The Muros Times nº 13 Maio - 2014

The Muros Times Nº 13 MAIO—2014

REVISTA DIXITAL DE ARTE E CULTURA UNHA FIESTRA EN LIBERDADE FEITA POR MURADANS E ADICADA A TODOLOS MURADANS PORTA DOS MIGUELETES (MUROS)

1

FOTOGRAFIA: JOSÉ M. FORMOSO LUCES

The Muros Times Cadro de Redacción:



Director: Jorge Lago de Pexejo Director xefe de edición e maquetación:



Manuel Lago Álvarez Director de edición en área de Lingua:



Henrique Monteagudo Romero Director de edición en área de Historia e Mar:



Manuel M. Caamaño Area de Mediciña: María Castiñeira Area de Poesía: Manuel María Pena Silva Area de Teatro e Belas Artes: Antón Lago Area de Educación: Marisé Luces Área de Sociedade: Quín Caamaño Area de Música: Alianza Uhía Área de Costumes: Manuela Tajes Área de Fotografía: Nieves Formoso Vidal e José M. Formoso Luces



Área de Etnografía: Manolo de Lajo

Director: Jorge Lago Rama - Editor: Manuel Lago Álvarez Difusión da Cultura—Exemplar gratuíto, prohibida a súa venda.

Depósito legal : C2437-2013 2

The Muros Times Nº 13 - MAIO—2014 Indice: Carta da Redacción

Páx. 4

O Pedregal (p/ Manolo de Lajo)

páx. 5

O mar na poesía galega medieval (1): MENDIÑO (p/ Henrique Monteagudo)

páx. 6-7

A Nosa Xente (Luis Figueroa Ricoy)

páx. 8

A Nosa Xente (Don Ramón de Artaza y Malvarez )

páx. 9

Anecdotario da parroquia de Louro (p/ Nieves Formoso vidal)

páx. 10

Haille dous ingreses don Pablito… (p/ José María García Rodríguez)

páx. 11

Santa Mariña de Esteiro (p/ Elixio Vieites)

páx. 12

O San Xoán en Portugalete (p/ Ía Lago Uhía)

páx. 13

Entrevista a Tono Beiro (p/ Jorge lago de Pexejo)

páx.14-17

Setas con espiñas (p/ Amado Barrera)

páx. 18-19

O Larache (III)

páx. 20-21

(p/ Manuel M. Caamaño )

A Fábrica de Anido (p/ Xokas Figueiras)

páx. 22

Señor cura peche o libro (p/ Manuel Lago Alvarez)

páx. 23

Nutrición: consejos básicos para enfermos con cáncer (p/ Dra. Castiñeira)

páx. 24-25

As últimas palabras dos homes célebres (p/ Marcelino García Lariño)

páx. 26-27

Lembranzas dun vello mariñeiro (p/ Pedro Caamaño Lago)

páx. 28-30

Novas de onte (Manuel Lago Alvarez)

páx. 31

Os nosos fotógrafos (Campio Piñeiro)

páx. 32-33

Cruceiros de Muros (V)

páx. 34-35

O Velorio (por/ Jorge Lago de Pexejo)

páx. 36

A voz dos nosos poetas (Manuel M. Pena, José Mª García Rodríguez)

páx. 37

As tallas da Parroquial de Muros (p/ Manuel Lago Álvarez)

páx. 38-39

“THE MUROS TIMES” non se responsabiliza nin se identifica coas opinions verquidas por parte dos seus colaboradores nos materiais publicados.

3

Carta da Redacción: Un mes mais a revista The Muros Times acude a súa cita mensual, e o fai con temas interesantes que de seguro serán do gusto dos lectores.

Que cada mes esta revista dixital poda estar a disposición de todos non e unha tarefa fácil. Ó traballo de dar contido as páxinas hai que engadirlle o ter que soportar ácidas críticas, que sen base nin fundamento, florean por aquí e por acolá. Cando a crítica e construtiva pois sexa benvida, pero cando provén do mais fondo resintimento… quen as recibe, non pode nin debe quedarse calado.

Cando naceu TMT, os fundadores fixámonos uns obxetivos moi claros. O primeiro que TMT nacía para pór en valor a Muros e as súas terras. O segundo que TMT ia ser unha revista plural, e polo tanto aberta a todos, e na que calquera, independentemente do seu pensar podería colaborar na revista, e xunto con isto, que TMT tiña que ser dirixida a todo tipo de público calquera que fose o seu pensar persoal.

Isto cúmprese e cumprirase de forma rigorosa, e con estes parámetros TMT invitou e invita a colaborar coa revista a todos sen excepción. E así seguiremos.

Que TMT nace baixo o abrigo de persoas que son administradoras de páxinas de redes sociais, que con notable éxito tamén poñen en valor a Muros, e un feito palpable, pero en ningún caso TMT e un apéndice destas páxinas nin dos seus creadores. O que se poda ler ou opinar en páxinas como I Love Muros ou Muradanos na Diáspora, nada ten que ver con TMT. Os que escribimos e colaboramos con TMT, maioritariamente somos mulleres e homes que non temos títulos. Somos persoas que escribimos coa mellor das intencións. Que a un se lle escape un erro, como, por exemplo, pór un <Xan>, cando debera pór <Pedro>, non pode converterse en <causus belli> de ninguén. Si hai erros, se corrixen e punto. Lonxe de nós o querer denostar a ninguén; lonxe de nós calquer ánimo de provocación. Aquí se está a falar de historia, de arte, de cultura, de tradicións. Estase para divulgar, e isto nunca se fai pontificando, polo que todo e discutible; todo está sometido a crítica, pero o que non e admisible e que as críticas se fagan co argumento primeiro de que os que escriben en TMT son <ninguén>, porque non teñen títulos. E o mal de sempre… o mal que levou e leva os pobos a súa decadencia. Nas terras de Muros chámase <pesar>. O noso consello: que deixen o <pesar> e se poñan a PENSAR.

4

O PEDREGAL mos ate chegar a coñecida Pedra do

p/ Manolo de Lajo

Cadro, cunha cavidade entre penedos

Vendo que o verán está petando a

que ten na súa entrada unha pedra

porta, gustaríame recomendarvos un

cunha cruz grabada e tres coviñas,

entorno cunha gran riqueza xeolóxica e

conxunto pétrico que representa un

mitolóxica, ademáis de ser unha ruta

complexo elevado controlando o val do

de senderismo inmellorable.

río Maior e que pecha por o norte no Castelo Altomedieval que cos séus 320 metros se cree que foi unha das moitas moradías da raiña Lupa, oxe enterrada e cuberta de ouro debaixo da Laxe da Moa no coñecido como Olimpo Celta ou Monte do Pindo.

Por a outra cara, descendo por o val do río Rateira hacía Abelleira, Encontrámonos co Pedregal de Pando e a Pe-

O Pedregal e un afloramento graníti-

dra das Cruces xunto o Campo da Er-

co de máis de 700 hectareas que se

mida, da que so quedan os restos. Se-

alza impoñente sobre a enseada de Esteiro e polo Val da Silvosa.

Está cheo de espazos a modo de pequenas covas e altas pedras asemellando fortalezas. Destaca a enigmática Pedra Pía, unha inmensa rocha cunha gran pía a xeito de trono, donde na parte inferior aparecen como unha serie de coviñas que semellan ser ben antíguas, e sobre a pía hai grabadas un conxunto de cruces de varios for-

guindo a ruta topámonos ca Braña, o

matos distintos rematando coa letra M

Campo de Pedro coa súa fonte e a Pe-

na parte superior, quizáis en alusión a

dra dos Cabalos, chamada así por ser-

Santa Mariña, patroa de Esteiro. Con-

vir de refuxio a ditos animales. Tamén

tan as malas línguas que foi un altar

hai quen a chama da Ferradura, por

celta donde os castrexos ofrecian os

ter a pegada do cabalo de Santiago

séus sacrificios, e que logo foi cristiani-

Apóstolo nún dos séus moitos saltos

zado co paso do tempo.

voltando do Monte Louro de expulsar os mouros.

Logo de rebasar a Pedra Pía segui5

p/ Henrique Monteagudo

cados polo tema mariñeiro. OfrecereComo é ben sabido, no século XIII flo-

mos un texto medieval adaptado, un

receu en Galicia unha escola poética

pouco modernizado, cunha pequena

que cultivou con extraordinaria brillan-

explicación para facilitar a súa com-

tez o noso idioma, que así pasou a ser

prensión.

Para inaugurar a serie, é obrigado poñer en primeiro lugar a famosa cantiga de Mendiño (nome diminutivo de Mendo, que era moi común naquel tempo), un modesto xograr de Vigo ou as súas proximidades (que no século XIII era unha pequena poboación), que sitúa o seu poema na Illa de San Simón, localizado no fondo da mesma ría.

Estaba eu na ermida de San Simón e cercáronme as ondas que grandes son.

Eu agardando o meu amigo! E virá?

unha das linguas literarias máis madrugadoras de Europa. Un dos trazos máis

Estando na ermida ante o altar,

característicos da nosa lírica medieval é

cercáronme as ondas grandes do mar.

a poderosa presenza do mar, un ele-

Eu agardando o meu amigo! E virá?

mento case ausente na maior parte dos poetas

europeos

daqueles

tempos.

E cercáronme as ondas que grandes son;

Imos comezar unha serie en que esco-

non teño barqueiro nin remador.

Eu agardando o meu amigo! E virá?

E cercáronme as ondas do alto mar; non teño barqueiro nin sei remar.

Eu agardando o meu amigo! E virá?

lleremos algún dos textos máis desta6

Non teño barqueiro nin remador: morrerei, fermosa, no mar maior.

Eu agardando o meu amigo! E virá?

Non teño barqueiro nin sei remar: morrerei, fermosa, no alto mar.

Eu agardando meu amigo! E virá?

A cantiga presenta unha moza namorada que tiña unha cita co seu amigo na ermida de San Simón, situada no pequeno illote do mesmo nome. A moza espera e el non dá chegado. A rapaza seguramente fora á illa con marea baixa pero mentres espera o mar vai enchendo e está cada vez máis angustiada, sentíndose soíña e abandonada. Non ten barqueiro que a devolva a terra e o seu amigo non aparece. A súa desesperación vai en aumento conforme ve que a marea está cada vez máis chea e as ondas máis e máis bravas. Tal é a súa an-

cantiga o di, estas composicións estaban

gustia que xa se ve a si mesma morta

destinadas ao canto. Eu recomendo es-

afogada no mar.

pecialmente a versión da magnífica can-

Esta cantiga é unha das máis célebres

tante polaca Paulina Ceremuzynska, no

dos nosos cancioneiros trobadorescos. O

disco E moiro-me d’amor. Noutro artigo

seu gran acerto é que alcanza unha for-

reproduciremos e comentaremos unha

te expresividade e unha crecente inten-

cantiga mariña máis dos nosos cancio-

sidade dramática, conseguida cuns pou-

neiros trobadorescos.

cos motivos (a ermida, o mar, as ondas, o barqueiro) e unha extrema sinxeleza de construción: versos que se repiten cambiando algunhas palabras (chámase leixa-pren). A reiteración constante dos versos evoca o ritmo das grandes ondas e expresa con moita eficacia a sensación de terror e a angustia que vai dominando a moza ao verse sen escapatoria, rodeada polo alto mar. Existen varias gravacións que ofrecen versións musicadas desta cantiga, pois, como o propio nome 7

A NOSA XENTE Emilio Figueroa Ricoy

de pasaxe de bandeira norueguesa, o Royal Viking Sea, traballou de axudante de cociña.

Desta etapa lembra que tiñan que facer de co-

Chamámoslle Luís, pero contra todo pronóstico,

mer para novecentas persoas, e que visto o

resulta que non se chama Luís. E estas cousas pasan en Muros, onde todo non é como parece.

O seu nome de pila e Emilio, e os seus apelidos Figueroa Ricoy, muradán, nado na rúa Axesta no ano 1953. Os seus pais foron Francisca Ricoy Heredia e Bartolomé Figueroa Barreiros, a quen coñeciamos por <jatita>, e que foi unha das mellores voces de Muros e a súa contorna. O noso Luís, cantar canta algo, pero que conste que él non e o culpable da moita choiva que cae en Muros.

De pequeno foi a escola de D. Manuel Parada, de Don Vicente e de Don José Beiro, e os trece anos puxérono a traballar no mar, e fíxoo nun barco de pesca que se chamaba <así es la vida>.

Con dezaseis anos e unha maleta pequena saleú

visto… non lle quedaron ganas de facer de co-

para embarcar en Bilbao nun pequeno mercante

mer para ninguén mais, por elo dí que na casa

que se chamaba <Pilar Guezuraga>. E volta para

non fai nin un ovo.

Muros… e de Muros para Ferrol, para facer a ins-

bombeiro nun petroleiro de armadores norte-

trución militar; e de Ferrol para Madrid, onde fixo o

americanos, de 364.000 T. de rexistro. O bu-

servizo no hospital militar <Los Molinos de Guada-

que era tan grande que para ir de proa a popa

rrama>.

había que facelo en bicicleta.

Casou ós vintetrés anos con Carmen García Caa-

Ahora, xa xubilado, adica o seu tempo a súa

maño. Froito do matrimonio foron tres fillos e dous

familia. Os seus netos son a súa pasión. Gran-

netos, que son como pequenos terremotos que

des paseos polo muelle, charlar cos amigos e

enchen a Luís e a Carmen de gran ledicia.

adicarse a cultivar unha pequena horta, que

Mariño por vocación, surcou tódolos mares do

dará froitos cando lle chegue o tempo, son ago-

mundo en diferentes barcos. Nun deles, un barco

ra os seus hobbys.

8

Tamén traballou como

A NOSA XENTE Don Ramón de Artaza y Malvarez Don Ramón nació en Muros el día 6 de marzo de 1877. Desde muy joven despuntó como un gran estudioso de la historia de la Villa que le vio nacer.

Abogado de profesión, se casó en dos ocasiones: la primera con Doña María Luisa Elices Gasset, y la segunda con Doña Mercedes Blázquez Jiménez -Arenas. Fue Cronista Oficial de Muros y autor de varias obras históricas sobre la Villa.

Don Ramón fue elegido académico numerario de la Real Academia Gallega el 22 de abril de 1918, e ingresó el 22 de noviembre de 1939. El discurso preparado para la toma de posesión, titulado “Gremios y cofradías”, no fue leído en el solemne acto por circunstancias que también alcanzaron a otros académicos electos.

En el año 1922, la Real Academia de la Historia le concedió el premio “Al Talento”, por su obra “Muros, páginas de su Historia”, que fue completada con otra que lleva por título “La Villa de Muros y su distrito” (Obra editada por el municipio de Muros y que fue realizada en colaboración de sus hijos Ramón y Antonio de Artaza Blázquez) y en 1962 con el “Apéndice documental”.

Otros trabajos de don Ramón fueron: “Ante el palenque” (artículos) “El Serafín de Asís”. “Tres fechas memorables”. “La Reconquista de Santiago en 1809”. (Obra premiada en el Certamen Histórico de Santiago y por Ministerio de la Guerra). “Da Nosa Terra”. “Gremios y cofradías”. “Diego de Muros III”. (Premiada en el Certamen de la Lengua Gallega de la Liga de Amigos de Santiago de 27 de julio de 1924).

“Gelmirez y su época”. (Premiada con el primer premio en los Juegos Florales de Santiago de 1945. Mantenedor el Presidente de la Real Academia Española, Sr. Pemán).

“De mi tierra” (Cuentos, Decires y Leyendas). Premiada en los Juegos Florales de 1945. “Apéndice al libro Muros, Páginas de su Historia”. (en colaboración 9

con su hijo Don Ramón de Artaza Blázquez) “Las Rías Gallegas”. (Obra escrita por encargo del Centro Gallego de Buenos Aires) “Derechos del niño antes y después de nacer. Su educación inicial” (Estudios sociales) “Historia de Muros” (Apéndice final). En colaboración con su hijo Don Ramón de Artaza Blázquez.

Cronista Oficial de Muros.

Académico Correspondiente de la Real Gallega.

“El signo de la Cruz” (Estudios históricos).

De la importancia de la obra “Recuerdos de la Muy Noble, Muy Leal y Muy Humanitaria Villa de Muros”, da cuenta el hecho de que por Real Orden, publicada en la Gaceta de Madrid, número 257 de 13 de septiembre de 1912, “S.M. el Rey (q.D.g) se ha servido disponer que, con destino a las Bibliotecas públicas del Estado, se adquieran 78 ejemplares de dicha obra...”.

La muerte le sorprendió el 29 de diciembre de 1976, estando próximo a cumplir cien años.

Sus restos mortales fueron enterrados en el panteón familiar de la Iglesia de Las Angustias de Muros. Hasta el momento de su muerte Don Ramón disfrutó de sus portentosas facultades mentales y de la más grande consideración de sus numerosos lectores. Por acuerdo plenario de la Corporación municipal de Muros, un colegio de enseñanza lleva su nombre, en reconocimiento a su persona y a su gran obra, que fue capaz de rescatar para Muros y para las generaciones futuras, la historia de la Villa, como parte importante de la historia de Galicia y de España.

Anecdotario da Parroquia de Louro: p/ Nieves Formoso Vidal

lena.

No ano 1307 xa existía a fegresía de Louro. A sacristía fíxose no ano 1633. A imaxe de Santiago Apóstolo a cabalo mercouse no ano 1703. A igrexa alargouse no ano 1720. A porta lateral abriuse no ano 1732. A imaxe do Nazareno e do ano 1753. O retablo do altar maior do ano 1770. A pila bautismal de granito do ano 1801. O traslado das imaxes da Magdalena e de San Roque dende a capela de Louro, fixose no ano 1853. A espadaña e do ano 1860. A imaxe da Dolorosa e do ano 1861. O cemiterio abreuse no ano 1879 ( antes soterrabase no interior da igrexa).

Os párrocos, dende o ano 1618, foron: 1618 D. Baltasar Montouto.

1636 Frei Juan González, ofm.

1649 D. Francisco Dominguez 1664 D. Alonso Núñez 1692 D. Antonio de Rama 1725 D. Miguel de Lisi 1736 D. Antonio Romero 1744 D. Theodoro de Rama 1750 D. Domingo A. González 1778 D. Jacobo Hermida 1779 D. Juan A. Rivadeneyra 1785 D. Juan Romero 1789 D. J. Martín Martínez 1797 D. José A. Baleira 1805 D. Pedro Gómez 1822 D. José L. Varela 1841 Frei Agustín García 1857 D. José L. Insua Nove anos vacante

Nos libros sacramentais, os primeiros anotados foron: o 5 de xuño de 1619, o bautismo do fillo de Fº de Louro e de Branca, a súa muller. O neno puxeronlle de nome: Fº (consta así). No libro de matrimonios: o de Juan de Louro con Dominga de Outeiro, o 3 de agosto de 1619, e no de defuncions, refréxase a de <Mayor de Taxes>, o 11 de xullo de 1618.

D. Manuel Louro, D. Agustín Lojo 1886 D. Ramón Neira 1900 D. Fernando Siaba 1912 D. José H. Moscoso 1914 D. José Ferreira 1921 D. Santiago Lamas

A Capela da Magdalena do Monte foi destruída por un raio en 1719, pasando a imaxe, que ainda se conserva, a capela de San Roque.

1936 D. José Lourido 1946 D. Santiago Radio 1953 D. Alejandro Ballo

O cáliz de prata, que aínda se usa na actualidade, foi doado por D. Antonio de Rama, párroco que foi de Louro, a principios do século XVIII (1712).

1959 D. Juan M. Fernández 1962 D. Manuel Molinos 1983 Frei Eladio González

No ano 1875, o Papa Pío IX concedeu <gracias especiais> aos fieis que visitaran a igrexa de Louro o 22 de xullo, confesando e comulgando. Así naceu a Romaría da Magda-

1989 Frei Manuel L. Sucasas 2001 Frei Humberto Castro Soto 2013 Frei José M. Castiñeira González.

10

HAILLE DOUS INGRESES DON PABLITO... p/ José María García Rodríguez Cando eu era "musiño", saia correndo da casa da Praza, pasaba diante da tenda de meu avó Sidros García, home moi branco cos ollos, azúes, dobraba pola casa do Raboto e iña Canavaia abaixo pra estrada que lle chamabamos carreteira, Beiriña do mar, deixando a man dereita a fonda de Xacobo, dobraba a esquerda pra ir a un banco de pau que había diante de en cás Carlotiña, E ficaba admirado, venda a Ezequiel cun xornal en ingrés, antre as mans. Ezequiel fora a Nova Yorque. Chegara, traballou de carpinteiro un pouco tempo, deprendeu catro palabriñas, meteuse nunha briga, collérono e deportárono. Nunca mais podería voltar aos Estados Unidos de Améreca. Non trouxo diñeiro, pro si "The New York Times", un númaro dos domingos. Sentábase a tardiña, diante de en cas Carlota, e cando a folla do xornal tiña gravura, pofliao direito. Si non, o mesmo lie daba teio ao direito ao revés. E nós, alumnos da escola de Alexandre da Pepuda, ficabamos boca aberta. Ezequiel non sabia léelo castelán, pro o ingrés leiao o direito e o revés. ¿Cómo podería? Colleu sona de home liste. ¡Sabía; ingrés¡. Nunha veceira, en que iñan ir uns turistas riba duns baixios da ría con risco de afogarse, chamaron a Ezequiel. Pra que lles falase por un fututo que coido que lle chaman "altavoz".

—¡Eh, mister! ¡Go fora! ¡It is very good de piedras! —We don't understand, lle responderon.

—Xustamente, mister, onde están, very good de piedras... ¡Stones; Raio! entendérono e fóronse. E ficou a Vila inteira coa boca aberta. ¡Raio¡ entendérono e fóronse. ;Faloulles e salvounos! Houbo quen pensou que lle deberan os americanos unha recompensa. Non lle chegou. O que lle chegou foi ao alcalde, que era don Pablito, unha carta na lingua de Shakespeare. E díxolle o segredario: —Estamos salvados, don Pablito, chame a Ezequiel.

Dito e feito. Chamouno. Veu. Doulle a carta. Colleuna. Unha volta, outra reviravolta, mesmo coma fan os xílgaros que os de "La suerte del pajarito", que todos son de Santa Cristina, portiño de Noia, levan polas festas da bisbarra. Don Pablito non lle quitaba ollo. Nin Ezequiel quitaba ollo do papel. Respirou fondo.

—Señor alcalde, haille dous ingreses. O ingrés de Londón e o ingrés de Soutantón. (Southampton, debera querer dicir). No ingrés de Londón, vostede ve esquirto Shakespeare, lese o mesmiño, e significa "xa que che espero". Pro no ingrés de Soutanton, vostede ten que ler "xekspiar': e significa "a madre que che pareu..." Iste puñeteiro ingrés, dista puñeteira carta, elle de Soutantón e non lle entendo nin puñeteira verba.

Saloucou don Pablito: —Amocámola.

Ezequiel foise. Cando se correu o conto, Pepiña do Millón, berraba na Praza do Cristo: —¡Ise Ezequiel e un payaso! . Saleu a porta da casa a muller de Luís do Peludo.

—¿Vostede quer dicir espantallo, merdeira? ¡Sabe ingrés e sabe ingrés, que si nono soubera, aquiles turistas afóganse! Coma si non houbera pasado ren, no outro dia. eu corrín pola Canavala abaixo, por diante da casa do Raboto e pareime portiño de en cas Carnotiña. Ezequiel estaba sentado no banco, e si, señor, mireino ben, lía o xornal ao dereito e ao revés. Alexandre da Pepuda, noso mestre, lia o castelán ao dereito e tiña abondo. Deus llo pague.

11

Santa Mariña de Esteiro p/ Elixio Vieites.

Tipo de ben: Ermida, Concello: Muros Parroquia: Esteiro (Santa Mariña) Lugar: Solleiros Outra denominación do ben: Cronoloxía: Idade Moderna (XVI-XVIII),

Descrición: Pequena capela dunha nave cuberta a dúas aguas. De estilo neoclásico, aprécianse algúns elemento románicos, reaproveitados probablemente de outra obra anterior. A fachada é sinxela, rematada nun frontón con pináculos, e cunha porta rectangular e unha pequena ventana. Retocada na década dos sesenta, no interior ten tres arcos de medio punto sobre piares cadrados adosados que sosteñen unha bóveda de canón, máis estreita no altar maior. Posúe catro tallas de ma-

A Freguesía de Santa Mariña de Esteiro. Xosé Agrelo Hermo F.Abeijón Núñez. Cuadernos Cruiceiro do Rego. Ed Toxosoutos ISBN 84-96259-31 -5, ano 2004.

deira: a virxe das Dores, con manto de veludo; o Perpétuo Socorro; a Purísima Concepción e Santo Antón; presididas todas por Santa Mariña nun-

http://www.planeamentourbanistico.xunta.es/ mapes/MUROS/documents/22396CA011.pdf

ha ábsida plana sen retablo. Forma un fermoso conxunto co cemiterio e o campanario illado da igrexa ao lado do que fora o camiño real e a uns setenta metros da mesma. A igrexa honra, pois, a Santa Mariña, filla dun sacerdote pagán, que poida que nacera en Xinzo de Limia. Foi mártir, degolada por non casar co prefecto romano Olivio, e denunciada por cristiá.

Propiedade: Pública Uso actual: Outros Código no Catálogo da Xunta: Categoría do Ben: Catalogado (Catálogo da Xunta e dos PXOM) Elementos mobles: Tradición oral: Referencias bibliográficas: 12

O Caixón da Memoria

(O San Xoán en Portugalete) p/ Ía Lago Uhía O Muros que eu recordo na miña infancia non era moi distinto ao que agora podemos ver, as rúas non cambiaron moito dende fai 20 anos e os edificios tampouco son moi distintos, pero Serres si que poida que cambiase moito máis. Lembro os San Xoans en Portugalete, e a disputa que mantiñamos cos da Virxe e os da Acea por ver quen facía a "farsa" máis grande. Eu era unha nena cando as rúas de Portugalete estaban cheas de rapaces e entre nós a diferencia de idade era bastante grande, lembro como comezabamos ao mellor dúas semás antes e subiamos a Agriña en busca de xestas e loureiros, e como as veces aparecía algún dos carneiros de miña tia Juanita do Pardelo que nos facía correr como se non houbese mañá. Tiñamos un sistema de organización ben marcado, os rapaces maiores cortaban, e nos carrexabamos ata o parque do Furón, eu non contaba máis de sete ou oito anos, e a forza nunca foi o meu don, máis aínda así alí baixabamos miña prima e eu con cadansúa pola de xesta, todas cheas e orgullosas de axudarlle aos "grandes", aínda que a maioría das veces algún dos que tiñan máis forza ca nós acababa por levar a súa, a nosa, e aínda por riba tamén a nós sentadas riba das xestiñas. Os dous días antes de San Xoan deixabámolos pra ir porta por porta preguntándolle a xente se querían botar algo a lareira e acababamos por xuntar tamén mobles vellos, bolsas de roupa que quedaran pequenas e incluso máis de unha vez algún que outro bote de remos que quedara tristemente abandonado porque o seu dono xa non podía ir ao mar, ¡Quei chorei o día que queimamos o bote de señor Xan da Acea! O día 23 chegaba a festa, e todos os veciños nos axudaban a baixar todo o que xuntaramos ata a praia, nos eramos uns rapaces e tiñamos que cruza-la estrada, e sempre había algún conductor con gañas de amargarno-la festa, pero pra eso estaban os maiores, que impoñían máis respeto, e non reparaban en cortar o tráfico se era preciso e cantarlle as cuarenta se facía falta a algún dos municipais que chegaban ata alí con gañas de poñer inconvintes no que pra moitos era o día máis esperado do ano. Cando o Sol se ía agachando, comezaba a impaciencia por prenderlle lume, algunha nai dicía que había que ir prendendoa xa, que os máis pe-

quenos tiñan que ir pra cama, os rapaces máis vellos querían agardar ata as 12 como dicía a tradición, ao final soíamos chegar a un "nin pra ti nin pra min" e a iso das 11:30 os privilexiados prendían as súas antorchas feitas con trapos e ramas e plantabanlle lume a aquela montaña de polas e recor-dos, os "grandes", como nos lles chamabamos, aca-baban por bañarse no mar, e os máis

pequenos pro-testabamoslle a nosas nais que non nos deixaban ir canda eles. Logo viña a nosa festiña, cada un de nos puxera unhas cen pesetas e facíamos unha churrascadiña, unhas cantas Cocacolas e montabamos a mellor das festas que unha rapaza coma min se podía imaxinar, e xa pra rematar, unha vez todos estabamos comidiños, non sei se por tradición ou por costume propia, enchíamos as botellas dos refrescos e caldeiros de auga e comezabamos unha guerra que chegaba dende Espiñaredo ata ao cruce da Tremenda mollándonos uns aos outros, daquela, eu e miña prima, por ser as máis pequenas, case sempre rematabamos máis sequiñas que os demais, nós pensabamos que eramos unhas expertas nisto da guerra de San Xoan, pero agora, con unas cantos aniños máis, penso que por moito que correramos ou nos agacharamos, máis ben era porque "os grandes" de Portugalete, aínda que nos deixasen participar en todo como se fosemos un máis, tampouco querían que pasasemos a humillación que supoñía papar un caldeirazo e chegar a casa molladiñas coma pitos

13

ENTREVISTA Entrevista a Tono Beiro por Jorge Lago de Pexejo

É de rigor presentar a todos os entrevistados,

virse aos EUA e consecuentemente a súa traxectoria newyorkina.

J.L._ Tono Beiro, ti estudaches na Escola Náutica de Vigo, polo tanto un asumiría que o teu destino sería o mar. Como é que viñeches a parar a Nova York?

Tono Beiro ._ Pois a vida que da muitas voltas.

Apareciume a oportunidade de quedar en terra con 22 anos alquilando unha discoteca, pero era mui novo para tanto ajetreo, vin dar unha volta a ver o que habia e xa ves, 29 anos na América.

J.L. _ Pois si, unha historia que se repite constantemente e que a pesar das súas variantes a todos nos é familiar.

Cal foi a túa primeira impresión do páis, gustoute, decepcionoute, tiveches momentos de mandar todo a paseo e volver ou polo contrario adaptáchesche inmediatamente anticipando que este era o país onde tiñas máis ou menos asegurado o teu futuro?

Tono Beiro._ A verdade é que fui duro a pesar de que sempre tiven axuda tanto familiar como ter a sorte de coñecer amigos que ainda perduran como tales, pero unha vez que conseguín un traballo mais ou menos estable sí me dei conta de que acertara co meu porvir.

pero Tono Beiro apenas necesita carta de presentación pois é tan coñecido aquí na súa terra adoptiva como na que deixou xa hai bastantes anos para buscar como todos nós na diáspora mellores oportunidades e conseguiuno. Home de familia, traballador infatigable e metido de cheo nas actividades culturais da colonia galego-muradana de Nova York e sempre coa inquietude do que está acontecendo no seu Louro natal. Empecemos a conversación e deixemos que sexa él o que nos diga un pouco da súa vida antes de decidir

J.L._ Sen dúbida que fai máis levadeiro adaptarse cando te encontras rodeado de xente que coñeces. Supoño que como é habitual ao chegar aquí, xa empezaches a traballar sen case te dar tempo a desfacer a maleta.

Tono Beiro._ Pois non, o meu primeiro traballo por casi dous meses fui facer a compra coa miña sogra e ir a lavanderia coa miña filla, tempos mui duros para un rapaz que quería comer o mundo. Pero gracias que arredor meu sempre hubo mui boa xente, o final conseguín meterme nun mundo laboral apasionante.

14

J.L._ Cóntanos.

Tono Beiro._ Pois empecei no ramo da construccion e traballei hasta fartarme, pero un bo día decidín facer uns cursos de planos, un de topgrafia e algún mais e a partir de ahi cambioume a vida totalmente, conseguín un traballo que me gustaba e no cal disfrutei muito.

descubriches outra faceta das moitas que posúes cantando no coro de Casa Galicia, teño que decir que o fas moi ben. Cómo foi que te meteches a cantar?

Tono Beiro._ Eu son un home que me gusta muitisimo unha boa cea, un bo seran e unhas

J.L._ E remataches realizando o "Américan Dream": Ser propietario. Ao pouco tempo cambiaches a Queens polo condado de Nassau como dono dunha preciosa casa.

Supoño que iso marcaría un antes e un despois, un xeito de aceptar que un xa é máis de aquí que de alá, facer fogar e botar novas raíces onde fuches a buscar mellores oportunidades.

Tono Beiro._ Pois realmente non, a de Nassau xa era a segunda casa que normalmente xa é a que pensas que será a definitiva, pero eu no teño tan claro porque na miña testa sigue a idea de sentar a miña base final na nosa terra, sempre desde o máximo respeto e cariño o país que me axudou a logralo.

J.L._ Sempre mantiveches vivo ese desexo de volver á terra, e o transcorrer dos anos non minorou o teu afán de seguir en contacto coa túa xente, co teu Louro. As túas visitas a Muros foron constantes e periódicas e antes do fenómeno de facebook e os medios sociais, esperábase o teu retorno para poñerse a o día do que estaba pasando alá.

A túa casa foi e segue sendo tamén sitio de xuntanzas inesquecibles polo simple feito de celebrar algo e de estar cos teus, signo inequívoco da túa xenerosidade que se demostra cumpridamente pola gama de manxares coa que agasallas a os que che visitan e que sempre son en clave galega xa sexan callos, polbo, lubrigantes, centolas…

E tamén estando aquí estiveches sempre envolvido en diversas actividades que ofrecen as asociacións culturais que temos aquí.

Con isto quero resaltar o grande apego que mantiveches sempre por todo o noso e agregar que

boas cantareas, sempre por suposto rodeado duns bos amigos!! como que me quedei un pouco no pasado. Unha cousa que non me costa nada e cociñar para 10 ou 20 sempre que a compañia vala a pena.

O da coral ven desde que un bo dia un tal señor Valentín, director da coral de Noia ven o Instituto recruitar xente para unha coral xuvenil e escolliume cantando "las flechas del amor" de Karina. Por certo que éramos uns

cuantos muradáns, Maricielo de Louro, Manola do Cabo, Naso (DEP) e un fenómeno como era o fallecido e ben querido Manolo Siaba. Con tanto talento ganamos dous anos seguidos o concurso de Nata, na Coruña e Santiago. Anos máis tarde D. Manolo daquela director da coral

15

de Muros chamoume para cantar con eles o que fixen pero solo actuei unha vez na Iglesia de Muros e xa que daquela crucei o charco. E fai uns 3 ou 4 anos gracias o empeño de dous amigos metinme na coral de casa Galicia na que estou encantado da vida!

este objetivo. O mestre da coral Alberto Carbonell e un fenómeno, solo hai que mirar o seu nome en Google e xa ves que é un músico con cualidades propias ademáis de ser músico de estirpe.

J.L._ Iso parece, ademais tedes un director entusiasta e de moito talento.

Pero non te limitas só ás actividades corais, ademais de ser membro do comité da Glosa, o teu saber facer foi instrumental para que os muradanos na diáspora newiorkina lle desen tan boa benvida á alcaldesa de Muros e agora estás metido de cheo organizando un acontecemento que require moito talento loxístico ademáis de dedicación, refírome a facer posible a visita do grupo folclórico Ximiela.

Tono Beiro._ O do comité de Glosa é un traballo no que non ganas nunca porque cando se toca o tema dos cartos a ninguén lle gusta que lle miren onde os mete ,en canto o tema da alcaldesa fui relativamente fácil ainda que non tivemos muito tempo nin posibilidades de fa-

J.L. _ Ti pensas que hai suficiente entusiasmo na colonia muradano-newiorkina e os seus estados periféricos como para facer viable tal empresa?

Refírome por suposto ao proxecto de traer a Ximiela a Nova York.

Tono Beiro._ Entusiasmo eu diría que non, pero entusiasmados hai algúns e eses poucos vamos tratar de que os demais se enreden e facelo posible, xa o falamos na primeira xuntanza que tivemos, se fora fácil xa o farían outros, pero as cousas que custan son as que o final che dan máis satisfaccións.

J.L_ Segundo teño entendido a visita de Ximiela será en Outubro e de seguro que nos van a ofrecer un espectáculo memorable. Dado o esforzo que estades a poñer e anticipando que o entusiasmo non diminúa, este evento vai a crear un precedente e supoño que non será a primeira nin a última institución artísticocultural muradana que nos visite.

celo o sábado que traeria mais xente, pero ao final saliu todo mui ben. O tema de Ximiela e muitísimo máis complexio xa que traer 30 personas a NY cos precios que se gastan as Iberias de turno é un proxecto que require muito diñeiro, pero en eso estamos traballando. Temos unha cea o 19 de Abril na casa Galicia, andamos vendendo rifas e estamos en conversas co centro Orensano de Newark e co Circulo Español de Queens para entre todos lograr

Tono Beiro._ Ese e o noso obxetivo, si podemos traelos, toda diáspora poderá disfrutar deles. A nosa idea final e poder crear un Dia de Muros en NY. Si esto nos sale ben, a xente ainda se motivará máis.

J.L._ As motivacións case sempre dependen dun 16

bo liderado e dotes persuasivos que ti demostras cumpridamente. Felicítote e felicito ao mesmo tempo a todos aqueles que colaboran desinteresadamente para facer posible o que estades a tratar de lograr.

Cambiando de tema. Ti que nunca deixaches de estar a cabalo entre NY e Muros e xa vas alcanzando unha idade na que inevitablemente un ten que pensar nese mañá que está á volta da esquina. Pensas retirarte en Louro, quedar en NY ou mentres cho permitan os anos en ambos os dous sitios?

Agradézcohe que participases un pouco da túa vida connosco. Moita sorte e seguímonos vendo.

Tono Beiro._ O primeiro supoño que un pouco

Por último e xa para rematar ahí che vai o Cuestionario de Bernard Pivot.

J.L_ Cál é a túa palabra favorita?

Tono Beiro._ Honestidade J.L._ Cál é a menos favorita?

Tono Beiro._ Paro J.L._ Qué te emociona?

Tono Beiro._ Calequer cousa relacionada coa miña terra

o cabalo, pero máis tempo en Galicia que aqui, pero a miña illusion e quedar na terra, xa levo anos abondo fora! A min e a miña dona gústanos muito viaxar e aproveitaremos para facer algun viaxe que temos pendiente.

J.L._ Qué son ou ruído che gusta?

Tono Beiro._ O da gaita J.L._ Qué son ou ruído detestas?

Tono Beiro._ A xente berrando

J.L._ E afortunadamente xa non vos falta moito para cumprir ese desexo. A túa traxectoria por USA foi frutífera e chea de satisfaccións, espero que sigas gozando de todo o bo que a vida che ofreza e que todos os teus amigos o compartamos contigo.

J.L._ Cál é o teu xuramento favorito?

Tono Beiro._ Favorito non teño ningún J.L._ Qué profesión ademais da que exerces che gustaría facer?

Tono Beiro._ Periodismo J.L._ Qué profesión non desexarías facer?

Tono Beiro._ Mineiro J.L._ Se o ceo existe, Qué che gustaría oír que che dixese Deus cando chegases ás portas celestiais?

Tono Beiro._ Que polo menos intentei ser unha boa persona 17

SETAS CON ESPIÑAS. p/ Amado Barrera Vale, xa temos no cesto a meta de da media ducia. Imos coa otra metade. ¿Setas con espiñas? ¿Estamos de coña? ¿Apañaremos estas setas coma se fosen castañas nos seus ourizos?. Nin de coña nin coma ourizos, sino todo o contrario. Agora está máis claro, vou cambiar de canal. Agarda, oh!, que paga a pena, porque TÓDALAS SETAS CON ESPIÑAS SONCHE COMESTIBLES. Xa che coñezo, agora vas dicir aquilo de “...pero algunhas só unha vez”. Non, home, non: TÓDAS SETAS CON “ESPIÑAS” SON COMESTIBLES, punto.

Agora, a solución do misterio das setas con espiñas: NON PICAN estas espiñas, son brandiñas, da mesma consitencia que se fosen láminas, de espiñas só teñen o aspecto, bueno, máis ben que espiñas, semellan agullas hipodérmicas. Coma unha imaxe vale máis que un gugol de palabras miñas, miradeas. Logo no monte, tocádeas. Xa nos vos esquceredes máis.Son setas tamén dunha soa peza, ou seña, que o sombreiro é inseparable do pé, ao contrario que as setas con láminas, que parecen dúas pezas feitas por separado e logo xuntadas por algún ceramista mañoso. En fin, estamos a falar do xénero HYDNUM: 4. LINGUA DE VACA (Hydnum repandum) O sombreiro é carnoso , color gamuza, de novo é redondeado pero logo se extende e incluso queda coa marxe desigual e lobulada As agullas son moi fráxiles, brandiñas. da mesca cor que o sombreiro, apretadas, algo decurrentes e moi fácilmente separables do sombreiro, o que convén facer no monte mesmo, así xa queda a esporada toda alí.

O Pé é curto, xeralmente excéntrico e tamén da mesma cor que o sombreiro. A carne é branquiña, espesa, fráxil, case non arrescende pero ten ese aroma con morriña do monte. Cando se corta, axiña amarelea e mesmo ao poco tempo volvese cor laranxa. Qué cousas teñen as setas. Ten un cheri afrutado, pero na língua é amarga. Vive en bosques de carballos ou de piñeiros, gústalles o inverno para se mostrar.

Esta considerado un bó comestible, aínda os exemplares grandes, sempre que estén en bó estado, nada de coller os que se ven avellentados. É un cogumelo bastante inalterables, non se agusana e dálle aos pratos un arrescendo e un sabor moi especial. Mellor hainos que deixar cocer ben tempo para que perdan ese amargor. Despois gustaránche, seguro. Non ten semellanza con especies tóxicas (non hai “agullas” tóxicas no mundo cogumeril) É moi común coller o Hydnum rufescens pensando que é o repandum, pero non pasa nada, son case iguais, és de cor máis alaranxada, incluso algúns din que son variedades da mesma especie. Noutras latitudes, en bosques de pino carrasco, nace Hydnum albidus, branquiña ela. En Muros non a

teño visto nunca.

Logo hai un primo, Sarcodom imbricatus de sombreiro escamoso escuro e de moi inferior calidade culinaria, din os libros, pero eu recolecto moitos, xa metidos en xaneiro, seleccionando os exemplares máis novos, e non estou dacordo: sonche tamén moi saborosos, pero é moi importante sacarlle antes as agullas. E consérvase moi ben en aceite ou vinagre. Este crece sempre en bosques de frondosas.

Hai alguna especie máis de setas con agullóns, que, aínda que non sexan tóxicos, non son comestibles (Phellodon niger, Hydnellum scronicjularium, Hynellum ferrugineum), pero teñen aspectos tan distintos ás nosas “Linguas de vaca” (que tal é o nome común dos nosos Hydnum repandum), que non hai perigo de confusión.

SETAS CON TUBOS. O himenio, en vez de láminas, pregues ou agullas, está cheíño de tubos, dos que volteando a seta vense os centos dos seus poros. Se se corta o sombreiro, apreciánse os tubos enteiriños. Tamén convén sacalos no monte, é fácil.

Non todos son comestibles, e algún mesmo é tóxico. Por sorte, éstes teñen aspectos moi distintos a aqueles. Aínda así, imos centrarnos só no famoso e moi apreciado grupo da sección EDULES das BOLETACES, porque as súas especies non se poden confundir con ningunha especie tóxica.

Aínda máis: as posibles confusión resultan tamén excelentes comestibles. No entendido de que se comproben as características do grupo, o que neste caso resulta do máis doado: *cutícula sempre húmida *marxe abrancazada e *carne branca e inmutable (que non cambia de cor). E disque nunca nace en primavera, isto non o teño comprobado.

5. CALABAZA (Boletus edulis) O sombreiro pode chegar aos 25 cm de diámetro. É carnoso, hesmisférico primerio, despois convexo

18

ou plano-convexo. De cor marrón, vai cambiando có tempo de claro case branco ata escuro, mesmo a marrón casi negro, destacando a marxe, máis clara e nunca é amarelada. É un sombreiro regular, algo arrugado, aterciopelado, só liso nos ejemplares “adultos”.A cutícula é viscosa en tempo húmido e pode separarse un pouco. A marxe.

O himenio, tubular, está unido ao pe. É branco inicuamente e vai cambiando e pasando polo marelo colle unha tonalidade verdosa e finalmente convírtese en un verde-oliva intenso. Os tubos son fácilmente separables do sombreiro, especialmente nos exemplares vellos.

O pé é robusto, cheo e sólido, ventroso de novo e logo cilíndrico. Cor blanquecino que vaise poniendo marrón claro, sen reflexos rosados nin marelos, e adornado cun retículo branco na parte superior.

A carne é branca baixo o himenio, da mesca cor e compacta, tanto no sombreiro coma no pe sen cheiro especial pero de sabor doce e olor agradable, o típico arrescendo de cogumelo.

Sae en verano e outono, pero non en primavera, como quedóu dito, en bosques de coníferas e de caducifolios, solitario ou en pequenos grupos, é moi común e tamén moi buscado, por ser excelente comestible e moi comercializado.

Aínda que se confundir fácilmente con B.aereus, B.pinicola e B.reticulatus, todos eles tamén excelentes comestibles, Boletus edulis é o típico representante do grupo, e o podemos diferencialo das outras formas e mesmo subespecies polas características que quedan enumenaradas SETAS “RARAS” O último cogumelo desta media ducia de setas “inconfundibles” é a máis rara de todas, tanto que non parece o que é.

6. COLIFLOR DE MONTE (Sparassis crispa) Pode acadar 40 cm de largo por 25 de alto. É un laberinto de múltiples ondulacións entrelazadas e amoreadas, “crispadas”, que forma unha masa compacta que recorda á dunha coliflor. Ten cor crma nos ejemplares novos, ocre amarelados nos vellos.

A carne é branda, delgada e fráxil, branca primeiro e logo tamén ocre amarelada e correuda. Ten un olor aromático moy forte, algo anisado cando se recolecta e logo dulzón. Hai que coller só os exemplares novos.

O pe é moi curto, blanquecino, tal cal se fose tamén o dunha coliflor, incluso non se ve cando o xemplar é xa grande. Medra nos tocóns de coníferas, sobre todo de piñeiros. Moi común en verán e outono É moi bó comestible cando o cogumelo é novo. Hai que limpalo ben, que soe ter terra e lixos. Fileteala é un bó recurso culinario.

Só se pode confundir con especies moi parecidas, coma S.laminasa, que medra en tocóns de frondosas, como castiñeiros, pero que de tódolos xeitos é igualmente comestible.

Peor sería confundila coa Ramaria (=Clavaria) formosa, que é toxica e purgante. Pero é máis difícil que confundir alllos con bugallos: esta C. Formosa ten as terminacións redondeadas, non planas.

Para terminar, copio de http:// www.educaguia.com/curso/setas/decalogo.htm e

pego aquí este curto e sinxelo pero moi interesante DECALOGO DEL BUSCADOR DE SETAS 1.- Ante la duda, NO LA COJA. Si no está seguro de que es comestible, déjela o si la ha cogido tírela.

2.- Si no la conoce, DEJELA. No la estropee, dándole una patada o rompiéndola, puede venir detrás de usted alguien que si la conozca, y además todas tienen alguna misión en la naturaleza.

3.- No recolecte todas. Deje siempre algunas para que al dispersar sus esporas, en los próximos años siga habiendo setas.

4.- Cortar las setas con navaja. No arrancarlas para no estropear el micelio subterráneo que en la próxima recolección dará mas setas y no manchará las otras en la cesta.

5.- No usar recipientes cerrados. Utilizar cubos o cestas de mimbre abiertos (si tienen agujeros mejor). para que no fermenten rápidamente y resulten indigestas. Nunca utilice bolsas de plástico.

6.- No hacer caso de tradiciones para su reconocimiento. Estudiar bien la seta y si no está seguro de no ser venenosa no la consuma. No se fie de tradiciones como que ennegrecen la cucharilla de plata o la moneda, o las comidas por animales, vinagre,...

7.- Por si acaso deje una muestra en el frigorífico de cada especie que consuma. En caso de intoxicación el medico podrá actuar mas rápidamente.

8.- NO RECOLECTE las setas que vea con laminas blancas, anillo, volva, y sombrero blancoamarillento o verdoso, pueden ser Amanitas, las mas venenosas de todas.

9.- NO CONSUMA las setas fermentadas, incluso las comestibles, podrían ser indigestas.

10.- EN CASO DE INTOXICACION IR RAPIDO AL MEDICO (a ser posible con una muestra de las setas que ha consumido) y (en España) llamar al INSTITUTO NACIONAL DE TOXICOLOGIA (915620420) 19

p/ Manuel M. Caamaño puedo indicar que no perdí un solo momento en Muros. Quedó encargado por mí de pagar todo aquello que estuviese íntimamente relacionado con atenciones directas é indudables á los náufragos, amén de los gastos del señor Soba (que según hayan sido, en parte podrán ser cobrados

Aquí vai a terceira e última entrega do relato do comisionado da Cia. Transatlántica do seu paso pola vila de Muros para socorrer e asesorar aos superviventes do naufraxio do vapor LARACHE. Eu seica este tipo de relatos non son de doada lectura para quen non vive ou sente o mar de xeito directo.

Mais si pode ser interesante para todos aqueles que queiran decatarse do que era a nosa vila e es nosas xentes aló nos primeiros anos do século pasado.

O noso concello e a nosa vila non se entenden sen o mar, e polo tanto a nosa idiosincrasia está definida e en parte rexida por todo o que concirne e rodea ao mar que bica, da vida e as veces morte as nosas xentes.

No remate do relato o comisionadofai gabanza de varios persoeiros da vila que se significaron na axuda dos desvalidos náufragos, e remata partido de novo cara a capital herculina a bordo do vapor CORUÑA, non sen antes volver a percorrer as augas inmediatas a Ximiela, para comprobar que non houbese nada que rescatar ou recoller.

La mayoría de los pasajeros llegados en el "CORUÑA", marcharon el día 27; con autorización hasta el día de ayer, para gastar en fonda, quedó el pasajero de 3ª D. Manuel Moreira, por estar bastante enfermo, efecto de la terrible impresión que le causó la muerte de su esposa Dª Antonia Castro, de 29 años, en el preciso momento en que, teniéndola ya salvada, se disponía a tomar el bote que resultó recoger tan solo a él, él marido.

Unos de los baúles que llevaba este matrimonio, apareció en la mañana del 25, poco tiempo después de nuestra llegada a Muros, con su tapa levantada y separada perfectamente, sin contenido alguno. Las paredes restantes del baúl, estaban perfectamente intactas: lo he visto yo mismo.

D. Juan J. Louro, consignatario del "CORUÑA" en Muros, es persona respetable, inteligente y que trabajó con verdadero denuedo; Gracias a él, en población perfectamente desconocida para mí, 20

de la familia del difunto) y de una cantidad prudencial, diez o doce pesetas, á pagar á la mujer causa del asomo de motín femenino el día 25 a la tarde, antes referido.

En la noche del 25, mandé avisar a todos los tripulantes y a los pasajeros que debían venir con nosotros, que estuvieran dispuestos para salir en el "CORUÑA"a las cuatro de la madrugada; con el Sr. Piñole habíamos acordado salir a las 5 no sólo para pasar de día por frente el Ximiela, sino para evitar que los ocho pasajeros que debían venir con nosotros dejaran de acompañarnos, pues ya anticiparon que de noche no querían pasar por el mismo sitio en qué naufragaron. Por otra parte aunque el "CORUÑA", cuando era "Huascar", había trasportado hasta unos veinte pasajes de cámaras y mas de un centenar de tercera ordinaria río marañón arriba, allá por Iquitos,

haciendo el servicio establecido por la "Booth Line"y conservaba una buena parte de los efectos propios para tal transporte, en realidad, entre no tener tripulación idónea, y que había venido de Liverpool cargado casi por completo de carbón, no hubiese sido posible instalar decentemente a los citados pasajeros, y a la tripulación.

Hasta las seis de la mañana del 26, no nos fue posible zarpar de Muros, lo que hicimos teniendo a bordo, a más de los que habíamos ido en el "CORUÑA", ocho pasajeros, y veintiocho tripulantes del "LARACHE", entre estos el Oficial Sr. Villalobos, y el 2º Maquinista D. Leopoldo Mediavilla. Estuvieron a bordo el Sr. Ayudante de Marina D. José Mª Carles Roca, que trabajó aquellos días sin descansar, habiéndome sido de gran utilidad preciosas indicaciones suyas, el Sr. Alcalde de Muros, D. Abelardo Dubert, quien se mostró solícito en extremo con los náufragos, con quien sentí no tener tiempo el día anterior , como ya he indicado, para cumplir deberes de etiqueta que en población pequeña son más notados; el Sr. Louro, con quien determiné la forma que debía darse a la aceptación de gastos, y al pago que debía hacerse de lo que quedaba pendiente; individuos de la familia del Sr. Registrador de la Propiedad D. Aquilino Pinto, en casa del que estuvo alojado el Sr. Villalobos, y almorzó el 25 el que suscribe; y otras personas.

Inmediatamente de salir, se sirvió desayuno a todos los pasajeros del "CORUÑA"; mas tarde cerca de mediodía, se les sirvió comida abundante, compuesta de tres platos, que mereció elogios de todos ellos, sin excepción, y que fue servida con mucho orden. A este ultimo resultado contribuyó en buena parte la mayoría de la tripulación de fonda del "LARACHE", ayudando en todo lo que pudo, pero tengo el deber de hacer constar que el cocinero del "CORUÑA"Sr. Antonio Riera, y el camarero Manuel Bilbao, fueron felicitados por todos. El Sr. Gonzáles, pasajero de 2ª, comió con el Sr. Mediavilla. Se puso a las órdenes del Sr. Piñole, y trabajó mucho, si se

tiene en cuenta que estaba bastante herido de golpes, el contramaestre salvado del naufragio, Sr. Jerónimo Romero.

A poco menos de una hora después de salir de Muros, pasamos a la altura de Brullos, quedando Ximiela mas allá; los dejamos por Babor ( ya que estando perfectamente visible el Cabo Finisterre, el Sr. Piñole, aprovechando, determinó pasar por el canal), y solo vimos multitud de embarcaciones, al parecer pesqueras, principalmente en aquellos, sin que con el anteojo se apreciase cosa alguna del buque náufrago donde está el Ximiela, a milla y media aproximadamente, del sitio por el cual íbamos.

Con ligera cerrazón del NE., que se había hecho bien perceptible un poco antes de llegar a la altura del Cabo Toriñana, y determinaba un horizonte a poco más de tres millas: después de un viaje sin incidentes digno de mención, atracamos a este puerto a las cuatro de la tarde del 26 de junio, habiéndonos venido a recibir el Sr. Gobernador de la provincia, D. Felipe Crespo de Lara. El Director de Sanidad D. Cesar Suárez de Centi, el propietario del "CORUÑA"D. Dionisio Tejero Pérez, y otras significadas personas; estaba ya preparado el alojamiento de los pasajeros y tripulantes náufragos del "LARACHE"que habían venido con nosotros.”

La Coruña, a 30 de junio / 1º de julio de 1908 FIRMADO

21

A FABRICA DE ANIDO p/ Xokas Figueiras Tipo de ben: Fábrica, Porto, Institucións privadas (sés de empresas, centros sociais...), Concello: Muros Parroquia: Serres (San Xoán) Lugar: Anido Cronoloxía: Século XIX, Descrición: Trátase dunha fábrica de salgadura de sardiña construída por Abelardo e Felix Romaní, a edificación central ten un volume paralelepípedo ao que se lle apegan perpendicularmente distintos corpos na súa parte posterior, que configuran un rectángulo no que se dispón o patio.

No corpo principal distribúense as distintas dependencias do edificio, dispostas en dúas plantas. A disposición dos vans reflicten a distribución do interior, colocándose unha galería de formigón e cristal no primeiro piso, sendo esta de construción posterior a da fábrica orixinal.

Este volume de entrada destaca polo encintado da fabrica de pedra, xa que esta pintado de branco. Os outros paramentos verticais son de cachotería vista, cubríndose todo o inmoble de tella do país. Un grande espazo queda libre para adicarse ás distintas labores de fábrica da que aínda conserva varios píos, chanca e morto, no morto a técnica era de fusos de ferro e madeira. No exterior conserva dúas ramplas, un amplo patio e unha edificación cercana tamén empregada para o salgado. Tamén serviu de campo de concentración de presos asturianos, vascos, madrileños e galegos en tránsito entre agosto de 1937 e febreiro de 1938, cando estaba inactiva, albergando máis de 500 presos, estes construíron o camiño que vai da estrada xeral de O Baño ate a fábrica, nela estaban vixiados por soldados do Regimiento de Infantería “Zamora” nº 9 , mentres carabineiros e gardas civís patrullaban polo exterior. A día de hoxe emprégase como restaurante, e consérvase en bastante bo estado de conservación, qui22

tando as edificacións anexas (na segunda foto).

Propiedade: Privada Uso actual: ResidencialHosteleiro Código no Catálogo da Xunta: Categoría do Ben: Catalogado (Catálogo da Xunta e dos PXOM) Referencias bibliográficas: INVENTARIO DO PATRIMONIO MARÍTIMO PESQUEIRO NO ÁMBITO DAS CONFRARÍAS DE PESCADORES DE MUROS, LIRA, O PINDO, FISTERRA E LAXE CUSTA,Xesús SANTOS,Xesús: ‘Galiza na Guerra Civil. Campos de concentración de Muros, Padrón, A Pobra e Rianxo’ SORALUCE BLOND, José Ramón e FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, Xosé: «Arquitecturas da Provincia da Coruña, Carnota, Lousame, Muros, Noia, Outes e Porto do Son». http://www.planeamentourbanistico.xunta.es/ mapes/MUROS/documents/22396CA014.pdf

Señor cura peche o libro… p/ Manuel Lago Álvarez Póñome a escribir un conto, que é só iso: un conto, e non quixera que ninguén se dera por aludido, pois os contos, contos son, e todo parecido coa realidade e unha simple anécdota. Empezo: Contan de un cura novo que foi nomeado párroco dunha importante feligresía. O xoven sacerdote foi moi ben acollido porque víase en el que era unha persoa moi traballadora e moi cercana a xente.

Lonxe de ser altivo, engreído, soberbio, chulo, terco e outras mais cousas, o cura novo era afable, cordial, modesto, falador, e tamén moi acudidor. Era como se dí: un home manso e humilde de corazón, sempre disposto a axudar a todos.

En poucas semanas fíxose moi popular na parroquia.

Misas, novenarios e procesións estaban sendo mais concorridas que nunca. Parecía coma si o cura novo tivese un imán; pero nada de iso: o cura era bó en todo, que para iso era un home de Deus i moi estudado.

sigo sen poñer de qué… porque soa mal, e diante dun cura soa peor), quen lle dixo ao cura: señor cura, que non lle paresa mal…. pero.. pero.., Pero qué?, -dixo o cura-. Pois... aquelo… dixo a señora Luísa-, que bueno…, que peche o libro ¡¡¡. O cura puxo cara de pasmado e cos ollos moi abertos dixo: ¿qué libro? ¿o de resar?.

Noonnn ¡ ise non ¡, vostede rese por todos, que boa falta nos fai. O que queremos e que peche e o libro dos defuntos. Ahhh… -dixo o cura-. Pois non entendo, -retrucou- Pois xa lle explicamos: estamos moi contentos con vostede, pero dende que chegou, non fai mais que morrer xente na parroquia, e din os mais vellos que cando o libro dos defuntos queda aberto, os que están anotados chaman polos que estamos vivos. Entende agora?. O cura non saia do seu asombro, e tomando alento, díxolles: pois xa está, péchase o libro e listo. A señora Luísa, que era moi retranqueira dixo: así me gusta, que sexa vostede guieiro, que para cabesudos xa están os nosos maridos.

Pois ían pasando as semanas, e as campás da parroquial tocaban mais que nunca, pero non tocaban precisamente a festa. Tocaban a defunto ¡¡. Un día con outro acontecía que na parroquia morría xente, cousa que debería ser do mais natural, xa, que como se dí: <aquí non vamos a quedar>, pero a cousa non era moi normal xa que morrían mais do dobre da xente do que era habitual. Os parroquians andaban un pouco asustados, e un bo día, xuntáronse media ducia deles, no alboio da señora Luísa da xxx (non poño de qué porque soa mal…), e comentaron o que estaba pasando. Uns dicíanlle os outros: ¡Hai que disirllo, isto non pode ser¡. ¡Xa mo dixo meu Ramón, ¡isto e cousa mais ca do demo¡. ¡as áminas andan soltas pola parroquia adiante¡. Pois hai que disirllo ao cura. ¿E cómo fasemos?. Pois vaise en comisión. Os homes que non vaian, que isto e cousa de mulleres, que nós nos entendemos mellor cos curas.

E pechouse o libro. E marcharon marmurando baixiño: <iste si que e un cura listo, non nos entendeu nada…>, pero e guieiro. Pasou o tempo, e as cousas viñeron ao seu, i un bo día, o cura, mentres resaba co seu libro aberto, baixo as ponlas dun castiñeiro que castañas non daba, disiase: ¿e sería cousa do libro ou cousa miña?.

E buscaron un día e alí foron; a falar co cura novo. E xa no despacho da reitoral, o cura agradeceu a visita e preguntoulles en qué podía axudalas. As mulleres miráronse unhas a outras, pero non daban arrincado… o cura insistiu: ¿en qué podo axudalas? Hai algún problema?. E volta a mirarse unhas a outras… pero quen arrincou foi a señora Luísa da xxx (que

23

NUTRICIÓN: CONSEJOS BÁSICOS PARA PACIENTES CON CÁNCER sustituir por un suplemento nutricional de consis-

p/ Dra. Castiñeira.

tencia líqui- da): 1 vaso de leche o de yogur líquido desnatado o 2 yogures desnatados o una tarri-

1. Cuida el ambiente durante la comida

na de queso de Burgos o 2 petit suisse. Se

- Come acompañado, en un lugar tranquilo

puede añadir, para engordarlo, 1 cucharada so-

y alejado de la cocina, en plato de postre y mas-

pera de leche en polvo descremada.

ticando despacio para favorecer la digestión.

Ingrediente 2, pieza de fruta: 1 plátano o 1 man-

- Evita olores ambientales fuertes mientras

zana o 1 pera o 5 fresas o 10 cerezas o 1 melo-

comas y mientras reposas.

cotón o 3 albaricoques o 3 ciruelas o 2 rodajas de

-Siéntate a la mesa en una postura que

piña o 2 rodajas de melón.

facilite la ingesta del alimento: espalda recta,

Ingrediente 3, hidratos de carbono: 2 tostadas o 3

hombros hacia delante, pies firmes y apoyados

galletas o 2 cucharadas soperas de cereales.

en el suelo.

Ingrediente 4, opcional, frutos secos triturados: 1

- Emplea ropa holgada que no comprima

cucharada sopera de almendras o nueces.

el abdomen.

4. Extrema la higiene de la boca

2. Realiza 5-6 comidas ligeras diarias

Lávate los dientes y la base de la lengua

- Respeta tus gustos y preferencias y sé

tras las comidas con cepillo de cerdas suaves

creativo en la preparación, presentación, textura y

y dentífrico fluorado.

variedad de los platos.

Emplea un colutorio comercial o natural

- Toma los alimentos con mayor aporte

(infusión de tomillo o manzanilla o bicarbonato o

energético en los momentos de más apetito, pre-

sal diluidos en agua) tras el cepillado.

feriblemente en el desayuno.

Utiliza crema labial para evitar que se

- Flexibiliza los horarios de la ingesta.

agrieten los labios.

3. Bebe alrededor de 6-8 vasos diarios

5. Realiza, si te es posible, actividad

de agua u otros líquidos

física ligera

(infusiones, zumos o batidos), a pequeños

Un paseo durante unos 15 minutos, antes

sorbos y fuera de las comidas.

de las comidas, y reposa semisentado, durante

-A continuación enumeramos los 4 ingre-

unos 20 minutos, después de la ingesta.

dientes básicos de un batido:

6. Mantén un horario regular y diario

Ingrediente 1, producto lácteo (se puede

para ir al baño Si tienes dificultad para la evacuación puedes masajear de forma rotatoria el abdomen en el sentido de las agujas del reloj.

7. Elige alimentos de sabor y olor suave, textura homogénea y cremosa, consistencia blanda, cocinado sencillo (cocido, hervido, plancha) y de fácil digestión en momentos de poco apetito o digestiones pesadas: 24

y embutidos, prefiriendo el consumo de partes

Hidratos: tostada, galleta, pan, arroz, pasta o

magras, como el solomillo, chuleta, costillas y

cereales.

lomo.

Verduras y hortalizas: patata, calabacín, cebo-

Pescado azul: salmón, trucha, atún, sardi-

lla, ajo y zanahoria cocidas o en crema.

na que, aunque son alimentos ricos en ácidos omega 3 con propiedades antitumorales, su digestión puede resultar pesada.

Los alimentos muy calientes o muy fríos, los picantes y las salsas.

El exceso de grasa o sebo, los rebozados y los alimentos en conserva, ahumados o en salazón.

9. Pésate todas las semanas al levantarte por la mañana. Si adelgazas, valora cuál es la causa y coméntalo con tu médico. Posi-

Carne: aves como el pollo, pavo o conejo.

bles causas:

Pescado blanco: merluza, lenguado, mero, gallo, rape, besugo, rodaballo o congrio.

Queso fresco o blanco magro, requesón, huevo cocido o en tortilla francesa o en revuelto, bechamel.

Postres: yogur, flan, natillas, cuajada, helado, batido o sorbete, fruta en almíbar o compota (manzana y pera), plátano.

8. Evita los lugares donde se cocina, la comida de olor fuerte, los irritantes, el tabaco y el alcohol que secan la boca y alteran el gusto de los alimentos. Reduce, si tienes dificultad para comer o saciedad precoz, el consumo de:

Menor aporte de alimentos por: pérdida de apetito, malas digestiones o por otro problema (ansiedad, depresión, dolor, insomnio, "miedo" a comer).

Mayores pérdidas por: diarrea, vómitos, sudoración, fístula.

10. Si tu médico te prescribe un suplemento nutricional recuerda que habitualmente es un complemento o apoyo a tu comida y no un sustituto: Por ello, debes tomarlo a pequeños sor-

Verduras de hoja verde como el repollo y

bos a media mañana, media tarde y/o antes de

las coles.

acostarte, separado del desayuno, comida y ce-

Carne roja, evita las partes muy grasas

na. Puedes mezclarlo con otros alimentos.

de la ternera o el cerdo como el tocino, vísceras 25

AS ÚLTIMAS PALABRAS DE HOMES CÉLEBRES p/ Marcelino García Lariño “Pater, in manus tuas commendo spiritum meum”. “¡Meu Pai! Nas túas mans entrego o meu espírito”. Et haec di cens, spiravit. E en dicindo isto, morreu. (Lucas 23, 46). Estas foron as últimas palabras do mellor home que houbo no mundo, Xesús de Nazaret, o fillo de Deus.

cen. Velaquí un feixe delas: Cando o finadiño do señor Pepe da Abesada, do que xa escribín en outra ocasión, se puxo amaladiño, chamaron ó señor abade para que o preparase para o viaxiño e lle fixese a recomendación da alma. Este, vendo que o falecemento estaba a caer, e co gallo de tranquilizar ó esmorrente, díxolle: “Vostede, señor Xosé, vaia tranquilo para o outro mundo que, por ser o mellor home e o mellor fregués que tiven na parroquia, vai dereitiño para o Ceo onde xa o están esperando os anxos”.E o coitadiño, que xa a penas alentaba, con grande esforzo contestoulle: “Así e todo, señor cura, non lle hai como a casa de cada un”. E no intre finou.

Outros dos grandes homes da antigüidade foi o celebérrimo Xulio César, emperador e xefe supremo do antigo Imperio Romano, asasinado nas idus de marzo (15 de marzo do 44). Os conxurados decidiran matalo cando se dirixía ó Senado e, ó entrar, abalanzáronse riba del. Ó principio o César aínda se defendeu; pero cando

O señor Pedro de Anselma, o que tiña a casa ó pé da toxeira do Ruso, que xa estaba dando as boqueadas, co testamento feito e cos familiares e veciños axeonllados na alcoba rezándolle as ladaíñas dos mortos, escoitouse un orneo case imperceptible do que ninguén fixo caso non sendo o agoniante, ó que todos os presentes coidaban que xa había horas que non vía nin oía nin falaba, que se remexeu para cun fiíño de voz que lle quedaba poder falar as últimas verbas que pronunciou nesta puñetera vida:”Non vos esquezades de darlle de comer ó burro”.

viu brandir o puñal de Bruto, que era o seu protexido, sobre a súa cabeza, cubriuna coa toga e exclamou: “Tu quoque, filli mi”. “¡Ti tamén, meu fillo!”, e atravesado por trinta e cinco puñaladas caeu ós pés da estatua de Pompeio.

A señora Obdulia, que todo mundo tiña por muller pura, casta e recatada como unha inmaculada, cando despois duna longa e penosa enfermidade decatouse que lle chegara a hora de liscarse para o outro barrio, chamou polo seu Narciso bo e santo -como o nomeaba ela - para despedirse e confesarlle un segredo que nunca tivera o valor de contarlle, e dese xeito deixar o marido tranquilo, acougado e sabedor dese calado misterio que nunca lle revelara. “Narcisiño bo e santo, voume pero quedo deixarte coa conciencia tranquila como eu a levo. ¿Sabes cantos fillos temos?” “Como non hei saber, miña Obdu-

Pero tamén houbo outras persoas, non tan afamados nin celebradas coma os dous egrexios persoeiros que acabamos de citar, que viviron e conviviron connosco; homes e mulleres coma nós, das nosas vilas, aldeas, parroquias e lugares, que todos chegamos a coñecelos e a falarlles e a saudalos nas rúas, que a súas derradeiras verbas cando deixaron este mundo, foron igualmente moi sonadas, moi populares e tan famosas que aínda hoxe se relembran, se comentan, se contan e se avalían como se mere26

lia. Temos cinco: Narcisiño, Xoseíño, Pepitiña, Ramonciño e Obduliña”. “ Pois un non é teu” “¿Cal deles?” “¡Adivíñao! E ficou morta.

sempre fora home de palabra).

O señor Fransuán, que non era francés aínda que polo nome o asemelle, senón de aquí do lugar de Alivía, e chamábase Caetano (Caetano dos Remixios, para ser máis exactos), se ben todo mundo lle chamaba Fransuán motivado a que de moi novo marchara polo mundo adiante e quedouse en Francia onde se dedicou á farándula, non sei se era titiriteiro, equilibrista ou saltimbanqui, pero si que toda súa vida levouna de comediante onde, segundo din, chegou a ser un artista moi sonado. Xa de vello, e cansado, arribou ó seu lugar de nacemento. E cando ó señor Fransuán lle chegou a hora, como lle chega a todo mundo sexa artista ou artesán, de liscarse para o alén, e atopándose no leito arrodeado de tódolos seus na agarda de recollerlle o seu derradeiro suspiro, este home que percorrera os grandes escenarios dos mellores teatros de Francia e Europa dando o dobre, triple, cuádruple, quíntuplo e séxtuplo salto mortal, a disporse a dar o que o levaría dende este teatro que é a vida ata á eternidade, arrexuntou folgos de onde xa non os tiña para dicirlle: “BAIXADE O TELÓN QUE SE ACABOU A FARSA”.

En cas de Anselmiño o Pouseiro, debedores e acredores agardaban a que este a pateara.

Xa había horas que o moribundo estaba turrando polo alento loitando entre a vida e a morte; e esta, desgraciadamente, estaba xa nun tris de caer.

Neste transo do pasamento, ningún dos alí presentes na alcoba estaba atento a outra cousa que non fora o cadro de dor que tiñan diante dos ollos. Na cociña uns netiños do patrucio que de seguidiña ía renderlle contas a El Señor escoitaban, na radio, un partido de fútbol co volume moi baixiño. Inesperadamente o que agonizaba estirou o pescozo e cun falariño que a penas se lle oía e entendía, preguntou: “¿Cómo vai ese partido?” E como ós que están como o señor Anselmiño franqueando o limiar do alén non se lle pode mentir, dixérenllo a verdade: “¡Perde o Celta!” “¡Ai que desgracia!” retrucou. E estirou a pata.

Cando finou o señor Ramón de María, que era trobador (máis detalles deste pasamento deino no “Velorio do Poeta”), levaba xa o finadiño máis de oito horas morto dentro do ataúde, e estando en pleno velorio, aquela noite, coa casa chea de xente rezándolle unhas ladaíñas, supetamente o morto deu un pulo e sentouse no cadaleito mirando para a súa muller á que lle dixo: Saca ese luto, morena,/ que con él me apena el verte./ Compañera de mi vida,/ guárdalo para mi muerte-/E caeu para atrás finando ó mesmo tempo que a poesía.

E don Eustaquio que finou o pobre de repente pero de repente de todo, por mor dun infarto de miocardio ou de tuyocardio que non estou moi seguro agora de cómo dicía a súa dona, que, por certo, non se cansaba a pobre de laiarse no velorio de que o seu Eustaquiño tiña que estar no Ceo porque finara cunha xaculatoria na boca. E ó preguntarlle o señor abade, cando viñera a botarlle un responso, que clase de xaculatoria fora a que dixera ó marido, ela, moi chorosa e anguriada, (a cousa tampouco era para menos), respondeulle que ó darlle esa dor tan forte que non foi quen de aguantala, botou as mans ó peito e dixo “¡Ostiá, que morro!”. E morreu. (Don Eustaquio 27

LEMBRANZAS DUN VELLO MARIÑEIRO (IV) < A CANOA MURADANA > ”bolina” (dicíase cando se navegaba cara o vento) e outros preparábanas para navegar “en popa”(dicíase cando se navegaba máis a favor do vento), e outros tíñanas preparadas cos seus extras para as dúas cousas. Por exemplo, xeralmente as canoas normales tiñan tres piojas, onde se apoiaba a base do pao, cerrada ata o banco, excepto pola popa, por onde se introducía o pao.

p/ Pedro Caamaño Lago.

Antes de todo isto, como dixen antes, empregábanse canoas, e botes polbeiros. As canoas son embarcacións, de unha eslora media de unhas 20 cuartas de quilla, equivalentes a uns 4m ;de manga aproximadamente 1,5m, de puntal sobre 0,70 cm. alcanzando unha eslora total de 5m. ou máis. Estas embarcacións eran feitas exclusivamente polos excelentes e famosos carpinteiros de ribeira da ría de Muros, de unha estética, e unha estructura, que as facían más lixeiras á hora de remar, e máis seguras á hora de navegar en vela. A partir de esa acertada construción, denomináronse “Canoas”.

Hai quen se empeña en chamarlle bucetas, (pode que en outras rías sexa así), pero os mesmos carpinteiros acreditan que os de Muros non pedían bucetas, pedían canoas.

Se partimos de proa, a primeira é pao a caída, pao á de medio, e pao á candela; sen embargo, algúns tíñanlle catro, a última máis a popa que as demáis, para poñer o pao máis vertical, (isto servía para cando a brisa era pouca). Neste caso, os demáis arriaban a vela, e ían a remos.

Estes, poñían o pao na cuarta pioja, (é dicir ,na de máis a popa), subían a verga canto podían e desta forma a verga pola parte de popa subía máis que horizontal. Nunha vela normal quedaría un oco entre a rastreira e a canoa, pero neste caso este gran veleador tiña un “cuchillo” na rastreira de menor a maior partindo de proa xeralmente cosido, que neste caso, arriaba para cubrir o oco do que antes falabamos, e así seguir en vela e segundo versión do mesmo ían a remos moi poucas veces.

Esta é unha pequena canoa, a cal aparellamos con esta vela de relinga, intentando semellar ás canoas das que estamos a falar.

Falando con eles destes temas, chegan a emocionarse, ¡parece que o están vivindo! Cando vindo do “profundo” con vento de travesía, arreciando polo través de babor, ¡na incricada de mar! (dicían eles), “silbaba” a canoa enriba do golpe de mar. O home de máis peso, agarrado ó costado de barlovento, e o máis cativo co chicador lanzando auga fóra sen tregua, ata quedar exhausto, (como para ter un segundo de despiste o patrón...).

E desta forma, víanse case tódolos días, pendentes dun golpe de mar máis ou menos forte que decidira se tiñan que vivir ou non. ¡E que pouco se apreciaban estas cousas!, ¡claro...! víanse tan castigados polas inclemencias do tempo e pola inseguridade de se ó dia seguinte comerías ou non que daban pena. Aínda que a

Tamén eran uns grandes veleadores, segundo versións deles mesmos, cando se encontraban no traxecto, ben “trincaban” as escotas para que non lles adiantaran os demáis, (algún que outro ten tumbado), unhas veces por exceso de confianza e outras polas inclemencias do tempo. Había unha zona moi perigosa que era a comprendida entre Pedra de Con e a Punta do Queixal, (aí teñen tumbado algunha que outra).

As velas tradicionais usada polas canoas de Muros, eran as denominadas de relinga, se non eran todas idénticas era porque cada maestrillo usaba o seu librillo, e modificábanas según a imaxinación do patrón ou das características da embarcación en concreto. Uns preparábanas para correr máis en

28

mín, sempre me deron pena aqueles que algún dia os menosprezaron.

tres remeiros, empezando a dicir que ningún dos tres ou catro remos eran iguais; Ó remo de” couse” ( o de popa de estribor) era polo menos unha cuarta máis longo que o de “carto”, ( este era o remo de mais á proa de babor) e o de “medio” como media cuarta mais pequeno que o de carto. Desta forma, o remo de couse situado máis á popa que os outros, aguantaba a forza de arrancada dos outros dous, e ó mesmo tempo, facía de timón guiando a embarcación. Se o remeiro de popa era forte sentábase máis ó medio e trincaba menos o couse, ( esto quere dicir que exercía menos de timón, ) e así camiñaba máis a canoa, e si había catro o de “través” (ou de proa de estribor), era máis pequeno que os demais, e axudaba o remo de couse; e despois de semellante esforzo, a presumir de bos remeiros e de mellor canoa; os da virxe, reuníanse no “plantío”, os da xesta e os da calle ancha, pola maña no quiosco de “Marcote”, e pola tarde debaixo dos soportais do “Coxo”, e os da cerca, debaixo dos soportais da rambla da “jocha”; E sen tregua, preparando as cousas para o día seguinte case sen descansar. Non é de estrañar que no ano 51, cando por primeira vez en Muros se acordou regatear coas traíñas (daquela aínda de madeira) estas regatas organizábaas o concello de Corcubión nas súas festas, e como os de Muros tiñan fama de bos remeiros, (porque gañaban tódalas regatas de canoas organizadas na ria de Muros), os de Corcubión quixeron probalos nas traíñas, e cousa fixeron, porque na primeira regata, non lle fixeron “tensa”, e na segunda ó ano seguinte, (e según eles), unha gamela levoulles arrastro a boia cando ían gañar con máis diferencia, aínda que con bo criterio, déronlle o premio igual. Así que gañaron as dúas nas que participaron.Logo foron invitados á Coruña, pero por problemas do traballo non foron.

Volvendo á vela, e para definilas un pouco mellor, o pao era como un metro máis longo que a canoa; a verga, era coma dous terzos da quilla; a relinga e o sotavento como a eslora total; o embergue coma verga, e a rastreira como dous terzos da eslora total.

Tripuladas por tres ou catro pescadores, xeralmente tres. Nos mellores tempos estas embarcacións, podían pescar de dous a trescentos quilos de lubina, de merluzas, ou de besugos, (dependendo da época do ano pescábase unha especie ou outra). Ainda sen haber leis escritas, cada pesca tiña a súa época, (e bastante estricta), controlada instintivamente por eles mesmos; en especial na pesca do polbo. O polbo pescábase todo o ano excepto nos meses de Xuño e Xullo, que xa daquela sabían que era o tempo de desove. Nese tempo adicábanse ó congro e ó corrican; no verán pescábase os calamares, a lubina as merluzas e os besugos, e no inverno o ollomol, a cabala, e o que podías, cando che deixaba o tempo.

Como se pode imaxinar o traballo era moi duro; saían de Muros ás dúas ou ás tres da mañán, remando tres ou catro horas, excepto cando o vento era favorable, que” veleaban” (expresábase desta forma a manobra de izar a vela).

Nas derradeiras horas da tarde, regresaban con outras tantas horas de remo ou máis, según se lle portara o vento do Leste o Nordeste, e do Norte o Noroeste. O primeiro era o que lles axudaba na ida e o que máis os castigaba na volta ó remontala ría, e o segundo, axudáballe na volta. Dicían,” vámonos que aí ben a cascarroada”(este é un vento do cuarto cuadrante, que xeralmente entra a partires do mediodía no verán); ou “aproveitemos que aí ven a virasión”(este tamén é un vento, que con menos intensidade procede do sur ó suroeste).E casi sempre cargados, entre “pertrechos” e peixes. Cando ían ós besugos, os pertrechos xa case cargaban a canoa, levaban un caixón con engado, dúas poutadas, o calamento de fondear (que daquela era de esparto, polo tanto encharcábase e pesaba o seu), tres ou catro remos, o pao, a vela, a verga, as ustajas, a vara de portar, as cubetas de triturar o engado, as rebolas, a ronca, e os chismes de pescar. Tendo en conta que estas embarcacións tiñan un desplazamiento de unha tonelada aproximadamente, ás veces tiñan que tirar o peixe ó mar cando no traxecto encontraban máis vento do que prevían.

Nos entrenamentos, esperaban polas bakas. Mandábanlle abrir máquina, e, encanto non lle viraban pola proa non estaban preparados para gañar. Nos entrenamentos tiveron que descartar algúns dos compañeiros, porque rompían tódolos “toletes”, puxéronllos de ferro e arrancaban as “talameiras”. Por exemplo, o señor Antonio de Tóquenes, tivérono que descartar por que o rompía todo, e a algúns

Nestes traxectos a remos organizábanse auténticas regatas. E para darlle a importancia que merece, débese explicar a forma de remar nestas canoas de

29

máis, como o señor Antonio de Antonan, puxéronlle toletes de ferro. E así foron combinando forza e peso, para terminar a regata con garantía.

Esa foi a primeira vez que Muros gañou a regata de traíñas. Non era coma hoxe que van acadando puntos, cada regata era individual, nin que dicir ten que foi unha gran festa; hai moitas anécdotas a cerca desta regata, pero estou seguro que serian moito máis interesantes contadas por eles mesmos. Hoxe aínda hai homes que participaron en aquelas regatas, como Manuel de Bacho, Manolo de Fisterra, e “non hai máis”. Se tendes oportunidade aconséllovos que faledes con eles destes temas, por que hai anécdotas de toda clase.

descanso antes de volver, porque entre que se comía mal e semellante esforzo, a cousa non se lle poñía nada ven que digamos.

Polo tanto, hai que dicir que os mares máis frecuentados polas canoas muradanas, eran os da famosa “corredura”, (esta zona chamámoslle nós, a comprendida entre Montelouro e Fisterra.) Nestes tempos, nesa zona xa case non se pode pescar ó cordel, por que está sempre cargada de toda clase de aparellos de pesca, dende toda clase de nasas, ata toda clase de redes, palangres etc. O peixe que se mova está perdido, tanto de día como de noite. Non sei como tanto rexenera esta nosa costa. Tamén se frecuentaba a zona desde Baia ás Basoñas, pero menos.

Tamén se debe resaltar a capacidade, de preve-lo tempo, tendo en conta que, nunhas embarcacións tan pequenas e con temporales tan fortes como se soían coller en todos aqueles anos. Tiñan que ser moi cautos á hora de decidir sair o mar. Cando os patróns desconfiaban do tempo, antes de saír para o mar, reuníanse detrás do quiosco de Marcote, e escoitábase dicir ós vellos: “Hoxe temos nordeste que ferrepea” Os rapaces non sabiamos o que era, ata que nos dimos conta que por encima de Tal, saían unhas nubes de cor escura que rapidamente se disolvían.A rapidez en disolverse significaba a intensidade do vento. Sen embargo este vento non era moi perigoso, salvo cando era esaxerado. Era máis a ter en conta cando en inverno, reunidos en tertulia debaixo dos soportais escoitabas: “Mañán non sei si sairemos” ¿e ló? Home mira para o “semblante” (dirección en que corren as nubes impulsadas polo vento) Noroeste no serán, vendaval pola mañán” (e nesta nosa costa o vendabal e sinónimo de descanso forzoso.) Ou “gaivotas na riveira, mariñeiros á merda” ou “Luna deitada, mariñeiro en pé” E tamén cando corrían as nubes e non había vento dicían“ De onde ven a burra, ten que vir o arrieiro” E cando no verán chovía como de borraxeira, dicían. “Bichochia, Norte cría”.

E xeralmente non fallaba. Por iso a estes vellos pescadores débeselles escoitar con atención, xa que sempre se aprenden cousas moi positivas, que non recollen as novas tecnoloxías.

Nesta foto, pódense ver os artífices desta proeza, que en realidade son tamén parte dos protagonistas de todo este relato.

Empezando pola esquerda e de pé,: os señores Pepe de Louro, Juan Manuel, Antonio do Coxo, Juanito de Salustiana, (este era o remo de popa, polo tanto o que marcaba o ritmo das paladas), Ricardo do Ricardón, Alonso do Majacho, (este

era o de proa, polo tanto o da pica), Manuel de Bache, e empezando tamén pola esquerda e de rodillas, Manolo do Ricardon, Patricio o Caramés, Manolo de Fisterra, Pedro de Cabaceira, (meu pai, que era o patrón), Juan do Caxón, e Juanito do Maio Majaio.

Preséntoos cos alcumes familiares, porque e máis doado recoñecelos, en todo caso sempre co máximo respeto. Polo traballo que desenrolaban, estes homes debían ser autenticas correas de aceiro.

A pesar de todo, cando tiñan que ir ós caladeiros de pesca máis lonxanos como eran o “profundo” ou “mar da ola”. Cito estes dous porque se trazamos unha líña de un para o outro, xeralmente nas canoas, nunca a sobrepasaban. O primero situado a unhas doce millas, o rumbo NW cuarta a W de Pedra de Con, e o segundo a unhas sete e media, o rumbo WSW tamén de Pedra de Con , “aproximadamente”. Deixaban un día ou dous de

30

NOVAS DE ONTE p/ Manuel Lago Álvarez

Depósitos de carbón:

Asegurase con

Nuevo consultorio: el 15 del pasado se

insistencia, de que pronto se establecerán en

inauguró en la villa de Tábara, provincia de Zamora, un consultorio Médico-quirúrgico, dirigido por los galenos Don Armindo Artaza y Malvarez y don Maximiliano Pérez. Nuestra felicitación cordial a ambos, pero muy especialmente a nuestro querido paisano don Armindo. (LA. Enero-1910).

nuestra espaciosa bahía, varios depósitos de carbón para abastecer a los muchos vapores

El parto de los montes: Parece serlo, la resolución a la alzada pidiendo la nulidad de las elecciones municipales de Esteiro, que por varias veces trató la Comisión Provincial de resolver, y otras tantas tuvo que dejarlas por irresolutas, debido a los encontrados vientos que soplan de distintos puntos del campo monterista y que prometen dar juego en ese asunto. (LA. Enero-1910).

que frecuentemente cruzan esta parte del océano. Dadas las buenas condiciones de seguridad que nuestra incomparable ría ofrece a los navegantes, no vacilamos en asegurar un buen resultado a esta nueva y tan deseada industria. (LA. Enero-1910).

Fallecimientos: Recibieron cristiana sepul-

Planos de población: Varios propietarios de la calle de la Marina, desean sustituir cuanto antes las flamencas fachadas de sus casas por otras más en armonía con el progreso de los tiempos y las exigencias modernas pero… aseguran formalmente no pueden realizarse sus deseos, dotando al pueblo de boni-

tura en la Necrópolis de esta villa, Doña María Bermúdez, viuda de don Peregrino Vaamonde y la joven Dolores Rey Romero. Descansen en paz¡. (LA. Enero-1910).

Denuncias: algunos individuos se entretienen en denunciar a varios socios de la Liga de Amigos, con el santo objeto de molestarles.

No se olviden de aquello de que: el que tiene de vidrio su tejado no debe tirar piedras al de su vecino, porque se quedaría sin un vidrio entero en el suyo, y por hoy no decimos más, que no se olviden de lo dicho. (LA. Enero1910).

tos edificios en vez de casas antiquísimas, del tiempo de María-Castaña, por no tener línea para obrar por falta de plano. ¿es esto cierto?.

Si lo es, ¿por qué no se ordena levantarlo cuanto antes?. (LA. Enero-1910).

31

Os nosos fotograf@s CAMPIO PIÑEIRO: As instantáneas de Campio son a demostración de que non fai falta ter unha gran cámara para facer grandes fotos. Armado con só un teléfono móvil que incorpora uns sinxelos cinco megapixeles de resolución, é quen de recoller con notable maestría o seu día a día.

Campio e unha persoa de alta estatura e de altos sentimentos. As súas fotos así o refrexan. As que amosamos neste número de TMT, están sacadas dende o alto; dende a atalaia privilexiada que ocupa o seu fogar en Muros, dende onde se otean unas fermosas vistas da contorna da Vila. Fotos da bahía, do solpor, do amencer, sacadas dende a distancia, conforman unha visión acertada e sinxela da natureza que o rodea

32

33

Cruceros de Muros (V) Textos: Don Ramón de Artaza Malvarez

Cristo, una calavera y dos tibias cruzadas Es pro-

Fotografías: Esteban Lago Martínez

lijo en follajes, molduras y florones de delicada talla.

Xokas Figueiras

La imagen de la Virgen descansa sobre la cabeza de un ángel a modo de ménsula. La basa es cua-

CRUCERO DE BAÑO. En el lugar de Baño, Se-

drada sobre dos escalones. El conjunto, de for-

rres, alzase un hermoso Crucero por su trabajo y

mas bellas y de relativo merito en sus adornos,

su antigüedad.

da idea de que se procuró dejar a la veneración,

La Cruz esta primorosamente tallada, terminando florezada

un Crucero que llamase la atención, si bien lo es-

en

condido y apartado del lugar en que lo situaron

sus extremos;

no sea para ello a propósito.

es octogonal y

EL DE VALDEGERIA. En el lugar de su nombre,

delineada her-

parroquia de Serres, alzase una Cruz, sin imáge-

mosamente.

De

un

lado

ostenta

la

imagen

del

nes, octogonal; el capitel cuadrado y el fuste tam-

Redentor y de la otra la Virgen del Carmen

con

el

Niño en brazos y extendidos a lo largo de los brazos de dos

la

Cruz, ángeles

que sostienen una

corona

real

cerrada

sobre la cabeza de la Virgen. El fuste es cilíndrico y extendidos

a

bién octogonal, todo ello sobre una piedra circu-

lo largo de el,

lar.

tallados,

CRUCEROS DE LA PARROQUIA

los

atributos de la Pasión en relieve. El capitel muy

DE ABELLEIRA

bello, ostenta en tres de sus lados cabezas ala-

EL CRUCERO DE PRIEGUE. En el lugar de su

das de ángeles y en la del frente y a los pies del

nombre, al lado S.E. de la iglesia parroquial, fuera 34

del atrio, alzase un Crucero de fuste octogonal, capitel y basa

cuadra-

da. La cruz es cilíndrica

con

puntos salientes a modo de espinas o nudos. En ella la imagen

del

Señor.

Se

asienta

sobre

dos escalones cuadrados.

CRUCERO DEL LUGAR DE ABELLEIRA. En dicho lugar alzase un Crucero de fuste cilíndrico, capitel a

EN EL LUGAR DE SOLLEIROS. En Estei-

cuadros y círculos, basa cuadrada con molduras

ro, lugar citado, en el recodo que a modo de

sobre cinco filas de escalones. Cruz octogonal flo-

plazoleta forman unas casas, alzase sobre

renzada. A un lado, sobre una ménsula, la imagen

un bloque de piedra un Crucero de gran an-

de una Virgen con los brazos cruzados, al otro lado

tigüedad, pues ostenta grabada en la mitad

la del Redentor con las iniciales I. N. R. I. Está situa-

de su fuste la fecha 1580; es de forma cilín-

do a un lado del camino del citado lugar.

drica, capitel cuadrado. La cruz es octogo-

UNA HORNACINA. Sobre la puerta principal de la

nal, muy gruesa, cuadrada en sus extremos.

parroquial de Abelleira y sobre la cornisa que corre

Tiene la imagen de Jesús por un lado y por

a lo largo de la fachada, destacase la imagen de

el otro la de la Virgen, estando modelados

San Esteban, patrón de la parroquia en piedra, re-

en la misma piedra que la cruz, siendo todo

vestido de dalmática, estola, etc., de unos cincuenta

ello de una pieza. La Virgen descansa sobre

centímetros de alto.

una ménsula.

CRUCEROS DE LAS PARROQUIAS DE TAL Y DE ESTEIRO Al frente de la iglesia parroquial de SANTIAGO DE TAL, fuera del atrio, alzase un Crucero de piedra de fuste octogonal, capitel con cuatro esquinas, con molduras en forma de concha y en las partes medias cuatro cabezas de ángeles alados. La basa cuadrangular sobre tres escalones, en cuyos dos más altos, se asienta una mesa de piedra. En un lado de la cruz, que es espinosa y cilíndrica, aparece la imagen del Salvador y por el otro lado la de la Dolorosa sobre una ménsula que forma una cabeza de ángel. Tiene al pie la inscripción siguiente: <Siendo cura D. Francisco Bousas. Año de 1869>.

35

O VELORIO p/ Jorge Lago de Pexejo, Vou a contar unha das cousas que pasan cando un vive nun país donde a fala e as costumbres son diferentes as nosas. Esto pasoume a min.

debíamos de ir.

Puxémonos todos guapos, compramos unha botella de champán de boa marca para causar boa impresión e alá fomos.

Recién chegado o pobo donde resido actualmente, xa fai uns trinta e tres anos, doume por coller clases de piano con unha profesora local e a pesar de que eu non era particularmente moi listo cas teclas eso non impideu que se establecera unha amistade con ela que ainda dura hoxe.

Un día, a tal mestra invitoume a un ´´wake´´. O meu inglés por aquel entonces era bastante aceptable pero a palabra wake non me resultaba fami-

Cando chegamos xa había moita xente, recibeunos a miña profesora vestida como para un ´´cocktail party´´, presentounos o resto dos comensales, falamos e reímonos dos chistes que se contaban e hasta me fixo tocar a miña peza favorita en honor o seu marido o cual non vimos en toda a noite. Como eu non son moi preguntón, o detalle da ausencia do marido pasóuseme.

liar e pregunteille de que se trataba e ela díxome que era como un homenaxe ou un ´´party´´ en honor a alguén, en este caso, o seu marido.

A min a palabra party sonoume lamar de ben e cando cheguei a casa díxenlle a miña muller que estávamos invitados a un ´´cocktail party´´ e que

O caso é que uns días despois topeime con un dos que estuveran no ´´wake´´, saludámonos e díxome en castellano; ´´hola, te conocí en el velorio del marido de tu profesora´´, e díxenlle eu; ¿en qué velorio?

36

A voz dos nosos poetas

AS CANTIGAS DA CARRAPUCHA p/ José María García Rodríguez

Badaladas de papel.

Miña carrapucheiriña, tua trenza é amarela, coma os gallos das mimosas coas frores na primaveira.

O ceo, moi de mañá, anticipa o baptisterio;

Miña carrapucheiriña, meu amor non e lixeiro, coma o do abellón coas rosas ou da chuvia cos loureiros.

sombra chinesa no chan, repenica o sacristán por conta do presbiterio.

Miña carrapucheiriña, meu amor non se pregoa, vai no meu peito gardado, coma en arca roupa nova.

¿Quen ignora unha campá, resistente ao cativerio?

Miña carrapucheiriña, meu amor non e tambor, meu amor e caladiho que calado e mais millor.

Persegue o meniño, en serio, cos cinco dedos da man,

Miña carrapucheiriña, teho un segredo no peito, a ninguen vou a dicilo, pra que nono leve o vento.

apalpar o seu misterio.

Miña carrapucheiriña, daquil mosteiriño e freira, inda que non sai a rúa acéname da fiestra.

recendos de melodía,

Miña carrapucheiriña, cando as cunchas che toquei foi naquila corredoira, que sabemos ti e mais eu.

A maxia foi flor dun día, sen implantes de pincel, solfas de marquetaría, badaladas de papel.

http://rioderradeiro-naeiroa.blogspot.com.es/

37

As tallas da parroquial de Muros P/Manuel Lago Alvarez

No altar maior da parroquial de Muros, e rodeando a imaxe gótica de Santa María do Campo, hai

sentaban un recubrimento de tablóns que unha vez separados, deixaron a vista a parte traseira orixinal, cas madeiras policromadas en verde e

un conxunto de catro releves con motivos da vida

unidas por chuletas. Unha das tallas presenta un-

de Cristo. As catro pezas, presentan diferentes

ha inscrición a lapis que di: "Fueron restauradas

tamaños. As tres mais grandes miden 127x76 cm, mentres que a pequena 112x80 cm. As tallas representan catro esceas da vida de Cristo: A Adoración dos Pastores, A Adoración dos Magos, A Presentación no templo, e Cristo ante os Doutores. As tallas propiamente ditas están rodeadas por marcos de madeira iguais en grupos de dous, co mesmo tratamento pictórico de estarcido marrón. O estarcido non e unha práctica habitual para pintar marcos xa que e un procedemento de calco que consiste en debuxar unha figura que se quer reproducir en un papel groso, furando o seu contorno con furadiños finos moi cercanos entre si, e golpeando logo coa bolsiña que contén o pópintura, lógrase o efecto. Puxera que o autor pretendera lograr coa técnica do estarcido, que os marcos de madeira tivesen o que hoxe en día chamamos o efecto <martelé>.

As tallas están realizadas en madeira, sendo difí-

en 1925 en Santiago po J. Otero", esta inscrición

cil identificar de que tipo, pero de seguro que non

confirma que as tallas non presentan unha poli-

foi precisamente unha madeira nobre e dura xa

cromía orixinal, senón que están completamente

que os xilófagos actuaron con ganas. A madeira,

repintadas e tratadas neste momento de 1925.

logo foi estucada e policromada. As zonas con

Os marcos, deben ser desta época, así coma o

ouro recibiron un tratamento diferente, xa que so-

repinte e os tratamentos de consolidación da par-

bre o estucado aplicouse unha capa de bol roxo e

te posterior que presentaban dous dos releves,

sobre este e as laminas de ouro.

que tiñan unha espesa capa de xeso cubrindo a

As pezas foron restauradas no ano 2001, xa que

case totalidade da obra recheando as zonas des-

o seu estado era moi malo. Presentaban desca-

aparecidas pola extensa actividade dos xilófagos.

macions case xeralizadas na totalidade das poli-

As pezas tamén se atopaban moi deterioradas

cromías, así coma perdas de material (escamas)

pola antiga actividade dos xilófagos, hoxe extinta,

importantes, que nalgún dos releves acadaban

pero que no seu dia provocaron a perda de con-

zoas moi amplas. Pola parte traseira todas pre-

sistencia mecánica nun grao moi considerable.

38

A d铆a de hoxe, as tallas parecen ben conservadas.

o sistema de suxeici贸n axuda a que a parte trasei-

A ubicaci贸n actual e a apropiada; a parede este do

ra dos cadros non estea en contacto directo coa

presbiterio e a que menos humidade concentra, e

pedra.

39

COLABORA:

CONCELLO DE MUROS

40