question this.

The core of the first question asked by the Grand Chamber points to an issue that was not addressed with precision by the Chamber. It focuses on the date of entry into force of the Convention, rather than date of the adoption of the Convention, or the date of signature or entry into force of the Convention with respect to a particular High Contracting Party.

We completely understand the concern of the Grand Chamber with an interpretation of the procedural obligation in article 2 that goes back in time long before the Convention was adopted or entered into force. Nevertheless, in Šilih v. Slovenia the Grand Chamber recognized the procedural obligation under article 2 as one that is separate and autonomous from the ‘interference’, a ‘detachable obligation arising out of Article 2’ which for these purposes becomes adjectival in nature. In this respect, the European Court adopted a position that has been accepted by other international human rights bodies, including the Inter-American Court of Human Rights and the United Nations Human Rights Committee. These authorities are set out thoroughly in the submissions of the applicants, and there is no need for us to rehearse them here.

Thus, the Grand Chamber accepted the existence of a procedural obligation with respect to loss of life occurring before the entry into force of the Convention for Slovenia. In Šilih v.

Slovenia the Grand Chamber spoke first of the need for a ‘genuine connection’ between the death and the entry into force for the respondent State.6 In Šilih, the temporal proximity was quite close – a matter of about a year. In the present case, obviously, the temporal dimension is much more distant. Yet there can be other compelling indications of a ‘genuine connection’.

Inevitably, the attempt by the Grand Chamber in Šilih to identify the applicable parameters with respect to the adjectival breach of the right to life was coloured by the facts in that case, which concerned a civil claim relating to medical negligence. It is difficult to compare such circumstances with one of the great atrocities to take place on European soil during the past century, and surely the single greatest atrocity for which there has yet to be any real accountability. We entirely endorse the remarks of the three dissenting judges in the Chamber: ‘the gravity and magnitude of the war crimes committed in 1940 in Katyń, Kharkov and Tver, coupled with the attitude of the Russian authorities after the entry into force of the Convention, warrant application of the special-circumstances clause in the last sentence of paragraph 163’.7 This is not some stale case, long forgotten and revived on the basis of old and well-known material. Take, for example, the so-called Ukrainian Katyń List consisting of 3,435 files of victims of the 1940 massacres to which we referred to in our written pleadings.

It must be clearly stated that the preserved archive documents explicitly point to the fact that 6 7

Šilih v. Slovenia [GC], judgment of 9.04.2009, appl. no. 71463/01, § 163.

Janowiec and Others v. Russia, judgment of 16.04.2012, appl. nos. 55508/07 and 29520/09, § 4.

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

489

the so-called Ukrainian Katyń List refers to the execution of 3,435 Polish citizens carried out in the territory of the Ukrainian SSR as part of the Katyń Crime.

Indeed, as noted by the Russian side, the list is not a prisoners’ dispatching list, i.e. a list according to which the persons registered on it were taken to execution. It was, however, drafted on the basis of dispatching lists, and thus constitutes a list of Polish citizens who were killed in Ukraine in 1940.

Here one must explain what exactly the Ukrainian Katyń List constitutes. It is a list of files of criminal cases (a total of 3,435 cases). In November 1940, i.e. already after the murder on Soviet territory of the prisoners against whom the cases were conducted, the files were sent from Ukraine to the NKVD Headquarters in Moscow.

The list has a very special characteristic – the personal data of each prisoner, whose case files were sent to Moscow is accompanied by a reference number made up of two parts, where the first part is the number of the dispatching list that includes his personal data, and the second part is his position on the list. For example, next to the personal data of Jan Obst (item no. 2112 on the Ukrainian Katyń List), the UKL lists the reference number 41/3-1, which means that the personal data of Jan Obst appear on dispatching list no. 041/3 (the official who drafted the UKL simplified matters for himself by omitting the “0” ahead of each dispatching list) in front of item 1, i.e. the personal data of Jan Obst are the first item on dispatching list no.

041/3. Thus the so-called Ukrainian Katyń List is a list of murdered persons, since appearing on the dispatching list meant being sentenced to death.

By grouping the names of murdered persons according to the dispatching list numbers assigned to said persons, Polish researchers of the Katyń case have found that there was a total of 33 lists, numbered 041/1 to 072/2, and that each list was made up of approx. 100 names.

In performing the extermination of almost 22,000 Polish prisoners, the NKVD used a special, continuous numbering system for dispatching lists, pursuant to which prisoners were sent to be executed; this includes both prisoners of war from the Kozelsk, Starobielsk and Ostashkov camps, as well as prisoners held in the so-called Western Ukraine and Western Belarus. The numbered references on the so-called Ukrainian Katyń List are part of a larger system of marking dispatching lists adopted for this operation, spanning the lists numbered 01 to 072/2.

In light of the above, the statement by the Russian side in point 6 of the letter dated 17 January 2013 – that the so-called Ukrainian Katyń List is not a list of persons who had been killed – is groundless and contravenes with the actual state of affairs. As a list of murdered Polish citizens, the document is closely related to the subject matter of case No. 159. Therefore, there were absolute grounds to include it, by the decision of 2 August 2004 (f. 195 vol. 157 of the files in case No. 159) together with other documents received by way of legal assistance from Ukraine, as evidence in case No. 159. There are no grounds on merit to question before the Court the decision taken – it must be emphasized – by a competent state body of the Russian Federation in charge of the Katyń Crime investigation, eight years after it was issued. The inclusion of these 13 volumes of evidence should be seen as a breakthrough in the proceedings in case No. 159 with respect to the murder of 3,435 Polish citizens, prisoners incarcerated in the so-called Western Ukraine. This made it possible to gain particularly significant knowledge about the persons killed, i.e. to determine their personal details and the numbers of dis-

490

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

patching lists on the basis of which they were taken from the prisons to the execution sites.

By comparing the personal data of prisoners with the same dispatching list numbers, Polish historians have been able to reconstruct the contents of the missing lists from the operation to exterminate the Polish prisoners in Ukraine; these are the lists numbered: 041/1,2,3; 042; 043/1,2,3; 055/1,2,3,4,5; 056/1,2,3; 057/1,2,3; 064/1,2,3; 065/1,2,3; 066/1,2,3; 067/1,2; 071/1,2; 072/1,2.

Yet, the Russian prosecutors in charge of case No. 159 have not carried out any such analysis of the so-called Ukrainian Katyń List and did not take any actions that could establish and find these dispatching lists, even though the files for case No. 159 (f. 74 vol. 167) include a letter by the Head of the First Special Unit of the Ministry of Internal Affairs of the USSR dated 20 July 1953 concerning such lists. The letter states that the Ukrainian Ministry of Internal Affairs returns to the Head of the First Special Unit of the Ministry of Internal Affairs of the USSR twelve copies of protocols no. 41, 42, 43, 55, 56, 57, 64, 65, 66, 67, 71 and 72 totalling 479 folios, after having “conducted work as per the instructions” received in Moscow. An analysis of the letter unequivocally indicates that the twelve “protocols” marked with the above numbers are precisely the missing dispatching lists referring to the murder of 3,435 Polish citizens in the territory of Ukraine (the letter returning the lists refers simply to the first numbers of the lists, without providing a detailed description, i.e. by marking 041 instead of 041/1, 041/2 and 041/3).

In the course of the investigation conducted by Polish authorities into the Katyń Crime prosecutors examined the materials obtained by the Institute of National Remembrance (IPN) from the Autonomous State Archive of the Ukrainian Security Service in Kiev, revealing the same letter dated 20 July 1953 returning the 12 “protocols” (dispatching lists) and other documents pertaining thereto (see, Attachment no. 1 attached to the present submission). They include the letter sending these documents to Ukraine on 29 October 1952 and a number of lists dated 1939-1940 that include the personal details of Polish citizens along with arrest warrants.

In June 1953, these lists included crossings-out made in red pencil on the names of persons found on the so-called “Ukrainian Katyń List”. Officials of the Soviet Ministry of Internal Affairs drafted official memos on such occasions, including therein the numbers written next to the crossed-out data and citing that the crossings-out are made pursuant to the decision of the Head of the 1st “SO” (most probably “Investigative Unit”) of the Soviet Ministry of Interior.

An analysis of the complete documentation shows that the basis for crossing out the names from the lists and not including their data in the operational records was constituted by the dispatching lists sent to Ukraine in October 1952, i.e. the lists no. 041, 042, 043, 055, 056, 057, 064, 065, 066, 067, 071 and 072. The copies of 148 volumes of the files in case 159 – provided for the purposes of the Polis investigation – lack the described documentation referring to the so-called Ukrainian Katyń List, obtained by the IPN from the Autonomous State Archive of the Ukrainian Security Service in Kiev.

The handed-over copies of 148 volumes of case files do not include materials documenting not just a search for the abovementioned dispatching lists, but also taking measures that could have reconstructed them on the basis of information from the so-called Ukrainian Katyń List.

As regards the attempt to question the credibility of the so-called Ukrainian Katyń List, raised in point 7 of the above-mentioned Russian Memorandum dated 17 January 2013, the argu-

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

491

ments presented therein are completely unconvincing. The Russian side maintains that it has “established” that at least a few persons whose names appear on the so-called Ukrainian Katyń List were murdered in 1937 or were sentenced to imprisonment in 1941. These “findings” are not corroborated by the documents that have been submitted. For instance, according to the Russian side, Konstanty Babij, son of Paweł, born 1899, whose name is on the so-called Ukrainian Katyń List, was arrested on 23 March 1940, and then sentenced on 25 January 1941 to an eight-year prison term. These findings should be considered as a complete misunderstanding in view of the fact that the provided information concerns another person with the same name and surname, but who was born in a different year – 1903, and not in 1899 as indicated on the Ukrainian List.

The same applies to another person on the UKL: Dmitrij Bojko, son of Mikołaj, born 1883. The information provided by the Russian side that he was sentenced to 8 years imprisonment on 21 May 1941 in fact concerns another person: Dmitrij Bojko, born seven years later in 1890.

Another such example from the Ukrainian Katyń List is the case of Franko Sliwa, son of Iwan, born 1890. According to the Russian side, he was not murdered in 1940, as he was sentenced to death and executed in 1937. An analysis of the information referred to by the Russian side explicitly shows that we are once again dealing with another person, since the “Franz” (not Franko) Sliwa executed in 1937 was born in 1888. The final piece of evidence pointing to the fact that we are dealing with an outright mistake is the information about the proper Franko Sliwa, son of Iwan, born 1890, included in item 1793 in attachment no. 3 of the Russian side.

The information explicitly states that he was held in Stanyslaviv prison from 28 March 1940 to 7 June 1940, whereupon he was transported to the prison in Kiev. The fact that Franko Sliwa was transported on 7 June 1940 from the prison in Stanyslaviv to the prison in Kiev is confirmed by the annotation in the files for case 159, in item 100 of list no. 3 of Polish citizens arrested in 1939-1940 by the NKVD in Stanyslaviv Oblast and transported to the prison in Kiev (f. 26-27, vol. 168 – see Attachment no. 2 attached to the present submission) and the inscription in item 61 of the list of those arrested and transported to Kiev prison, included on folio 267-269 in vol. 163 of the files for case 159 – see Attachment no. 3 attached to the present submission.

Moreover, according to the Russian side, the man arrested by the NKVD on 5 October 1939 in Ternopil Oblast – Jan Adamczuk, son of Jan, born 1901 (listed on the ULK as Adamczuk) – “made his way towards Odessa” on 25 March 1940. In reality, according to information from the Ukrainian Interior Ministry’s Information Centre, on 25 March 1940 the arrested Jan Adamczuk “went” to Odessa, wherein “went” signifies that the man was transported from the prison in Ternopil to the prison in Odessa – and not released from prison, as suggested by the Russian side. A similar annotation as in the case of Jan Adamczyk can be found alongside the personal data of many people on the list of 2,439 Polish citizens arrested in 1939-1940 in the Stanyslaviv region (attachment no. 3 of the Russian side) – an identical inscription on transport to the prison in Odessa appears, for example, in items 15, 19, 22, 48, 52, 76, 143 of the said attachment.

Another claim by the Russian side that does not concur with reality is that Władysław Czapliński, son of Kazimierz, born 1895, was not a victim of the Katyń Crime, as he was arrested in Kiev in 1937 and sentenced to death by the Military Court of the Supreme Court of the

492

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

USSR on an unknown date. According to the response from the Ukrainian Interior Ministry’s Information Centre, which is part of the files for case 159 (the Russian side attaches just the question, leaving out the answer; answer enclosed herein) it transpires that the Centre is only in possession of information about Włodzimierz (not Władysław) Czapliński, son of Kazimierz, born on 1898 (and not in 1895) in the Courland Province – i.e. that the personal data concern an altogether different person than the one specified in the question. Moreover, according to the response concerning Władysław Czapliński, son of Kazimierz, born 1895 issued by the Chief Information Centre of the Interior Ministry of the Russian Federation, as disclosed in included in the files for case 159 (f. 23, vol. 175 – see Attachment no. 4 attached to the present submission), it transpires that the man arrested in 1937 was indeed named Czapliński, but his first name was Włodzimierz, not Władysław, and that Włodzimierz Czapliński was born in 1895 in the Courland Province; Władysław Czapliński, son of Kazimierz – the man listed on the ULK – was born in Kraków in 1895. An analysis of the data from the Ukrainian and Russian Information Centres has shown that both statements refer to the same person, i.e. Włodzimierz Czapliński, son of Kazimierz, born 1898 or 1895 in the Courland Province, who was arrested on 16 December 1937 and sentenced to death on 15 January 1938 by the Soviet NKVD (the Russian acronym “WMN” signifies “maximum penalty”). The man listed on the UKL named Władysław Czapliński, son of Kazimierz, born 1895 in Kraków, was also a prisoner of the NKVD in 1940. This is proven by the information included in item 2114 in attachment no. 3 of the Russian side – it explicitly points to the fact that said Władysław Czapliński was first imprisoned in Stanyslaviv, wherefrom the was transported to the prison in Kiev on 28 July 1940. The fact that said Władysław Czapliński was transported from the prison in Stanyslaviv to the prison in Kiev on 28 July 1940 is also confirmed by the annotation included in the files for case 159, item 126 of list no. 3 of Polish citizens arrested in 1939-1940 by the NKVD in Stanyslaviv Oblast and transported to the prisons in Kiev (f. 26-27, vol. 168 – Attachment no. 2 attached to the present submission) and the inscription in item 76 of the list of those arrested and transported to Kiev prison, included on folios 267-269 in vol. 163 of case file 159 – see Attachment no. 3 attached to the present submission.

Another unsubstantiated claim by the Russian side is that documents other than the Ukrainian Katyń List provided from Ukraine are not significant for the investigation. This is yet another groundless statement which stems most probably from the fact that said documents have not been subject to an in-depth analysis. Indeed, it would suffice to browse through the questioned list of 2,439 Polish citizens arrested in the years 1939-1940 in Stanyslaviv Oblast (attachment no. 3 of the Russian side) to find out that they contain significant information about the persons listed on the so-called Ukrainian Katyń List, e.g. about the above-mentioned Franko Sliwa, son of Iwan (item 1793), the above-mentioned Władysław Czapliński, son of Kazimierz, born 1895 (item 2114), as well as about other people on the UKL – Kazimierz Abczyński – item 2, Józef Ahn – item 6, Tadeusz Karpiński – item 685, Anna Mucha – item 1374, Jan Ryś – item 1652, Franciszek Rogalski – item 1656).

The same is true about attachment no. 4, i.e. the list of 839 people arrested in 1939-1941 in the Rivne Oblast. It includes detailed information on the fate of selected persons from the so-called Ukrainian List, e.g. Józef Chytry (item 28), Bronisław Bober (item 50), Stanisław Liniewicz (item 136), Michał Pawluk (item 246), Karol Taube (item 272), Franciszek Paszkiel (item 788) and others.

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

493

Connections with the subject matter of the investigation are also visible in attachment no. 5 – the list of 428 inhabitants of Rivne Oblast of Polish nationality who were victims of repression in 1939-1941. The list includes the personal data of persons who are also present on the Ukrainian Katyń List: Włodzimierz Kaltenberg, Stanisław Wójcik, Władysław Dąbrowski, Jan Kupiński.

The questioned comprehensive expert opinion by court-appointed medical experts (attachment no. 6 of the Russian side) provides – contrary to what the Russian side maintains – information important for establishing the fate of Polish citizens whose names are on the so-called Ukrainian Katyń List, namely, finding their burial place. Indeed, the expert opinion irrefutably points to the fact that Polish-made objects were unearthed during the exhumation of the victims of Stalinist oppression in Bykivnia (outside Kiev). Since, as it transpires from separate documents – Polish citizens from the so-called Ukrainian Katyń List were murdered inter alia in the prison in Kiev, this gave reason to believe that they were interred in Bykivnia, as it was there that prisoners murdered in the Kiev prison were buried from 1937 onwards.

At the time the opinion of court-appointed medical experts was added to the evidence collected in the course of the investigation, the relation between Bykivnia and the murder of people who were on the so-called Ukrainian Katyń List had already been established. This is because many Polish-made objects were recovered from the site as early as during the first exhumation work in 1971. Key significance is held by the finding in one of the mass graves of a driver’s licence (permit for the operation of motor vehicles) belonging to the above-mentioned Franciszek Paszkiel, listed on the UKL under item 2243. In 1989, for the purposes of the investigation carried out by the Ukrainian prosecutors’ office with reference no. 50 – 0092 concerning the murder of persons whose bodies were buried in Bykivnia (“Bykivnia case”), this document was subject to an analysis by forensic experts specializing in document analysis. The experts succeeded in deciphering the document. It should be added that the above-mentioned decision and expert opinion were disclosed by IPN prosecutors in November 2006 in Kiev during their examination of the Bykivnia case files (ref. no. 50 – 0092; f.116-131 vol.9); they later received copies of the selected documents. Such documentation referring to the driver’s licence of Franciszek Paszkiel was not found in the copies of the 148 volumes of files in case No. 159 received from the Russian side.

Moreover, the investigation files No. 159 (f.129-143 vol.167) include an expert opinion in dentistry from the Sehn Institute of Forensic Research dated 18 February 1997 and issued for the purposes of case no. 50 – 0092 concerning Bykovnia. The opinion notes that the evidence in the form of dentures secured during the digs held in Bykivnia in 1971, 1987 and 1989 (bridges, crowns, dentures) could have been produced for representatives of the Polish middle class due to the dentistry techniques used, including the use of certain Polish dentistry patents. The opinion, which was included as evidence in case No. 159, together with the uncovering in Bykivnia of numerous Polish-made objects, leads to the warranted conclusion that murdered Polish citizens were buried in Bykivnia.

Another circumstance linking Bykivnia with case No. 159 was the inclusion in the case files of the letter from the Military Prosecutor’s Office for the Northern Region of Ukraine dated 29 July 2004. The letter contains more detailed information about archival, exploratory and research work carried out by Polish and Ukrainian experts in Bykivnia in 2001 (f. 12-13 v. 157 of case file No. 159) and their findings, together with copies of a dozen or so documents (f.1430 vol. 157 of files in case No. 159). It transpires from this information that one of the graves

494

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

included fragments of Polish clothes, shoes, and personal belongings, including 141 knee-high Polish officers’ boots, fragments of Polish uniforms and civilian clothing, pieces of paper with Polish writing, Polish coins. The recovered items were sent to Poland for examination; the results of these examinations were unknown to the Ukrainian prosecutors’ office. Despite their knowledge of this, the prosecutors in charge of case No. 159 did not apply to the relevant Polish authorities for a full documentation of the work, its results, and the expert opinions received. In the course of their work in Bykivnia in 2001, Polish experts managed to locate and explore at the cemetery in Bykivnia a total of 70 mass graves that were recognized as Polish graves owing to the items found therein. These graves were uncovered to hold the remains of over 1,994 murdered Polish citizens; over 5,400 items of Polish origin were also found, including fragments of Polish uniforms, numerous uniform buttons with the eagle emblem, military boots, Polish coins, holy medals, crosses, and personal belongings with the names of Polish companies written in the Latin alphabet. When they explored the graves, the researchers found objects belonging to Polish citizens whose names are on the so-called Ukrainian Katyń List, including, inter alia, a military ID tag (“dog tag”) belonging to Józef Naglik (item 2033 on ULK), or a comb with the engraved names of 4 persons (F. Strzelecki – item 2847, L. Dworzak – item 858, S. Grankowski – item 780, B. Szczyradłowski – item 3293 on ULK, repsectively), a toothbrush with the engraved name of J. Łobaza (item 1716 on ULK) and a badge belonging to State Police officer Mikołaj Cholewa (item 3127 on ULK). These findings have remained outside the field of interest of the Russian prosecutor’s office. It did not undertake any evidence-related initiatives aimed at broadening its knowledge of the exploration of the Bykivnia mass graves conducted by Polish and Ukrainian specialists. Requesting new materials in this respect from the Polish Council for the Protection of Struggle and Martyrdom Sites would make it possible to confirm the thesis that Bykivnia is the burial site of persons listed on the so-called Ukrainian Katyń List. Taking into account the appearance of new circumstances, namely the discovery of objects that identified prisoners who were murdered in the Katyń Crime in Ukraine, these matters should be evaluated by a prosecutor in the context of the case No. 159 discontinued in 2004 and its continuation. Moreover, accounting for the appearance of new circumstances in the form of the discovery of items identifying prisoners murdered as part of the Katyń Crime in the territory of Ukraine, said issues should be subject to the assessment of a prosecutor in the context of re-launching and conducting further the case No. 159, which was discontinued in 2004.

An analysis of attachment no. 2 (a list of 122 inmates of prison no. 1 in Lvov) and the handwritten annotations therein leads to the conclusion that, with all probability, it constitutes a list of prisoners from that prison who were murdered during its evacuation (the date of 26 June 1941 is marked therein). This is also underscored by the information from the Index of Victims of Soviet Repression operated by the KARTA Centre in Warsaw, pertaining to one of the persons on the list: Wacław Piątkiewicz, son of Stanisław, born 1908, was imprisoned in the penitentiary in question and murdered therein on 26 June 1941. The fact that the Ukrainian prosecutor’s office provided this list, which is most probably unconnected with the subject matter of investigation No. 159 – in no way undermines the credibility of this document or the remaining documents provided by way of legal assistance. It should be emphasized that it was the obligation of the Russian prosecutor’s office – as the body responsible for conducting the investigation – to analyze and verify the extensive documentary evidence received through

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

495

this channel. The copies of the 148 volumes of files in case No. 159 that have been received so far do not provide any traces of such activities.

The Court may not exercise jurisdiction over the interference with article 2 under material head because of the presumption of non-retroactivity of treaties. But, as has been held, this does not neutralize its jurisdiction over the ‘procedural obligation’ associated with such an interference. As a general rule, this procedural obligation will exist from the time of the interference with the right to life although it may continue in time until the date when the Convention enters into force and then afterwards. A distinction must be made between the existence of the obligation and the Court’s jurisdiction to adjudicate a violation of the obligation. In this case, when did the obligation begin? As far as the respondent State, Russia, is concerned, it began in 1943, when the Burdenko commission was sent to investigate. It certainly existed in 1945, when Russia insisted that the crime be prosecuted. The reason it continues to the present day is because of the many years of lies and concealment of the truth, followed by a period of only partial disclosure of the relevant evidence.

Over a period of several years in the 1990s, Russia went through a profound political transformation. One of the important features was its admission, after five decades of abject denial, that the Soviet leadership was responsible for the mass executions of Polish nationals in 1940.

This was part of the reform process that led to Russia’s admission into the Council of Europe and its ratification of the European Convention on Human Rights. Is it plausible that Russia could have been admitted to the Council of Europe had it not acknowledged authorship of the Katyń Crime?

Establishment of the truth about the Katyń Crime has remained an important issue since that time, as the facts alleged in these proceedings demonstrate. The declaration in the Russian State Duma on 26 November 2010, a little more than two years ago today, attests to this.8 It notes that ‘[i]n the early 1990s’ – that is, at the time Russia was preparing its candidacy for the Council of Europe – ‘our country made great strides towards the establishment of the truth about the Katyń tragedy’, recognising it as ‘an arbitrary act by a totalitarian state’. The Duma confirmed that part of the record still remains concealed, and it affirmed the need ‘to continue studying the archives, verifying the lists of victims, restoring the good names of those who perished in Katyń and other places, and uncovering the circumstances of the tragedy’.

The nature of the interference – an international atrocity crime – provides another strong criterion to be weighed in the assessment of a genuine connection. The interference in Šilih v.

Slovenia was not in such a category, and it seems reasonable therefore that a closer temporal connection be retained. Virtually all national legal systems impose statutory limitations with respect to negligence claims, some of them quite strict. With the passage of time, they lose their salience.

This cannot be the case with war crimes, crimes against humanity and genocide. International law prohibits any form of statutory limitation.9 One important reason for this is the fact that States often conceal the truth and prevent it being uncovered, through amnesty and similar 8 9

Janowiec and Others v. Russia, op.cit., § 71.

Rome Statute of the International Criminal Court, (2002) 2187 UNTS 90, art. 29.

496

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

measures, or sheer denial and dishonesty, as in the present case.

It is unlikely that the Grand Chamber will ever get a better opportunity to explain the scope of the seemingly enigmatic words in paragraph 163 of the Šilih v. Slovenia judgment, where it says that ‘in certain circumstances, the connection could also be based on the need to ensure that the guarantees and the underlying values of the Convention are protected in a real and effective manner’.

Necessarily, this is a test that depends upon the circumstances of each individual case. Wisely, in Šilih v. Slovenia, the Court left itself a degree of flexibility and did not foreclose the possibility of addressing the procedural obligation under article 2 with respect to any particular interference by setting a precise date that might result in a formulaic response. The suggestion that 3 September 1953, the date of entry into force of the Convention, might fulfil a useful purpose here simply returns the Court to the straightjacket that was suggested by the respondent State in Šilih v. Slovenia. It replaces one inappropriate date – the entry into force for the respondent State – with another.

Poland suggests that the Court adopt a functional approach to this problem, one that resists an essentially technical or procedural solution and that takes into account the nature of the substantive infringement of article 2. There is nothing uncertain about such a standard; indeed, an emphasis on this factor will assist the Court in establishing legal certainty with respect to pre-ratification interferences with ‘one of the basic values of the democratic societies making up the Council of Europe’.10 Question No. 2 concerning the effectiveness of the Russian investigation the Polish Government regrets to reiterate that the Russian Katyń investigation has not been conducted effectively. In our written observations on this, we already pointed out several instances of this lack of effectiveness. Now we would like only to emphasize, as did one of the third parties, that there still are possibilities to investigate crimes committed in the distant past under previous regimes.

We would also like to draw the Grand Chamber’s attention to endeavours of the Polish Commission for the Prosecution of Crimes against the Polish Nation established in 1998. Prosecutors of the Commission conduct investigations into Communist, Nazi and other crimes against peace and humanity or war crimes, committed by Communist state officials, and by security bodies of the German Third Reich and the Union of Soviet Socialist Republics between 1 September 1939 and 31 July 1990.

Contrary to the statements’ of the Russian Federation public international law does not oblige domestic authorities to discontinue criminal proceedings due to the suspects’ death. The preamble to the law that regulates the prosecution of Communist and Nazi crimes by Polish authorities provides for, as one of the grounds for prosecution, the obligation of the Polish state to compensate all the injured parties whose injuries resulted from a state violating human 10

McCann and Others v. the United Kingdom, judgment of 27.09.1995, appl. no. 19009/04, Series A no. 324, § 147.

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

497

rights. This obligation results from the conviction that no unlawful act committed by a state against citizens may be protected as secret, nor can it lapse. The Polish Institute of National Remembrance is empowered by law not only to prosecute those who are guilty of crimes, but also to provide a comprehensive explanation of the circumstances of the case, in particular to determine who the injured parties were. Consequently, the death of a suspect or a defendant is not an obstacle in the pursuit of this goal. Proceedings are discontinued only after a comprehensive explanation of all the circumstances.

The efforts of the Institute’s prosecutors have resulted in filing between 2000 and 2012 more than 173 bills of indictment against 189 persons for communists crimes committed in the years 1939-1953. In the result of the conducted proceedings 124 persons were convicted and 44 cases were discontinued due to the deaths of the accused. The Commission filled also 2 bills of indictment against 2 persons for committing Nazi crimes. One of the accused was sentenced in 2002 to 8 years of imprisonment, the second proceedings were discontinued before the court due to the accused’ death.

Questions concerning Article 3 of the Convention In the opinion of the Government of Poland taking into account the way of behaviour of the Russian authorities as described in the Chamber’s judgment there can be no doubts that all the applicants were subject to a form of degrading treatment in breach of Article 3 of the Convention in connection with their attempts to obtain information about the fate of their relatives.

Answering in a most diligent way the Court’s question concerning Article 38 of the Convention, we would like here only to supplement our written observations.

Firstly, it must be noted that the Russian Federation’s authorities have, even during proceedings before the ECHR, presented contradictory information as to who issued the decision to classify the decision of the Chief Military Prosecutor’s Office dated 21 September 2004 to discontinue the case No. 159 (the “Katyń case”), as well as when said decision was issued.

It transpires from the position of the Russian Federation submitted in the Written Submission dated 19 March 2010 that on 22 December 2004, by a decision of the Inter-Departmental Commission on the Protection of State Secrets, 36 volumes of criminal case No. 159 were classified as “top secret” due to the fact that they include documents with information constituting a state secret. The ruling of 21 September 2004 to discontinue the criminal case was one of those documents and is contained in volume 183 of the criminal case file.

Meanwhile the Russian Federation’s Written Submission of 30 November 2012 contains information that the decision of 21 September 2004 was among the documents in volume no.

183 of the case file classified as “top secret” by the Chief Military Prosecutor’s Office after the discontinuation of the proceedings. Also pursuant to the ruling of the Moscow Municipal Court dated 2 November 2010 on case no. 30182cc/2-2010, the decision to classify all of the materials pertaining to case No. 159 was taken by the Chief Military Prosecutor’s Office, based on the conclusions made by a commission of specialists from the Federal Security Service of

498

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

the Russian Federation. Later, the Chief Military Prosecutor’s Office submitted a motion to the Russian Inter-Departmental Commission on the Protection of State Secrets with a view to verifying the legitimacy of the classification decision. Pursuant to the Resolution of the Inter-Departmental Commission on the Protection of State Secrets dated 22 December 2004, the decision was made to declassify 147 of 183 volumes of case files due to the lack therein of information constituting a state secret.

Regardless of who decided to classify the decision to discontinue the case and when, the decision itself is incompatible with the requirements of Russian law.

First of all, the decision constitutes a violation of substantive law. Pursuant to Article 6 of the Federal Act on State Secrets, the recognition of information as a state secret and its classification as a state secret is lawful if and only if such information concerns a category of cases explicitly defined by law as a state secret. The list of information constituting a state secret is included in Article 5 of said act. Article 7, meanwhile, specifies the information that cannot be classified as a state secret.

Pursuant to Article 5 of the Law, the following information constitutes a state secret: 1) information in the military field; 2) information in the field of economy, science and technology; 3) information in the field of foreign policy and economy; 4) information on intelligence, counter-intelligence, and operational/reconnaissance activities, as well as the fight against terrorism. This provision provides a detailed list of information that can be included in the individual categories. At the same time, Article 7 of the Act includes a list of information that cannot be deemed a state secret and cannot be classified. Pursuant to this provision, it is forbidden to classify as a state secret i.a. information on violations of human and civil rights and liberties, as well as information on any violation of law by public authorities and their officials.

Article 213 of the Code of Criminal Procedure, meanwhile, defines the formal requirements that a decision to terminate a criminal case must fulfil. The decision shall specify: the date and place of passing the resolution; the post, surname, and initials of the person who has passed the resolution; the circumstances which have served as a reason and the ground for the institution of the criminal case; the paragraph, section and article of the Criminal Code of the Russian Federation dealing with the crime constituting the premise to institute the criminal case; the results of the preliminary investigation with an indication of the data on the persons with respect to whom the criminal prosecution was conducted; the applied preventive measures; the paragraph, section and article of the Code on the ground of which the criminal case and/ or the criminal prosecution is terminated; the decision on cancelling the preventive measures and the arrest of property and of correspondence, the temporary dismissal from the post, the monitoring and recording of the discussions; the decision on material evidence; the procedure for filing an appeal against the resolution in question.

An analysis of the above provisions of the Act on State Secrets and the Criminal Procedure Code leads to the conclusion that the decision of 21 September 2004 to discontinue proceedings could not include information classified as a state secret. Even if it did include data on the persons with respect to whom the criminal prosecution was conducted, this could not constitute a premise to classify the decision as a document that includes a state secret. According to

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

499

publically available information, high-ranking Soviet officials were identified as the suspects in the ruling to discontinue the case. Any information on such persons concerns the period up to the year 1970. Therefore, on the date of issuing the decision, the maximum 30-year classification period for such information, specified under Article 13 of said Act, had already elapsed.

Such an interpretation of the Classified Information Protection Act was reaffirmed in the latest ruling of the Constitutional Court of the Russian Federation dated 15 January 2013.

It may simultaneously be assumed that the information on the persons with respect to whom the criminal prosecution was conducted, may be protected under laws on information protection – seeing as they concern personal data – but not under laws on state secrets. In such situations, however, there exists the established practice of removing personal data from the published procedural or court documents. There was no reason not to proceed likewise in the situation in question. Moreover, not indicating the classification level on case-related materials does not automatically signify open access to such documents. Access to case files is regulated by the provisions of procedural law.

Whether or not a given piece of information may be covered by protection under Article 5 of the Act is subject to Article 7 of said Act. Pursuant to the positions and information presented by the Russian authorities on various levels, the decision to discontinue the case contains information on high-ranking Soviet officials who were accused of issuing the order to execute Polish citizens, as well as evidence which served as the basis for the case to prove the respective persons guilty. Such information is included in the final and binding ruling of the Moscow Municipal Court dated 2 November 2010 on case no. 3-0182cc/2-2010, according to which during the proceedings on case No. 159 the actions of specified, high-ranking Soviet officials were considered as an abuse of power with severe consequence due to particularly aggravating circumstances, pursuant to Articles 193-197 item „b” of the Criminal Code of the Russian Soviet Federative Socialist Republic (1926). Such information is also included in para. 34 of the Memorandum of the Russian authorities recently provided to the Court.

In light of these claims, it should be recognized that, even if the decision of 21 September 2004 does include information constituting a state secret pursuant to Article 5 of the abovementioned Act, Article 7 of the same Act would prohibit its classification as secret due to the fact that – as admitted by the Russian authorities themselves – the ruling includes information on the violations of human and civil rights and liberties, as well as information on the violation of law by public authorities and their officials.

Secondly, the ruling in question is unlawful under Russian law as it constitutes a violation of formal law. Pursuant to Article 6 of the Act, one of the premises for the recognition of a piece of information as a state secret is the legitimacy of such a decision. The legitimacy of classifying a document as secret is governed by the purposefulness of classifying specific pieces of information. Upon taking such a decision, the authorities must take into account all of the potential consequences, while also bearing in mind the key interests of the state, society, and citizens. It transpires from the above provision that the decision to classify information should include the motives for issuing such a decision. However, it seems that the Chief Military Prosecutor’s Office of the Russian Federation did not take a special decision to classify as secret the materials of the proceedings, including the decision to discontinue the case. Due to the fact that the Russian authorities have not submitted any such decision to the Court, and have

500

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

claimed in the course of domestic proceedings that such decisions do not exist, it should be assumed that the materials were classified as secret only by marking them with the relevant classification level, i.e. in violation of the established procedure.

Moreover, it should be noted that the classification of the file materials concerns events that took place 73 years ago and which by no means have any bearing on the present security of the Russian State. There is no justification under the Convention to place the alleged public interest to protect the circumstances and suspects of the crime perpetrated by a totalitarian regime above the continuing interest of the applicants to learn the fate of their closest relatives below.

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

501

Załącznik nr 1 – Pismo z 20 lipca 1953 r. Naczelnika I Specjalnego Oddziału Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Ukraińskiej SRR do Naczelnika I Specjalnego Oddziału Ministerstwa Spraw Wewnętrznych ZSRR informujące o zwrocie dwunastu kopii „protokołów” (list dyspozycyjnych) zawierających informacje dotyczące zamordowania 3435 obywateli polskich na terytorium Ukrainy.

Attachment no. 1 – Letter of 20 July 1953 of the Head of the First Special Unit of the Ministry of Internal Affairs of the Ukrainian SSR to the Head of the First Special Unit of the Ministry of Internal Affairs of the USSR returning twelve dispatching lists referring to the murder of 3,435 Polish citizens in the territory of Ukraine.

502

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Załącznik nr 2 – Wykaz nr 3 obywateli polskich aresztowanych w latach 1939-1940 przez NKWD w obwodzie stanisławowskim i przewiezionych do więzień w Kijowie. Str. 502-505.

Attachment no. 2 – List no. 3 of Polish citizens arrested in 1939-1940 by the NKVD in Stanyslaviv Oblast and transported do Kiev’s city prisons. Pages 502-505.

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

503

504

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

505

506

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Załącznik nr 3 – Wykaz osób aresztowanych za przestępstwa kontrrewolucyjne w latach 1939-1941 w obwodzie stanisławowskim and przewiezionych do dalszego zatrzymania w więzieniach Kijowa do dyspozycji NKWD Ukraińskiej SRR. Str. 506-508.

Attachment no. 3 – A list of people arrested for counterrevolutionary crimes in 1939-1941 in the Stanyslaviv Oblast and transported to be detained further in Kiev’s city prisons to remain available for the Ukrainian SSR’s NKVD. Pages 506-508.

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

507

508

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

The Katyń Crime before the European Court of Human Rights

509

Załącznik nr 4 – Odpowiedź z 21 sierpnia 2004 r. Głównego Centrum Informacyjnego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych FR dotycząca Władysława Czaplińskiego s. Kazimierza ur. w 1895 r. Str. 509-510.

Attachment no. 4 – Response dated 21 August 2004 concerning Władysław Czapliński, the son of Kazimierz, born in 1895, issued by the Chief Information Centre of the Interior Ministry of the Russian Federation. Pages 509-510.

510

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Wydawca / Publisher: Ministerstwo Spraw Zagranicznych – Departament do spraw Postępowań przed Międzynarodowymi Organami Ochrony Praw Człowieka Ministry of Foreign Affairs – Department for Proceedings before International Human Rights Protection Bodies Tłumaczenie / Translation: Ministerstwo Spraw Zagranicznych – Biuro Archiwum i Zarzadzania Informacją Ministry of Foreign Affairs – Bureau of Archives and Information Management Redakcja / Editors: Aleksandra Mężykowska, Piotr Kobielski Dokumenty źródłowe pochodzą ze zbiorów Instytutu Pamięci Narodowej – Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Warszawie oraz Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa The documents are from the archives of the Institute of National Rembrance-Branch Comission for the Prosecution of Crimes against the Polish Nation in Warsaw and the Council for the Protection of Struggle and Martyrdom Sites Zdjęcia oraz korespondencja osobista zostały przekazane przez Skarżących w sprawie Janowiec i inni przeciwko Rosji (skargi nr 55508/07 i 29520/09) i wykorzystane za ich zgodą.

The photographs and private correspondence were made available by the applicants in case Janowiec and Others v. Russia (applications nos. 55508/07 i 29520/09) and were used with their permission. © Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Ministry of Foreign Affairs, 2015 www.msz.gov.pl Publikacja ma charakter niekomercyjny i nie jest przeznaczona do obrotu handlowego / This publication is not for commercial use and is not for sale.

Druk / Printing: Agencja Reklamowo-Wydawnicza Arkadiusz Grzegorczyk ul. gen. Kutrzeby 15, 05-082 Stare Babice ISBN 978-83-63743-73-4