govari kurdistan musasir

‫موساسیر‬ ‫خاوه‌ن ئیمتیاز‬ ‫شوان عه‌بدولحه‌مید جه‌وهه‌ر‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌ری هونه‌ری‬ ‫ئارام ئه‌كره‌م‬ ‫سه‌رپه‌رشتیاری به‌شی ئینگلیزی‬ ‫نازم برادۆستی‬ ‫راوێژكاران‬ ‫دكتۆر‌ه كوردستان موكریانی‬ ‫دكتۆر فه‌رسه‌ت مه‌رعی‬ ‫دكتۆر زرار صدیق‬ ‫دكتۆر عه‌بدولاڵ خدر‬ ‫دكتۆر حه‌یده‌ر له‌شكری‬ ‫خه‌سرۆ گۆران‬ ‫كامیل فه‌خره‌دین‬

‫سه‌رپه‌رشتی گشتی‬ ‫كاروان ئاكره‌یی‬

‫سه‌رنووسه‌ر‬ ‫یوسف برادۆستی‬

‫به‌ڕێوه‌به‌ری كارگێڕی‬ ‫خه‌سرۆ هه‌ركی‬

‫راوێژكاری یاسایی‬ ‫كه‌ریم به‌حری به‌گ‬ ‫سه‌رپه‌رشتیاری به‌شی عه‌ره‌بی‬ ‫رامیار فارس اسعد‬

‫نووسه‌ران‬ ‫دكتۆر محه‌مه‌د عه‌بدولاڵ له‌هونی‬ ‫دكتۆر صالح عمر‬ ‫ئارام جه‌الل هه‌مه‌وه‌ندی‬ ‫ئه‌رده‌الن خۆشناو‬ ‫یوسف خضر چۆپان‬ ‫جه‌لیل عه‌باسی‬ ‫هۆشه‌نگ برۆكا‬

‫یرجی من الكتاب و الباحثین واساتذ‌ه الجامعات والمختصین تقدیم نتاجاتهم حول المحور‬ ‫التالی‪:‬‬ ‫بمفهوم الجیوبولوتیك بین بغداد و أربیل (من یسیطر علی گرمیان یسیطر علی كوردستان)‪.‬‬ ‫داوا له‌ نووسه‌ران و لێكۆڵه‌ره‌وان ده‌كه‌ین بابه‌ته‌كانیان تایبه‌ت بن به‌م ته‌وه‌ره‌ی خواره‌وه‌‪:‬‬ ‫(ب ‌ه مه‌فهومی جیۆپۆلۆتیك له‌نێوانی به‌غدا و هه‌ولێر كێ ده‌ست به‌سه‌ر گه‌رمیان بگرێ ده‌ست‬ ‫به‌سه‌ر كوردستان ده‌گرێ)‬

‫گۆڤارى موساسير‬

‫‪1‬‬

‫به‌شی كوردی‬ ‫‪ -1‬ووتار‬ ‫‪ -2‬بۆچی پەیڤی موساسیرمان هەلبژارد بۆ گوڤارەكەمان؟‬ ‫‪ -3‬لۆگۆی موساسیر‬ ‫‪ -4‬په‌یامی موساسیر‬ ‫‪ -5‬موساسیر له‌ سه‌رچاوه‌ میخیه‌كان‬ ‫‪ -6‬قه‌یرانی میتۆد ل ‌ه كوردناسیدا‬ ‫‪ -7‬كاریگەری كۆمەڵگای مەدەنـی لەسەر رەوشی سیاسی هەرێمی كوردستـان‬ ‫‪ -8‬سامانیەكان و رێنسانسی فەرهەنگی‬ ‫‪ -9‬فكری ئاریای و ئاینی زەردەشتی‬ ‫‪ -10‬چیرۆكی جولندی لە دیرۆك و فۆلكلۆریی كوردیدا‬

‫‪2‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫خاوه‌ن ئیمتیاز‬ ‫موساسیر‬ ‫موساسیر‬ ‫سه‌رنووسه‌ر‬ ‫ئارام جه‌الل‬ ‫د‪ .‬حه‌یده‌ر له‌شكری‬ ‫د‪ .‬صالح عمر‬ ‫یوسف خضر چۆپان‬ ‫یوسف برادۆستی‬ ‫د‪ .‬زرار صدیق‬

‫ووتار‬

‫بە ناوی خوای مەزن‬ ‫خوێنەرانی گوڤاری (موساسیر)‬ ‫شوان عبدالحمید جوهر‬

‫لەدەستپێكدا گەرمترین پیرۆزبای لە خۆمان و خوینەران و رۆشنبیر و خەمخۆرانی مێژووی كورد‬ ‫دەكەین بەبونەی لەدایكبوونی گوڤارەكەتان بەو هیوایەی كونج و كەلەبەرێكی كتێبخانەی كوردی‬ ‫پر بكاتەوە‪ ،‬و كەمێك لەو بوشاییەی لە هزری گەنج و الوان دایە پڕبكاتەوە سەبارەت بە مێژووی‬ ‫میللەتەكەمان‪ .‬منیش وەكو هەر تاكێكی ئەو كومەلگایە وە تامەزرو بە زیاتر رۆشنبیر كردن و زانینی‬ ‫راستیەكانی مێژووی كورد و هەموو ئەو كارو كارەساتانەی لە رابردوو بە سەر میللەتەكەمان هاتووە‬ ‫سەربلندم كە لەالیەن هاوكارانم خاوەن بیرۆكەكانی دەركردنی ئەو گوڤارە گرینگە بە خاوەن ئیمتیاز‬ ‫دەست نیشان كرام‪ ،‬سەرەتا تووشی شۆك بووم كە ئایا من دەتوانم ئەو كەسە بم كە خاوەن ئیمتیازی ئەو‬ ‫گوڤارە گرینگە بم بە هەرحال پێشنیارەكەم قبول كرد بەو هیوایەی بتوانین بە یارمەتی ماموستایان‬ ‫و روشنبیران و ئێوەی خوێنەری بەرێز ئەو ئەركە قورسە هەلبگرین و بەرەو ئاسویەكی گەشی بەرین‪.‬‬ ‫ئەمڕو كە یەكەم ژمارەی گوڤارەكەتان دەكەوێتە بەر دەست‪ ،‬واباوە لە دونیای چاپ و گەیاندن گوڤار‬ ‫یا رۆژنامە كە یەكەم ژمارەی دەردەچێت ناو دەنرێ‌ ژمارە سفر به‌اڵم ئێمە وە لە بەر گرینگی گوڤارەكە‬ ‫كە زیاتر پەیوەستە بە مێژووی میللەتی كورد هەرچەند كردمان نەمانتوانی ژمارە سفر بۆ گوڤارەكەمان‬ ‫هەلبژێرین بویە ناومان نا ژمارە (‪.)1‬‬ ‫لە هەموو خوێنەران و مامۆستایانی بەرێز داواكارین كە لە هەرچی كەم و كوری هەیە لە هەموو‬ ‫الیەنێكەوە ووشیارمان بكەنەوە‪ ،‬بۆ ئەوەی لە ژمارەكانی داهاتوو تێبینیەكانتان بە هەند وەربگرین‪.‬‬ ‫گوڤارەكەمان ئێستا گوڤارێكی وەرزیە هەموو تاكێكی رۆشنبیری كورد جێگای نووسینی بابەتی‬ ‫گرینگی بۆ دەرەخسێنین‪ ،‬پالپشتمان بن بۆ درێژە پێدان و نەوەستانی كاروانی گوڤارەكەتان وە لە ئایندەدا‬ ‫ببیتە بابەتێكی گرنگ و زانكۆكانمان‪ ،‬لە كوردستان سوودی لێ وەربگرن‪.‬‬ ‫سوپاسی هەموو هاوكارانمان دەكەین لە سەر نووسەر و دەستەی نووسین و راوێژكاران و هەموو ئەو‬ ‫دوستانەی كە یارمەتیدەرمانن بە تایبەتی ماموستایانی زانكۆ و نووسەر و رۆشنبیرانی كوردستان‪ ،‬كە‬ ‫بابەتەكان و لێكۆلینەوەكانیان درێژە بە كاروان دەدەن ئاسۆمان روونە سەركەوتنیش زۆر نزیكە‪.‬‬

‫گۆڤارى موساسير‬

‫‪3‬‬

‫موساسیر‬ ‫بۆچی پەیڤی موساسیرمان هەڵبژارد بۆ گوڤارەكەمان؟‬ ‫بە هەرێمێك دەگوترا لە هەرێمەكانی ده‌وڵه‌تی‬ ‫ئورارتۆ‪،‬كە پایتەختی هەرێمەكەش هەربە موساسیر‬ ‫ناو دەبردرا‪ .‬لە جوگرافیای ئاشور دەكەوێتە گۆشەی‬ ‫باكوری روژهەالتی ووالتی ئاشور‪ ،‬روژئاوای روێنگەی‬ ‫كێلەشین‪ ،‬ئەو هەرێمە دەكەوێتە نێوانی شاری شنۆ و‬ ‫تەنگەی گەلی عەلی بەك و بەرزایەكانی چیای‬ ‫سپیلك‪،‬ئەمە وەك ه��ەرێ��م وەك ش��اری��ش موساسیر‬ ‫موجیەسەری ئیستایە كە دەكەوێتە باشوری ناحیەی‬ ‫سیدەكان كە كاتی خۆی سیدەكانیش بەشێك بوو‪،‬لە‬ ‫شاری موساسیر‪.‬‬ ‫موجیەسەر‪ ،‬موساسیرە‪ ،‬كە لەزمانی ك��وردی‬ ‫ئێستا (موجیەسەر) هێ مانایەكی نیە‪ ،‬پاشماوەی‬ ‫ووشەی ئاشووری موساسیرە‪ ،‬موساسیر لە ئاشوری‬ ‫بە مانای زاری مار(دەمی مار) كینایە لە سەخت و‬ ‫ێ ی ئەو دەڤەرە‪.‬‬ ‫كاس ‌‬ ‫موساسیر هەرێمی پێشەوەی ‪ -‬ئۆرارتۆ ‪ -‬بوو‪،‬‬ ‫هەمیشە لە كێشە و ملمالنێ‌ دا بووە لە گەل ئاشوور‬ ‫دا‪ ،‬ناكۆكی یەكانی نێوانی ئ��ەم دوو مەملەكەتە‬ ‫نزیكەی شەش سەدەی خایاند ‪ 560‬ساڵی تەواو‪.‬‬ ‫ئ��ەو هەرێمە پێگەیەكی ستراتیژی و ئابوری‬ ‫ئاینی و جوگرافی هەبووە‪.‬‬ ‫مەناعەیەكی سروشتی سەخت و ئاسێ‌ ی هەبووە‪،‬‬ ‫بۆپاراستنی پەرستگای خوداوەندی هاڵدی لە دەست‬ ‫دوژمنانی‪ ،‬مێژووی موساسیر‪ ،‬بەشێكە لە مێژووی‬ ‫‪4‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫(ئۆرزانا) میری موساسیر‬ ‫ئورارتۆ بۆیە پێویست دەكات بە خێرایی بە (رێزبەندی‬ ‫ش��ارس��ت��ان��ی و م��ێ��ژووی) ك��رۆن��ول��وژی��ای ئ��ۆرارت��و‬ ‫دابچینەوە‪ .‬بۆئەوەی بە شێوەیەكی روون و بەرچاو لە‬ ‫مێژووی موساسیر بگەین كە چەند گرینگ بووە وەك‬ ‫هەرێمێكی زیندوو ئیستراتیژی بە الیەن ئورارتیانەوە‪،‬‬ ‫چ گرینگەیەكی هەبوو لە پێشینەی مێژووی كورد‪،‬‬ ‫لەڕووی زمان و هۆشی ئاینی و رسكانی نەتەوەی‬ ‫ك��ورد‪،‬ك��ە ب��اوەرم��ان وای��ە‪ ،‬ن��ەت��ەوەی ك��ورد بەرهەمی‬ ‫رووداو گورانكاریە ئیتنولوژی و ئەنترۆپۆلۆژی و‬

‫ئەتنۆگرافیای پێشكەوتووە لە چوار چێوەی یاسای‬ ‫پەیدابوونی كۆمەلگاكان و نەتەوەكان لە مێژوودا‪.‬‬ ‫پەیدابوونی ده‌وڵه‌تی ئۆرارتۆ (هالدی) لە مێژوودا‪،‬‬ ‫ئەو ده‌وڵه‌تە لە نێو دڵی كوردستان‪ ،‬لە سەدەی نۆی‬ ‫بەر لە زاین لە الیەن س��اردۆری یەكەم دامەزرا‪.‬كە‬ ‫پایتەختەكەی شاری ‪ -‬ترۆشیپا ‪ -‬یان ‪ -‬شیپا شاری‬ ‫وانی ئیستا‪ .‬ئۆرارتۆ ناوێكی جوگرافیە گوزارشە لە‬ ‫مەفهومێكی سیاسی و عەسكەری بۆ ده‌وڵه‌ت‪.‬‬ ‫پێوەری مەملەكەتی ئۆرارتۆ(هالدی) لە سەدەی‬ ‫هەشتەمی ب��ەر لە زاینی لە دەوران���ی ئیشپۆئینی‬ ‫(‪830‬ب ز ‪ 810-‬ب ز)سنوری گەیشتووە كوردستانی‬ ‫رۆژهەالت‪ ،‬لە باكور ‪ -‬ئاراپ خا) كەركوك‪ ،‬باكوری‬ ‫رۆژئاوا ‪ -‬چیای ئارارات‪ ،‬ئاگری داغ‪ .‬لە وێ‌ بۆ سەر‬ ‫سنوری قەوقاسیا‪ ،‬رۆژئاوا ئەنادۆل بە دۆلی رووباری‬ ‫(ق��ەرەس��و) تا ئازەربایجان و ئ��ەرزە رۆم و رووب��اری‬ ‫(جۆدۆه) دوای رووە و فورات و خۆی لێكدەدایەوە لە‬ ‫گەل هێلی چیاكانی ‪ -‬حاجی رەش ‪ -‬قەرەئوغالن ‪-‬‬ ‫وهەكاری و زنجیرە چیاكانی ‪ -‬تورعابدین ‪ -‬سنوری‬ ‫باشوری لە گەل ئاشور پێك دەهینا‪ .‬س��ەرەرای ئەم‬ ‫هەموو گۆرانكاریانە‪ ،‬شاری ‪ -‬وان ‪ -‬ترۆشیپا هەمیشە‬ ‫پایتەختی ئ��ۆرارت��ۆ ب��ووە‪ ،‬پەرستگای خ��وداوەن��دی‬ ‫هالدی خوداوەندی نەتەوەی ئۆرارتی هەر بە قیبلەی‬ ‫پیرۆزی نەتەوەی هالدی مایەوە‪.‬هزری ئاینی ئەوانی‬ ‫بەیەك دەبەستەوە هەر چەندە لە چەندین رەگەزی جیا‬

‫(كۆشكی میر مه‌حمود خه‌لیف ‌ه برادۆستی له‌ موساسیر)‬

‫جیا پێك هاتبوون‪ ،‬بۆی ‌ه ئەوان خۆیان دەگوت(خالیتی)‬ ‫یان هالدی ناو دەب��رد‪ ،‬ئاشووریەكانیش بە ئۆرارتی‬ ‫ناویان دەبردن‪.‬بە ووالتی خۆشیان دەگوت(بیائینلی)‬ ‫(‪ )Biainili‬پێكهاتەی نەژادیان لە خوری‪ ،‬نائیری‪،‬‬ ‫ماركورتی‪ ،‬ئ��االروودی ‪ -‬لە كتێبی پیرۆزی تورات‬ ‫ بەشی توناخ داهاتووە ده‌وڵه‌تی ئ��ارارات دەبەتەوە‬‫سەد خوریان دانیشتوانی كۆنی كوردستان كە رۆلێكی‬ ‫گرنگیان گێرا لە مێژووی خۆرهەالتی كۆن لە چوار‬ ‫چێوەی ده‌وڵه‌تەكەیان ده‌وڵه‌تی (میتانی)‪ ،‬لە هەزارەی‬ ‫دووەمی بەر لە زاین‪.‬‬ ‫چل پ��ادش��ای ف��ەرم��ان رەوای ئ��ۆرارت��ۆی��ان كرد‬ ‫ێ لە وانە هەییەتی ده‌وڵه‌تی ئۆراتیان بە ئەوجی‬ ‫س‌‬ ‫خۆگەیاند‪.‬‬ ‫ساردوری یەكەم‪ ،‬ئیشپۆئینی ‪ -‬مینوا‪ ،‬سەرەرای‬ ‫تومارگاكانی پ��ادش��ای موساسیر (ئ��ۆرزان��ا) هێ‬ ‫گومانێكی نەهێشتوتەوە لە بوونی پەیوەندی زمانەوانی‬ ‫و كەلتوری لە نێوانی زمانی هالدی و خۆری‪.‬‬ ‫پ��ە نتێونی خ��وداوەن��دان��ی (ه��ال��دی)ئ��ۆرارت��ۆ ‪-‬‬ ‫هالدی بە پلەیەی یەكەم سەرۆكی پەنتێون‪ .‬تیشپا ‪-‬‬ ‫خوداوەندی جەنگ و بروسكە‪( ،‬شێبینی)خوداوەندی‬ ‫هەناو چەندین خوداوەندی تر لە هزرو هوشی ئایتی‬ ‫ئۆرارتیەكان هالدی سەرچاوەی خێر و دەسەالتە‪ ،‬بۆیە‬ ‫هەرێمی موساسیر پێروترین هەرێمی ی��ان ب��ووە كە‬ ‫گۆڤارى موساسير‬

‫‪5‬‬

‫موساسیر زیاتر لە ‪ 550‬سال قبیلەی تەواوی نەتەوەی‬ ‫هالدی بووە‪.‬‬ ‫زیاتر لە ‪ 400‬ب��ەرن��ووس لە ب��ارەی ئ��ۆرارت��ۆ و‬ ‫موساسیر دۆزراونەتەوە كە زۆربەشیان دەكەونە نێوان‬ ‫رووباری‪ -‬ئاراكس‪ -‬ئاراس و موجیە سەر و شاری وان‪.‬‬ ‫گرینگتریشیان كێلی تۆپزاوە وكێلی كێلەشین و‬ ‫پەرستگای هالدی لە موساسیر‪،‬تابلۆی (میهر) لە‬ ‫شاری وان‪.‬‬ ‫زم��ان��ی ن��ەت��ەوەی ه��ال��دی زم��ان��ی دانیشتوانی‬ ‫باكور و ناوەراستی كوردستان و بەشێك لە ئەرمینیا‬ ‫بوو‪ .‬زمانی فەرمی ده‌وڵه‌تی ئۆرارتۆ بوو لە خێزانی‬ ‫زمانەكانی هیندو ئورووپی نەبوو‪.‬‬ ‫رێچكەی دەگەرێتەوە بۆ زمانی خوری زمانی‬ ‫ه��ال��دی قوناغێكی پێشكەوتووی زم��ان��ی خوریە‪.‬‬ ‫بەردنووسەكانی ئۆرارتی بە خەتی میخی (بسماری)‬ ‫ئاشووری نوێ‌ نووسراون‪ .‬خوێندنەوە تێگەیشتن لە‬ ‫زمانی هالدی دەگەرێتەوە بۆ زانای ئەلمانی (یوهانس‬ ‫فیردریك) كە ده‌ڵێ خوری و خلدی لە خێزانی زمانی‬ ‫زاگرۆسن ‪ -‬پێشینەی زمانی كوردی پێك دەهێنن‪.‬‬ ‫موساسیر كۆنترین مەركەزی نیشتەجێ‌ بوونی‬ ‫هالدیەكانە ‪ -‬كە پەرستگای هالدی لێ‌ بوو‪ ،‬زۆر‬ ‫ج��اری��ش ب��ە سیغەی ئ��ال��دی ه��ات��ووە‪ ،‬ب��ۆ خ��ۆی��ان بە‬ ‫هەرێمی موساسیریان دەگوت (ئاردینی)‬ ‫هالدی كە مێردەكەی (ئ��ارۆب��ان��ی) هاوكاری‬ ‫ب��ووە ئارۆبانی دوای لە كونیەی ئێرانی ن��اوی بە‬ ‫(بەگیارتۆ) هاتووە‪.‬‬ ‫ئ��ۆرزان��ا ‪ urzana‬پ��ادش��ای موساسیر جارێك‬ ‫ل��ە گ��ەل ئ��اش��ووری��ەك��ان رێ��ك دەك���ەوێ ب��ۆ م��ان��ەوەی‬ ‫لە دەرفەتێك داوا لە روس��ای ئۆرارتی دەكا فریای‬ ‫ێ رۆساش سەردانی موساسیر دەكاو لە گەلی‬ ‫كەو ‌‬ ‫رێك دەكەوێ‌ ئۆرزانا و روسا‪ ،‬حامیەی ئاشووری لە‬ ‫چیاكانی موساسیر وەدەرنا‪.‬‬ ‫كێلی تۆبزاوەش باس لە هاوپەیمانی نێوان ئۆرزانا‬ ‫مەلیكی موساسیر و رۆسای ئۆرارتی دەكا‪.‬‬ ‫بەپێی دەق���ی ش���االوی هەشتەمی سارگۆنی‬ ‫‪6‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫ئاشووری موساسیر ئاردینی ك��اول وێ��ران كرابێ‌ لە‬ ‫نێوانی ساالنی ‪ 705 - 714‬بەر لە زای��ن‪ .‬بە پێی‬ ‫دەقێكی ئۆرارتی دەبێ‌ ئەو ش��االوە تێك شكابێ‌ لە‬ ‫پێش وێران كردنی موساسیر‪.‬‬ ‫دوای روخانی ئاشوور لە ساڵی(‪ 612‬ب ز) ئۆرارتۆ‬ ‫وەك دەۆلەتێكی سەر بە میدیەكان دەمێنێتەوە تاساڵی‬ ‫(‪ 591‬پ‪.‬ز)‪ .‬لەو كاتەوە تێكەلی ئیمپریاتۆریەتی‬ ‫میدی دەبێ‌‪.‬‬ ‫ووشەی (ئوور)(‪ )ur‬پێشگیری ناوێكی جوگرافیە‬ ‫كە ئاراراتە‪ ،‬ئەم ده‌وڵه‌تە لە سفری تەكوینی تەورات بە‬ ‫ئارارات ناوی هاتووە‪ .‬پەیڤی ـ ئور ووشەیەكی كۆنی‬ ‫گه‌ڵنی كوردستانە رەنگی داوەتە لە ناوی تیرە و هوز‬ ‫و ناوی كەسی كورد‪.‬‬ ‫كونیەی ئ��ەم پەیڤە ب��ۆ ج��اری ی��ەك��ەم ب��ە كار‬ ‫هات بۆ ووالت بە سیغەی (ئۆرۆئاتری) لە سەدەی‬ ‫سێزدەهەم لە دەورانی سەلمانسەری ئاشووری‪ .‬لەكاتی‬ ‫هێرشەكانی بۆ سەرـ شۆبیریا ـ ئۆرۆئاترێ‌‪.‬‬ ‫خ�����وارووی م���وش‪ ،‬ب���اك���ووری وان‪ ،‬س��ۆم��ا بە‬ ‫رۆژئاوای ئۆرمیە‪.‬‬ ‫ئاتەرـ لێرە مانای ئاگرە لە بەر ئ��ەوەی چیای‬ ‫ئ��ارارات مەنەری بوركانی تێدابوو ك��ورد بە چیای‬ ‫ئاگری و تورك ئاگر داغ ناویان برد‪ .‬ووش��ەی ئور‬ ‫ێ كە جیاوازە لەووشەی ئووری سۆمەری‬ ‫ئاگردەگەیەن ‌‬ ‫كە بۆ شوێن و ناوی جوگرافی بە كار هاتووە‪.‬وەك‬ ‫شار و شوێن و ئوربیلوم ـ ئورمیا ـ شاری ئوورمی‬ ‫سۆمەری‪.‬‬ ‫به‌اڵم لە سەرووی مێزۆپۆتامیا و بانەكانی ئێران‬ ‫مانای تری بە ناوەكان بەخشیووە‪.‬‬ ‫ئ��ۆر ن��ام��ۆ ن���اوی خ��وداوەن��دێ��ك��ە ب��ۆت��ە ه��ورم��زـ‬ ‫(ئۆرزبابا ‪ -‬ئاگری مەزن) ئۆرمزیار ‪ -‬یارانی خوداـ‬ ‫ئۆرزانا ‪ -‬زانای ئاگری پادشای موساسیر ئۆرۆبانی‬ ‫ پاسەوانی ئاگری ‪ -‬ئاردینی ‪ -‬دینی ئاگر ‪-‬‬‫مەملەكەتی ئاگر ‪ -‬ئ��ۆرەم��اری ‪ -‬ئاگری رون��اك‬ ‫هۆزێكی كوردە ‪ -‬ئۆرمیهر ئاگری عیشقە ئۆرارتۆ‬ ‫بە مانای ووالتی ئاگر‪.‬‬

‫لۆگوی موساسیر‬ ‫‪-1‬فكر‪:‬‬ ‫ێ زیاتر‬ ‫الف‪ -‬لەرووی فكرەوە‪ ،‬ئەگەركورد كەم ‌‬ ‫لەناو رەو تی روداوەكاندا دابایە دەیتوانی نەقشبەندی‬ ‫بكات بە مەزهەبێكی تایبەتی بە خۆی ده‌وڵه‌تیش پێی‬ ‫دامەزرێنێ چۆن (كۆلەكەی) نەتەوە‪ ،‬دین و ده‌وڵه‌تە‬ ‫كەچی كورد هێ رۆلێكی نەبوو لەگۆرانكاریەكانی‬ ‫رۆژ هەالتی ناڤین‪ ،‬تەنیا دەرف��ەت��ی نەقشبەندی‬ ‫بۆهات و زۆربەی رابەرانی تریقەت بوونە سەركردەی‬ ‫ب��زووت��ن��ەوەی رزگ���اری خ��وازی ك��ورد زۆربەشیان‪،‬‬ ‫هەلۆیاسا گەیشتنە بەرپەتی قنارە‪ .‬لە كوردستانی‬ ‫ێ‬ ‫ێ تریقەتی نەب ‌‬ ‫عوسمانی وای لێهاتبوو‪ ،‬هەركەس ‌‬ ‫دینی نیە‪ ،‬سێ‌ گوشەی هیزری نەقشبەندی پێك‬ ‫هاتووەلە(تریقەت‪ ،‬مەعریفەت‪ ،‬حەقیقەت)‪.‬‬ ‫با‪ -‬هەرچەندە زەردەشتیەت وەك كەلتوروئاین‬ ‫ومیتولوژیا تایبەتە بە تەواوی گەال نی بانەكانی‬ ‫ئێران‪ ،‬كە كوردیش یەكێكە لەوانە‪.‬‬ ‫تاكو ئێستاش زۆرشعائر ‪ -‬سریمۆنیای ‪ -‬ئاینی‬

‫زەردەشتی لە نێوكورد ‪ -‬وەك كەلتور و فكرماونەتەوە‬ ‫ بەشێكیش لەئاینی زەردەشتی تێكەالوی عیبادەت‬‫وعاداتی ك��ورد ب��ووە‪ ،‬بە تایبەتی سۆفیگەری و‬ ‫عیرفانی ئیسالمی‪.‬‬ ‫ن��ەق��ش��ب��ەن��دی‪ :‬ح���ەق���ی���ق���ەت‬ ‫مەعریفه‌ت‬

‫ت �ه‌ری��ق��ەت‬

‫حەقیقەت‬

‫نه‌قشبه‌‌‌ندی‬ ‫ته‌ریقه‌ت‬

‫مه‌عریفه‌ت‬ ‫گۆڤارى موساسير‬

‫‪7‬‬

‫سوفی گەریش لەوانە نەقشبەندی‪ ،‬كاردانەوەی‬ ‫باوەری زەردەشتی و ئاریایە‪ ،‬بەرامبەر بە زال بوونی‬ ‫نەتەوەی سامی (عەرەب) لەرێگەی ئیسالم‪.‬‬ ‫كەهەردوكیان سوفی گەری وزەردەشتی یەك‬ ‫سێ‌ گۆشەی فكریان هەیە‪.‬‬ ‫تریقەت‪ ،‬مەعریفەت‪ ،‬حەقیقەت‪ /‬هزری پاك‪،‬‬ ‫گوفتاری پاك‪ ،‬كرداری پاك‪.‬‬ ‫زەردەشتی‪:‬‬ ‫هزری پاك‬

‫گوفتاری پاك‬

‫كرداری پاك‬

‫هزری پاك‬

‫زه‌رده‌شتی‬ ‫كرداری پاك‬

‫گوفتاری پاك‬

‫‪ -2‬سێ‌ گۆشەی نەتەوەی ئاریایی‪:‬‬ ‫پارس‬ ‫پارت‬ ‫ماد‬ ‫ماد‬

‫ئاریایی‬ ‫پارت‬ ‫‪8‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫پارس‬

‫ێ‬ ‫ئاریاییەكان لە بانەكانی ئێران و كوردستان بەسەرس ‌‬ ‫هوزێ‌ گەورە دابەش بوون‪.‬‬ ‫‪ .1‬پارتەكان ‪ -‬پرت ‪ -‬ئەشكانیان ‪ -‬لەخورهەالتی‬ ‫ئێران ‪ -‬خوراسان نیشتەجێ‌ بوون‪.‬‬ ‫‪ .2‬مادەكان ‪ -‬میدیا ‪ -‬لە خۆرئاوای ئێران ‪-‬‬ ‫ێ‬ ‫ئازەربایجان وكوردستان ‪ -‬ئەترۆپاتین‪ ،‬نیشتەج ‌‬ ‫بوون‪.‬‬ ‫‪ .3‬فارسەكان لەناوەندوباشووری ئێران لە هەرێمی‬ ‫ئەنشان ئۆستانی فارسی ئەمرۆ‪ ،‬نیشتەجێ‌ بوون‪.‬‬ ‫یەكەم زنجیرەی شاهینشاهی و ئیمپریاتوریەت‪،‬‬ ‫میدیەكان بونیادیان نا‪.‬‬ ‫ل��ەدوای��داك��ۆرش��ی م��ەزن ‪ -‬پ��ارس��ی‪ ،‬فارسی‪.‬‬ ‫كەلەرێگەی دایكیەوە (میدی) بوو‪.‬‬ ‫ئیمپریاتوریەتی میدی گۆری بۆ ماد و پارس‪،‬‬ ‫دوای بۆپارس‪.‬پێرسیا ‪ -‬حكومەتەكەی‬ ‫دای����������ە دەس����������ت ه����������ۆزی پ������������ارس‪ .‬ك��ە‬ ‫خانەوادەی(هەخامەنشی)لەوهۆزەبوو‪ ،‬ئەسكەندەری‬ ‫مەكدۆنی ‪ -‬لەساڵی(‪ )331‬بەر لەزاین لەشەری‬ ‫یەك الك��ەرەوەی – گۆگامیال ‪ -‬ئەربیال ‪ -‬لەنزیك‬ ‫ێ‬ ‫ش��اری ئەربیل ‪-‬هەولێر ل��ەدەوران��ی داری��وش��ی س ‌‬ ‫یەمی هەخامەنشی ك��ۆت��ای ب��ە ئیمپریاتوریەتی‬ ‫هەخامەنشی ‪ -‬پارس ‪ -‬هێنا‪.‬‬ ‫ئێران و كوردستان كەوتە ژێردەسەالتی جێنشینیانی‬ ‫ئەسكەندەری مەكدۆنی(سلۆكی یەكان) ‪ -‬سلۆكوس‪.‬‬ ‫بۆماوەی زیاتر لە هەشتاسال فەرمانرەوای كوردستان‬ ‫و ئ��ێ��ران��ی��ان ك���رد‪ .‬دوای ق��ارەم��ان��ان��ی پ��ارت��ەك��ان‬ ‫(ئەشكانیان) وەك (تیردادوئەشك) سلۆكیە یۆنانیە‬ ‫بێگانەكانیان دەرك��ردن‪ .‬حكومەتی ئەشكانیان پێك‬ ‫دەهێنا ‪ -‬پارتەكانیش ئاینی زەردەشتیان بە ئاینی‪،‬‬ ‫پارسەكان ومیدیەكانیا دەزانی لەبەرئەوەی زەردەشت‬ ‫میدی بووە و لەرێگای ویشتاسب ب��رەوی سەند و‬ ‫بەالوبووەوە‪ ،‬باوكی ویشتاسب‪ ،‬هەخامەمنشی بووە‪.‬‬ ‫روحانیان ‪ -‬موبەدەكان‪ ،‬بە الیەنگیری ئەوانیان‬

‫دەناسین‪ .‬هەربۆیە گرینگیان بەئاینی زەردەشتی‬ ‫نەدا‪ .‬لە بەرامبەر ئەمەشدا روحانیەكانی زەردەشتی‬ ‫ ئەشكانیانیان بە (بێ‌ دین) ناودەبردن‪.‬‬‫پارس مەركەزی پێشەوایانی زەردەشتی وناوەندی‬ ‫حكومەتی هۆزی هەخامەنشی بوو‪ ،‬ساسان خوتای‬ ‫موفتی پەرستگای حەوزی پارس پێشەوای تەواوی‬ ‫روحانیەكانی ئێران ‪ -‬كورانی ئەردەشێری بابكان‬ ‫شورشێكیان دژی ئەشكانیان بەرپا ك��رد‪ .‬لە سەر‬ ‫بنچینەی بووژاندنەوەی ئاینی زەردەشتی ودەسەالت‬ ‫و هێزی روحانیەكان (نوێنەرانی ئاهورامەزدا) لە سەر‬ ‫زەوی حكومەتێكی نەتەوەی و ئاێینیان دامەزراند‪.‬‬ ‫لە راستی ئەمانە نەك دینی زەردەشتیان زیندوو‬ ‫كردەوە‪ ،‬ئاین و دەساڵتیان تێكەل كرد(ئاینی سیاسی)‬ ‫لە رووكەشدا پشتیان بە روحانیەت و موقەدەساتی‬ ‫مەزهەبی بەست‪ .‬پێیان هەڵداو رازاندیانەوە‪ .‬ئاین‬ ‫كەوتە خزمەت دەس���ەالت لە راستیشدا ‪ -‬زوڵ��م و‬ ‫ستەمیان كردە جل و بەرگی لە خواترسان‪ ،‬بەرگێكی‬ ‫ئاینی موقەدەسیان وە بەر ستەم كرد‪ .‬بە گۆتەی‬ ‫ڕاده��ا كریشنان ‪ -‬فەیلسوف و عارفی گ��ەورەی‬ ‫هیند‪ :‬گەورەترین ك��ارەس��ات كاتێكە‪ ،‬كە ستەم و‬ ‫زۆر داری جل و بەرگی پاكی و ئاینی بپووشێ‌‪،‬‬ ‫هەركاتێ‌ زوڵم لە بەرامبەر حەقیقەت دابندرێ‌ ئەوا‬ ‫زوڵم وەك مۆرانە حەقیقەت و راستی دەخوات‪ .‬ناورۆ‬ ‫كەكەی دەرزێنێ‌ و گەندەڵی دەكات‪ .‬ئیتر ئەوكاتە‬ ‫ێ بناسرێ‌‬ ‫نەدەتوانر ‌‬ ‫ێ دەست بۆ‬ ‫نە بەر هەستی دەكرێ‌ نە دەشكر ‌‬ ‫ێ دین و‬ ‫هێ كارێكی تر ببەین‪ .‬تەنانەت ناشتوانر ‌‬ ‫حەقیقەت و ستەم بناسین و لێكی جیا بكەینەوە‪.‬‬ ‫ساسانیەكان ئاوایان لە دینی توحیدی زەردەشتی‬ ‫كرد‪ .‬ئەگەر ئیسالمیش نەهاتبایە‪ ،‬ئەوا ئێران پاڵی‬ ‫دەدای��ە م��ەزدەك و مانی ‪ -‬ئەگەر ئەوانیش پەرەی‬ ‫نەساندبایە‪ ،‬ئەوا ئێران دەچووە باوەشی مەسیحیەوە‪.‬‬ ‫مەدائین‪ -‬تەیسەفۆن ‪ -‬پایتەختی ئیمپریاتوریەتی‬ ‫ساسانی ببویە مەركەزی وناوەندی مەسیحیەت‪،‬‬

‫ئیسالم نەهاتبایە‪ ،‬ئەوا ئێرانی هەڵدەلووشی‪ ،‬هەر‬ ‫ب��ۆی��ە‪ ،‬بینای ل��ەرزۆك��ی (س��اس��ان��ی ‪ -‬روح��ان��ی)‬ ‫گەورەترین ئیمپریاتوریەتی دونیای ئەوكات لە گەل‬ ‫یەكەمین گ��ورزی قەبایلی عەرەبە موسلمانەكان‬ ‫دەرووخێ‌‪.‬‬ ‫وێنە ‪ - 3 -‬شكل لۆگۆیەكی سێ‌ گوشە لە‬ ‫وێنەی چیا‪.‬‬ ‫پەیوەندی گەالنی كوردستان بە چیاوە‪.‬‬ ‫كەرەستە سێگوشەكان زۆرن ل��ە نێو ك��ورد و‬ ‫كوردستان نووشتە‪ ،‬خانووی جەزیرەی‪ ،‬كۆخ‪ ،‬رەشمال‪،‬‬ ‫سێپیك‪ ،‬چیا‪ ،‬لوتكە‪ ،‬كێلی قەبرەكان‪.....‬‬ ‫شوێنی ژیانی ك��ورد‪ ،‬دەكەوێتە ه���ەردووالی‬ ‫چیای زاگ��رۆز لە سەرەتای پەیدابوونی نووسین‬ ‫ناوی كوردستان بە وواڵتی بەرز علیاتم هاتووە واتە‬ ‫بەرز لو لۆی یەكێك لە میللەتانی كوردستان لۆلو‬ ‫بە مانای دوو چیا یان كۆیلەكانی چیا لە نیوەی‬ ‫یەكەمی هەزارەی سێ‌ یەمی پێش زاین بە ناوچە‬ ‫شاخاوی یەكانی باشوری كوردستان و بەشێكی‬ ‫روژهەالتی گوتراوە سوبیر ‪ -‬سوبیر سۆپارتو ئۆرارتۆ‬ ‫ئارارات گوردیای جبل جودی چیاكانی گوردوای‪.‬‬ ‫وایسباخ‪ :‬كاردۆخی میللەتێكن لە سەرووی دیجلەی‬ ‫ئیستا‪.‬‬ ‫ل��ەك��ات��ی گ���ەران���ەوەی دەه����ەزار بەكرێگیراوە‬ ‫ئەگریكیەكان (كسینوفون)‪ :‬وواڵتی كاردۆخیان بە‬ ‫چیا وەسف دەكات‪.‬‬ ‫دوات����ر ل��ە س���ەردەم���ی س��اس��ان��ی��ان مەفهومی‬ ‫كۆهستان قوهستان بالد جبل پەیدا بوو‪.‬‬ ‫هەرێمی چیاكان (اقلیم جبال) لە بالد جبل‬ ‫وەرگیراوەی دەقاودەقی كۆهستان كوێستانە كە لە‬ ‫سەردەمی ساسانیان ناوی فەرمی ناوچە شاخاوی‬ ‫یەكانی رۆژه��ەالت��ی كوردستان ب��وو كەزۆرینەی‬ ‫رووبەرەكەی لە چیای بڵندو سەخت پێكدەهات‪.‬‬ ‫هاوكات بە وواڵتی پەهلەویش دەناسرا بنچینەی‬ ‫گۆڤارى موساسير‬

‫‪9‬‬

‫خوداوه‌ندی هاڵدی‬

‫ئەم ناوەش دەگەرێتەوە سەردەمانی پێش ئیسالم لە‬ ‫س��ەردەم��ی سولجوقیەكان س��ەدەی پێنجی كۆچی‬ ‫یانزەی زاینی لە پاڵ هەرێمی چیاكان بە عێراقی‬ ‫عەجەمیش ناو دەبردرا تا لە عێراقی عەرەبی چیا‬ ‫بكرێتەوە ب��ەاڵم ه��ەر ن��اوی كۆنی كۆهستان لە‬ ‫نێو خەلك بە كار دەهات‪.‬لە سەر چاوە عەرەبیەكان‬ ‫بە شێوەی (قهستان قوهستان) دەنوسرا‪.‬یاقوتی‬ ‫حەمەوی (كە لە ساڵی ‪ 626‬كوچی)‪ ،‬كوچی كرووە‬ ‫دەلێت‪ :‬لە زۆرب��ەی ووالتانی عەجەمیدا‪ ،‬چەندین‬ ‫شوێن بە قۆهستان دەناسرێن (معجم البلدان ‪ -‬وفیات‬ ‫االعیان)دكتور زرارصدیق كورد و كوردستان‪.‬‬ ‫هێرشەكانی سۆمەریان و بابلیان و ئاشوریان بۆ‬ ‫كوردستان ئەو ووالتە درێژەی هەبووە‪ ،‬لە هەزارەی‬ ‫دووەم���ی پێش زای��ن لە الی��ەن ئاشوریەكان داگیر‬ ‫‪10‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫دەكرێ‌‪.‬سارگۆن شاالوی هەشتەم بۆ سەر ئۆرارتۆ‬ ‫ئەگریكەكان رۆم��ان��ەك��ان و تیگرانی ئ��ەرم��ەن و‬ ‫بیزەنتیەكان و سوپای عەرەبە موسلمانەكان و تەوژمی‬ ‫تورك و مەغول و غوز و سەفەوی یەكان و قاجارەكان‬ ‫و عوسمانیەكان و شاكانی ئێران و سولتانەكانی‬ ‫عوسمانی و توركە كەمالیەكان و حكومەتە یەك‬ ‫لە دوای یەكەكانی عێراق تا لە دەورانی بەعس بە‬ ‫ئەوجی خۆی گەیشت لە ش��االوی پاكتاو كردنی‬ ‫رەگەزی و ئەنفال و راگواستن و كوشتنی بە كۆمەل‬ ‫بە هەزاران هەزارانیان بە ناوی مەلعون و مەنفور ژێر‬ ‫خاك كردن‪ ،‬ئەوانەی رزگاریش دەبوون دەگەیشتنە‬ ‫باوەشی چیا‪ .‬چیا سەنگەری مانەوی ئەو نەتەوەیە‬ ‫بوو‪.‬‬ ‫(جۆن بلوك و هارڤی مۆریس)دەلێن‪ :‬ال اصدقاء‬ ‫للكوردی سوی الجبال‪ .‬كورد هێ دۆستێكی نیە‬ ‫بێجگە لە چیا‪ .‬چیا رولێكی گرنگی گێرا لە‬ ‫بزوتنەوەی رزگاری خوازی كوردستان خەباتێكی پڕ‬ ‫لە سەروەریان لە گەل ئەو ب��رادەرە عەزیز (چیا)بە‬ ‫سەر برد‪.‬‬ ‫زیاتر لە سەدەیەك خەبات لە ئاكام دارێكمان‬ ‫لە سەر بەردێك دانەنا تا دەشت و شار ڕانەبوون و‬ ‫كۆچڕەوی ملیونی دەستی پێ‌ نەكرد بە حكومەت‬ ‫و پارلەمان نەگەیشتن‪ .‬كەواتە حكومەت و پەرلەمان‬ ‫بەرهەمی ش��ار و دەش��ت��ە‪ .‬چیا رەم��زی خەبات و‬ ‫مانەوەمانە‪،‬هێمای رزگاری خۆازی مانە‪ .‬چیا بوو‬ ‫بە سیمبولی وواڵتی چیا‪.‬‬ ‫بۆیە دەلێم مالئاوا ئەی برادەری عەزیز‬ ‫لەو بەرزایەوە سەیرم بكە لە دەشتەكان سەرەتایەكی‬ ‫ێ دەكەین لە خەبات تێكوشان و ژیار‬ ‫تازە دەست پ ‌‬ ‫وشارستانیەت‪.‬‬ ‫ماڵئاوا ئەی چیا‬

‫ریكالم‬

‫نه‌خۆشخانه‌ی سه‌رده‌م‬

‫هه‌ولێر‪-‬شه‌قامی نه‌ورۆز–نزيك ‪ 100‬مه‌تری‬ ‫اربيل –شارع نوروز – قرب ‪ 100‬متری‬ ‫‪info@serdem.co‬‬ ‫‪www.serdem.com‬‬ ‫‪mob:+964 4180077-0750 7402747‬‬

‫گۆڤارى موساسير ‪11‬‬

‫ریكالم‬

Tablo Mall - Erbil Mobilya Mess Mail: hawlersafa@yahoo.com Tel : 07507373120 07503398292

2012 ‫) زستانى‬1( ‫ژمار‌ه‬

12

‫ریكالم‬

‫گۆڤارى موساسير ‪13‬‬

‫ریكالم‬

‫پشه‌یی و راستگۆیی‬

‫گوندی موجیه‌سه‌ر (موساسیر)‬ ‫‪14‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫شاعێر و فەیلەسوف و مفكری كورد احمدی خانێ‬

‫بەری زیاتر لە سێ سەد سال ماموستای فكری ناسیۆنالیزمی‬ ‫كورد (احمدێ خانێ )ئەفسوس دەخوازێ لە یەك نەبوونی كورد‬ ‫ئەوەندە نا ئومێد دەبێ تا دە بێتە ( مرۆڤێكی قەدەری ) بۆیە‬ ‫دەلێ ‪ :‬خودێ ژ ئەزەل وەسا كر‬ ‫ئەڤ رۆم و عەجەم سەر مە راكر‬ ‫لە دادی نەبوونی ئەو یەكبوونە چۆن رووبەرووی دوژمنانی‬ ‫دەبێتەوە ئەگەر یەكبوون هەبێ زەمینە ی دین و دەولەت‬ ‫ئامادەیە و تەكمیل دەكرێ ‪:‬‬

‫گە ردی هەبووا مە ئیتیحادەك‬ ‫ڤێكرا بكرا مە ئینقیادەك‬ ‫رۆم و عەرەب و عەجەم تەمامی‬ ‫هەمیان ژ مە را دكر غوالمی‬ ‫تەكمیل دكر مە دین و دەولەت‬ ‫تەحسیل دكر مە عیلم و حیكمەت‬ ‫تەمیز دبون ژ هەڤ مەقاالت‬ ‫مومتاز دبون خودان كەماالت‬ ‫ئەرێ ئێستاشی دەگەل دابێ خودانێك هەیە وەالمی‬ ‫ئەم داد و هاوارەی خانێ بداتەوە ؟یان هێشتا كەسادە‬ ‫بازاری فكری خانێ ؟‪.‬‬

‫عیلم و هونەر و كەمال و ئیزعان‬ ‫شیعر و غەزەل و كیتاب و دیوان‬ ‫ئەڤ جنس ببا ل باوی مەعمول‬ ‫ئەڤ نەقد ببا ل نەك وی مەقبول‬ ‫من دی عەلەما كەالمێ مەوزون‬ ‫عالی بكرا ل بامێ گەردوون‬ ‫بیناڤە رحا مەلێ جزیری‬ ‫پێ حەی بكرا ‪ ،‬عەلی یێ حەریری‬ ‫كەیفەك وەبدا فەقێهێ تەیران‬ ‫هەتا ب ئەبەد بمایی حەیران‬ ‫چبكم كو قەوی كەسادە بازار‬ ‫نیتن ژ قوماشێ را خەریدار‬

‫گەر هەبوا مەژی خودانەك‬ ‫عالی كەرەمەك ‪ ،‬لەتیف دانەك‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪15‬‬

‫پەرستكای هالدی لە موساسیر (موجیەسەر) له‌ سه‌ده‌ی ‪ 19‬تا ‪7‬ی به‌ر له‌زاین‬

‫كامێرای (سامی جوندی) كێلی قه‌بر ل ‌ه كوردستان‬ ‫‪16‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫پەیامی موساسیر (‪)1‬‬ ‫بەدوای سەرەتایەكی تازە بۆ گەلێكی كۆن و عەریق‬

‫سەرنووسەر‬

‫ئەوەی لەم دونیایە مەبەستە‪ ،‬مرۆڤـ و مرۆڤایەتیە مرۆڤـ پێوەری هەموو شتێكە و خەلیفەی خودایە‬ ‫لە سەر ئەم زەمینە بوونەوەرێكی روحی و مادیە‪،‬خوای مەزنیش دەفەرمووێ‌‪:‬‬

‫(لقد خلقنا اإلنسان فی أحسن تقویم)‬ ‫(ئێمە مرۆمان لە رێكترین شێوە وەدی هێنا)‬ ‫(ئایەتی ‪ 4‬سورەی التین) بەرای فەلسەفەی مادیش‬ ‫مێشكی مرۆڤـ ئەوجی پێشڤە چوونی مادەیە‪/‬ئاین‬ ‫و یاسا و شەر و جەنگ و ئاشتی و ت��ەواوی كارو‬ ‫چاالكی مرۆڤـ لە پێناوی دادوەریە(عەدالەت) دایە‪،‬‬ ‫عەدالەت خواستی ئینسانە‪.‬‬ ‫عەدالەتیش دروست كاری مێژووە‪،‬ئاكامی كارلێك‬ ‫كردنی كۆمەالیەتیە بە مانای عەدالەت بیرۆكەیەك‬ ‫نیە لە هابیلی مەقتلووە بۆمان مابێتەوە بەلكو دروست‬ ‫كاری پرۆسەی پێشڤەچوونی مێژوویە‪ ،‬لە رێگەی‬ ‫مرۆڤانی بەشداربوو لە پێكهێنانی مێژوو‪ ،‬مێژوو بە‬ ‫زانست بوونی ئینسانە مێژوو هەموو چین و توێژ‬ ‫و كەسایەتیە كۆمەالیەتیەكان و قوناغەكانی پێناسە‬ ‫كردووە دیارە هیچ شتێكیش گشتی نیە‪ ،‬لەوانەیە‬

‫كەسانی هەبن بەدەر لەو پێناسەیە‪.‬‬ ‫لە ناو هەر پێناسەیەك حەقیقەتێك هەیە لە ژێر‬ ‫هەر كوفرێك ئیمانێك هەیە‪ ،‬پیاوانی ئاینی لە هەر‬ ‫زمان و مەكانێك بن جیاواز نین‪ ،‬هەموویان بەرگری‬ ‫لە ئاینی باب و باپیرانیان دەكەن‪ ،‬كە كۆمەلگای ئێمە‬ ‫ئاینێكی توحید بەرێوەی دەبات‪ .‬لەنێو خەلكانێكی‬ ‫ێ‬ ‫موحیدیش پەروەردە بووین بەرگری لە تەوحید دەكر ‌‬ ‫وەك حەقیقەتێكی ن��ەگ��ۆر‪ ،‬كۆمەلگایەكی تر كە‬ ‫ێ پیاوانی ئاینی‬ ‫(وثنیة) شركە یا بت پەرستە لە و ‌‬ ‫بەرگری لە حەقیقەتی بت په‌رستنی خۆیان دەكەن‪.‬‬ ‫نموونە‪ :‬كاتێ‌ چین ووالت��ی بچووكی(تبت)ی‬ ‫داگیر كردپیاوانی ئاینی و دەالیالمەكانی تبت بە‬ ‫روحی خۆیان بەرگریان لە (بودای) دەكرد‪ .‬غەمی‬ ‫ئەشكەنجە و مردنی خۆیان نەبوو‪ ،‬بەلكو غەمی‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪17‬‬

‫ئەوەیان بوو نە وەك رقی جەالدەكانی (چین) یان‬ ‫ێ‬ ‫بچێتە نێو دل چونكە دلێك خوا په‌رستنی تێدا ب ‌‬ ‫ێ رقی بچێتە ناو‪.‬‬ ‫ناب ‌‬ ‫لەوە دەترسان نەوەك لەو حەقیقەتە بێ‌ بەش بن‬ ‫به‌اڵم لە الی چینیە كۆمەنیستەكان حەقیقەتی ئاین‬ ‫(ئەفیونە)‪ ،‬مادەیەكی هۆش بەرە‪ ،‬كەواتە حەقیقەت‬ ‫ب��ە پ�ێ‌ ی ب��ەرژەوەن��دی و ئ����ارەزووی مرۆڤەكانە‪.‬‬ ‫ئەمەش دەبێتە نیزاعێك لە نێوانی ئەم حەقیقەتانە‪،‬‬ ‫لەو نێوەندەدا حەقیقەتێكی تر سەر هەڵدەدات كە لە‬ ‫ب��ەرژەوەن��دی ج��ۆری مروڤایەتیە بە گشتی كەواتە‬ ‫دیسان هەر مرۆڤـ پێوەری حەقیقەتە‪.‬‬ ‫حەقیقەت رێگا یەكە بۆ گەیشتن بە عەدالەت‪،‬‬ ‫لەبارەی حەقیقەت كتێبی دیزاینی م��ەزن (ستێڤن‬ ‫هۆوكینگ و لیونادوملۆدینۆ) باس لە مودیلێكی‬ ‫حەقیقەت دەكات‪.‬‬ ‫چەند سالێك لە مەوبەر ئەنجومەنی شارەوانی‬ ‫(م��ۆن��زا) لە (ئیتالیا) هەلگرتنی زەردەم��اس��ی لە‬ ‫ناوقووتووی (كەمولە) ی چەماوەدا لە ماسی گرەكان‬ ‫قەدەغە كرد‪ ،‬لە بەر ئەوەی زەردە ماسیەكان لە ناو‬ ‫كەمولە چەماوەكە ـ تەنەكان لە دەرەوە زڵتر دەبینن‬ ‫ئەمەش بینینی حەقیقەتیان لێ‌ تێكدەدات‪ .‬ئەو كاتە‬ ‫ێ لە گەل‬ ‫حەقیقەت لە الی زەردە ماسی جیاواز دەب ‌‬ ‫حەقیقەتی ئێمە‪ .‬حەقیقەتی زەردە ماسی كەمتر‬ ‫دەبێتە جێگای متمانە ‪ ،‬دیارە بینینی زەردەماسی‬ ‫وەك بینینی ئێمە نابێ‌‪ .‬به‌اڵم زەردە ماسیش دەتوانی‬ ‫یاسای زانستیەكان بۆ كۆنترولی جوولەی تەنەكانی‬ ‫دەرەوەی ق��ووت��ووك��ە‪ ،‬خ��ۆی ل��ە ن���اودا دەی بینێ‌‪،‬‬ ‫فورمەلە بكات‪.‬‬ ‫جوولەی تەنێك لە الی ئیمە لە سەر هێلێكی‬ ‫راس��ت��ە ب���ه‌اڵم ل��ە الی زەردە م��اس��ی چ��ەم��اوەی��ە ‪.‬‬ ‫زەردەماسی دەتوانی یاساكانی سروشت لە الیەك كە‬ ‫لە چ��وار چێوەی چەماوە داب�ێ‌ فورمەڵە بكات و‬ ‫هەمیشە بە حەقیقەتی بزانێ‌‪.‬‬ ‫ئەگەر زەردەم��اس��ی تیۆریەكی لەم چەشنەی‬ ‫فۆرمەلەكرد ئێمە دەبێت تێروانینەكەی وەك كێشانی‬ ‫‪18‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫نمونەیەكی دروس���ت ل��ە حەقیقەت وەربگرین‪.‬نەك‬ ‫رووبەرووی ببنەوە و نكولی لێ بكەین‪ .‬یان بە تاوانی‬ ‫بزانین نمونەیەكی تر لە مێژووی گەران بە دەوای‬ ‫حەقیقەت‪.‬‬ ‫بەپێی ئینجیل خەلك باوەریان بە وەستان و تەخت‬ ‫بوونی زەوی هەبوو كە چی ئەم بابەتە لە ئینجیل‬ ‫هەر نەنوسرابوو‪ ،‬گالیلۆش بەرگری لە مۆدیلی‬ ‫(كۆبرنیك) دەك��رد دەی گوت‪ :‬زەوی تەخت نیە و‬ ‫دەش سۆرێ‌ دەجوولێ‌ پیاوانی كەنیسەی تورە كرد‪.‬‬ ‫ئەم توورەی ئەوان لە دادگای كردنی گالیلو لە ساڵی‬ ‫‪ 1633‬بە تومەتی كوفر ك��ردن بە لوتكەی خۆی‬ ‫گەیشت گوایە بۆ چونەكەی گالیلو لە گەل كتێبی‬ ‫پیروز دژایەتی هەیە‪.‬‬ ‫گالیلو تاوانبار كرا و سزا درا دەبێ‌ دەست بە‬ ‫سەر بێ‌ لە ماڵی خۆی و پەشیمانیش دەر برێ‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫لە دوای دادگایەكە لە ژێر لێوی یەوە گوتی هێشتا‬ ‫دەجوولێ‌‬ ‫سەرئەنجام لە دوای ئەوەندە سالە لەساڵی ‪1992‬‬ ‫كەنیسەی كاسۆلێكی رۆما رێزی لە گالیلو گرت‪،‬‬ ‫بە فەرمی سەرزەنشتی ئەو بریارەی كەنیسەی كرد‬ ‫بە هەڵەی ناو برد ‪.‬‬ ‫بوونی گەردوون بە پێی فیزیای كوانتەم ‪13،7‬‬ ‫بلیون ساڵە به‌اڵم بوونی مرۆڤی عاقل لە سەر ئەم‬ ‫گەردوونە دەی��ان ه��ەزار سالێك تێ‌ پەر ناكات‪ .‬ئەم‬ ‫تیۆەریەی فیزیای كوانتەم تەفسیری گ��ەردوون و‬ ‫سروشت و ژیان دەكات‪.‬باس لە ژمارەیەك گەردوون‬ ‫و كۆمەلەی خ��ۆر دەك��ات وەك كۆمەڵەی خۆری‬ ‫خۆمان‪.‬كە لە توانای خوێندنەوەی هیچ ماكینەیەكی‬ ‫حسابیدا نیە بگرە هیچ كۆمپیوتەرێكیش‪ .‬ئەم تیۆرە‬ ‫باسی لە بیلیون‪ ،‬بیلیون خۆر دەكات نەك تەنیا یەك‬ ‫دانە خۆر وەك ئەو خۆرەی ئێمە دەیناسین و لە كتێبە‬ ‫ئاسمانیەكان باسی لێوە دەكات لە بارەی گەردوون‬ ‫و پەیدا ب��وون��ی‪ ،‬پێ وای��ە ئ��ەم دونیایەی ئێمە لە‬ ‫سەرەتا لە چەند میلێك تێپەری نەكردووە‪ ،‬هەمیشە‬ ‫لە كشان دایەوە‪ ،‬ئێستاش لە گەوره‌بوون و كشاندایە‪.‬‬

‫نیتشه‌‬

‫(ه��ەی��ب��ل) ت��ی��ۆری كشانی زەوی دان���ا‪ ،‬ك��ە زەوی‬ ‫هەمیشە لە كێشان دایە‪ ،‬به‌اڵم ئەو كێشانی زەوی بە‬ ‫چاوی خۆی نەیبینی‪ .‬كەواتە حەقیقەت هەمیشە بە‬ ‫چاوێكی ئاسایی نابیندرێت‪.‬‬ ‫مرۆڤیش دووسەد هەزار سالە لە سەر ئەم زەمینە‬ ‫وەك مرۆڤی عاقل دەژی‪( ،‬هۆمۆساپێنسەكانە)‬ ‫كە لە نزیكەی دوسەد هەزار سال پێش لە دامێنی‬ ‫بیابانی ئەفریقیا دەركەوتن‪ .‬زمانی نووسینیش بە‬ ‫پێی زانستی جیولۆژی زەوی ناسی بۆ ‪ 7000‬حەوت‬ ‫هەزار ساڵ دەگەرێتەوە‪ .‬بۆ یەكەم جاریش مرۆڤ كە‬ ‫دیاردە سروشتیەكانی بەیاساییەكی زانستی شرۆڤە‬ ‫كرد دەگەرێتەوە بۆ سەدەی شەشی بەر لەزاین‪.‬‬ ‫یەكەم فۆرمەلەی بیركاری یاسای سروشت‬ ‫دەگ��ەرێ��ت��ەوە ب��ۆ كەسایەتیەكی ئایۆنیا ب��ەن��اوی‬ ‫فیساگورس (‪490 - 580‬پ ز) زانایانی شارستانی‬ ‫ئایونیا یەكەم كەسانێك بوون دیاردە سروشتیەكانیان‬ ‫بە پێ‌ ی یاسایی فەەرمان رەوایی سروشتی شرۆڤە‬ ‫كرد نەك بە رێگەی ئەفسانە و خواناسی‪ .‬ئایۆنیا‬ ‫كۆلۆن مستعمرە یەكی گریكەكان ب��وو‪ ،‬دەسەالتی‬ ‫قەڵەم ڕەوی یەكەی لە توركیا تا ئیتالیا بڕی دەكرد‪.‬‬ ‫خستنەرووی بەڵگە زانستیەكان ولۆژیكی و‬ ‫تیۆریەكان زۆر لە بیرو باوەرو ئاینەكۆنەكانی بێ مانا‬

‫بودا‬

‫هێشتنەوە مێژووی فەرمان رەوای نەریت (تەقالید)‬ ‫و ئاینی و رسومی باو باپیران سەدان هەزار ساڵی‬ ‫بەسەر كۆمەلگای ئ��ادەم��ی��زاد تێپەراند‪ .‬ئێستاش‬ ‫مۆدیلی ژیانی سەرەتایی لە نێو كورد دەبینین هێشتا‬ ‫پەیوەندیەكانی ئابووری دەگەرێنەوە بۆ دەورانی سۆمر‬ ‫پێشتر‪ .‬ئەم مانەوەیە لە سەر تەقالید و بیروباوەری‬ ‫باوباپیرانەوە مێژووێكی هەیە‪ ،‬سەیری بەشی دووەمی‬ ‫ئایەتی‪23‬ـ لە سورەی زخرف بكە‪ .‬چۆن ئیسالم لە‬ ‫بانگەوازەكەی رووبە رووی باوەرو نەریتەكۆنەكانی‬ ‫پێش خۆی دەبێتەوە (إنا وجدنا آ‌با‌ونا علی أمة وإنا‬ ‫علی آثارهم مقتدون)‬ ‫باوباپیرانی ئێمە لەسەر بیرو باوەرێك بوونەوە‪،‬‬ ‫ئێمەش پەیرەوی ئەوانین‪.‬‬ ‫تێكشكاندنی نەریت و باوەرەكۆنەكان‬ ‫شكاندنی نەریت بە مانای دژای��ەت��ی كردنی‬ ‫كۆنەپەرەستییە‪ ،‬مێژوو سەلماندوویەتی لەگەڵ بە‬ ‫زانست بوونی ئینسان‪ ،‬نەریت و كەلتورو باوەرەكانی‬ ‫مرۆڤیش گۆرانی بە سەردا دێ‌‪ .‬بە گشتی مرۆڤەكان‬ ‫لە یەك دەچن به‌اڵم كەلتور و نەریت و باوەرە ئاینیەكان‪،‬‬ ‫پێست‪ ،‬رەگ���ەز‪ ،‬شۆینی ژی��ان و فاكتورەكانی تر‬ ‫بونتەمایەی دروست بوونی سنوورو دوور كەوتنەوەی‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪19‬‬

‫ێ كەلكە بۆیە بە‬ ‫مرۆڤەكان لێك‪ ،‬دیارە میراتێكی ب ‌‬ ‫ێ وەسیەت بە ئێمە دەگ��ا‪ .‬لۆژیك‬ ‫خ��ۆرای و بە ب ‌‬ ‫و خستنە رووی بەلگە تیوریەكان‪ .‬زۆر لە نەریت‬ ‫و بیروباروەرو ئاینە كۆنەكانی لەنێو بردن‪ ،‬هەر وەك‬ ‫باوەری دونیا تەختەو وەستاوە ورۆژیش هەڵدی و ئاوا‬ ‫دەبێ‌ ‪ .‬دوای فیزیا توانی ئەم نەریتە بشكێنێ‌‪.‬هەندێ‌‬ ‫لە باوەركانی كە نیسەی بە درۆخستەوە‪ .‬نیتشە دەلێ‌‪:‬‬ ‫ێ‬ ‫ئەوانەی بتە كۆنەكان دەشكێنن ـ بت گەلێكی نو ‌‬ ‫لە جیهان دادەنێن‪ ،‬ئەگەر نەریت و باوەر و پەیكەری‬ ‫بتە رێزدارەكان برۆخێندرێن مرۆڤ گەلێكی زۆر لە‬ ‫ناو دەچن‪.‬‬ ‫زۆرجار سەركەوتن لە بەرژەوەندی مرۆڤەكاندانیە‪،‬‬ ‫بەلكو نەریت و باوەرە كۆنەكان ـ قایمتر دەكەن ـ بۆنمونە‬ ‫سەركەوتنی سەالح الدین‪.‬‬ ‫ل���ەش���ەری س��ەل��ی��ب��ی��ەك��ان (خ����اچ ه��ەڵ��گ��رەك��ان‬ ‫سەركەوتنێكی م��ەزن ل���ەرووی جەنگەوە زیانێكی‬ ‫زۆریش لەقایم كردنی باوەر و تەقالید كە كۆمەلكای‬ ‫لە جوولە خست بزانە ئەو سەركەوتنە چ زیانیكی بە‬ ‫كۆمەلگای خۆی گەیاند و سودێكی زۆریشی بە‬ ‫ئەوروپا و خاچ هەلگرەكان گەیاند ـ نەریت و باروەری‬ ‫كۆنی كەنیسەی شكاند‪ ،‬كە چ بەالیەكیان بە ناوی‬ ‫ئاینەوە ب��ە س��ەری خەلك هێنا ب��وو ل��ە سەدەكانی‬ ‫ناوەراست به‌اڵم خەلكێكی زۆریش بوونە قوربانی ـ كە‬ ‫خەلكی رەشوكی و داهێنەران روشنفكران و زانایانی‬ ‫فیزیكی‪.‬‬ ‫ئەم جارە كە خاچ هەلگرەكان كە هاتنەوە‪ ،‬بە‬ ‫فرۆكەكانیان بە سەر بیابانەكانی دورگەی عەرەبی‬ ‫دەفرین بە ئاسمانەوە ب��وون‪ ،‬ئەوانیش بە شمشیر و‬ ‫سواری حوشترەكانیان بە دوای فروكەكان دەكەوتن؛‬ ‫هاواریان دەكرد (نحن احفاد صالح الدین)‪ .‬ئەو (قدسە)‬ ‫ی سەالحەدین رزگاری كرد ئەوان وەك بەخشیشی‬ ‫بردنەوە دایانەوە بە جوولەكەكان‪ ،‬نمونەیەكی تری‬ ‫لە دۆران��دن��ی كە چ��ۆن كۆتای بە نەریتێكی كون‬ ‫دینێ‌ وەك حەقیقەتێكی پوچەڵ و چ دەرگایەكی‬ ‫بەختەوەری لە مرۆڤ دەكاتەوە‪.‬‬ ‫‪20‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫خەلكی ژاپۆن هەر لە كۆنەوە باوەریان وا بو ـ‬ ‫ئیمپریاتوریت شای ژاپ��ۆن كە لە ن��ەوەی خودایە ‪،‬‬ ‫هیچ كات نادۆرێنێ‌ و بەزینی بۆنیە‪ ،‬لە جەنگی‬ ‫جیهانی دووەم رووسیای شكەست دا بە شێكیش لە‬ ‫خاكی چینی گرت بەم جۆرە بروای خەلك زیاتر بە‬ ‫هێز بوو بەئیمپریاتۆر و بە وەچەبوونی خوا‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫كاتی ئەمریكا ژابۆنی شكەستدا دەرئەنجامەكانی‬ ‫بۆمبەئەتۆمیەكان ئیمپریاتۆردانی بەدۆراندن وشكان‬ ‫دان���ا‪ ،‬خەلكی ژاب���ۆن نەیانتوانی ئەمەباوەربكەن‬ ‫جۆن وەچ��ەی خوا دەدۆرێنی له‌گه‌ڵ دیاركەوتنی‬ ‫ئەوراستیە‪ ،‬كە ئەوە هیج یەیوەندیەكی بەخواوە نەبووە‬ ‫زۆر لە خەڵكێكی ئاسایی و سووپاو بەرپرسان خۆیان‬ ‫كوشت‪ .‬له‌گه‌ڵ شكاندنی ئەو تەقلیدە(نەریتە)‪ .‬‬ ‫ژابونی بەرۆژكاری ئەمرۆ گەیان ـ بەلەناوچوونی‬ ‫ن��ەری��ت‪ ،‬ب��اوەرەك��ۆن��ەك��ان دەب��ی خەلك ج تاوانیكی‬ ‫ق��ورس��ی داب���ی‪ ،‬ل��ەژی��رج گوناحیك وشركێك ژی��ان‬ ‫بەسەردەبەن شرك رەمزی جەهالەتە ـ بەقسەی (بودا)‪:‬‬ ‫نەریتە كۆنەكان دڵیكی چەپلن‪ ،‬ئەوەندە ماونەتەوە‬ ‫چەپەل بوونە‪ ،‬بەووتەی ب��ودا ـیەكەم هەنگاوبەرەو‬ ‫جاك بوونەوە‪ ،‬ئازادكردنی روحە لەو دلە چەپەالنە؛‬ ‫دوژمن بە دوژمنایەتی كۆتایی ناێێ‪ ،‬بەڵكو دوژمن‬ ‫بەدۆستایەتی كۆتای پێدێ (نەریت وباوەرە كونەكان)‬ ‫دڵێكی چەپەلن لەالوازیەوە سەرجاوەوەدەگرن زیاتر لە‬ ‫هەركەسێك زی��ان ب��ەالوازەك��ە دەگەیەنێ كەخویەتی‬ ‫(ك��ەس��ی هەلگری ب��ی��روب��اوەر و نەریتەكۆنەكەیە)‬ ‫ریگای ئ��ازادی لەبەرامبەرشكاندنی نەریت وباوەرە‬ ‫كۆنەكاندایە‪.‬‬ ‫شارستانیەت‬ ‫شارستانیەت دەزگایەكی بە یەكەوە بەستراوە‬ ‫ولێك ناكرێتەوە و ئەندامەكانی لێك جیا ناكرێنەوە ‪.‬‬ ‫شارستانیەت كاتێ‌ دێت بە چاكە و خراپەوە دێت‪،‬‬ ‫ناشكرێ‌ پاسەوانێك لە سنور دابنێن‪ ،‬ئ��ەوەی باشە‬ ‫گومركی بكەین و ئ��ەوەی خراپە رەت��ی بكەینەوە‪،‬‬ ‫شارستانیەتی رۆژ ئاوا رەۆشێكی زۆر بە هێز و سەرنج‬

‫دیورانت‬

‫ڕاكێشە ئیمكانی نیە بە روویا بوەستی‪ ،‬ئەوەی ڕاش‬ ‫بوەستێ‌ تێكی دەشكێنێ‌‪ .‬ئەو شارستانیەتە بە تەنیا‬ ‫شارستانیەتی رۆژئاوا نیە بەلكو هی رۆژهەالت و‬ ‫هەموو مرۆ ڤایەتیە‪ ،‬ئەگەر قەول وابێ‌ شەریش لە‬ ‫گەل الیەنە سلبیەكەی ئەو شارستانیەتە بكەین ‪ .‬ئەو‬ ‫ێ ناكرێ‌ وا باشە‬ ‫چەكە هزریە كۆنەی ئێمە شەری پ ‌‬ ‫ئەو باڵە خانە كۆنە هەڵوەشینەوە رۆژێك بە سەرمان دا‬ ‫دەرووخێ‌‪ .‬بە نوژەن كردنەوە‪ ،‬چارەسەر ناكرێ‌‪.‬بەدوای‬ ‫سەرەتایەكی تازە‪.‬‬ ‫ئەگەر بگەرێنەوە بۆ س��ەردەم��ی شارستانیە‬ ‫كۆنەكانی ئاسیا‪ ،‬كە كوردستان بەشێكە لە كێشوەری‬ ‫ێ لەو شارستانیەتە‬ ‫ێ بەش ناب ‌‬ ‫ئاسیا‪ ،‬ئەوا كورد ب ‌‬ ‫مەزنانەی ئاسیا‪.‬‬ ‫دكتور عەلی تەتەر لە كتێبی كورد و مێژوودا‬ ‫دەلێ‌‪ :‬نووسەر ی فەرەنسی ئۆژن پیتار دەنووسێ‌‪:‬‬ ‫ێ مرۆڤ هزر لە شارستانیەتە مەزنەكانی ئاسیا‬ ‫دەم ‌‬ ‫دەكاتەوە‪ ،‬ئەو غەمە دامان دەگرێ‌‪ ،‬كە نازانین كام‬ ‫لەم میللەتانەی ئێستا لە ئاسیا دەژین‪ ،‬دەتوانن بلێن‬ ‫ئێمە میراتگری ئەو شارستانیانەین‪ ،‬رەنگە بەشێك لە‬ ‫كوردان و ئەرمەنیان بشێن بلێن ئێمە پاشماوەی ئەو‬ ‫شارستانیانەین‪.‬‬

‫عه‌لی شه‌ریعه‌تی‬

‫شارستانیەت لە نەمانی ترسەوە دەست پێدەكات‬ ‫ێ ئۆقرەی و وون‬ ‫ێوب‌‬ ‫بۆ سەرەتای دەسپێكی دڵەراوك ‌‬ ‫كردنی زات‪.‬‬ ‫(ویل ـ و ـ دیوارانت‪ :‬قصة الحضارة) دەلێ‌‪:‬‬ ‫شارستانیەت سیستەمێكی كۆمەالیەتییە‪ ،‬وا لە‬ ‫مرۆڤــ دەكا بەرهەمە رۆشنبیریەكانی زیاد بكات‪،‬‬ ‫كە شارستانیەت چوار رەگەزە؛ داهاتە ئابووریەكان‪،‬‬ ‫سیستەمی سیاسی‪ ،‬نەریتەكانی ئافراندن‪ ،‬شوێن‬ ‫كەوتنی زانست و هونەر‪ .‬ئەمەش لەو كاتەوە دەست‬ ‫پێدەكات‪ ،‬كە كۆتایی بە هەلچوون و ترس دێ‌‪ .‬لە ترس‬ ‫ێ شارستانیەت‬ ‫ێ بگوتر ‌‬ ‫بە ئامانەت گەیشت‪ ،‬دەكر ‌‬ ‫بەرهەمی ئاسایشی م��رۆڤ��ە‪ ،‬ل��ەو ن��ەت��ەوان��ەی كە‬ ‫بەزەحمەت قوتی رۆژانەیان دەس دەكەوێ‌‪.‬‬ ‫(دكتور عەلی شەریعەتی دەفەرموێ‌‪ :‬ئەگەر‬ ‫مرۆڤێك گەیشتە سەر زەمینێك بە بێ‌ كار و تێكوشان‬ ‫و ماندووبوون‪ ،‬هەرچی ویستی بۆی مسۆگەر بێت‪،‬‬ ‫هەرگیز ناتوانێ‌ شارستانیەتێكی مەزن بوونیاد بنێ‌‪.‬‬ ‫خۆ ئەگەر لە خاكێكدا چاوی كردەوە بە زۆر ترین‬ ‫كار و كۆششی نەگەیشتە س��ەرەرێ ی‪ ،‬ژیانێكی‬ ‫خۆش‪ ،‬ئەوا پێویستی بە تەكنیك و تێفكرین هەیە‪،‬‬ ‫هەم سەر خانی كۆمەل و هەم ژێر خانی كۆمەڵ)‪.‬‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪21‬‬

‫فۆكۆیاما‬

‫شارستانیەت بەرهەمی داهێنانی زرورەت��ەـ زرورەت‬ ‫دایكی داهێنانە‪.‬‬ ‫ئاریایەكان كەدێنە بانەكانی ئێران و كوردستان‬ ‫و تا دەگاتە دەڵتای دیجلە و فرات‪ ،‬كەسۆمەریەكان‬ ‫یەكەم كۆچی ئاریایەكان بوون گەیشتنە باشووری‬ ‫مێزۆ بۆ تامیا‪ ،‬كۆچی دووەمی ئاریایەكان دەگەنە‬ ‫هیند و ئێران ‪.‬‬ ‫كە هەر دووكیان یەك نەژاد بوون‪ ،‬لە سەر خانی‬ ‫هەریەكیان ئاینێكی جیا پێك ه��ات‪ ،‬ئاریایەكانی‬ ‫هیند لە گەل خاكێكی بە پیت وبەرەكەت و ژیانێكی‬ ‫ئاسوودە رووبەرووبوونەوە‪ .‬ژیانێكی مادی و ئابوری‬ ‫و خوش گوزەرانیان دەسكەوت‪ .‬بۆیە بە دوای شیعر‬ ‫و ه��ون��راوە و موسیقا و هونەر و هەستە بەرزەكان‬ ‫و خ��ەی��االت��ی چ��ەوت و الرێ ی (ان��ح��راف��ات) دا‬ ‫رۆیشتن لە واقعی رۆژان��ەی ب��ەردەوام��ی ئابووری‬ ‫ڕادەك��ات‪ ،‬بۆیە دەست بە تاڵ دەبن و دەرفەتیان بۆ‬ ‫دەرەخسێ‌‪ ،‬كە بەرزترین بەرهەمی ئەدەبی و سوز و‬ ‫ناسكترین هەستە شاعێر یانە و جوانترین بەرهەمی‬ ‫موسیقا و هونەر‪ ،‬رازاوەترین بەرهەمی نیگاركێشی‬ ‫وبیناسازی بەدی بهێنن‪ ،‬لە الیەكی تر قۆلترین سۆزە‬ ‫عیرفانیەكان و سۆفی گەری و عیشق و بەرزترین‬ ‫‪22‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫ئارنۆلد توینبی‬

‫ئیدیال و خەیااڵتی مرۆی لە فەرهەنگی (هیندا) بە‬ ‫دیار دەكەون كە نمونەی بەرزیان دەبیندرێت لە ژیانی‬ ‫(بوودا) و قوتابخانەی فكری (ڤیدای)‪.‬‬ ‫به‌اڵم ئاریایەكانی ئێران و كوردستان و مێزو‬ ‫بۆ تامیا لەسەر زەمینێكی یەك جار لەبەرگری و‬ ‫ێ‬ ‫ێ ئ��او س��ەوزای نیشتەج ‌‬ ‫مقاوەمەتی سەخت و ب ‌‬ ‫بوون‪ ،‬كە دەرفەتی دەروونگەرایی یان نەبوو‪ ،‬كاتێكی‬ ‫بە تاڵ شك نابەن كە بەرەو هونەر و زیرەكی و زیبایی‬ ‫تا نیگای ژیان و عیرفان ‪ ،‬كەمەند كێشیان كات‪.‬‬ ‫كە دەبن بە خاوەنی گەورەترین مەعارێفی ئینسانی‬ ‫و فكری مرۆڤایەتی میتولۆژیا و هوشی ئاینی و‬ ‫فەلسەفی و خەلقەت و توحید‪.‬بەرهەمی فكری ئەوانە‬ ‫لەئێران و مێزوبۆتامیا‪ ،‬به‌اڵم جولەكە زۆر لە راستیەیە‬ ‫مێژووی یەكان گ��ۆری‪ ،‬ابراهیمێكی باوك ئازەری‬ ‫ئاریای یان كردە سەرۆك هۆزیكی جوولەكە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫دەالییالمەكانی ( تبت) جولەكە بن‪ ،‬ابراهیم جولەكە نیە‪.‬‬ ‫(شپینگلەر) دەڵێت (شارستانێتی تەنها لە خاكێكدا‬ ‫سەر هەلدەدات كە دانیشتوانی بە تێكوشانی فكری و‬ ‫جەسەدی سەخت و دژوار بژین و خۆراكیان دەستكەوێ‬ ‫ژیان بەسەر ببەن‪.‬‬ ‫ئ��ارن��ۆل��د تۆوینبی‪ :‬شارستانیەت شانۆی‬

‫شەیتانە‪ ،‬شوێنی دۆزینەوەی پسپۆریەتی خۆیەتی‪.‬‬ ‫ش��ارس��ت��ان��ی��ەت ب��ەره��ەم��ی ن��ی��زاع��ی ن��ێ��وان شەیتان‬ ‫و خ��ودای��ە‪ ،‬خ���ودا بەمەبەست شەیتانی ئ��اف��ران��دو‬ ‫دەسەاڵتداری كرد بە سەر مرۆڤدا‪ ،‬بۆ ئەوەی مرۆڤ‬ ‫ببات ب��ەرەو شارستانیەت‪ ،‬ئەو چیرۆكەی ت��ەورات‬ ‫بۆمان دەگێریتەوە‪ ،‬لەبارەی هەڵ خەلەتاندنی ئادەم‬ ‫و دەك��ردن��ی لە بەهەشت یەكێكە لە چیرۆكەكانی‬ ‫رەمزی كە ئاماژە بە پەیدابوونی شارستانیەت دەكات‪،‬‬ ‫دەرچوونی مرۆڤە لەژیانی سەرەتای بۆ چوار چێوەی‬ ‫شارستانیەت‪.‬‬ ‫دكتور عەلی وەردی ـ مهزلە عقل البشریە‪.‬‬ ‫دەلێ‌‪:‬‬ ‫بە خەیالی هەندێ‌ كەس و موفەكیری خەڵە فاو‬ ‫كۆمەلگای ئادەمیزاد دەتوانێ‌ ئارام و سەقامگیر و‬ ‫پەیوەست بە تەقالیدی كۆنی خۆی بێ‌ لەالیەك و لە‬ ‫الیەكی دیكە‪ ،‬پێشكەوتوو بەرەو شارستانیەت گەشە‬ ‫بكات‪ ،‬ئەمە خەیالێكی نامۆیە‪ ،‬گەشە ناكاو ناش‬ ‫ژی‪ ،‬تەنیا لە كوێ‌ی بورج نشینەكان دەزرینگێتەوە‪،‬‬ ‫ئەوانە هەر ئاگایان لە ژیانی مەیسەری خۆیانە‪،‬‬ ‫ئاگایان لە راستی و حەقیقەتی كۆمەلگا نیە كە‬ ‫تێدا دەژین‪.‬‬ ‫ژیانی سادە و ساكار وئارام ومانەوە‪ ،‬وەك خۆی‬ ‫ئ��ەوە تەقالیدە ب��ەرێ��وەی دەب��ات ب �ه‌اڵم شارستانیەت‬ ‫سیمای داهێنانە‪ ،‬خوشەویستی خەلك بۆ داب و‬ ‫نەریت و رسومی ژیان‪ .‬هێندی بیروباوەری كۆن وای‬ ‫لە م��رۆڤ ك��ردووە‪ ،‬كە درێ��ژە بە ژیانی سەرەتای‬ ‫خ��ۆی ب��دات ئ��ەم ب��ی��روب��اوەرە ن��ەری��ت و عەقیدەیەوە‬ ‫خۆی لە قاڵبێكی كۆنكریتی داوە‪ ،‬بەرای وی‪ ،‬ئیتر‬ ‫پێویستی بە هیچ شتێكی تر نیە‪ ،‬ژیانی دونیای‬ ‫بۆ رێكەوشوكریشە بە بەشی خۆی ‪ ،‬قیامەتیشی‬ ‫مسۆگەرە‬ ‫ئارنولد تۆوینبی‪( :‬شارستانیەت رەنج و تێكوشان‬ ‫و ماندووبون و بێزاریە)‬ ‫سامۆئیل هنتنگتۆن‪ :‬داك��ۆك��ی لە س��ەر ئەوە‬ ‫دەكاتەوە كە جیهان بەرەو شەری شارستانیەكان دەچێ‌‪،‬‬

‫ئەو كات میللەتان ناسنامەی خۆیان وەك رۆژانی‬ ‫شەری سارد لەهزری ئایدیۆلوژی خۆیان وەرناگرن‬ ‫بەلكو بەدروستی لە كەلتوری روشنبیری خۆیان‬ ‫وەردەگ���رن‪ .‬ئەم شەرانەی پاشە رۆژی��ش لە نێوانی‬ ‫فاشیەت و شوشیالیزم و دیموكراسی و جۆرەكانی‬ ‫ئایدیۆلوژی نابن ‪ ،‬بەلكو لە نێوان كۆمەلگا مەزنەكانی‬ ‫روشنبیری جیهان دەبێ‌‪ ،‬وەك شارستانیەتی رۆژئاوا‪،‬‬ ‫ئیسالم و كۆنفوشیوش و ژاپۆنی و هیندوسیەت و‬ ‫هەندێكی تر‪.‬‬ ‫دەب���ێ‌ كۆمەلگا بایەخێكی گرینگ بداتە‬ ‫ك��ەل��ت��ورو چ��ان��د و رۆش��ن��ب��ی��ری‪ ،‬چ��ون��ك��ە پ�لان��ە‬ ‫رۆشنبیریەكان پلەی یەكەمیان دەبێ‌ لە داگیركردنی‬ ‫جیهانی دوارۆژ‪ .‬زۆرج���اری���ش ڕك���اب���ەری ن��ێ��وان‬ ‫شارستانیەكان بۆ تەمای فاكتەری ئاڵوگۆركردنی‬ ‫رۆشنبیری‪.‬‬ ‫كۆتای مێژوو‪ :‬دوای كۆتای هاتنی (جەنگی‬ ‫س��ارد) دوو كتێب لە جیهانی ئەمرۆ ناوبانگێكی‬ ‫زۆریان وە دەست هێنا یەكێك كتێبی ـ نهایە التاریخ ـ‬ ‫كۆتای مێژوو‪ ،‬فرانسیس فۆكۆیاما ـ ئەوەی تر كتێبی‬ ‫رووبەرووبونەوەی شارستانیەكان ـ صراع الحضارات ـ‬ ‫ی سامۆیل ـ و ـ هانتینگتون ‪.‬‬ ‫كتێبی كۆتای مێژوو ـ بیرۆكەی چارە سەرێكی‬ ‫تەوافوقیە لە ـ سیستەمی (سەرمایە داری لیبرالی)‬ ‫كە گوایە ئ��ەو سیستەمە دەس��ەالت��داری��ە‪ ،‬ب��ەرە بەرە‬ ‫دەخزێتە هەموو شوێنەكانی تری دونیا‪ ،‬كە سەرچاوە‬ ‫دەگرێ‌ لەو سەركەوتنە یەك بە دوای یەكەكانی كە بە‬ ‫سەر سیستەمە ئایدیۆلوژیەكان هات‪ ،‬وەك سیستەمی‬ ‫خاوەنداری میراتگەری‪ ،‬فاشیزم كۆمەنیزم‪.‬‬ ‫بە مەفهومی ئەو (فۆكۆیاما) ئەو سیستەمە‬ ‫لیبرالیە‪ ،‬سەرەتاكانی قۆناغی كۆتای پێك هێنا‪،‬‬ ‫لە پێشكەوتنی عەقائدی رەگ��ەزی ئادەمیزاد‪ .‬لە‬ ‫دوایدا دەبێتە نمونەی فەرمان ڕەوای‪ ،‬بە مانای هەر‬ ‫كۆمەلگایەك گەیشتە ئەو سیستەمە كۆتای مێژوویە‪،‬‬ ‫نەك بەمانای وەستانی بەردەوامیەتی رووداوەك���ان‬ ‫بەلكو وەستانی مێژوو‪ ،‬مێژوو بە مەفهومی ئەو تاقی‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪23‬‬

‫كردنەوەكانی ئادەمیزادە لە رەورەوەی پێشڤەچووندا‪،‬‬ ‫كە رووداوەكانی بە یەك بەستراو گرێدراون‪ ،‬ئەمەش‬ ‫بە زۆری لە گ��ەل بیرۆكەی فەیلسوفی ئەلمانی‬ ‫ـ هیكل ـ ی��ەك دەگ��رێ��ت��ەوە‪ .‬كە مێژوو بەشێكە لە‬ ‫ژیانی ئ��ادەم��ی��زاد‪ .‬كە ك��ارل ماركس ـ ئەمەی لە‬ ‫هیكل وەرگرت ـ ژیان بەردوام دەبێ لە تەقاندنەوەی‬ ‫رووداوەكان ـ گرینگ بن ـ یان نا‪.‬‬ ‫فۆكۆیاما ـ ئەم رووداوان���ە ـ وەك پێشوو نابنە‬ ‫هۆكاری هیچ پێشكەوتنێك و گۆرانكاریەك لە مەو‬ ‫دوا هیچ یەیوەندییەكیان نابێ بە گۆران لە پرێنسیپ‬ ‫و عەقائید و فكر و دامەزراوەكان‪ ،‬تأكید دەكاتە سەر‬ ‫لۆژیكی ئابووری بۆ دونیای تازە و تێكۆشانی لە‬ ‫پێناوی دا گەیشتن بەو مەنزیلە‪ ،‬كە بوون بە هۆكاری‬ ‫رووخانی سیستەمە زۆرداریەكانی چەپ رەو و ڕاست‬ ‫رەوەكان وەك یەك دامەزراندنی سیستەمی دیموكراسی‬ ‫سەرمایەداری لیبرالی ‪ ...‬بە مانای كۆتای مێژوو‬ ‫لە دەره‌نجامی سەركەوتنی بلۆكی رۆژئ��اوا بەسەر‬ ‫بلۆكی رۆژه��ەالت‪ .‬دیموكراسی و ئابووری بازاری‬ ‫رۆژئاوا سەركەوتن لە مەودوا روداو گەلێكی گرنگ‬ ‫روونادەن‪.‬‬ ‫‪24‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫كتێبی ـ ص��راع الحضارات‪ ،‬رووب��ەرووب��وون��ەوەی‬ ‫شارستانیەكان‪ ،‬هانتینگتون بە پێچەوانەی فۆكۆیاما‪.‬‬ ‫دەل���ێ‌‪ :‬ل��ە ك��ۆت��ای ش���ەری س���ارد قوناغێكی ت��ازە‬ ‫دەس��ت��ی پ �ێ‌ ك����ردووە ئ��ەم��ەش ب��ە مەفهومی ئەو‬ ‫چاخی رووب��ەرووب��وون��ەوەی شارستانیەكانە‪ ،‬صراع‬ ‫الحضارات ن��اوی هەشت شارستانیەت دەهێنێ‌‪.‬‬ ‫شارستانیەتی مەسیحی شارستانیەتی ئیسالمی‪،‬‬ ‫شارستانیەتی كۆنفوشیۆسی‪ ،‬ئۆرتۆدۆكسی‪ ،‬سالڤـ‬ ‫ێ‬ ‫هێندی‪ ،‬ئەمریكای التین ‪ ...‬و ئەفریقیا‪ ،‬دەب ‌‬ ‫شارستانیەكان ل��ەس��ەر ب��ی��رۆب��اوەری خەلك داب��ەش‬ ‫بكرێن‪ ،‬هاتینگتون‪ :‬ئەم پۆلینەی شارستانیەكانی‬ ‫لەسەر بنەمای تیۆری (ئارنۆڵد تووین بی) تیۆری‬ ‫رووب��ەروو بوونەوەی شارستانیەكان دادەن�ێ‌ و رێكی‬ ‫دەخاتەوە‪ ،‬بە رای ئەو سەدەی بیست و یەك‪ ،‬سەدەی‬ ‫رووبەروو بوونەوەی شارستانیەتی رۆژئاوایە لە گەل‬ ‫شارستانیەكانی رۆژه��ەالت‪ ،‬ئەویش شارستانیەتی‬ ‫ئیسالم و كۆنفۆشیوسی‪.‬‬ ‫قەیرانەكانی داهاتووش دەكەونە نێوان ئەم دوو‬ ‫جەمسەرە كە دەڵی‪ :‬نابێ‌ رێگە بدرێت شارستانیەتی‬ ‫ئێسالمی و كۆنفۆشیوسی‪ ،‬یەك بگرن ـ ئەم كتێبەی‬ ‫رووبەرووبوونەوه‌ی شارستانیەكان نەیتوانی پێگەیەكی‬ ‫گرینگ لە سەنتەرە زانستیەكان بە دەست بێنێ‌‪.‬‬ ‫به‌اڵم لە دوای ‪11‬ی سیپتامبر بایەخێكی زیاتری‬ ‫پەیدا كرد ئەم كتێبەش دەگەرێتەوە بۆ ووتارێك كە‬ ‫هاتینگتون بەالوی كردبووە بە ناوی (رووبەرووبوونەوەی‬ ‫شارستانیەكان) (صدام الحضارات) ـ دوای بوو بە‬ ‫ێ ی شارستانیەكان )‪(.‬صراع‬ ‫كتێبێك بە ناوی (ملمالن ‌‬ ‫الحضارات) كە تەواوی شارستانیەكانی وورووژاند‪،‬‬ ‫چەندین بابەتی گرنگی باس كردووە‪ ،‬لە مەفهومی‬ ‫شارستانی یەكان‪ ،‬پەیوەندی نێوان هێزو رۆشنبیری وەك‬ ‫تەوازووی هێزی گۆران لە نێو تەواوی شارستانیەكان‪،‬‬ ‫چاند و ناسنامەیە كە فەرمانرەوای ئەو شارستانیانە‬ ‫دەك���ات‪ ،‬ك��ە ه��ەر ن��ەت��ەوەی��ەك ل��ە ب��وارەك��ان��ی ژیانی‬ ‫ئابووری و سیاسی و روشنبیری خۆی پەرەی پێداوە‪،‬‬ ‫بوو بە بەشێك لە شارستانیەتی مرۆڤایەتی‪ ،‬لە سەر‬

‫سێ‌ تەوەری گرینگ بەرهەم هێنان كە لە كەبوون‬ ‫سامان كە شارستانیەتی مرۆڤایەتی پێنج قوناغی‬ ‫لە سیستەمی جیهانی تێپەر كردووە‪.‬‬ ‫ی���ەك���ەم‪ :‬س��ی��س��ت��ەم��ی ك��ش��ت��ووك��ال��ی ل �ه‌گ �ه‌ڵ‬ ‫دۆزی���ن���ەوەی كشتووكالی و ب���ەرەو پێش چوونی‬ ‫سیستەمی دەسەاڵتداری لە كۆمەلگای كشتووكاڵی‪.‬‬ ‫ل��ەم سیستەمە چەندین ئیمپریاتۆریەتی مەزنی‬ ‫كشتوكالی دامەزران لەسەر بونیادی بەرهەم هێنانی‬ ‫كشتوكالی لە شوێنە شارستانیە مەزنەكانی دوونیا‪.‬‬ ‫لە بانەكانی ئێران و مێزۆبۆتامیا و لێوارەكانی‬ ‫دەریای سپی ناوەڕاست‪ ،‬وەك ئیمپریاتۆریەتی‪ ،‬میدی‪،‬‬ ‫ئاشوری‪ ،‬هەخامەنشی‪ ،‬یۆنانی‪ ،‬رۆمانی ‪ ،‬میسری‪،‬‬ ‫لە رێگەی كەسایەتی ئیمپریاتۆر وشاهینشا و قەیسەر‬ ‫و فیرعون‪ ،‬هەموو ئەم ئیمپریاتۆرانە رووبەرووی یەكتر‬ ‫بوونەوە‪ .‬لە پێشڤەچوونی مێژووی خویاندا و كێشەی‬ ‫نێوان ئیمپریاتورەكان ‪.‬‬ ‫دووەم ‪ :‬ئاینە توحیدیەكان ‪.‬‬ ‫سیستەمی دووەمی جیهانیـ شارستانیەكان هاتنی‬ ‫ئاینە تەوحیدیەكانە لە (ئیبراهیم) ەوە بۆ موسی‬ ‫و تا دەگاتە محمد (د‪.‬خ)‪ ،‬لێرەدا لە سیستەمی‬ ‫فەرمانرەوای ئیمپریاتورەكانی ئاینی‪ ،‬دەتوانن بلێن ‪:‬‬ ‫دەستی خودا لە دەرەوەی مێژوو دێتە نێو سیستەمی‬ ‫فەرمان رەوای‪.‬‬ ‫یاسایەكانیش‪( ،‬كأنها منبثقة من اللە) لە خواوە‬ ‫ێ نیە رووبەروویان بێتەوە ‪.‬‬ ‫سەرچاوە دەگرێ‌‪ ،‬بۆ كەس ‌‬ ‫هەموو ئەو ئاینە توحیدیانە دەولەت و ئیمپریاتوریەتی‬ ‫ێ بە ئەوجی‬ ‫جۆراوجۆریان دامەزراند‪ .‬كێشە و ملمالن ‌‬ ‫خۆی گەیشت ‪.‬‬ ‫لێرەدا زوول��م و ستەم بەرگی پیرۆزی پۆشی‪،‬‬ ‫بۆیە زۆر ئەستەم بوو بتوانی لێكی جیا بكەینەوە و‬ ‫رووبەرووی ببیتەوە وەك ئاین و ستەم و حەقیقەت‪.‬‬ ‫س�ێ‌ ی��ەم‪ :‬سیستەمی ب��ازرگ��ان��ی سیستەمی‬ ‫ش��ارس��ت��ان��ی جیهانی ل��ەس��ەر ب��ن��ەم��ای ب��ازرگ��ان��ی‬ ‫دام��ەزرا‪ ،‬لە ئەنجامی كەلەكە كردنی سەرمایە و‬ ‫گ��ەران بە دوای ب��ازار و دۆزینەوە جوگرافیەكان ـ‬

‫كێشوەر و ووالت��ی تازە ـ ئاشنا بوون بە شارستانیە‬ ‫جۆراوجورەكانی دونیا و ‪ ...‬دۆزی��ن��ەوەی چاپ و‬ ‫چاپخانە ـ نەخشە سازی و دەریاوانی و ‪.......‬‬ ‫چوارەم‪ :‬سەردەمی شۆرشەكان لە دامەزراندنی‬ ‫(كۆلونیالەكانی) باشوری ئەمریكا‪ ،‬سەردەمێكی‬ ‫تازە دەست پێدەكات لە رزگ��اری خوازی و سەر بە‬ ‫خۆی (استقالل) شۆرشە مەزنەكانی مرۆڤایەتی‪،‬‬ ‫یەكەم شۆرشی سەر بە خۆی لە ئەمریكا و فەرەنسا‪،‬‬ ‫كۆتای هێنان بە سەردەمی (بۆربۆنی) هاتنی ناپلیون‬ ‫هەلوەشاندنەوەی ئیمپریاتوریەتە مەزنەكانی ئەوروپای‬ ‫سەردەمی كۆن ‪.‬‬ ‫پێنجەم‪ :‬س��ەردەم��ی س��ەرم��ای��ەداری لیبرالی‬ ‫كۆتای سەردەمی ئیمپریاتۆریە پێشە سازیەكان‪ ،‬هێزی‬ ‫بزوێنەری بووخاری ئاو ـ گۆیزرایەوە بۆ هێزی ووزەی‬ ‫كارەبا و ناوەكی لەوە سەردەمی سەرمایەداری لیبرالی‬ ‫نمای كرد‪ .‬كە گۆرانی مەزنی لە گۆرانكاریەكانی‬ ‫پاوانداریەتی كرد‪ ،‬ئەو سیستەمە سەرەتا دەستی بە‬ ‫سەر ووالتەیەكگرتووەكانی ئەمریكا داگرت‪ .‬وزیفە‬ ‫تەكنولۆژیەكان بنەمای ئەو سیستەمەیان پێك هێنا‬ ‫‪ ،‬دوای ئەمریكا هەموو ئەورووپای گرتەوە لە دوای‬ ‫رووخانی یەكێتی سوفیەت ‪ ،‬ئەمریكا لەم سیستەمە‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪25‬‬

‫بەترۆلی وەك یەكەم هێزی شارستانیەت بە كار هێنا‪،‬‬ ‫بۆ پەرینەوە لە ئاستەنگەكانی كە لە پێشتی دا بوون‪.‬‬ ‫سیستەمی جیهانی داهاتوو كە هێشتا لە چوار چێوەی‬ ‫پێشكەوتن و تەكوین دایە نازانێن لە كۆی سەرهەڵدەدا‬ ‫ێ ئاماژە هەن لە رۆژهەالتی دوور یابان ‪،‬‬ ‫به‌اڵم هەند ‌‬ ‫چین و دەولەتەكانی نموری ئاسیا ‪ ،‬دەبێ‌‪.‬‬ ‫تەوحید‬ ‫ێ یەمی‬ ‫ت��ەوح��ی��دی م���ێ���ژووی رەه���ەن���دی س � ‌‬ ‫تەوحیدە‪ .‬بە مانای یەك پێشبینی زانستی مێژوویی‬ ‫جەبهە گرتنە لە حەرەكەت و جووالنەوەی مێژووی لە‬ ‫شەری بەردەوامی مرۆڤەكان‪ ،‬بە درێژای مێژوو‪ ،‬كە‬ ‫ئەمە فەلسەفەی مێژوو دەگەیەنێ‌‪ ،‬لە جووالنەوەی‬ ‫ب��ەردەوام��ی دژە ناكۆكەكان‪ ،‬هزر و بزافتیان دەبنە‬ ‫هۆكاری سەرەكی بۆ روودان و رەوتی رووداوەكان‪،‬‬ ‫یەك مەفهوم و شوناسێكی دروستی مێژوویی دەدا‬ ‫بە ت��اك و كۆمەل لە ئەنجامدا كۆمەكمان دەك��ات‬ ‫لە رێ���رەوی ج��والن��ەوە و گۆرانكاریە مێژوویەكان‪،‬‬ ‫رابردووی تاك و كۆمەل ـ گرۆپ و چین ومیللەت‬ ‫و ج��وری ئادەمیزاد بە مانای رۆل��ی مێژووی لە‬ ‫هەر مەكتەبێكی فكری لە بوژانەوە و فەرهەنگ‬ ‫و چاند و مەزهەب و شارستانیەت لە دیار كردنی‬ ‫چارەنووسی مێژووی‪ ،‬بە واتای دیار كردنی ئایندەی‬ ‫تاك و كۆمەل و پێش بینی كردنی‪.‬‬ ‫تەوحیدی مێژووی‪ :‬جیاوازە لەو مەفهومەی كە‬ ‫تێیان گەیاندووین‪ ،‬یا لێی تێدەگەین‪.‬‬ ‫دیارە تەوحید بە تەنیا یەك حەقیقەتی زانستی‬ ‫و فەلسەفی نیە بەلكو تەواوی رەهندەكانی ژیانی‬ ‫مرۆڤی لە خۆ گرتووە‪.‬‬ ‫لە گۆرانی پەیوەندیەكانی خوێن بۆ پەیوەندیەكانی‬ ‫هەرێمایەتی و ئابووری و بەرهەم هێنان و ژێرخان و‬ ‫سەرخانی كۆمەلگا لە بیر و باوەر و نەریت و چاند‬ ‫و ئەخالق و بونیادی سیاسی و ئابووری و شێوەی‬ ‫ژیانی كۆمەڵگا‪.‬‬ ‫نەك هەر لە مزگەوت و خانەقا و زانكۆ و حەالج‬ ‫‪26‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫و س��وه��رەوەردی و خانی و جەزیری و مەولەوی و‬ ‫مەوالناخالید و پیاوانی ئاینی و سیاسەت مەدار‬ ‫و سەركردە بەلكو لە جۆری رۆیشتنی كەسانێك بە‬ ‫كوچەیەكدا لە بازار و كارخانە و مەزرا و سەروەت‬ ‫و سامانی جۆتیارێك‪ ،‬كرێكارێك رەفتاری حاجیەك‪،‬‬ ‫بەرپرسێكی حكومی و حزبی‪ .‬لە سۆز و هەستی‬ ‫مامۆستایەك‪ ،‬خزمەت و خیانەتی روشنفیكرێك‪ ،‬سوز‬ ‫و هەستی هونەرمەندێك تەوحید و شرك لە هەموو‬ ‫كارو كردارەكانی مرۆڤـ‪ ،‬كە مێژوو‪ :‬شەری تەوحید و‬ ‫شركە‪ ،‬هابیل و قابیلە‪ .‬موشرێك و موحیدە ‪.‬‬ ‫تەوحید لە هەموو ئەو كردارانە ‪ ،‬نەك تەنیا لە‬ ‫كتێبێكی فەلسەفی یا عیرفانی یا فیقە یا ئیالهی‬ ‫و ئیالهیات‪ ،‬توحید لە سلوكی كەسانێك لە یەك‬ ‫گەرەكدا‪ ،‬دانیشتن لە مەجلێسێك راوەستانی كەسێك‬ ‫بەرامبەر مقامێكی باالتر ‪.‬‬ ‫توحید لە سفرەی نان خواردنی خێزانێك‪ ،‬باالتر‬ ‫لە فكری سیاسی نەتەوەیەك بەرامبەر بە ئەركە‬ ‫نەتەوایەتیەكان ـ ئیستراتێژیەتی ئاسایشی نەتەوە‬ ‫سەروەریەكان سەركردە و شورش و ڕاپەرینەكان ـ نماد‬ ‫و سیما و رموزەكانی نەتەوە‪ ،‬لێرە لە نێو خۆمان لە‬ ‫كوێ تەوحید دەبینین‪ ،‬ئەگەر بە چاوی فەلسەفەی‬ ‫مێژوو سەیربكەین‪ ،‬لە یەكەم نیگا دەزانین كام لەم‬ ‫كەس و جماعەت و حزبانە‪ ،‬یا ئەو میللەتە‪ ،‬یا ئەو‬ ‫كەسایەتیە‪ ،‬چ ئاینی بێ یاسیاسی یا كۆمەالیەتی‬ ‫یا كەسێكی رەشۆكی‪ ،‬توحید حوكم دەك��ا یا شرك‬ ‫(نمونەی پەرلەمانی نەتەوەیەك‪ ،‬هەرچی تۆ بكەی‬ ‫راست نیە‪ ،‬هەرچی تۆ بلێ‌ راست نیە) ئایا شرك‬ ‫حوكم دەكا یا توحید ؟ لێرە و لە هەر شوێنێك تەوحید‬ ‫نەبێ‌ شرك مەوجوودە‪.‬‬ ‫لە هەر كار و ك��رداری مرۆڤـ‪ ،‬ریایی‪ ،‬شەك و‬ ‫گومان‪ ،‬خیانەت‪ ،‬درۆ‪ ،‬گەندەلی‪ ،‬دزی‪ ،‬هەبێ‌ شركە‪،‬‬ ‫سەركەوتن پرێنسیپی تەوحیدە‪.‬‬ ‫موشرێك ناتوانی لە ئامانجێكی پیرۆز سەركەوتوو‬ ‫بێ‌‪ ،‬تەوحیدە رێگا پیرۆزەكان دەگرێتە بەر‪ ،‬بۆ ئامانجە‬ ‫پیرۆزەكان ‪.‬‬

‫مرۆڤی ك��ورد تەنیا لە ن��ەورۆز ب��ەرەو تەوحید‬ ‫دەچ �ێ‌‪ .‬ئەویش لە دوو روان��گ��ەی كە هەردووكیان‬ ‫دوورن لە حەقیقەتی مەفهومی مێژووی نەورۆز ‪.‬‬ ‫یەك‪ :‬تەحریزی ناسیونالی‪ ،‬دوو‪ :‬لە سەیران و‬ ‫هەڵپەرین‪ .‬بە مەفهومی مێژووی (نەورۆز جەژنی‬ ‫سروشتە لە تەقسێكی ئاینی دا)‪.‬‬ ‫(مەبەست لە مرۆڤی ك��ورد بە مانای بوونی‬ ‫فیزیكی و زمانە وانی نیە بەلكو ئەوانەی هەستی‬ ‫ناسیونالی و نیشمانی و نەتەوایەتیان هەیە‪ ،‬نەك‬ ‫ئەوانەی عەقلیان داگیر كراوە‪ ،‬بە چاند و كلتور و‬ ‫فەرهەنگی كەسانی ترو بوون بە بەشێك لە وان‪ ،‬یان‬ ‫كەسانی نانشتیمانی ـ كۆسمۆپۆلۆتیك)‬ ‫(ل��ە تەوحیدیش مەبەستمان ئاینێكی سێكتی‬ ‫مۆنۆتیزم‪ ،‬توحید نیە باوەر بە خودای تاك وتەنیا)‬ ‫ئێمەخۆمان لە كۆمەلگایەكی موحیددا دەژین‪ ،‬نەك‬ ‫ئێستا لە پێش مێژوو هەر لە ئاینی مۆنۆتیزمی‬ ‫زەردەشتی تا مەسیح و ئیسالم‪.‬‬ ‫دی��ارە تەوحید و ش��رك (نەقیز) دژی یەكترن‪.‬‬ ‫ئیمكان نیە لە كەسێكدا هەر دووك هەبن‪ ،‬یان هیچیان‬ ‫نەبن‪ ،‬تەنیا تەوحید توانیوویوتی وەر چەرخان و بازدان‬ ‫و گ��وران��ك��اری ل��ە قۆناغەكانی م��ێ��ژوودا بكات‪،‬‬ ‫دیسان توحید نە بەمانای كۆمەلگایەكی یەكگرتوو‪،‬‬ ‫پەیوەست بە نەریت و باوەرە كۆنەكان‪ ،‬لەو كاتدا تەوحید‬ ‫دەكەوێتە بەرامبەر (جمود) بۆنبەست‪ ،‬مەرگ‪ ،‬ئەمە‬ ‫گەورەترین كارەساتە‪ ،‬چونكە لەو حالەتەدا كۆمەلگا‬ ‫لە نێو خویدا یا لە نێو زاتی تاكیش‪ ،‬زولم و ستەم‬ ‫بە ئاسانی تەحمول دەكرێ‌‪ ،‬ئیتر خراپترین دەورانی‬ ‫ژیانی مرۆڤـ و كۆمەلگا دەست پێدەكات‪.‬‬ ‫مێژوو ـ زانستی زانستەكانە‪ ،‬قوتابخانەی مرۆڤـ‬ ‫ناسیە‪ ،‬ئەنترۆپۆلوژیایە ئینسان شوناسیە ـ یەك دیدگا‬ ‫و ی��ەك لوژیكە تایبەت بە توێژینەوەی مێژووی‪،‬‬ ‫لە هەمان كاتیشدا یەك فەلسەفەی كۆمەلناسیە‪،‬‬ ‫ئ��اوردان��ەوەی مرۆڤەكانە لەسەر گوزشتەی خۆیان‬ ‫ب��ۆ م��ێ��ژووی ئایندە ـ م��ێ��ژووی ـ س��وب��ەی ـ غ��د ـ‬ ‫بەمەش یەكەم دەرس��ی ژیان فێری مرۆڤەكان دەكا‬

‫كە چارە نووسی داهاتووی خۆیان دیار بكەن‪ .‬مێژوو‬ ‫یەكەم قوتابخانەی پ��ەروەردەی كۆمەلگایە پەیامی‬ ‫مێژوو ئەوەیە كە ئایندەی مرۆڤەكان دیار بكا‪ ،‬واتە‬ ‫نووسینەوەی مێژوو (بەیانی ‪ ،‬سوبەی) كە دوێنێ‬ ‫لێكۆلینەوەكانی مێژووی تێدا دەك��ەی��ن‪ ،‬كە بۆنی‬ ‫مەرگ دەدەن‪ ،‬زانایانی مرۆڤـ ناسی قەبرەكان هەل‬ ‫دەدەن��ەوە بۆ ئ��ەوەی بمان گەرێنەوە زەمانی راب��ردوو‬ ‫لە حالەتێكدا ئەم كارە میكانیكی دۆزینەوەی هێلی‬ ‫رێ��رەوی ئایندەیە‪ ،‬كە پێویستە بە دوای سۆراغی‬ ‫رابردوومان بكەوین بۆ دەرك كردنی مەعریفەت‪ ،‬پێك‬ ‫هاتەی جوری مرۆڤـ یا یەك میللەت یا یەك نەژاد‪.‬‬ ‫فەرهەنگ‪ ،‬چاند‪ ،‬هوشی ئاینی و سیاسی ‪.‬‬ ‫دەن���ا م��ێ��ژوو ب��ەو گ��ێ��ران��ەوەی ك��ە ل��ە كتێب و‬ ‫قوتابخانەكان دەی خوێنن بریتیە‪ :‬لە مەدح و سەنای‬ ‫پیاوانی سیاست و ئاین و سەركەوتوان و سەركردەكان‬ ‫ئەمە تەنیا غەیبەتە‪ ،‬لە پشت س��ەری م��ردووەك��ان‬ ‫دەكەین‪.‬‬ ‫تەوحیدی مێژوو یەك خستنی عەقل و سلوكی‬ ‫م��رۆڤ��ەك��ان��ە‪ ،‬ئاشنا ب��وون��ە ب��ە پێش خ��ان��ی فكری‬ ‫ـ ئینسان ‪ .‬ت��اك و كۆمەلگا و میللەت و ن��ەژاد‪.‬‬ ‫هەلوەشاندنەوەی مێژووی غەیبەت كاریە‪ ،‬شكاندنی‬ ‫نەریت و بیرو باوەرە كۆنەكانە دامەزراندنی نەریتێكی‬ ‫تازەی ئەمرۆ وكۆنێكی داهاتوو‪ .‬بەدوای سەرەتایەكی‬ ‫تازەبۆ گەلێكی كۆن و دێرین ‪...‬‬ ‫جوانترین پێناسە بۆ مێژوو بە الی ئێمە دەگەرێتەوە‬ ‫بۆ دكتور عەلی شەریعەتی لە كتێبی اسالم شناسی‬ ‫(تاریخ علم ش��دن انسان) اس��ت‪ .‬مێژوو بە زانست‬ ‫بوونی ئینسانە‪ ،‬قورئان كتێبی ئاسمانی و هیدایەت و‬ ‫ئاگاهیە‪ ،‬ئامانجیش مەعنەویەت و ئەخالقە‪ ،‬لە سەدا‬ ‫پەنجای ئایەتەكانی پەیوەندیان بە مێژووەوە هەیە‪.‬‬ ‫ئیسالم هەمیشە رەحمەتە تەنیا لەو كاتانە نه‌بێ كە‬ ‫بە ئایدیۆلۆژیا دەكرێ و ئیجتیهادی تێدا دەكرێ پێم‬ ‫وایە دەبێ لە رووی مێژووێكی تەوحیدەوە پەرەردە لە‬ ‫كایەكانی كۆمەلگا بكرێت وەك پشتیوانیەكی دەروونی‬ ‫و مەعنەوی كاتێ سەركردەیەكی ناپلیون بۆنابارت‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪27‬‬

‫خیانەتی ك��رد لێیان پرسی ل��ەب��ارەی هۆكارەكانی‬ ‫خیانەت كردنی ناپلیۆن گوتی‪ :‬هیچ ل��ەوان نەبوو‬ ‫تەنیا ئەو مێژووی فەرەنسای نەخویندبووەوە‪ .‬وای‬ ‫ب��ەو میللەتەی ه��ەر م��ێ��ژووی ن��ەن��ووس��راوەت��ەوە تا‬ ‫بخوینێتەوە‪ ،‬رێ��ژەی خیاتەت ك��اری چەندین جار‬ ‫زیاترە لەو میللەتانەی كە مێژووی خۆیان نازانن‪.‬‬ ‫مێژوو لە دەفتە ری گیرفانی كەس نا نووسرێتەوە‬ ‫مێژوو خۆی خۆ دەنووسێتەوە‪ .‬نووسینەوەی مێژوو‬ ‫بۆخۆی رووداوێكی مێژوویە‪ .‬نەك بۆ رەش كردنەوەی‬ ‫بەرامبەر‪ ،‬بلێ مێژوو لە منەوە دەست پێدەكات كە ئەم‬ ‫حالەتە لە الی ئێمە زۆرە هەندێك وەها مەغروورببون‬ ‫دەیان گووت مێژووی رۆژهەالتی ناڤین لە ئێمەوە‬ ‫دەسپێدەكات‪ .‬بە دامەزاندنی حزبێك وەرچەرخانێكی‬ ‫میژوویی دەس��ت پێ ناكات‪ ،‬مێژووی فەرهەنگی‬ ‫سامانیان بخوێنەوە كە لە ساڵی ‪350‬ی كۆچی یەكەم‬ ‫دەولەتی فارسی زمانیان دامەزراند لە دوای هاتنی‬ ‫سوپای عەرەبە موسلمانەكان‪ ،‬سیادەتی عەرەبیان‬ ‫رەتكردەوە‪ ،‬تا ئەمرۆش نەگەرانەوە قورئانیشیان وەك‬ ‫ئیسالم قبول كرد و تەرجەمەیان كرد و تێی گەیشتن لە‬ ‫سەرلەقاند دەربازبوون‪ ،‬پیاوی گەورەی كورد هەژاری‬ ‫موكریان لەو سااڵنەی دوای قورئانی تەرجەمە كرد‬ ‫زۆر لە مەالیان دەیان گووت كوفری كردوە قورئان‬ ‫تەرجەمەناكری بۆ گوێ لەقاندنە كەواتە سامانیان‬ ‫هەزاروپەنجاسال لەپێش ئێمەن هەمووئەو شارستانیەی‬ ‫ئێران بەرهەمی ئەوانە سەیری خەیام و روودەكی و‬ ‫شانامەی فیردەوس و منطق طیری عەتارو حافزو‬ ‫سیرازی و مەالسەدرە و مەوالناجالل الدینی رۆمی‬ ‫مەعنەوی و مەسنەوی و دیوانی شەمس (قورئانی‬ ‫فارسی) بكە كەسێكی وجودی وەك (سارتەر) دەڵێ‪:‬‬ ‫ئەگەرشارستانیەتی مرۆڤایەتی ق��ەرزداری كەسێك‬ ‫بی ئەوا قەرزداری مەوالنا ین‪ .‬هەمووشتێك لە منەوە‬ ‫دەست پێدەكا هەر ئەم قسەیەش بەشێكە لە مێژووی‬ ‫غەیبەتكاری‪.‬‬ ‫حیكمەتی هەرەبەرزی سامانیان ئەوە بوو كەكاتێ‬ ‫فەرمانرەوایەك دەهات دەیگووت‪ :‬هەرچی من دەیكەم‬ ‫‪28‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫سوقرات‬

‫بەرهەمی كەسانی پێشخۆمە‪ .‬ئێمەش تەنیا كاری‬ ‫یەك تر رەش دەكەینەوە مێژوویكی غەیبەتكاریمان بۆ‬ ‫خۆ دروست كردووە‪ .‬بەمانای تەواوی شرك با ئیتر‬ ‫تەوحید بین موشریك هەر بە موشریكی دەمرێ هەر‬ ‫بەرگێك لەبەر بكە هەركارێكی چاكەش بكا رەنج بە‬ ‫خەسارە فێل لە مێژوو ناكرێ چونكە مێژووی ئینسان‬ ‫بە ئەمری خوادەنوسرێتەوە‪ .‬لە كۆتای ساڵی دوو‬ ‫هەزار و سێزدە هەموو رووپۆشه‌كان ده‌ڕوخێن بەدوای‬ ‫سەرەتایەكی تازە بۆ گەلێكی كۆن و عەریق‪.‬‬ ‫قورئان‬ ‫یاسا و حەقیقەتەكانی ماتماتیكی و فیزیكی‬ ‫نەمرن بۆ هەموو دەور و زەمانەكان دەشێن كەلكیان‬ ‫لێ‌ وەربگیرێ‌ ‪ .4=2+2‬لە هەموو كات و زەمانێك‬ ‫ێ و لە سفری سەدیشدا‬ ‫ئاو لە پلەی سەدی دا دەكول ‌‬ ‫دەی بە ستێ‌ لێرە یان لە چین و ماچین ئەم ساڵ‬ ‫بێ‌ یان هەزار ساڵی تر‪ .‬به‌اڵم یاسا و حەقیقەتەكانی‬ ‫مەعریفە كومەاڵیەتیه‌كان لەوانەیە بۆ ئەمرۆ باش‬ ‫بن ب �ه‌اڵم بۆ بەیانی ناشێن‪ ،‬لەوانەیە هەندێكیش‬ ‫هەبن بۆ هەموو دەورانەكان بشێن‪ .‬لەبارەی قورئانی‬ ‫پیرۆزیشەوە دەكرێ‌ خوێندنەوەی مێژوویی بۆ بكرێت‬ ‫بە عاملی زمان و مەكان وەك بەشێك لە مەعریفە‬ ‫یان قورئانی پیرۆز كەالمی خودایە بەدەر لەو باس و‬ ‫بابەتە و خوێندنەوەیە‪.‬‬

‫ئەم بابەتە زۆر لە مێژە فكری لێكراوەتەوە لە‬ ‫الیەن اعلم العلمای ئیسالم و عیلمی كەالم و بزوتنەوە‬ ‫باتنیەكان و فكریەكانی نێو ئیسالم بەتایبەتی لە‬ ‫سەردەمی عەباسی كە رێگە درا بەو پەری ئازادی‬ ‫تەفسیر و تاویل لەسەر دەقەكانی قورئانی پیرۆز‬ ‫بكرێت‪ ،‬كە ئیسالم لە ناو بوتقەی خۆی رووبەرووی‬ ‫فكری فەلسەفی بووە لە ئەنجامی وەرگێرانی فكری‬ ‫فەلسەفی رۆژئاوا لە رێگەی كریستیان و سابیئەكانی‬ ‫ح��ران و فكری شارستانی هیندو سەمەرقەند و‬ ‫بوخارا و فكری فەلسەفی و خەلقەت لە ئایینی‬ ‫زەردەشتی‪،‬ئیتر ئیسالم ناچار دەبێ‌ بە كەالم بەرگری‬ ‫لە ئیسالم بكات‪.‬‬ ‫نەك بە شمشێر ـ سیف‪ .‬بۆ ئەو بابەتە دەگەرێنەوە‬ ‫الی بزووتنەوەی موعتەزیلە رەشید خیون معتزلة‬ ‫البصرە و بغداد‪.‬‬ ‫الپ��ەڕە ‪ 23‬دا دەل��ی‪ :‬ترتبط فكرە خلق القرأن‬ ‫بفكرة نفی الصفات ارتباطا مباشرا من حیث ان‬ ‫الكالم صفة وله صلة بالتوحید‪ ،‬لكن تبدو انها من‬ ‫اصل العدل عندما تتعلق باالفعال‪ ،‬والظاهر أن أول‬ ‫القائلین بها فی المصادر االسالمیة هما الجعد بن‬ ‫درهم والجهم بن صفوان و یبقی الباب مفتوحا امام‬ ‫ما تتوصل الیه البحوث فی اصل هذه الفكرة فلعل‬ ‫االباضیة هم السابقون‪ ،‬كما وردت اإلشارە الیها سلفا‪،‬‬ ‫و هناك من یحیل تاریخها الی دیانات اخری سبقت‬ ‫االسالم و یتفق المعتزلة كافة علی ان القران لیس‬ ‫كالم اللە‪ ،‬وان��ە مخلوق من اللە ‪ .‬شأن ‌ه فی ذلك‬ ‫شان المخلوقات االخری‪ .‬قد ینطق به نبی او یظهر‬ ‫فی شیء ‌اخر‪ .‬والحجة فی ذلك‪ ،‬ان الكالم‪ ،‬صفە‬ ‫من صفات المخلوق (االنسان) واذا كان اللە متكلما‬ ‫فمعنی ذلك ان الكالم قدیم و بقدمه‪ ،‬و ما الفرق اذا‬ ‫بینه و بین مخلوقاته وهذا یتعارض مع جوهر التوحید‬ ‫المعتزلی‪.‬‬ ‫ان فكرە خلق القران التی تبنی المعتزلە تعمیمها‬ ‫ضمن فلسفتهم ف��ی ال��ع�لاق��ە بین ال���ذات االلهیە‬ ‫والصفات‪ ،‬أتاحت لهم فرصة تأویل القرأن‪ :‬النه مخلوق‬

‫اللە ال كالمه‪ ،‬واالمر مختلف بین ان یكون القران كالم‬ ‫اللە‪ .‬الجدال فی نصوصه‪ ،‬وبین ان یكون مخلوقا من‬ ‫مخلوقاته‪ ،‬یمكن االختالف حوله‪ ،‬و تحدید ما بناسب‬ ‫وما ال یناسب منه عصرا من العصور‪.‬‬ ‫كەواتە قورئانی پیرۆز كەالمی خودایە و (ال‬ ‫ج��دال فی نصوصە) بە كورتی و كرمانجی هیچ‬ ‫گفت وگۆیەكی لە س��ەر نیە ب��ەدەر لە مێژوو لە‬ ‫زەم��ان ولە مەكان‪ .‬بۆیە ئێمەش بە هیچ شێوەیەك‬ ‫خۆیندنەوەیەكی مێژوویی بۆ ناكەین لە الیەكی ترەوە‬ ‫هیچ دەقێك نابێت بە سەرچاوەی قورئانی پیرۆز‪.‬‬ ‫سەرەرای زۆربەی بابەتەكانی تەورات و ئینجیل لە‬ ‫قورئان دا هاتوونە‪ ،‬بە شێوەیەك لە شێوەكان‪.‬قورئانی‬ ‫پ��ی��رۆز ب���ەدەر ل��ە ه��ەم��وو ئ��ەو بەرهەمە فكریانەی‬ ‫رۆژهەالتی كۆن و فەلسەفەی خەلقەتی سۆمەری‬ ‫و بابلی و هزری میتۆلوژی رافدی و شارستانیەتی‬ ‫سەمەرقەند و بوخارا و ئاینی زەردەشتی و ‪ ...‬نەك‬ ‫هەر ئەوانە تا دەگاتە كتێبە ئاسمانیەكانی پێش قورئان‬ ‫ـ تەورات و ئینجیلیش نابن بە سەرچاوەی قورئانی‬ ‫پیرۆز ـ بەلكو سەرچاوەی قورئان جبریلە فریشتەی‬ ‫پەیام كە كەالمی خودای گەیاندووتە بە پەیامبەری‬ ‫خوا(د‪.‬خ)‬ ‫بە پێ‌ ی سورەتی بقرە ئایەتی ‪( : 97‬قل من‬ ‫كان ع��دوا لجبریل فإنه نزله علی قلبك ب��إذن الله‬ ‫مصدقا لما بین یدیه وهدی وبشری للمؤمنین)‬ ‫ێ هەر‬ ‫بێژە هەر كەس دوژمنی جبرائیلە با بزان ‌‬ ‫ئەوە كە ئەو قورئانەی بە ئیزنی خوا حەوالەی دلی‬ ‫تۆ دەك��ات بە كتێبەكانی دیكەی ئاسمانیش باوەر‬ ‫دەكا و رێ‌ شاندەر و موژدە دەرە بۆ تەواوی باوەرداران‪.‬‬ ‫سۆفیگەری‬ ‫سۆفیگەری ئیسلالمی رەن��گ��دان��ەوەی فكری‬ ‫ئاریایە بەرامبەر زال بوونی ن��ەت��ەوەی ع��ەرەب لە‬ ‫رێگەی ئیسالم‬ ‫یەكێك لەو بەرهەمانەی كە عەقلی مرۆڤ‬ ‫دایهێناوە لە ت��ەواوی كەلتور و مێژووی ئیسالمدا‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪29‬‬

‫سۆفیگەریە‪ ،‬هەرچەندە ئەو رەوتە هزریەی سۆفیزم‬ ‫نەیتوانی لە دەرەوەی ووتاری ئاینی مالێك بۆ خۆی‬ ‫درووست بكا‪ ،‬به‌اڵم توانی عەقل و دلی مۆرڤ تا‬ ‫ئەو پ��ەری سنوری ئ��ازادی ببات كە لەوێدا خەون‬ ‫بە خودایەكی جوان و میهرەبانەوە ببینێ دوور لە‬ ‫هەرەشە و ترس وتۆقاندن‪ ،‬سۆفیزم هەولدانێكە بۆ‬ ‫دەرچوون لەو چوارچێوە كۆنكریتیانەی كە راڤە كاری‬ ‫چەند س��ەد سالەی ووت���اری رسمی ئاینی كە دل‬ ‫و عەقلی مرۆڤی داگیر كردبوو هەموو دەرگاكانی‬ ‫داهێنانی بە سەر عەقلی مرۆڤدا داخستبوو‪.‬‬ ‫یەكێك لەو تێرمانەی بە بەر ئێمەی كورد كەوتن‬ ‫ه��ەردوو تەریقەتی ق��ادری و نەخشی ب��وون‪ ،‬ئەگەر‬ ‫كورد لە دەرەوەی رەوتی رووداوەكان نەبایە دەیتوانی‬ ‫لەرێگەی نەقشبەندیەوە وەك مەزهەبێك دەولەتی‬ ‫خۆی دامەزرێنێ هەر چەندە لەو رێگەیە ئەو هەولە‬ ‫درا ‪،‬زۆر لە راب��ەر و مورشیدانی وەك سەركردەی‬ ‫نەتەوەی هەلۆ ئاسا چوونە بەر پەتی سێدارە بوون‬ ‫سومبولێكی ئەو نەتەوە مەزوولومە‪.‬‬ ‫گەردون‬ ‫ریچارد دیل فەینمان‪ :‬گ��ەردوون یەك مێژووی‬ ‫نیە‪ ،‬تەنانەت بوونێكی سەربە خۆشی نیە‪ ،‬شتەكان‬ ‫تەنیا یەك مێژووی دیاریكراویان نیە‪ ،‬ئەم گەردوونە‬ ‫بەم تەمەنەیەوە‪ ،‬ئێمە ئاگاداری مێژووین لە رووی‬ ‫ت��ەورات��ەوە كە باس لە چەند ه��ەزار سالێك دەك��ات‪،‬‬ ‫ل��ە رووی كنەكاریش‪( ،‬دەق���ی گەلگامیش)ە كە‬ ‫ێ هەزارو‬ ‫سەردەمی مێژوو دەگەرێتەوە بۆ ‪ 3600‬س ‌‬ ‫شەش سەدی بەر لەزاین‪ .‬بوونی ئێمە لە سەر ئەم‬ ‫دونیایە بۆ ماوەیەكی زور كەمە لە وانەیە دەرفەت‬ ‫بۆ هەندێكمان بڕەخسێ‌ بەشێكی بچووكی بپشكنین‪،‬‬ ‫كە خولیای مرۆڤە هەمیشەلەگەراندایە‪ ،‬بە دوای‬ ‫نهێنیەكانی ب��وون‪ ،‬زۆر جاریش سەرسام دەب�ێ‌‪ ،‬لەم‬ ‫س��ەرس��ام��ی��ەوە داوای وەاڵم��ی��ش دەك���ات ب��ۆ گشت‬ ‫پرسیارەكانی‪ ،‬خێروشەریش لەژێر ئەم ئاسمانە ئاوێتەی‬ ‫ێ روژێك لەم جیهانە بگە ین‪.‬‬ ‫یەكترن‪ ،‬دەب ‌‬ ‫‪30‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫م��وق��ەدەری خ��ودا ب��وو‪ ،‬دەب��وای��ە ئ��ادەم خەتایەك‬ ‫بكات لە بەهەشتی دەر بكرێت‪ ،‬چۆن لە سەرەتای‬ ‫خەلقەتەوە خ��ودای م��ەزن بریاری داب��وو‪ ،‬خەلیفە و‬ ‫بریكاری خۆی كە مرۆڤە‪ ،‬لە سەر ئەرز دابنێ‌‪.‬‬ ‫(وإذ قال ربك للمالئكة إنی جاعل فی األرض‬ ‫خلیفة)‬ ‫ئ���ەو ك��ات��ەی پ���ەروەرن���دەی ت��ۆ ب��ە فریشتانی‬ ‫ێ بریكارێك لە سەر زەمین دیار‬ ‫ڕاگەیاند‪ ،‬من دەمەو ‌‬ ‫بكەم‪.‬‬ ‫ئێمەش حادیسین لە ئادەمێكی كۆن و نەوەی‬ ‫ئادەمین و لە ژێر هەمان موقەدەر داین ـ موخەیەرین‬ ‫یان موسەیەرین یان ئەشعەرین یان خەیرو ئوموری هەر‬ ‫دووكییانین یان هیچیان نین‪ ،‬تەنیا موكەلەفین‪ ،‬بە‬ ‫عیبادەت سەری ئەم دوو داوە هێشتا لێكنەكراوەتەوە‪،‬‬ ‫كە ئەمرۆ سەلمیندراوە سروشت لە ژێر فەرمانرەوای‬ ‫یاساكانی دایە كە خودای مەزن سەرچاوە و دانەری‬ ‫سروشت و یاساكانی یەتی ئایا خوای مەزن دەسكاری‬ ‫یاساكان دەكات یان لە سەرەتای خەلقەتەوە دانراون و‬ ‫سروشت بەرێوە دەبەن؟‬ ‫ئایا یەك كۆمەلە یاسای مومكین بونیان هەیە‪،‬‬ ‫ئایا دەكرێ‌ لەرێگەی نوێژ و نزاو پارانەوە‪ ،‬خودای‬ ‫مەزن ئیستیسنا بكات لە یاسایەكی سروشت‪ ،‬یان بۆ‬ ‫ماوەیەك ڕای بگرێ‪ .‬وەك مانگ گیران یان ووشكە‬ ‫ساڵی ی��ان یاسای كێش و هێزی كێش را بگرێ‪.‬‬ ‫س��ەری ئ��ەم داوان���ە نە ئاین و نە فەلسەفە لێكی‬ ‫نەكردونەتەوە‪ ،‬ئەم پرسیارانە و قسانە مولكی ئاین و‬ ‫فەلسەفەن‪ ،‬به‌اڵم فەلسەفە نەیتوانی بە حەقیقەتمان‬ ‫بگەیەنێ‌‪ ،‬فەلسەفەش كۆتایی پێ‌ هات با چاوەروانی‬ ‫تیۆری فیزیای كوانتەم بین‪ ،‬بۆ گەیشتن بە حەقیقەت‪،‬‬ ‫حەقیقەتێك هەتا ئەگەر بمان ئێشێنێ‌‪ .‬ئەگەر لە‬ ‫رێگەی فیزیاوە سەیری گەورەیی و عەزەمەتی خوا‬ ‫ێ كە كتێبە ئاینیەكان یەك لە‬ ‫بكەین بۆمان دەردەكەو ‌‬ ‫سەر تریلیونی گەورەی و میهرەبانی و بەخشندەی‬ ‫خوایان باس نەكردووە‪.‬‬

‫مێژوو لە روانگەی ئەفسانەی ئادەم‬ ‫م��ێ��ژووی��ەك جەنگی هەمیشەی ی��ە‪ ،‬ل��ە نێوان‬ ‫دوو توخمی دژ بە ی��ەك و ناكوك لە كات و هەر‬ ‫شوێنێك دەرگیری بوو بێ‌ مێژوو دروست بووە‪ ،‬مێژوو‬ ‫ج��والن��ەوەی ج��ۆری مرۆڤە لە ك��اروان��ی زەم��ان دا‬ ‫لە سەر بنەمای دەسپێكی جەبری زانستی یە‪ ،‬یەك‬ ‫روداوی زنجیرەی لێك بەسترا و لە سەرەتای بوونی‬ ‫ێ‬ ‫مرۆڤەوە لە شوێنێك دەستی پێ‌ كردووە‪ ،‬ناچار دەب ‌‬ ‫لە شوێنێك بە كوتایی بگات‪ .‬ئادەم مەخلوقی خودایە‬ ‫لە چەنگی(روح و قور) پێكهاتووە چیرۆكی ئادەم‬ ‫گوزارشە لە جۆری ئادەمیزاد‪ ،‬باس لە ئافراندنی‬ ‫ئینسان دەكات‪.‬‬ ‫فەلسەفەی بوونی مرۆڤـ نیشان دەدات هابیل و‬ ‫قابیل كورانی ئادەم دوو مرۆڤی سروشتین به‌اڵم لە‬ ‫گەل یەك دا لە شەر دان‪ ،‬شەرێكی هزریە لە رامانی‬ ‫خۆیەتی و جۆری مرۆڤـ و هزر‪ .‬شەری دووبەرەی دژ‬ ‫بە یەك (ئەمەیان فەلسەفەی مێژوو نیشان دەدات)‬ ‫مێژوو لە شەری نێوان هابیل و قابیل دەست پێ‌ دەكات‬ ‫ـ هابیل ی مەقتول نۆینەری دەورانی ئاژەلداری و‬ ‫كۆمۆنەی سەرەتای و جامیعەی عەدالەت و یەكسانی‬ ‫و بەرابەری و برایەتی‪.‬‬ ‫قابیل ن��وی��ن��ەری سیستەمی م��ول��ك داری و‬ ‫كشتوكال و پاوەنداری تاكە كەسی‪،‬لە پاش ئەوە جەنگی‬ ‫هەمیشەی مێژوو دەس��ت پێ‌ دەكات‪،‬سەرتاسەری‬ ‫مێژوو دەبێتە گۆرەپانی جەنگی نێوان هابیلی كوژراو‬ ‫وقابیلی بكوژ‪ ،‬موبەشێری سەردەمی كشتوكالە و‬ ‫شورشی كشتوكاڵە گەورەترین شورشە لە سەرتاسەری‬ ‫مێژووی مرۆڤایەتی شورشێك كە روناكی ژیانی‬ ‫دۆزیەوە‪ ،‬بە سەردەمی بوژانەوەی گەیاند سەر چاوەی‬ ‫بەرهەم هێنانی لە سروشتدا سنوردار كرد‪.‬‬ ‫ئ��ام��رازەك��ان��ی ب��ەره��ەم هێنانی پ��ێ��ش خست‪،‬‬ ‫پەیوەندیەكانی بەرهەم هێنانی ئالۆز كرد‪ .‬مرۆڤی بە‬ ‫قۆناغی كۆیالیەتی گەیاند‪ ،‬درێژترین و سەخت ترین‬ ‫قوناغە لە تەواوی مێژووی ئینسان‪.‬‬ ‫هابیل تەنیا بیرۆكەی مایەوە لە سەر بناغەی‬

‫ئەو بیرۆكەیە خێر دوژمنایەتی شەر دەكات‪ ،‬شەری‬ ‫دژە ناكۆكەكانە ‪ -‬پێش كەوتن كێشەو ملمالنێی نێوان‬ ‫دژە ناكۆكەكانە‪.‬‬ ‫قابیلی بكوژ و شەهوانی و خوێن رێ��ژ ئێمە‬ ‫نەوەی ئەم قاتیلەین‪.‬‬ ‫(قالوا أتجعل فیها من یفسد فیها ویسفك الدما‌ء‬ ‫ونحن نسبح بحمدك ونقدس لك)‬ ‫(تۆ كەسێ‌ وا دینی لە وێدا خراپە بكا و خوێن‬ ‫ب��رێ��ژی كەچی ئێمە ه��ەر ش��وك��ران��ەی ت��ۆ دەكەین‬ ‫پەسنی پیرۆزی تۆ دەدەین) مرۆڤی سەرەتای درندە‬ ‫بوو‪ ،‬پاشایان وەزیفەیان شەر بوو‪ ،‬ئابووریان غەنائیمی‬ ‫شەر بوو‪ ،‬مێژوو چەند برواو بەرەو پێش بچی‪ ،‬شەر لە‬ ‫ناخی مرۆڤـ دەر دەچێ‌ لە خێر نزیك دەبێتەوە شەری‬ ‫ئێستای دونیا لە نێو گەالن و ووالتانی دوا كەوتو دایە‪،‬‬ ‫ێ وەك‬ ‫ێ لە گەل مێژوو برۆن‪ ،‬دیانەو ‌‬ ‫چونكە نایانەو ‌‬ ‫كویلەكانی رۆما بگەرێتەوە بۆ كۆمۆنەی سەرەتای‬ ‫(مشاعیة البدائیة) مرۆڤـ بونەوەرێكی مێژووییە‬ ‫لەو رۆژەی لە دایك دەبێ تا دەمرێ‌‪ ،‬مێژووی ئەو‬ ‫دەنوسرێتەوە‪ ،‬هەلەكانی مێژووش بە قەلەمی حوبر‬ ‫دەنووسرێن بە هیچ كەس رەشنابنەوە ئەوەی هەولیش‬ ‫بدات رەشی بكاتەوە تاوانەكی تر تومار دەكات لە‬ ‫زنجیرەی مێژووی خۆی‪ ،‬رابردووی خرابكاری مرۆڤـ‬ ‫و چاكەی مرۆڤـ بە ئەمری خ��ودا دەنوسرێت هەر‬ ‫وەك لە میتولوژیا و ئاین و ئاماژە بە كۆمەلەی‬ ‫فریشتە كراوە بۆ نووسینی سەحیفەی ئەعمالی مرۆڤـ‬ ‫كە لە رۆژی ئاخیرەت حیساب و كتابی لەگەڵ‬ ‫دەكرێ‌ لە دونیاش بە هەمان شێوەی رابردووی چاك‬ ‫وەك بولبولێكی خۆش خوان هەمیشە لەباغی دڵ دا‬ ‫ێ ئوقرە نابێ‌‪.‬‬ ‫دەخوێنی بو ساتێكیش دل تەنگ و ب ‌‬ ‫ئەوەی رابردووی خراپیش هەبێت وەك سەگێكی هار‬ ‫بە دوایە وە دەبێ‌ لە كام ساتێكی خۆش دا بی پێی‬ ‫دەوەرێ‌‪ ،‬هەر چی لەزەتی خۆشی ژیانە لە بیری‬ ‫دەباتەوە‪ ،‬كە مردیش ئەو سەگە لەسەر گۆرەكەی‬ ‫هەلدە توتێ‌‪ ،‬لە حەپین ناوەستێ‌‪.‬‬ ‫هەڵە و گوناهەكان بە پسوولەی لێبوردن (رسالة‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪31‬‬

‫(خوایە ئەو واڵتەی لە دوژمنان لە وشكەساڵی لە درۆ بپارێزە)‬ ‫‪ 480 - 523‬پێش زایین‬ ‫دوعای (داریوشی مەزن)‬

‫ال��غ��ف��ران) ناكرێنەوە‪ ،‬ج��ا كرینەوە ب��ەه��ەر شێوەیەك‬ ‫بێت‪ ،‬مادامەكی گۆران و كۆتایی هێنانی لەگەڵدا‬ ‫نەبێ‌‪ .‬كەسیشمان مەعسوم نین‪ ،‬مەعسومان تەنیا‬ ‫پ��ەی��ام��ب��ەران��ن‪ .‬رێ��گ��ەی گ��ەران��ەوە لەپێش هەموو‬ ‫ێ هەلە و گوناحەكانی‬ ‫مرۆڤێكە‪ .‬بەم ك��ارە دەتوان ‌‬ ‫بكرێتەوە‪ ،‬ئەگەر بۆ رۆژێكیش بەر لە مەرگ بێ‌‪.‬‬ ‫ێ بێ‌ ئەمری باوكم دەكرد‪ ،‬چۆن باوكم (مەال)‬ ‫كات ‌‬ ‫بوو دەی گوت كورم ئاخیرت خێر بێ‌‪.‬‬ ‫ئەوەل و ئاخیری هەموومان خێر بێ‌ لەگەڵ تەواوی‬ ‫ئۆل و نەتەوەكان كوردستان و حكومەتەكەشمان‪.‬‬ ‫لەو بارەیەوە خوای گ��ەورە لە قورئانی پیرۆز‬ ‫دەفەرمووێ‌‪:‬‬ ‫(قل للذین كفروا إن ینتهوا یغفر لهم ما قد سلف)‬

‫‪32‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫بە خوا ناسەكان بێژە ئێستاش ئەگەر دەست‬ ‫هەلگرن‪ .‬هەرچی پێشوو كردویانە لێیان دەب��وورێ‌‪.‬‬ ‫وه��ذا ی��دل علی ان إستحقاق ال��ث��واب مستفاد من‬ ‫الخاتمە‪ .‬المن اول العمل‬ ‫(كرامات االولیاء ـ جزء ‪ 1‬ـ یوسف اسماعیل النبهانی)‬

‫ئامانجی پیرۆزی ئەو میللەتە دەولەتی نەتەوەیە‬ ‫ئامانجی پیرۆز رێگای پ��ی��رۆزی دەوێ نیەت و‬ ‫مرۆڤی پاكی دەوێ‌‪ .‬گرنگ نییه‌ كێ له‌گه‌ڵ خودا‬ ‫دایه‌ گرنگ ئه‌وه‌ی ‌ه خودا له‌گه‌ڵ كێدایه‌‪.‬‬ ‫هزری پاك گوفتاری پاك كرداری پاك‬

‫یوسف برادۆستی ‪ /‬پیرمام ‪2012‬‬

‫موصاصیر لەسەرچاوە مێخییەكاندا‬ ‫ئــارام جەالل حەسەن هەمەوەندی‬ ‫مامۆستا لەزانكۆی سەالحەددین ‪ -‬هەولێر‬ ‫كۆلێژی ئاداب ‪ -‬بەشی شوێنەوار‬ ‫موصاصیر بە یەكێك لە مەڵبەندە شارستانی و ئاینیە گرینگەكانی كوردستانی كۆن دادەنرێت‪،‬كە لە‬ ‫تێكستە مێخیەكانی ئاشووری و ئۆڕارتیەكان لە نیوەی یەكەمی هەزارەی یەكەمی پێش زاین زۆر‬ ‫باسی لێوە كراوە‪ .‬بەاڵم ئەوەی جێگای داخە تاكو ئێستا لە توێژینەوە زانستیەكاندا حەقی خۆی‬ ‫نەدراوەتێ‌‪،‬بۆیە لێرەدا هەوڵدەدەین مێژووی ئەم ناوچەیەی كوردستان بخەینە ڕوو بە پشت بەستن بە‬ ‫تێكستە مێخیەكان‪.‬‬ ‫شوێنی جوگرافی موصاصیر‪:‬‬ ‫زۆرێ��ك لە توێژەر و شوێنەوارناسان پێیان وایە‬ ‫كە موصاصیر بریتیە لە كۆنەشارێكی كوردستان كە‬ ‫پاشماوەكەی لە ڕۆژان��ی ئەمڕۆ بریتیە لە گوندی‬ ‫موجێسیر‪ ،‬ب��ەاڵم لە ڕاستیدا موصاصیر بریتیە لە‬ ‫هەرێمێكی ف��راوان كە پایتەختەكەشی هەمان ناوی‬ ‫هەبووە‪( ،‬لێرە تەنها باسی هەرێمی موصاصیر دەكەین‬ ‫وات��ر بەجیا باسی موصاصیری پایتەخت دەكەین‬ ‫ئەمەش بۆئەوەی خوێنەر زانیارییەكان تێكەڵ نەكات)‪.‬‬ ‫ئ���ەم ه��ەرێ��م��ە دەك��ەوێ��ت��ە ب��ەش��ەك��ان��ی ب��اك��وری‬ ‫ڕۆژهەاڵتی دەوڵەتی ئاشوری (باكوری ڕۆژهەاڵتی‬ ‫كوردستان) لەسەردەمی ئاشوری نوێدا (‪612 -911‬‬ ‫پ‪.‬ز)(‪ ،)1‬هەرێمی موصاصیر‪ Musasir -‬لەپاڵ‬ ‫هەریەكە لە هەرێمەكانی (خوبوشكیا ‪،Subuškia -‬‬ ‫شوبریا ‪ ،Šubria -‬كوممی ‪ ،Kumme -‬ئوككو ‪-‬‬ ‫‪ )Ukku‬بریتی ب��وون لەو هەرێمە سەربەخۆ یانەی‬

‫ك��ە دەك��ەوت��ن��ە ن��ێ��وان ه���ەردوو دەوڵ��ەت��ی ئ��ۆرارت��ی و‬ ‫ئاشووری(‪.)2‬‬ ‫ل���ەو زان��ی��اری��ان��ەی ك��ە ل��ە تێكستە مێخییە‬ ‫ئاشوورییەكان و ئۆرارتییەكان بەدەستما گەیشتوون‬ ‫بۆمان دەردەكەوێت كە موصاصیر هەرێمێكی فراوان‬ ‫بووە و چەندین شاری لەخۆ گرتووە‪.‬‬ ‫لە تێكستێكی (تێكستی ژمارە‪)0.101.30.A :‬‬ ‫سەردەمی پاشا ئاشور ناصرباڵی دووەم ‪Aššur -nasir‬‬ ‫‪ 859 - 883 ( - bal II‬پ‪.‬ز) بۆ یەكەم جار ناوی‬ ‫موصاصیر (‪ )Musasir‬وەك هەرێمێك هاتووە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫كاتێك ئاشور ناصر باڵی دووەم ب��اس لە ئاهەنگ‬ ‫گێرانێكی دەك���ات ب��ۆ م���اوەی ‪ 10‬ڕۆژ بەبۆنەی‬ ‫تەواوبوون و كردنەوەی پایتەختە نوێیەكەی (كالخۆ‬ ‫ ‪ ،)Kalhu‬كە تیایدا نوێنەری هەرێمی موصاصیر‬‫داوەتی ئەو ئاهەنگە كراوە‪،‬شایەنی باسە ئەم تێكستە بە‬ ‫كۆنترین تێكست دادەنرێت كە ناوی موصاصیری تێدا‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪33‬‬

‫ده‌قه‌ میخیه‌كه‌ی تایبه‌ت به‌ كردنه‌وه‌ی شاری كالخۆ‬ 150) LÚ sa-si-ú-te šá KUR.KUR.MES DÙ-li-ši-na a-di 151) UN.MES šá URU kal-hi 10 u4-me KÚ.MEŠ-šú-nu-ti 152) NAG.MEŠ-Šú-nu-ti ú-ra-me-ek-šúnu-ti ŠÉŠ.MEŠ-šú-nu-ti 153)ú-DUGUD-šu-nu-ti ina šùl-me ù hade-e a-na KUR.KUR.MEŠ.šú-nu-ti 154) GUR.MEŠ-šú-nu-ti

‫((كاتێك كۆشكی پاشایەتیم كردەوە لە پایتەختە‬ ‫) كەس لە پیاو ئافرەت‬47074( ،‫نوێیەكەم كالخۆ‬ ‫كە لەگشت الیەكی ووالت��ەك��ەم داوەت ك��ردب��وون بۆ‬ ‫) ك��ەس��ی گ���ەورەو ڕێ���زدار‬5000( ‫ و‬،‫ئاهەنگەكە‬ - ‫داوەتكرابوون وەك نوێنەری هەرێمەكانی (سوخوو‬ ،patino - ‫ پاتینۆ‬،Handanu - ‫ خەندانۆ‬،Suhu ،Șidun - ‫ صەیدوون‬،Șur - ‫ صووڕ‬،Hatti - ‫خاتتی‬ ،Malidu - ‫ م��ال��ی��دو‬،Gurgumu - ‫گ��ورگ��وم��و‬ - ‫ كوممۆ‬،Gilzānu - ‫گیلزانۆ‬،Hubušku - ‫خوبوشكو‬ 16000 ‫ هەروەها‬،)Musasir - ‫ موصاصیر‬،kummu ‫ فەرمانبەری كۆشكی‬1500 ،‫ك��ەس لەناو كالخۆ‬

‫ ئەمەش خوێندنەوەی بەشێكی تێكستەكەیە‬،‫هاتبێت‬ ‫لەگەڵ كۆپیەكی دەق��ی نووسینە مێخیەكەی لە‬ :)154 - 141(‫دێری‬ 141) šá URU kal-hi ú-šar-ru-ni 40 LIM 7 LIM 74 142) ERÍN.MEŠ MUNUS.MEŠ qa-ri-ú-te šá pi-rík KUR-ia gab-bi šá 143) 5 LIM LÚ.MAH.MEŠ LÚ šap-ra-a-te šá KUR su-hi 144) KUR hi-in-da-na-a-a KUR pa-ti-naa-a KUR hat-ta-a-a 145) KUR sur-ra-a-a KUR si-du-na-a-a KUR gúr-gu-ma-a-a 146) KUR ma-li-da-a-a KUR hub-uš-kaa-a KUR gíl-za-na-a-a 147) KUR ku-ma-a-a KUR mu-sa-si-raa-a 16 LIM ZI. MEŠ 148) šá URU kal-hi 1 LIM 5 ME LÚ zari-qi.MEŠ šá É.GAL.MEŠ-a 149) DÙ-li-ši-na PAP-ma 1 šu-ši 9 LIM 5 ME 74 2012 ‫) زستانى‬1( ‫ژمار‌ه‬

34

‫پاشایەتی لە كالخۆ‪ ،‬كە ك��ۆی گشتی هەموویان‬ ‫دەكاتە ‪ 69574‬كەس‪ ،‬كە نوێنەری گشت هەرێمەكان‬ ‫و كالخۆی پایتەختیشی دەگرتەوە داوەتكرابوون‪ ،‬بۆ‬ ‫ماوەی ‪ 10‬رۆژ من خواردن و خواردنەوەم پێشكەشكردن‪،‬‬ ‫خۆیان بشۆن‪ ،‬خۆیان مەساج بكەن بەرۆن‪ ،‬وەبەم جۆرە‬ ‫رێ��زم لێگرتن و پاشان نوێنەرەكانم بە ئاشتیانەو بە‬ ‫(‪)3‬‬ ‫دلخۆشیەوە گەراندەوە بۆ هەرێمەكانیان)‬ ‫بەڵگەیەكی ت��ر ل��ەس��ەر ئ���ەوەی ك��ە موصاصیر‬ ‫هەرێمێكی فراوانە بریتیە لە نووسراوە مێخییەكانی‬ ‫پاشا شەڵمانصەری سێیەم ‪-858( Shalmanassar III‬‬ ‫‪824‬پ‪.‬ز) كە لەساڵی (‪)31‬ی فەرمانرەوییدا كاتێك‬ ‫خۆی لەشاری كالخۆ بوو فەرمانیدا بەئەنجامدانی‬ ‫هەڵمەتێكی س��ەرب��ازی ب��ەس��ەرك��ردای��ەت��ی ژەن���ەراڵ‬ ‫(ت��ۆرت��ان) دای��ان – ئ��اش��وور‪ Dayan - Ašur /‬بۆ‬ ‫سەر دەوڵەتی ئۆرارتۆ‪،‬دایان ‪ -‬ئاشوور لەم هەڵمەتەیدا‬ ‫بەهەرێمی خوبوشكیا و موصاصیر تێپەردەبێت(‪.)4‬‬ ‫هەروەها لە دەقێكی مێخی ژمارە (‪)0.102.14.A‬‬ ‫كە دەگ��ەرێ��ت��ەوە بۆ ساڵی (‪)31‬ی فەرمانرەوایی‬ ‫شەلمانصەری سێیەم دووب��ارە ناوی موصاصیر وەك‬ ‫هەرێمێك هاتووە كە ئەمە دەقەكەیەتی‪:‬‬ ‫(لەساڵی ‪ 31‬فەرمانرەواییم بۆ ج��اری دووەم‬ ‫زارم ه��ەڵ��دا ب��ەرام��ب��ەر خ��واوەن��د ئ��اش��ور و خ��واوەن��د‬

‫ئەدەد‪،‬لەوكاتەی كەخۆم لە پایتەختی كالخۆ مامەوە و‬ ‫فەرمانم دا بەوەی كە جەنەراڵ دایان ئاشور بكرێت بە‬ ‫فەرماندەی سوپای ئاشوور‪ ،‬ئەویش بەسەركردایەتی‬ ‫سوپای ئاشوور چوو بۆ شارەكانی هەرێمی خوبوشكیا‬ ‫و باج و سەرانەی لە پاشا (داتا ‪)Data -‬ی خوبوشكی‬ ‫وەرگرت و پاشان بەرەو (زاپپاریا – ‪ )Zapparia‬شاری‬ ‫شوورەدارو سەختی هەرێمی موصاصیر بەرێكەوت و‬ ‫توانی زاپپارییا داگیر بكات له‌گه‌ڵ ‪ 46‬شاری تری‬ ‫(‪)5‬‬ ‫سەر بەهەرێمی موصاصر ‪)...‬‬ ‫لێرەدا بۆ یەكەم جار ئاماژە دەكرێت بە داگیركردنی‬ ‫شارەكانی هەرێمی موصاصیر‪ ،‬هەروەك ئەم نووسراوە‬ ‫تاكە تێكستە كە باس لە شاری (زاپپارییا ‪Zapparia -‬‬ ‫)و سەختی ئەو شارە بكات كە لە هێ تێستێكی تر‬ ‫بەرچاو نەكەوتووە(‪.)6‬‬ ‫یەكێك لەو بەڵگە هەرە دیارانەی كە دەیسەلمێنن‬ ‫موصاصیر هەرێمە بوونی هەردوو میلەكەی تۆبزاوە‬ ‫و كێلەشینە كە دەگەرێتەوە بۆ پاشایانی ئۆرارتی كە‬ ‫بەئاشكرا باس لە بەهەرێم بوونی موصاصیر دەكەن (لە‬ ‫الپەڕەكانی داهاتوو باسی ئەم دوو میلە دەكەین) ‪.‬‬ ‫بەڵگەیەكی تر كە موصاصیر هەرێمە بریتیە لە‬ ‫مۆرێكی لوولەیی (ئورزانا ‪)Urzana -‬‬ ‫حاكمی هەرێمی موصاصیر‪،‬ئەم مۆرە لوولەییە‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪35‬‬

‫نووسینێكی مێخی لەسەرە كە دەریدەخات موصاصیر‬ ‫هەرێم ب��ووە(وێ��ن��ە‪ .)7()2‬ئەمەی خ���وارەوەش دەقی‬ ‫نووسینە مێخیەكەو خوێندنەوەو ماناكەیەتی ‪:‬‬ ‫‪NA4-KIŠIB mUr-za-na‬‬ ‫‪Šar uruMu-sa-sir‬‬ ‫!‪uruÚ-ab!-ti‬‬ ‫‪NA4 dLAMMA‬‬ ‫‪ŠA GIM MUŠ‬‬ ‫‪i-na KUR-e HUL-MEŠ‬‬ ‫‪KA-šu pe-tu-u‬‬

‫)‪1‬‬ ‫)‪2‬‬ ‫)‪3‬‬ ‫)‪4‬‬ ‫)‪5‬‬ ‫)‪6‬‬ ‫)‪7‬‬

‫‪ )1‬مۆری ئورزانا‬ ‫‪ )2‬پاشای موصاصیر (و)‬ ‫‪ )3‬ئوئابتی!‬ ‫‪ )4‬بەردی پارێزەر!‬ ‫‪ )5‬كەوەك مارێك‬ ‫‪ )6‬لە كێوە سەختەكاندا‬ ‫‪ )7‬دەمی كراوەتەوە‬ ‫ئەم مۆرە لوولەییەی ئورزانا لە شاری نەینەوا‬ ‫دۆزراوەتەوە(‪.)8‬‬ ‫شایانی باسە هەریەكە لە دێری سێیەم و چوارەمی‬ ‫ئەم دەق��ە مێخیەی سەر مۆرەكەی ئورزانا تائێستا‬ ‫‪36‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫كێشەی ل��ەس��ەرەو زانایانی پسپۆر ڕای جیاوازیان‬ ‫لەسەر هەیە(‪ )9‬كە لێرەدا ناتوانین ئاماژەیان پێبكەین‪.‬‬ ‫نامەیەكی ئورزانا هەیە كە بۆ سەرجۆنی دووەمی‬ ‫ئاشووری ن��اردووە كە تیایدا داوای لێبووردن دەكات‬ ‫ل��ەوەی كە بەفر رێگای گرتووە و ناتوانێت بچێتە‬ ‫خزمەتی(‪ ،)10‬ئەمانەش بەجۆرێك لە جۆرەكان دەری‬ ‫دەخەن كە موصاصیر هەرێمێكی فراوانە‪.‬‬ ‫ئ�������ەوەی ج���ێ���گ���ەی س����ەرن����ج و داخ������ە ئ��ێ��م��ە‬ ‫زانیاریمان لەرێگەی نووسراوەكانی ئاشوورییەكان‬ ‫و ئ��ۆرارت��ی��ی��ەك��ان��ەوە ب��ەدەس��ت گەیشتووە دەرب���ارەی‬ ‫هەرێمی موصاصیر وەهێ نووسراوێكی پاشایانی یان‬ ‫حاكمەكانی هەرێمی موصاصیرمان دەست نەكەوتووە‬ ‫تەنها مۆرە لوولەییەكەی پاشا(ئورزانا ‪)Urzana -‬‬ ‫و چەند نامەیەكی نەبێت‪ ،‬بۆیە ناتوانین سنووری ئەم‬ ‫هەرێمە بە دڵنیاییەوە دیاری بكەین‪ ،‬سەرەرای ئەمەش‬ ‫نەبوونی هەڵكۆلینی شوێنەواری بەشێوەیەكی زانستی‬ ‫لەناوچەكانی باكورو ڕۆژهەاڵتی كوردستانی عێراق‪،‬‬ ‫هۆكارێكی ترە بۆ نەبوونی زانیاری دەرب��ارەی ئەم‬ ‫هەرێمە‪.‬‬ ‫گومانی تێدانیە موصاصیری پایتەخت دەكەوێتە‬ ‫كوردستانی عێراق لە ناوچەی رەوان��دوز بەتایبەتی‬

‫گوندی مجێسیر‪( .‬ل��ە الپەرەكانی داه��ات��وو باسی‬ ‫موصاصیری پایتەخت دەكەین)‪ ،‬هەروەها كۆنە شارێكی‬ ‫تری سەر بە موصاصیر هەیە كە ئەمرۆ پاشماوەكەی‬ ‫پێی دەلێن (گردە سۆرە ‪ )Gerdesorah -‬دەكەوێتە‬ ‫ڕۆژئ���اوای دەروازەی كێلەشین‪ ،‬كە تاكو ئێستاش‬ ‫پاشماوەی شورە بەردینە بەهێزەكەی ماوە(‪.)11‬‬ ‫هەربۆیەش لێرەدا بەپشت بەستن بەو زانیاریانەی‬ ‫سەرەوە بۆمان دەردەكەوێت كە موصاصیر هەرێمێكی‬ ‫زۆر فراوانە سنورەكەی لە رۆژانی ئەمرۆ ناوچانەكانی‬ ‫ێ و سەنگەسەر و سەروچاوەو ڕەواندز و سۆران‬ ‫قەالدز ‌‬ ‫و سیدەكان و مێرگەسۆر لە كوردستانی عێراق و‬ ‫شاری شنۆ لە كوردستانی ئێران‪ ،‬هەرچەندە گومانمان‬ ‫هەیە لەمەی دوایی (واتە دڵنیانین كە شنۆ سەر بە‬ ‫هەرێمی موصاصیر بێت) وە ئەگەری ئەوە هەیە كە‬ ‫ناوچەی هیرانیش هەر سەر بە هەرێمی موصاصیر‬ ‫بووبێت ‪،‬واتە چیای سەفین سنوری نێوان موصاصیر‬ ‫و ووالتی ئاشوور بووبێت‪ ،‬هەرچەندە شتێكم بەرچاو‬ ‫نەكەوتووە كە تەئكید بكات لەسەر ئەوەی كە چیای‬ ‫سەفین خاڵی سنووری نێوانیان بێت‪( .‬وێنە ‪)3‬‬ ‫مانای ناوی موصاصیر ‪Musasir -‬‬

‫موصاصیر(‪ )Musasir‬ناوێكی ئاشوورییە بۆ‬ ‫یەكەمین جار لەتێكستە مێخیەكانی پاشا ئاشوور ناصر‬ ‫باڵی دووەم (‪ 859-882‬پ‪.‬ز) بە شێوەی (‪KURmu-‬‬ ‫‪ )sa-sir‬هاتووە(‪ ،)12‬بەاڵم لەسەردەمی شەلمانصەری‬ ‫سێیەم (‪ 824 - 858‬پ‪.‬ز) بەشێوەی (‪)Musasuru‬‬ ‫هاتووە(‪ ،)13‬ڕەنگە ئەمەش دەربرینێكی تری ناوی‬ ‫موصاصیر بێت ی��ان ئ��ەو ن��ووس��ەرەی ك��ە ن��اوەك��ەی‬ ‫تۆمار ك��ردووە هەڵەی ك���ردووەو ب��ەم ج��ۆرە تۆماری‬ ‫كردووە‪ .‬بەاڵم لە تێكستە مێخیەكانی پاشا سەرجۆنی‬ ‫دووەمی ئاشووری (‪705 - 721‬پ‪.‬ز) بەتایبەتی لەو‬ ‫تێكستەی كەباس لە هەڵمەتە سەربازییەكەی بۆ سەر‬ ‫دەوڵەتی ئۆرارتۆ دەكات پاشان لەرێگە گەرانەوەی‬ ‫كە هێرش دەكاتە سەر موصاصیر و تااڵنی دەكات‬ ‫كە بە هەڵمەتی هەشتەم ناسراوە‪ ،‬تیایدا بە شێوەیەكی‬

‫ڕوون ب��ۆم��ان دەردەك��ەوێ��ت ك��ە ن��اوەك��ەی بریتیە لە‬ ‫موصاصیر(‪.)14()Musasir‬‬ ‫ب��ەاڵم ئ��ەوەی جێگای سەرنجە لە تێكستێكی‬ ‫مێخیەكانی س��اڵ��ی (‪)30‬ی ف��ەرم��ان��رەوای��ی پاشا‬ ‫ش��ەل��م��ن��ص��ەری س��ێ��ی��ەم (‪ 824 - 858‬پ‪.‬ز) كە‬ ‫تێكستەكە تایبەتە ب��ە ئەنجامدانی هەلمەتێكی‬ ‫سەربازی بەسەركردایەتی جەنەراڵ (دای��ان ئاشوور‬ ‫‪ )Dayan - Aššur‬بۆ ناوچەكانی سەرووی رووباری‬ ‫زابی گەورە‪ ،‬بەاڵم ئەوەی كە زۆر جێگای سەرنجە‬ ‫ئەوەیە كە پایتەختی وواڵت��ی خارنا ‪ Harna -‬بە‬ ‫موصاصوررو ناودەبات بە شارێكی پیرۆزی دادەنێت و‬ ‫تەنها باج و سەرانەی بەسەر دادەسەپێنێت بێ ئەوەی‬ ‫هیج ئاماژەیەك بەسەر تێكدان و كاول كردنی بدات‪،‬‬ ‫ئەمەش لێرەدا ئەوەمان بۆ رووندەكاتەوە كە رەنگە (خارنا‬ ‫ ‪ )Harna‬ناوێكی تری هەرێمی موصاصیر بووبێت‬‫بەالیەنی كەم لەسەردەمی شەلمانصەری سێیەم(‪.)15‬‬ ‫هەروەها نووسینە مێخییەكەی سەر مۆرەكەی‬ ‫ئورزانا پاشای موصاصیر كە مێژووەكەی بەالیەنی كەم‬ ‫بۆ سەردەمی سەرجۆنی ئاشوری دووەم (‪705 - 721‬‬ ‫پ‪.‬ز) دەگەرێتەوە‪ ،‬كە لەسەر نووسینە مێخیەكەی‬ ‫ئەم مۆرە بەئاشكرا ناوی موصاصیر هاتووە‪.‬‬ ‫هەرچی ئۆرارتییەكان بوو ئەوا بە موصاصیریان‬ ‫دەوت (ئاردینی ‪ )ARDINI -‬ئەمەش ه��ەروەك لە‬ ‫دەقە مێخیە ئۆرارتییەكەی سەر میلەكەی كێلەشین و‬ ‫تۆبزاوە ئاماژەی پێكراوە(‪. )16‬‬ ‫ه��ەرچ��ی ئ����ەوەی پ��ەی��وەن��دی ب��ەم��ان��ای ن��اوی‬ ‫موصاصیری ئاشووری و ن��اوی ئاردینی ئۆرارتی‬ ‫هەیە‪،‬بەم شێوەی خوارەوە روونی دەكەینەوە ‪:‬‬ ‫یەكەم‪ /‬مانای ناوی موصاصیر ‪: Musasir‬‬ ‫گومان لەوە دانیە كە موصاصیر ناوی شوێنێكە‪،‬‬ ‫كەچی لێكدانەوەی مانای ووشەی موصاصیر كارێكی‬ ‫ئاسان نیە بەاڵم بەپشت بەستن بە ڕێزمانی ئەكەدی‬ ‫(زاری ئاشووری ) بۆمان دەردەكەوێت كە ئەم ووشەیە‬ ‫(‪ )Musasir‬بریتیە لە (اس��م فاعل ) لە حالەتی‬ ‫(‪ )D‬كە لەسەرچاوەی (‪ )sāsiru‬یان (‪ )sasaru‬یان‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪37‬‬

‫(‪ )sarsaru‬یان (‪ )sassaru‬وەرگ��ی��راوە(‪ ،)17‬ئەمە‬ ‫جگە ل��ەوەی ئەگەری خوێندنەوەی پیتی (‪ )s‬بە‬ ‫(‪ )z‬هەیە‪ ،‬واتە هەریەك لەم خوێندنەوانە (‪sarsaru‬‬ ‫‪ )، sansaru - sassaru - sarsart‬لە بنەرەتدا لە‬ ‫(‪ )zarzaru‬وەرگیراوە(‪.)18‬‬ ‫هەربۆیە لەسەر ئەم بنەمایە و بە لەبەرچاوگرتنی‬ ‫بارودۆخی سیاسی و جوگرافی و كۆمەاڵیەتی ئەو‬ ‫س���ەردەم چەندین مانامان دەس��ت دەك��ەوێ��ت‪،‬ك��ە بەم‬ ‫جۆرەی خوارەوە ڕوونی دەكەینەوە‪:‬‬ ‫‪ :sarsartum /1‬ووش��ەی��ەك��ی ئ��ەك��ەدی��ی��ە (زاری‬ ‫ئاشووری) ‪،‬بەواتای (دارستان ) دێت(‪.)19‬‬ ‫‪ :sarsaru /2‬ئەم ووشەیە بەچەندین مانا دێت كە‬ ‫ئەمانەن‪ :‬مار‪ ،‬شوێنی كۆكەرەوەی ئاو‪ ،‬جامێك كە‬ ‫ئاوی تیا كۆبكرێتەوە‪ ،‬دارستان‪،‬سەوزەوات‪ ،‬كورسی‬ ‫بێ پشت‪،‬جۆبڕكە(‪.)20‬‬ ‫‪ :sasiru /3‬شوێنی كۆكەرەوەی ئاو(‪.)21‬‬ ‫‪ sassaru /4‬یان ‪ : zarzaru‬سەوزەوات(‪.)22‬‬ ‫ب��ۆ گەیشتن بەمانای راستەقینەی هەرێمی‬ ‫موصاصیر لەبەر ڕۆشنایی ماناكانی ووشە ئەكەدییەكان‬ ‫(زاری ئاشوری) دەبێت رەچاوی باردۆخی سیاسی‬ ‫وجوگرافی و ئاینی هەرێمی موصاصیر بكرێت‪ ،‬لەم‬ ‫بوارانەی خوارەوە ‪:‬‬ ‫یەكەم‪ /‬گومانی تێدانیە موصاصیر هەرێمێكی‬ ‫فراوانە كە گوندی موجێسیر (شاری موصاصیری‬ ‫پایتەخت) جەرگەی ئ��ەو هەرێمە پێك دێنێت‪ ،‬ئەم‬ ‫ناوچەیەش بە دارستان و بوونی سەوزاییەكی زۆر‬ ‫دەناسرێت‪ ،‬كە تاكو رۆژانی ئێستاش بوونی هەیە‪.‬‬ ‫دووەم‪ /‬بوونی سەرچاوەی ئاوی زۆر لەناوچەكە‬ ‫وەك رووباری رەواندوز و چەندین جۆگەی ئاوی تر كە‬ ‫بەیەك دەگەن و دەرژێنە رووباری رەواندوز‪ ،‬هەربۆیە‬ ‫شتێكی ئاساییە بە شوێنی كۆكەرەوەی ئاو دابنرێت ‪.‬‬ ‫سێیەم‪ /‬فراوانی هەرێمی موصاصیر كە لەناوچەی‬ ‫ق���ەاڵدزێ درێ��ژ دەبێتەوە تاكو دەگ��ات��ە ناوچەكانی‬ ‫سیدەكان و كوردستانی ئێران لە شنۆ‪ ،‬ئەمەش وای‬ ‫كردووە كە شێوەیەكی درێژكۆلەی پێچاوپێچی هەبێت‬ ‫‪38‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫و چیای بەرز بەرز لەخۆ بگرێت‪ ،‬رەنگە هەر لەبەر‬ ‫ئەمەش بێت پێی بلێن هەرێمی شێوە مار‪.‬‬ ‫بەرەچاوكردنی ئەم الیەنانەی سەرەوە بۆمان روون‬ ‫دەبێتەوە كە موصاصیر بەمانای هەرێمێكی پێچاو‬ ‫پێچ دێت كە دارستان (سەوزایی) و چیاو ئاوی تێدا‬ ‫زۆرە بە جۆرێك كە وەك كونی مار وایە لە روانگەی‬ ‫ئالۆزییەوە‪.‬‬ ‫هەندێك لە توێژەرەكان بەشێوەیەكی سادە ماناكەیان‬ ‫لێكداوەتەوە بەوەی كە موصاصیر واتە (كونی مار(‪،)23‬‬ ‫ئ��ەم لێكدانەوەیەش راس��ت��ە ئ��ەگ��ەر بێت و ووش��ەی‬ ‫موصاصیر ‪ Musasir‬بە ووشەیەكی لێكدراو دابنێین‬ ‫كە لە دووبەش پێكهاتبێت بەم جۆرەی خوارەوە ‪:‬‬ ‫‪ :MŪSÛ‬دەرچە‪ ،‬كون‪ ،‬دەرگا‬ ‫(‪)24‬‬ ‫‪ :SĪRU‬مار‬ ‫ب��ەاڵم نەك مەبەست تیایدا خ��ودی كونی مار‬ ‫بێت بەڵكو ئەمە تەنها بریتییە لە نازناوێك كە الیەنی‬ ‫جوگرافی و سیاسی و ئاینی لەبەرچاو گرتووە وەك‬ ‫لەسەرەوە ئاماژەمان پێكرد‪ .‬هەرچی شێوازی نووسینی‬ ‫ن��اوی موصاصیرە بەنووسینی مێخی بەشێوەیەكی‬ ‫گشتی بەم جۆرە هاتووە‪:‬‬ ‫وواڵتی موصاصیر‬

‫(‪)25‬‬

‫‪KURMu-sa-sir‬‬

‫شاری موصاصیر‬

‫(‪)26‬‬

‫‪URUMu-sa-sir‬‬

‫دووەم‪ /‬مانای ناوی ئاردینی‪: ARDINI -‬‬ ‫ئۆرارتییەكان بە موصاصیریان دەووت (ئاردینی‬

‫‪ ،)Ardini‬ئەم ووشەیەش لە بنەڕەتدا ئۆرارتیە‪،‬بۆیە‬ ‫لێكدانەوەی مانای ووش��ەی ئاردینی دەبێت لەسەر‬ ‫بنەمای لێكدانەوەی زمانەوانی زمانی خووریەكان‬ ‫بێت‪ ،‬ئەمەش چونكە زمانی ئۆرارتۆ له‌گه‌ڵ زمانی‬ ‫خ��ووری لەیەك خێزانی زمانەوانین(‪ .)27‬هەربۆیەش‬ ‫لەسەر ئەو بنەمایە بۆمان دەردەك��ەوێ��ت كە ووشەی‬ ‫ئاردینی ‪ Ardini‬لە بنەرەتدا لە ووش��ەی ئارتینی‬ ‫‪ Artini‬خورییەكانەوە وەرگیراوە كە بە واتای (شار)‬ ‫دێت(‪.)28‬‬ ‫هەندێك لە توێژەرەكان پێیان وای��ە كە ئاردینی‬ ‫‪ Ardini‬شارێكی خووری بووەو لە سەردەمی بنەماڵەی‬ ‫ئوری سێیەم بە تایبەتی سەردەمی پاشا شولگی ‪-‬‬ ‫‪1982 - 2029( Šulgi‬پ‪.‬ز) بەناوی (ئارینی ‪-‬‬ ‫‪ )Arini‬بوونی هەبووە‪ ،‬ئەمەش لە تێكستێكی مێخی‬ ‫ساڵی (‪)49‬ی ف��ەرم��ان��ڕەوای پاشا شولگی ناوی‬ ‫هاتووە‪،‬كە توێژەران پێیان وایە ئەمە ناوێكی خوورییەو‬ ‫دواتر گۆراوە بۆ ئارتینی ‪ ،Artini -‬پاشان لەسەردەمی‬ ‫ئۆرارتییەكان گۆراوە بۆ ئاردینی‪ Ardini -‬هەروەك‬ ‫لە تێكستە مێخییەكانی ئۆرارتییەكان دەردەكەوێت(‪،)29‬‬ ‫ك��ەچ��ی ل��ەب��ەرام��ب��ەردا ل��ە دەق���ە ئ��اش��ووری��ی��ەك��ان بە‬ ‫موصاصیر هاتووە‪.‬‬ ‫ناوی ئاردینی ‪ Ardini‬لە دەقە مێخیەكانی پاشا‬ ‫ئۆرارتییەكان بەم شێوەیە هاتووە(‪:)30‬‬ ‫‪URUAr-di-né‬‬

‫‪URUAr-di-néURU‬‬

‫‪URUAr-di-né-e-i‬‬

‫موصاصیری پایتەخت (گوندی موجێسیر) لەروانگەی‬ ‫دەقە مێخیەكان‪:‬‬ ‫هەواڵی شاری موصاصیر (گوندی موجێسیری‬ ‫ئێستا)كە پایتەختی هەرێمی موصاصیربوو‪ ،‬لە‬ ‫تێكستە مێخییەكانی ئاشوورییەكان و ئۆرارتۆییەكان‬ ‫بەدەستمان گەیشتووە‪ ،‬ئەمەش دەگەرێتەوە بۆ گرنگی‬ ‫ئەم ش��ارە لە ڕوانگەی ئاینیەوە‪ ،‬چونكە ئەم شارە‬ ‫لەكۆندا پەرستگای خواوەند (خالدی ‪ )Haldi -‬لەخۆ‬ ‫دەگرت‪ ،‬كە خواوەندی نەتەوەیی ئۆرارتییەكان بوولە‬ ‫الی��ەك(‪ .)31‬ه��ەروەك ملمالنێی نێوان ه��ەردوو زلهێزی‬ ‫ئاشووری و ئۆرارتی لە نیوەی یەكەمی ه��ەزارەی‬ ‫یەكەمی پێش زاین بۆ دەست بەسەر داگرتن بەسەر‬ ‫هەرێمەكانی نێوانیان ڕەنگدانەوەی خۆی هەبوو بەسەر‬ ‫موصاصیر لەالیەكی ترەوە‪.‬‬ ‫لەو چەند سااڵنەی دوای��ی هەندێك پارچەی‬ ‫شوێنەواری لە ناوچەی (رەبات تەپە ‪)Rebat Tepe -‬‬ ‫ی سەر بەسەردەشت لە كوردستانی ئێران دۆزرانەوە‪،‬‬ ‫ك��ە دەن��گ��ۆی ئ���ەوە ل��ە ئ���اراداب���وو ك��ە ئ��ەم��ە ش��اری‬ ‫موصاصیری پایتەختی هەرێمی موصاصیرە(‪ ،)32‬بەبێ‬ ‫هێ شك و گومانێك رەب��ات تەپە موصاصیر نیە‪،‬‬ ‫چونكە هێ بەڵگەیەكی شوێنەواری و نووسینێكی‬ ‫ت���ێ���دان���ەدۆزراوەت���ەوە ك��ە بیسەلمێنێت موصاصیرە‪،‬‬ ‫ه��ەرچ��ەن��دە دەل��ێ��ن ك��ە نووسینی ت��ی��ادا دۆزراوەت����ەوە‬ ‫ب��ەاڵم تاكە هێمایەك ی��ان دوو هێمای مێخی هێ‬ ‫زانیاریەكی وا بەدەست نادات كە بیسەلمێنێت رەبات‬ ‫تەپە موصاصیری پایتەخت بێت‪ ،‬بەاڵم لە راستیدا‬ ‫شوێنەوارە دۆزراوەكانی رەبات تەپە دەری دەخەن كە‬ ‫بریتیە لە كۆنە شارێكی سەر بە هەرێمی مانناوە‪،‬واتە‬ ‫شارێكی مانناییە‪.‬‬ ‫بەڕای زۆربەی زانایانی شوێنەوارناسانی قەزای‬ ‫سۆرانی ئێستا ناوجەرگەی هەرێمی موصاصیری‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪39‬‬

‫كۆنی پێك دەهێنا‪،‬هەروەها گوندی (موجێسیری ‪-‬‬ ‫‪ )Mujeser‬ئێستا لە كۆندا موصاصیری پایتەخت‬ ‫بووە(‪ ،)33‬ئەم گوندەش ئێستا سەر بەناحیەی سیدەكانە‬ ‫و كە پێشتر چەند پەیكەرێكی بەردینی ئۆرارتی‬ ‫تێدا دۆزراوەتەوە كە لە مۆزەخانەی هەولێر پارێزراون‬ ‫(وێنە ‪ .)- 3-‬ئەمە جگە لە بوونی هەردوو میلەكەی‬ ‫كێلەشین و تۆبزاوە لە ناوچەكە كە هەمووی بەڵگەن‬ ‫ل��ەس��ەر ئ���ەوەی ك��ە گ��ون��دی موجێسیر بریتیە لە‬ ‫موصاصیری پایتەخت‪( .‬وێنە ‪ 4‬و ‪ .)5‬‬ ‫ناوبانگی موصاصیر بەهۆی پیرۆزی و گرنگیە‬ ‫ئاینیەكەی ب��ووە‪ ،‬كە پەرستگای خ��واوەن��د خالدی‬ ‫لەخۆ گرتووە‪ ،‬كە خواوەندی سەرەكی ئۆرارتیەكان‬ ‫ب���ووە‪ .‬پەرستنی ئ��ەم خ��واوەن��دەش ل��ە كۆتاییەكانی‬ ‫سەدەی نۆیەمی پێش زاین لە الیەن پاشا ئۆرارتیەكان‬ ‫پەرەیسەند وگرنگی پێدرا‪ ،‬بەجۆرێك پاشا ئۆرارتیەكان‬ ‫شانازیان دەك��رد بەسەردانیكردنیان بۆ پەرستگای‬ ‫خواوەند خالدی لە موصاصیر (گوندی موجێسیری‬ ‫‪40‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫ئێستا) هەروەك لە دەقە مێخیە ئۆرارتییەكانی هەردوو‬ ‫میلەكەی كێلەشین و تۆبزاوە بۆمان دەردەكەوێت(‪. )34‬‬ ‫(وێنە ‪ 3‬و ‪)4‬‬ ‫لەالیەكی ترەوە لەناوبردن و دەست بەسەر داگرتنی‬ ‫شوێنە پیرۆزەكانی دەرەوەی وواڵتی ئاشوور وایكرد كە‬ ‫پاشا ئاشوورییەكان زۆر بە گرنگی و شانازییەوە باس‬ ‫لەو هەلمەتانەیان بكەن و بەجۆرێك كە دەستكەوتەكانیان‬ ‫ل��ە ن��ووس��راوەك��ان و نەخشە هەلكۆلدراوەكانی سەر‬ ‫دی��واری كۆشكەكانیان رەنگیداوەتەوە(‪ ،)35‬هەرلەبەر‬ ‫ئەم هۆیەشە دەبێت لێكۆلینەوەكانمان دەربارەی شاری‬ ‫پ��ی��رۆزی موصاصیر (گ��ون��دی موجێسیر) لەسەر‬ ‫بنەمای تێكستە مێخییە ئۆرارتی و ئاشوورییەكان‬ ‫بێت‪ .‬كە لەخوارەوە یەك لەدوای یەك روونی دەكەینەوە‪:‬‬ ‫موصاصیر (موجێسیر) لە روانگەی دەقە مێخیە‬ ‫ئۆرارتیەكان‪:‬‬ ‫دەوڵەتی ئۆرارتی ب��ەردەوام لە ملمالنێ داب��ووە‬ ‫له‌گه‌ڵ دەوڵەتی ئاشووری لەسەر ئەو هەرێمانەی‬

‫كە دەكەوتە نێوانیان (ماننا‪ ،‬خوبوشكیا‪ ،‬موصاصیر‪،‬‬ ‫ش��وب��ری��ا) ه��ەرب��ۆی��ەش ب�����ەردەوام بێهێزی یەكتریان‬ ‫دەق��ۆس��ت��ەوە و دەس��ت��ەاڵت��ی��ان ب��ەس��ەر ئ���ەم ن��اوچ��ان��ە‬ ‫دەچەسپاند‪ ،‬بەشێوەی راستەوخۆبێت یان ناراستەوخۆ‬ ‫بێت‪ .‬وات��ە لەو كاتەی كە ئاشوورییەكان بێهێزبوون‬ ‫ئۆرارتیەكان هێرشیان دەك���ردو دەستیان بەسەر ئەم‬ ‫ناوچانە دادەسەپاند وە بەپێچەوانەشەوە‪ ،‬لەبەرئەوەی‬ ‫شاری موصاصیر (گوندی مجێسیر) پیرۆزییەكی‬ ‫تایبەتی هەبووە لە الی��ەن ئۆرارتییەكان چونكە بە‬ ‫پەرستگای خواوەند خالدی تێدابوو كە خواوەندی‬ ‫نەتەوەیی ئۆرارتییەكانە‪ ،‬هەربۆیەش گرنگی زیاتری‬ ‫پێدراوە لەچاو ه��ەردوو هەرێمەكەی تر (خوبوشكیا‪،‬‬ ‫ماننا)‪ ،‬بەوەی كە پاشاكان زۆر بەگرنگیەوە باسی‬ ‫ئەو هەرێمەیان ك��ردووە‪ .‬گرنگی موصاصیر لە دەقە‬ ‫ئۆرارتییەكان لە هەردوو میلەكەی كێلەشین و تۆبزاوە‬ ‫دەردەك��ەوێ��ت‪ ،‬بۆیە لەخوارەوە بە كورتی ئاماژەیان‬ ‫پێدەكەین ‪:‬‬ ‫‪ /1‬میلەكەی كێلەشین ‪:Kila Shin -‬‬ ‫ئ��ەم میلە دەك��ەوێ��ت��ە س��ەر س��ن��ووری ب��اك��وری‬ ‫ڕۆژهەاڵتی خاكی هەرێمی كوردستانی عێراق بە‬

‫دووری (‪200‬م) لە ڕۆژئاوای سنووری كوردستانی‬ ‫ئێران‪( ،‬وات��ە سنوری نێوان عێراق و ئێران) كە بە‬ ‫دەروازەیەك دەگات هەر بە دەروازەی كێلەشین ناسراوە‪،‬كە‬ ‫تیایدا ناوچەی سیدەكان لە كوردستانی عێراق بە‬ ‫ناوچەی شنۆ لە كوردستانی ئیران دەگەیەنێت(‪،)36‬‬ ‫شولز ‪ Schulz -‬بە یەكەم كەس دادەنرێت كە ئەم میلەی‬ ‫دۆزیبێتەوەو كۆپی كردبێت بەاڵم لە الیەن دانیشتوانی‬ ‫ناوچەكە كوژراوە و ڕاپۆرت و كۆپییەكەشی وون بووە‪،‬‬ ‫بەاڵم دوات��ر لە ساڵی (‪1841‬ز) هێنری ڕۆڵینسۆن‬ ‫سەردانی میلەكەی كردووە و وەسفی كردووە هەروەها‬ ‫چەندین كەسایەتی تریش سەردانی كردووە(‪.)37‬‬ ‫ئ��ەم میلە ئێستا ل��ە م��ۆزەخ��ان��ەی ورم��ێ��ی��ە لە‬ ‫ئێران‪،‬ئەمەش دوای ئ��ەوەی لەماوەی ش��ەڕی نێوان‬ ‫عێراق و ئێران سوپای ئێران ئەم میلەی بۆخۆی برد‪.‬‬ ‫(وێنە ‪)4‬‬ ‫دەق��ەك��ەی كێلەشین بەیەكێك لەكۆنترین دەقە‬ ‫مێخیەكانی ئ��ۆرارت��ی��ی��ەك��ان دادەن���رێ���ت‪ ،‬كەتیایدا‬ ‫باالدەستی ئۆرارتییەكان لەناوچەكە دەربخات لەسەر‬ ‫حیسابی ئاشووریەكان‪ ،‬لە نیوەی یەكەمی سەدەی‬ ‫نۆی پێش زاین(‪ .)38‬دەقە نووسراوەكانی سەر میلەكەی‬

‫گۆڤارى موساسير ‪41‬‬

‫كێلەشین ب��ۆ س��ەردەم��ی ه���ەردوو پ��اش��ای ئ��ۆرارت��ی‬ ‫(ئیشپوینی ‪ )Išpuene -‬و ك��ورەك��ەی (مینوا ‪-‬‬ ‫‪ )minua‬دەگەرێتەوە‪،‬كە هاوكات بوون لەفەرمانرەواییدا‬ ‫له‌گه‌ڵ پاشای ئاشووری (شەمشی ئەدەدی پێنجەم‬ ‫ ‪ 810 - 828( )Šamši - AdadV‬پ‪.‬ز)(‪.)39‬‬‫ڕووی��ەك��ی ئ��ەم میلە بە نووسینی مێخی و زمانی‬ ‫ئاشووری نووسراوەتەوە كە لە (‪ )42‬دێر پێكهاتووە‪،‬‬ ‫بەاڵم ڕوویەكەی تری بە نووسینی مێخی و زمانی‬ ‫ئۆرارتی نووسراوەتەوەو لە (‪ )41‬پێكهاتووە(‪ .)40‬دەقە‬ ‫ئۆرارتییەكەو ئاشوورییەكە یەك مانایان هەیە بەاڵم‬ ‫ب��ەدوو زمانی ج��ی��اواز ن��ووس��راون��ەت��ەوە‪ .‬ل��ێ��رەدا تەنها‬ ‫مانای دەقە مێخیەكە دەخەینە ڕوو(‪: )41‬‬ ‫كاتێك چووینە الی خواوەند خالدی لە شاری‬ ‫ئاردینی (لە دەقە ئاشورییەكە ئاردینی بە موصاصیر‬ ‫هاتووە)‪ ،‬لەسەرووی هەموویانەوە ئیشپوینی كوری‬ ‫ساردوری‪ ،‬پاشای بەهێز‪ ،‬پاشای شوراوێ(‪ ،)42‬پاشای‬ ‫ب��ی��ای��ن��ا(‪ ،)43‬گ���ەورەی ش��اری توشپا‪ ،‬مینوا ك��وری‬ ‫ئیشپوینی‪ ،‬پەرستگایەكیان دروستكرد بۆ خواوەند‬ ‫خالدی‪ ،‬لەسەر سەكۆیەكی گەورە (دروستیان كرد)‪،‬‬ ‫لەناویدا نەصەبێكی نووسراوی دانا‪ ،‬هەروەها چەكی‬ ‫جوان و پەیكەری ئاژەڵی جوان و ئاالی دروست كراو‬ ‫ل��ە م��س‪ ،‬قاپی دروس���ت ك��راو ل��ە م��س و زی��وی لە‬ ‫پەرستگاكە دانا‪ ،‬هەروەك چەندین شتی ترم لە بەشی‬ ‫پێشەوەی پەرستگای خواوەند خالدی دانا‪ ،‬و چەندین‬ ‫ئاژەڵم پێشكەشی پەرستگای خواوەند خالدی كرد‪،‬‬ ‫‪ 1112‬گا‪ 9120 ،‬بزن ‪ 1248 ،‬مەر‪ ،‬كاتێك ئیشپوینی‬ ‫لەشاری ئاردینی ڕۆیشت ‪،‬شاری خواوەند خالد‪.‬‬ ‫ئیشپوینی ك���وری س�����اردور‪ ،‬پ��اش��ای گ���ەورە‪،‬‬ ‫پاشای شوراوی‪ ،‬پاشای بیاینا‪ ،‬گەورەی توشپا‪ ،‬ئەم‬ ‫پەرستگایەی وەك رێزێك بۆ خواوەند خالدی دروست‬ ‫كرد‪ ،‬دوای ئەوەی گشت شتەكانی لەپێش سەكۆی‬ ‫پەرستگای خواوەند خالدی دانا‪ ،‬ئاژەڵەكان هێنران بۆ‬ ‫بە قوربانی كردنیان لە دەروەی دەرگای پەرستگای‬ ‫خ��واوەن��د خالدی لە ئاردینی‪ ،‬ه��ەر بۆیەش كاتێك‬ ‫رۆیشتن لە شاری ئاردینی شاری خواوەند خالدی‪،‬‬ ‫‪42‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫لەسەرووی هەموویانەوە ئیشپوینی كوری ساردوری‬ ‫و مینوای كوری ئیشپوینی‪ ،‬قوربانیان پێشكەش بە‬ ‫خواوند خالدی كرد و ووتیان ‪:‬‬ ‫هەریەكێك پەیكەری ئاژەلەكان لە دەرگای خواوەند‬ ‫بباتە دەر‪ ،‬هەر یەكێك سوكایەتی پێبكات هەریەكێك‬ ‫یارمەتی كەسانێك ب��دات بۆ دزینی‪ ،‬یان بزانێت و‬ ‫ئاشكرای نەكات بەوەش ئاژەلەكان ببرێتە شوێنێكی‬ ‫دوور لە ئاردینی هەریەكێك واب��ك��ات‪،‬ئ��ەوا خواوەند‬ ‫خالدی نەوەی لەسەر زەوی لەناو دەبات و هەریەكێك‬ ‫ئەم میلە لەشوێنی خۆی البەرێت یان تێكی بدات‬ ‫یان یارمەتی كەسانێك بدات لەسەر ئەنجامدانی ئەم‬ ‫كارە ئەوا خواوەندەكان نەوەی لەسەر زەوی لەناو دەبەن‪،‬‬ ‫خواوەند خالدی خواوەند ئیشكور (ئەدەد)‪ ،‬خواوەندی‬ ‫شیمشی‪ ،‬وەگشت خواوەندەكانی ئاردینی)(‪.)44‬‬ ‫لەو دەقەی میلەكەی كێلەشین بۆمان دەردەكەوێت‬ ‫ك��ە هەرێمی ئاردینی س��ەر ب��ە ئۆراتییەكان ب��ووە‬ ‫بەالیەنی كەم لە سەردەمی ئیشپوینی و مینوادا‪،‬‬ ‫هەربۆیەش لەم نووسینەیدا زیاتر گرنگی بە الیەنی‬ ‫ئاینی و خزمەتكردنی پەرستگای خواوەند خالدی‬ ‫دراوە‪ .‬بەاڵم دەقە ئاشووریەكەی سەر ئەم میلە هەمان‬ ‫زانیاری لەخۆ دەگرێت بەاڵم بە شێوازێكی تاراددەیەك‬ ‫جیاواز نووسراوەتەوە‪ ،‬ئەمەش بۆ ئەوە دەگەرێتەوە كە‬ ‫دەقە ئاشوورییەكەی سەر میلەكەی كێلەشین زیاتر‬ ‫كاریگەرە بە شێوازی نووسینەكانی پاشا ئاشوورییەكان‪،‬‬ ‫ئەمەش لەوە دەردەكەوێت كە نازناوی (پاشای جیهان)‬ ‫لە تێكستە ئاشوورییەكەی سەر میلی كێلەشین هاتووە‬ ‫بەاڵم لە دەقە ئۆرارتییەكە نەهاتووە‪ ،‬ئەم نازناوەش‬ ‫لەالیەن پاشا ئاشووریەكان زۆر بەكارهاتووە‪.‬‬ ‫ئەوەی لە نووسراوە ئۆرارتییەكەی میلی كیلەشین‬ ‫بۆمان دەردەكەوێت لەم خااڵنەی خوارەوە دەیخەینە روو‪:‬‬ ‫یەكەم‪ /‬شاری ئاردینی زۆر گرنگ بووە ئەمەش لەبەر‬ ‫ئەوەی پەرستگای خواوەندی نەتەوەیی ئۆرارتییەكانی‬ ‫لەخۆ گرتووە‪ ،‬هەربۆیەش پاشایانی ئۆرارتی هێ‬ ‫درێغیەكیان ن��ەك��ردووە لە گرنگیدان بە پەرستگای‬ ‫خواوەند خالدی‪.‬‬

‫دووەم‪ /‬وادی��ارە پەرستگای خواوەند خالدی دووب��ارە‬ ‫سەر لەنوێ‌ نۆژەنكراوەتەوە لەسەر سەكۆیەكی بەرز‬ ‫بنیاتنراوەتەوە كە رازانراوەتەوە بە وێنەی ئاژەڵ و چەك‬ ‫و پەیكەری جۆراوجۆر‪،‬هەروەك برێكی زۆر لەمەڕو‬ ‫ماالتیان پێشكەش بەم پەرستگایە كردووە و قوربانیان‬ ‫ئەنجامداوە‪.‬‬ ‫س��ێ��ی��ەم‪ /‬ل��ەه��ەم��ووی گرنگتر ئ��ەوەی��ە ك��ە لەكاتی‬ ‫خوێندنەوەی دەقە ئۆرارتی و ئاشوورییەكە هەست بەوە‬ ‫دەكەین كە ئاردینی هەرێمێك یان شارێكی تەواو سەر‬ ‫بەدەسەاڵتی راستەوخۆی ئۆرارتییەكان بووە‪ ،‬چونكە‬ ‫لەنووسراوەكەی كیلەشین هێ ئاماژەیەك ناكرێت بە‬ ‫حاكمی ئاردینی (موصاصیر) بە پێچەوانەی نووسراوە‬ ‫مێخییەكەی سەر میلەكەی تۆبزاوە‪.‬‬ ‫‪ /2‬میلەكەی تۆبزاوە ‪:‬‬ ‫ئەم میلە دەكەوێتە الی راستی رووباری تۆبزاوە‬ ‫جای‪ ،‬و نزیكەی (‪ 20‬خولەك) بە ئوتومبێل دوورە‬ ‫لە ناحیەی سیدەكان‪( ،‬ئێستا لەمۆزەخانەی هەولێرە)‪،‬‬ ‫ئەم میلە لە سەر زەویەكی تەختایی دانرابوو كە دارو‬ ‫درەختێكی زۆری لێیە‪ ،‬و ل��ەالی ڕۆژه��ەاڵت��ی ئەم‬ ‫میلەش شاری موصاصیر (شاری ئاردینی) هەیە‪،‬كە‬

‫ژمارەیەك پەیكەری بەردینی گەروەی لێدۆزراوەتەوە‪،‬‬ ‫كە مێژووەكەیان بۆ س��ەردەم��ی ه���ەردوو میلەكەی‬ ‫كیلەشین و ت��ۆب��زاوە دەگ���ەرێ���ت���ەوە(‪ .)45‬و نزیكەی‬ ‫(‪30‬كم) لە باشوری ڕۆژئاوای میلەكەی كیلەشینەوە‬ ‫دوورە(‪ ،)46‬ئەم میلەش لە الیەن دانیشتوانی ناوچەكە‬ ‫بە (كێلە گاور) ناسراوە(‪ .)47‬میلەكەی تۆبزاوە هەروەك‬ ‫میلەكەی كێلە شین وایە‪ ،‬كە لەسەر هەردوو رووەكەی‬ ‫نووسینی مێخی هەیە‪،‬دیوێكی نووسینی ئاشوورییەو‬ ‫ئەوەكەی تریش ئۆرارتییە‪،‬نووسینە ئاشوورییەكە لە‬ ‫‪ 37‬دێر پێكهاتووە‪ ،‬بەاڵم نووسینە ئۆرارتییەكە لە ‪38‬‬ ‫دێر پێكهاتووە(‪ ،)48‬میلی تۆبزاوە بۆ سەردەمی پاشا‬ ‫ڕوسا (ڕوساش) دەگەرێتەوە(‪( . )49‬وێنە ‪)- 5 -‬‬ ‫ئ��ەم��ەی خ������وارەوەش پ��وخ��ت��ەی م��ان��ای دەق��ی‬ ‫نووسینەكەی سەر میلەكەی تۆبزاوەیە ‪:‬‬ ‫(ئ��ورزان��ا پ��اش��ای هەرێمی موصاصیر داوای‬ ‫ب��ەه��ان��اوە چ��وون��ی ڕوس���ای ك���وری پ��اش��ای خالدی‬ ‫(ئ��ۆرارت��ی) س���اردوری ك��رد‪ ،‬ب��ۆ پاراستنی ژیانی‬ ‫ودەرب��ازك��ردن��ی ل��ەدەس��ەاڵت��ی ئ��اش��ووری‪ ،‬بەوپێیەش‬ ‫هاوپەمانیەتیان بەست‪،‬وەفەرمانی بە پڕچەك كردنی‬ ‫سوپاكەیدا‪ ،‬و لەبەرئەوەی خواوەندەكان چاكەو خێریان‬ ‫بۆ پاشای موصاصیر ‪ -‬ئورزانا ‪ -‬دەویست‪ ،‬بۆیە‬

‫گۆڤارى موساسير ‪43‬‬

‫وەاڵم���ی ووت��ەك��ان��ی خ��واوەن��د خالدییان دای��ەوە‪،‬خ��ێ��را‬ ‫ڕوسای سەرخست‪ ،‬بەو جۆرەش ڕوسا هاوپەیمانیەتی‬ ‫ئورزانای قبول كرد و كردی بە پاشا لەسەر موصاصیر‬ ‫(ئاردینی) و پلەوپایەكی بەرزی پێبەخشی‪ ،‬هەر لەم‬ ‫ساڵەدا كاتێك ڕوس��ا لە موصاصیر (ئاردینی) بوو‬ ‫له‌گه‌ڵ پاشای موصاصیر (ئورزانا) چوونە پەرستگای‬ ‫خواوەندەكان و ئورزانا لە بەرامبەریان وەستاو سوێندی‬ ‫وەفاداری و دلسۆزی بۆ پاشا ڕوسا خوارد و قوربانی‬ ‫پێشكەش ك��رد و شلەی (ئ���ارەق و ئ��اوی پ��ی��رۆز )‬ ‫ڕژاند لەبەردەم پێیەكانی پەیكەری خواوەند خالدی‪.‬‬ ‫پاشان ڕوس��ا پەرستگایەكی بۆ خواوەند خالدی لە‬ ‫موصاصیر دروس��ت ك��رد‪ ،‬ئ��ورزان��او سوپاكەی الی‬ ‫دەرگای پەرستگاكە وەستابوون دەپارانەوە لە خواوەندن‪،‬‬ ‫ئ��ورزان��ا گشت ه��ێ��زو س��وپ��اك��ەی بەخشی ب��ە پاشا‬ ‫ڕوسا‪ ،‬و كاتێك خواوەند خالدی قسەی له‌گه‌ڵ كردو‬ ‫فەرمانی هێرشكردنی پێكرد‪ ،‬ڕوسا بەنێو چیاكانی‬ ‫وواڵتی ئاشوور ڕۆیشت و توانی بنكە ئاشوورییەكان‬ ‫لە چیاكانی موصاصیر دەربكات‪،‬ئینجا گەرایەوە‬ ‫موصاصیر و قوربانی پێشكەش ك��رد و بۆ م��اوەی‬ ‫(‪)15‬رۆژ ئاهەنگی گ��ێ��را‪،‬دوای ئ��ەوەی دەسەاڵتی‬ ‫ئورزانای پتەوتر كرد و ژیانی پاراست‪ ،‬ئینجا ڕوسا‬ ‫گەڕایەوە وواڵتەكەی) پاشان تێكستەكە كۆتای دێت‬ ‫بەم چەند دێرەی خوارەوە‪:‬‬ ‫(من ڕوسا خزمەتكاری خواوەند خالدی‪ ،‬شوانی‬ ‫دلسۆز بۆ خەلك‪،‬سەركەوتنم بەدەست هێنا بەیارمەتی‬ ‫خواوەند خالدی و سوپا بەهێزەكەم كە هەرگیز ترس و‬ ‫ێ و ماندوبوون نازانێت دژی بەرهەڵستكاران‪،‬‬ ‫دلەراوك ‌‬ ‫خواوەند خالدی هێز و دەسەاڵت و پێبەخشیم و رۆژانی‬ ‫فەرمانرەوای منی كردووە بەخۆشی‪ ،‬فەرمانرەوایی‬ ‫وواڵتی ئۆرارتۆم كردو ووالتی دوژمنم پارچە پارچە‬ ‫ك��رد و بەمەش خواوەنداكانم زیاتر خۆشیان خستە‬ ‫ژیانمەوە‪ ،‬ئەو ڕۆژە خۆشانەیان زیاتر كرد كە دلم‬ ‫ح��ەزی پێیەتی‪،‬ئەمەش دوای ئ���ەوەی سەركەوتنم‬ ‫بەدەست هێنا و ئاشتی و ئارامیم سەقامگیر كرد‪.‬‬ ‫هەریەكێك ببێتە هۆكاری البردنی یان تێكدانی (ئەم‬ ‫‪44‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫میلە) و ئەوەی وابكات ئەوا خواوەند خالدی و خواوەند‬ ‫ئەدەد و خواوەند شەماش و گشت خواوەندەكان وەچەی‬ ‫دەبڕێت و ناوەكەی دەسرێتەوە)(‪.)50‬‬ ‫جیاوازییەكی بەرچاو دەبینرێت لەنێوان دەقی‬ ‫نووسینە مێخیەكەی میلەكەی تۆبزاوە لەگەڵ دەقی‬ ‫نووسینە مێخیەكەی میلەكەی كێلەشین‪ .‬بۆیە لێرەدا‬ ‫بۆمان روون دەبێتەوە كە لەسەردەمی ئیشپوینی و‬ ‫مینوای كوری هەرێمی موصاصیر سەر بە دەوڵەتی‬ ‫ئ���ۆرارت���ی ب���ووە چ��ون��ك��ە ن���اوەرۆك���ی تێكستەكەی‬ ‫كێلەشین تەنها بریتیە لە سەردانیكردنی پاشا بۆ‬ ‫پەرستگای خالدی و پێشكەش كردنی قوربانی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لە تێكستەكەی ڕوس��ا (‪714 - 734‬پ‪.‬ز) بۆمان‬ ‫دەردەكەوێت دواتر ئەم هەرێمە لە الیەن ئاشوورییەكانەوە‬ ‫داگ��ی��رك��راوە بەالیەنی ك��ەم تا هاتنی پاشا ڕوس��ا‪،‬‬ ‫ئەمەش لەناوەرۆكی تێكستەكەی تۆبزاوە دەردەكەوێت‬ ‫كە تیایدا باس لە بەهاناوە چوونی ئورزانای حاكمی‬ ‫موصاصیر دەكات كە چۆن توانیویەتی رزگاری بكات‬ ‫لەژێر دەستەیی ئاشوورییەكان‪ ،‬ئەویش بەدەر كردنی‬ ‫سوپای ئاشووری لەناوچەكە(‪.)51‬‬ ‫دووەم‪ /‬موصاصیر لە دەقە ئاشوورییەكانەوە‪:‬‬ ‫بەشێوەیەكی گشتی ئاشووریەكان لە ه��ەزارەی‬ ‫یەكەمی پێش زای��ن لە ناوچەكانی باكورو باكوری‬ ‫ڕۆژه��ەاڵت ب��ەردەوام تووشی نارەحەتی و نائارامی‬ ‫ه���ۆزو ن��ەت��ەوەك��ان��ی ئ��ەو ن��اوچ��ان��ە دب��وون��ەوە ك��ە لە‬ ‫دیارترینیان ئۆرارتیەكان بوون لە ئەرمینیا و هۆزە‬ ‫(‪)52‬‬ ‫میدییەكان بوو لە كوردستانی ئیران‬ ‫ئ��ەو س��ەرچ��اوە مێخییانەی ك��ە تیشك دەخەنە‬ ‫سەر پەیوەندی نێوان ئۆرارتییەكان و ئاشوورییەكان‬ ‫لە ماوەی هەردوو ئیمبراتۆریەتی ئاشوووری یەكەم‬ ‫(‪ 745 - 911‬پ‪.‬ز) ئیمبراتۆری ئاشووری دووەم‬ ‫(‪ 612-745‬پ‪.‬ز) ووردە ووردە زۆرتر دەبن‪.‬‬ ‫لەنێوان ئەم دوو زلهێزە (ئۆرارتی و ئاشووری)‬ ‫چەند هەرێمێكی سەربەخۆ هەبوو لە گرنگترینیان‬ ‫(ماننا‪ ،‬خوبوشكیا‪ ،‬موصاصیر‪ ،‬شوبریا) ب��وو‪ .‬ئەم‬

‫هەرێمانە بەردەوام هەولیان دەدا پەیوەندی دبلۆماسی‬ ‫خۆیان لەگەڵ ئاشووری و ئۆرارتییەكان بپارێزن لە‬ ‫پێناو مانەوەیان‪ ،‬هەربۆیەش زۆرجار باج و سەرانەیان‬ ‫دەدا هەروەك لە تێكستە ئاشوورییەكان دەركەوتووە‪.‬‬ ‫بۆ یەكەم جار لە تێكستە ئاشووریەكانی سەردەمی‬ ‫پاشا توكلتی نەنورتای دووەم (‪ 884 - 890‬پ‪.‬ز) كە‬ ‫تیایدا ئاماژە بەئەنجامدانی چەند هەڵمەتێكی سەربازی‬ ‫دەكات بۆ وواڵتی نائیری و وادەكات پاشاكەی ببێتە‬ ‫دواكەوتەی خۆی و باج و سەرانەی لێ وەربگرێت‬ ‫لەگەڵ ناردنی ئەسپ بۆ سووپای ئاشووریەكان(‪.)53‬‬ ‫ل��ەدوای ئەم پاشایە كورەكەی بەناوی ئاشور ناصر‬ ‫باڵی دووەم (‪ 859 - 883‬پ‪.‬ز) هاتە سەردەسەاڵت‪،‬‬ ‫ئەمەشیان چەندین هەڵمەتی سەربازی ئەنجاماداوە‬ ‫بۆ سەر ناوچەكانی باكور و باكوری ڕۆژهەاڵت بۆ‬ ‫مەبەستی دابین كردنی سەالمەتی رێگا بازرگانیەكان‬ ‫و كە ئەم ناوچانە گرنگی تایبەتیان بۆ بازرگانی‬ ‫وواڵتی ئاشوور هەبوو(‪.)54‬‬ ‫شایەنی باسە بۆ یەكەمجار ن��اوی موصاصیر‬ ‫وەك هەرێمێك دەردەك��ەوێ��ت كە س��ەر بە دەسەاڵتی‬ ‫ئاشوورییەكان بووە كە باج و سەرانەی داوە بەدەسەاڵتی‬ ‫ئاشوورییەكان‪ ،‬ئەمەش لەو تێكیستەی تایبەت بە‬ ‫ئاهەنگ گێرانی تایبەت بە كردنەوەی شاری كالخۆ‬ ‫پایتەختی ن��وێ دەوڵ��ەت��ی ئ��اش��ووری دەردەك��ەوێ��ت‬ ‫(وێنە‪ )1‬كە تیایدا ئاماژە بە ئامادەبوونی نوێنەری‬ ‫هەندێك هەرێمی بێگانە دەك���ات ك��ە لەنێوانیاندا‬ ‫نوێنەری هەرێمی موصاصیریش بوونی هەیە هەروەك‬ ‫(‪)55‬‬ ‫پێشتر ئاماژەمان پێكرد‬ ‫ل����ەدوای ئ��اش��ور ن��اص��ر ب��ال��ی دووەم ك��ورەك��ەی‬ ‫شەلمانصری سێیەم دێ��ت��ە س��ەر تەختی دەوڵ��ەت��ی‬ ‫ئاشووری (‪ 824 - 858‬پ‪.‬ز) كە تیایدا ئەم پاشایە‬ ‫بەردەوام بووە وەك باوكی لەسەر هەڵمەتە سەربازییەكان‬ ‫بۆ ناوچەكانی باكور و باكوری ڕۆژهەاڵتی وواڵتی‬ ‫ئاشوور بەمەبستی پاراستنی رێگا بازرگانیەكان‪ ،‬ئەم‬ ‫پاشایە توانی دەسەاڵتی بگەینێتە زۆر ناوچە كە پێشتر‬ ‫باوكی پێی نەگەیشتبوو‪ ،‬شەلمانصەری سێیەم بەردەوام‬

‫هەڵمەتی سەربازی ئەنجامداوە بۆ كوردستانی عێراق و‬ ‫كوردستانی سوریا و كوردستانی توركیا بە مەبەستی‬ ‫رێگری كردن و نەهێشتنی دەسەاڵتی ئۆرارتییەكان‬ ‫لەم ناوچەیە لەالیەك و پاراستنی رێگا بازرگانیەكانی‬ ‫ئەم ناوچانە بۆ وواڵتی ئاشوور لە الیەكی ترەوە‪.‬‬ ‫ئەم پاشایە بەپێی نووسراوەكانی خۆی هەلمەتێكی‬ ‫س��ەرب��ازی گ���ەورەی ئ��ەن��ج��ام��داوە ب��ۆ س��ەر وواڵت��ی‬ ‫ئۆرارتۆ كە توانیویەتی بەشی هەرە زۆری وواڵتی‬ ‫ئۆرارتییەكان داگیربكات‪ ،‬ه��ەروەك دەلێت پاشای‬ ‫ئۆرارتی (ئارامۆ ) لەپایتەختەكەی خۆی (ئارزاشكۆ‬ ‫‪ )Arzashku‬ڕایكرد بۆ چیای (ئەدوری ‪Aduri( -‬‬ ‫بەاڵم من بەدوای كەوتم لەو چیا سەختەش بەسەریدا‬ ‫زاڵبووم(‪ ،)56‬گومانی تێدانیە لەم قۆناغەدا موصاصیر‬ ‫سەر بە دەسەاڵتی شەلمانصەری سێیەم بووە‪.‬‬ ‫شەڵمانصەری سێیەم هەلمەتێكی تری سەربازی‬ ‫بۆ سەر وواڵت��ی ئۆرارتو ئەنجامداوە (‪ 832‬پ‪.‬ز)‬ ‫ب���ەاڵم ئ��ەم��ج��ارەی��ان س��وپ��اك��ەی ب��ە س��ەرك��ردای��ەت��ی‬ ‫تۆرتان(‪( )57‬دایان ‪ -‬ئاشوور ‪ )Daian - Aššur -‬بوو‪،‬‬ ‫كە ئەم سەركردەیە بەرێگای دیاربەكر بە دەربەندی‬ ‫شاری ئەمماش ‪ Ammaš -‬لە ناوچە چییاییەكان و‬ ‫دواتر لە رووباری (ئارسانیا ‪ )Arsania -‬پەڕیەوەو‬ ‫شەرێكی سەخت لەنێوانیان ڕوویدا كە ئاشوورییەكان‬ ‫تیایدا س��ەرك��ەوت��ن‪ ،‬ل��ەم ش���ەرەدا س��وپ��ای ئ��ۆرارت��ی‬ ‫بەسەركردایەتی ساردووری یەكەم بوو ‪.‬‬ ‫لێرەدا لەسەردەمی شەلمانصەری سێیەم تەنها‬ ‫ی���ەك ج���ار ئ��ام��اژە ك����راوە ب��ە ه��ەرێ��م��ی موصاصیر‬ ‫ئەویش شێوەی (موصاصوررو) هاتووە كە تیایدا لە‬ ‫حەولیاتی شەلمانصەری سێیەم كە دەلێت لە ساڵی‬ ‫‪ 30‬فەرمانرەواییم ك��ە خ��ۆم ل��ەش��اری كالخۆ ب��ووم‬ ‫فەرماندەی سەربازی دایان ئاشوورم بەسەركردایەتی‬ ‫سووپایەك نارد بۆ ئەنجامانی هەلمەتێكی سەربازی‬ ‫بۆ ناچەكانی باكوری رووباری زابی سەروو كە تیایدا‬ ‫(‪)58‬‬ ‫بەم جۆرە هاتووە‬ ‫(ل��ەرووب��اری زاب��ی س��ەروو پەڕیمەوە شارەكانی‬ ‫(‪)59‬‬ ‫س��ەر بە هەرێمی (خوبوشكیا ‪)Hubuškia -‬م‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪45‬‬

‫داگیر كرد‪ ،‬باج و سەرانەم لە (داتانا ‪)Datana -‬ی‬ ‫حاكمی خوبوشكیا وەرگرت ‪ ،‬پاشان لەوێوە رووم كردە‬ ‫ش��اری) ماگدوببو ‪)Magdubbuy -‬ی هەرێمی‬ ‫(ماداخیسسی ‪)MadaHissi -‬و ب��اج و س��ەران��ەم‬ ‫وەرگ���رت‪ ،‬پاشان شارەكانی هەرێمی ماداخیسسیم‬ ‫جێهێشت بەرەو (ئوداككو ‪ )Udakku -‬لە هەرێمی‬ ‫ماننیا‪ ،‬دانیشتوانی ئوداككو لە هێزو دەسەاڵتم ترسان‬ ‫و پاشای ئوداككوی مانی (زیرتو ‪ )Zertu -‬بۆ‬ ‫رزگاركردنی ژیانی خۆی ش��اری پاشایەتی خۆی‬ ‫جێهێشت وبەرەو دوور هەاڵت‪ ،‬بەاڵم سەركردەی سوپای‬ ‫ئاشووری بەدوای كەوت و گاو مەرو سەروەتو سامانە‬ ‫زۆرەك���ەی هێناو‪ ،‬شارەكانیشی تێك و پێك شكاند‬ ‫و سووتاندی و له‌گه‌ڵ زەوی كردی بەیەك ‪،‬پاشان‬ ‫لەووالتی مانناوە هێرشی كردووتە سەر شارەكانی‬ ‫پاشا شوللوسونو ‪ Šullusunu‬پاشای ووالتی (خارنا‬ ‫ ‪ )Harna‬ی��ان خیرمونیا‪ ،‬دەستی بەسەر شاری‬‫پاشایەتی وواڵت��ی خارنا كەناوی (موصاصوررو ‪-‬‬ ‫‪ )Musasurru‬بوو لەگەڵ شارەكانی تری دەوروبەری‬ ‫گرت‪،‬پاشا شوللوسونو و منالەكانی بە دیل گیراون و‬ ‫هێناویەتی بۆ وواڵتی ئاشوور كە دواتر باجی بەسەری‬ ‫سەپاندووە كە بریتی بوو لە دابین كردنی ئەسپ(‪. )60‬‬ ‫ئ��ەم ه��ەل��م��ەت��ەی شەلمنصەری سێیەم بەسەر‬ ‫كردایەتی دای��ان ئ��اش��وور بۆ ناوچەكانی س��ەرووی‬ ‫رووب����اری زاب���ی س���ەروو ت��ا راددەی�����ەك لەهەڵمەتی‬ ‫هەشتەمی سەرجۆنی ئاشووری دەچێت‪ ،‬بەاڵم ئەوەی‬ ‫كە زۆر جێگای سەرنجە ئەوەیە كە پایتەختی وواڵتی‬ ‫خارنا بە موصاصوررو ناودەبات بە شارێكی پیرۆزی‬ ‫دادەنێت و تەنها باج و سەرانەی بەسەر دادەسەپێنێت‬ ‫بی ئ��ەوەی هیج ئاماژەیەك بەسەر تێكدان و كاول‬ ‫كردنی بدات‪ ،‬ئەمەش لێرەدا ئەوەمان بۆ روون دەكاتەوە‬ ‫كە ئایا خارنا ناوێكی تری هەرێمی موصاصیرە پێش‬ ‫یان بەاڵیەنی كەم لە سەردەمی شەلمانصەری سێیەم‪،‬‬ ‫بەاڵم رەنگە لێرە موصاصوررو جیاوازبێت لە موصاصیر‬ ‫ئ��ەم��ەش ل��ەب��ەرئ��ەوەی��ە ك��ە ل��ە هەڵمەتی س��اڵ��ی ‪31‬‬ ‫فەرمانرەوای شەلمانصەری سێیەم جارێكی تر ئاماژە‬ ‫‪46‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫دەك��ات بە داگیر كردنی ش��اری زەپپارییای سەخت‬ ‫و ش��ورەدار له‌گه‌ڵ ‪ 46‬شاری تری سەر بەهەرێمی‬ ‫موصاصیر هەروەك پێشتر ئاماژەمان پێكرد‪.‬‬ ‫دوای مردنی شەلمانصەری سێیەم كودەتایەك‬ ‫سەرهەڵدەدات بەسەركردایەتی كورە گەورەی شەلمانصەر‬ ‫بەناوی (ئاشور ‪ -‬دان ‪ -‬ئەپلی) دژی برا بچووكەكەی‬ ‫كە بە جێگرەوەی باوكی دەست نیشانكرابوو بەناوی‬ ‫(شەمشی ‪ -‬ئەدەدی پێنجەم) (‪ 811 - 823‬پ‪.‬ز)‬ ‫كە ئەمەی دوایی چوار سال بەردەوام شەری كرد بۆ‬ ‫لەناوبردنی ئەم كودەتایەی كە بەسەركردایەتی براكەی‬ ‫سەری هەڵدابوو‪ ،‬هەرچەندە شەمشی ئەدەدی پێنجەم‬ ‫توانی دەسەاڵتی دەوڵەتی ئاشوور فراوان بكات و جەند‬ ‫هەلمەتێكی سەربازی ئەنجام ب��دات بەسەر وواڵتی‬ ‫ئۆرارتۆ و ووالتی بابل بەاڵم ڕۆژ بەرۆژ دەسەاڵتی‬ ‫دەوڵەتی ئۆرارتی روو لەبەهێزی بوو تا وای لێهات‬ ‫لەدوای مردنی شەمشی ئەدەدی پێنجەم (‪811‬پ‪.‬ز)‬ ‫كورە بچووكەكەی ئەدەد نیراری سێیەم (‪783-810‬‬ ‫پ‪.‬ز) هاتە سەردەسەاڵت كە دایكی ئەدەد نیراری كە‬ ‫ناوی سەمیرامیس بوو (شومو ‪ -‬رامات) دەسەاڵتی‬ ‫گرتبووە دەست بە نوێنەرایەتی كورە بچووكەكەی‪.‬‬ ‫لەو ماوەیەدا دەوڵەتی ئۆرارتی فراوانی بەخۆیەوە‬ ‫بینی تا وای لیهات بەشێكی زۆری كوردستانی‬ ‫گرتەوە‪.‬‬ ‫دوای ئ��ەوەی شەلمانصەری سێیەم پایتەختی‬ ‫دەوڵەتی ئۆرارتی (ئارزاشكون) رووخاند و سووتاندی‬ ‫كە تائێستا نازانرێت دەكەوێتە كوێ (رەنگە بكەوێتە‬ ‫رۆژئ���اوای دەری��اچ��ەی وان) هەربۆیەش س��اردوری‬ ‫یەكەم هەلستا بە دروستكردنی پایتەختێكی نوێ‬ ‫بەناوی (توروشبا ‪ )Turushpa -‬لە ناوچەیەكی‬ ‫سەخت لە باشوری ڕۆژهەاڵتی دەریاچەی وان تا وای‬ ‫لێهات دەسەاڵتی ساردوری یەكەم لەكۆتای رۆژانی‬ ‫فەرمانرەوایی شەلمانصەری سێیهەم گەیشتە ناوچە‬ ‫چیاییەكانی ڕۆژهەاڵتی وواڵتی ئاشوور‪،‬لەباشوریش‬ ‫ل��ە ئازەربیجان ت��ا دەگ��ات��ە دەری��اچ��ەی ئورمیە‪ ،‬لە‬ ‫رۆژان����ی شەمشی ئ����ەدەدی پێنجەم ئ��ۆرارت��ی��ەك��ان‬

‫دەسەاڵتیان زۆر فراوانبوو وەتوانیان دەوڵەتی مەاڵتیەی‬ ‫هاوپەیمانی ئ��اش��ووری��ەك��ان لەناوچەكانی باشوری‬ ‫ئەنادۆل (كوردستانی توركیا) بروخێنن و ئەمەش‬ ‫ب��ووە پالنەرێك بۆ زۆرێ��ك لە مەملەكەتەكانی تری‬ ‫ژێر دەسەاڵتی ئاشووری بۆ راگەیاندی سەربەخۆیی‬ ‫دژی دەوڵەتی ئاشوری و چیتر باج و سەرانەیان نەدا‬ ‫بەدەوڵەتی ئاشوری‪ ،‬هەروەها مەملەكەتی دیمەشق‬ ‫هاوپەیمانی بەست له‌گه‌ڵ ئۆرارتۆ دژی ئاشووریەكان‬ ‫ئەمەش بوو بەهۆی ئەوەی كە رێگای بازرگانی بۆ‬ ‫وواڵتی ئاشوور بپچرێت‪ ،‬كە بەسەرچاوەیەكی گرنگی‬ ‫دابین كردنی كرێكار وەس��ت��او‪ ،‬دابین كردنی دار‪،‬‬ ‫كانزاو ئەسپ‪ ،‬بەردی الزورد ئەمەش لەئەنجامدانی‬ ‫پچرانی رێگای بازرگانی بوو كە بەوواڵتی میدیا‬ ‫تێپەر دەبوو‪،‬بۆ گێرانەوەی دەسەاڵت لەم ناوچانە ئەدەد‬ ‫نیراری سێهەم سوپایەكی ئامادە كرد بەسەركردایەتی‬ ‫(شەمشی ئیلۆ ) كەتوانی جارێكی تر مەملەكەتی‬ ‫دیمەشق ناجار بكات بگەرێتەوە ژێر دەسەاڵتی دەوڵەتی‬ ‫ئاشور هەروەك توانی دەست بەسەر رێگای بازرگانی‬ ‫(‪)61‬‬ ‫دەریای ناوەراست بگرێتەوە‪.‬‬ ‫دوای مردنی ئەدەدنیراری سێیەم چوار كوڕی‬ ‫یەك ب��ەدوای یەك هاتوونەتە سەردەسەاڵت ئەوانیش‬ ‫(شەلمانصەری چوارەم ‪772 - 782‬پ‪.‬ز) و ئاشور‬ ‫دان سێیەم (‪ 754 - 771‬پ‪.‬ز) ئاشور نیراری پێنجەم‬ ‫(‪ 746 - 753‬پ‪.‬ز) كە شۆرشێك لە دژی سەری‬ ‫هەڵدا لەشاری كالخۆ دوات��ر ل��ەداوی ئ��ەو براكەی‬ ‫(توكلتی ‪ -‬ابل ‪ -‬ئیشاری سێیەم)هاتە سەر دەسەاڵت‬ ‫(‪ 727 - 744‬پ‪.‬ز) لە ماوەی (‪ 744 - 782‬پ‪.‬ز)‬ ‫دەوڵ��ەت��ی ئ��اش��ووری تووشی بێهێزی و الوازی بوو‬ ‫لەبەرامبەر دەوڵەتەكانی دەوروبەر بەتایبەتی دەوڵەتی‬ ‫ئۆرارتی لە فراوانبوون و بەهێزی داب��وو هەرچەندە‬ ‫توكلتی ئەپل ئیشاری سێیەم ت��وان��ی ت��اراددەی��ەك‬ ‫ب��ە هەڵمەتە سەربازییەكانی زۆرێ���ك لەناوچەكان‬ ‫بگەرێنێتەوە ژێردەسەاڵتی دەوڵەتی ئاشووری بەاڵم‬ ‫ل��ە ن��ووس��راوەك��ان��ی پاشا ئاشووریەكانی دوای ئەو‬ ‫بەتایبەتی س��ەرج��ۆن��ی دووەم ب��ۆم��ان دەردەك��ەوێ��ت‬

‫كە ئ��ۆرارت��ۆ وەك هێزێكی هاوشانی ئاشوورییەكان‬ ‫خاوەنی هێزو دەسەاڵتی خۆی ب��ووە و ناوچەیەكی‬ ‫زۆر فراوانی لەژێر دەسەاڵت بووە(‪ .)62‬ئەم ملمالنێ و‬ ‫شەڕ و هەڵكشان وداكشانەی كەبەسەر هەردوو زلهێزی‬ ‫ئۆرارتی و ئاشووری دادەهات كاریگەری هەبوو لەسەر‬ ‫هەرێمە بێالیەنەكانی نێوان هەردوو دەوڵەتی ئاشووری‬ ‫و ئۆرارتی‪ .‬بەتایبەتی هەرێمی موصاصیر‪.‬‬ ‫هەربۆیەش كاتێك بنەماڵەی سەرجۆنی ئاشووری‬ ‫دووەم (‪ 705 - 721‬پ‪.‬ز) دەسەاڵت دەگرنە دەست‬ ‫لە ئاشوور دەوڵ��ەت��ی ئ��اش��ووری زۆر بەهێز دەبێت و‬ ‫زۆر ف��راوان��ی��ش دەب��ێ��ت و زۆرێ���ك ل��ە بنكە ئاینی‬ ‫و شارستانیەكانی رووخ��ێ��ن��راون ل��ەالی��ەن پاشایانی‬ ‫بنەمالەی سەرجۆنی ئاشووری‪.‬‬ ‫لە مێژووی دەوڵەتی ئاشووریدا سێ شوێنی ئاینی‬ ‫پیرۆز رووخێنراوە و ت��االن ك��راوە كە لە تێكستەكان‬ ‫مێخیەكانی پاشا ئاشووریەكان زۆر بەروونی باسی‬ ‫لێوە كراوە‪،‬ئەوانیش هەریەكە لە موصاصیر و بابل‬ ‫و سوسەیە(‪ ،)63‬ئەم سێ بنكە شارستانیە كاریگەری‬ ‫خ��ۆی ه��ەب��وو ل��ەس��ەر الی��ەن��ی سیاسی و ئ��اب��ووری‬ ‫دەوڵ���ەت���ی ئ���اش���ووری ك��ە ه��ەری��ەك��ەی��ان ب��ری��ت��ی ب��وو‬ ‫لەبنكەیەكی ئایینی و سیاسی گەورە و مێژووەكی‬ ‫دێرینی هەبوو‪،‬هەر بۆیەش ئاشووریەكان بە تایبەتی‬ ‫ل��ەس��ەردەم��ی ئ��اش��ووری ن��وێ (س��ەرج��ۆن��ی دووەم‪،‬‬ ‫سەنحاریب‪ ،‬ئاشوور بانیباڵ) ئ��ەم بنكانەیان لەناو‬ ‫برد و پەرستگاكانیان بەتاالن برد ئەمەش بۆ ئەوەی‬ ‫ئەم ناوچانە جیتر دەسەاڵتی سیاسی و ئاینی تێدا‬ ‫سەرهەلنەداتەوەو نەبن بە بنكەیەكی ئاینی و ئابووری‬ ‫ڕكابەر بۆ ئاشوور و كاریگەری بكاتە سەر وواڵتی‬ ‫ئاشوور‪،‬چونكە ئەم بنكانەی كە ئاماژەی پێكراوە‬ ‫دەكەوتنە سەر رێگە سەرەكیەكانی بازرگانی وواڵتی‬ ‫ئاشوور(‪.)64‬‬ ‫یەكێك لە بەناوبانگترین ئەو تێكستە مێخیانەی‬ ‫كە باس لە داگیركردنی موصاصیرو بەتااڵن بردنی‬ ‫پەرستگای خواوەند خالدی دەكات بریتیە لە تێكستێكی‬ ‫پ��اش��ا س��ەرج��ۆن��ی دووەم����ی ئ��اش��ووری ك��ە لەساڵی‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪47‬‬

‫هەشتەمی فەرمانرەوایی خۆیی تۆماریكردووە‪،‬كە‬ ‫ب��اس ل��ە هەڵمەتێكی س��ەرب��ازی ف���راوان دەك���ات بۆ‬ ‫س��ەر وواڵت��ی ئ��ۆرارت��ۆ لە ساڵی (‪ 714‬پ‪.‬ز) كە‬ ‫بەهەڵمەتی هەشتەم ن��اس��راوە‪ ،‬كە تیایدا سەرجۆنی‬ ‫ئاشووری چیرۆكی ئەم هەڵمەتەی تۆمار ك��ردووەو‬ ‫لەشێوەی راپۆرتێك پێشكەشی بە خ��واوەن��د ئاشوور‬ ‫كردووە لە شاری ئاشوور(‪( .)65‬وێنە ‪)-8-‬‬ ‫لێرەدا بۆمان دەردەكەوێت كە مێژووی تێكستەكەی‬ ‫ت���ۆب���زاوە دەگ��ەرێ��ت��ەوە ب��ۆ م��اوەی��ەك��ی ك���ەم لەپێش‬ ‫ئەنجامدانی ئەم هەڵمەتەی سەرجۆنی ئاشووری‪،‬‬ ‫ئەمەش چونكە لە الیەك رۆسا لە نووسینەكەی تۆبزاوە‬ ‫شانازی دەكات بەوەی كە توانیویەتی سوپای ئاشوری‬ ‫دەربكات لەناوچەكە و ئورزانای پاشای موصاصیر‬ ‫سوێندی وەف��اداری و دلسۆزی بۆ ڕوس��ا خ��واردووە‬ ‫و سووپاكەی پێشكەش بە ڕوسا كردووە پاشان ڕوسا‬ ‫كردوویەتی بە پاشای موصاصیر‪( ،‬سەیری دەقەكەی‬ ‫تۆبزاوە بكە كە پێشتر ئاماژەمان پێكردووە)‪.‬‬ ‫ل��ەالی��ەك��ی ت�����رەوە س��ەرج��ۆن��ی ئ���اش���ووری لە‬ ‫تێكستەكەی تایبەت بە هەلمەتە سەربازییەكەی بۆ‬ ‫سەر وواڵت��ی ئۆرارتۆ باس دەك��ات و دەلێت ئورزانا‬ ‫لە شاری موصاصیر سوێندی وەفاداری و دلسۆزی‬ ‫‪48‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫بۆ من شكاند كە بەناوی خواوەند ئاشور و مەردۆخ‬ ‫خواردبووی بۆم ‪،‬وە قسەی خۆی گۆری بۆ روسای‬ ‫(‪)66‬‬ ‫ئۆرارتی‬ ‫ه��ەروەه��ا نامەیەكی پاشا ئ��ورزان��ا هەیە كە بۆ‬ ‫سەرجۆنی ئاشووری ناردووە كە تیایدا داوای لیبوردن‬ ‫دەك��ات كە نەیتوانیوە بێتە الی وپیرۆزبای هاتنە‬ ‫سەردەسەاڵتی لێبكات بەهۆ بارینی بەفرێكی زۆرەوە‬ ‫كەرێگەی گرتبوو‪ ،‬رەنگە هەر ئەمەش وایكردبێت كە‬ ‫سەرجۆن بلێت ئورزانا دانی بەدەسەاڵتی ئاشووری‬ ‫دانەناوە‪ ،‬كە ئەمەش بەشێكی دەقی نامەكەیە(‪: )67‬‬ ‫‪a-na LUGAL EN-ia - 1‬‬ ‫‪ARAD-ka mUr-za-na - 2‬‬ ‫‪Lu-u DI-mu a-na LUGAL BE!-ia - 3‬‬ ‫‪)LUGAL BE-I : ú-d(a - 4‬‬ ‫‪)a-bé-e-ti GUD-NITA.M(EŠ - 5‬‬ ‫‪)ù UDU.NITA.MEŠ ia-a-k(a - 6‬‬ ‫‪ku-pu-ú: KASKAL.MEŠ - 7‬‬ ‫‪ú-sa-bi-it : ka-a-ni - 8‬‬ ‫‪)a-da-ga-la : la il-li-k(a - 9‬‬ ‫‪)r)a-qu-ti-ia : ina IGI LU(GAL( - 10‬‬ ‫‪)la-al-la-ak : ú‌-(la-a - 11‬‬ ‫‪)a-ta-al-ka : T(A x x - 12‬‬

‫ماناكەی ‪:‬‬

‫‪ :3-1‬بۆ پاشا‪،‬گەورەی من‪ ،‬خزمەتكارت ئورزانا‪،‬‬ ‫تەندروستی باش بۆ پاشا‪ ،‬گەورەی من‬ ‫‪ :6-4‬پاشا‪ ،‬گەورەی من‪ ،‬كێشەی من دەزانێت‪ .‬گا‬ ‫و بزنەكانم لە كوێن؟‬ ‫‪ :10-7‬بەفر رێگاكەی گرتووە‪ ،‬هەروەك ئێستا ووریات‬ ‫دەكەمەوە‪ ،‬من ناتوانم بەدەست بەتاڵی بێمە خزمەت‬ ‫پاشاكەم‬ ‫‪ :12-11‬یان پێویستە بێم و دوات��ر بگەرێمەوە و لە‬ ‫ووالتی دوژمن بمرم‪.‬‬ ‫ل��ەم ن��ام��ەی��ەدا ئ��ورزان��ا خ��ۆی ب��ە خزمەتكاری‬ ‫پاشای ئاشووری سەرجۆن دادەنێت‪ ،‬بۆیە لێرەدا دوو‬ ‫ئەگەر هەیە ‪:‬‬ ‫‪ /1‬ی��ان ئ��ەم نامەیە بۆ پێش هەڵمەتی هەشتەمی‬ ‫سەرجۆنی ئاشووری دەگەرێتەوە كە دواتر ئەم نامەیە‬ ‫سەرجۆنی ت��وڕە ك���ردووە و بۆتە ه��ۆی لەناوبردنی‬ ‫موصاصیر و بەدیل گرتنی ئورزانا ‪.‬‬ ‫‪ /2‬رەنگە ئەم نامەیە بۆ سااڵنی دوای هەڵمەتی‬ ‫هەشتەمی سەرجۆنی ئاشوری بگەرێتەوە بەوپێیەی‬ ‫ئورزانا وەك حاكمی موصاصیر دان��راوەت��ەوە لەالیەن‬ ‫سەرجۆنی ئاشوری‪،‬كە تیایدا لەم نامەیەدا ئورزانا‬ ‫خ��ۆی بە خزمەتكاری س��ەرج��ۆن دادەن��ێ��ت و باسی‬

‫دوزمن (رەنگە ئۆرارتۆ) دەكات‪ .‬ئەمەش ئەگەرێكی‬ ‫بەهێزە‪.‬‬ ‫كاتێك سەرجۆنی ئاشووری دێتە سەر تەختی‬ ‫پاشایەتی‪ ،‬زۆرێك لە پاشاو فەرمانرەواكان وواڵتانی‬ ‫دوور دێنە هەرێمی خوبوشكیا بۆ مەبەستی دان نان‬ ‫بە شەرعیەتی دەسەاڵتی سەرجۆنی دووەم و پێشكەش‬ ‫كردنی دیاری بۆی‪ ،‬بەاڵم لە نێوان ئامادەبووان پاشای‬ ‫موصاصیر (ئ��ورزان��ا) تیانەبوو‪ ،‬چونكە هاوپەیمان‬ ‫بوو له‌گه‌ڵ پاشا ڕوسای ئۆرارتی‪ ،‬ه��ەروەك دیاری‬ ‫پاشایەتی بۆ نەنارد و باج و سەرانەشی نەدابوو(‪،)68‬‬ ‫هەروەها ئورزانا یەك نێردراوی نەناردووە بۆ ئەوەی‬ ‫داوای ئاشتی بكات لە سەرجۆنی ئاشووری دووەم‪،‬‬ ‫هەربۆیەش سەرجۆنی ئاشووری بە دوژمنی لەقەلەم‬ ‫دا و سزادانی بەپێویست زانیوە(‪.)69‬‬ ‫دوای ئ��ەوەی سەرجۆنی ئاشووری لە هەلمەتە‬ ‫سەربازییەكەی بۆ سەر وواڵت��ی ئۆرارتۆ ت��ەواو بوو‬ ‫سوپاكەی زۆر ماندوو بوو گەڕاندیەوە بۆ ئاشوور بەاڵم‬ ‫لەرێگەدا بریاریدا هێرش بكاتە سەر موصاصیر بە‬ ‫خۆی و سوپای پاشایەتی تایبەتی كە تەنها لە ‪1000‬‬ ‫هەزار سوارچاك پێكهاتبوو(‪ .)70‬كە لەخوارەوە مانای‬ ‫ئەوبەشەی تایبەت بە موصاصیر لە دەقی هەڵمەتە‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪49‬‬

‫سەربازییەكەی سەرجۆنی ئاشووری دەخەینە روو‪:‬‬ ‫(ئ��ورزان��ا ل��ە ش��اری موصاصیر ك��ە سوێندی‬ ‫پیرۆزی شكاند كە بەرامبەر خواوەند ئاشور و مەردۆخ‬ ‫خواردبووی ‪،‬قسەی خۆی بۆ ڕوسای ئۆرارتی نارد‪،‬‬ ‫بۆیە گەورەم (خواوەند ئاشوور) هێزو توانای پێدام‪ ،‬بە‬ ‫گالیسكەیەكم و هەزار كەس لە سوارچاكی بەتواناو‬ ‫سەربازە پیادەییە ئازاكانم‪ ،‬كە پالەوانانە لە شەرەكان‬ ‫دەجەنگن‪ ،‬لەسەر پشتی ئەسپەكەم پێشیان كەوتم ‪،‬‬ ‫لەوشوێنانەی كە زەحمەت بوو بەپێ برۆیت‪ ،‬لەسەر‬ ‫چیای شیاك (‪ )shiak‬و ئەردیكشی (‪،)Ardikshi‬‬ ‫ئوالیاو (‪،)Ulaiau‬ئەللوریا (‪ )Alluria‬چیا سەختەكان‪،‬‬ ‫كە دۆلی سەختی لەخۆ گرتبوو‪ ،‬بەسواری ئەسپ‬ ‫ب��ەو شوێنانە رۆیشتم كە بەپیادە پێی برۆیشتبای‬ ‫ترسناك بوو‪،‬كاتێك ئورزانای موصاصیری زانی من‬ ‫بەخۆم و هێزم ب��ەرەو موصاصیر دەچم ‪ ،‬وەك باڵندە‬ ‫هەاڵت و بەسەر چیایەكی سەخت كەوت‪ ،‬موصاصیر‬ ‫مەلبەندی خواوەند خالدیم ئابلۆقەداو داگیرم كرد‪،‬كە‬ ‫تیایدا خێزانی ئورزانا‪ ،‬كورەكانی‪ ،‬كجەكانی‪6150 ،‬‬ ‫كەس لە دانیشتوان‪ 690 ،‬گوێدرێژ‪ 920،‬گا‪10225 ،‬‬ ‫مەر‪ 34 ،‬تالنت و ‪ 18‬مانا لەزێر‪ 160 ،‬تالەنت و ‪25‬‬ ‫مانا لەزیو‪ ،‬ستوونی برۆنزی سپی‪ ...،‬بەردی بەنرخی‬ ‫‪50‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫بێسنوورم هێناوە كە ناژمێردرێت لە زۆریان‪ ...،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫تالنتێك لە برۆنز و ئاسن ‪ ...‬لەگەڵ گایەكی برۆنزی‪،‬‬ ‫چێلێكی ب��رۆن��زی‪ ،‬گۆلكێكی ب��رۆن��زی‪ ،‬گشتیانم‬ ‫بەیەكەوە بۆ خواوەند ئاشوور له‌گه‌ڵ خۆم هێنان‪ .‬كەل‬ ‫وپەلەكانی تر‪ ...‬وام لە زەوییە فراوانەكانی ئۆرارتۆ و‬ ‫گشت چیاكانیم كرد لە ناخۆشی و تازیە دابن‪ ،‬هەروەك‬ ‫ڕوسا‪ ،‬پاشاكەیان‪ ،‬بەچەقۆ خۆی كوشت‪ ،‬ئەم هەرێمەم‬ ‫(موصاصیر)خستە سەر وواڵتی ئاشوور‪ ،‬كە لەالیەن‬ ‫فەرمانبەرێكی دەست پاك بەرێوەدەبردرێت‪ ،‬ڕوسای‬ ‫ئۆرارتی (لە خەفەتان) بە چەقۆیەكی ئاسنین لە دڵی‬ ‫خۆی داو وەك بەراز كۆتایی بەژیانی هێنا(‪.)71‬‬ ‫هەروەها سەرجۆن ئاماژە بەوەدەكات كە پەیكەری‬ ‫خواوەند خالدی و باگبارتۆی خێزانی گواستۆتەوە بۆ‬ ‫ئاشوور(‪ .)72‬هەروەك دەلێت ‪:‬‬ ‫>‪LÚ- šu-ut-SAG.MEŠ-ia LÚ.re-di-a <a‬‬‫‪na É dHal-di-a aš-pur-ma dHal-di-a‬‬ ‫‪DINGIR-šu ù dba-ag-bar-tu d15-šu a-di‬‬ ‫‪NÍG.GA É.KUR-šu ma-›a-at-ti mal ba‬‬‫;‪šu-ú . . . aš-lu-la‬‬

‫ج���ەن���گ���اوەرەك���ان���م ن������اردە س����ەر ب��ەرس��ت��گ��ای‬ ‫خالدی‪،‬خواوەند خالدی و خواوەند باگبارتوم برد و‬

‫لەوێدا برێكی زۆر غەنیمەم كۆ كردەوە(‪ .)73‬كە گشتیانم‬ ‫نارد بۆ پەرستگای خواوەند ئاشور لە شاری ئاشوركە‬ ‫ناوی (‪.)É.Hur.sag.gal.kur.kur.ra‬‬ ‫‪URU Mu.sa.sir kašid dhaldia naa‬‬

‫(شاری موصاصیر بردرا‪،‬خواوەند خالدی هەلگیرا)‬ ‫سەرجۆن تەنها بەخۆی بە ‪ 1000‬لە جەنگاوەرانی‬ ‫پاشایەتی هێرشی كردۆتە س��ەر موصاصیر‪ ،‬بەاڵم‬ ‫چۆنیەتی هێزو تەكتیكی ئ��ەم ‪ 1000‬جەنگاوەرە‬ ‫نازانرێت چۆن چۆنی بووە(‪ ،)74‬وادیارە ئەم سوارچاكانە‬ ‫بە تیر و شمشێرو قەلغان و ڕمی درێ��ژەوە هێرشیان‬ ‫(‪)75‬‬ ‫كردۆتە سەر موصاصیر‬ ‫هەروەك سەرجۆنی ئاشووری لەو نامانەی كە‬ ‫بۆ خواوەند ئاشووری ناردووە ئاماژە بەوە دەكات كە‬ ‫پەیكەری هەریەكە لەپاشاكانی دەوڵەتی ئۆرارتی‬ ‫(س����اردوری‪ ،‬ئەرگیشتی‪ ،‬ڕوس���ا) ل��ە پەرستگای‬ ‫موصاصیر البردووە‪ ،‬ئەمەش وەك هێمایەك بۆ تێكدانی‬ ‫پەرستگاكە و پاشماوەی پاشا ئۆرارتیەكان(‪ ،)76‬هەروەك‬ ‫لە وێنەیەكی هەلكۆلدراوی (نحت بازر) سەر دیواری‬ ‫كۆشكی پ��اش��ای س��ەرج��ۆن ئ��ام��اژە بەتااڵنكردنی‬ ‫پەرستگای خواوەند خالدی وتێكدانی ئەكات‪،‬بەجۆرێك‬ ‫كەجارێكیتر ئەم گرنگیەی نەمێنێت (وێنە ‪.) - 6 -‬‬ ‫ئەم وێنەیەش بریتیە لە دیمەنێكی هەڵكۆلدراوی‬ ‫ژووری ژم���ارە ‪ 13‬ل��ە كۆشكی پ��اش��ای ئاشوری‬ ‫سەرجۆنی دووەم لە پایتەختەكەی دوور شەرۆكین‬ ‫(‪)77‬‬ ‫دۆزراوەتەوە‪.‬‬ ‫ل��ەڕاس��ت��ی��دا ت���ااڵن ك��ردن��ی ش���اری موصاصیر‬ ‫لەساڵی(‪ 714‬پ‪.‬ز) بووە لەالیەن سەرجۆنی ئاشووریەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەو تااڵنكردنە هەرچۆنێك بێت ئەوا بەڵگەكان‬ ‫ئاماژە بەوەدەكەن كە پەیكەری خواوەند خالدی پاش‬ ‫ساڵیك لەو تااڵنكردنە (واتە لە ساڵی ‪ 713‬پ‪.‬ز)‬ ‫گەرێنراوەتەوە بۆ موصاصیر(‪ ،)78‬هەروەك نامەیەكی‬ ‫ناتەواو (دەقە مێخییەكەی تووشی شكان هاتووە) هەیە‬ ‫كە ئاماژە بە بوونی گفتوگۆی دیبلۆماسی دەكات‬ ‫لەنێوان ئاشوورییەكان و ئورزانا! یان ئۆرارتییەكان بۆ‬

‫مەبەستی گەڕاندنەوەی پەیكەری خواوەند خالدی بۆ‬ ‫موصاصیر ئەمەش هەروەك لە دەقی تێكستە مێخیەكە‬ ‫دەردەك��ەوێ��ت‪ ،‬هەرچەندە بەشێكیشی تووشی شكان‬ ‫هاتووە كە ئەمەش دەقەكەیە(وێنە‪:)7‬‬

‫‪Obv.‬‬ ‫‪Beginning broken away‬‬ ‫)‪1 - (X X X X X) ap-ta-(X X X‬‬ ‫)‪2 - ( X X X X)-u-ni-ú-sa-(bit X X‬‬ ‫)‪3 - (ù šúm-m)u ta-qa-bi ma-(a LUGAL be-lí‬‬ ‫‪4 - (DINGIR.MEŠ-ia lu)-sa-si-ir li-di-n(a-ni X‬‬ ‫)‪X‬‬ ‫)‪5 - (X X X) ár - hiš ba-ti-iq-(tú hur-su‬‬ ‫‪6 -(šup-ra) ba-si DINGIR.MEŠ-ni-ka (ú-sa‬‬‫)‪har‬‬ ‫)‪7 - (ad-da)-nak-ka urumu-sa-(sir X X‬‬ ‫)‪8 - (ina Š)À-bi ši-i-bi sa-ba-(at X X X‬‬ ‫)‪9 - (X X X) Ša DINGIR.MEŠ-ni-ka (X X X X‬‬ ‫)‪10 - (X X)-ia ha-an-ni-i š(a X X X‬‬ ‫‪Ed.‬‬ ‫‪)X X a-t)a-a la-a r(a-X X X X( - 11‬‬ ‫‪.Rev‬‬ ‫‪Destroyed‬‬

‫وەرگێڕانی دەقەكە‪:‬‬ ‫بەشی سەرەوەی دەقە مێخیەكە شكاوە‪،‬كە نازانرێت‬ ‫چەند دێرە‪.‬‬ ‫‪ : 2-1‬مانایەكی روون نادات بەهۆی شكانی دەقەكە‪.‬‬ ‫‪( : 6-3‬پێویستە) تۆ بلێی‪ :‬با (پاشا‪ ،‬گەورەی من)‬ ‫(خواوەندی من) بگەرێنێتەوە بۆ م��ن(‪ ،)....‬پاشان‬ ‫بەخێرایی زانیاریەكان كۆبكەوەو بۆم بنێرە‪ ،‬منیش بەم‬ ‫نزیكانە خواوەندەكانت بۆ دەگەرێنمەوە‬ ‫‪ )....( 11-7‬شاری موصاصیر لەوێ ماوە‪،‬بر(دنی)‬ ‫خواوەندەكانت (‪ )......(،)......‬هی منە (‪،).....‬‬ ‫تۆ بۆ چی (‪).......‬‬ ‫گ���ەڕان���ەوەی پ��ەی��ك��ەری خ���واوەن���د خ��ال��دی بۆ‬ ‫موصاصیر لە ئەنجامی رێككەوتنی نێوان ئاشوریەكان‬ ‫و ئۆرارتۆییەكان بووە ه��ەروەك لەم نامەیەی سەرەوە‬ ‫دەردەك���ەوێ���ت‪ ،‬ی��ان بەالیەنی ك��ەم لەنێوان ئ��اش��ور و‬ ‫بەرپرسی شاری موصاصر بووە(‪ )79‬ئەم رێككەوتنەش‬ ‫لەساڵی ‪ 713‬پ‪.‬ز ب��ووە وات��ە تەنها ساڵیك دوای‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪51‬‬

‫هەلمەتەكەی سەرجۆن‪.‬‬ ‫لە راستیدا لێرەدا تاراددەیەك نە گونجاندنێك هەیە‬ ‫لەنێوان ئەو ڕقوقینەیەی كە سەرجۆن لە هەلمەتەكەی‬ ‫دای ڕشتووە بەسەر موصاصیر له‌گه‌ڵ ئەو تێكستەی‬ ‫كە ئاماژە بە گەرانەوەی پەیكەری خواوەند خالدی‬ ‫دەكات بۆ موصاصیر كە لێرەدا سیاسەتی ئاشووریەكان‬ ‫هەڵگەراویەكی زۆر زەق��ی پێوە دی��ارە كە ئەمەش‬ ‫وام��ان لێدەكات زۆر بەگومان بین لە بەشێكی زۆر‬ ‫لەو زانیاریانەی كە لە هەڵمەتی هەشتەمی سەرجۆن‬ ‫هاتووە(‪.)80‬‬ ‫ب��ەاڵم گومانی تێدا نیە كە سیاسەتی دەرەوی‬ ‫ئاشووریەكان بەم جۆرە بووە كە پەیكەری خواوەندەكانیان‬ ‫گەراندۆتەوە بۆ ناوچەكانیان‪ ،‬بەهەمان جۆر دەبینین‬ ‫سەرجۆنی ئاشوری پەیكەری خ��واوەن��دی سەرەكی‬ ‫شاری (خاخاری ‪ )harhar -‬گەراندۆتەوە بۆ شارەكە‬ ‫ئەمەش دوای ئ��ەوەی كە شارەكەی داگیر كردبوو‬ ‫لەكاتی هەلمەتە سەربازییەكەی خ��ۆی��دا هەندێك‬ ‫دەلێن پێش سەرجۆن شەلمانصەری سێیەم ئەم كارەی‬ ‫ئەنجامداوە(‪.)81‬‬ ‫بۆیە لێرەدا دەتوانین بلێین راستە كە ئاشووریەكان‬ ‫شاری موصاصیریان داگیر كردووەو تاالنیان كردووە‬ ‫ب��ەاڵم ب��ەم ج��ۆرە ن��ەب��ووە كە وەك لە وێنەكانی سەر‬ ‫دی����واری كۆشكەكانی ن��ەی��ن��ەوا و دوورش��ەڕۆك��ی��ن‬ ‫ئاماژەی پێكراوە‪ ،‬جونكە ئەم وێنانە زیاتر بۆ مەبەستی‬ ‫الیەنی پروپاگەندەی سیاسەت دەرەوەی دەسەاڵتی‬ ‫ئاشووریەكان بووە كە زیاتر بۆ چاوترساندنی نوێنەری‬ ‫هەرێمەكان بەكاردەهات(‪.)82‬‬ ‫نابێت ئێمە ئەوە لەبیر بكەین كە زۆرجار خواوەندی‬ ‫هەرێمیك بەدیل بگیرایە ئەوا پاشاكەی دەهات ئاگر‬ ‫بەستی رادەگەیاند و بە مەرجی بەرامبەر رازی دەبوو‬ ‫تەنها لەپێناو وەرگرتنەوەی پەیكەر خواوەندەكەی‪،‬‬ ‫باشترین نمونەش لەسەر ئەمە چیرۆكی (لەیالی‬ ‫بازۆیە) كە تیایدا پاشا ئەسەرحەددون لەهەلمەتێكی‬ ‫بۆ سەر پاشایەكی عەرەب كە پاشا عەرەبەكە دۆراوەو‬ ‫رایكردووە و دواتر كە زانی دۆراوەو هێ جارەیەكی نیە‬ ‫‪52‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫و خواوەندی شارەكەی بەدیل گیراوە بۆیە خۆی هاتووە‬ ‫بۆ نەینەوا بۆ الی ئەسەرحەددون داوای ئاگربەست و‬ ‫لێخۆشبوونی كردووە و باجی داوە تا خواوەندەكەی بۆ‬ ‫بگەرێنیتەوە و ئازادی بكات‪.‬‬ ‫هەروەها تەجالت بلێزەری سێهەم زۆر هەولی دا‬ ‫دەست بەسەر بارودۆخی بابل بگرێت بەاڵم سەركەوتوو‬ ‫نەبوو كەچی لە كۆتای توانی دەس��ەاڵت��ی بەسەر‬ ‫بابل بسەپێنێت و ئاگر بەست له‌گه‌ڵیان بكات ئەویش‬ ‫لەرێگەی گەرانەوەی پەیكەری ئەو خواوەندانەی كە‬ ‫(‪)83‬‬ ‫كاتی خۆی بەئەسیری بردبووی‬ ‫بۆیە لێرەدا گومانی تێدا نیە كە رەنگە پاشای‬ ‫ئ��ۆرارت��ی س����اردووری سێیەم داوای ئاگربەست و‬ ‫رێككەوتنی كردبێت له‌گه‌ڵ پاشای ئاشوری سەرجۆنی‬ ‫دووەم لەپێناوی گ��ەران��دن��ەوەی پەیكەری خواوەند‬ ‫خالدی بۆ موصاصیر (ناوەرۆكی نامەكەی سەرەوە‬ ‫ئەمە دەردەخات هەرچەندە بەشی زۆریشی شكاوە)‬ ‫شایانی باشە ساردوری سێیەم تا رووخانی دەوڵەتی‬ ‫ئۆرارتیش جاریكی تر له‌گه‌ڵ دەوڵەتی ئاشوری شەری‬ ‫نەكردووە‪ .‬بەڵكو بە پێچەوانەوە ئاگر بەست لەنێوانیان‬ ‫هەبووە‪ ،‬ئەمەش لەوە دەردەكەوێت كاتێك (ئاشوربانیپال‬ ‫ ‪ )Aššurbanipal‬دەبێتە پاشای دەوڵەتی ئاشووری‬‫ئ��ەوا س��اردوری سێیەم لە توشپای پایتەختەوە دێتە‬ ‫شاری نەینەوا و پیرۆزبای لە ئاشور بانیبال دەكات‬ ‫كە هەروەك چۆن كور پیرۆزبایی لە باوكی دەكات‪.‬‬ ‫ساردووری سێیەم دواهەمین پاشای ئۆرارتی بوو كە‬ ‫دواتر لەالیەن هۆزە سكیسەكانەوە دەوڵەتی ئۆرارتی‬ ‫لەناوبردرا(‪.)84‬‬ ‫بەم شێوەیە مێژووی موصاصیر لە بنكەیەكی‬ ‫ئاینی و شارستانی گەورە بەكۆتا دێت و زانیاریمان‬ ‫لەسەر وون دەبێت تەنها ئ��ەوە نەبێت كە ئەمرۆ بە‬ ‫گوندی موجێسر ناسراوە كە سەر بەناحیەی سیدەكانە‬ ‫لە قەزای سۆران‪ .‬بۆیە لێرەو داواكارم لە بەرێوەبەرایەتی‬ ‫شوێنەواری هەولێر‪ /‬لقی س��ۆران هەڵمەتێكی كنەو‬ ‫پشكنین ئەنجامبدات بۆ رووناك كردنەوەیەكی زیاتری‬ ‫ئەم بنكە شارستانیەی كوردستانی خۆشەویستمان‪.‬‬

:‫سه‌رچاوه‌كان‬ .254‫ ص‬،1‫ ط‬،)2009:‫ (سوريا‬،‫ مدن قديمة ومواقع أثرية دراسة في الجغرافية اتاريخية للعراق الشمالي خالل العصور اآلشورية‬: ‫ نائل‬،‫) حنون‬1( Radner، K. BETWEEN A ROCK AND A HARD PLACE: MUȘAȘIR، KUMME، UKKU AND )2( ŠUBRIA- THE BUFFER STATES BETWEEN ASSYRIA AND URARTU، from : BIAINILIURARTU، ،(2012)، p.243 Grayson، A.: Assyrian Rulers of the Early First Millennium BC I (1114-859 BC.)، (lon� )3( don:1991)، p.293 .56‫ ص‬،)1952:‫(بغداد‬،1‫ج‬،8 ‫ مجلد‬،‫ سومر‬،‫ مسلتا طوبزاوة و كيله شين‬:‫ محمود‬،‫) األمين‬4( Grayson، A.: Assyrian Rulers of the Early First Millennium BCII (858-745 BC.)،Vol.3، )5( (london:2002)، p.70 254‫ ص‬،1‫ ط‬،)2009:‫ (سوريا‬،‫ مدن قديمة ومواقع أثرية دراسة في الجغرافية اتاريخية للعراق الشمالي خالل العصور اآلشورية‬: ‫ نائل‬،‫) حنون‬6( Radner، K. BETWEEN A ROCK AND A HARD PLACE: MUȘAȘIR، KUMME، UKKU AND )7( ŠUBRIA- THE BUFFER STATES BETWEEN ASSYRIA AND URARTU، from : BIAINILIURARTU، ،(2012)، p.247 Albenda، P.: ORNAMENTAL WALL PAINTING IN THE ART OF THE ASSYRIAN EM� )8( PIRE، (Lieden: 2005)، p Thureau-Dngin، F.: UNE RELATION DE LA HUITIEME CAMPAGNE DE SARGON (714 )9( av. J.-C.)، TCL3، (paris:1912)، p.XII Lanfranchi، G. & Parpola، S.: the Correspondence of Sargon II، Part II، Letters from )10( the Northern and Northeastern Provinces، SAA، Vol.5، (Helsinki:1990)، p.110 JAKUBIAK، K: SOME REMARKS ON SARGON II’S EIGHTH CAMPAIGN OF 714 BC، )11( (Iranica Antiqua :2004)، Vol. XXXIX، p.191 Grayson، A.: Assyrian Rulers of the Early First Millennium BC، I (1114-859 BC.)، (lon� )12( don:1991)، p.293 ‫م‬.‫ق‬612 ‫م حتى‬.‫ كوردستان العراق في التأريخ القديم في ضوء المصادر المسمارية من األلف الثالث ق‬:‫ رافدة عبدالله عبدالصمد‬: ‫) القرةداغي‬13( .132 ‫ ص‬،)‫م‬2008 : ‫ ( السليمانية‬،‫ اطروحة دكتوراه غير منشورة مقدمة الى كلية العلوم األنسانية بجامعة السليمانية‬، Thureau-Dngin، F.: UNE RELATION DE LA HUITIEME CAMPAGNE DE SARGON )14( (714 av. J.-C.)، TCL3، (paris:1912)، p.50 ‫م‬.‫ق‬612 ‫م حتى‬.‫ كوردستان العراق في التأريخ القديم في ضوء المصادر المسمارية من األلف الثالث ق‬: : ‫ رافدة عبدالله عبدالصمد‬،‫) القرةداغي‬15( .133-132 ‫ ص‬،)‫م‬2008 : ‫ ( السليمانية‬،‫ اطروحة دكتوراه غير منشورة مقدمة الى كلية العلوم األنسانية بجامعة السليمانية‬، Benedict، W.: The Urartian-Assyrian Inscription of Kilishin، JAOS، Vol. 81، No.4، (USA: )16( .1961)، p.382 CHICAGO ASSYRIAN DICTIONARY، Vol. Ș، p.115-116 )17( .725‫ ص‬،1‫ ط‬،)‫م‬2010 : ‫ ( ابوظبي‬، ‫ العربية‬-‫ قاموس اللغة األكدية‬: ‫ علي ياسين‬،‫) الجبوري‬18( Black، J. & Others : A Concise Dictionary of Akkadian، (Wiesbaden:2000)، p.334 )19( .725‫ ص‬،1‫ ط‬،)‫م‬2010 : ‫ ( ابوظبي‬، ‫ العربية‬- ‫ قاموس اللغة األكدية‬: ‫ علي ياسين‬،‫) الجبوري‬20( .545 ‫ ال‬،‫) هه‌مان سه‌رچاوه‌ی پيشوو‬21( CHICAGO ASSYRIAN DICTIONARY، Vol. Z، p.73 )22( : ‫) بۆ زانیاری سه‌یری ئه‌م په‌یج ‌ه بكه‬23( www.Wikipedia.org / Musasir Radner، K. BETWEEN A ROCK AND A HARD PLACE: MUȘAȘIR، KUMME، UKKU )24( AND ŠUBRIA- THE BUFFER STATES BETWEEN ASSYRIA AND URARTU، from : BIAINILI-URARTU، ،(2012)، p.247 ‫ بۆ زانیاری‬.‫) لە تێكستەكانی پاشا ئاشور ناصر بالی دووەم بەم جۆرە هاتووە كە مەبەست هەرێمی موصاصیرە نەك شاری موصاصیری پایتەخت‬25( : ‫زیاتر سەیری ئەم سەرچاوەیە بكە‬ Grayson، A.: Assyrian Rulers of the Early First Millennium BC، I (1114-859 BC.)، (london:1991)، p.293 53 ‫گۆڤارى موساسير‬

‫(‪Diakonoff، M. & Kashkai، S.: Geographical Names According to Urartian Texts، RGTC، )26‬‬ ‫‪Vol. 9، p.58‬‬ ‫(‪ )27‬گیرنووت ڤیلهیلم ‪ :‬شارستانییەت و مێژووی خورییەكان‪ ،‬وەرگیرانی ‪ :‬ئارام جەالل هەمەوەندی‪ (،‬هەولێر ‪ ،)2009:‬ال‪19.‬‬ ‫(‪Laroche، E.: Glossaire de la Langue Hourite، ( paris: 1976-1977)، p.54 )28‬‬ ‫(‪Radner، K. BETWEEN A ROCK AND A HARD PLACE: MUȘAȘIR، KUMME، UKKU )29‬‬ ‫‪AND ŠUBRIA- THE BUFFER STATES BETWEEN ASSYRIA AND URARTU، (2012) p.245‬‬ ‫(‪Diakonoff، M. & Kashkai، S.: Geographical Names According to Urartian Texts، RGTC، )30‬‬ ‫‪Vol. 9، p.9‬‬ ‫(‪ )31‬أحمد‪ ،‬عماد شاكر ‪ :‬مملكة ئورارتو دراسة تاريخية حضارية(‪ 714-880‬ق‪.‬م)‪ ،‬رسالة ماجستير غير منشورة مقدة الى كلية اآلداب‪ ،‬جامعة‬ ‫صالح الدين‪ (،‬اربيل‪ ،)2009:‬ص‪.96‬‬ ‫(‪ )32‬مامندي‪ ،‬سعيد ‪ :‬قلمرو و تاريخ سياسي ماننا‪ ،‬ص‪.4‬‬ ‫(‪Parpola، S.: the Correspondence of Sargon II، Part I، Letters from the Assyria and the )33‬‬ ‫‪West، SAA، Vol.1، (Helsinki:1987)، p.238‬‬ ‫(‪Olmstead، A.: Western Asia in the Days of Sargon of Assyria (722-705 B.C)، (new )34‬‬ ‫‪York: 1908)، p.37-39‬‬ ‫(‪Holloway، Steven W.: Aššur is king Aššur is king Religion in the Exercise of power in )35‬‬ ‫‪the New Assyrian Empire، (Leiden: 2002)، p.164‬‬ ‫(‪ )36‬باقر ‪ ،‬طه و فؤاد سفر‪ :‬المرشد الى مواطن اآلثار والحضارة‪ ،‬الرحلة الخامسة بغداد –اربيل‪ ( ،‬بغداد‪ ،)1966 :‬ص‪23‬‬ ‫هه‌روه‌ها بۆ زانیاری زیاتر سه‌یری ئه‌مه‌ش بك ‌ه ‪ :‬أحمد‪ ،‬عماد شاكر ‪ :‬مملكة ئورارتو دراسة تاريخية حضارية(‪ 714-880‬ق‪.‬م)‪ ،‬رسالة ماجستير غير‬ ‫منشورة مقدة الى كلية اآلداب‪ ،‬جامعة صالح الدين‪ (،‬اربيل‪ ،)2009:‬ص‪.106‬‬ ‫(‪ )37‬األمين‪ ،‬محمود ‪ :‬مسلتا طوبزاوة و كيلة شين‪ ،‬مجلة سومر ‪ ،‬عدد ‪ ،8‬ج‪ (،1‬بغداد‪ ،)1958 :‬ص‪.64‬‬ ‫(‪ )38‬أحمد‪ ،‬عماد شاكر ‪ :‬مملكة ئورارتو دراسة تاريخية حضارية(‪ 714-880‬ق‪.‬م)‪ ،‬رسالة ماجستير غير منشورة مقدة الى كلية اآلداب‪ ،‬جامعة‬ ‫صالح الدين‪ (،‬اربيل‪ ،)2009:‬ص‪.106‬‬ ‫(‪ )39‬األمين‪ ،‬محمود ‪ :‬مسلتا طوبزاوة و كيلة شين‪ ،‬مجلة سومر ‪ ،‬عدد ‪ ،8‬ج‪ (،1‬بغداد‪ ،)1958 :‬ص‪.66‬‬ ‫(‪Benedict، W.: The Urartian-Assyrian Inscription of Kelishin، JAOS، Vol.18،(USA: 1961)، )40‬‬ ‫‪p.359-385‬‬ ‫(‪ )41‬لە زمارەكانی داهاتووی كۆفاری موصاصیر دەقە مێخییە ئۆرارتی و ئاشوورییەكەی سەر میلەكەی كیلەشین له‌گه‌ڵ چۆنیەتی خوێندنەوەی‬ ‫دەقە مێخیەكان و ماناكەی بە تەواوی دەخەینە روو بەالم لیرە بەباشمان زانی تەنها ماناكەبێت بۆ ئەوەی بابەتەكە زۆر نەكێشێت‪.‬‬ ‫(‪ )42‬شوراوی‪ :‬ناوچەیەكە دەكەوێتە شاری ئەرزاشكون كە پایتەختی پاشای ئۆرارتی ( ئارامۆ)ی لەخۆ گرتبوو‪.‬‬ ‫(‪ )43‬بیاینا ‪ :‬ئەمەش ناوی وواڵتی ئۆرارتۆ ‪ ،‬چونكە ئۆرارتییەكان بەووالتی خۆیان دەوت بیاینا ‪ ،‬بەالم ئاشوورییەكان بە ئۆرارتۆ ناویان دەبردن‪.‬‬ ‫(‪ )44‬أحمد‪ ،‬عماد شاكر ‪ :‬مملكة ئؤرارتؤ دراسة تاريخية حضارية(‪ 714-880‬ق‪.‬م)‪ ،‬رسالة ماجستير غير منشورة مقدة الى كلية اآلداب‪ ،‬جامعة‬ ‫صالح الدين‪ (،‬اربيل‪ ،)2009:‬ص‪.96‬‬ ‫(‪ )45‬باقر ‪ ،‬طه و فؤاد سفر‪ :‬المرشد الى مواطن اآلثار والحضارة‪ ،‬الرحلة الخامسة بغداد –اربيل‪ ( ،‬بغداد‪ ،)1966 :‬ص‪22‬‬ ‫(‪ )46‬حنون‪ ،‬نائل ‪ :‬مدن قديمة ومواقع أثرية دراسة في الجغرافية اتاريخية للعراق الشمالي خالل العصور اآلشورية‪( ،‬سوريا‪ ،)2009:‬ط‪ ،1‬ص‪.255‬‬ ‫(‪ )47‬أحمد‪ ،‬عماد شاكر ‪ :‬مملكة ئورارتو دراسة تاريخية حضارية(‪ 714-880‬ق‪.‬م)‪ ،‬رسالة ماجستير غير منشورة مقدة الى كلية اآلداب‪ ،‬جامعة‬ ‫صالح الدين‪ (،‬اربيل‪ ،)2009:‬ص‪108‬‬ ‫(‪ )48‬حنون‪ ،‬نائل ‪ :‬مدن قديمة ومواقع أثرية دراسة في الجغرافية اتاريخية للعراق الشمالي خالل العصور اآلشورية‪( ،‬سوريا‪ ،)2009:‬ط‪ ،1‬ص‪-255‬‬ ‫‪.256‬‬ ‫(‪Olmstead، A.: Western Asia in the Days of Sargon of Assyria (722-705 B.C)، (new )49‬‬ ‫‪York: 1908)، p.3‬‬ ‫(‪ )6‬األمين‪ ،‬محمود ‪ :‬مسلتا طوبزاوة و كيلة شين‪ ،‬مجلة سومر ‪ ،‬عدد ‪ ،8‬ج‪ (،1‬بغداد‪ ،)1958 :‬ص‪.68‬‬ ‫(‪ )51‬هەولدەدەین لە زمارەی داهاتوی كۆفاری موصاصیر بە درێزی باسی هەردوو میلەكەی كیلەشین و تۆبزاوە بكەین‪ ،‬بۆ یە لیرە تەنها بە كورتی‬ ‫ئاماژەمان پێكردووە‪.‬‬ ‫(‪ )52‬بكر‪ ،‬هانى عبدالغني عبدالله ‪ :‬الحركات التحرير في العراق القديم‪ ،‬رسالة ماجستير غير منشورة ‪( ،‬جمعة موصل ‪ ، )2005 :‬ص ‪121‬‬ ‫(‪ )53‬هه‌مان سه‌رچاوه‌ی پێشوو ‪ :‬ال‪123‬‬ ‫(‪ )54‬هه‌مان سه‌رچاوه‌ی پێشوو ‪ :‬ال ‪124‬‬ ‫(‪radner، Karen: Between a Rock and a Hard Place ، p.245 )55‬‬ ‫‪54‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

127-125‫ ال‬،‫ سه‌رچاوه‌ی پێشوو‬: ‫) بكر‬56( ‫ هاوواتای ( جەنەراڵ)ی ئەم سەردەمەیە‬، ‫) ووشەیەكی ئاشوورییە بەسەركردەی سوپای ئاشووری دەووترا‬57( 132 ‫ ص‬، ‫ اگروحە دكتوراه‬: ‫) رافدە‬58( ‫ خوبوشكیا ئێستا‬، ‫) بەپێی تێروانینی خۆمان وە ریزبەندنی ناوی هەرێمەكان لە نووسراوەكانی تایبەت بە هەڵمەتەسەربازییەكانی ئاشوورییەكان‬59( .‫بریتییە لەناوچەی هەڵشۆی نزیك بەقەاڵدزێ كە دەكەوێتە سەر سنوری نێوان كوردستانی عێراق و ئێران‬ 133-132 : ‫) رافدە‬60( 145‫ ص‬: ‫) رافدة‬61( 146 ‫) رافدة‬62( Holloway، Steven W.: Aššur is king Aššur is king Religion in the Exercise of power in )63( the New Assyrian Empire، (Leiden: 2002)، p.116 ibid: p.116-117 )64( Thureau-Dngin، F.: UNE RELATION DE LA HUITIEME CAMPAGNE DE SARGON )65( (714 av. J.-C.)، TCL3، (paris:1912)، p. I-II .154‫ ص‬،‫ سه‌رچاوه‌ی پێشوو‬: ‫) رافدة‬66( SAA5، p.110 )67( 245‫ ص‬،‫ تعليقات تاريخية‬: ‫) األمين‬68( .89 ،‫ سرجون اآلشورى‬:‫) على‬69( : ‫ هةروةها سةيري ئةم سةرجاوةش بكة‬.115‫ ص‬، ‫ حضارة العراق وآثاره‬: ‫ نيكوالس‬،‫) بوستغيت‬70( Fagan، G. : “I FELL UPON HIM LIKE A FURIOUS ARROW”: TOWARD A RECONSTRUCTION OF THE ASSYRIAN TACTICAL SYSTEM” from : New Perspectives on Ancient Warfare، (Leiden:2010)، p.91 ‫ جامعة‬،‫ رسالة ماجستير غير منشورة مقدة الى كلية اآلداب‬،)‫م‬.‫ ق‬714-880(‫ مملكة ئورارتو دراسة تاريخية حضارية‬: ‫ عماد شاكر‬،‫) أحمد‬71( .155-154‫ ص‬، ‫ اطروح دكتوراه‬:‫ رافدة‬: ‫ ص هه‌روه‌ها سه‌یری سه‌رچاوه‌ی پێشوو بك ‌ه‬،)2009:‫( اربيل‬،‫صالح الدين‬ Tadmor، H.: the Campaigns of Sargon II of Assur: AChronological- Historical Study ( )72( Conclusion)، JCS 12، (USA: 1958)، p.85-87 & p.95 Holloway، Steven W.: Aššur is king Aššur is king Religion in the Exercise of power in )73( the New Assyrian Empire، (Leiden: 2002)، p.120 Fagan، G.: “I Fell upon Him Like a Furious Arrow”: Toward a Reconstruction of the )74( Assyrian Tactical System، New Perspectives on Ancient Warefare، Vol. 59، (Leiden:2010)، p.91 Ibid : p.92 )75( Holloway، Steven W.: Aššur is king Aššur is king Religion in the Exercise of power in the )76( New Assyrian Empire، (Leiden: 2002)، p.120 Radner، K. BETWEEN A ROCK AND A HARD PLACE: MUȘAȘIR، KUMME، UKKU )77( AND ŠUBRIA- THE BUFFER STATES BETWEEN ASSYRIA AND URARTU، (2012) p.252 Tadmor، H.: the Campaigns of Sargon II of Assur: AChronological- Historical Study - )78( ( Conclusion)، JCS 12، (USA: 1958)، p.85-87 SAA 1، p.9 )79( Holloway، Steven W.: Aššur is king Aššur is king Religion in the Exercise of power in the )80( New Assyrian Empire، (Leiden: 2002)، p.281 Ibid، p.286 )81( ibid: 287-288 )82( ibid، p.287 )83( .208‫ ص‬،2‫ط‬،)2005 :‫ (اربيل‬،2‫ ج‬، ‫ ظهور الكورد في التاريخ‬:‫ جمال‬،‫) رشيد‬84(

55 ‫گۆڤارى موساسير‬

‫قەيرانى ميتۆد لە كوردناسيدا‬ ‫كوردناسى وەك سيستەمێكى سەربەخۆ‬

‫د‪ .‬حەيدەر لەشكرى‬

‫تێگەيشتن لە ك��ورد و دياريكردنى خەسڵەت و‬ ‫تايبەتمەندييەكانى‪ ،‬ئەو پێناسە گشتييەيە‪ ،‬كە بە‬ ‫بيستنى چەمكى (كوردناسى) بيرى لێ دەكەينەوە‬ ‫و رايدەگەيەنين ئەمە ئەو چوارچێوەيەيە كە تيايدا‬ ‫دەتوانين بەسەر ك��ورددا ڕابگەين و لە دووتوێى)‬ ‫ن���وان���دن ‪)Representation -‬م������������ان ب��ۆ گ��روپ��ە‬ ‫مرۆييەكان و لێكدانەوەمان بۆ رەوت��ى رووداوەك���ان‬ ‫پێگەيان بخەمڵێنين‪ .‬بەاڵم تێگەيشتنێكى ئاوا كورت‬ ‫دێنێ‪ ،‬ئەگەر پێمانوابێ تەنيا بريتييە لە خوێندنەوە‬ ‫و لێتوێژينەوەيەكى پەتى و سەربەخۆ‪ ،‬كە دەخوازێ‬ ‫لەڕێگەى دياريكردنەكەوە وەسفى كوردمان بۆ بكات‪.‬‬ ‫بەڵكو بريتييشە لە بينينى كورد لەخۆيدا و لە نێو‬ ‫جيهاندا‪ ،‬بێ ئ��ەوەى تەنيا پرسى راستى و دروستى‬ ‫ئەو بينينە بەهەند وەربگرين‪ ،‬بەڵكو ئەو قەوارەيە‬ ‫بۆ ئێمە گرنگە كە بەهۆى پرۆسەى بينينەوە بۆ‬ ‫كورد دادەڕێ��ژرێ و دەستنيشانى مەرزەكانى هەموو‬ ‫تێگەيشتنێك و دياريكردنێك و تەنانەت نواندێك‬ ‫دەكات‪.‬‬ ‫‪56‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫بۆيە ئەگەر بخوازين پڕ بە مەوداى ئەو گشتگيرييەوە‬ ‫جارێكى تر پێناسەى (كوردناسى) بكەينەوە‪ ،‬دەبێ‬ ‫ئەوەمان لەبيربێ كە كورد وەك دياردەيەكى مرۆيى‪،‬‬ ‫ب��ۆچ��وون و تێڕوانين و وێ��ن��ا و ت��ەن��ان��ەت خەياڵى‬ ‫فرەچەشنى ل��ەب��ارەوە ب��ەره��ەم��ه��ات��ووە‪ ،‬ب��ە چەندين‬ ‫چەمك و دەستەواژە و دەاللەتى زمانى گوزارشتى‬ ‫لێكراوە‪ .‬بەكۆى هەموو ئەمانە (كوردناسين) وەك‬ ‫سيستەمێكى سەربەخۆ گه‌ڵڵە بووە و لەنێو جيهاندا‬ ‫لەسەرەدەريكردن لەگەڵ ئەم دي��اردەي��ەدا ك��ارى پێ‬ ‫دەك��رێ‪ .‬لە داڕشتن و چێكردنى ئەم سيستەمەشدا‬ ‫هەم كورد و هەم (ئەوانيتر) بەشدار بوون و كۆمەڵى‬ ‫كوردى ‪ -‬ئەگەر تێزەكەى (كورنەليەس كاستۆرياديس‬ ‫ ‪ )Cornelius Castoriadis‬بەكاربهێنين ‪-‬‬‫خەياڵيانە خۆى بەرهەمهێناوە و ئەوانيتريش بەرهەميان‬ ‫هێناوەتەوە‪ ،‬بەجۆرێك كە ناسينەكە ب��ەم خەياڵەوە‬ ‫بەند دەبێ و ناوكۆيە مێژوويى و كۆمەاڵيەتييەكان‬ ‫لەگەڵ پێكهاتە رەمزييەكان تێكەڵ بە يەكتر دەبن‬ ‫و سروشت و دەركەوتەكانى سيستەمەكە بەرزەفت‬

‫دەكەن و ئاڕاستەى دەكەن‪ ،‬تا بەهۆيانەوە (كوردبوون)‬ ‫و ئينتيماى تاكەكان بۆ ئەو بوونە‪ ،‬لەو روتەختەى‬ ‫تێيدان‪،‬ماناى خۆى هەبێ و رەوايەتى پێبەخشرابێ‪.‬‬ ‫بەهەرحاڵ‪ ،‬وەنەبێ ئەو سيستەمەى كوردناسين‬ ‫س��اك��ار بێت و بتوانين ب��ە سانايى بيگۆڕين يان‬ ‫هەوڵبدەين دەسكارى دەركەوتەكانى بكەين‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ب��ەح��وك��م��ى ب��ەردەوام��ێ��ت��ى م��ێ��ژووي��ى و ئ��ام��ادەي��ى‬ ‫ئێستاكييانەى دياردەكە‪ ،‬كۆمەڵێك خەسڵەتى نەگۆڕى‬ ‫وەرگ��رت��ووە و رەهەندى دي��ار و ناديارى ئەوتۆى بۆ‬ ‫دروستبووە‪ ،‬كە هەموو هزرێكى سنوربەند ك��ردووە‬ ‫ويستبێتى لە دياردەكە رابمێنێ و تێزەكانيشى نەگۆڕ‬ ‫دەردەكەون‪ ،‬ئيدى بيركردنەوە لەنێو ئەو رەهەندانە پەرش‬ ‫دەبێتەوە و ناسێنەرى كورد ناتوانێ خۆى كۆبكاتەوە؛‬ ‫هەندێكجار پێى وايە تەواو كوردى ناسيوە‪ ،‬كاتێك بۆ‬ ‫نموونە باس لە سروشتى كۆمەاڵيەتييانەيان دەكات و‬ ‫بە ئاسانى و بەگەڕانەوە بۆ ميتۆدى بەراوردكارييانە‪،‬‬ ‫ب��ە سروشتگەلى ه��اوش��ێ��وەي��ان دەچ��ووێ��ن��ێ و وەك‬ ‫سيستەمێكى ديار بەرجەستەى ناسنامەكەيان دەكات‪.‬‬ ‫هەندێكجاريش وا هەست دەك��ات شوناسى كوردانە‬ ‫پڕيەتى لە رەگەزى ناديار و دابڕانى ئەوتۆ لەگەڵ‬ ‫دەوروب��ەر كە بە ميتۆدە ناسراوەكانى بيركردنەوە و‬ ‫توێژينەوە تێگەيشتنێكى دروستى لەبارەوە چێ نابێ‪،‬‬ ‫بەتايبەت كاتێك لە كايەى ئايينى كوردى دەكۆڵێتەوە‬ ‫و رەگ��ەزى ئەوتۆى تێدا دەبينێ كە دەگمەن و كەم‬ ‫هاوتان‪،‬يان لە نێو سيستەمى كولتورى باوەڕى ئەوتۆى‬ ‫ئايينى هەن كە لە ئێستادا سۆراخێكيان نييە‪ ،‬يانيش‬ ‫تەنانەت داڕشتنەوەيەكى تەواو جياوازى جيهانبينى‬ ‫باوەڕە ئايينيە باو و ناسراوەكانن‪.‬‬ ‫لەاليەكى ت���رەوە‪ ،‬ئ��ەو چەمك و دەس��ت��ەواژان��ەى‬ ‫يەكەكانى سيستەمەكەيان بەيەكەوە گرێداوە‪ ،‬هەموو‬ ‫بيركردنەوە و تێڕامانێكى ج��ي��اواز و هەمەچەشن‬ ‫لەخۆدەگرن و لەنێو سيستەمەكەدا وا دايدەڕێژنەوە‬ ‫كە رەوايەتى ببەخشيێتە ناسينە هەمەگيرەكەى كورد‪.‬‬ ‫ب��ەم��ەش ئامێرييانە ك��ار ب��ۆ وەالن���ان و نەهێشتنى‬ ‫دژاي��ەت��ى لە ب��ۆچ��وون و تێڕامان و هاوشێوەكردنى‬

‫بيركردنەوەكان‪ ،‬تەنانەت ئەگەر هى دوو ئاڕاستەى‬ ‫تەواو پێچەوانەى نواندنى كورد بن‪،‬دەكەن‪ .‬بۆ نموونە‪:‬‬ ‫لە نێو ئەو سيستەمەدا خەسڵەتى رووبەڕووبوونەوە لە‬ ‫كەسێتى كورد و ئەو توانا نێوخۆييەى بۆتە بەشێكى‬ ‫شوناسيان‪،‬لەالى هێندێك بەتايبەت ئەوانيترى نەيار‬ ‫بە بوونى كورد وەك ياخيبوون‪ ،‬ڕێگرى و جەردەيى(لە‬ ‫ك��ۆن��دا) و ئەنارشيەت و دەرچ����وون ل��ە دەس��ەاڵت��ى‬ ‫شەرعى(لەم سەردەمە) و‪...‬هتد دەخوێنرێتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ل��ەالى كەسانى ت��ر زياتر ك��ورد خ��ۆى و دۆستانى‬ ‫بريتييە لە رۆحى شۆڕشگێڕى و هەوڵى رەوا لە پێناو‬ ‫سەربەخۆيى و جەختكردنەوەى لەسەر قەوارەى نەتەوەيى‬ ‫و بونيادنانى و‪...‬هتد‪.‬‬ ‫ئ���ەم دوو ت��ێ��زە ‪ -‬ك��ە ل��ە رووك���ەش���دا وەك دوو‬ ‫ناسينى تەواو جياوازى كورد دەردەكەون ‪ -‬لە كرۆكى‬ ‫سيستەمەكەدا‪،‬تەنيا يەك راڤەن بۆ ئەوەى پێى دەڵێن‬ ‫سروشتى كۆمەڵگاى كوردى و دەخوازن شرۆڤەيەك بۆ‬ ‫ئەم سروشتە بكەن كە لەگەڵيدا رەوايەتى ببەخشێتە‬ ‫وێناى دي��اردە مرۆييەكە لەنێو ي��ادەوەرى چەسپيوى‬ ‫ناسێنەردا‪ ،‬بۆيە دوو تێزەكە هەمان ئاكامى ناديارييان‬ ‫هەيە‪ ،‬كە لە نێو يەك ناوكۆى زمانى و يەك سيستەمى‬ ‫دەاللەتكردندا دەردەك��ەوێ‪ ،‬ئەوەتا لە ه��ەردوو باردا‬ ‫وێنەى ك��ورد وێنەى مرۆڤێكى توندو تيژ و نائارام‬ ‫و سەرڕەقە‪ .‬بەمەش ه��ەردوو تێز كە دەبنە گوتارى‬ ‫سەربەخۆ ئ��ەم خەسڵەتانە وەك ن��ەگ��ۆڕى ناسنامە‬ ‫دەسەپێنن و لەبەر پابەندبوونيان ‪ -‬دي��ارە مەبەستم‬ ‫گوتارەكانە ‪ -‬بە بەرجەستەكردنى ناسينە نەگۆڕەكەى‬ ‫كوردەوە‪ ،‬دەبن بەيەك‪ .‬پرۆسەى ناسينيش لە خولگەى‬ ‫خۆيدا دەخولێتەوە و وێناكان دەچنە سەرووى زەمەن و‬ ‫لەنێو كولتورە هەمەچەشنەكان بەردەواميان پێدەدرێ‪،‬‬ ‫تۆ تەماشاى دەقە ئەرمەنى و سريانى و عەرەبى و‬ ‫فارسى و تورك و ميللەت و گروپە ئيتنييەكانى ترى‬ ‫دەوروبەر بكە‪ ،‬هەر لە سەدەكانى ناوەڕاستەوە تا ئەم‬ ‫سەردەمەمان و بە جياوازى ئەو دەسەاڵت و گروپانەى‬ ‫لەگەڵ ك��ورددا بەريەككەوتنيان هەبووە‪ ،‬كورد وەك‬ ‫ڕێگر بۆتە حەكايەتێكى ئەزەلى‪ ،‬كە بەبێ جێكردنەوەى‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪57‬‬

‫لەنێو دەقە نوسراوەكاندا‪ ،‬كوردناسين ماناى دروستى‬ ‫خۆى وەرن��اگ��رێ‪ .‬بەهەمان شێوە شانازى ك��ردن بە‬ ‫ئازايەتى كورد و (بزوتنەوەى نەپچڕاوەى رزگاريخوازى‬ ‫كوردى) سەردێڕى دەقى كوردييە و بۆتە ناسنامەيەك‬ ‫كە تيايدا هەم جۆرى دەق و هەميش ناوكۆييەكەى‬ ‫سنوربەند كردووە و لە هەندێك باردا چۆتە سەرووى‬ ‫ماقوڵيەتى مێژوويى و دان بە زەمەنى مێژوويى و‬ ‫تايبەتمەندى و دەركەوتەكانى نانێت‪،‬تا واى لێ دێت‬ ‫مرۆڤى ئەشكەوتى شانەدەريش هەمان ئەو تێڕوانين و‬ ‫هەڵوێستانەى هەبووە كە ئێستا هەمانە!!‬ ‫ب��ێ��گ��وم��ان ئ��ي��ش��ك��ردن��ى م��ي��ت��ۆدي��ي��ان��ە ل��ەس��ەر‬ ‫ئ��ەو سيستەمە تۆكمەيە و ووردك���رن���ەوەى م��ان��ا و‬ ‫گ��وزارش��ت��ەك��ان��ى پشت چ��ەم��ك و دەس��ت��ەواژەك��ان��ى‬ ‫ناساندن‪ ،‬كارێكى فرە ئەستەمە؛ زۆربەى جار نە كورد‬ ‫خۆى و نە ئەوانيتريش قەبوڵى ئەم جۆرە ئيشە ناكەن‪،‬‬ ‫پێيانوادەبێ ئەمە نەك هەر هەڵوەشاندنەوەى سيستەمى‬ ‫كوردناسينە‪ ،‬بەڵكو روخاندنى شوناسێكيشە كە بوونى‬ ‫ك��وردى لە نێو جيهاندا پێ دي��ارى دەك��رێ‪ ،‬بوونێك‬ ‫كە خ��راوەت��ە نێو بۆتەى ئ��ەو حەكايەتانەى جومگە‬ ‫بنەڕەتييەكانى سيستەمەكە پێكدێنن و كەسێتى وەرگرى‬ ‫ناسينەوەكەى پێ داڕێژراوە‪ ،‬تا ئاستێك كە گێڕانەوەى‬ ‫ئەو حەكايەتانە بۆ كوردان و بۆ ئەوانى تريش قەبوڵكراو‬ ‫و ئاسودە بەخشە‪ .‬دەستپێك و كۆتايى و رووداوەكانيان‬ ‫روون و ئاشكران‪ ،‬لەبەر ئەوەشە بەردەوام دەگێڕدرێنەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم نەك بۆ دروست كردنى هۆشيارييەك لەبارەى‬ ‫ك��وردەوە‪ ،‬بەڵكو بۆ هێشتنەوەى گوێگر لەو حاڵەتى‬ ‫متبوونەى لە بەرامبەر بە ناسينى كورددا هەيەتى و‬ ‫پارێزگاري كردن لە سيستەمى ناسينەكە‪ .‬ديارە كە‬ ‫كورد بەجۆرێك و ئەوانيتر بەجۆرێكى تر دەيگێڕنەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم هەموويان ئەوەندەيان گێڕاوەتەوە كە بوونەتە‬ ‫ئامرازى خەواندن و بێئاگاكردن‪ ،‬ئەمەش وادەك��ات‬ ‫مەبەستى پشت حەكايەتەكان‪ ،‬جا گێڕەرەوەكەى كورد‬ ‫بێ يان ع��ەرەب يان فارس يان‪...‬هتد‪ ،‬بێتەدى‪ .‬تا‬ ‫ئەوكاتەش حەكايەتەكانى ناساندنى كورد وەك خۆيان‬ ‫بمێننەوە ئەوا سيستەمەكە وەك خۆى دەمێنێتەوە و‬ ‫‪58‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫كاريگەرى دەبێ بەسەر هێشتنەوەى رەوتى رووداوەكان‬ ‫بە چەقبەستوويى‪ ،‬كە ‪ -‬بۆ نموونە ‪ -‬لەپەيوەندى‬ ‫گرێدانى نەتەوەكانى دەوربەر بە كوردەوە بريتى دەبێ‬ ‫لە رووبەڕووبوونەوە؛ رووبەڕووبوونەوەيەكى كالسيك كە‬ ‫هەمان ئەو بيانوو و بەهانانەى لەپشتە پێشتر هەبووە‬ ‫و تا ئەوكاتەى گێڕانەوەى كورد وەك خۆى بمێنێتەوە‬ ‫ئەگەرى سەرهەڵدانەوەى دەمێنێ‪ ،‬چونكە دوورە لەو‬ ‫مانايەى لە جيهانى مۆدێرندا رووب��ەڕووب��وون��ەوەى‬ ‫گ��روپ��ە ئ��ي��ت��ن��ي��ي��ەك��ان ه��ەي��ەت��ى‪ .‬ه��ەرب��ۆي��ە ه��ەر‬ ‫گۆڕانكارييەك لەم گێڕانەوەيە‪ ،‬لە دەستپێكەكەى‪،‬‬ ‫ناوەڕۆكەكەى‪ ،‬ئاكامەكانى‪ ،‬وێناى پاڵەوانەكانى و ئەو‬ ‫حەماسەتەى بەرهەمى دەهێنێ و‪...‬هتد‪ ،‬راستەوخۆ‬ ‫گوێگرە خەوتووەكان بێدار دەكاتەوە‪ ،‬بێزاريان دەكات و‬ ‫دووچارى دەردە بێخەوييان دەكات‪ .‬بۆيە تا تۆ نەتوانى‬ ‫حەكايەتێكى تر داب��ڕێ��ژى و بە جۆرێكى تر كورد‬ ‫بناسێنێ‪ ،‬ئەستەم دەبێ گۆڕانەكانى نێو حەكايەتە‬ ‫ئۆرگيناڵەكە قەبوڵ بكرێ‪ .‬خۆ داڕشتنى حەكايەت‬ ‫بە مەبەستى ناسين و ناساندن كارێكى ئاسان نييە‪،‬‬ ‫زەمەنێكى دوور و درێژ و هەڵوەشاندنەوەى خەياڵدانێكى‬ ‫كەڵەكەبوو ى پێويستە‪،‬لەمەش گرنگتر سڕينەوەى‬ ‫وێناكان و ووردك��رن��ەوەى چەمك و دەستەواژەكانى‬ ‫پێويستە‪ .‬كە ئەمە تائێستا نەكراوە‪،‬ئيدى كوردناسى‬ ‫لە چوارچێوەى ئاڕاستە باوەكانەوە خۆى هێشتۆتەوە‬ ‫و زنجيرەى پەيوەندى بە زەمينە كۆمەاڵيەتييەكان‬ ‫نەپساندووە‪.‬‬ ‫ب��ەگ��ەڕان��ەوەى ب��ۆ بابەتى بنەڕەتى دەڵێين ئەو‬ ‫ئاڕاستانەى تا ئێستا لەبوارى كوردناسيدا چااڵك‬ ‫ب��وون��ە زۆرن و س��ەرچ��اوە و پاشخانى ج��ي��اوازي��ان‬ ‫هەيە‪ ،‬بەشێكى كەمى بەرهەمەكە نێوخۆييە و بەشە‬ ‫زۆرەكەى پەيوەستە بەو جوگرافيا مرۆيى كولتورييەى‬ ‫كوردى تێدا دەژى و لەنێويدا پەيوەندييە تێكچڕژاو و‬ ‫هەمەچەشنەكان‪ ،‬بەتايبەت پەيوەندى نێوان سەنتەرێك‬ ‫كە خۆى بە پێشكەوتوو دادەنێ لەگەڵ كەنارێك كە‬ ‫وەك تەنێكى ناجێگير دەركەوتووە‪ ،‬پرۆسەى وێناكردن‬ ‫و نواندنى يەكترى فراوانكردوە‪ .‬بەاڵم كە لەتەواوى‬

‫كولتورى بەرهەمهاتوو لەسەر كورد وورد دەبينەوە‪،‬‬ ‫درك ب��ەوە دەك��ەي��ەن كە دەش��ێ تێز و بۆچوونەكان‬ ‫لەنێو دوو ميتۆدى زۆر گشتيدا جێگەيان بكرێتەوە‪،‬‬ ‫يەكێكيان قسەكردن بووە لەسەر كورد لەنێو كورددا‬ ‫يان ئەو بازنەيەى تێيدا كوردێتى هەژموونگەرايە‪،‬‬ ‫كە دەخوازێ لەميانەى بينينى ئەم دياردە مرۆييە و‬ ‫ژيان لەگەڵى و تەنانەت بەهۆى ئينتيماى ناسێنەر بۆ‬ ‫كوردبوون و تێبينى كردنى بزاوتى لە نێو شوێنكاتەوە‪،‬‬ ‫بيخوێنێتەوە‪ ،‬ئەمەش بە هەوڵى تيۆريزەكردنى كورد‬ ‫ناودەبەين‪ .‬ئاڕاستەكەى تر ويستويەتى ‪ -‬يان واى‬ ‫نيشاندەدا ‪ -‬لە دەرەوەى كوردبوونەوە چاودێرى ئەو‬ ‫دي��اردە مرۆييە بكات و مەبەستيەتى حەقيقەتيان‬ ‫بزانێ‪ ،‬بۆيە واخۆى دەردەخات كورد لەالى ئەودا تەنيا‬ ‫بابەتێكە‪ ،‬وەك هەر بابەتێكى تر‪ ،‬جێگەى بيرلێكردنەوە‬ ‫و بەرهەمهێنانەوەيە‪.‬‬ ‫تيۆريزەكردنى كورد‬ ‫ئەگەر تيۆر بريتى بێت لە تۆڕێكى ڕێكخراو و‬ ‫تێكچڕژاوى بيروڕا‪ ،‬كە هەوڵى شرۆڤەكردن و راڤەكردن‬ ‫و تەنانەت وێناكردنى حەقيقەت دەدا‪ ،‬ئەوا بێگومان‬ ‫تيۆريزەكردنى ك��ورد خ��ۆى ل��ە داڕشتنى تۆڕێكى‬ ‫ئ��اوا دەبينێتەوە‪ ،‬كە هەوڵدەدا لە ميانەى گرێدانى‬ ‫تێز و بۆچوونە جياوازەكان لەبارەى ماهيەتى كورد‬ ‫بەيەكەوە‪ ،‬مانايەك بە حەقيقەتى ئەم گروپە ئيتنييە‬ ‫لەخۆيدا بدۆزێتەوە‪ .‬بەدەستەواژەيەكى تر‪ ،‬تيۆريزەكردن‬ ‫دۆزي���ن���ەوەى ئ��ەو رەگ���ەزە پێكهێنەرانە دەب���ێ‪ ،‬كە‬ ‫بەهۆيانەوە كوردبوون وەك جياوازى مانا دەبەخشێ و‬ ‫پرۆسەكە لە خوێندنەوە و بەيەكەوەگرێدانى ئەو جياوازيە‬ ‫و تايبەتمەندييەكانى‪،‬وەك ‪ -‬بۆ نموونە ‪ -‬لە ئاستى‬ ‫زم��ان‪ ،‬ب��وون لەنێو م��ێ��ژوودا‪ ،‬سروشتى خێڵەكييانە‪،‬‬ ‫دەركەوتەى باوەڕييانە‪ ،‬تێگەيشتن لە دەسەاڵتدارێتى‪،‬‬ ‫ملمالنێى نێوخۆيى وەك راڤەكارى رەوتى مێژووييان‪،‬‬ ‫فرەچەشنى لە يەك چەشنيدا و‪...‬هتد‪ ،‬دەردەكەوێ‪.‬‬ ‫بەمەش لەبەردەم بە حەقيقەتێك خۆمان دەبينينەوە كە‬ ‫پێشتر لە زۆرب��ەى كاتدا‪ ،‬بەهۆى نوێنەرايەتيكردنى‬

‫ئەوانيتر بۆ كورد‪ ،‬يان تەنانەت وونبوونى دەركەوتەكانى‬ ‫بەهۆى گواستنەوەيان ‪-‬لەچوارچێوەى گوتارێكى‬ ‫هەژموونگەراوە ‪ -‬بۆ پانتايى بيرلێنەكراوە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫لەڕێگەى جەختكردنەوە لەسەر پەراوێزێتى كورد بۆ‬ ‫چەندان سەنتەرى دەسەاڵتى و ئيتنى ترەوە‪ ،‬پەنهان و‬ ‫شاردراوە بووە‪.‬‬ ‫بێگومان كە دەڵێين جياوازى و جوێكردنەوەى كورد‪،‬‬ ‫مەبەستمان دابڕينيان نييە لەو دەوروب��ەرە جوگرافى‬ ‫ كولتورى ‪ -‬مرۆييەى ئ��ەوان��ى تێدايە و لەگەڵ‬‫ئەوانيتردا تۆڕێك پەيوەندى تێكچڕژاويان چنيوە‪،‬‬ ‫ئەوەندەى مەبەستمان درك كردنى ئەو خەڵكەيە بە مانا‬ ‫ديار و ناديارى جياوازبوونيان‪ ،‬كە دەشێ هێندێك لەو‬ ‫مانايانە رەگەزپەرستانە بێت و هەندێكيشيان پەيوەست‬ ‫بن بە خۆناسين و ئەويتر ناسين و پەيوەندى نێوانيان‪.‬‬ ‫ئيدى لێرەوە ‪ -‬بە بۆچوونى ئێمە ‪ -‬تيۆريزەكردنى‬ ‫كورد بريتى نابێ لە دياريكردنى سنورەكانى جياوازى‬ ‫و بێهاوتايى رەگ��ەزە پێكهێنەرەكانى بوونى كوردى‪،‬‬ ‫ئ��ەوەن��دەى ن��اس��ان��دن��ەوەى ئ��ەم گ��روپ��ە ئيتنييە دەب��ێ‬ ‫لەنێو جيهاندا‪ ،‬لەگەڵ دەستنيشانكردنى كاراييان لە‬ ‫چوارچێوەى بەردەوامێتى مرۆڤانەدا‪.‬‬ ‫بێگومان ئەمە كارێكى سانا نييە‪،‬بەڵكو ئاڵۆز و‬ ‫تەنانەت لەالى هێندێك لەوانەى روكەشيانە كاريان‬ ‫لەسەركردوە ئاكامى سامناكى لێكەوتۆتەوە‪ ،‬وەك‬ ‫بەكوردكردنى چەندان شارستانيەت و ژيارى جيهانى‬ ‫ك��ۆن! خۆ بەگشتيش‪ ،‬بە تێڕوانين لە ئەزموونى‬ ‫ئەوانيتر و بێ جياوازى لە نێوان كولتورە ديناميك و‬ ‫كولتورە ميكانيكييەكانەوە‪ ،‬دەردەكەوێ خوێندنەوەى‬ ‫ئاوا بەرەو رەگەزپەرستى و بەئايدۆلۆژيبوونى گوتارى‬ ‫بەرهەمهاتوو دەڕوا‪ ،‬تا ئاستى سەنتەرگيرى رەگەزيى‬ ‫يان ناوچەيى‪ .‬بەاڵم ئەوكاتەى مەبەست لە تيۆريزەكردن‬ ‫هەم ناسينەوەى حەقيقەت و هەميش پێگە دياركردن‬ ‫و قەوارە بەخشين و بەبابەتكردنى جياوازييەكان بێ‪،‬‬ ‫ئەوا بوار دەڕەخسێ بۆ خوێندنەوەيەكى جێگير بەاڵم‬ ‫رەخنەگرانە‪ ،‬بەرهەمهێنى هزر بەاڵم نائايدۆلۆژييانە‪،‬‬ ‫گوتارێكى هەمەگير بەاڵم ناهەژموونگەرا‪.‬‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪59‬‬

‫هەرچۆنێك بێت‪ ،‬تيۆريزەكردنى ك��ورد لەپێناو‬ ‫ناسينى پرۆژەيەكى نوێ نييە‪ ،‬بەڵكو مێژووييەكى‬ ‫هەيە و لە سەرهەڵدانى گ��وت��ارى نوێى سياسى ‪-‬‬ ‫رۆشنبيرى ك��وردى لە كۆتاييەكانى س��ەدەى ن��ۆزدەوە‬ ‫كەم تا زۆر ئيشى لەسەركراوە؛ بەاڵم لەخوێندنەوەى‬ ‫ئەو ئەزموونەى خۆناسيندا‪ ،‬شتگەلێك دەبينين كە‬ ‫دەريدەخەن پرۆژەى ئاوا ئەگەر هێڵە بنەڕەتييەكانى‬ ‫دادەڕێ��ژرا‪ ،‬لە زۆربەى كاتدا ل��ەدەرەوەى خوێندنەوەى‬ ‫دروس��ت��ى كايەى ك��وردي��ەوە ب��ووە‪ ،‬وەك ه��ەوڵ��دان بۆ‬ ‫ڕەوايەتى بەخشين بە ناسنامە يان جێكردنەوە لە نێو‬ ‫ناسنامەى هەمەگيردا (ئارى بوون‪ ،‬هيندۆئەوروپى‬ ‫ب��وون‪،‬زەردەش��ت��ي��ب��وون)‪ .‬ب��ەاڵم هێڵى هاوبەشى نێوان‬ ‫پرۆژەكان‪ ،‬بڕيارێكى پێشينەيە‪ ،‬ئەويش داكۆكيكردن ‪-‬‬ ‫زانستى و نازانستى‪ -‬لەوەى كەوا (كوردبوون) بريتييە‬ ‫لە (ئەويترنەبوون)‪ ،‬بەتايبەت ئەويترێكى هاوسێ‬ ‫كە سەرەدەرييەكى سياسى و كولتوريمان لەگەڵدا‬ ‫هەيە و پتر ملمالنێ لەگەڵ پ���رۆژەى خۆناسينى‬ ‫ئ��ەو رەنگرێژى دەرك��ەوت��ە و كاراييەكانى مێژووى‬ ‫مۆدێرنمانى ك��ردووە‪ ،‬دي��ارە كە مەبەستمان پرۆژەى‬ ‫هەريەك لە تورك و فارس و عەرەبە‪ .‬زۆربەمان ئەو‬ ‫چڕكردنەوەى ناسين لە ئەويتر نەبوون‪ ،‬لە نێو دەقە‬ ‫نوسراوەكانى سەدەى بيست لە دەسپێكييەوە بينيوە‪،‬‬ ‫بەتايبەت دەقەكەى محەمەد ئەمين زەكى كە بۆتە‬ ‫سەنگى هيستۆريۆگرافياى هاوچەرخى ك��وردى و‬ ‫تاڕادەيەكى زۆر ميتۆد و ئاڕاستەكانى مێژوونوسيى‬ ‫ديارى كردوە‪ ،‬كاتێك دەڵێ‪(( :‬كە لەجێگەى تەعبيرى‬ ‫عمووميى (عوثمانى)‪،‬لەفزى (تورك) و (تۆرانى)‪،‬لە‬ ‫ت��ورك��ي��ادا ب��اوى سەند‪،‬بە ط��ەب��ي��ع��ەت‪،‬وەك ئ��ەف��رادى‬ ‫ميللەتەكانى تر‪،‬منيش لەناو ئەو كۆمەڵەدا غيرەتى‬ ‫خۆم چاكتر حيس كرد‪ ،‬و غروورى قەومى مەجبورى‬ ‫كردم كە لە هەموو فرصەتێكدا ئەم حيسسەى خۆم‬ ‫ئيظهار بكەم‪ .‬بەاڵم دەرح��ەق بە ئەصڵ و تەئريخى‬ ‫قەومەكەم هيچم نە ئەزانى‪ ،‬چونكە تا ئەو وەقتە نە‬ ‫لە مەكاتبدا فكرێكى وامان درابوويەو‪ ،‬نە لەدواييشدا‬ ‫ضڕوڕەتى تەدقيقى تەئريخى كوردمان دىب��وو‪ ،‬وە‬ ‫‪60‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫كەليمەى جاميعەى (عوثمانلى)‪ ،‬ئەعصابى قەومييەى‬ ‫هەموومانى تا دەرەجەيەك خاوكردبووەوە))‪ .‬بێگومان‬ ‫ئەم دەقەى باوكى دووەمى مێژوونوسانى كورد قسەى‬ ‫زۆر هەڵدەگرێ‪،‬كە دەشێ لە بۆنەى تردا بچينەوە‬ ‫سەرى‪ ،‬لێرە تەنيا ئەوەندە دەڵێين كە نوسەر دەخوازێ‬ ‫بڵێ ئەو كاتە كوردناسيى بوونى دەبێ كە ئێمە بتوانين‬ ‫لەو ئەويترانە دابڕێين و لەوێوە بە گ��ەڕان ب��ەدواى‬ ‫ناسنامەى پێچەوانە بگەڕێينەوە سەريان‪ .‬بێگومان‬ ‫ئەمە رێگە بۆ هەمەگيرى خۆشدەكات‪ ،‬نەك بەماناى‬ ‫هەمەگيركردنى رەگ���ەزى ك���وردى‪ ،‬بەڵكو بەماناى‬ ‫راگەيشتنى كورد بەسەر شوێن و كاتێكى جياوازەوە؛‬ ‫شوێنێك كە خەسڵەتى ئەزەلى وەردەگ��رێ و دان بە‬ ‫گۆڕانە سروشتييەكان (بۆ نموونە گۆڕانى ديمۆگرافى‬ ‫ويستراو يان نەويستراو) نانێت (كوردستان)‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫كاتێك ك��ە شكۆمەندى و ن��ەگ��ۆڕى رەگ��ەزەك��ان و‬ ‫ستەمكارى هەميشەيي ئەويتر و‪...‬هتد‪ ،‬روخسارەكانى‬ ‫ديارى دەكەن (مێژووى كورد)‪.‬‬ ‫لەڕاستيدا تائێستاش ئ��ەم ديدگايە بەشێكى‬ ‫ئ��ەو گ��وت��ارە رۆشنبيريە كالسيكييە پێكدێنێ‪،‬‬ ‫ك��ە دەس��ەاڵت��ى سياسى ‪ -‬بەبێ ج��ي��اوازى لەنێوان‬ ‫ئاڕاستەكانى و ئاست و جۆرى دەسەاڵتدارێتييەكە‬ ‫ خ��ۆى لەپشتدا وون��ك��ردوە و لە رووب��ەڕووب��وون��ەوە‬‫نێوخۆييەكانى ‪ -‬ئەوكاتەى پێويستى بە بەيانكردنى‬ ‫ناسنامە بۆ هەڵگرانى هەيە ‪ -‬دەگەڕێتەوە سەرى‪.‬‬ ‫ئەمە پەيوەستە بە زەمينەيەكى دەسەاڵتييانە كە‬ ‫دەخ���وازێ رۆڵ��ى ي��ەك�لاك��ەرەوەى ل��ە ئاڕاستەكردنى‬ ‫خەياڵى كۆمەاڵيەتيدا هەبێ‪ ،‬بۆ ئەوەى وەك هێزێكى‬ ‫فشار بۆسەر ناوەندە كۆمەاڵيەتييەكە و ئەوانيترى‬ ‫ملمالنێكار بەكاربهێنرێ‪ .‬بۆيە ئ��ەم تێگەيشتنە‬ ‫لە خۆناساندن كەمتر ڕێگە بە بەخۆداچوونەوە و‬ ‫هەڵوەشاندنەوەى توێكڵە پێكهێنەرەكانى ناسين دەدات‪،‬‬ ‫تەنانەت ئەگەر ناچار ببێ تەنيا رووپۆشى دەرەوەى‬ ‫دەگۆڕێ يان ڕێگە بەو ئاستەى گۆڕين دەدات‪.‬‬ ‫ئەمە لەكاتێكدا هەڵسەنگاندێكى سەرپێييانەى ئەو‬ ‫پرۆژەيە پێماندەڵێ‪ ،‬جەختكردنەوە لەسەر ئەويتر نەبوون‬

‫هاوكار نەبووە لە ناسينەوەى كورد ئەوەندەى ئەويترى‬ ‫پێناساندووين (بڕوانە وێناى تورك و فارس و عەرەب‬ ‫لە نێو خەياڵە كۆمەاڵيەتييەكە)‪ ،‬كە لە زۆربەى كاتدا‬ ‫ناسينێكى پەرچەكردارانە و كرچ و كاڵە و تەمبەڵى‬ ‫عەقڵى پێوەديارە‪ ،‬بەاڵم بتە پێوەر بۆ قسەكردن لەسەر‬ ‫خود‪ .‬بەمەش ماهيەتى كورد پەنهان بووە لەبەردەم بە‬ ‫خوێندنەوەيەكى ميتۆدييانە‪ ،‬كە بخوازێ ل��ەدەرەوەى‬ ‫ئەويتر نەبوون لە رەگەزەكان بدوێ و ووردەكارييەكانى‬ ‫كەڵەكەبوونى ئەم خودە بدۆزێتەوە‪.‬‬ ‫ناسينى دەركييانەى كورد يان بەبابەتكردنيان‬ ‫بێگومان هەر پرۆژەيەكى ناسين‪ ،‬ئەگەر بخوازێ‬ ‫ر ڕەگ��ەزە دي��ار و ناديارەكانى ناسێنراو بخاتە ژێر‬ ‫ركێفى خۆى‪ ،‬پێويستى بەوەدەبێ لە هەنگاوى يەكەم‬ ‫ئەو بازنە ميتۆدييەى بۆ بدۆزێتەوە كە لەنێويدا دەشێ‬ ‫ناسێنراو سيستەمە تۆكمەكەى خۆى شل بكاتەوە‪ ،‬تا‬ ‫ه��ەردوو جۆرە رەگ��ەز و يەكە پێكهێنەرەكانيان مانا‬ ‫دروستەكانى خۆيان بەدەستەوە ب��دەن‪ ،‬ئەمەش ئەو‬ ‫كاتە دەبێ كە مەودايەك لەنێوان ناسێنەر و ناسێنراو‬ ‫هەبێ رێگە بۆ بابەتگەرايى لە پرۆسەى لێتوێژينەوە‬ ‫خۆشدەكات‪ ،‬دواتريش ناسێنراو دەبێتە ئەوبابەتەى‬ ‫پەيوەندى بە لێكۆڵەر پەيوەستە بەو ويستى زانينەى‬ ‫ئەو پێناسەى بەو بەخشيوە‪.‬‬ ‫بەبابەتكردنى كورد بۆ ناسينەوەى‪ ،‬كردەيەكى كۆنى‬ ‫نوێيە؛ كۆنە چونكە لەگەڵ بوونى مێژوويياندا دەستى‬ ‫پێكردوە‪ ،‬بەاڵم لە زۆربەى بار و كاتدا پرۆسەيەكى‬ ‫ناتەواو و پەيوەست بووە بە پاشخانى كولتورى و ئاستى‬ ‫تێگەيشتن و پێگەيشتنى بەرهەمهێنەرانى ناسينەكە‪،‬‬ ‫بۆيە دەبينين دابڕاو و پچڕپچڕە‪ ،‬هێندێك جار تەواو‬ ‫وونە‪،‬هێندێك جاريش ‪ -‬بەتايبەت لە ساتى بەريەككەوتن‬ ‫لەگەڵ پانتايى كوردى ‪ -‬دەردەكەوێتەوە و گوزارشت‬ ‫لە هەڵوێستە ئاشكرا و پەنهانەكان دەكات‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم ل��ەس��ەردەم��ى ن��وێ‪ ،‬بە حوكمى ئامادەيى‬ ‫كارايانەى ك��ورد ‪ -‬نێگەتيڤ يان پۆزەتيڤ ‪ -‬و‬ ‫دروستبوونى بابەتێك لە نێو گوتارى سياسى نوێ‬

‫و ه��اوچ��ەرخ ب��ەن��اوى (دۆزى ك���ورد)‪ ،‬ل��ەو پانتاييە‬ ‫جوگرافييەى ئەوانى تێدايە‪ ،‬ه��ەروەه��ا بە حوكمى‬ ‫جێكردنەوەى لە نێو تێگەيشتنى رۆژئاواى مۆدێرن بۆ‬ ‫رۆژهەاڵتى كالسيك‪ ،‬دوورايى فرە چەشنى بۆ پەيدا‬ ‫بووە و قسەكردن لەسەر كورد جۆرێك لە بەرداوميى‬ ‫پ��ێ��وەدي��ارە‪،‬ب��ێ ئ���ەوەى ئەمە ب��ەم��ان��اى گەيشتن بە‬ ‫ئاستێكى ب���ەرزى بابەتگەرايى بێت‪،‬كە بەهۆيەوە‬ ‫كوردناسى مۆدێرن توانيبێتى لە بڕيارە پێشينەكان و‬ ‫پاشخانە كولتورييە كۆن و نوێييەكان داببڕێ و ميتۆدە‬ ‫هاوچەرخەكانى بوارى زانستە مرۆڤايەتييەكان تەواو‬ ‫تاقەتيان بەسەر پرۆسەى بەبابەتكردنەكەدا شكابێ‪.‬‬ ‫رەنگبێ بەشێكى ئەو كەمايەتييە بگەڕێتەوە بۆ‬ ‫مانەوەى ك��ورد لە دەرەوەى دەق��ى نوسراو‪ ،‬چ دەقى‬ ‫خۆماڵى بێ يان هى ئەوانيتر‪ .‬بەبابەتكردنيش‪ ،‬تا‬ ‫ئەوكاتەى پەيوەستە بەو ميتۆدە فيلۆلۆژييەى تا‬ ‫ئێستا لە رۆژئ���اوا هەژموونى بەسەر خوێندنەوەى‬ ‫پانتايى رۆژهەاڵتيدا كردوە‪ ،‬سەرەدەرى لەگەڵ دەقە‬ ‫نوسراوەكاندا دەكات و تەنيا لە نێو دەقدا حەقيقەتەكان‬ ‫دەناسێتەوە‪ .‬كە كورديش كەمترين دەق��ى نوسراوى‬ ‫هەبێ‪،‬ئەوا دەركەوتنى لە نێو گوتارى رۆژهەاڵتناسيدا‬ ‫ بەبەراورد لەگەڵ دەوروبەرەكەى ‪ -‬سنوردار دەبێ‪،‬‬‫ئەوەى كە هەيە پتر سەرنج و بينينى گەڕيدەييانەيە‪،‬‬ ‫ئ��ەم��ەش وادەك����ات ئ��ەو ك��اي��ە زانستييەى زاڵ��دەب��ێ‬ ‫ئەتنۆگرافيا و ئەنثرۆپۆلۆژيا بێ‪ ،‬بە هەموو ئەو‬ ‫قەيرانە بونيادييانەى وەك زاستى سەربەخۆ لەخۆيان‬ ‫گرتووە‪.‬‬ ‫ئ��ەو كولتورە زارەكييە دەوڵ��ەم��ەن��دەى كە كورد‬ ‫هەيەتى و بەشێكى بنەڕەتى ناسنامەكەيانى تێدا‬ ‫جێگير ب��ووە و ل��ەالى بەرهەمهێنەرانيدا پ��ارێ��زراوەو‬ ‫يادەوەريانى پێكهێناوە و لە هەندێ شوێنيشدا بووەتە‬ ‫دەقى ئايينى و پيرۆزكراون‪،‬زۆر كەم لە ناسينەوەى‬ ‫بابەتييانەى كورد سودى لێ بينراوە‪ .‬تەنانەت لە نێو‬ ‫گوتارى رۆشنبيرى كورديدا بە بێبايەخ زانراوە و مەداى‬ ‫ئيشكردنى ئەم گوتارە كەمترين جێگەى بۆ كراوەتەوە‪.‬‬ ‫چونكە كاتێك ئەم گوتارە بانگەشەى بە بابەتكردنى‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪61‬‬

‫ك��ورد دەك��ات‪ ،‬كارەكەى پتر تێبينيكردنى سەرپێيى‬ ‫دي��اردە ئێستاييەكانە و ناگەڕێتەوە سەر يادەوەرييە‬ ‫زارەكييەكە‪ ،‬تەنانەت هەندێكجار ناگەڕێتەوە سەر‬ ‫ك��ول��ت��ورە ن��وس��راوەك��ەش‪ .‬ب��ۆي��ە خەسڵەتى س��ەرەك��ى‬ ‫ئەم گوتارە حەماسەتێكى زاتييانە دەب��ێ و بريتى‬ ‫دەب��ێ لە هەوڵى خۆناسين (خودگەرايى) ب��ەاڵم بە‬ ‫بيانووى كوردناسييەوە (بابەتگەرايى)‪ .‬تا ئەوكاتەش‬ ‫حەماسەتێكى ئاوا لەپشت خوێندنەوە بێت‪ ،‬كەمتر هزر‬ ‫وەك سيستەمێكى پەتى گوتارى بەرهەمهێنراو لەخۆ‬ ‫دەگرێ‪ .‬هەربۆيە دەبينين تێز و هەڵوێستەكانى ئەم‬ ‫دەستەبژێرە لە ناسين ئێستاكييە و رەنگە بەيانى ‪-‬‬ ‫لەاليەن خۆيانەوە ‪ -‬بە ئاگايى و بێئاگايى بونيادەكەى‬ ‫هەڵبوەشێننەوە‪ ،‬نەك بۆ دووب��ارە داڕشتنەوەى بەڵكو‬ ‫بەهۆى الوازى كەرەسەكانى بونيادەكەيان‪ ،‬بۆيە دەبينين‬ ‫ئەم گوتارە بە ئاسانى دەبێتە گوتارى سياسى‪،‬ميديا‪،‬‬ ‫جەماوەر‪ ،‬بەاڵم گوتارى ئەكاديمى پێ دروست ناكرێ‪.‬‬ ‫بەمەش كوردناسين ل��ەو ن��اوەن��دەدا كەڵەكەبوونێكى‬ ‫نابێ و ئەگەر گوتارێكى نوێ سەرهەڵبدات دەبێ‬ ‫لە خاڵى سفرەوە دەست بە ناسينەوە بكات‪ ،‬ئەگەرنا‬ ‫دەبێ لە نێو هەمان بازنەى حەماسەتييانە بخولێتەوە‬ ‫و هەمان چەمك و دەستەواژەش بەرهەمبهێنێتەوە و‪،‬‬ ‫چاوەڕێى ئ��ەوەى لێناكرێ روانگەيەكى نوێ بخاتە‬ ‫سەر كوردناسييەوە‪.‬‬ ‫بێگومان ئەو شوێنەى لەنێوخۆدا چاوەڕێى ئەوەى‬ ‫ل��ێ دەك���رێ ل��ەچ��وارچ��ێ��وەى گوتارێكى ئەكاديمى‬ ‫سەرەدەرى لەگەڵ كوردناسيدا بكات؛ سيستەماتيكانە‬ ‫لە كورد بكۆڵێتەوە و ميتۆدێكى روون بيركردنەوەى و‬ ‫تێڕامانەكانى ئاڕاستە بكات‪ ،‬ئەوەيە كە پێى دەگوترێ‬ ‫دەزگ����اى ئ��ەك��ادي��م��ى ك���وردى (زان��ك��ۆ‪ ،‬پەيمانگا‪،‬‬ ‫ئەكاديميا‪،‬سەنتەرى توێژينەوەى زانستى و‪...‬هتد)‬ ‫ئ��ەوك��ات��ەى خ��وێ��ن��دن��ى ئ��ەك��ادي��م��ى ل��ە زەم��ي��ن��ەى‬ ‫كورديدا سەرهەڵدەدا و بە پشتبەستن بەو كولتورە‬ ‫ئەكاديمييە رۆژئاواييەى لە پانتايى رۆژهەاڵتيدا ‪-‬‬ ‫بە تێگەيشتنێكى جياواز ‪ -‬دادەڕێژرێتەوە‪ ،‬دەست بە‬ ‫كارى توێژينەوەيى دەكات‪ ،‬بەتايبەت لە بوارى زانستە‬ ‫‪62‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫مرۆڤايەتييەكاندا‪ ،‬پشت ب��ەو پاشخانە ميتۆدييە‬ ‫دەبەستێ‪ ،‬كە لەو قۆناغى گواستنەوەيەدا باو بوو‪.‬‬ ‫ديارە مەبەستمان هەمان ئەو ميتۆدى فيلۆلۆژييەيە‬ ‫كە پێشتر ئاماژەمان بۆ ك��ردو كۆڵەگەى بنەڕەتى‬ ‫كاركردنە لەسەر دەق و توێژينەوەى چۆنييەتى پێكهاتن‬ ‫و شێوەگيربوونيەتى‪.‬‬ ‫لە كايەى ئەكاديمى ئێمەدا‪ ،‬لە زووي��ەك��ەوە ئەم‬ ‫ميتۆدە ‪ -‬بە كۆمەڵێك كەم و كوڕييەوە ‪ -‬پەيڕەوى‬ ‫ل��ێ ك���راوە‪ ،‬ب��ەاڵم ل��ە قۆناغى سەرهەڵدانيدا و تا‬ ‫درەنگانێك پتر كارى تاكەكەسييانە و پەيوەست بوو بە‬ ‫كۆمەڵێك توێژەرەوە‪ ،‬كە ئەگەرچى زۆربەيان دەرچووى‬ ‫قوتابخانەى سۆڤييەتى بوون و پاشخانى ئايدۆلۆژى ئەم‬ ‫قوتابخانەيە و تاڕادەيەك حەمەساتێكى نەتەوەگەرا‪،‬‬ ‫لەچوارچێوەى ب��اوەڕب��وون بە دروش��م��ى بزووتنەوەى‬ ‫رزگاريخوازى گەالنى ژێردەستە‪ ،‬زۆربەيانى بەيەكەوە‬ ‫كۆدەكردە‪ ،‬بەاڵم دەزگايەكى سەربەخۆى ئەكاديمى‬ ‫كۆى نەدەكردنەوە و پاشخانەكە بەشى هەرە زۆرى ‪-‬‬ ‫ئەگەر نەڵێين تەواوى ‪ -‬حەقيقەتى كوردى لە زۆربەيان‬ ‫پەنهان كردبوو‪ ،‬بەجۆرێك كە باسيان لە كوردێك دەكرد‪،‬‬ ‫تەنيا لە نێو ئەو پاشخانەدا دەناسرێتەوە و ماناى‬ ‫هەبوو‪ .‬هەر بۆيە ئەو كاتەى ئەم پاشخانە ئايدۆلۆژيە‬ ‫خۆى الواز بوو يان بۆ هێندێك لەو كەسانە رەونەقى‬ ‫جارانى نەما‪ ،‬ئەو حەقيقەتەى بە كورد درا بوو‪ ،‬الى‬ ‫چەند كەسێكيان نەبێ كە تا ئێستا كوردناسى خەمى‬ ‫زانستييانە‪ ،‬ماناكانى پێشووى نەما‪.‬‬ ‫هەرچۆنێك ب��ێ��ت‪ ،‬قوتابخانەى سۆڤييەتى بۆ‬ ‫كوردناسى خوێندنەوەى زۆر لەمە قووڵترى پێويستە‪،‬‬ ‫كە لێرە دەرەقەتى نايەين‪ .‬ئەوەندە دەڵێين‪ ،‬كە كاتێك‬ ‫سيستەمى ئەكاديمى كوردى‪،‬لە نەوەدەكان‪ ،‬لەم بەشەى‬ ‫كوردستان ب��رەودەس��ەن��ێ‪ ،‬ئ��ەم كەسانە زوو لەنێويدا‬ ‫جێگەيان دەبێتەوە و دەبنە بەردێكى بنەڕەتى كايەى‬ ‫ك��وردن��اس��ى ئەكاديمى ك���وردى و ت��اڕادەي��ەك��ى زۆر‬ ‫دەستنيشانى هزر و ميتۆدى ئەم كايەيان ك��ردووە‪.‬‬ ‫بەاڵم لە نێو ئەو دەزگا تازە دامەزراوانە‪ ،‬هەر لەبوارى‬ ‫كاركردن لەسەر كورد‪ ،‬پاشخانە گشتييەكە زياتر پشت‬

‫ئەستور دەبێ بە گوتارێكى سياسى كە دەخوازێ ببێتە‬ ‫گوتارێكى هەژموونگەرا و حەماسەتێكى نەتەوەگەرا‬ ‫ بەدەر لە ڕاستى و ناڕاستى تێگەيشتن لە نەتەوە‬‫ بۆ دۆزينەوەى كورد لەنێو زەم��ەن و دەركەوتەيان‬‫ل��ە چ��وارچ��ێ��وەى ك��اي��ە ه��ەم��ەچ��ەش��ن��ەك��ان��ى ب���وارە‬ ‫مرۆڤايەتييەكان (زمان‪ ،‬ئەدەب‪ ،‬مێژوو‪ ،‬جوگرافيا‪،‬‬ ‫ياسا‪ ،‬سۆسيۆلۆژيا‪ ،‬ئەنثرۆپۆلۆژيا‪ ،‬سايكۆلۆژياو‪...‬‬ ‫ه��ت��د)‪ .‬ب��ەه��ەم��ان ح��ەم��اس��ەت ت��وێ��ژەران��ى س��ەر بەو‬ ‫دەزگايانە هانايان بردە بەر ميتۆدە باوەكە(فيلۆلۆژى)‪،‬‬ ‫تا لە رووى تەكنيكييەوە هەوڵە كوردناسييەكانيان‬ ‫فۆرمى ئەكاديمى وەربگرێ‪ ،‬لەڕووى ناوەڕۆكيشەوە‬ ‫بتوانن جێگيرييەك لە نێو پرۆسەى دامەزراندنەوەى‬ ‫شوناسى كوردى‪ ،‬بەپێى تێگەيشتنى پابەند بە گوتار‬ ‫و حەماسەتەكە‪ ،‬بدۆزنەوە‪ .‬ديارە مەبەستمان لەمەش‬ ‫دۆزينەوەى قەوارەى كوردە لە دووتوێى شرۆڤەكردنى‬ ‫دەقەكانى پەيوەست ب��ەو كايە زانستيانەى ناومان‬ ‫هێنان‪ .‬بەاڵم شرۆڤەكردنى دەقەكانى بەردەست هەر‬ ‫تەنيا بۆ دۆزينەوەى (تاكە ماناى راستەقينە)ى پشت‬ ‫دێڕەكانيان نييە‪ ،‬وەك لە ميتۆدى فيلۆلۆژيدا باوە‬ ‫و كڕۆكى ميتۆدەكە پێكدێنێ‪ ،‬بەڵكو مەبەستێكى‬ ‫تريشيان هەيە‪ ،‬ئەويش خۆماڵى كردنى دەقەكانە؛ تا‬ ‫بوونە مێژووييەكەى ناسێنراو بچەسپێ و لە ناوكۆى‬ ‫گشتيدا رەوايەتى هەبێ‪ .‬بێگومان ئاكامى ئەمەش‬ ‫هەر پابەندبوونە بە ميتۆدەكە‪ ،‬بەوەى جەخت لەسەر‬ ‫س��ەروەرى و بێهاوتايى كولتور و گرۆيە مرۆييەكان‬ ‫دەكاتەوە‪ ،‬بە پشت بەستن بە دەركەوتنيان لە نێو دەقدا‪.‬‬ ‫پێكهاتەى دەزگ��اى ئەكاديمى وەك بەربەستێكى‬ ‫كارى كوردناسى‬ ‫بۆ تێگەيشتن لە بەرهەمى كوردناسى دەزگ��اى‬ ‫ئەكاديمى‪ ،‬هەر ئەوەندە بەس نييە ستراتيژيەتى ميتۆد‬ ‫لە داڕشتنى ناسينەكە بخوێنينەوە‪ ،‬بەڵكو ئ��ەوەى‬ ‫هاوكارێكى زۆرباشمان دەبێ‪ ،‬تەكنيكى دروستكردنى‬ ‫توێژەرى كوردناسە لەاليان ئەوانەوە‪ ،‬چونكە ‪ -‬وەك‬ ‫كەمێكى تر دەبينين ‪ -‬هەمان ئەو تەكنيكانەن كە‬ ‫بۆ كوردناسييەكە دەزگاكە پەيڕەويان لێ دەك��ات‪،‬‬

‫تەنانەت بۆ دەرەوەى خۆشى گوزارشتى خەسڵەتەكانى‬ ‫ناسينەكەى پێ دەكات‪.‬‬ ‫دەزگ��اى ئەكاديمى‪ ،‬هەر لە دەستپێكەوە‪ ،‬توێژەر‬ ‫دەخاتە ژێر بارى سيستەمى پەيوەندييەكانى خۆيەوە‬ ‫(توێژەر و دەزگا‪ ،‬توێژەر و وانەبێژى پسپۆڕ‪ ،‬توێژەر‬ ‫و سەرپەرشتيار‪ ،‬توێژەر و بنەما دۆگماكانى رێبازى‬ ‫لێكۆڵينەوەى پەيڕەوكراو)‪،‬كە ئەو پەيوەندييانەش‪،‬‬ ‫لە سادەترين هەڵسەنگاندندا دەردەك��ەوێ‪ ،‬رێگە بە‬ ‫سەرهەڵدانى (تاكگەرايى ئەكاديمى) نادات‪ ،‬ئەگەر‬ ‫وا ئەو فۆرمەى تاكگەرايى بناسێنين كە مەبەست لە‬ ‫دروستكردنى توێژەرى ئەكاديمى داهێنانى زانستى و‬ ‫بيركردنەوەى رەخنەگرانەيە‪ ،‬كە وادەكات ئەم توێژەرە‬ ‫كەسێتى زانستى سەربەخۆى هەبێ و چاوەڕێى ئەوەى‬ ‫لێ بكرێ جياواز لە هاوپسپۆڕييەكانى لە بابەتى‬ ‫پسپۆڕييەكەى بدوێ و تيم و پرسيارەكانى دابڕێژێ‪.‬‬ ‫ك��ەچ��ى ئ���ەوەى ل��ەو دەزگ��اي��ان��ەدا تێبينى دەك��رێ‬ ‫جەختكردنەوەيە لەسەر (هاوشێوەبوونى ئەكاديمى)‬ ‫توێژەران لە بوارە پسپۆڕييە هاوشێوەكاندا‪ ،‬بەتايبەتيش‬ ‫كە ميتۆدى پەيڕەوكراو ئەم تێزە پشت ئەستور دەكات‪،‬‬ ‫تا واى لێ دێت بەهاى زانستى توێژينەوەكان لەو‬ ‫هاوشێوەييەدا بێ‪ ،‬چونكە پێوەرەكانى هەڵسەنگاندنى‬ ‫ئەو كارانە نەگۆڕن و عەقڵيەتى ئەكاديمى دەزگا‬ ‫كۆنتڕۆڵى كردوون‪ .‬هەر ئەمەيە وادەكات‪،‬ئەو ئاكام‬ ‫و دەرئەنجامانەى توێژينەوەكانى ب��وارى كوردناسى‬ ‫لە كايە هەمەچەشنەكاندا پێى دەگەن‪ ،‬زۆر لەيەكتر‬ ‫بچن و بە دەگمەن نەبێ هەست بە جياوازى كەسێتى‬ ‫توێژەرەكانيان نەكرێ‪.‬‬ ‫بێگومان ئەم لێكچوونە دەگەڕێتەوە بۆ ئەو باوەڕەى‬ ‫سيستەمە ئەكاديمييەكە‪ ،‬كە بيركردنەوەى داهێنەرانە‬ ‫پرسى سەرەكى پەيوەندييەكانى توێژەر بە دەوروبەرەكەى‬ ‫نييە‪ ،‬بەڵكو پابەندبوون و پاراستنى چوارچێوەى‬ ‫پەيوەندييەكان پرسە بنەڕەتييە‪،‬ئيدى بيركردنەوە دەبێ‬ ‫گەواهيدەرى ئەو پابەندييە بێت‪.‬‬ ‫هەرچۆنێك ب��ێ��ت‪ ،‬ب��ەره��ەم��ى ت��وێ��ژەرەك��ان ‪ -‬لە‬ ‫ئاكامدا‪ -‬جۆرێك لە كەڵەكەبوونى پێوە ديارە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪63‬‬

‫ تا ئەو ڕادەيەى ميتۆدى پەيڕەوكراو ڕێگە دەدا ‪-‬‬‫بريتييە لە كەڵەكەبوونى زانيارى لەبارەى كوردەوە نەك‬ ‫ناسينيان‪ .‬كۆكردنەوەى زانياريش بە ماناى گێڕانەوەى‬ ‫ميتۆدييانەى هەواڵى كوردانە (هەواڵى جوگرافى‪،‬‬ ‫مێژوويى‪ ،‬سۆسيۆلۆژى‪ ،‬ئەدەبى و‪...‬هتد)‪ ،‬چونكە‬ ‫ئەم ج��ۆرە پەسەندكراوەى توێژينەوە پتر بريتييە لە‬ ‫پۆلێنكردن و فۆرمبەندكردنى زانيارييەكان‪ ،‬بۆ ئەوەى‬ ‫بخرێنە سەر ناوكۆيەكى ئەوتۆ‪ ،‬كە تەواوكەرى هەمان‬ ‫ئەو پرۆسەى حەكايەتكردنەى كوردە كە پێشتر باسمان‬ ‫كرد‪ .‬هەر لەبەر ئەوەيە زۆرجار لە پشت ئەو زانيارييە‬ ‫پۆلێنكراوەنەدا كڕۆكى بابەت پەنهانە و ق��ەوارەى‬ ‫سەربەخۆ وەرن��اگ��رێ و پ��رۆس��ەى ناسينى دي��اردەى‬ ‫لێكۆڵراوە لە دەرەوەى تواناى عەقڵى و ميتۆدييەكانى‬ ‫ت��وێ��ژەر دەب��ێ‪ ،‬با بە باشيش پابەندى (ڕێساكانى‬ ‫ڕێبازى لێكۆڵينەوەى زانستى) بووبێ‪ .‬خۆ كاركردن‬ ‫لەسەر ئەو ناسينە بە ئەركى ئەو نەزانراوە و دەزگاى‬ ‫پەيوەنديدار داواى لێ ناكات بچێتە ئەم ئاستەوە‪ .‬هەر‬ ‫بۆيە توێژەرى هەرە باش و زانستى ئەوەيانە كە پڕ‬ ‫لە زانيارييە‪ ،‬نەك توێژەرى رەخنەگر و پەيڕەوكارى‬ ‫ميتۆدى سەربەخۆ‪ ،‬كە روان��گ��ەى فەلسەفى خۆى‬ ‫هەيە و رێگە بەخۆى دەدات بابەتى لێكۆڵراوە (كورد)‬ ‫بناسێ و تيۆريزەى بكات‪ .‬ئەم كەسانەى دوايى زوو ‪-‬‬ ‫لە اليەن دەزگاكەوە ‪ -‬هەوڵى كۆنترۆڵكردنيان دەدرێ؛‬ ‫يان بە لەڕێ الدەر و دەرچوو لە (عورفى ئەكاديمى)‬ ‫تۆمەتبار دەكرێن‪ ،‬يانيش لە نێو ئەو تۆڕە رۆتينەى‬ ‫دەزگاكە پێيەوە پەيوەستە‪ ،‬ووندەبن‪ .‬ئيدى توێژەرى‬ ‫تەندروست‪ ،‬ئەوەيانە كە بە پابەندييەكەى خۆيەوە‬ ‫پلەكانى توێژەرى دەبڕێ تا دەبێتە پسپۆڕى ئەكاديمى‬ ‫كايە زانستييەكە‪ ،‬ئەمەش بەو كۆمەڵە توێژينەوەيە‬ ‫دەبێ كە زۆرترين زانيارى نوێ لە بارەى كورد لەخۆ‬ ‫دەگرن‪.‬‬ ‫لێرەدا ‪ -‬ب��ەر ل��ەوەى قسەمان لەسەر كوردناسى‬ ‫ئەكاديمى تەواو بكەين ‪ -‬دەبێ ئاماژە بەوە بدەين ئێمە‬ ‫قسە لەسەر ئەو توێژەرانە دەكەين‪ ،‬كە لەنێو دەزگا‬ ‫‪64‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫ئەكاديمييەكان ويستى زانين پاڵنەرى كاركردنيانە و‬ ‫بەو رووتەختە كەمەى بۆ بيركردنەوە رەخساوە‪ ،‬خەريكى‬ ‫توێژينەوەن و دەخوازن كەسێتى ئەكاديميان ‪ -‬بەدەر لە‬ ‫رازيبوون يان رازينەبوونى ئێمە بەو كەسێتييەيان ‪-‬‬ ‫سەنگى هەوڵەكانيان بێت‪ ،‬نەك ئەوانەى لە رەحمى‬ ‫دەزگاكانەوە بە شێواوى لەدايك بووينە و بوونەتە‬ ‫بارێكى زۆر قورسى سەرشانى ئەكاديمياى كوردى‬ ‫و ك��ارە توێژينەوەكانيان! دوور و نزيك پەيوەنديان‬ ‫بە كوردناسييەوە نييە‪ ،‬ئەوەندەى بەكاربەرى كەمە‬ ‫زانيارييەكى سەرپێى و كرچ و كاڵن و لەگەڵ سادەترين‬ ‫بنەماى ميتۆدى زانستى پسپۆڕييەكەيان ئاشن نين‪،‬‬ ‫ئەگەرچى هەندێ جار (تەئليفەكانيان) ‪ -‬بە حوكمى‬ ‫پێگەى وەهميانە و سەرمايەيەكى رەمزى ساختە لە‬ ‫ناوەندى ئەكاديمى و سياسيدا ‪ -‬وەك بەرهەمى گەورە‬ ‫و ناوازە بانگەشەيان بۆ دەكرێ و (دەخرێنە بەرباس‬ ‫و لێكۆڵينەوە!) و (بەرز دەنرخێنرێن!)‪ ،‬بەاڵم دواى‬ ‫بەكارهێنانى وەك ئەو سەرمايەيە بۆ بەرژەوەندييەكى‬ ‫دي��ارى ك��راو‪ ،‬ئەو (شاكار)انە زوو ووندەبن و ئەوەى‬ ‫دەمێنێتەوە هەڵوێستى رۆژان��ەى ئەم كەسانەيە نەك‬ ‫تێز و بيروبۆچوونەكانيان‪ .‬ئيدى بە مانەوەى ئەم بارە‬ ‫قورسە‪ ،‬چارەنوسى زانستى زۆرێك لەو دەزگايانە لە‬ ‫ناوەندى ئەكاديمى ناوچەيى و جيهانيدا بە ناديارى‬ ‫دەمێنێتەوە و كولتورى كوردناسيش كەمدەكات و زياد‬ ‫نابێ‪.‬‬ ‫دێينەوە سەر پابەندى توێژەرى ئەكاديمى بە دەق و‬ ‫ئەركى كۆكردنەوە و پۆلێنكردنى زانيارييەكان و دەڵێين‬ ‫كە ئەو ميتۆدە جۆرێك لە غ��رورى نائەكاديمى بۆ‬ ‫بڕێك لە توێژەرانى ريزى پێشەوە لە بوارى كوردناسى‪،‬‬ ‫دروستكردووە و واى لێ كردوون شانازى زانستييان‬ ‫ل��ەوەدا چڕ ببێتەوە زانيارى تازەيان دەستكەوتووە‪،‬‬ ‫يان كتێبێكى دانسقەيان هەيە‪،‬ياخود بەڵگەنامەيەكى‬ ‫ناوازەيان بۆ هاتووە‪ ،‬يانيش دەستنوسێكى نەبينراويان‬ ‫بينيوە!‪ ،‬ك��ە ئ��ەم��ەش دەبێتە دەرك��ەوت��ەى سەرەكى‬ ‫كەسێتييە ئەكاديمييەكەى‪ ،‬ئيدى ئەو دەستنوس و‬

‫بەڵگەنامە و كتێب و زانيارييانە دەبنە سەرمايەى‬ ‫زانستى رەمزى ئەو لە ناوەندەكەدا (تەنانەت زۆرجار‬ ‫دەبينين بە توێژەر و پسپۆڕانى ترى بوارەكەى نادەن‪،‬‬ ‫رەنگە پێيان وابێ بەمە رازى پسپۆڕێتيان ئاشكرا‬ ‫دەب��ێ!)‪ ،‬كە بوونى خۆى لەنێوياندا دەبينێتەوە‪ ،‬پتر‬ ‫لەوەى چەندە توانيويەتى رەهەندە هەمەچەشنەكانى‬ ‫دەقەكان شرۆڤە بكات‪ .‬بێگومان ئەم قۆرخكردنەى‬ ‫دەقيش جەختكردنەوەى توێژەر و لە پشت ئەويشەوە‬ ‫دەزگا ئەكاديمييەكەيەتى بۆ قۆرخكردنى حەقيقەت و‬ ‫ئەو پانتاييەى دەيخولقێنێ بۆ دەرخستن يا شاردنەوەى‬ ‫ئەم حەقيقەتە‪.‬‬ ‫لەحاڵەتى ئاوادا‪ ،‬جۆرێك لە پيرۆزى بەبەر دەق و‬ ‫زانيارييەكان دادەب��ڕێ و هەموو كەس بە شايستەى‬ ‫ئ���ەوە ن��ازان��رێ قسە ل��ەس��ەر ب��اب��ەت��ەك��ان��ى نێوياندا‬ ‫(دەركەوتەكانى ك��وردب��وون) بكات‪ .‬ئيدى (ب��اوەڕ)‬ ‫ێكى نائاسايى ئايكۆنێك بۆ ك��وردان لە خەياڵدانى‬ ‫ئەكاديمييدا دادەتاشێ‪ ،‬كە رەنگە پتر وێناى كورد‬ ‫بێ نەك حەقيقەتەكەى بەپێى ئەو ستراتيژيەتەى لە‬ ‫گوزارشت ك��ردن لەوێدا حەقيقەت پەيڕەو دەك��رێ‪.‬‬ ‫ئەمەش ئايكۆنێكى پيرۆزە و كاتێك دەچێتە ئاستە‬ ‫ميللييە بەسياسيكراوەكەى ناسين‪ ،‬دەپەرسترێ و‬ ‫(بەماناى قەدەغەبوونى پرسياركردن لە ماهيەت و‬ ‫چۆنييەتى خۆنواندنى) كەمترين گفتوگۆى نائاسايى‬ ‫ب��ۆ ناسينێكى ت��رى ك���ورد حەماسەتە ميللييەكە‬ ‫دەوروژێنێ‪ ،‬چونكە دەقەكان دەبنە گەواهيدەر و رەوايى‬ ‫بەو سيستەمە دەبەخشنەوە كە كوردى تێدا داناسێنرێ‬ ‫و‪ ،‬ناسينى جياوازيش دەشێ وەك تێكشكاندنى پيرۆزى‬ ‫و (كوفر) چاوى لێ بكرێ‪.‬‬ ‫لەاليەكى ترەوە‪ ،‬كێشەى ئەو ميتۆدە‪ ،‬بۆ توێژەرانى‬ ‫نێو دەزگا ئەكاديمييەكانى ئێرە‪ ،‬لەوەدايە كە كەمى‬ ‫دەق ‪ -‬تەنانەت نەبوونيان لە هەندێ بواردا ‪ -‬رێگە‬ ‫ب��ە بينينى هەمەگيرانەى ئ���ەوەى ل��ە ميتۆدەكەدا‬ ‫پێيدەگوترێ (بەردەوامێتى پێشكەوتنگەرا) نادا‪،‬‬ ‫كە ئێستاى قەوارەى كوردى ‪ -‬ديسان دەڵێين بە پێى‬

‫بەرجەستەبوونى لە چوارچێوەى سيستەمى پێكهێنەرى‬ ‫كايە زانستييە جياوازەكان ‪ -‬لەنێو دوێنێيدا دەدۆزێتەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەگەر توێژەر دێ و دەخوازێ بەهۆى پابەندبوونى‬ ‫بە ميتۆدەكە ئەم كارە بكات (يان دەيكات!)‪ ،‬دەبينێ‬ ‫ئەم دوێنێيە جومگە هەرە بنەڕەتييەكانى ناديارە و‬ ‫كەمترين دەركەوتەى دەقانەى هەيە‪ ،‬نەك هەر نائومێد‬ ‫دەبێ بەڵكو لە گێژاوى ميتۆدەكەدا خۆى ووندەكات‬ ‫و لە برى ئەوەى كوردناسێكى لێ چێ بێت‪ ،‬بێئەوەى‬ ‫درك��ى پێ بكات ج��ۆرە وەهمێكى تر دەخ��ات��ە سەر‬ ‫وەهمەكانى ناسينەكە‪.‬‬ ‫لەبەر ئەوەى حەماسەت و روانگەيەكى سياسييانە‬ ‫هاندەرى كاركردنى توێژەرى بوارى كوردناسييە‪ ،‬بۆيە‬ ‫ئەگەر دەقى خۆماڵى لەبەردەستدا نييە‪ ،‬لەدەقەكانى‬ ‫ئەوانيتردا بەدواى وەسفێكى قەبوڵكراوياندا دادەگەڕێ‪،‬‬ ‫بە هەموو ئەو بڕيارە پێشينە و پاشخانە كولتورى و‬ ‫زەمينە سياسى و كۆمەاڵيەتى و هزرييەى كۆنتڕۆڵى‬ ‫وێناى ئەم (ئەويتر)ەى بۆ كورد كردووە‪ .‬لێرەدا كەمجار‬ ‫ت��وێ��ژەر ش��رۆڤ��ەى ئ��ەم پاشخانە دەك���ات‪ ،‬ئ��ەوەن��دەى‬ ‫خەريكى هەاڵوێردكرنى زانيارييەكان دەبێ‪ ،‬تا ئەوەيان‬ ‫هەڵبژێرێ‪ ،‬كە وێنەى جوانى ك��ورد دەنەخشێنێ و‬ ‫گ��ەرەن��ت��ى ب���ەردەوام���ى پێشكەوتنگەرايان دەك���ات‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا پرۆسەيەكى ئ��اوا رێگە ب��ە تێگەيشتن‬ ‫لە زەينى ئەويتر و تواناكانى خەياڵكردنى كورد لە‬ ‫كولتورەكانى تر نادات‪ ،‬هەروەها توێژەر دەخاتە حاڵەتى‬ ‫پەرچەكردارانە و ناجێگيرى بيركردنەوە بە حوكمى‬ ‫رێكنەهاتنەوە ‪ -‬بەڵكو دژ بوونى رەه��ا ‪ -‬ى ئەو‬ ‫وێنايەى ئەو بۆ كوردى هەيە لەگەڵ باسى ئەوانيتر‬ ‫بۆيان‪.‬‬ ‫ل��ەالي��ەك��ى ت���ر ه���ەن���دێ ل���ە ت����وێ����ژەران‪ ،‬ل��ەب��ەر‬ ‫پسپۆڕييەكەيان يان كارنەكردنى ئەوانيتر لەسەر كورد‬ ‫لەو بوارەدا‪ ،‬دێن خۆيان دەق دروست دەكەن‪ ،‬ئەمەش‬ ‫لە ڕێگەى هانابردنە بەر تەكنيكى تايبەتمەندكردنى‬ ‫گشتگيرەوە؛ ب��ۆ نموونە تايبەتمەندكردنى تيۆرە‬ ‫ئەدەبى‪ ،‬زمانەوانى‪ ،‬سۆسيۆلۆژى‪ ،‬سايكۆلۆژييەكان‪،‬‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪65‬‬

‫بۆ ئەوەى رێك لەگەڵ قەوارە كوردييەكەدا بگونجێ‪،‬‬ ‫ي��ان اليەنى ك��ەم ماقوڵيەت و رەواي��ەت��ى ببەخشێتە‬ ‫خوێندنەوەى ئەم قەوارەيە‪.‬‬ ‫بێگومان رەخنەگرتن ل��ە ميتۆدى فيلۆلۆژى‬ ‫بەماناى بێبەهاكردنى نيە‪ ،‬وەك هزرڤان محەمەد‬ ‫ئەرگون رايدەگەيەنێ‪ ،‬بەڵكو دەبێ بزانين كە ئەمە‬ ‫ميتۆدێكى پێويستە بۆ دۆزينەوە و بينينى چينە‬ ‫كەڵەكەبووەكانى سەر ئەوەى ناومان نا قەوارەى كوردى‪،‬‬ ‫چونكە تا ئەوكاتەى بوونى كورد لە زۆر رەهەندييەوە‬ ‫لە نێو زەمەندا ناديارە‪ ،‬ئ��ەوا ميتۆدەكە – ئەگەر‬ ‫دروس��ت و لەچوارچێوەى تراديسيۆنێكى تۆكمەى‬ ‫ئەكاديمييەوە بەكاربهێنرێ ‪ -‬هاوكارێكى باشمان دەبێ‬ ‫لە بينينى هێندێك لە يەكە پێكهێنەر و بنەڕەتييەكانى‬ ‫ئەم بوونە؛ رەهەندى ئەوتۆمان بۆ كەشف دەكات كە‬ ‫لە بەرهەمەكانى قۆناغەكانى پێشووترى كوردناسيدا‬ ‫نەبينراو ب��وون و كاريگەريشيان بەسەر داڕشتنى‬ ‫ئ��ەو گ��وت��ارەوە ن��ەب��ووە ك��ە ل��ە ئاكامى ناسينەكەدا‬ ‫بەرهەمدەهێنرا و ك��ارى پێ دەك��را‪ .‬ئەمە سەربارى‬ ‫ئ��ەوەى ‪ -‬وەك بينيمان ‪ -‬ميتۆدەكە جێنشينكردنى‬ ‫كوردى لە نێو دەقەكانى ئەوانيترەوە بۆ خستينەڕوو و‬ ‫ئەگەر توێژەر كەمێك پابەند دەبێ بەو فەزا رەخنەييەى‬ ‫ميتۆدەكە دەيڕەخسێنێ (رەخنەى دەرەك��ى و ناوەكى‬ ‫دەق)‪ ،‬ئەوا دەشێ ووردەكارييەكانى ئەم جێنشينكردنە‬ ‫ببينێ و چاودێرى كاريگەرييەكانى بڕيارە پێشينەكان‬ ‫و چۆنييەتى كاركردنى سيستەماتيكانەى پاشخانە‬ ‫كولتورييەكان لە وێناكردن و هێشتنەوە يان نەهێشتنەوەى‬ ‫رەگەزەكانى شوناس لە نێو يادەوەرى دەستەجەمعى و‬ ‫نوسراودا‪،‬بكات‪.‬‬ ‫لەبەردەم ئەگەرى دامەزراندنى دەزگاى‬ ‫ئەكاديمى نوێ بۆ كارى كوردناسى‬ ‫ل��ە ئێستادا ه��ەڵ��وەش��ان��دن��ەوەى ئ��ەو سيستەمەى‬ ‫ئەكاديمى كوردى بەقەد هەڵوەشاندنەوەى سيستەمى‬ ‫كوردناسى ئەستەمە‪ ،‬بەهەمان شێوە داڕشتنەوەيشى‬ ‫‪66‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫زەحمەتە؛ ئەزموونى چەند ساڵەى ڕابردوو دەريخست‬ ‫ئەو سيستەمەيە ئەوەند تۆكمەيە و لەنێوخۆيدا دەژى‬ ‫و مانايەكى بۆخۆى داڕش��ت��ووە‪ ،‬كە ه��ەر پ��ڕۆژە و‬ ‫تەنانەت بيروبۆچوونێكى دەركى ‪ -‬ئەگەر لە سەرووى‬ ‫خۆشيەوە ‪ -‬بەسەريدا بسەپێنرێ‪ ،‬زوو ماڵى دەكات‬ ‫و لەگەڵ ئ��ەو پێكهاتەيەى خۆيدا دەيگونجێنێ‪،‬‬ ‫بەاڵم دواى ئەوەى لە ناوەڕۆكەكەى بەتاڵى دەكاتەوە‬ ‫و دەيكاتە فۆرمێكى بێ ن��اوەڕۆك و وا ئاڕاستەى‬ ‫دەكات كە خۆى دەيخوازێ‪ ،‬تاڕادەيەك كە نەك هەر‬ ‫بۆ ئەندامانى نێو سيستەمەكە‪ ،‬بەڵكو بۆ چاودێرى‬ ‫دەرەكيش وەك پرۆژە و بيروبۆچوونى بێ بەها دەبينرێن‬ ‫و پيادەكردنى بە زياد دەزانرێ‪.‬‬ ‫ئەگەر ئەم لەخۆگرتنە و دواتر نامۆكردنە لە ئاستى‬ ‫تەكنيكى و لەچوارچێوەى پێناسى دەزگاكە (وەك‬ ‫شوێنى بەرهەمهێنى زانست) ئاوايە‪ ،‬ئەوا لە ئاستى‬ ‫كردارى ئەو بەرهەمهێنانە و كارێكى توێژينەوەيى پەتى‬ ‫وەك كوردناسيدا‪ ،‬زۆر زەقتر دەردەكەوێ و قەبوڵكردنى‬ ‫گۆڕين ‪ -‬هەم لە ميتۆدى بيركردنەوە و هەميش لە‬ ‫شێوازى ئيشكردن ‪ -‬ئەستەمتر و لەبەردەم هەوڵى نوێدا‬ ‫بەرنگاربوونەوەى زياتر و بڕێكجار توندوتيژ دەنوێنێ‬ ‫(وەك ئەوەى ئەم تەرزە توێژەرە مەبەستێكيان هەيە و‬ ‫دەيانەوێ لەبەرژەوەندى نەتەوەيى بدەن!)‪.‬‬ ‫بەاڵم خۆ لە دوا وێستگەدا‪ ،‬هەردەبێ پێداچوونەوە‬ ‫بە ك��ارى كوردناسى بكرێ و وەك كايەيەك لە نێو‬ ‫دەزگاى ئەكاديميدا بخرێتە چوارچێوەى سيستەمێكى‬ ‫زانستى‪ ،‬كە تيايدا ڕێگە بە گۆڕينى ميتۆدە باوەكە و‬ ‫ئەزموونكردنى ميتۆدى نوێ و گونجاو خۆشبكرێ‪.‬‬ ‫ئەگەر بمانەوێ دەست بە شتێكى ئاوا بكەين دەبێ بير لە‬ ‫جێگرەوەيەكى دەزگاكانى ئێستا بكەينەوە؛ ئەرگومێنت‬ ‫لەبارەى سەنتەرى ئەوتۆى لێكۆڵينەوەى كوردناسييانە‬ ‫بخەينەڕوو‪ ،‬تا بزانێ چۆن و بەچ پێوەرێك لەم بوارەدا‬ ‫كار دەكات‪ .‬بە بۆچوونى ئێمە پرۆژەى ئاوا ئەوكاتە‬ ‫ئاكامى دەبێ كە دابڕانێكى تەكنيكى و مەعريفى و‬ ‫تەنانەت وجودى لەگەڵ سيستەمى پێشوودا هەبێ و‬

‫بە تێگەيشتنى جياواز و تەكنيكى جياوازەوە بونياد‬ ‫و پاشخانە هزرييەكەى دابڕێژرێ‪ .‬بەاڵم لەو كاتەشدا‬ ‫پابەندبوون بە بنەما كالسيكييەكانى دروستكردنى‬ ‫كەسێتى ت��وێ��ژەر و ك��وردن��اس (وەك ئێستا ب��اوە)‪،‬‬ ‫تەنانەت كەسێتى ئەوانەيش كە لە دەرەوەى دەزگاكانن‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم زادەى ف��ەزاى ب��اوى رۆشنبيرى كوردين‪ ،‬بەو‬ ‫هەموو ناجێگيرييە ميتۆدييەى ئەو فەزايە لەخۆى‬ ‫گرتووە بێ جياوازى نێوان رەوتە باو و ناباوەكانى‪ ،‬ئەوا‬ ‫بەرهەمى دەزگ��اى تازە دام��ەزراو و تەنانەت پرۆژە‬ ‫تاكەكەسييەكانيش هەمان ئاكاميان دەبێ كە دەزگا و‬ ‫پرۆژەكانى تر هەيانبووە‪.‬‬ ‫بۆيە ب��ەر لەهەموو پ��رۆژەي��ەك و بەرنامەيەكى‬ ‫رەونەقدار كە تێيدا بانگەشەى گۆڕينى ميتۆد و تێز‬ ‫و بۆچوون لەبارەى ناسينى كورد بكەى‪ ،‬تا كارەكە‬ ‫نامۆ نەيەتە بەرچاو و وەك تەنێكى بێزراوى پانتاييە‬ ‫گشتييەكە سەرەدەرى لەگەڵدا نەكرێ‪ ،‬پێويستت بە‬ ‫داڕشتنەوەى كەسێتى ئەكاديمى و ماناكانى دەبێ‪.‬‬ ‫ئەگەرنا وەك فۆرمە كۆنەكانى ئەم كەسێتييە زوو بە‬ ‫پشت بەستن بە مەعريفەى بەرهەمهێنراو دەسەاڵتێكى‬ ‫ئەوتۆ پەيدا دەكەن‪،‬رێگە بەخۆيان بدەن جارێكى تر‬ ‫كوردناسى لەقالبێكى تر بدەن و چەقبەستووى بكەن و‬ ‫خۆيان وەك تاكە اليەنى ڕێگەپێدراوى ناسينەكە بنوێنن‪،‬‬ ‫وەك دەبينين پتر هەندێك لە دەستەبژێرى رۆشنبيرى‪،‬‬ ‫بەحوكمى ئاگادارييەكى زانياريگەرايانەيان بە ميتۆدە‬ ‫هاوچەرخەكان ب��ەردەوام جەختى لەسەر دەكەنەوە و‬ ‫ئەوانيش سەرمايە رەمزييەكەيانيان لەسەر بونيادناوە‪.‬‬ ‫بەڵكو ئەو كەسێتييە نوێيە دەبێ بتوانێ كوردبوونى‬ ‫خۆى و ئەو بڕيارە پێشينانەى ئەو فۆمەى بوون بەسەريدا‬ ‫دەسەپێنێ‪ ،‬لە دەروەى كورد لە خۆيدا و وەك دياردەيەك‬ ‫ببيبينێ و ببێتە بابەتێك بۆ بيركردنەوەيەكى پەتى و‬ ‫پرۆژەى توێژينەوەكانى‪ ،‬لەسەرووى هەموو گوتارێكى‬ ‫دەزگايى ‪ -‬سياسييەوە‪ .‬واتا تاكە پێوەرى توێژەر بوون‬ ‫ويستى بەرهەمهێنانى مەعريفە بێت‪،‬ئەگەر كورديش‬ ‫دەشێ مەعريفەى لەسەر بەرهەمبهێنرێ‪ ،‬ئەوا لەالى‬

‫ئ��ەودا شياوى بەبابەتكردن و تەنانەت تيۆريزەكردن‬ ‫دەبێ‪.‬‬ ‫ئەوكاتە‪ ،‬ئەگەر دەزگ���اى ئەكاديمى دەخ��وازێ‬ ‫ب��ە سيستەمێكى ن��وێ ل��ە ك��ورد تێبگات و ببێتە‬ ‫س��ەرچ��اوەي��ەك ب��ۆ ئ���ەو چ��ەم��ك و دەس��ت��ەواژان��ەى‬ ‫هاوكارمان دەبن لەو تێگەيشتنە‪ ،‬ئەوا دەبێ بەسەر‬ ‫ئەو گەشەسەندنە ميتۆدييەدا كراوەبێ كە لە دەزگا‬ ‫هاوشێوەكانى‪ ،‬لەجيهاندا روويانداوە‪ ،‬بەتايبەت گۆڕانە‬ ‫بەردەوامەكانى ميتۆد لە كايە مرۆڤايەتييەكاندا‪ ،‬تا‬ ‫بەمە رێگەى تيۆريزەكردن بۆ توێژەران خۆشببێ‪.‬‬ ‫ئ��ەگ��ەرن��ا ت��ا ئ��ەوك��ات��ەى ئيشى ك��ەس��ى ئەكاديمى‬ ‫جێكردنەوەى ك��ورد بێ لە چوارچێوەى سيستەمى‬ ‫ب��اوى بيركردنەوەى زانستييەوە‪ ،‬ئ��ەوا كوردناسى بە‬ ‫چەقبەستوويى دەمێنێتەوە و ك��ەي��ن��ون��ەى ك��وردى‬ ‫ڕووب���ەڕووى پرسيارى جيددى نابێتەوە و ل��ەو تۆڕە‬ ‫پەيوەندييە ناگەين كە بەهۆيەوە كوردبوون (لە ئاستى‬ ‫تاك و كۆمەڵدا) مانا بەخۆى و بەجيهان دەبەخشێ‪.‬‬ ‫ميتۆدى كاركردن ئەوكاتە كارايە كە بتوانێ وامان‬ ‫لێ بكات دووراييە ديار و ناديارەكانى عەقڵييەتى‬ ‫ك���وردى و چۆنيەتى ئيشكردنى ببينين‪ ،‬ئەمەش‬ ‫لەميانەى پەيوەندييەكانى ئەو عەقڵييەتە بە هەريەك‬ ‫لە ي��ادەوەرى و خەياڵكردن كە لە ه��ەردوو كولتورى‬ ‫زارەكى و نوسراوى كورديدا هەژموونگەرايانە ئامادەن‬ ‫و لە نێو هەموو چااڵكييەكى عەقڵى ‪ -‬بە دەر لە كايە‬ ‫و روتەختى چااڵكييەكە ‪ -‬كەم تا زۆر بەرجەستە دەبن‬ ‫و ئاڕاستەى دەكەن‪ .‬ئەمە ماناى داهێنانى ميتۆدى‬ ‫نوێ نيە بۆ خوێندنەوەى ك��ورد‪ ،‬ئەوەندەى دابڕينى‬ ‫ميتۆدە باوەكانە لە پاشخانەكانيان و گونجاندنيانە‬ ‫لەگەڵ پاشخانى كوردى‪ .‬ئەگەر وابكەين‪ ،‬بەجۆرێكى‬ ‫تر شوناسى كوردى دەبينين و لەسەرووى هەموو وێنا‬ ‫و بڕيارێكى پێشينەى ئەم و ئەوەوە ئەم دياردە مرۆييە‬ ‫دەناسرێتەوە‪.‬‬

‫گۆڤارى موساسير ‪67‬‬

‫كاریگەری كۆمەڵگای مەدەنـی‬ ‫لەسەر رەوشی سیاسی هەرێمی كوردستـان‬

‫د‪.‬صالح عمر عیسی‬ ‫كۆلیژی یاساوڕامیاری‪ /‬زانكۆی سەاڵحەددین‬

‫پێشەك ‬ ‫ی‬ ‫سیستمی دیموكراسی لە ناو كۆمەڵگایەكان تەنیا ئەو كاتە جێگیر دەبێت كە كۆمەڵگایەكی مەدەنی‬ ‫بەهێزی هەبێت‪ .‬بۆیە كۆمەڵگای مەدەنی لە سەرتاسەری جیهان گرنگیەكی تایبەتی پەیدا كردووە‪،‬‬ ‫كۆمەڵگای مەدەنی لە ناو هەموو كۆمەڵگایەكدا وجودی هەیە‪ ،‬بەاڵم توانای و چاالك بوونی‬ ‫كۆمەڵگای مەدەنی لە ناو هەموو كۆمەڵگایەكان وەكو یەكتر نییە‪ .‬لە هەندێك لە كۆمەڵگایەكان چاالك‬ ‫و اكتیون و سنورێك بۆ رەفتارەكانی دەسەاڵت دادەنێن و بەرگری لە بەرژەوەندییەكانی گشتی چین‬ ‫و توێژەكانی كۆمەڵگا لە بەرامبەر دەسەاڵت دەكەن‪ .‬دەسەاڵت ناچار دەكرێت كە كار بۆ بەرژەوەندی‬ ‫گشتی كۆمەڵگا بكات‪ .‬لە هەندێك لە دەوڵەتەكان كۆمەڵگای مەدەنی الواز و بێ هێزە و لە ژێر‬ ‫كاریگەری دەسەاڵت دایە‪ ،‬زیاتر وەكو زمان حاڵی دەسەاڵت بۆ رازی كردنی چین و توێژەكانی كۆمەڵگا‬ ‫كەلكی لێ وەردەگیرێت‪.‬‬

‫ل���ەن���او ه��ن��دێ��ك ل���ە ك��ۆم��ەڵ��گ��ای��ەك��ان��ی ت��ر‪،‬‬ ‫رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی بە شێوەیەكی‬ ‫چااڵك هاوكاری حكومەت دەكەن بۆ باشتر ئیدارە‬ ‫ك��ردن��ی ب���ارودۆخ���ی ك��ۆم��ەڵ��گ��ا‪ ،‬سنورێكیش بۆ‬ ‫دەسەاڵتی دەوڵەت دادەنێن‪ .‬لە هەرێمی كوردستان تا‬ ‫ساڵی ‪ 1991‬كۆمەڵگای مەدەنی لە ژێر دەسەاڵتی‬ ‫رژێمی بەعس دا ب��ووە‪ ،‬هێ ج��ۆرە رێكخراوێكی‬ ‫بەهێزی كۆمەڵگای مەدەنی نەبووە كە بتوانێت لە‬ ‫‪68‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫بەرامبەر رژێمی بەعس رابوەستێت‪ ،‬بە پێ مادەی‬ ‫‪ 200‬یاسای سزادانی عێراقی لە ساڵی ‪ 1978‬هەر‬ ‫كەسێك الیەنگرانی حیزبی بەعس بۆ الیەنگری لە‬ ‫حیزب و گروپێكی تر رابكێشابا سزای مەرگی بە‬ ‫سەردا دەسەپێنرا‪ .‬هەموو دامەزراوەكانی كە هەبوون‬ ‫لە ژێر كۆنترۆڵی رژێمی بەعس دابوون‪ .‬لە دوای‬ ‫راپەرینی ج��ەم��اوەری كوردستان لە ساڵی ‪1991‬‬ ‫تاكو ‪ 2002‬هەندێك لە رێكخراوەكانی كۆمەڵگای‬

‫مەدەنی دروس��ت ب��وون ب��ەاڵم زۆر چ��االك و بەهێز‬ ‫نەبوون‪ .‬لە دوای رووخانی رژێمی بەعس پانتای‬ ‫سیاسی گونجاو بۆ گەشەكردنی رێكخراوەكانی‬ ‫كۆمەڵگای مەدەنی لە هەرێمی كوردستان رووخسا‪،‬‬ ‫هەر چەند كە كێشەكانی جۆراوجۆر وەكو كلتووری‬ ‫پاتریاكی‪،‬نەبوونی سەربەخۆیی مادی رێكخراوەكانی‬ ‫كۆمەڵگای م��ەدەن��ی‪ ،‬نەبوونی كلتووری یەكتر‬ ‫ق��ەب��وول ك����ردن‪ ،‬ن��ەب��وون��ی دەرف���ەت���ی ی��ەك��س��ان بۆ‬ ‫هاواڵتیان‪ ،‬عەقلیەتی میكانیكی‪،‬كلتوری عشایری‬ ‫و دەرەبەگایەتی‪ ،‬نەبوونی سەروەری یاسا و ده‌وڵه‌تی‬ ‫رانتیر لە هەرێمی كوردستاندا‪ ،‬بۆ رێكخراوەكانی‬ ‫كۆمەڵگای مەدەنی و پرۆسەی دیموكراتیزەكردنی‬ ‫هەرێمی كوردستان م��اون‪ .‬بۆیە لەو توێژینەوەیەدا‬ ‫پرسیاری سەرەكی ئەوەیە كە ئایا سەرەرای هەبوونی‬ ‫كێشەكان كۆمەڵگای مەدەنی لە هەرێمی كوردستاندا‬ ‫بە شێوەیەكی الواز لە ژێر كۆنترۆڵی حكومەت دایە‪،‬‬ ‫یان چاالك و بە توانایە لە بەرامبەر دەسەاڵتدا و‬ ‫دەتوانێت كە بەرگری لە بەرژەوەندییەكانی چین و‬ ‫توێژەكانی كۆمەڵگای كوردی بكات؟‬ ‫بۆ وەاڵم دان��ەوەی ئەم پرسیارە گریمانەیەكی‬ ‫سەرەكی دانراوە كە لە ناو توێژینەوەیەدا دیراسەی لە‬ ‫سەر دەكرێت‪ ،‬تاكو بزانرێت كە كۆمەڵگای مەدەنی‬ ‫لە هەرێمی كوردستاندا لە چ حاڵەتێك دای��ە‪ ،‬بە‬ ‫شێوەیەكی زانستی زانیاریمان لە سەر كۆمەڵگای‬ ‫مەدەنی لە هەرێمی كوردستان هەبێت‪ .‬گریمانەی‬ ‫توێژینەوە ئەوەیە كە هەر چەند كێشەكانی زۆر‬ ‫لە بەردەم گەشەكردنی كۆمەڵگای مەدەنی لە ناو‬ ‫هەرێمی كورستاندا هەیە و رێكخراوەكانی كۆمەڵگای‬ ‫مەدەنی لە هەرێمی كوردستان منحە لە حكومەتی‬ ‫هەرێمی كوردستان وەردەگ���رن ب��ەاڵم لەبەر ئ��ەوەی‬ ‫كە حكومەتی هەرێمی كوردستان‪ ،‬حكومەتێكی‬ ‫ئیتالفییە و لە ژێر كۆنترۆلی تەواوی هێ حیزبێك‬ ‫دا نییە‪ ،‬هەندێك گۆرانكاری ئیجابی لە ناو پانتای‬ ‫هەرێمی كوردستان روویانداوە‪ ،‬بوویتە هۆی ئەوەی‬ ‫كە كۆمەڵگای مەدەنی لە هەرێمی كوردستان گەشە‬

‫بكات‪ ،‬تا رادەیەك دەتوانێت بەرگری لە بەرژەوەندی‬ ‫چین و توێژەكانی كۆمەڵگای هەرێمی كوردستان‬ ‫ب��ك��ات و ك��اری��گ��ەری ئیجابی ل��ەس��ەر پ��رۆس��ەی‬ ‫دی��م��وك��رات��ی��زە ك��ردن��ی رەوش����ی س��ی��اس��ی هەرێمی‬ ‫كوردستان هەبێت‪.‬‬ ‫بەشی یەك – كۆمەڵگای مەدەنی‬ ‫‪ - 1‬چەمكی كۆمەڵگای مەدەنی‬ ‫كۆمەڵگای مەدەنی لە رۆژئاوا بە تێپەربوونی‬ ‫چەندین س��ەدە لە ن��او كۆمەڵگاییەكانی رۆژئ��اوا‬ ‫دروس��ت بوو‪،‬كە كاریگەری لەسەر دەس��ەاڵت كرد‪.‬‬ ‫(‪ )1‬رەگەكانی دەگ��ەرێ��ت��ەوە بۆ س��ەردەم��ی یۆنانی‬ ‫كۆن بەاڵم بە شێوەیەكی نوێ دەتوانین بلێین كە لە‬ ‫سەدەكانی هەژدە و نۆزدە لە ئەوروپا بە پەیدا بوونی‬ ‫لیبرالیسمی سیاسی‪ ،‬ئابووری بارودۆخێكی گونجاو‬ ‫بۆ پانتای كۆمەڵگای مەدەنی رووخسا‪ )2(.‬لە ئەم‬ ‫قۆناغەدا تاك گەرایی گرنگی پەیدا كرد و گرنگی‬ ‫بە مافەكانی تاك بە تایبەت ئازادی بیر كردنەوە و‬ ‫رادەربرین پەیدا بوو‪،‬فاصلە لە نێوان پانتای كۆمەڵگا‬ ‫و پانتای دەوڵەت دروست بوو‪ )3(.‬بەاڵم بە شێوەیەكی‬ ‫گشتی سەیری بەالو بوونەوەی زیاتری باسەكانی‬ ‫كۆمەڵگای مەدەنی بكەین لە ناو راگەیاندنەكان و‬ ‫زانكۆیەكاندا لەبەر ئەو شۆرشانە بووە كە لە ساڵی‬ ‫‪ 1989‬لە ده‌وڵه‌تەكانی ئەوروپای شرقی روویان دا‬ ‫بوو‪،‬بە شێوەیەك باسی كۆمەڵگای مەدەنیان كرد‬ ‫كە لە بەرامبەر دەس��ەاڵت��ی دەوڵ��ەت راوەستێت و‬ ‫دژی سیستمەكانی تۆتالیتاری بێت (‪ )4‬و بتوانێت‬ ‫فراغەكانی موسساتی كمۆنیستی پڕ بكاتەوە و‬ ‫كاریگەری ئیجابیان لە سەر بەشداری سیاسی و‬ ‫دیموكراتیزە كردنی كۆمەڵگاییەكانی ئ��ەوروپ��ای‬ ‫شرقی هەبێت‪ )5(.‬بە تایبەت لە نێوان ساڵەكانی‬ ‫‪ 1996 – 1990‬كۆمەڵگای مەدەنی كاریگەری لە‬ ‫زیاتر لە سی دەوڵەت لە ئەوروپای شرقی و ناوەندی‪،‬‬ ‫یەكێتی سۆڤیەت و ئەفریقیا هەبووە كە رژێمەكانیان‬ ‫(‪)6‬‬ ‫بەرەو قۆناغی دیموكراسی تێپەر بكەن‪.‬‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪69‬‬

‫كۆمەڵگای مەدەنی ئێستا یەك لە باسەكانی‬ ‫سەرەكی پرۆژەی مۆدێرنیتەیە‪ ،‬كە پرسیاری گرنگیش‬ ‫پێش دێنێت كە كۆمەڵگای مەدەنی چییە؟ زۆربەی‬ ‫زانایەكان لەگه‌ڵ ئەوە یەك دەنگن كە كۆمەڵگای‬ ‫مەدەنی پانتایەكە لە دەوری حكومەت كە خەڵك‬ ‫بە شێوەیەكی خۆ بەخش لە ناو دامودەزگایەكانی‬ ‫جۆراوجۆر كار دەكەن‪ .‬هاواڵتیان لە ناو سیستمەكانی‬ ‫دیموكراسی دا سنورەكانی نێوان كۆمەڵگای مەدەنی‬ ‫و حكومەت لە یەكتر جیا دەكەنەوە(‪ )7‬كۆمەڵگای‬ ‫مەدەنی پانتای دەسەاڵتی كۆمەاڵیەتیە و دەوڵەت‬ ‫(‪)8‬‬ ‫پانتای دەسەاڵتی سیاسیە‪.‬‬ ‫رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی هەرچەند‬ ‫شفافیەتیان لە ناو پرۆگرامەكانی ناوخۆی و داراییان‬ ‫هەبێت و چەند كاریگەریان لە س��ەر هەڵبژاردنی‬ ‫رێ��ب��ەرەك��ان و ب��ری��ارەك��ان��ی��ان ه��ەی��ە ب��ەو ئ��ەن��دازەی��ە‬ ‫كاریگەریان لە س��ەر بەرپرسیارەتی حكومەت لە‬ ‫بەرامبەر هاوالتیان و شفافیەت لە سەر سیاسەتەكانی‬ ‫(‪)9‬‬ ‫ناوخۆی و دەرەوەی ده‌وڵه‌تەكان دەبێت‪.‬‬ ‫لەناو قاموسی زانستی سیاسی ئاكسفۆرد بەو‬ ‫شێوەیە پێناسەی كۆمەڵگای م��ەدەن��ی ك��راوە كە‬ ‫ئەنجومەنێكە كە نە لە ناو پێناسەی دولەت ونە لە‬ ‫عائیلەدا دەگونجێت و ئەندامەكانیان بە شێوەیەكی‬ ‫خۆبەخش لەو رێكخراوانەدا كار دەكەن‪ )10(.‬بە گشتی‬ ‫كۆمەڵگای مەدەنی بە گروپەكان و سندیكاكان‬ ‫و دام��وو دەزگایەكانی مەدەنی لە ن��او كۆمەڵگا‬ ‫دەگوترێت‪ .‬هەندێك لە زانایەكان حیزبی سیاسیش‬ ‫وەكو كۆمەڵگای مەدەنی تەسەور دەكەن‪ ،‬هەندێك لە‬ ‫زانایەكانیش بە پێچەوانەی ئەوان وەكو كۆمەڵگای‬ ‫مەدەنی سەیری حیزب ناكەن بەڵكو لە ناو پانتای‬ ‫ده‌وڵه‌ت سەیری حیزب دەكەن و هەندێك زانای تر لە‬ ‫ناو كۆمەڵگای سیاسی سەیری حیزب دەكەن كە لە‬ ‫(‪)11‬‬ ‫نێوان كۆمەڵگای مەدەنی و پانتای ده‌وڵه‌ت دایە‪.‬‬ ‫رێكخراوەكانی كۆمەڵگای م��ەدەن��ی ك��ار بۆ‬ ‫نەهێشتنی هەژاری‪ ،‬پاراستنی ژینگە‪ ،‬بۆ رێگری لە‬ ‫توندوتیژی لە سەر ئاستی تاك‪ ،‬عائیلە و كۆمەڵگا‬ ‫‪70‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫دەكەن و كۆمەڵگای مەدەنی كار لە سەر ئەوە دەكەن كە‬ ‫لە بەرامبەر دەسەاڵتی دەوڵەت بەرگری لە هاوالتیان‬ ‫بكەن‪ )12(.‬خالی گرنگی كۆمەڵگای مەدەنی ئەوەیە‬ ‫كە گرنگی بە بەرژەوەندییەكانی هاوبەش دەدات و‬ ‫رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی ئەو تواناییەیان‬ ‫هەیە كە دژایەتی نێوان بەرژەوەندییەكانی جیاوازی‬ ‫كۆمەڵگا كەمتر بكەن و زیاتر بەرژەوەندی گشتی‬ ‫ل��ەب��ەر چ��او ب��گ��رن‪ )13(.‬ب��ە گشتی ب�لاوك��ردن��ەوەی‬ ‫ئ����ازادی‪ ،‬یەكسانی‪ ،‬ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‪ ،‬دیموكراتیزە‬ ‫كردنی داموودەزگایەكانی ده‌وڵه‌تی ئەركی سەرەكی‬ ‫كۆمەڵگای مەدەنیە‪ )14(.‬‬ ‫‪ -2‬كۆمەڵگای مەدەنی لە روانگەی زانایەكانی‬ ‫كالسیك لەناو تیۆرییەكانی زانایەكانی كالسیك‬ ‫دەتوانین بە شێوەكانی جۆراوجۆر باسەكانی كۆمەڵگای‬ ‫مەدەنی ببینین‪ .‬لێرەدا باسی تیۆری چەند زانای‬ ‫گرنگی كالسیك دەكەین‪ .‬لە روانگەی جۆن لۆك‬ ‫مرۆڤەكان بۆ ئ��ەوەی كە ئەمنیەت و ئاسایشیان‬ ‫هەبێت لەگه‌ڵ یەكتر كۆ دەب��ن��ەوە و كۆمەڵگای‬ ‫مەدەنی دروست دەكەن و خەڵك كەسێكی بە توانا‬ ‫هەڵدەبژیرێت بۆ ئەوەی كە بتوانێت كێشەكانی ئەوان‬ ‫چارەسەر بكات‪ .‬حكومەت شتێك لەوە زیاتر نییە كە‬ ‫خاوەنداریەتی هاواڵتیان بپارێزێت‪ .‬ئەو خەڵكانەی كە‬ ‫لەگه‌ڵ یەكتر كۆ دەبنەوە یاسایەك دەنووسن و هەموو‬ ‫كەسێكیش لەبەرامبەر یاسادا حالەتی یەكسانیان‬ ‫هەیە‪ ،‬چ ئەو كەسەی كە حاكمە و چ ئەو كەسەی‬ ‫كە هاوالتییەكی سادەیە‪ ،‬نابێت كە هێ جیاوازییەك لە‬ ‫نێوان ئەواندا بكرێت‪ .‬لە ئەم حالەتەدا تاكەكان هەست‬ ‫دەكەن كە لە ناو كۆمەڵگای مەدەنی دا ژیان بە سەر‬ ‫دەب��ەن‪ .‬كەسێك یا فەرمانرەوایەك كە دەسەاڵتی بە‬ ‫دەست بێت و بیەوێت كە بە ویست و ئارەزووی خۆی‬ ‫رەفتار بكات‪،‬یا زیان بە هاوالتیانی تر بگەێنێت ئەو‬ ‫كەسە هێشتا لە ناو وەزع��ی سروشتی ژیان بەسەر‬ ‫دەبەت و هێ جێگایەكی لە ناو كۆمەڵگای مەدەنی‬ ‫(‪)15‬‬ ‫دا نابێتەوە‪.‬‬ ‫لەروانگەی جان جاك رۆسۆ مرۆڤ كە دێتە‬

‫ناو حالەتی مەدەنی هەندێك شت لە دەست دەدات و‬ ‫زۆر شتیش بە دەست دێنێت‪ .‬مرۆڤ كە گرێبەستی‬ ‫كۆمەاڵیەتی قەبوول دەكات ئیتر ناتوانێت كە هەرچی‬ ‫پی خۆش بێت بیكەت‪ ،‬بەاڵم لە جیاتی ئەوەدا‪ ،‬ئازادی‬ ‫مەدەنی و ماڤی خاوەنداریەتی بە دەست دەهێنێت‪.‬‬ ‫ئازادییەكانی مەدەنی لە ناو چوارچێوەی ئیرادەی‬ ‫گشتی كۆمەڵگا دای��ە‪ )16(.‬هێگل وەكو بەشێك لە‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت سەیری كۆمەڵگای مەدەنی دەك��ات‪ .‬لە‬ ‫روانگەی ئەو كۆمەڵگای مەدەنی لە ناو دەزگای‬ ‫دەوڵ���ەت ك��ە ئامانجەكی ئەخالقی هەیە‪،‬تێكەاڵ‬ ‫بكرێت‪ )17(.‬بەاڵم لە روانگەی ماركس شەر لە نێوان‬ ‫بەرژەوەندییەكانی تایبەتی دا هەیە كە ناتوانێت‬ ‫لە ناو ده‌وڵ �ه‌ت دا تێكەاڵ بكرێت‪ )18(.‬تۆكویل كە‬ ‫دیراسەی وردی لە سەر كۆمەڵگای ئەمریكا كردووە‬ ‫دەلێت كە هەر گروپێك لە ناو كۆمەڵگای ئەمریكا‬ ‫بەرگری لە بەرژەوەندییەكانی خۆیان دەكەن و ئەمەش‬ ‫دەبێتە ه��ۆی ئ���ەوەی گ��ووش��ار ل��ە س��ەر حكومەت‬ ‫دروست بكەن بۆ ئەوەی بەرژەوەندییەكانیان لە الیەن‬ ‫حكومەت پێشێل نەكرێت‪ ،‬بەو شێوەیە بەرژەوەندی‬ ‫گشتی لە ئەمریكا دەپارێزێت و كاریگەری لە سەر‬ ‫پەیدا بوونی تاك گەرایی لیبرالی لە ناو كۆمەڵگای‬ ‫ئەمریكادا هەبووە‪ .‬لە ناو كۆمەڵگای ئەمریكادا لە‬ ‫نێوان ده‌وڵه‌ت و كۆمەڵگای مەدەنی باوەر پێ كردن‬ ‫و هاوكاری بە یەكتر كردن هەیە (‪ )19‬لە روانگەی‬ ‫ئانتۆنیۆگرامشی كۆمەڵگای مەدەنی بریتیە لە‬ ‫داموودەزگایەكانی كە لە رێگای كۆمەڵگای خۆیان‬ ‫بە شێوەیەكی سەربەخۆ لە ده‌وڵه‌ت رێك دەخەن‪ .‬لە‬ ‫روان��گ��ەی ئ��ەو كلیساكان‪ ،‬حیزبەكان‪ ،‬گروپەكانی‬ ‫پیشەیی‪ ،‬ئەنجومەنەكانی پەروەردەی و كلتووری بە‬ ‫(‪)20‬‬ ‫كۆمەڵگای مەدەنی دەژمێردرێن‪.‬‬ ‫‪ -3‬فەلسەفەی سیاسی ن��وێ و كۆمەڵگای‬ ‫مەدەنی‪.‬‬ ‫تێگەیشتنی كۆمەڵگای مەدەنی بە بێ ناسینی‬ ‫فەلسەفەی سیاسی بە دەست ناهێت‪ .‬فەلسەفەی‬ ‫سیاسی نوێ بە پێچەوانەی فەلسەفەی سیاسی‬

‫كۆن نییە كە لە دوای باشترین رژێمی سیاسی بێت‪.‬‬ ‫بەڵكو زیاتر لە دوای ئەوەیە كە بە چ شێوەیەك‬ ‫دەتوانێت لە نێوان دەسەاڵتی سیاسی و ئازادییەكانی‬ ‫تاك باالنسێك دروست بكات‪.‬‬ ‫بۆ بەدەست هێنانی كۆمەڵگای مەدەنی بە هێز‬ ‫لە روانگەی فەلسەفەی سیاسی نوێ پێویستە كە ئەم‬ ‫فاكتەرانە لەبەر چاو بگیرێن‪ .‬یەك‪ :‬هەڵبژاردنەكانی‬ ‫ئ��ازاد بە شێوەیەك كە لە ژێر چاودێری خەڵك دا‬ ‫بێت‪ .‬دوو‪ :‬بریاردان بە شێوەیەكی تەك الیانە نەبێت‬ ‫بەڵكو بەشداری راستەقینەی هەموو خەڵكی تێدا‬ ‫بێت‪ .‬سێ‪ :‬ئ��ازادی راگەیاندن بۆ هەموو الیەنێك‬ ‫هەبێت‪ .‬چوار‪ :‬هەموو چین و توێژەكانی كۆمەڵگا‬ ‫بە شێوەیەكی ئازاد لە ناو پرۆسەی دیموكراسی دا‬ ‫بەشداری بكەن‪ ،‬دەسەاڵت بە شێوەیەك بێت كە هەموو‬ ‫چین و توێژەكانی كۆمەڵگا ئەو مجالەیان هەبێت‬ ‫كە بتوانن رەخنە لە حكومەت بگرن‪ .‬فەلسەفەی‬ ‫سیاسی نوێ زیاتر بیر لە ئەوە دەكاتەوە كە فەزایەكی‬ ‫ك��راوە لە ناو كۆمەڵگا دروس��ت بكرێت كە تاك بە‬ ‫ئازادی بتوانێت رەخنە لە دەسەاڵت بگرێت و زیاتر‬ ‫ئازادی بۆ تاكەكان لە ناو كۆمەڵگادا دابین بكرێت‪.‬‬ ‫مۆنتسكیۆ بۆ راگرتنی هاوسەنگی لە نێوان ده‌وڵه‌ت‬ ‫و كومەلگا بایەخ بە راگرتنی دەسەاڵت بە دەسەاڵت‬ ‫دەدات‪ ،‬بەاڵم لە ناو فەلسەفەی سیاسی نوێ دا بۆ‬ ‫راگرتنی هاوسەنگی لە نێوان ده‌وڵه‌ت و كۆمەڵگا‬ ‫گرنگی بە كۆمەڵگای مەدەنی دەدرێ��ت‪ )21(.‬لێرەدا‬ ‫لە چوار روانگەی فەلسەفەی سیاسی نوێ سەیری‬ ‫كۆمەڵگای مەدەنی دەكرێت‪ ،‬كە بریتیە لە‪:‬‬ ‫ی��ەك‪ :‬ك��ارڵ پۆپر هێرشی توند دەك��ات��ە سەر‬ ‫فكرەكانی پۆزیتیویست‪ ،‬ئایدولۆژیا‪ ،‬فەلسەفە‪،‬‬ ‫مێژوو و فكرەكانی ئایدیالیستی و رەخ��ن��ەی لە‬ ‫فەیلۆسۆفەكانی وەكو ئەفالتون‪ ،‬ئەرستۆ‪ ،‬هێگل و‬ ‫ماركس دەگرێت‪ ،‬دەلێت بنەمای تیۆرییەكانی ئەوان‬ ‫حالەتێكی داخراوی هەیە و دەبێتە هۆی ئەوەی كە‬ ‫كۆمەڵگایەكانی داخراو لەسەر بنەمای تیۆرییەكانی‬ ‫ئەوان دابمەزرێن‪ )22(.‬پێویستە بە شێوەیەكی تر سەیری‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪71‬‬

‫زانست بكەین تیۆرییەكانی زانستی بەرهەمی حدس‬ ‫و گۆمانە و پێوەری زانستی تەنیا رەف��ز كردنی‬ ‫گریمانەكانە‪ ،‬ئ��ەم ج��ۆرە فكر كردنە دەبێتە هۆی‬ ‫ئەوەی كە تیۆرییەكان حالەتێكی كراوەیان هەبێت و‬ ‫ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی كە لەسەر بنەمای ئەم‬ ‫فكرە كۆمەڵگایەكانی كراوە دروست بكرێت‪ .‬كارڵ‬ ‫پۆپر بیری لە ئ��ەوە دەك���ردەوە كە فەزایەكی كراوە‬ ‫لە ناو كۆمەڵگادا دروست بكرێت تاكۆ تاكەكان بە‬ ‫ئازادانە بتوانن رەخنە لە دەسەاڵتی سیاسی بگرن‬ ‫و ئازادی زیاتریان بۆ دابین بكرێت‪ ،‬ئەمەش دەبێتە‬ ‫هۆی ئەوەی كە دەرفەتێكی گونجاو بۆ گەشەكردن‬ ‫و بەهێز بوونی رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی‬ ‫دروست بكرێت‪.‬‬ ‫دوو‪ :‬لە روانگەی هابرماس فەلسەفەی سیاسی‬ ‫كۆن نەیتوانیوە كە لە نێوان دوو تیۆری سەروەری‬ ‫خەڵك و ماڤی مرۆڤ یان لە نێوان ئازادییەكانی‬ ‫كۆن و ئازادییەكانی خۆی باالنس دروست بكات‪.‬‬ ‫كۆمارییەكان ك��ە س��ەرچ��اوەك��ان��ی��ان ب��ۆ ئەرستۆ و‬ ‫ئۆمانیستەكانی رێنسانس دەگەرێتەوە‪ ،‬زیاتر لەوەی‬ ‫كە گرنگی بە ئازادییەكانی تایبەتی ت��اك بدەن‬ ‫گرنگی بە خۆ ئایینی مەدەنی هاواڵتیان دەدەن‪.‬‬ ‫لیبرالیسم كە مێژوویەكەی بۆ جۆن لۆك دەگەرێتەوە‪،‬‬ ‫لە جیاتی ئەوەی كە گرنگی بە ماڤی مرۆڤ بدەن‬ ‫گرنگی بە ئیستبدادی زۆرینە دەدەن‪ .‬كۆمارییەكان‬ ‫بە ناوی ئیرادەی گشتی و سەروەری خەڵك كێشە بۆ‬ ‫(‪)23‬‬ ‫ئازادییەكانی تاك دروست دەكەن‪.‬‬ ‫ل��ەروان��گ��ەی هابرماس پێویستە ك��ە ل��ە نێوان‬ ‫كۆمەڵگای مەدەنی وحكومەت دیالۆگی رەخنەی‬ ‫هەبێت و بەرژەوەندییەكانی پانتای گشتی كۆمەڵگا‬ ‫لە بەر چاو بگرێت و حكومەت بتوانێت وەاڵمی ئەو‬ ‫رەخنانە بداتەوە كە لە الیەن كۆمەڵگای مەدەنی بە‬ ‫شێوەیەكی گشتی لێی دەگیرێت‪ .‬هابرماس ئەم فكرە‬ ‫لەبەر ئەوە باس دەك��ات بۆ ئ��ەوەی كە دیموكراسی‬ ‫(‪)24‬‬ ‫زیاتر گەشە بكات‪.‬‬ ‫‪72‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫سێ‪ :‬ئانتۆنی گیدێنز لە ناو پەرتوكی رێگای‬ ‫سێیەم دا ب��اس ل���ەوە دەك���ات ك��ە دروس���ت كردنی‬ ‫كۆمەڵگای مەدەنی بە هێز یەك لە سیاسەتەكانی‬ ‫سەرەكی رێگای سێیەمە‪،‬دەلێت فكری چەپی كۆن‬ ‫نیگەرانی سەبارەت بە كێشەكانی مەدەنی لە بەشەكانی‬ ‫زۆری كۆمەڵگای نوێ لەبەر چاو دەگیرێت‪ )25(.‬بۆ‬ ‫چارەسەر كردنی ئەم كێشانە پێویستە كە ده‌وڵه‌ت و‬ ‫كۆمەڵگای مەدەنی بەشداریان لە كارەكانی یەكتردا‬ ‫هەبێت و هەریەك یارمەتی كاركردنی یەكتر بدات و‬ ‫لە هەمان كات دا هەر یەك بتوانێت كە ئەوی تر‬ ‫(‪)26‬‬ ‫كۆنترۆل بكات‪.‬‬ ‫چ���وار‪ :‬ل��ەروان��گ��ەی پۆست مۆدێرنیستەكان‪،‬‬ ‫رێكخراوەكانی ناحكومی‪ ،‬مەسئەلەكانی وەكو ماڤی‬ ‫م��رۆڤ‪،‬گ��ۆران��ی ئ��او و ه��ەوا‪ ،‬پیسبوونی ژینگە‪،‬‬ ‫ناخۆشیەكانی ئایدز و ئانفۆالنزای باڵندە‪ ،‬تیرور‪،‬‬ ‫دروست بوونی پەیوەندییەكانی جیهانی لە رێگەی‬ ‫تۆرەكانی ئینترنێت‪ ،‬دام��وو دەزگایەكانی جیهانی‬ ‫ئابووری و بازرگانی دامەزراون كە كاریگەری زۆریان‬ ‫لەسەر ئەوە هەیە تاكۆ كۆمەڵگای مەدەنی تەنیا لە‬ ‫ناو چوارچێوەی ده‌وڵه‌تی نەتەوەیدا نەمێنێتەوە‪،‬ئەمەش‬ ‫دەبێتە ه��ۆی ئ��ەوەی كە كۆمەڵگایەكی مەدەنی‬ ‫(‪)27‬‬ ‫جیهانی دروست بكرێت‬ ‫‪ -4‬كۆمەڵگای مەدەنی لە رۆژهەاڵتی ناوەراستدا‬ ‫كۆمەڵگای مەدەنی لە ناو ده‌وڵه‌تەكانی رۆژئاوا لە‬ ‫دایك بووە‪ ،‬بەاڵم لە ده‌وڵه‌تەكانی تر بە شێوەیەكی‬ ‫(‪)28‬‬ ‫خێرا بە هاوكاری و الیەنی دەرەكی دروست كرا‪.‬‬ ‫بۆیە كۆمەڵگای مەدەنی لە رۆژهەاڵتی ناوەراستدا‬ ‫هەندێك كێشەی هەیە و نەیتوانیوە بە شێوەیەكی زۆر‬ ‫چاالك كاریگەری لەسەر گەشەكردنی دیموكراسی‬ ‫لە ده‌وڵه‌تەكانی رۆژهەاڵتی ناوەراست هەبێت‪ .‬لێرەدا‬ ‫ئێمە باسی ئاستەنگەكان و فاكتەرەكانی كاریگەر‬ ‫لەسەر گەشەكردنی كۆمەڵگای مەدەنی دەكەین‪.‬‬ ‫كێشەكانی سەرەكی لە بەردەم كۆمەڵگای مەدەنی‬ ‫لە رۆژهەاڵتی ناوەراست بریتینە لە‪:‬‬

‫ی���ەك‪ :‬ده‌وڵ �ه‌ت��ەك��ان��ی رۆژه���ەاڵت���ی ن��اوەراس��ت‬ ‫زۆرب���ەی���ان ل��ە س����ەدەی ب��ی��س��ت��ەم��دا دام������ەزران و‬ ‫سنورەكانیان دەستكردن‪ ،‬بۆیە شەرەكانی نەتەوەیی و‬ ‫ئاینیان لە ناودا هەیە(‪ )29‬و ده‌وڵه‌تەكانیان هەوڵ دەدەن‬ ‫كە لەرێگای دەزگایەكانی ئەمنی یا هەواڵگری‪،‬‬ ‫(‪)30‬‬ ‫ئیدارەی كۆمەڵگایەكانی خۆیان بكەن‪.‬‬ ‫دوو‪ :‬زۆر لە پسپۆرەكانی رۆژهەاڵتی ناوەراست‬ ‫باوەریان هەیە كە پەیوەندی لە نێوان نەوت و دیكتاتۆری‬ ‫لە رۆژهەاڵتی ناوەراستدا هەیە‪ )31(.‬شێخەكانی كەنداو‬ ‫لە رێگای فرۆشتنی نەوت داهاتێكی زۆریان هەیە‬ ‫بەاڵم پارەی ئەوان نابێتە هۆی ئەوەی كە گۆرانكاری‬ ‫سیاسی پۆزەتیڤ ببێت‪ ،‬لەبەر ئەوەیە كە ئابووری‬ ‫ئ��ەوان لەگه‌ڵ ئابووری ده‌وڵه‌تەكانی پێشكەوتوی‬ ‫پیشەیی جیاوازی هەیە‪ ،‬ئابووریان لە چوارچێوەی‬ ‫سەرمایەداری دا گەشەی نەكردووە‪،‬بەو مانایە كە‬ ‫قۆناغەكانی گەشەكردنی كشتوكاڵی بۆ پیشەیی و‬ ‫لە دواییدا خزمەتگوزاریان لە ئاستێكی بەرزدا تێپەر‬ ‫نەكردووە‪ .‬ئەوان لە نەوت و سەرچاوەكانی ژێر زەوی‬ ‫خۆیان كەلكیان وەرگرت تاكو مۆدێرن ببن‪ .‬كرینی‬ ‫مۆدێرنیتە بە شێوەی دروست كردنی بینایەكانی جوان‪،‬‬ ‫خەستەخانەكان‪ ،‬ویالیەكانی گەورە‪ ،‬ئۆتۆمۆبێلەكانی‬ ‫جوان‪ ،‬تلویزیۆنەكان‪،‬كەل و پەلەكانی ناوماڵی مۆدێرن‬ ‫بەاڵم هاواڵتیانی ئەو ده‌وڵه‌تانە هەر بەو شێوەیە ماینەوە‬ ‫كە پێش تر بوون‪ ،‬چۆنكە پەروەردە نەكراون و پسپۆر‬ ‫نین و كۆمەڵگایەكی سادە و سەرەتاییان هەیە‪ .‬لە‬ ‫واقعدا ده‌وڵه‌تەكانیان ناچار دەبن كە زانست و تەنانەت‬ ‫خەڵكانێكیش بۆ ئیدارەكردنی خەستەخانەكان و‬ ‫زانكۆكان و داموودەزگاكانیان لە دەرەوە بێنن‪ ،‬ئەمەش‬ ‫دەبێتە هۆی ئەوەی كە لە ناو كۆمەڵگادا چینێكی‬ ‫گ��ەورە دروس��ت بێت كە ده‌وڵ��ه‌ت بەخێویان بكات‪.‬‬ ‫(‪ )32‬ئەمەش بوویتە هۆی دروست بوونی ده‌وڵه‌تی‬ ‫رانتــــیر لە رۆژهەاڵتی ناوەراستدا‪ ،‬هاواڵتیانیش لە‬ ‫بەرامبەر ئەو پارەیەی كە لە حكومەت وەردەگ��رن‬ ‫دەبێتە هۆی ئەوەی كە لە بەرامبەر سیاسەتەكانیان‬

‫بێ دەنگ بن‪ )33(.‬هانتینگتۆنیش لە ناو پەرتوكی‬ ‫شەپۆلەكانی سێیەمی دیموكراسی باسی ئەوە دەكات‬ ‫كە ئەو داهاتەی نەوت لە ده‌وڵه‌تەكانی رۆژهەاڵتی‬ ‫ن��اوەراس��ت كاریگەری سلبی لەسەر گەشەكردنی‬ ‫(‪)34‬‬ ‫دیموكراسی ئەوان هەبووە‪.‬‬ ‫سێ‪ :‬چینی فەرمانرەوا ئەو داهاتەی كە لە‬ ‫رێ��گ��ای فرۆشتنی ن��ەوت ب��ە دەس��ت دێنن ه��ەوڵ‬ ‫دەدەن كە خۆیان دەوڵەمەند بكەن تاكۆ لەو رێگایە‬ ‫(‪)35‬‬ ‫بتوانن درێ���ژە ب��ە ف��ەرم��ان��رەوای��ی خ��ۆی��ان ب���دەن‪،‬‬ ‫ئەگەر سەیری پروت و سامانی ئەو دەسەاڵتدارانە‬ ‫بكەین كە لە ‪ 2011‬شۆرشیان لە دژی ك��راوە یان‬ ‫دەسەاڵتیان لە دەست داوە‪ ،‬وەكو بن علی سەرۆك‬ ‫كۆماری تونس‪ ،‬حوسنی مبارەك سەرۆك كۆماری‬ ‫میسر‪ ،‬قەزافی سەرۆك كۆماری لیبیا‪،‬علی عبد‬ ‫الله س��ەرۆك كۆماری یەمەن‪ ،‬بشار اسد سەرۆك‬ ‫كۆماری سوریا‪،‬بۆمان دیار دەكرێت‪ .‬كە ئەوانە زیاتر‬ ‫بۆ دەولەمەند كردنی خۆیان كاریان كردووە تاكو بۆ‬ ‫گەشەكردنی ده‌وڵه‌تەكانیان‪ ،‬ئەو دەسەاڵتدارانەی‬ ‫تریش كە ئێستا دەسەاڵتیان لەدەست دا ماوە هەر كات‬ ‫دووچ��اری قەیران ببن و پروت و سامانی ئەوانیش‬ ‫ئاشكرا بكرێت‪ ،‬بۆمان دی��ار دەكرێت كە ئەوانیش‬ ‫كێشەیەكی زۆر گەورەیان بۆ گەشەكردنی ئابووری‬ ‫و دیموكراسی كۆمەڵگایەكانیان دروست كردووە‪.‬‬ ‫چوار‪ :‬هەر چەند كە رۆشنبیرەكانی رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەراست لە ژێر كاریگەری ده‌وڵه‌تەكانی رۆژئاوایی‬ ‫دان��ە و لە بەرامبەر دەسەاڵتەكانی ده‌وڵه‌تەكانیان‬ ‫رادەوەستن بەاڵم لەبەر ئەوەی كە لە عادات و تقالیدی‬ ‫كۆمەڵگایەكانیان دوور دەكەونەوە‪ ،‬دەبێتە هۆی ئەوەی‬ ‫كە ژیانێكی پەراوێز یان غیری سیاسیان هەبێت و زۆر‬ ‫بە زەحمەت بتوانن كە لەگەڵ بەشەكانی سوننەتی‬ ‫كۆمەڵگایەكانی خۆیان كۆمەڵگایەكی بەهێزی‬ ‫سیاسی دروست بكەن‪ )36(.‬ئەمەش كاریگەری زۆری‬ ‫لە سەر الوازی كۆمەڵگای مەدەنی ئەو كۆمەڵگایانە‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪73‬‬

‫چ���وار‪ :‬رێ��ك��خ��راوەك��ان��ی كۆمەڵگای مەدەنی‬ ‫هەوڵی ئەوەیان وەك��و پێویست ن��ەداوە تاكو هەموو‬ ‫ئەندامەكانی خۆیان لە ناو كۆمەڵگادا مۆبالیزە‬ ‫بكەن و یەكگرتوویی و ئیتالفیان نییە‪ ،‬بەشەكانی‬ ‫جیاوازیان گمانیان لە یەكتر هەیە‪.‬‬ ‫فاكتەرەكانی كاریگەر لە سەر گەشەكردنی‬ ‫كۆمەڵگای مەدەنی لە رۆژهەاڵتی ناوەراستدا‬ ‫یەك‪ :‬ده‌وڵه‌تی ئەمریكا و ده‌وڵه‌تەكانی ئەوروپی‬ ‫هەوڵی ئ��ەوە دەدەن كە یارمەتی كۆمەڵگایەكانی‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەراست بدەن بۆ ئەوەی گۆرانكاری‬ ‫سیاسی‪،‬ئابوری‪،‬ماڤی ئافرەتان‪ ،‬كۆمەڵگای مەدەنی‪،‬‬ ‫ماڤی كرێ كاران‪،‬تاكۆ پرۆسەی دیمۆكراتیزە كردنیان‪.‬‬ ‫(‪ )37‬چۆنكە ئەوان بەالو كردنەوەی دیمۆكراسی لە‬ ‫جیهان دا بە بەالو بوونەوەی بەها و قیمەكانی خۆیان‬ ‫دەزان���ن و پێشبینی ئ��ەوە دەك��ەن كە ل��ەو حالەتەدا‬ ‫ئەوانیش زیاتر دەتوانن گەشە بكەن‪ )38(.‬لەبەر ئەوە‬ ‫ئ���ەوان نزیكەی نیو س��ەدە منافسە و ملمالنێیان‬ ‫لەگه‌ڵ یەكێتی سۆڤیەت كرد لە سەردەمی شەری‬ ‫سارددا‪،‬تاكو بە ئازادانە بتوانن بەها و قیمەكانی‬ ‫خۆیان بەالو بكەنەوە‪،‬بۆ نمونە پرۆژەی دیمۆكراسی‬ ‫كردنی رۆژه��ەاڵت��ی ن��اوەراس��ت لە الی��ەن ئەمریكا‪،‬‬ ‫شەری ئەمریكا لە دژی رژێمی بەعس‪ .‬ئێستاش‬ ‫ئەمریكا ب��ە شێوەكانی ت��ر ه��ەوڵ��ی دیمۆكراتیزە‬ ‫ك��ردن��ی رۆژه��ەاڵت��ی ن��اوەراس��ت دەدات‪ ،‬وەك��و ئەم‬ ‫گۆرانكاریانەی كە لە ساڵی ‪ 2011‬لە رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەراست لە ده‌وڵه‌تانی تونس‪ ،‬میسر‪ ،‬یەمەن‪ ،‬لیبیا‪،‬‬ ‫سوریا و الجزایر روویاندا‪ ،‬ئەمریكا و ده‌وڵه‌تەكانی‬ ‫ئەوروپی بە راشكاوانە پاڵپشتی یا تەنانەت تداخولیان‬ ‫لە ئەم پرۆسەیە دەكرد بۆ ئەوەی كە دیمۆكراسی لە‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەراست گەشە بكات‪ .‬بە دیمۆكراسی‬ ‫بوونی ئەم ده‌وڵه‌تانە لە داهاتوو كاریگەری لە سەر‬ ‫دیمۆكراسی بوونی ده‌وڵه‌تەكانی تری رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەراست دەبێت‪.‬‬ ‫‪74‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫دوو‪ :‬تكنۆلۆژیای راگەیاندن و پرۆسەی جیهانی‬ ‫بوون كاریگەری ئیجابیان لەسەر هۆشیاری سیاسی‬ ‫هاوالتیانی رۆژهەاڵتی ناوەراست بۆ رووداوەكانی‬ ‫ناوخۆی و جیهانی هەیە‪ .‬هاواڵتیانیشیان بە ئاسانی‬ ‫لە رێگای ئینترنێت دەتوانن پەیوەندی لەگه‌ڵ یەكتر‬ ‫و دەرەوە دروست بكەن‪ ،‬ده‌وڵه‌تەكانیان ناتوانن هێی‬ ‫تر زانیارییەكان و پەیوەندییەكانیان كۆنترۆڵ بكەن‪،‬‬ ‫ئەمەش كاریگەری ئیجابی لە سەر گەشەكردنی‬ ‫دیمۆكراسی لە ده‌وڵه‌تەكانی رۆژهەاڵتی ناوەراستدا‬ ‫دەبێت‪.‬‬ ‫س���ێ‪ :‬ب��ە پ��ێ ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوەی ك��ە برۆكینگز‬ ‫ك��ردووی��ەت��ی تەمەنی گەنجەكان ل��ە رۆژه��ەاڵت��ی‬ ‫ن��اوەراس��ت��دا جگە لە جنوبی صحرای ئەفریقا لە‬ ‫هەموو جێگایەكی جیهان زیاترە‪ ،‬ئەمەش دەتوانێت‬ ‫ك��اری��گ��ەری ئیجابی ل��ەس��ەر ب��ەرەن��گ��ار ب��وون��ەوەی‬ ‫سیاسەتەكانی دەسەاڵتدارانیان هەبێت و فەزایەكی‬ ‫سیاسی كراوەتر لە ناو كۆمەڵگایەكانیان دروست‬ ‫(‪)39‬‬ ‫بكەن‪.‬‬ ‫چوار‪ :‬ئەۆ هاواڵتیانەی رۆژهەاڵتی ناوەراست‬ ‫كە لە ئەمریكا و ئەوروپا دەژین دەتوانن كاریگەری‬ ‫ئیجابیان لە سەر كۆمەڵگایەكانی خۆیان هەبێت‬ ‫كە بە چ شێوەیەك هەڵبژاردنێكی تەندروست بكەن‬ ‫وبە شێوەیەكی گشتی دەتوانن كاریگەری ئیجابیان‬ ‫لە سەر پرۆسەی دیمۆكراتیزە كردنی دەوڵەتەكانی‬ ‫(‪)40‬‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەراستدا هەبێت‪.‬‬ ‫بەشی دوو ‪ -‬گۆرانكارییەكانی ناوخۆی هەرێمی‬ ‫كوردستان‬ ‫‪ - 1‬بەرزبوونەوەی ئاستی خوێندەواری‪ .‬‬ ‫حكومەتەكانی ناوەندی عێراق لەسەر ئەو بنەمایە‬ ‫یاسایانە دان��ەم��ەزراب��وو كە ئ��ازادی بۆ رۆلەكانی‬ ‫كۆمەڵگا دابین بكەن و یارمەتی كۆمەڵگا بدەن بۆ‬ ‫گەشەكردن و تێكەڵ بوونیان لە كرداری كۆمەاڵیەتی‬ ‫و سیاسی پۆزەتیڤانە‪ ،‬بۆیە زۆری��ن��ەی رۆڵ��ەك��ان‬

‫نەخوێندەوار بوون و پەراوێز خ��راب��وون‪ )41(.‬بەاڵم لە‬ ‫دوای راپەرینی ‪ 1991‬دەرڤەتێكی گونجاو بۆ گەلی‬ ‫كورد رووخسا تاكۆ لە ژێر دەسەاڵتی دیكتاتۆری‬ ‫رژێ��م��ی ب��ەع��س رزگ����اری ببێت‪ .‬رژێ��م��ی بەعس‬ ‫پاشەكشەی بە ئیدارەكانی خۆی كرد لە هەرێمی‬ ‫كوردستان و تەسەوری ئەوەی دەكرد كە گەلی كورد‬ ‫ناتوانێت ئیدارەی خۆی بكات‪ .‬یەك لە كێشەكانی‬ ‫گرنگ نەبوونی مووچەی مامۆستایان بوو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫مامۆستایانی هەرێمی كوردستان بە بێ ئەوەی كە‬ ‫هێ مووچەیەك وەر بگرن‪ ،‬درێژەیان بە وانە گووتنەوە‬ ‫لە ناو پۆلەكان دەكرد‪ .‬بەو شێوەیە نەتەنها خوێندن لە‬ ‫هەرێمی كوردستان نەپچرا بەڵكو رۆژ بە رۆژ زیاتر‬ ‫گەشەی كرد‪ .‬زۆر لەو مندااڵنەی كە لە گوندەكان‬ ‫دەژی��ن‪ ،‬لەبەر نەبوونی قوتابخانە نەیاندەتوانی كە‬ ‫دەرس بخوێنن ب��ەاڵم ئێستا حكومەتی هەرێمی‬ ‫كوردستان لە زۆر گوند قوتابخانەی دروست كردووە‪،‬‬ ‫لەبەر ئەوە منداڵەكانی ئەو گوندانەش دەتوانن درێژە‬ ‫بەخوێندنیان بدەن‪ .‬سەرەرای ئەوەش ئەگەر سەیری‬ ‫ناوەرۆكی پەرتوكەكانی وەزارەتی پەروەردە بكرێت بە‬ ‫ب��ەراورد لەگه‌ڵ ساڵی ‪ 1991‬گۆرانكاری زۆری‬ ‫ب��ەس��ەردا ه��ات��ووە‪ .‬زۆر جاریش لە الی��ەن وەزارەت��ی‬ ‫پەروەردە دەورەكانی تایبەت بۆ بەرزكردنەوەی ئاستی‬ ‫مامۆستایان دادەن��رێ��ت و چەندین قوتابخانە لە‬ ‫شارەكانی كوردستان دروست كراون‪.‬‬ ‫ل��ەروان��گ��ەی خوێندنی ب��ااڵ ئ��ەگ��ەر سەیری‬ ‫هەرێمی كوردستان بكەین‪ ،‬دەبینین كە لە ساڵی‬ ‫‪ 1991‬تەنیا یەك زانكۆ لە كوردستان هەبوو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئێستا چ��ەن��دی��ن زان��ك��ۆی حكومی و ئەهلی لە‬ ‫كوردستان دروست كراون و سااڵ بە سااڵ زانكۆیەكان‬ ‫زیاتر دەبن‪ .‬س��ەرەرای ئەوە وەزارەت��ی خوێندنی بااڵ‬ ‫پرۆگرامی تواناسازی دانەوە‪ ،‬بۆ ئەوەی كە سااڵنە‬ ‫زیاتر لە هەزار قوتابی بۆ خوێندنی ماستەر و دكتۆرا‬ ‫رەوانەی زانكۆیەكانی دەرەوەی واڵت بكات‪ .‬ئەمەش‬ ‫دەبێتە هۆی ئ��ەوەی كە گەنجەكانی ئێمە لەگه‌ڵ‬

‫كلتووری ده‌وڵه‌تەكانی رۆژئ��اوای��ی ش��ارەزا ببن و‬ ‫پسپۆری بە دەست بێنن‪ .‬ئەمەش كاریگەری ئیجابی‬ ‫لەسەر بەرزبوونەوەی ئاستی زانستی زانكۆیەكانی‬ ‫هەرێمی كوردستان دەبێت‪.‬‬ ‫بە شێوەیەكی گشتی دەبینین كە چاپ و باڵو‬ ‫ك��ردن��ەوەی پەرتوكەكان لە هەرێمی كوردستان بە‬ ‫بەراورد لەگه‌ڵ دەیانی ‪ 90‬لە بەرز بوون دایە‪ .‬چەندین‬ ‫جاریش پێشانگای نێو ده‌وڵه‌تی پەرتوك لە هەولێر و‬ ‫هەندێك لە شارەكانی تری كوردستان كرایتەوە‪ .‬ئێستا‬ ‫بە هەبوونی پارەی دیجیتالی لە هەرێمی كوردستان‪،‬‬ ‫هاوالتیان دەتوانن لە رێگای ئینترێت لە مالەكانی‬ ‫خۆیان دابنیشن و هەر پەرتوكی پێ یان خۆش بێت‬ ‫بكرن‪ .‬ئەم هەموو گۆرانكاریانەی كە باس كران‬ ‫كاریگەری ئیجابیان لەسەر بەرز كردنەوەی ئاستی‬ ‫زانستی هەرێمی كوردستان هەبووە‪.‬‬ ‫ه��ان��ت��ی��ن��گ��ت��ۆن دەل���ێ���ت ك��ات��ی ك���ە خ��ەڵ��ك��ان��ی‬ ‫كۆمەڵگایەكان ئاستی خوێندەواریان بەرز دەبێتەوە‬ ‫ف��ك��رەك��ان��ی سوننەتییان س���ەب���ارەت ب��ە دەس���ەاڵت‬ ‫گۆرانكاری بە سەر دێت‪ )42(.‬‬ ‫‪ - 2‬چینی ناوەندی نوێ‪.‬‬ ‫گۆرانكارییەكانی ئابووری كاریگەری ئیجابیان‬ ‫ل��ەس��ەر گ��ۆران��ی ژی��ان��ی ه��اواڵت��ی��ان��ی سوننەتی‬ ‫هەیە‪ )43(،‬دەبێتە هۆی ئەوەی چینی ناوەندی نوێ‬ ‫دروس��ت بكرێت‪ .‬چینی ناوەندی نوێ سەربەخۆی‬ ‫ئابووریان لە چینی فەرمانرەوایی سوننەتی هەیە‬ ‫و دەت��وان��ن لە بەرامبەر دەسەاڵتەكانی سوننەتی‬ ‫فەرمانرەوا رابوەستن‪ )44(.‬ئەم چینە خوێندنەوەیەكی‬ ‫مۆدێرنیستیان ب��ۆ كلتور و ع���ادات و تقالیدی‬ ‫شتەكانی كۆمەڵگایەكانی خۆیان دەبێت‪ )45(.‬ئەمەش‬ ‫دەب��ێ��ت��ە ه��ۆی ئ���ەوەی ك��ە فكرێكی ن��وێ ل��ە ناو‬ ‫كۆمەڵگا دروست بكرێت‪،‬فكری نوێ دەبێتە هۆی‬ ‫ئەوەی كە سیستمی سیاسی كۆن بچێتە ژێر پرسیار‬ ‫و مشروعیەتی خۆیان لە ناو كۆمەڵگادا لە دەست‬ ‫بدەن(‪ )46‬ئەمەش بارودۆخێكی گونجاو دروست دەكات‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪75‬‬

‫بۆ ئەوەی كە كۆمەڵگا بەرەو حاڵەتێكی دیمۆكراسی‬ ‫تێپەر ببێت‪ )47(.‬لە ناو قامووسی ئاكسفۆردی سیاسی‬ ‫بەو شێوەیە پێناسەی چینی ناوەند كراوە‪ :‬چینێكی‬ ‫كۆمەاڵیەتیە كە لە چینی كرێكار سەرترە و لە چینی‬ ‫سەرەوەی كۆمەڵگا خوارترە‪،‬یەكەمین كەسیش كە ئەم‬ ‫ووشەی بەكارهێناوە كارۆلین مەلیكەی دانیماركی‬ ‫(‪)48‬‬ ‫لە ساڵی ‪ 1766‬بووە‪.‬‬ ‫لەدوای رووخانی رژێمی بەعس‪،‬گەلێك پرۆژە‬ ‫بۆ ئاوەدانكردنەوەی عێراق و كوردستان دارێ��ژراون‪،‬‬ ‫داهاتی فەرمانبەرانیش بەشێوەیەكی بەرچاو لە پێش‬ ‫ساڵی ‪ 2000‬زی��ادی كردووە‪،‬بە تایبەت مووچەی‬ ‫مامۆستایانی زانكۆ‪،‬پزیشكان‪ ،‬ئەندازیاران‪ ،‬پارێزەران‬ ‫و كارمەندەكانی دیكەی حكومەتیش‪ )49(.‬ئێستا‬ ‫حكومەت بۆ هەر كەسێك كە خانوو دروست بكات‬ ‫‪ 20‬ملیۆن دینار و زەواج بكات ‪ 5‬ملیۆن دینار وەكو‬ ‫سلفەی ق��ەرزی درێ��ژ خایەن پێ ی��ان دەدات‪ ،‬ئەم‬ ‫گۆرانكاریانە كاریگەری لەسەر باشتر بوونی ژیانی‬ ‫بازارییەكانیش ه��ەب��ووە‪ .‬ب��ە گشتی رێ���ژەی ‪%17‬‬ ‫بودجەی عێراق بۆ هەرێمی كوردستان دێت كە تەنیا‬ ‫لە ساڵی ‪ 2011‬زیاتر لە ‪ 12‬ملیار دوالر بووە‪ ،‬ساڵ‬ ‫بەساڵیش ئەو پارەیە زیاتر دەبێت‪ .‬ئەمەش كاریگەری‬ ‫ئیجابی لەسەر ئەوە هەبووە كە گۆرانكاری زۆر گەورە‬ ‫بە سەر ژیانی ئابووری و كۆمەاڵیەتی تاكەكان بێت‬ ‫و وردە بۆروژوازی لە كوردستان بەخێرایی لە حالەتی‬ ‫گەشەكردندا بێت‪ .‬ئەم چینە ناوەندییە نوێیە هەندێ‬ ‫داخ���وازی نوێیان هەیە ك��ە ل��ەگ�ه‌ڵ خواستەكانی‬ ‫رابردوویان جیاوازییەكی زۆری هەیە‪،‬ئەمەش دەبێتە‬ ‫هۆی ئەوەی كە كۆمەڵگای مەدەنی لە كوردستان‬ ‫لە حالەتی گەشەكردنی خێرا بێت و كاریگەری‬ ‫ئیجابیان لە سەر دیمۆكراسی كردنی كۆمەڵگای‬ ‫كوردی هەبێت‪ .‬‬ ‫‪ - 3‬گۆرانكاری لە ناو حیزبەكانی سیاسی‪.‬‬ ‫گۆرانكارییەكانی جیهان كاریگەری زۆری��ان‬ ‫لەسەر ئ��ەوە هەبووە كە حیزبەكان وەك��و راب��ردوو بە‬ ‫ئاسانی ناتوانن مشروعیەت و هاوكاری جەماوەری‬ ‫‪76‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫بە دەست بێنن‪،‬تەنانەت پاراستنی الیەنگرەكانیان بە‬ ‫شێوەی رابردوو زۆر بە زەحمەت دەبێت‪،‬بۆ ئەوەی كە‬ ‫حیزبەكانی سیاسی بە رەنگاری ئەم كێشانە ببنەنەوە‬ ‫ناچار دەكرێن كە سەر لە نوێ گۆرانكاری لە ناو‬ ‫رێكخستنەكانی خۆیان دا بكەن و ئەگەر نەتوانن‬ ‫ئەم كارە بكەن دەبێتە هۆی ئەوەی كە پێگەی ئەو‬ ‫حیزبانە لە ناو كۆمەڵگادا زۆر الواز بێت‪ )50(.‬پێویستە‬ ‫كە حیزبەكان ئەمە قبول بكەن كە لە نێوان داموو‬ ‫دەزگایەكانی حكومی و حیزبی جیاوازی هەیە و‬ ‫نابێت داموو دەزگایەكانی حكومی بۆ بەرژەوەندی‬ ‫خۆیان بەكاربهێنن‪ )51(.‬حیزبەكان نابێت بۆ بە دەست‬ ‫هێنانی دەنگی هاواڵتیان كەلك لە داموو دەزگایەكانی‬ ‫حكومەت وەرگرن و خۆیان بە سەر كۆمەڵگادا فەرز‬ ‫بكەن‪ )52(.‬وەزعی كە ئێستاجیهان تێدایە ئەوەیە كە بە‬ ‫شێوەیەكی خێرا بەرەو حالەتی مۆدێرنیزە بوون تێپەر‬ ‫دەبێت و حیزبەكان بە هەموو شێوەیەك هەوڵ دەدەن كە‬ ‫خۆیان لەگه‌ڵ ئەم وەزعە بگۆنجێنن‪ )53(.‬حیزبەكانی‬ ‫كوردستانیش بەپی گۆرانكارییەكانی جیهانی و‬ ‫ناوخۆیی عێراق تا رادەی��ەك هەولی گۆرانكاری‬ ‫لە ناو پەیرەو و پرۆگرامەكانی خۆیان داوە‪ .‬لێرەدا‬ ‫ئێمە باسی ئەو گۆرانكاریانەی حیزبەكانی سەرەكی‬ ‫كوردستان دەكەین‪.‬‬ ‫حیزبەكانی سەرەكی كوردستان‪ ،‬پارتی و یەكێتی‬ ‫لە سەرەتای دامەزراندنیان كە خەباتیان بۆ بەدەست‬ ‫هێنانی ماڤەكانی گەلی ك��ورد دەكرد‪،‬پێویستیان‬ ‫ب��ەه��ێ��زی چ���ەك���داری ه���ەب���ووە ت��اك��و ب��ەرن��گ��اری‬ ‫سیاسەتەكانی شووڤینستی حكومەتەكانی ناوەندی‬ ‫بەغدا ببنەوە‪ ،‬ئەمەش كاریگەری لەسەر ئەوە هەبوو‬ ‫كە حیزبەكانی سەرەكی كوردستان تا پێش رووخانی‬ ‫رژێمی بەعس زیاتر حیزبێكی چ��ەك��دار بن تاكو‬ ‫حیزبێكی مەدەنی‪ ،‬بەاڵم لەدوای رووخانی رژێمی‬ ‫بەعس و ئەو گۆرانكاریانەی كە لە عێراق و هەرێمی‬ ‫كوردستان ك��ران‪ .‬حیزبەكانی كوردستانیش ناچار‬ ‫بوون كە بیر لە ئەوە بكەنەوە كە هێزی چەكداری و‬ ‫ئەمنیان نەبێت‪ .‬ئەگەر سەیری كۆنگرەی یەكێتی‬

‫لە ساڵی ‪ 2010‬و كۆنگرەی ‪ 13‬پارتی لە ساڵی‬ ‫‪ 2011‬بكەین دەبینین كە ئەم دوو حیزبە بەشێوەیەكی‬ ‫فەرمی لەناو پەیرە و پرۆگرامیان‪ ،‬رێكخستنی‬ ‫پێشمەرگە و زانیاری و پاراستنیان نەماوە‪ ،‬هەولیان‬ ‫داوە ك��ە رێكخستنی پێشمەرگە ل��ەچ��وارچ��ێ��وەی‬ ‫وەزارەت��ی پێشمەرگەدا و پاراستن و زانیاریش لەناو‬ ‫ئاژانسی پاراستنی هەرێمی كوردستان و دەزگای‬ ‫دژە تیرۆردا جێگیر بكەن‪ .‬هەرچەند ئەمانە تاكۆ‬ ‫ئێستاش بەشێوەیەكی پراكتیكی لەژێر دەسەاڵتی‬ ‫حیزبەكانیان دانە‪ ،‬چۆنكە ئەو پێشمەرگانە زۆریان‬ ‫پێشمەرگە ی��ان كادیرەكانی دەزگ���ای پاراستن و‬ ‫زانیاری لە ناوشاخ بوونە و ماوەیەكی درێ��ژ سەر‬ ‫بە ئەو حیزبانە بوونە‪،‬بەاڵم دوای تێپەربوونی چەند‬ ‫ساڵی تر زۆر لە ئەو كسانە خانەنشین دەكرێن و جیلی‬ ‫نوێ دینە ناو ئەو داموودەزگایانە كە ئەو ئینتمایەیان‬ ‫بە حیزبەكان وەك��و كادیرەكانی پێش تر نامێنێت‪.‬‬ ‫دەتوانین چاوەروانی ئەوە بكەین پێنگاو بە پێنگاو بە‬ ‫شێوەیەكی پراكتیكی گۆرانكاری لەناو حیزبەكانیش‬ ‫دەكرێت و بەرەو حالەتێكی مەدەنی تێپەر دەبن‪ .‬بۆ‬ ‫ئەوەی كە یاساكانی هەرێمی كوردستانیش یارمەتی‬ ‫ئەم گۆرانكاریانە بدەن پێویستە كە گۆرانكاری لە‬ ‫ناو یاسای حیزبەكانی هەرێمی كوردستان ژمارە‬ ‫‪ 17‬ساڵی ‪ 1993‬و ه��ەم��وارك��ردن��ەك��ان��ی بكرێت‪.‬‬ ‫بە تایبەتی پێویستە كە چەند خاڵی وەك��و ئەوانە‬ ‫زیاد بكرێت كە هەر كەسێكی كە لە دەزگایەكانی‬ ‫سەربازی و ئەمنی كار دەكەن نابێت ئەندامی هێ‬ ‫حیزبێك بن‪ ،‬چۆنكە ئەمە نیشانەی تداخۆل كردنی‬ ‫س��ەرب��ازەك��ان لە ن��او سیاسەت دەب��ێ��ت‪ .‬كە ئەمەش‬ ‫كاریگەری خراپی لەسەر پ��رۆس��ەی دیمۆكراسی‬ ‫هەرێمی كوردستان دەبێت‪ .‬خالێكی تر كە پێویستە‬ ‫زیاد بكرێت ئەوەیە كە هەر حیزبێك بە پی پەیرەو و‬ ‫پرۆگرامی خۆی كە دیاری كردووە پێویستە لە كاتی‬ ‫خۆی دا هەڵبژاردنەكانی ناوخۆیان بكەن‪ ،‬چۆنكە‬ ‫حیزبێك كە بیەوێت بە شێوەیەكی دیكتاتۆری ئیدارەی‬ ‫ناوخۆی بكات ئەم سیاسەتەی رەنگدانەوەی لەسەر‬

‫سیاسەتی ئەم حیزبە لە ئیدارەكردنی كۆمەڵگاش‬ ‫دەبێت‪ ،‬ئەمەش كاریگەری سلبی لە سەر پرۆسەی‬ ‫دیمۆكراسی هەرێمی كوردستان دەكات‪.‬‬ ‫چ��ەن��د خاڵێكی ت��ری��ش پێویستە ل��ە ن��او ئەو‬ ‫یاسایەدا زیاد بكرێت بەاڵم لەبەر زۆر بوونی بابەتەكە‬ ‫ناتوانرێت كە هەموویان لێرەدا باسی لە سەر بكرێت‪.‬‬ ‫دەتوانین بلێیـن كە گۆرانكاری گەورە لە رۆژهەاڵتی‬ ‫ن��اوەراس��ت��دا ل��ە ئ���ارادای���ە‪ ،‬ئ��ەم��ەش دەب��ێ��ت��ە هۆی‬ ‫ئەوەی كە گۆرانكاری زۆر گەورەتر بۆ ناو خۆی‬ ‫حیزبەكان لە رێگایە و هەر حیزبێكی نەتوانێت كە‬ ‫خۆی لەگەڵ ئەم گۆرانكاریانە بگونجێنێت لە ناو‬ ‫سیستمی سیاسی داهاتووی كوردستاندا دووچاری‬ ‫كێشە دەبێت و ناتوانێت دەنگی جەماوەری كوردستان‬ ‫بۆ پاڵپشتی خۆی لە هەڵبژاردنەكان وەكو پێویستە‬ ‫بەدەست بێنێت‪.‬‬ ‫‪ - 4‬رووخانی رژێمی بەعس‪.‬‬ ‫حیزبی بەعس حیزبێكی شۆڤینیستی عەرەبی‬ ‫ب��وو‪ ،‬تاكو حیزبێك بێت ك��ە ك��ار ب��ۆ ب��ەرژەوەن��دی‬ ‫كومەلگای عێراق بكات و هێ ماڤێكیان بەگەلی‬ ‫كورد ن��ەدەدا‪ ،‬بەڵكو گرنگیان زیاتر بە یەكرێزی و‬ ‫كێشەكانی ده‌وڵه‌تەكانی عەرەبی دەدا‪ )54(.‬بە هەموو‬ ‫شێوەیەك هەوڵی چ��ەوس��ان��دن��ەوەی گەلی ك��وردی‬ ‫دەدا‪،‬تەنانەت سیاسەتی ژنۆسایدیشیان بەرامبەر بە‬ ‫گەلی كورد بەكارهێنا‪ .‬گەلی كورد توانی لە ساڵی‬ ‫‪ 1991‬لە ژێر دەسەاڵتی رژێمی بەعس رزگاری‬ ‫ببێت و پارلەمان و حكومەت دابمەزرێنێت و هێ‬ ‫متمانەیان بە رژێمی بەعس نەبوو‪ ،‬بۆیە لەگه‌ڵ‬ ‫ئ��ەوە ب��وون رژێ��م��ی بەعس ب��رۆخ��ێ��ت‪ )55(.‬ده‌وڵ�ه‌ت��ی‬ ‫ئەمریكاش وەكو تەنیا زلهێزی جیهان لە سەردەمی‬ ‫جۆرج بۆشی كور بە شێوەیەكی نئۆكنسرواتیستی‬ ‫سەیری جیهانی دەكرد بە تایبەت لە دوای رووداوی‬ ‫تیروریستی ‪ 11‬سپتامبر‪ )56(،‬وەكو سەردەمی ترۆمەن‬ ‫كە هەوڵی بەرەنگار بوونەوەی سیاسەتەكانی یەكێتی‬ ‫سۆڤیەتی دەدا و بریاری دروس��ت كردنی ناتۆی‬ ‫دەرك��رد‪،‬ج��ۆرج بۆشیش بەو شێوەیە بریاری شەری‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪77‬‬

‫دژە تیروری دەرك���رد‪ )57(،‬دكتۆرینشی بەو شێوەیە‬ ‫بوو كە لە دەرەوەی سنورەكانی ئەمریكا بەرەنگاری‬ ‫تیرۆریستەكان ببێتەوە و هاواڵتیانی ئەمریكا لە ناو‬ ‫سنورەكانی بپارێزێت‪ )58(.‬ئەمە ب��وو كە لە ساڵی‬ ‫‪ 2003‬سەرەرای نارازی بوونی فەرانسا و ئەلمانیا‬ ‫و هەندێك لە ده‌وڵه‌تەكانی تر‪ ،‬هێرشی ك��ردە سەر‬ ‫رژێمی بەعس‪ ،‬بۆ ئەوەی رژێمی دیكتاتۆری بەعس‬ ‫بروخێنێت و دیموكراسی لە ناو عێراقدا جێگیر بكات‬ ‫و عێراق بكاتە مۆدیلێك بۆ دیمۆكراسی كردنی‬ ‫ده‌وڵه‌تەكانی تری رۆژهەاڵتی ناوەراست و هەموو‬ ‫تیروریستەكان لە ناو عێراقدا لەناو ببەن‪ )59(.‬ده‌وڵه‌تی‬ ‫ئەمریكا لە ساڵی ‪ 2002‬پێش هێرشی سەربازی‬ ‫بكاتە سەر رژێمی بەعس دیراسەی زۆری لە سەر‬ ‫بارودۆخی عێراق كردبوو كە بە چ شێوەیەك عێراق‬ ‫ب���ەرەو دیموكراسی تێپەر ب��ك��ات‪ )60(.‬زۆر هەوڵی‬ ‫دیمۆكراسی كردنی عێراقی دا و توانی كاریگەری‬ ‫ئیجابی لەسەر نووسینی دەستوری هەمیشەیی عێراق‬ ‫بە شێوەیەك هەبێت كە زۆربەی الیانەكانی سیاسی‬ ‫عێراق كۆی دەنگیان لەسەر هەبێت و بۆ یەكەمین‬ ‫جاریش هەڵبژاردنی ئ��ازاد لە س��ەراس��ەری عێراق‬ ‫بكرێت‪ )61(،‬بەاڵم لەبەر دەستێوردانی ده‌وڵه‌تەكانی‬ ‫دراوس��ێ لە ناو كاروباری ناوخۆی عێراق كە هەر‬ ‫ی��ەك دەیویست بەرژەوەندییەكانی خ��ۆی بە دەست‬ ‫بێنێت و ترسیان لە ئەوە هەبوو ئەگەر عێراق بكرێتە‬ ‫دیمۆكراسی كاریگەری لەسەر دیمۆكراتیزە كردنی‬ ‫كۆمەڵگاییەكانی ئەوانیش هەبێت‪ .‬بۆیە بە شێوەكانی‬ ‫جۆراوجۆر كێشەیان بۆ پرۆسەی دیموكراسی عێراق‬ ‫دروس��ت دەك���رد‪ )62(.‬س��ەرەرای ئ��ەوەش قەیرانەكانی‬ ‫ن��اوخ��ۆی عێراق لە س��ەرەت��ای دام��ەزران��دن��ی تاكۆ‬ ‫رووخ��ان��ی رژێ��م��ی ب��ەع��س رەن��گ��دان��ەوەی ل��ە سەر‬ ‫پرۆسەی دیموكراسی كردنی عێراق هەبوو‪ .‬ئەمەش‬ ‫بوونە هۆی ئەوەی كە ئەمریكا بە ئاسانی نەتوانێت‬ ‫پرۆژەی دیمۆكراسی كردنی عێراق جێبەجێ بكات‪،‬‬ ‫بۆیە هەندێك گۆرانكاری لە ن��او سیاسەتەكانی‬ ‫ئەمریكادا رووی���ان دا‪ ،‬ب��ەاڵم ئەمەی كە گرنگ‬ ‫‪78‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫بوو ئەوە بوو كە ئەمریكا دەرڤەتێكی گونجاوی بۆ‬ ‫ئازادی راگەیاندن‪ ،‬حیزبەكان‪ ،‬هەڵبژاردنەكانی ئازاد‬ ‫و گەشەكردنی كۆمەڵگای مەدەنی لە ناو عێراق‬ ‫دروس��ت كرد‪ ،‬بۆ ئ��ەوەی عێراقیەكان بە شێوەیەكی‬ ‫نوێ ئیدارەی خۆیان بكەن‪ .‬ئێستاش فەزای سیاسی‬ ‫و كۆمەاڵیەتی عێراق بە شێوەیەك گۆراوە كە وەكو‬ ‫رابردوو هێ كەس نەتوانێت لە رێگای كودەتا دەسەاڵت‬ ‫بە دەست بگرێت و بە شێوەیەكی دیكتاتۆری تا زیندوو‬ ‫بێت دەسەاڵت لە دەست نەدات‪ .‬ئەمەش كاریگەری‬ ‫ئیجابی لە سەر پرۆسەی دیمۆكراتیزە كردنی عێراق‬ ‫و هەرێمی كوردستان هەیە‪.‬‬ ‫بەشی سێ ‪ -‬كۆمەڵگای مەدەنی و هەرێمی كوردستان‬ ‫‪ - 1‬یاساكانی هەرێمی كوردستان بۆ رێكخراوەكانی‬ ‫كۆمەڵگای مەدەنی‪ .‬‬ ‫یاساكانی هەرێمی ك��وردس��ت��ان س��ەب��ارەت بە‬ ‫كۆمەڵگای مەدەنی دابەشی دوو دەستە ك��راون‪.‬‬ ‫كۆمەڵە و رێكخراوەكانی ناحكومی لە هەرێمی‬ ‫كوردستاندا‪ .‬لە دەیانی ‪ 90‬رێكخراوەكانی كۆمەڵگای‬ ‫مەدەنی لە ناو یاساكانی پارلەمانی كوردستاندا تەنیا‬ ‫كۆمەلەكانی ناوخۆی هەرێمی كوردستان بوونە‪ ،‬كە‬ ‫لە پارلەمانی كوردستان یاسای كۆمەڵەی هەرێمی‬ ‫كوردستانی عێراق ژمارە ‪18‬ی ساڵی ‪ 1993‬ی بۆ‬ ‫دەرچ��ووە كە لە م��ادەی یەك بەو شێوەیە پێناسەی‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��ە دەك����ات‪ ،‬ك��ۆم��ەڵ��ە كەسێكە سیفەتێكی‬ ‫هەمیشەییان هەیە و بریتین ل��ە چەند كەسێكی‬ ‫ئاسایی یان مەعنەوی بۆ مەبەستێك كە قازانجی‬ ‫مادی تێدا نەبێت‪ ،‬كە هەموو یانە‪ ،‬رێكخراو‪ ،‬یەكێتی‪،‬‬ ‫مەڵبەندی رۆشنیری و كۆمەاڵیەتی‪ ،‬سەندیكا و‬ ‫دەزگ��ای خێرخوازی كۆمەڵەن و حوكمەكانی ئەم‬ ‫یاسایە دەیان گرێتەوە‪ ،‬ئەگەر كۆمەڵە مەبەستێكی‬ ‫تایبەتیان هەبێت‪ ،‬ئەو كات ئەو كۆمەاڵنە بە پێ‬ ‫(‪)63‬‬ ‫مەبەستی خۆیان پۆلیـن دەكرێن‪.‬‬ ‫لەبەر رۆڵی گرنگی رێكخراوەكانی ناحكومی‬ ‫لەسەر ئاستی جیهانی و ناوخۆی هەرێمی كوردستان‪،‬‬

‫پارلەمانی كوردستان یاسای رێكخراوە كوردستانییە‬ ‫غەیرە حكومییەكانی هەرێمی كوردستان ژمارە ‪15‬‬ ‫ی ساڵی ‪ 2001‬ی دەرك��رد‪ .‬لە ناو ئەم یاسایەدا‬ ‫ب��ەو شێوەیە پێناسەی رێكخراوەكانی ناحكومی‬ ‫كراوە كە رێكخراو دەستەیەكی سەربەخۆی غەیری‬ ‫حكومییە كە لە چەند كەسانێك پێك هاتووە‪ ،‬بۆ‬ ‫وەدی��ه��ێ��ن��ان��ی ئامانجەكانی خ��ۆی ل��ە ب���واری بە‬ ‫هانا چ��وون و ئاوەدانكردنەوە و بزاڤی مرۆڤایەتی‬ ‫ل��ە ه��ەرێ��م��دا دادەم������ەزرێ‪ ،‬ئ��ەم رێ��ك��خ��راوە دوای‬ ‫وەرگ��رت��ن��ی رەزام��ەن��دی وەزی���ری ن��اوخ��ۆ دەتوانێت‬ ‫چاالكی مرۆڤایەتی خۆی لە دەرەوەی هەرێمیشدا‬ ‫پیادە بكات‪ ،‬ب��ەاڵم زۆر لە هاواڵتیانی هەرێمی‬ ‫كوردستان و عێراق لە ن��او هەرێمی كوردستاندا‬ ‫لەگه‌ڵ رێكخراوەكانی نێو ده‌وڵه‌تی كاریان دەكرد‪ ،‬ئەم‬ ‫یاسایەش هێ ئاماژەیەكی بە ئەوان نەدا بوو‪ ،‬بۆیە‬ ‫پارلەمانی كوردستان بریاری ژمارە ‪2002 /3 /16‬‬ ‫بۆ كاركردنی هاواڵتیان لە رێكخراوە نێوده‌وڵه‌تی و‬ ‫بیانییە غەیری حكومییەكان دەركرد‪ .‬بەپێی ئەم بریارە‬ ‫هاواڵتیانی هەرێمی كوردستان و هەر عێراقیەكیش كە‬ ‫لە هەرێمیدا نیشتەجێن و ئارەزوو دەكەن لە رێكخراوە‬ ‫نێو ده‌وڵه‌تی (‪ )NGO‬یان لە كۆمپانیا بیانییە وەگەر‬ ‫كەوتووەكانی ناو هەرێم‪ ،‬ئیش بكەن‪ ،‬پێویستە كە‬ ‫مۆلەت لە وەزی��ری ناوخۆ وەرگ��رن‪،‬ئ��ەم مۆلەتەش‬ ‫تەنیا بۆ ساڵێك دەبێت بەاڵم دەتوانرێت كە ماوەكەی‬ ‫درێژ بكرێتەوە(‪ )64‬كەم و كورتی زۆر لە ناو یاسای‬ ‫رێكخراوە كوردستانییە غەیرە حكومییەكانی هەرێمی‬ ‫كوردستان ژمارە ‪ 15‬ساڵی ‪ 2001‬دا هەبوو‪ .‬بۆیە‬ ‫یاسای رێكخراوە ناحكومییەكان لە هەرێمی كوردستان‬ ‫ژمارە ‪ 1‬ساڵی ‪ 2011‬دەرچوو‪ .‬لە مادەی یەكی ئەم‬ ‫یاسایەدا بەو شێوەیە پێناسەی رێكخراوی ناحكومی‬ ‫دەكات‪ ،‬رێكخراوی ناحكومی كە كۆمەڵێك كەسی‬ ‫ئاسایی ی��ان مەعنەوی بە گ��وێ��رەی حوكمەكانی‬ ‫ئەم یاسایە خاوەن كەسایەتیەكی معنەوییە و هەواڵ‬ ‫بۆ جێگەیاندنی ئامانج دەدات‪ ،‬كە داب��ەش كردنی‬ ‫قازانجی تێدا نییە‪ .‬لەو یاسایەدا لە جیاتی ئەوەی كە‬

‫مۆلەت لە وەزیری ناوخۆ وەر بگرێت لە فەرمانگەی‬ ‫كە سەر بە ئەنجومەنی وەزیرانە ناو تۆمار دەكرێت‪.‬‬ ‫ل��ە ئ��ەم یاسایە باسی رێكخراوەكانی ناحكومی‬ ‫كوردستان‪ ،‬ع��ێ��راق‪ ،‬بیانی و ت��ۆری رێكخراوەكان‬ ‫ك��راوە‪ .‬رێكخراوەكانی ناحكومی كوردستان بە بێ‬ ‫ئەوەی كە مۆلەت لە وەزیری ناوخۆ وەرگرن دەتوانن‬ ‫بەشەكانی خۆیان لە ده‌وڵه‌تەكانی تر بكەنەوە‪ ،‬یان‬ ‫بە بێ ئ��ەوەی كە ئاگاداری وەزی��ری ناوخۆ بكەن‬ ‫دەتوانن یارمەتی لە دەرەوە وەربگرن‪ )65(.‬ئەم یاسایە‬ ‫زۆر لە یاسای ژمارە ‪ 15‬ساڵی ‪ 2001‬ئازادی زیاتر‬ ‫بە رێكخراوەكانی ناحكومی لە هەرێمی كوردستان‬ ‫دەدات‪ ،‬ب��ەاڵم ئەم یاسایەش كەم و كورتی زۆری‬ ‫تێدایە و پێویستە كە لە داهاتوو یاسایەكی باشتر بۆ‬ ‫رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی دەربكرێت‪ .‬‬ ‫‪ - 2‬موسساتی كۆمەڵگای مەدەنی لە هەرێمی‬ ‫كوردستان‪ .‬‬ ‫سێ جۆری رژێمی سیاسی هەیە‪،‬رژێمەكانی‬ ‫داخراو‪،‬نێوە داخراو و كراوە‪،‬كە كۆمەڵگای مەدەنی‬ ‫لە ناو هەر یەك لەو رژێمانەی سیاسی جیاوازی‬ ‫لەگه‌ڵ ئەوی تر هەیە‪ )66(.‬هەرێمی كوردستان تا‬ ‫پێش رووخانی رژێمی بەعس سیستمی سیاسی بە‬ ‫شێوەی دوو ئیدارەی حیزب ‪ -‬حكومەت لە هەولێر و‬ ‫سلێمانی هەبوو كە هەر دوو ئیدارە سیستمی سیاسیان‬ ‫تەواو داخراو بوون‪،‬بۆیە رێكخراوەكانی كۆمەڵگای‬ ‫مەدەنی لە ئ��ی��دارەی سلێمانی س��ەر بە یەكێتی و‬ ‫ئ��ی��دارەی هەولێریش س��ەر ب��ە پ��ارت��ی ب���وون‪ .‬هەر‬ ‫بۆیەش رێكخراوەكانی گرنگ وەكو رۆژنامەنووسان‪،‬‬ ‫مامۆستایان‪ ،‬پارێزەران و هتد‪ ،‬هەر یەك لە ئەوان‬ ‫دابەشی دوو رێكخراو كرا بوون‪ ،‬كە یەكیان سەر بە‬ ‫یەكێتی و ئەوی تریش سەر بە پارتی بوون‪ .‬لە دوای‬ ‫رووخانی رژێمی بەعس و بە تێكەاڵ بوونی هەردوو‬ ‫ئیدارەی هەولێر و سلێمانی بەو شێوەیە رێكخراوەكانی‬ ‫كۆمەڵگای مەدەنیش تێكەڵ ك��ران‪ .‬ئێستا بەپێ‬ ‫رێككەوتننامەی ئیستراتیژی نێوان پارتی و یەكێتی‬ ‫ب��ەرپ��رس��ەك��ان��ی ئ��ەم رێ��ك��خ��راوان��ەی گ��رن��گ وەك��و‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪79‬‬

‫رۆژنامە نووسان‪ ،‬مامۆستایان‪ ،‬پارێزەران و هەندێك‬ ‫رێكخراوی تر لە ژێر دەسەاڵتی ئەو دوو حیزبە دانە‬ ‫و ئەو دوو حیزبە دیار دەكەن كە چ كەسێك لە ناو‬ ‫ئەو رێكخراوانەدا دەسەاڵت بە دەست بگرن‪ .‬ئەمەش‬ ‫كاریگەری لەسەر ئەوە دەبێت كە ئەو رێكخراوانە زۆر‬ ‫لە دژی سیاسەتەكانی ئەم حیزبانە رانەوەستن‪ ،‬هەر‬ ‫چەند ئێستا كە ئەو دوو حیزبە بە پێ رێككەوتنی‬ ‫ئیستراتیژی منافسەی یەكتر ناكەن‪ ،‬بەاڵم ئەمە‬ ‫كاتیە ل��ە داه��ات��وو ئ��ەم دوو حیزبەش منافسەی‬ ‫سیاسی لەگه‌ڵ یەكتر دەكەن و دەبێتە هۆی ئەوەی‬ ‫كە كۆمەڵگای مەدەنی چاالكتر و ئەكتیوتر بكرێت‬ ‫و زی��ات��ر بكەوێتە خزمەتی كۆمەڵگا‪ .‬س���ەرەرای‬ ‫ئ��ەوە هەندێك فاكتەر كاریگەریان لەسەر چاالك‬ ‫بوونی كۆمەڵگای مەدەنی لە هەرێمی كوردستان‬ ‫هەیە‪ .‬یەك‪ :‬ئەمریكا لە دوای رووخانی رژێمی‬ ‫بەعس بە هەموو شێوەیەك هەوڵ دەدا كە یارمەتی‬ ‫رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی عێراق و هەرێمی‬ ‫كوردستان بدات‪ .‬دوو‪ :‬رێكخراوەكانی نێوده‌وڵه‌تی لە‬ ‫دوای رووخانی رژێمی بەعس زۆر بە ئاسانتر لە‬ ‫سەردەمی رژێمی بەعس دەتوانن كە كار لە عێراق و‬ ‫هەرێمی كوردستان بكەن و پەیوەندیان لەگه‌ڵ هەندێك‬ ‫لە رێكخراوەكانی كۆمەڵگای م��ەدەن��ی هەرێمی‬ ‫كوردستان هەیە‪ .‬سێ‪ :‬بەشی ‪ %17‬داهاتی نەوتی‬ ‫عێراق بۆ هەرێمی كوردستان كاریگەری لەسەر باشتر‬ ‫بوونی ژیانی ئابووری هاواڵتیانی هەرێمی كوردستان‬ ‫هەیە‪ .‬چ��وار‪ :‬ك��ران��ەوەی ف��ەزای سیاسی عێراق و‬ ‫هەرێمی كوردستان لە دوای رووخانی رژێمی بەعس‬ ‫كاریگەری لەسەر ئ��ەوە هەبوو كە زیاتر لە هەزار‬ ‫رێكخراوی كۆمەڵگای م��ەدەن��ی لە ن��او هەرێمی‬ ‫كوردستان دروست بكرێت و لە بوارەكانی سیاسی‪،‬‬ ‫كلتووری‪ ،‬گەنجان‪ ،‬ئافرەتان‪ ،‬مندااڵن‪ ،‬رۆشنبیری‪،‬‬ ‫فەلسەفی و فیكری‪ ،‬پ��ەروەردەی��ی‪ ،‬تەندروستی‪،‬‬ ‫كشتوكاڵی‪ ،‬ژینگە و مافی مرۆڤ بە شێوەكانی‬ ‫جۆراوجۆر كار بكەن‪ ،‬بۆیە هێ الیەنێكی سیاسی‬ ‫ناتوانێت دەس��ت بە سەر هەموو ئەم رێكخراوانەدا‬ ‫‪80‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫بگرێت و هەندێك لەو رێكخراوانە سەربەخۆ بن و‬ ‫كاریگەری ئیجابیان لەسەر پرۆسەی دیمۆكراتیزە‬ ‫كردنی هەرێمی كوردستان هەیە ئانتۆنی گیدێنز‬ ‫لە ناو پەرتۆكی رێگای سێیەم دەلێت پێویستە كە‬ ‫ده‌وڵه‌ت یارمەتی رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی‬ ‫ب��دات‪ ،‬ئەگەر یارمەتی ب��دات ئ��ەوە دەبێتە هۆی‬ ‫ئەوەی كە تەنیا خەلكانی دەولەمەند بتوانن (‪)NGO‬‬ ‫یەكان دابمەزرێنن و خەلكانی هەژاری كۆمەڵگا هەر‬ ‫چەند كە تواناییان هەبێت لە بەر ه��ەژاری و بێ‬ ‫پارەیی ناتوانن كە موسساتی كۆمەڵگای مەدەنی‬ ‫داب��م��ەزری��ن��ن‪ ،‬ئ��ەگ��ەر س��ەی��ری كۆمەڵگایەكانیش‬ ‫بكەین دەبینین ك��ە خەلكانی دەول��ەم��ەن��د كەمتر‬ ‫لە جیاوازییەكانی كۆمەاڵیەتی هەست بە كێشە‬ ‫دەكەن‪ ،‬بەاڵم خەلكانی هەژار لە بەر جیاوازییەكانی‬ ‫كۆمەاڵیەتی زیاتر هەست بە جیاوازی و كێشە لە ناو‬ ‫كۆمەڵگادا دەكەن و ئەوان پێویستیان زیاتر بە ئەوە‬ ‫هەیە كە موسساتی كۆمەڵگای مەدەنی دابمەزرێنن‪،‬‬ ‫بۆیە پێویستە كە ده‌وڵه‌ت بە شێوەیەك تداخول بكات‬ ‫كە بتوانێت رێفۆرمی سیستمی م��ەدەن��ی لە ناو‬ ‫كۆمەڵگادا بكات‪ )67(.‬لە هەرێمی كوردستان ده‌وڵه‌ت‬ ‫ئەم شتە لەبەر چاو ناگرێت‪ ،‬بەڵكو زیاتر لە سەر‬ ‫بنەمای حیزبایەتی‪ ،‬خزمایەتی و دۆستایەتی و‬ ‫واستەكردن ه��اوك��اری رێكخراوەكانی كۆمەڵگای‬ ‫مەدەنی دەك��ات‪ .‬رێكخراو هەیە كە زیاتر لە ‪120‬‬ ‫ملیۆن دینار وەردەگرێت و رێكخراویش هەیە كە لە‬ ‫دوو ملیۆن دینار كەمتر وەردەگرێ‪ .‬هەندێك خەلكیش‬ ‫هەیە كە رێكخراویان تۆمار كردووە تەنیا بۆ ئەوەی‬ ‫كە هەندێك پارە لە حكومەت وەرگرن بە بێ ئەوەی‬ ‫كە هێ چاالكییەك بكەن‪ ،‬ئەمەش جۆرە گەندەلییەك‬ ‫دروس���ت دەك���ات‪ .‬بۆیە پێویستە ك��ە حكومەت بە‬ ‫شێوەیەكی ورد چاودێری ئەم رێكخراوانە بكات و لە‬ ‫سەر بنەمای خزمەتكردنیان بۆ بەرژەوەندی گشتی‬ ‫هاوكاریان بكات‪ .‬‬ ‫‪ - 3‬راگەیاندن‪.‬‬ ‫پەیوەندییەكانی ئیلكترۆنیكی و كەنالەكانی‬

‫تەلەفزیۆنی فەزایی لەسەردەمی ئێستادا كاریگەری‬ ‫یەكجار زۆریان لەسەر زیاتر بوونی رۆڵی مەدەنی و‬ ‫رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی هەیە‪ )68(.‬ئێستا‬ ‫رێگاگرتن لە توانای هاواڵتیان بۆ ئەوەی كە زانیاری‬ ‫بە دەست بێنن و پەیوەندی لەگه‌ڵ یەكتر و گۆرینەوە‬ ‫فكرەكانیان لە ناو كۆمەڵگادا لەناو چووە‪،‬ئەمەش‬ ‫بوویتە هۆی ئەوەی كە لە ناو بۆنیادەكانی پانتای‬ ‫گشتی گۆرانكاری گەورە بكرێت‪ )69(.‬كەنالەكانی‬ ‫راگ��ەی��ان��دن وەك��و بەشێك لە كۆمەڵگای مەدەنی‬ ‫دەتوانێت كە بەرگری لە خواستەكانی هاوالتیان لە‬ ‫بەرامبەر دەسەالتی ده‌وڵه‌تی بكات‪ )70(.‬جەوهەری‬ ‫دیمۆكراسی ئ��ەوەی��ە كە هاواڵتیان ماڤی ئەوەیان‬ ‫(‪)71‬‬ ‫هەبێت كە دەنگی خۆیان بە خەڵك رابگەینن‪.‬‬ ‫پێش تر هاواڵتیان ئەو تواناییەیان نەبوو كە دەنگی‬ ‫خۆیان بە خەڵك رابگەینن‪ ،‬بەاڵم ئێستا ئینترنێت ئەو‬ ‫تواناییە بە هاوالتیان دەدات كە نەك تەنیا بتوانن‬ ‫زانیاری بە دەست بێنن بەڵكو خۆشیان دەتوانن لە‬ ‫رێگای دروس��ت كردنی وب سایت (‪)web site‬‬ ‫فەیسبۆك (‪ )facebook‬و تۆیتر (‪ )Twitter‬دەنگی‬ ‫خۆیان بەخەڵكانی تر بگەینن‪ )72(.‬ئەمەش بوویتە‬ ‫هۆی ئ��ەوەی كە پانتای تایبەت و گشتی لە ناو‬ ‫كۆمەڵگادا پێكەوە گرێ بدرێت‪ .‬بە كەڵك وەرگرتن لە‬ ‫كەنالەكانی راگەیاندن ئەمرۆ دەتوانرێت كە شتەكانی‬ ‫زۆر بچوكیش لەسەر ئاستی گشتی و گ��ەورەی‬ ‫ن��اوخ��ۆی و جیهانی ب�ڵاو ب��ك��ری��ت��ەوە(‪ )73‬ئەمەش‬ ‫كاریگەری ئیجابی لەسەر بەشداری هاوالتیان لە‬ ‫ناو پرۆگرامەكانی مەدەنی ناو كۆمەڵگای خۆیان‬ ‫دەبێت‪ )74(.‬ئەم شتانە نیشان دەدەن كە راگەیاندن و‬ ‫كۆمەڵگای مەدەنی پەیوەندییەكی نزیكیان لەگه‌ڵ‬ ‫یەكتر هەیە‪ .‬دەتوانین بلێین كە راگەیاندن بزوێنەرێكی‬ ‫گەورەیە بۆ چاالك كردنی رێكخراوەكانی كۆمەڵگای‬ ‫م��ەدەن��ی ل��ەن��او كۆمەڵگایەكاندا‪ .‬رێكخراوەكانی‬ ‫كۆمەڵگای مەدەنی ئێستا بە ئاسانی لە رێگای‬ ‫ئینترنێت لە سەر ئاستی جیهانی دەتوانن پەیوەندی‬ ‫لەگه‌ڵ یەكتر دروست بكەن‪،‬تاكۆ هاوكاری و كەلك‬

‫لە زانیارییەكانی یەكتر وەربگرن‪.‬‬ ‫كۆمەڵگای مەدەنی هەرێمی كوردستانیش وەكو‬ ‫بەشەكانی تری جیهان ئەم دەرفەتەی بۆ روخساوە‬ ‫كە كەلك لە تەكنۆلۆژیای راگەیاندن وەرگرێت‪.‬‬ ‫ب��ۆ ئ����ەوەی ك��ە پ��رۆگ��رام��ەك��ان و زان��ی��اری��ەك��ان��ی‬ ‫خۆیان بە نرخێكی كەم و زۆر بە ئاسانی لە ناو‬ ‫كۆمەڵگای هەرێمی كوردستان و لەسەر ئاستی‬ ‫جیهانی باڵو بكەنەوە‪ ،‬لە رێگای ئینترنێت بە بێ‬ ‫ئ��ەوەی كە پارەیەكی زۆر خ��ەرج بكەن بە ئاسانی‬ ‫دەتوانن پەیوەندی لەگه‌ڵ رێكخراوەكانی ناحكومی‬ ‫تری جیهانی دروس��ت بكەن‪ ،‬بۆ ئ��ەوەی بتوانن لە‬ ‫ئەزموونی ئەوان و هاوكاریان كەلك وەرگرن‪ .‬ئێستا‬ ‫بە دەیان وب سایتی ئیلكترۆنیكی كوردی‪ ،‬چەندین‬ ‫كەنالی تەلەفزیۆن و رادیۆی لۆكالی و فەزایی‪،‬بە‬ ‫دەیان رۆژنامە و گۆڤاری جۆراوجۆری رۆژانە لە‬ ‫ناو هەرێمی كوردستان باڵو دەكرێنەوە‪ ،‬هێ الیەنێك‬ ‫ناتوانێت رێگریان لێ بكات بۆ ئ��ەوەی هاوالتیان‬ ‫نەتوانن زانیاری بە دەست بێنن‪ .‬ئێستا هاواڵتیانی‬ ‫هەرێمی كوردستان سال بە سال زیاتر دەبنە خاوەنی‬ ‫ئینترنێت لە ناو ماڵەكانی خۆیاندا‪ .‬دەتوانین بلێین‬ ‫كە زۆربەی ماڵەكانی هەرێمی كوردستان تەلەفزیۆن‬ ‫و سەتەالیتیان هەیە‪ .‬بۆیە بە ئاسانی دەتوانن كە‬ ‫لە كەنالەكانی ج��ۆراوج��ۆری ناوخۆیی و دەرەك��ی‬ ‫زانیاری سەبارەت بە ناوخۆی هەرێمی كوردستان‬ ‫و جیهان بە دەست بێنن‪ .‬ئەمەش كاریگەری لەسەر‬ ‫هۆشیاری سیاسی‪ ،‬كۆمەاڵیەتی و رۆشنبیری‬ ‫زی��ات��ری كۆمەڵگای هەرێمی كوردستان هەیە و‬ ‫دەبێتە هۆی چاالكتر بوونی كۆمەڵگای مەدەنی لە‬ ‫هەرێمی كوردستاندا‪.‬‬ ‫‪ -4‬خۆپێشاندانەكانی ‪ 17‬شوبات و كۆمەڵگای‬ ‫مەدەنی‪ .‬‬ ‫لەروانگەی میشل فۆكۆ دژایەتی كۆمەاڵیەتی‬ ‫شتێكی سروشتیە و پەیوەندییەكی گرنگ لە ناو‬ ‫ده‌وڵه‌تەكانی مۆدێرن دروست دەكات و دەبێتە هۆی‬ ‫ئەوەی الیەنەكانی جیاواز لە ناو ده‌وڵه‌تی مۆدێرن‬ ‫(‪)75‬‬

‫گۆڤارى موساسير ‪81‬‬

‫لەگه‌ڵ یەكتر بژین‪ .‬هەندێك لە كۆمەڵگاییەكان لە‬ ‫جیاتی ئەوەی كە ئەو توندوتیژیانە چارەسەر بكەن‬ ‫فكر لە سەركوت كردنی ئەم توندتیژیانە دەكەنەوە‪،‬‬ ‫خۆیان دەخنە ناو مەترسیەكی گەورەدا‪ )76(.‬چۆنكە‬ ‫دیمۆكراسیەت ئەمرۆ تەنیا وەكو پرۆژەیەكی خەیاڵی‬ ‫سەیر ناكرێت بەلكۆ بوویتە پێویستیەكی سیاسی بۆ‬ ‫كۆمەڵگای شارستانی و هەر دواخستنێك بۆ دیمۆكراتیزە‬ ‫كردنی كومەلگا‪،‬دەرئەنجامەكەی كۆمەڵگا دەخاتە‬ ‫ب��ەر تەقینەوەیەكی كۆمەاڵیەتی‪،‬سیاسی‪،‬هەموو‬ ‫ئەگەر و مەترسیەك لەناو كۆمەڵگا دروست دەكات‪.‬‬ ‫(‪ )77‬رێ��ك��خ��راوەك��ان��ی كۆمەڵگای م��ەدەن��ی بەهێز‬ ‫دەتوانن كاریگەریان لە سەر ئەوە بكەن كە توندوتیژی‬ ‫لەناو كۆمەڵگا كەمتر بكرێت(‪ )78‬و رێگا لە هەندێك‬ ‫الیەن و گروپەكان بگرن كە دەیانەوێت ئەمرازەكانی‬ ‫توندوتیژی لە ن��او كۆمەڵگادا بۆ مەبەستەكانی‬ ‫تایبەتی خۆیان بە كار بێنن(‪ )79‬كۆمەڵگای مەدەنی‬ ‫بەهێز رۆڵی راستەوخۆی لە دارێژتنی سیاسەتەكانی‬ ‫گشتی كۆمەڵگادا هەیە(‪ )80‬خۆپێشاندانەكانی ‪17‬‬ ‫شوبات لە ب��ەر ئ��ەوە ب��ووە كە فەساد و گەندەلی‬ ‫ئیداری زۆر لەناو داموو دەزگایەكانی حكومەتی‬ ‫هەرێمی كوردستان هەبووە‪ .‬هەندێك لە بەرپرسەكانی‬ ‫حكومی دەس��ەاڵت��ی��ان ب��ۆ ك��ۆك��ردن��ەوەی پ���روت و‬ ‫سامان بە ك��ار هێناوە‪ .‬گەندەلی لە ن��او هەندێك‬ ‫لە پرۆژەكانی حكومی ه��ەب��ووە‪ ،‬خەڵكانێكی كە‬ ‫واستەیان هەبووە پرۆژەكانی حكومیان وەر دەگرت‪،‬‬ ‫ئەمەش كاریگەری لەسەر ئەوە هەبووە كە پرۆژەكان‬ ‫بە شێوەیەكی دروس��ت ئەنجام نەدرێت‪ .‬هەندێك لە‬ ‫بەرپرسەكان لەناو ك��اروب��اری ب��ازاری��ش تداخۆلیان‬ ‫هەبووە و ئەمەش كاریگەری سلبی لە سەر ژیانی‬ ‫بازارییەكان ك��ردووە‪ ،‬بەشێوەیەك دەتوانین بلێین كە‬ ‫سیاسەت رەنگی بازرگانی و تجاری و كۆ كردنەوەی‬ ‫پروت و سامانی بۆ هەندێك بەرپرسەكان بە خۆوە‬ ‫گرتبوو‪ ،‬ئەم هۆكارانە كاریگەریان لەسەر ئەوە هەبوو‬ ‫كە خەڵك لە دەسەالت نارازی بن و زۆر هەست بە‬ ‫ناعەدالەتی بكەن‪ .‬هۆكارەكانی تر وەكو گەشەكردنی‬ ‫‪82‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫جیلی گەنج لە ناو كۆمەڵگای كوردی و زۆر بوونی‬ ‫رێژەی بێكاری لە ناو ئەو جیلەدا و خراپ بوونی‬ ‫ژیانی ئابووریان‪ .‬دامەزراندن بە شێوەیەكی واستە‬ ‫لە ن��او دام��وو دەزگایەكانی حكومەتی هەرێمی‬ ‫كوردستان كاریگەری لەسەر ئەوە هەبوو كە جیلی‬ ‫گەنج زیاتر هەست بە ناعەدالەتی كۆمەاڵیەتی‬ ‫بكەن و كاریگەری زۆریان لە خۆپیشاندانەكانی ‪17‬‬ ‫شوباتی ‪ 2011‬هەبێت‪ .‬رێكخراوەكانی كۆمەڵگای‬ ‫مەدەنیش لە هەرێمی كوردستان وەكو پێشتریش كە‬ ‫باسمان كرد لە حالەتی گەشەكردن دانە و كاریگەری‬ ‫زۆری��ان لە سەر كۆ كردنەوەی دەنگی ن��ارازی ئەو‬ ‫هاواڵتیانە هەبووە‪ ،‬بۆ ئەوەی خۆپێشاندان لە دژی‬ ‫دەسەاڵت بۆ چاكسازی لە ناو داموو دەزگایەكانی‬ ‫حكومەتی هەرێمی كوردستان بكەن‪.‬‬ ‫شەپۆلەكانی دیموكراتیزە بوونی رۆژهەاڵتی‬ ‫ن��اوەراس��ت ب��ە تایبەت ل��ە تونیس‪،‬میسر و یەمەن‬ ‫كاریگەریان لەسەر ئەوە هەبووە كە خەڵكی كوردستان‬ ‫‪ 17‬شوبات خۆپێشاندان بكەن‪ ،‬بەاڵم لەبەر ئەوەی كە‬ ‫سیستمی سیاسی هەرێمی كوردستان بە شێوەیەكی‬ ‫ت��ەواو داخ��راو وەك��و ده‌وڵه‌تەكانی تری رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەراست نەبووە و حالەتێكی نێوە ك��راوەی هەبووە‬ ‫و ئۆپۆزیسیۆنیش لە هەرێمی كوردستان وجودی‬ ‫هەبووە‪ ،‬ئەمەش كاریگەری لەسەر ئەوە هەبوو كە‬ ‫نارازی هاوالتیان وەكو سیستمەكانی تەواو داخراوی‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەراست لە سەر یەكتر كۆ نەكرێتەوە و‬ ‫وەكو بومبێك بتەقێتەوە‪ .‬هەر چەند كە ئۆپۆزیسیۆن‬ ‫بە شێوەیەكی فەرمی پاڵپشتی خۆپێشاندانیان كرد‬ ‫و خۆشیان بەشداریان لە خۆپێشاندانەكاندا كرد و‬ ‫چەند هاوالتی و پۆلیس گیانیان لە دەست دا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بە ب��ەراورد لەگه‌ڵ ده‌وڵه‌تەكانی تری رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەراستدا هەرێمی كوردستان حالەتێكی زۆر هێمن‬ ‫تری هەبوو و داواكاری خەڵك بۆ چاكسازی بووە‪.‬‬ ‫ئۆپۆزیسیۆنیش پ���رۆژەی چاكسازی تایبەت بە‬ ‫خۆیان هەبوو‪ ،‬بۆیە لەگه‌ڵ حیزبەكانی دەس��ەاڵت‬ ‫گفتوگۆیان كرد تاكۆ بەرێككەوتن لە ناو هەموو‬

‫الیەنەكانی سیاسی هەرێمی كوردستان چاكسازی‬ ‫ئەنجام بدرێت‪ .‬ئەمەش بە پێچەوانەی ده‌وڵه‌تەكانی‬ ‫تری رۆژهەاڵتی ناوەراست بووە و كاریگەری ئیجابی‬ ‫لەسەر هێور بوونەوەی بارودۆخی هەرێمی كوردستان‬ ‫هەبووە‪.‬‬ ‫بەشی چوار ‪ -‬كۆمەڵگای مەدەنی و پانتایی‬ ‫كۆمەڵگای كوردستان‬ ‫‪- 1‬دروست كردنی پەیوەندییەكانی ئۆرگانیكی‪.‬‬ ‫جیهان بە شێوەیەكی ب��ەردەوام لە گۆرانكاری‬ ‫دایە‪ ،‬ئەم گۆرانكاریانە كاریگەریان لەسەر هەموو‬ ‫بوارەكانی ژیانی مرۆڤ دا دەبێت‪ .‬هەر لە سەدەكانی‬ ‫‪ 18‬تاكۆ ئەمرۆ بەشێوەیەك لە شێوەكان زانایەكان‬ ‫باسی گۆرانكاری ك��ردن لە ن��او پەیوەندییەكانی‬ ‫مرۆڤ و كۆمەڵگای مەدەنی لە ناو كۆمەڵگادا‬ ‫دەك��ەن‪ .‬لە روانگەی هێگل‪ ،‬ماركس و فرگۆسۆن‬ ‫كۆمەڵگای مەدەنی بە شێوەیەكی هێمن لە تێپەربوونی‬ ‫قۆناغی جوتیاری بۆ قۆناغی پیشەیی دروس��ت‬ ‫ك��راون‪ .‬كاریگەریان لەسەر ئ��ەوە هەبووە كە داموو‬ ‫دەزگایەكانی كۆمەاڵیەتی كە لەسەر بنەمای عائیلە‬ ‫دروس��ت ك��راب��وون‪ )81(،‬پەیوەندییەكانی خزمایەتی و‬ ‫عشایەری بە شێوەیەكی هێمن ب��ەرەو الواز بوون‬ ‫ببەت‪ .‬دۆركهایم لە ناو پەرتوكی داب��ەش كردنی‬ ‫كار باسی ئەوە دەكات كە دابەش كردنی كار لە ناو‬ ‫كۆمەڵگادا دەبێتە هۆی ئەوەی كە گۆرانكاری لە‬ ‫ناو پەیوەندییەكانی كۆمەاڵیەتی دا دروست بكرێت و‬ ‫پەیوەندییەكان لە حالەتی مێكانیكی بەرەو حالەتی‬ ‫ئۆرگانیكی تێپەر ببێت و لە ناو پەیوەندییەكانی‬ ‫ئۆرگانیكی دا موسساتی ج��ۆراوج��ۆری مەدەنی‬ ‫پەیدا دەبێت كە لەگه‌ڵ موسساتی سوننەتی دا‬ ‫جیاوازی هەیە‪ ،‬بەاڵم تاكو دروست بوونی موسساتی‬ ‫نوێ ئۆرگانیكی‪ ،‬كۆمەڵگا دووچ��اری قەیران و‬ ‫پرێشانی دەبێت‪ .‬چۆنكە موسساتی سوننەتی لە ناو‬ ‫كۆمەڵگادا بەها و قیمەكانی خۆیان لە دەست دەدەن‬ ‫و گرنگی یان نامێنێت و موسساتی نوێ مەدەنیشی‬ ‫لە س��ەرەت��ای دروس��ت ب��وون دان و پێگەیان لە ناو‬

‫كۆمەڵگادا بەهێز نەبووە‪،‬لەو حالەتەدا‪،‬كۆمەڵگا نە‬ ‫رەفتار بە بەهاو قیمەكان و موسساتی كۆن و نە‬ ‫رەفتار بە موسساتی نوێ دەك��ات‪ .‬ئەمەش دەبێتە‬ ‫هۆی ئەوەی كە لە ناو كۆمەڵگا قەیران و پەرێشانی‬ ‫دروست دەبێت بەاڵم بە تێپەڕبوونی كات موسساتی‬ ‫مەدەنی نوێ لە ناو كۆمەڵگادا جێگیر دەكرێن و‬ ‫حالەتی پەرێشانی و قەیرانی كۆمەڵگا لەناو دەچێت‪.‬‬

‫(‪)82‬‬

‫باسەكانی كۆمەلەكانی لۆكالی لە ناو سیاسەتی‬ ‫نوێشدا شتێكی بنەرەتیە‪ .‬ئێستا پارادایمی جیهانی‬ ‫بوون گووشاری زۆری لە سەر كۆمەلەكانی ناوچەیی‬ ‫و لۆكالی دروست كردووە و لەبەر ئەو گووشارانەی‬ ‫كە لە س��ەرەوە بۆ خ��وارەوە دورست دەكرێت پێویستە‬ ‫كە گرنگی زیاتر بە كۆمەڵگای لۆكالی بدرێت‪.‬‬ ‫چۆنكە پەیوەندییەكانی كۆمەاڵیەتی بە شێوەیەكی‬ ‫خێرا لە هەموو كۆمەڵگایەكاندا‪،‬بەها و قیمەكانی‬ ‫خۆیان لە دەست دەدەن و هەندێك لە پەیوەندییەكانی‬ ‫(‪)83‬‬ ‫ت��ری ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی جێگای ئ���ەوان دەگ���رن���ەوە‬ ‫ل��ەروان��گ��ەی ه��اب��رم��اس گرنگترین میتۆدەكانی‬ ‫گ��ەش��ەك��ردن‪ ،‬دارێ��ژت��ن��ی یاساكان و گەشەكردنی‬ ‫داموودەزگایەكانی نوێیە كە وەكو خالێكی سەنترالی‬ ‫و ئامانجی كۆتایی پرۆژەكەی دیار دەك��ات‪ .‬باس‬ ‫ل��ەوە دەك���ات ك��ە ه��ەم��وو ئ��ەو دام���وو دەزگ��ای��ان��ەی‬ ‫نوێ وەكو ئەمرازێكی سەرەكی كاریگەریان لەسەر‬ ‫یەكگرتوویی هاوالتیان لە ن��او ی��ەك كۆمەڵگای‬ ‫فرەالیان دا دەب��ێ��ت‪ )84(.‬ئانتونی گیدێنز دەلێت كە‬ ‫ئەو گۆرانكاریانەی جیهانی بوویتە هۆی ئەوەی كە‬ ‫هەستی یەكگرتوویی لە ناو كۆمەڵگا و هەندێك لە‬ ‫كۆمەلەكانی لۆكالی بەرەو الوازی یان لە ناو چوون‬ ‫بچێت‪ .‬ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی كە رێژەی تاوان‬ ‫و تاوانكاری لە ناو كۆمەڵگا و رێژەی تەالق دان‬ ‫لە ناو عائیلەكان زیاتر ببێت بۆ چارەسەر كردنی ئەم‬ ‫كێشانە پێویستە كە حكومەت رۆڵێكی گرنگی لە‬ ‫دروست كردنی كلتووری مەدەنی دا هەبێت‪،‬نابێت كە‬ ‫سیاسەتی گرنگی نەدان بە كۆمەڵگای مەدەنی لە‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪83‬‬

‫پێش بگرێت‪.‬‬ ‫ئێستا ئ���ەم گ��ۆران��ك��اری��ان��ەی جیهانی ب��وون‬ ‫كاریگەریان لەسەر كۆمەڵگای هەرێمی كوردستانیش‬ ‫هەیە‪ .‬پەیوەندییەكانی مێكانیكی وەكو عشایری‪،‬‬ ‫شێخ و مریدایەتی‪ ،‬ئاغا و رەعیەتی و تەنانەت‬ ‫پەیوەندییەكانی خزمایەتیش هەموویان رۆیشتینە‬ ‫ژێر پرسیار وەكو راب��ردوو نەماوە‪،‬ئێستا لە هەرێمی‬ ‫ك��وردس��ت��ان پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ان��ی ئ��ۆرگ��ان��ێ��ك��ی وەك��و‬ ‫پەیوەندییەكانی نوێی مەدەنی بە شێوەكانی جۆراوجۆر‬ ‫لە سەر بنەمای دابەش بوونی كار لە گەشەكردن دایە‬ ‫و جێگای پەیوەندییەكانی مێكانیكی دەگرنەوە‪ ،‬ئەم‬ ‫گۆرانكاریە حالەتی قەیران و نائارامی و پرێشانی‬ ‫ل��ە ن��او چین و ت��وێ��ژەك��ان��ی ك��ۆم��ەڵ��گ��ادا دروس��ت‬ ‫دەكات‪ .‬بە تایبەت لە ناو ئەم كەسانەی كە تەمەنیان‬ ‫لەسەرەوەیە‪ ،‬چۆنكە ئ��ەوان بە ئاسانی ناتوانن كە‬ ‫خ��ۆی��ان ل��ەگ�ه‌ڵ پەیوەندییەكانی ئۆرگانێكی دا‬ ‫بگونجێنن و پەیوەندییەكانی مێكانیكی لە بیر بكەن‪.‬‬ ‫تەنانەت كاریگەری خراپی لەسەر سیستمی سیاسی‪،‬‬ ‫كۆمەاڵیەتی و ئابووری هەرێمی كوردستانیش دەبێت‪.‬‬ ‫گەنجەكان و ئەو كسانەی كە خوێندەواریان هەیە‬ ‫بە ئاسانتر لە خەلكانی بە تەمەن دەتوانن لە ناو‬ ‫داموودەزگایەكانی مەدەنی نوێ خۆیان بگونجێنن‪.‬‬ ‫رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنیش لە هەرێمی‬ ‫كوردستان س��ەرەرای ئ��ەوەی كە هەر یەك بە پێی‬ ‫پسپۆری خۆی كار دەكات و ئامانجەكانی تایبەتیان‬ ‫هەیە كە بە رەشكاوانە لە ن��او پرۆگرامەكانیاندا‬ ‫خستیتیانەروو‪ .‬ئەمەش بە پێی توانایەكانیان لەگه‌ڵ‬ ‫یەكتر خزمەتی ب���ەرژەوەن���دی چین و توێژەكانی‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��گ��ا دەك����ەن‪ .‬ب��ە ش��ێ��وەی��ەك��ی ش�����اراوەش بە‬ ‫بێ ئ��ەوەی كە خۆشیان زۆر هەستی پێ بكەن‪،‬‬ ‫رۆڵێكی گرنگیان لە دروست كردنی پەیوەندییەكانی‬ ‫ئۆرگانێكی هەیە‪ .‬لە ناو ئەندامەكانی هەر یەك‬ ‫ل��ەو رێ��ك��خ��راوەدا‪ ،‬ج��ۆرە پەیوەندییەك دروس��ت بووە‬ ‫كە پەیوەندییەكی مێكانیكی نییە‪ ،‬بەڵكو لەسەر‬ ‫هەندێك لە پەیوەندییەكانی مەدەنی نوێیە‪ .‬ئەمەش‬ ‫(‪)85‬‬

‫‪84‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫بە شێوەیەك فراغەكانی پەیوەندییەكانی مێكانیكی‬ ‫ل��ە ن��او ك��ۆم��ەڵ��گ��ادا پ��ڕ دەك���ات���ەوە‪ ،‬دەب��ێ��ت��ە هۆی‬ ‫ئەوەی كە الواز بوونی پەیوەندییەكانی مێكانیكی‬ ‫كاریگەری كەمتری لەسەر ئەوان هەبێت‪ .‬بۆ ئەوەی‬ ‫كە خەڵكانی هەژار و ئافرەتان و خەلكانی پیریش‬ ‫بتوانن ئەم جۆرە پەیوەندیانە لەگه‌ڵ یەكتر دروست‬ ‫بكەن پێویستە كە ده‌وڵه‌ت تداخۆل بكات و یارمەتیان‬ ‫بدات بۆ ئەوەی كە ئەم رێكخراوانە زیاتر كاریگەریان‬ ‫لەسەر پركردنەوەی ئ��ەم فراغانە هەبێت‪ .‬ئەمەش‬ ‫دەبێتە هۆی ئەوەی كە رێكخراوەكانی كۆمەڵگای‬ ‫مەدەنی یارمەتی كۆمەڵگا بدەن كە بە شێوەیەكی‬ ‫خێرا پەیوەندییەكانی مەدەنی نوێ لە ناو كۆمەڵگادا‬ ‫فراغەكانی پەیوەندییەكانی مێكانیكی پر بكەنەوە و‬ ‫كۆمەڵگا لە حالەتی قەیرانی و پرێشانی تێپەر بكەن‬ ‫و هاواڵتیانی هەرێمی كوردستانیش زیاتر هەست بە‬ ‫ئارامی و ئاسودەیی لە ناو كۆمەڵگادا بكەن‪.‬‬ ‫‪ - 2‬دیمۆكراتیزەكردنی كۆمەڵگای كوردی‪ .‬‬ ‫لەسەدەی بیست و یەك چ��اوەروان دەكرێت كە‬ ‫رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی كاریگەری زۆر‬ ‫ئیجابیان لەسەر گەشەكردنی سیاسی و ئابووری‬ ‫هەبێت‪ .‬پێویستە كە رێكخراوەكانی كۆمەڵگای‬ ‫مەدەنی و ده‌وڵه‌تەكان لەگه‌ڵ یەكتر كار بۆ چارەسەر‬ ‫ك��ردن��ی كێشەكان ب��ك��ەن(‪ )86‬و ه��ەر دووش بتوانن‬ ‫چاودێری یەكتر و سنور بۆ دەسەالتەكانی یەكتر‬ ‫دابنن‪ ،‬رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی كاریگەریان‬ ‫لەسەر ئ��ەوە هەیە كە پەیوەندی ده‌وڵ �ه‌ت و چینی‬ ‫خ��وارەوە‪ ،‬زیاتر بوونی خزمەتگوزارییەكانی ده‌وڵه‌ت‬ ‫بۆ كۆمەڵگا‪ ،‬باڵو كردنەوەی كلتووری دیموكراسی‬ ‫و پرۆسەی دیموكراتیزەكردنی كۆمەڵگایەكان هەیە‪.‬‬ ‫(‪ )87‬سەرەرای ئەوانە ئێستا ئەو گۆرانكاریانەی كە‬ ‫لەسەر ئاستی جیهانی روو دەدەن حالەتێكی زۆر‬ ‫خێراییان هەیە‪ .‬ئ��ەو گۆرانكاریانە بە شێوەكانی‬ ‫جۆراوجۆر كاریگەری لەسەر كۆمەڵگا هەیە‪ .‬ئاستی‬ ‫زانستی هەموو تاكەكانی كۆمەڵگا و تێگەیشتن لەو‬ ‫گۆرانكاریانە وەكو یەكتر نییە‪ ،‬بەاڵم رێكخراوەكانی‬

‫كۆمەڵگای مەدەنی بە شێوەكانی جۆراوجۆر دەتوانن‬ ‫كاریگەری ئیجابیان لەسەر هۆشیاری تاكەكانی‬ ‫كۆمەڵگا سەبارەت بەو رووداوان��ە و گۆرانكاریانە‬ ‫هەبێت‪ )88(،‬تاكۆ بتوانن زانیاری زیاتر بە دەست بێنن‬ ‫و بە شێوەكانی جۆراوجۆر كە لە بەرژەوەندی ئەوان و‬ ‫كۆمەڵگادا بێت خۆیان بگونجێنن‪ .‬لە روانگەی الری‬ ‫دایموند نە كلتوور‪ ،‬نە مێژوو و نە هەژاری ناتوانێت‬ ‫كە رێگا لە دیمۆكراسی كردنی ده‌وڵه‌تەكان بگرێت‪.‬‬ ‫كۆمەڵگای مەدەنی دەتوانێت گووشارێكی زۆر‬ ‫لەسەر دەسەاڵت دروست بكات بۆ ئەوەی كە دەسەاڵت‬ ‫شفافیەتی هەبێت و گوێ رایەڵی خەڵك بێت‪ .‬لە‬ ‫دەیانی ‪ 70‬كاتی كە بە شێوەیەكی كودتا رژێمی‬ ‫دیكتاتۆری پۆرتۆگال رووخاو كاتی كە فرانچسكۆ‬ ‫بە شێوەیەكی دیكتاتۆری ئیدارەی ئیسپانیای دەكرد‬ ‫زۆر لە سیاسەتمەداران تەسەوریان دەكرد كە كلتووری‬ ‫كاتۆلیكی و التینی ئ��ەم ده‌وڵ�ه‌ت��ان��ە رێگر دەبێت‬ ‫كە ئەو ده‌وڵه‌تانە بەرەو قۆناغی دیمۆكراسی تێپەر‬ ‫ببن‪ ،‬به‌اڵم ئێستا دەبینن كە ئەو دوو ده‌وڵه‌تە هەر‬ ‫دوو ده‌وڵه‌تی دیمۆكراسین‪ )89(.‬جا بۆیەش پێویستە‬ ‫ئێمە بەو شێوەیە بیر نەكەینەوە كە لە بەر كلتووری‬ ‫كوردستان‪ ،‬حكومەتی هەرێمی كوردستان ناتوانێت‬ ‫ب��ەرەو قۆناغی دیمۆكراسی تێپەر ببێت‪ .‬مێژووی‬ ‫سیاسی جیهان نیشان دەدات كە حكومەتی هەرێمی‬ ‫كوردستان دەتوانێت بەرەو قۆناغی دیمۆكراسی بوون‬ ‫تێپەر ببێت‪.‬‬ ‫لێرەدا ئێمە باسی چ��وار كلتووری جیاواز لە‬ ‫ناو كۆمەڵگای كوردی دەكەین و نیشان دەدەین كە‬ ‫بارودۆخی رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی بە چ‬ ‫شێوەیەكە چ ئاستەنگ و هاوكاری بۆ پرۆسەی‬ ‫دیمۆكراسی بوونی كۆمەڵگای كوردی لە ئارادایە‪.‬‬ ‫یەك ‪ :‬كلتووری پاتریاكی‪ .‬‬ ‫كلتووری پاتریاكی كۆنترین كلتووری كۆمەڵگای‬ ‫هەرێمی كوردستانە‪ ،‬كە لە ناو ئەم كلتوورەدا دەسەاڵت‬ ‫بە شێوەیەكی یەك الیانە لەسەرەوە بۆ خوارەوە بریار‬ ‫دەدات‪ .‬لە ناو ئەم كلتوورەدا ملمالنێ و منافسە كردن‬

‫نییە‪ ،‬بەڵكو كلتووری حاكم و محكوم هەیە‪ ،‬خەڵك‬ ‫تەسەور دەكەن كە حاكم كەسێكە كە لە هەموویان‬ ‫سەرترە‪،‬هێكەس لە ناو كۆمەڵگا وەكو ئەو نییە و ئەو‬ ‫حالەتێكی قەداسەتی هەیە‪ .‬بۆیە تەنیا گوێ رایەڵی‬ ‫دەس��ەالت و تەمجیدی دەس��ەالت دەكات وەكو باوك‬ ‫سەیری فەرمانرەوا و دەسەاڵت دەكرێت‪ ،‬ئەندامەكانی‬ ‫كۆمەڵگاش وەكو منداڵەكان‪ ،‬بۆیەش خەڵك ئینتیزاری‬ ‫هەیە كە حكومەت هەموو كارەكانی بۆ ئەنجام بدات‬ ‫و خۆیان هەست بە هێ جۆرە بەرپرسیاریەتی نەكەن‪.‬‬ ‫تاكەكان لە ناو كۆمەڵگا بە هەموو شێوەیەك هەوڵی‬ ‫ئەوە دەدەن تاكۆ فەرمانرەوا لە خۆیان رازی بكەن و‬ ‫لێ نزیك بن و رەفتارەكانیان لەسەر بنەمای مەرایی‬ ‫كاری و هەلپەرستی‪ ،‬ترس‪ ،‬تسلیم بوون‪ ،‬بێ دەنگ‬ ‫بوون و رەخنەگرتنی شاراوە دەبێت‪.‬‬ ‫ئەم كلتوورە دەبێتە هۆی ئەوەی كە هاوكاری‬ ‫سیاسی و باوەڕ پێ كردنی خەڵك بەیەكتر الواز بێت‪.‬‬ ‫ئەم كلتوورە لە ناو كۆمەڵگای كوردی بە تێكەاڵ‬ ‫بوونی دەرەبەگایەتی‪ ،‬ئاغا و رەعیەت‪ ،‬عشیرەتەكان‬ ‫هۆزەكان لە ناو كۆمەڵگای ك��وردی تێكەاڵ بووە‪.‬‬ ‫ئاغاكان و سەرۆك عشیرەتەكان و سەرۆك هۆزەكان‬ ‫تەنیا فەرمان دەدەن و رەعیەت و ئەندامەكانی عشیرەت‬ ‫تەنیا گوێ رایەڵی فرمایشتەكان دەبن‪،‬بە بێ ئەوەی‬ ‫كە هێ مافێكیان پێ بدرێت كە فكرەكانی جیاوازی‬ ‫خۆیان لە بەرامبەر ئاغا و س��ەرۆك عشیرەتەكان‬ ‫بلێن‪ .‬بە شێوەیەكی گشتی ئەم كلتوورە بەشداری‬ ‫سیاسی لەناو كۆمەڵگادا قبول ناكات‪،‬بەڵكو زیاتر‬ ‫خەڵك گوێ رایەڵی جێ بەجێ كردنی بریارەكان‬ ‫دەكات‪ .‬خەڵكانی كە بیروباوەڕی جیاوازی سیاسیان‬ ‫هەبێت وەك��و دووژم��ن سەیر دەك��رێ��ن‪ .‬ئ��ەم كلتوورە‬ ‫كاریگەری لەسەر الواز بوونی كۆمەڵگای مەدەنی‬ ‫لە ناو هەرێمی كوردستان هەیە‪ ،‬بەاڵم لەبەر فەراوان‬ ‫بوونی پانتای مەرایی كاری و هەلپەرستی لە ناو‬ ‫كۆمەڵگادا بێزاری هاوالتیان لەدژی ئەم كەسانە بە‬ ‫شێوەیەكی شاراوە و نهێنی دەست پێ بووە‪ .‬هەندێك‬ ‫ج��اری��ش بوویتە ه��ۆی ئ���ەوەی ك��ە ن���ارازی بوونی‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪85‬‬

‫خەڵك بە شێوەیەكی ناكاو بە حالەتی توندوتیژی‬ ‫بەاڵم لەبەر ئەوەی كە فەزایی سیاسی كوردستان‬ ‫بەشێوەیەكی نێوەكراوەیە و زیاتر لە هەزار رێكخراوی‬ ‫كۆمەڵگای مەدەنی هەیە‪ .‬هەندێك لەم رێكخراوانەی‬ ‫كۆمەڵگای مەدەنی بەرێكخستنەكانیان هەوڵیان‬ ‫داوە كە كاریگەریان لەسەر رێكخستنی ئەو نارازی‬ ‫بوونەی خەڵك هەبێت‪ ،‬هەوڵ بدەن كە وەكو گووشارێك‬ ‫لەسەر دەسەاڵتی سیاسی بەكاربێنن و سنورێك بۆ‬ ‫خەڵكانی مەرایی كار و هەڵپەرست دابنرێت و كێشە‬ ‫ب��ۆ ئ��ەم كەسانە دروس���ت بكرێت ك��ە دەس���ەاڵت بۆ‬ ‫بەرژەوەندییەكانی خۆیان بەكار بێنن‪.‬‬ ‫دوو ‪ :‬كلتووری ئایینی‪.‬‬ ‫ئایین لە ناو هەموو كۆمەڵگایەكانی جیهان‬ ‫گرنگیەكی تایبەتی هەیە ئەگەر سەیری پەرتۆكی‬ ‫ئەخالقی پرۆتستان و روحی سەرمایەداری ماكس‬ ‫وێبر بكەین‪ ،‬دیار دەبێت كە زۆر گرنگی بە رێفۆرم لە‬ ‫ناو ئایین دەدات‪ .‬لە روانگەی ئەو كالڤن و لۆتر دوو‬ ‫زانای پرۆتستانی بوون كە توانییان رێفۆرمی ئایینی‬ ‫لە ناو رۆژئاوا دا بكەن و نیشان دەدات كە ئایینی‬ ‫پرۆتستان بە چ شێوەیەك بووە هۆكاری ئەوەی كە‬ ‫(‪)90‬‬ ‫سیستمی سەرمایەداری لە رۆژئاوا لە دایك ببێت‬ ‫ئەگەر ئێمەش سەیری ئایین لەهەرێمی كوردستان‬ ‫بكەین‪ ،‬وەكو پەیوەندی شێخەكان و مریدەكان‪ .‬شێخ‬ ‫تەنیا بریار دەدات و مریدەكانیش تەنیا گوێ رایەڵی‬ ‫بریارەكان دەبن و هێ رەخنە لە شێخی خۆیان ناگرن‪.‬‬ ‫چۆنكە مریدەكان تەسەور دەكەن كە لە ژێر رێنمایەكانی‬ ‫شێخەكان لە رۆژی قیامەت دەتوانن پاداشت لە خوا‬ ‫وەرگرن و بۆ بەهشت برۆن‪ ،‬بەاڵم ئەگەر بریارەكانی‬ ‫شێخ جێ بەجێ نەكەن رۆژی قیامەت خوا ئەوان‬ ‫سزا دەدات و دەیانرێتە جەهنەم‪،‬بۆیە بە بێ ئەوەی‬ ‫كە هێ هێزێك بەرامبەر مریدەكان بەكار بێنرێت‬ ‫بە ویست و ئ��ارەزووی خۆیان بریارەكانی شێخەكان‬ ‫جێ بەجێ دەك��ەن‪ .‬لە هەرێمی كوردستان پێویستە‬ ‫كە رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی تایبەت لە‬ ‫زانایەكانی ئایینی دروست بكرێن‪ ،‬بۆ ئەوەی رێفۆرم‬ ‫‪86‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫لە ن��او فكری خەڵك س��ەب��ارەت بە ئ��ەم ج��ۆرە فكر‬ ‫كردنەوەی ئایینی بكرێت و بتوانن خوێندنەوەیەكی‬ ‫ورد بۆ گۆرانكاریەكانی جیهانی و ناوخۆیی بكەن‬ ‫كە بە چ شێوەیەك پرۆگرامەكانی ئایینی لە ناو‬ ‫كۆمەڵگادا باڵوبكرێتەوە كە دژایەتی لە نێوان ئایین‬ ‫و كلتووری دیموكراسی دا دروست نەكرێت و هەرێمی‬ ‫كوردستان بتوانێت خۆی لەگه‌ڵ گۆرانكارییەكانی‬ ‫جیهانی بگونجێنێت‪.‬‬ ‫سێ‪ :‬كلتووری مۆدێرن‪.‬‬ ‫دوو س��ەدە پێش لە هاتنی خەڵكانی رۆژئ��اوا‬ ‫بۆ هەرێمی كوردستان كلتووری م��ۆدێ��رن لە ناو‬ ‫كۆمەڵگای كوردی بەاڵو بوویتەوە‪ .‬لە سەدەی بیست‬ ‫بە هاتنی كەل و پەلەكانی مودێرنیتە بۆ هەرێمی‬ ‫ك��وردس��ت��ان و پ��ەی��دا ب��وون��ی حیزبەكانی ك���وردی‪،‬‬ ‫رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی‪ ،‬قوتابخانەكان‪،‬‬ ‫زان��ك��ۆی��ەك��ان‪ ،‬رادی����ۆ‪ ،‬ت��ەل��ەف��زی��ۆن‪ ،‬رۆشنبیرەكان‬ ‫و ن���ووس���ەران ك��اری��گ��ەری خ��ێ��رای��ان ل��ە قۆناغی‬ ‫مودێرنیزاسیۆنی كۆمەڵگای كوردی هەبووە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫قۆناغی مودێرنیزاسیون لە هەرێمی كوردستان وەكو‬ ‫مودێرنیتە ن��ەب��ووە‪ ،‬ه��ەر لەبەر ئ��ەوەش عەقلیەتی‬ ‫مودێرن لە كوردستان لەگه‌ڵ كلتووری پاتریاكی‬ ‫و ئایینی تێكەڵ ب��ووە‪ .‬دانیڵ لێرنر بۆ م��اوەی دە‬ ‫ساڵ دیراسەی لەسەر تێپەر ب��وون لە كۆمەڵگای‬ ‫سونەتی لە رۆژهەاڵتی ناوەراستدا كردووە‪ ،‬بە ئەو‬ ‫ئەنجامە گەیشتووە‪ ،‬خەڵكانی كە فكری مۆدێرنیان‬ ‫لە رۆژه��ەاڵت��ی ناوەراستدا هەیە‪ ،‬نەیانتوانیوە كە‬ ‫وەك��و خەڵكانی رۆژئ��اوا بن‪ ،‬لەبەر ئ��ەوەی عادات‬ ‫و كلتووری كۆمەڵگایەكانیش كاریگەریان لەسەر‬ ‫فكری ئەوان هەیە‪ )91(.‬كلتووری مۆدێرن كاریگەری‬ ‫زۆر ئیجابیان لەسەر پەیدا بوونی رێكخراوەكانی‬ ‫كۆمەڵگای مەدەنی لە هەرێمی كوردستان هەبووە‪،‬‬ ‫بەاڵم لەبەر ئەوەی كە كلتووری مودێرن و پاتریاكی‬ ‫تێكەاڵ ك��راون‪،‬ل��ەب��ەر ئ��ەوە كاریگەری لەسەر ئەوە‬ ‫هەبووە كە رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی لە‬ ‫ناو هەرێمی كوردستان الواز ببێت و زیاتر لە ژێر‬

‫كۆنترۆڵی دەس���ەاڵت داب��ێ��ت‪ ،‬تاكۆ بە شێوەیەكی‬ ‫چاالك ئەركی خۆیان بۆ بەرژەوەندییەكانی چین و‬ ‫توێژەكانی جیاوازی كۆمەڵگا جێ بەجێ بكەن‪.‬‬ ‫چوار ‪ :‬كلتووری دیموكراسی‪.‬‬ ‫ل���ەدوای رووخ��ان��ی رژێ��م��ی ب��ەع��س‪ ،‬ده‌وڵ�ه‌ت��ی‬ ‫ئەمریكا یارمەتی عێراقی داوە تاكۆ بەرەو قۆناغی‬ ‫دیمۆكراسی بوون تێپەر ببێت‪ .‬ئەم سیاسەتەی ئەمریكا‬ ‫كاریگەری ئیجابی لەسەر خێرایی پرۆسەی سیاسی‬ ‫عێراق و هەرێمی كوردستان هەبووە‪ .‬بۆیە فەزایی‬ ‫سیاسی هەرێمی كوردستانیش لەبەر هەڵبژاردنەكانی‬ ‫پارلەمانی عێراق‪ ،‬پارلەمانی كوردستان‪ ،‬سەرۆكایەتی‬ ‫هەرێمی كوردستان‪ ،‬ئەنجومەنی قەزا و ناحیەكان‬ ‫و هەڵبژاردنی ناوخۆی رێكخراوەكانی كۆمەڵگای‬ ‫مەدەنی ب��ەرەو قۆناغی كرانەوە بوون تێپەر دەبێت‪.‬‬ ‫ئ��ەم��ەش مجالێكی گ��ۆن��ج��اوی ب��ۆ گەشەكردنی‬ ‫رێكخراوەكانی كۆمەڵگای م��ەدەن��ی لە هەرێمی‬ ‫كوردستان دروست كردووە لەبەر ئەوە ئێستاش زیاتر‬ ‫لە هەزار رێكخراوی كۆمەڵگای مەدەنی لە هەرێمی‬ ‫كوردستان هەیە‪.‬‬ ‫كلتووری دیموكراسی هەندێك كێشەی لەگه‌ڵ‬ ‫هەندێك لە كلتووری پاتریاكی هەیە‪ .‬كلتووری‬ ‫پاتریاكی كاریگەری لەسەر ئەوە هەبووە كە بریارەكان‬ ‫لەسەرەوە بۆ خوارەوەی كۆمەڵگا بدرێت و گرنگی بە‬ ‫دەنگی هاواڵتیان نەدرێت و دەسەاڵت بە شێوەیەكی‬ ‫هێمن لە نێوان الیەنەكانی سیاسی لە ناو كۆمەڵگادا‬ ‫دەست بە دەست نەكرێت‪ ،‬بەڵكو لە رێگای توندوتیژی‬ ‫و ك��ودەت��ا دەس���ەاڵت ل��ەن��او كۆمەڵگادا ب��ە دەس��ت‬ ‫بگیرێت‪ .‬هەر لەبەر ئ��ەوە رێككەوتنی ستراتیژی‬ ‫لە نێوان پارتی و یەكێتی ك��راوە‪ ،‬تاكۆ دەس��ەاڵت‬ ‫ل��ەدەس��ت ه����ەردوو الی���ەن دا ب��ێ��ت‪،‬ب��ەاڵم كلتووری‬ ‫دیموكراسی لە دژی ئەم حاڵەتەیە كە دەسەاڵت بە‬ ‫شێوەیەكی هێمن دەست بە دەست نەكرێت‪ .‬لە رێگای‬ ‫هەڵبژاردنەكان دیار دەكرێت كە چ كەسێك دەسەاڵت‬ ‫بە دەست دەگرێت و چ كەسێك دەسەاڵت لە دەست‬ ‫دەدات ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی هەر الیەنێكی‬

‫كە بیانەوێت دەسەاڵت بە دەست بگرن پێویستیان بە‬ ‫دەنگی هاواڵتیان دەبێت‪ ،‬ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی‬ ‫كە سیستمی سیاسی بە شێوەیەكی بەردەوام گرنگی‬ ‫بە خواستەكانی كۆمەڵگا بدات‪ .‬كلتووری پاتریاكی‬ ‫كاریگەری لەسەر ئەوە هەیە كە لە هەڵبژاردنەكانیش‬ ‫دا هەندێك خەڵك لە ژێر فكری پاتریاكی دەنگ بدەن‪،‬‬ ‫بەو مانایەی كە سەرۆك عەشیرەتەكان‪ ،‬ئاغایەكان و‬ ‫شێخەكانیان بە الیانەگرانیان بلێن دەن��گ بە كێ‬ ‫ب��دەن زۆرینەیان گ��ۆرای��ەل دەب��ن‪ ،‬بەبێ ئ��ەوەی كە‬ ‫گرنگی بە بەرژەوەندییەكانی گروپەكانی جیاوازی‬ ‫كۆمەلگا بدەن‪ ،‬دەنگ دەدەن‪ ،‬به‌اڵم رێكخراوەكانی‬ ‫كۆمەڵگای مەدەنی لە هەرێمی كوردستان سال بە‬ ‫سال كاریگەری زیاتریان لەسەر هۆشیاری سیاسی‬ ‫هاواڵتیان و دروس��ت بوونی فكرێكی نوێ لە ناو‬ ‫كۆمەڵگای كوردی سەبارەت بە دەسەاڵت هەبووە‪،‬‬ ‫تاكۆ بیر ل��ە ب���ەرژەوەن���دی گروپەكانی ج��ی��اوازی‬ ‫كۆمەڵگای ك��وردی بكرێتەوە‪ .‬پێشبینی دەكرێت‬ ‫لەبەر گۆرانكارییەكانی ئەم دوای��ەی رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەراستدا سال بە سال پرۆسەی دیموكراتیزە كردنی‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەراستیش زیاتر گەشە بكات‪.‬‬ ‫‪ - 3‬ك��اری��گ��ەری ل��ەس��ەر بریارەكانی حكومەت و‬ ‫پەرلەمان‪ .‬‬ ‫بەهێز بوونی رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی‬ ‫دەبێتە ه��ۆی ئ���ەوەی ك��ە ل��ە ن��او كۆمەڵگا زیاتر‬ ‫رێز لە س��ەروەری یاسا بگیرێت‪ )92(.‬ئەمەش دەبێتە‬ ‫هۆی ئەوەی كە ئازادییەكانی سیاسی و مەدەنی‬ ‫لە ناو كۆمەڵگا زیاتر بكرێت و فسادی ئیداری‬ ‫(‪)93‬‬ ‫و سیاسیش لە ناو كۆمەڵگادا كەمتر دەب��ێ��ت‪.‬‬ ‫سیستمی ئیداری حكومەتی هەرێمی كوردستان‬ ‫لەبەر هۆكارەكانی جۆراوجۆری گەندەڵی ئیداری‬ ‫زۆری تێدا هەیە‪ ،‬هەر بۆیەش خەڵك نارازی بوون‬ ‫و لە ‪ 17‬شوبات خۆپیشاندانیان ك��رد‪ .‬هەندێك لە‬ ‫رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنیش لە هەرێمی‬ ‫كوردستان كاریگەریان لەسەر رێكخستن و بەردەوامی‬ ‫خۆپیشاندانەكان هەبوو‪ .‬لەبەر ئەمە دەسەاڵتەكانی‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪87‬‬

‫یاسادانان و جێ بەجێ كردن ناچار كران كە گوێ لە‬ ‫دەنگی هاواڵتیان بگرن و پێداچوونە لە ناو هەندێك لە‬ ‫پرۆگرامەكانی ئیداری حكومەت بكەن‪ .‬پەرلەمانی‬ ‫كوردستان بریاری ژم��ارە(‪ )1‬لە ‪2011 / 2 / 23‬‬ ‫دەركرد‪،‬كە لە ‪ 17‬خااڵ پێك هاتبوو‪ .‬لە خاڵی دووازدە‬ ‫ئاماژە بە ئەوە دەك��ات كە بۆ چاكسازی ریشەیی‬ ‫و گشتی لەالیەن فراكسیۆنەكان و لێژنەكانی ناو‬ ‫پەرلەمان سوود لە الیەنە سیاسیەكان و رێكخراوەكانی‬ ‫كۆمەڵگای مەدەنی وەرگ��رن بۆ ئ��ەوەی پ��رۆژەی‬ ‫چاكسازی ئامادە و پێشكەش بە پەرلەمان بكرێ بۆ‬ ‫گفتوگۆ كردن و چاودێری كردنی بە زووترین كات‪.‬‬ ‫لە خاڵی سێزدەدا هاتووە كە پێویستە حكومەت دەست‬ ‫بە جێ چەندین بریاری گرنگ و بە پەلە دەربكات كە‬ ‫پەیوەستە بە باشتر كردنی باری گوزەرانی هاواڵتیان‬ ‫بۆ ئەوەی دادپەروەری كۆمەاڵیەتی دروست بكرێت‪.‬‬ ‫(‪ )94‬مەسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان‬ ‫لە پەیامی خۆی بە بۆنەی هاتنی جەژنی نەورۆز‪،‬‬ ‫پرۆژەیەكی ‪ 19‬خاڵی بۆ چاكسازی باس كرد و‬ ‫رایگەیاند كە هەتا ‪ 4‬مانگی تر ئەنجامەكانی دیار‬ ‫دەبێت‪ .‬لە ناو پرۆگرامەكە پەلە لە جێ بەجێ كردنی‬ ‫دەكرا‪ .‬لە ناو خاڵی سێیەم ئاماژە بە ئەوە دەكات كە‬ ‫ئەنجومەنی راژە دابمەزرێت و كارا بكرێت و هەر‬ ‫چی دام��ەزران��دن هەیە لە سەر بنەمای توانای و‬ ‫(‪)95‬‬ ‫دادپەروەری بێت و بە هێ شێوەیەك حیزبی نەبێت‪.‬‬ ‫لەبەر ئەمە پەرلەمانی كوردستان لە دانیشتنی ژمارە‬ ‫(‪ )26‬لە رۆژی ‪ 2011/6/5‬بریاری دەركردنی یاسای‬ ‫ژمارە (‪ )7‬ساڵی ‪ 2011‬یاسای ئەنجومەنی گشتی‬ ‫راژەی لە هەرێمی كوردستان دەركرد‪ .‬ئامانجی ئەم‬ ‫ئەنجومەنە دەستەبەر كردنی دەرفەتی یەكسانی لە‬ ‫دامەزراندن بۆ هەموو هاواڵتیان وەكو یەكتر بە پێی‬ ‫توانای و پێویستیەكانی فەرمانگەكانی هەرێمی‬ ‫كوردستان‪ )100( .‬لە خاڵی چ��وارەم��ی پ��رۆژەی‬ ‫چاكسازی سەرۆكی هەرێمدا هاتووە كە چاودێری‬ ‫دارایی كارا بكرێت و دەست لەسەر هەموو موخالەفەت‬ ‫دابنێت‪ .‬لە خاڵی حەوت باسی ئەوە دەكات كە هەر‬ ‫‪88‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫چی تەندەر هەیە بە شفافیەت رابگەیەنرێت و بە هێ‬ ‫شێوەیەك‪ ،‬هێ كەسێك نفووزی خۆی بەكار نەهێنێت‬ ‫كە تەندەر وەربگرێت و دوای بفرۆشێتەوە‪ .‬ئەمە‬ ‫یەك لە گەندەڵیەكانی ئیداری بوو كە لە ناو داموو‬ ‫دەزگایەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا هەبوو‪.‬‬ ‫لە خاڵی سێزدەدا دەڵێت كە لێكۆڵینەوە لەو پرۆژانە‬ ‫بكرێت كە تەواو نەكراون یان گەمەیان تێدا كراوە‪ .‬لە‬ ‫خاڵی چواردە دەڵێت كە هەر چی زەوی بە موساتەحە‬ ‫دراوە لێكۆڵینەوەی لێدەكرێ و بە پێی یاسا رێ و‬ ‫شوێنی لەگەڵدا دەكرێ‪ )96(.‬هەندێك لە بەرپرسەكان‬ ‫كەلكیان لە دەسەاڵتەكانی خۆیان وەر دەگرد و زۆر‬ ‫زەویان بە موساتەحە وەردەگرت و بە خەڵكانی تریان‬ ‫دەفرۆشت و لەو رێگایە زۆر دەوڵەمەند بوون‪ .‬چەند‬ ‫خاڵی گرنگی تریش لە ن��او پ���رۆژەی چاكسازی‬ ‫سەرۆكی هەرێمی كوردستاندا هەیە‪.‬‬ ‫د‪ .‬بەرهەم ئەحمەد سەرۆكی حكومەتی هەرێمی‬ ‫كوردستانی لە نوسراوێكی ‪ 10‬خاڵی دا وەاڵمی‬ ‫هەندێك لە داواكارییەكانی خۆپیشاندەرانی دایەوە‪.‬‬

‫(‪)97‬‬

‫سەرۆكی هەرێمی كوردستان لە ‪2011 /6/14‬‬ ‫دیسان بەیاننامەیەكی سەبارەت بە قۆناغی یەكەمی‬ ‫بەرنامەكەی بۆ چاكسازی ئەنجامیان دابوو راگەیاند‪.‬‬ ‫لێژنەی كە لەالیەن سەرۆكایەتی هەرێم دامەرزابوو‪،‬‬ ‫‪ 118‬گرێبەستی موساتەحەیان هەڵوەشاندەوە كە ‪1025‬‬ ‫دۆنم زەوی بۆ حكومەت گەڕایەوە‪ .‬لەو پرۆگرامەدا‬ ‫باس لە ئەوە كراوە كە بە هەموو شێوەیەك بەرەنگاری‬ ‫گەندەڵی دەبنەوە بۆ ئەم مەبەستەش گۆرانكاری‬ ‫ریشەیی لە گشت ب��وارەك��ان��دا ئەنجام دەدەن و لە‬ ‫داهاتوو پرۆگرامەكانیان بۆ هاواڵتیان باڵو دەكەنەوە‪.‬‬ ‫(‪ )98‬ئەو هەموو كێشانە و تەنانەت زیاتریش لە ناو‬ ‫كۆمەڵگای كوردی دا هەبوون بەاڵم تاكۆ خۆپیشاندان‬ ‫و رۆڵی هەندێك رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی‬ ‫ن��ەب��ا ئ��ەم پ��رۆگ��رام��ان��ەی چ��اك��س��ازی دەس��ت��ی پێ‬ ‫ن��ەدەك��رد‪ .‬س��ەرەرای ئەم پرۆگرامانەی چاكسازی‬ ‫كە باس كران‪ ،‬حیزبەكانی ئۆپۆزیسیۆنیش كەلكیان‬

‫ل��ەم دەرف��ەت��ە وەرگ���رت‪ ،‬ئەوانیش پرۆگرامیان بۆ‬ ‫چاكسازی لە هەرێمی كوردستان هەیە‪ ،‬بۆیە لەگه‌ڵ‬ ‫حیزبەكانی دەس���ەاڵت گفتوگۆ دەك��ەن بۆ ئ��ەوەی‬ ‫كە بتوانن پرۆگرامێكی هاوبەش بۆ چاكسازی لە‬ ‫هەرێمی كوردستان دروست بكەن‪ .‬هابرماس دەلێت‬ ‫ب��ۆ ئ���ەوەی ك��ە دەس���ەاڵت ب��ە شێوەیەكی یاسایی‬ ‫بكرێت ئەوەیە كە ئەخالقی گفتوگۆ كردن لە ناو‬ ‫كۆمەڵگادا دروست بكرێت تاكۆ بریارەكانی كە لە‬ ‫ناو كۆمەڵگادا دەردەچن لەگه‌ڵ ویست و ئارەزووی‬ ‫هێ الیەنێك دانەبێت بەڵكو لە بەرژەوەندی گشتی‬ ‫كۆمەڵگا بێت(‪ )99‬بۆیە پێویستە كە لە ناو هەرێمی‬ ‫كوردستاندا هەوڵ بدرێت كە ئەخالقی گفتوگۆ كردن‬ ‫لە ناو هەموو الیەنێك بۆ دروست كردنی بەرژەوەندی‬ ‫گشتی لە پێش بگیرێت‪.‬‬ ‫‪ - 4‬بەرگری كردن لە ماڤەكانی گەلی كورد لەسەر‬ ‫ئاستی جیهانی‪ .‬جیهانی ب��وون گۆرانكاری زۆر‬ ‫گ��ەورەی لەسەر ئاستی جیهانی دروس��ت ك��ردووە‪،‬‬ ‫ئێستا بۆ ئ��ەوەی كە دیموكراسی لە جیهان باڵو‬ ‫بكرێتەوە‪ ،‬پێویستە كە گرنگی بە رێكخراوەكانی‬ ‫ناحكومی بدرێت و ئ��ەوان رێگایان پێ بدرێت كە‬ ‫لەگه‌ڵ رێكخراوەكانی نێوده‌وڵه‌تی هاوكاری بكەن‬ ‫بۆ ئەوەی بتوانرێت دیمۆكراسی لە ناو واڵتەكانی‬ ‫ج��ی��ه��ان��دا ب���ەرق���رار ب���ك���رێ���ت‪ )100(.‬رێ��ك��خ��راوەك��ان��ی‬ ‫كۆمەڵگای م��ەدەن��ی دەت��وان��ن كاریگەری زۆری��ان‬ ‫لەسەر بە نێوده‌وڵه‌تی كردنی كێشەكان و رووداوەكان‬ ‫هەبێت و هاوكاری رێكخراوە نەتەوە یەكگرتووەكان‬ ‫بكەن‪ )101(.‬هەر چەند چاالكیەكانی بە دەست هێنانی‬ ‫زانیاری رێكخراوە نەتەوە یەكگرتووەكان لە ساڵی‬ ‫‪ 1946‬بە بریاری (‪ )1‬ئەنجومەنی گشتی ‪DPI‬‬ ‫‪ )(Department of Public Information‬دامەزرا‬ ‫و دەستی بە كارەكانی خۆی كرد‪ .‬لە ساڵی ‪1968‬‬ ‫ئەنجومەنی ئابوری و كۆمەاڵیەتی بریاری (‪1297‬‬ ‫‪ )x l I v‬دەكرد و داوای لە (‪ )DPI‬كرد كە لەگه‌ڵ‬ ‫رێكخراوەكانی ناحكومی هاوكاری ب��ك��ات(‪ )102‬لە‬ ‫دوای دەیانی ‪ 90‬رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی‬

‫بە پسپۆرییەكانی جیاواز لە سەر ئاستی جیهانی‬ ‫ب��ە شێوەیەكی خ��ێ��را گ��ەش��ەی��ان ك��رد‪،‬ه��ەر بۆیەش‬ ‫رێكخراوە ن��ەت��ەوە یەكگرتووەكان بریارەكانی ‪/80‬‬ ‫‪ 1995 / 1993،304‬و ‪ E / 1996 / 13‬سەبارەت‬ ‫بە هاوكاری كردنی رێكخراوە نەتەوە یەكگرتووەكان‬ ‫لەگه‌ڵ رێكخراوەكانی ناحكومی بە پێ توانایی و‬ ‫لێهاتوویان و پسپۆریان دەكات و دەڵێت كە پێویستە‬ ‫لە توانایی و زانیارییەكانیان سەبارەت بە كێشەكان‬ ‫لەسەر ئاستی جیهانی كەلك وەرگرن‪ .‬ئێستا (‪)DPI‬‬ ‫بەشی تایبەت بە رێكخراوەكانی ناحكومی هەیە‪.‬‬ ‫(‪ )103‬دەتوانرێت لە رێگای ئەو وب سایتەوە (‪http://‬‬ ‫‪ )www.un.org.DPI/NGO‬زانیاری زیاتر سەبارەت‬ ‫بە (‪ )DPI/NGO‬بە دەست بێنن‪ .‬رێكخراوە نەتەوە‬ ‫یەكگرتووەكان مەكتەبی پەیوەندی كردنی لەگه‌ڵ‬ ‫رێ��ك��خ��راوەك��ان��ی ناحكومی (‪ )UNG‬و سرویسی‬ ‫پەیوەندی رێكخراوەكانی ناحكومی (‪ )NGLS‬و‬ ‫كۆمیتەی رێكخراوەكانی ناحكومی هەیە‪،‬كە لە ‪18‬‬ ‫ئەندامی هەڵبژێردراو لە رێكخراوەكانی ناحكومی‬ ‫لەسەر ئاستی جیهانی پێكهاتووە‪ ،‬كە بۆ ماوەی‬ ‫دوو سااڵ جارێك هەڵدەبژێردرێنەوە و سەنتەریان لە‬ ‫(‪)104‬‬ ‫نیویوركە‪.‬‬ ‫رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی لە هەرێمی‬ ‫ك��وردس��ت��ان ل��ەب��ەر ه��ۆك��ارەك��ان��ی ج���ۆراوج���ۆر وەك��و‬ ‫پێویست نەیانتوانیوە بە شێوەیەكی چاالك بەرگری‬ ‫ل��ە م��اف��ەك��ان��ی گ��ەل��ی ك���ورد ب��ك��ەن‪ .‬ب��ۆ نموونە‬ ‫لەبەرامبەر ئەو سیاسەتەی ژنوسایدەی كە رژێمی‬ ‫بەعس ب��ەرام��ب��ەر ب��ە گەلی ك���وردی ب��ەك��ار هێنا‪.‬‬ ‫پێویستە كە رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی‬ ‫بە شێوەیەكی چاالك لەگه‌ڵ رێكخراوەكانی تری‬ ‫ناحكومی جیهانی كار لە سەر ئەم بابەتە بكەن‪،‬‬ ‫بۆ ئ��ەوەی رای گشتی جیهانی زانیاریان لەسەر‬ ‫ئەنجام دانی ئەم كارەساتە بەرامبەر بە گەلی كورد‬ ‫ك��راوە هەبێت و رای جیهانی بۆ پاڵپشتی كردنی‬ ‫ماڤەكانی گەلی ك��ورد لە س��ەر ئاستی جیهانی‬ ‫هەبێت‪ .‬لە ساڵی ‪ 2010‬كاتی كە لە ئەمریكا بووم‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪89‬‬

‫و سەردانی بینایەی رێكخراوە نەتەوە یەكگرتووەكانم‬ ‫كرد‪ ،‬زۆر وێنە و دیكۆمێنت سەبارەت بە كێشەكان‬ ‫و كارەساتەكانی جیهانی هەڵواسرا بوون بەاڵم هێ‬ ‫شتێك سەبارەت بە كورد نە نوسرا بوو‪ ،‬بە تایبەت لەو‬ ‫جێگایەی كە باسی چەكی كیمیایی كرا بوو‪،‬چەند‬ ‫وێنەیەكی بومبی كیمیایی هەڵواسرا بوون و باسی‬ ‫قەدەغەكردنی ئەم چەكە كرا بوو‪ ،‬بەاڵم هێ باس‬ ‫لە كیمیاباران كردنی هەلەبجە نەكرا بوو‪ ،‬لەتەنیشت‬ ‫ئەوەدا كە باسی چەكی ئەتۆمی كرا بوو‪ ،‬وێنەكانی‬ ‫هیرۆشیما و ناكازاكی و چەند كەل و پەلەكانیان‬ ‫لەو جێگا دانرا بوون‪ ،‬باسی كێشەی فەلستینییەكان‬ ‫و زۆر گەالنی تری جیهان كرا ب��وون‪ .‬هەر چەند‬ ‫دروستە كە هێ ده‌وڵه‌تێك نەبوو كە پشتگیری لە‬ ‫ك��ورد بكات‪ ،‬ب��ەاڵم ئێستا س��ەرەرای بەرپرسەكانی‬ ‫ك��ورد لە بەغدا و حكومەتی هەرێمی كوردستان‪،‬‬ ‫رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنیش لە هەرێمی‬ ‫كوردستان دەتوانن لەسەر ئاستی جیهانی بە شێوەیەك‬ ‫پەیوەندی لەگه‌ڵ رێكخراوەكانی ناحكومی جیهانی‬ ‫دروست بكەن بۆ ئەوەی پاڵپشتی كردنی ئەوان بۆ‬ ‫بە دەست هێنانی بەرگری كردن لە گەلی كورد بە‬ ‫دەست بێنن‪ .‬رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی لە‬ ‫هەرێمی كوردستان پێویستە ئەم واقیعە لە بەر چاو‬ ‫بگرن كە ئێستاش عەقلییەتی شووڤنیستی عەرەبی‬ ‫لە دوای ئ��ەوەن كە كێشە بۆ هەرێمی كوردستان‬ ‫دروس��ت بكەن‪ .‬بۆیە پێویستە كە رێكخراوەكانی‬ ‫ناحكومی كوردستان ئیستراتیژییەكی تایبەتیان بۆ‬ ‫دروست كردنی رای گشتی جیهانی لە بەرامبەر ئەم‬ ‫مەترسیە هەبێت تاكۆ هێی تر حكومەتی ناوەندی‬ ‫ع��ێ��راق نەتوانێت ماڤەكانی گەلی ك��ورد پێشێل‬ ‫بكات‪ .‬پێویستە كە حكومەتی هەرێمی كوردستانیش‬ ‫پرۆگرامێكی تایبەتی بۆ ه��اوك��اری كردنی ئەم‬ ‫جۆرە رێكخراوانە هەبێت بە گشتی پێویست گەلی‬ ‫كورد لەو گۆرانكاریانەی كە لەسەر ئاستی جیهانی‬ ‫روویان داوە بە دروستی كەڵك وەرگرێت تاكۆ بتوانێت‬ ‫ماڤەكانی خۆی بە تەواوی بە دەست بێنێت‪.‬‬ ‫‪90‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫دەرئەنجــــام‪:‬‬ ‫رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی لە هەرێمی‬ ‫كوردستان تا پێش رووخانی رژێمی بەعس‪،‬لە بەر‬ ‫كلتووری پاتریاكی و كێشەكانی جۆراوجۆر لە ناو‬ ‫كۆمەڵگای كوردی و چەوساندنەوەی حكومەتەكانی‬ ‫ن���اوەن���دی ب��ەغ��دا ب��ەس��ەر ك��ۆم��ەڵ��گ��ای ك����وردی‪،‬‬ ‫كاریگەریان لەسەر ئەوە هەبووە كە رێكخراوەكانی‬ ‫كۆمەڵگای ك��وردی بەهێز نەبن زۆرب��ەی��ان لە ژێر‬ ‫ك��ۆن��ت��رۆڵ��ی دەس����ەاڵت داب���ن‪ .‬ئ��ی��دارەی ه��ەول��ێ��ر و‬ ‫سلێمانی هەریەك رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی‬ ‫تایبەت بە خۆیان دروست كردبوو‪ ،‬ئەو رێكخراوانەش‬ ‫سەر بە ئ��ەوان ب��وون‪ ،‬لەسەر بنەمای گوێ رایەاڵ‬ ‫بوونیان و زم��ان حال بوونی ئیدارەكان پارەیان وەر‬ ‫دەگ��رت‪ ،‬بەاڵم لە دوای رووخانی رژێمی بەعس‪،‬‬ ‫پرۆژەی دیمۆكراتیزە كردنی عێراق لە الیەن ئەمریكا‬ ‫كاریگەری لەسەر كرانەوەی فەزای سیاسی هەرێمی‬ ‫كوردستان هەبوو‪ .‬لەبەر ئەو گۆرانكاریانە پارتی‬ ‫و یەكێتی رێككەوتنامەی ئیستراتیژیان لەگه‌ڵ‬ ‫یەكتر مۆر كرد‪ ،‬كە لە هەڵبژاردنەكانی حكومی و‬ ‫رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنیش بەیەك لیست‬ ‫بەشداری بكەن و دەسەاڵت بە شێوەیەكی یەكسان لە‬ ‫نێوانیان دابەش بكرێت‪ ،‬ئەمەش كاریگەری لەسەر‬ ‫تێكەاڵوبوونی رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی‬ ‫هەر دوو ئیدارەكانیش هەبوو‪ .‬پانتای گونجاویش‬ ‫بۆ گەشەكردنی رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی‬ ‫رووخ��س��ا ل��ەب��ەر ئ��ەوە زی��ات��ر ل��ە ه���ەزار رێكخراوی‬ ‫كۆمەڵگای مەدەنی لە هەرێمی كوردستان دروست‬ ‫ك���ران و دەس���ەاڵت نەیتوانی كۆنترۆڵی ت���ەواوی‬ ‫رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی بكات و هەندێك‬ ‫لە رێكخراوەكان سەربەخۆ بوون و توانیان رێكخستن‬ ‫لە نێوان خەڵكانی نارازی دروست بكەن و خۆپێشاندان‬ ‫لە دژی دەسەاڵت بكەن و دەسەاڵتی یاسادانان و جێ‬ ‫بەجێ كردن ناچار بكەن كە گوێ لە داواكارییەكانی‬ ‫چین و توێژەكانی كۆمەڵگا بگرن‪ .‬ه��ەر بۆیەش‬ ‫پ��رۆژەی چاكسازی لە الی��ەن حكومەتی هەرێمی‬

‫كوردستان دەستی پێ كرد و دەرڤەتێكی گونجاویش‬ ‫بۆ حیزبەكانی ئۆپۆزیسیۆن رووخسا كە ئەوانیش‬ ‫تداخۆل لە نارازی بوون و خۆپێشاندانەكان بكەن و‬ ‫پرۆژەی تایبەتیان بۆ چاكسازی كردن لە هەرێمی‬ ‫كوردستان هەبێت و حیزبەكانی دەسەاڵتیش ئامادەی‬ ‫دانیشتن و گفتوگۆ كردن لە گەڵیان بێت‪ .‬بۆ ئەوەی‬ ‫بتوانن پرۆژەیەكی هاوبەش بۆ چاكسازی لە ناو‬ ‫سیستمی سیاسی هەرێمی كوردستان دروست بكەن‪.‬‬ ‫ب��ەگ��ش��ت��ی دەت��وان��ی��ن بلێین ه���ەر چ��ەن��د كە‬ ‫رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی بەهێزتر بكرێت‬ ‫بەو ئەندازەیە كاریگەری ئیجابی لە سەر سیستمی‬ ‫سیاسی لە هەرێمی كوردستان دەبێت‪ .‬رێگری لە‬ ‫دیكتاتۆری زۆرینە لە رێگای هەڵبژاردنەكان دەگرێت‬ ‫و دەبێتە ه��ۆی ئ��ەوەی كە دەس��ەاڵت لە خزمەتی‬ ‫ب��ەرژەوەن��دی گشتی كۆمەڵگادا بێت و خزمەتی‬ ‫ب���ەرژەوەن���دی گ��روپ��ەك��ان��ی ج��ی��اوازی كۆمەڵگای‬ ‫ك���وردی ب��ك��ات و پ��رۆس��ەی دی��م��وك��رات��ی��زە كردنی‬ ‫هەرێمی كوردستانیش بە خێرایی گەشە بكات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بۆ ئ��ەوەی كە رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی‬ ‫لە هەرێمی كوردستان بە هێزتر بكرێت‪ ،‬پێویستە كە‬ ‫چەند شتێك لەبەر چاو بگیرێت‪ .‬یەك‪ :‬پێویستە كە‬ ‫سەر بەخۆی دادوەری لە كوردستاندا هەبێت و هەموو‬ ‫كەسێك لە بەرامبەر یاسادا یەكسان بن‪ .‬دوو‪ :‬پێویستە‬ ‫كە گۆرانكاری لە ناو یاسای حیزبەكان لە هەرێمی‬ ‫ك��وردس��ت��ان بكرێت‪ .‬ب��ەو شێوەیەی ك��ە نابێت هێ‬ ‫هێزێكی پێشمەرگە‪ ،‬سەربازی‪ ،‬زێرەڤانی‪ ،‬ئاسایش‬ ‫و دەزگایەكانی تری ئەمنی سەر بە هێ حیزبێكی‬ ‫سیاسی ل��ە ك��وردس��ت��ان ب��ن‪ ،‬چۆنكە دەبێتە هۆی‬ ‫تداخول بوونی ئەو هێزانە لە ناو سیاسەتدا ئەمەش‬ ‫ك��اری��گ��ەری ل��ەس��ەر دروس���ت ب��وون��ی حكومەتێكی‬ ‫سەربازی و ئەمنی لە هەرێمی كوردستان دەبێت‬ ‫و دەتوانێت كە كێشە بۆ گەشەكردنی كۆمەڵگای‬ ‫مەدەنی لە هەرێمی كوردستان دروست بكات‪.‬‬ ‫سێ‪ :‬پێویستە كە گۆرانكاری لە ناو یاسای‬ ‫ژم��ارە ‪ 2011‬رێكخراوەكانی ناحكومی هەرێمی‬

‫ك��وردس��ت��ان��دا بكرێت‪ .‬ل��ەب��ەر ب��ارودۆخ��ی هەرێمی‬ ‫كوردستان پێویستە كە رێكخراوەكانی كۆمەڵگای‬ ‫مەدەنی لە هەرێمی كوردستان لە ژێر چاودێری‬ ‫پەرلەمانی كوردستاندا بن نەك ئەنجومەنی وەزیران‪،‬‬ ‫بۆ ئەوەی لەژێر سولتەی جێ بەجێ كردنی هەرێمی‬ ‫كوردستاندا نەبن و هەر دوو بتوانن هاوكاری لەگه‌ڵ‬ ‫یەكتر بكەن و سنۆر بۆ یەكتر دابنێن‪ .‬بۆ ئەوەی كە‬ ‫خەڵكانی هەژاریش بتوانن رێكخراوەكانی كۆمەڵگای‬ ‫مەدەنی دابمەزرێنن‪.‬‬ ‫پێویستە ك��ە ل��ە ژێ��ر چ��اودێ��ری پەرلەمانی‬ ‫كوردستان بودجەیەك وەكو هاوكاری بۆ رێكخراوەكانی‬ ‫كۆمەڵگای مەدەنی دیار بكرێت بەاڵم پێویستە كە‬ ‫ئەو هاوكاری كردنە شفافیەتی هەبێت و هاواڵتیانی‬ ‫هەرێمی كوردستان ئاگاداری ئەو یارمەتیانە بن‬ ‫تاكۆ ئەو یارمەتیە لەسەر بنەمای حیزبایەتی و‬ ‫خزمایەتی و واستە كردن نەبێت‪،‬بەڵكو لەسەر بنەمای‬ ‫چاالكیەكانی ئەو رێكخراوانەدا بێت‪.‬‬ ‫چوار‪ :‬پێویستە كەر هەر رێكخراوێك بە پی پەیرەو‬ ‫و پرۆگرامەكانی ناوخۆیان كە ماوەی هەڵبژاردنی‬ ‫سەرۆك و دەستەی سەرۆكایەتی دیار دەك��ات‪ ،‬لەو‬ ‫ماوەیەدا هەڵبژاردنەكانی ناوخۆیان بكەن‪ ،‬چۆنكە‬ ‫ئەگەر ئ��ەوان خۆیان لە ن��او خۆیان ب��اوەڕ ی��ان بە‬ ‫دیموكراسی نەبێت ناتوانن كاریگەری ئیجابیان لەسەر‬ ‫دیمۆكراسی كۆمەڵگای كوردی هەبێت‪.‬‬ ‫پێنج‪ :‬پێویستە یاساكانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی‬ ‫كوردستان‪ ،‬پارێزگایەكان‪ ،‬قەزاكان و ناحیەكان لە‬ ‫حالەتێكی داخراو بكرێنە نێوە كراوە یان تەواوكراوە بۆ‬ ‫ئەوەی كە هاواڵتیان ئازادی زیاتریان لە دیاركردنی‬ ‫نوێنەرەكانی خۆیان هەبێت و ملمالنێ سیاسی لە‬ ‫ناو هەموو حیزبەكان لە هەرێمی كوردستاندا بكرێت‪.‬‬ ‫ئەمەش رەنگدانەوەی لەسەر ئەوە دەبێت كە ملمالنێ‬ ‫و چاالكی زیاتر لە ناو رێكخراوەكانی كۆمەڵگای‬ ‫مەدەنیش دروست بكرێت و كاریگەری ئیجابی لەسەر‬ ‫بەهێزتر بوونی رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی لە‬ ‫هەرێمی كوردستان دەبێت‪.‬‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪91‬‬

‫سەرچاوەكـــان‪:‬‬ ‫‪ - 1‬ژاك راپنیك‪((،‬اروپای شرقی ‪ :‬بافت بین المللی )) در مارك پال تزو الكساندر اسموالر‪،‬جهانی شدن قدرت و دموكراسی‪،‬ترجمە سیروس فێی‬ ‫و احمد رشیدی‪،‬تهران‪،‬كویر‪،1383،‬ص ‪.154‬‬ ‫‪ - 2‬حسین بشیریە‪،‬جامعە مدنی و توسعە سیاسی درایران‪،‬تهران‪،‬موسسە نشر علوم نوین‪،1378،‬ص ‪.122‬‬

‫‪Bruce Sievers،“What civil Society Needs” Stanford،Social Inoovation Review Stanford،Full - 3‬‬ ‫‪.2010،Vol.8،Iss 4،PP. 45 – 46‬‬ ‫‪Simone Chambers ،Jeffrey Kopstein ،( Civil society and the state ( ،in Robet E Goodin ،Political - 4‬‬ ‫‪.Theory ،Oxford ،Oxford University Press ،2008 ،pp 367-368‬‬

‫‪ - 5‬ژاك راپنیك‪،‬پیشین‪،‬ص ‪.155‬‬

‫‪.Larry Diamond،Developing Democracy،Johns Hopins University،1999،p25 - 6‬‬

‫‪ - 7‬بنت فالی برگ‪((،‬فوكو‪،‬هابرماس و جامعە مدنی )) ترجمە محمد رچا مهدی زادە‪،‬مجلە افتاب‪،‬سال دوم‪،‬ش ‪،19‬مهر ‪،1381‬ص ‪.68‬‬ ‫‪ - 8‬حسین بشیریە‪،‬پیشین‪،‬ص ‪.121‬‬

‫‪Carmen Malena،Voilkhart Finn Heinrich،“Can We Measure Civil Society? A Proposed Methodol� - 9‬‬ ‫‪.ogy for International Comparative Research)،Development in Practice،vol 17،No. 3،Jun 2007،p 342‬‬ ‫‪.Iain McLean،Oxford Concise Dictionary of Politics،Oxford،Oxford university press،1996،p 74 - 10‬‬

‫‪ - 11‬حسین بشیریە‪،‬پیشین‪،‬ص ‪.122‬‬

‫‪.Carmen Malena،Volkhart Finn Heinrich،Op،Cit.،p 342 - 12‬‬ ‫‪.Bruce Sievers،Op،Cit.،p 46 13‬‬‫‪.Ibid،p 45 14-‬‬

‫‪ - 15‬جان الك‪،‬رسالەای دربارە حكومت‪،‬ترجمە حمید عچدانلو‪،‬تهران‪،‬نی‪،1387،‬صص ‪.147 – 146‬‬ ‫‪ - 16‬ژان ژاك روسو‪،‬قرار داد اجتماعی‪،‬ترجمە منوچهر كیا‪،‬تهران‪،‬گنجینە‪،1352،‬صص ‪.25-24‬‬

‫‪.Simone Chambers،Jeffery Kopstein،Op،Cit. pp 364 – 365 - 17‬‬

‫‪ - 18‬حسین بشیریە‪،‬پیشین‪،‬ص ‪.122‬‬

‫‪Don E. Eberly ، “The Meaning ،Origins ،and Applications of Civil Society” in Don E. Eberly ،The - 19‬‬ ‫‪.Essential Civil Society Reader ،Lanham ،Rowman ،2000 ،p 25‬‬

‫‪ - 20‬می توانید نگاە كنید بە ‪ :‬انتونیو گرامشی‪،‬دولت و جامعە مدنی‪،‬ترجمە عباس میالنی‪،‬تهران‪،‬اختران‪.1383،‬‬ ‫‪ - 21‬می توانید نگاە كنید بە ‪ :‬منتسكیو‪،‬روح القوانین‪،‬ترجمە علی اكبر معتمدی‪،‬تهران‪،‬بنگاە مگبوعاتی صفی علیشاە‪.1334،‬‬ ‫‪ - 22‬می توانید نگاە كنید بە ‪ - :‬كارل پوپر‪،‬جامعە باز و دشمنان ان‪،‬ترجمە عزت الله فوالدوند‪،‬تهران‪،‬انتشارات خوارزمی‪ 1369،4،‬جلد‪.‬‬ ‫‪ - 23‬می توانید نگاە كنید بە ‪ :‬كارل پوپر‪،‬منگق اكتشاف علمی‪،‬تهران‪،‬انتشارات علمی و فرهنگی‪.1370،‬‬ ‫ كارل پوپر‪،‬شناخت عینی‪،‬برداشت تكاملی‪،‬ترجمە احمد ارام‪،‬تهران‪،‬انتشارات علمی و فرهنگی‪.1384،‬‬‫‪ - 24‬یورگن هابرماس‪،‬جهانی شدن و ایندەی دموكراسی‪،‬منڤومهی پساملی‪،‬ترجمە كمال پوالدی‪،‬تهران‪،‬نشر مركز‪،1380،‬ص ‪.168‬‬

‫‪.Simone Chambers،Jeffry Kopsten،Op،Cit.،pp 369 – 370 - 25‬‬

‫‪ - 26‬انتونی گیدنز‪،‬راە سوم بازسازی سوسیال دموكراسی‪،‬ترجمە منوچهر صبوری كاشانی‪،‬تهران‪ ،‬شیرازە‪،1378،‬ص‪.96‬‬ ‫‪.Simone chambers،Jeffry Kopsten،Op،Cit.،p 375 - 27‬‬ ‫‪.Ibid،pp 376 – 378 - 28‬‬

‫‪ - 29‬ژاك راپنیك‪،‬پیشین‪،‬ص ص ‪.155 – 154‬‬ ‫‪ - 30‬جان اسپوزیتو‪((،‬اسالم و جامعە مدنی در خاورمیانە )) در محمد تقی دلفروز‪،‬دموكراسی و جامعە مدنی در خاورمیانە‪،‬تهران‪،‬انتشارات‬ ‫روزنامە سالم‪،1380،‬ص ‪.265‬‬ ‫‪ - 31‬همان منبع‪،‬ص ‪.266‬‬

‫‪Barbara Eddes،“What Causes Democratization”،in Robert E. Goodin،Political Scince،Oxford،Oxford - 32‬‬ ‫‪.University Press،2009،p 594‬‬

‫‪ - 33‬فرید زكریا‪،‬ایندەی ازادی‪،‬اولویت لیبرالیسیم بر دموكراسی‪،‬ترجمە امیر حسین نوژری‪،‬تهران‪ ،‬سازمان چاپ وانتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد‬ ‫اسالمی‪،1383،‬صص ‪.82 – 81‬‬ ‫‪.Barbar Geddes،Op،Cit.،p 594 - 34‬‬

‫‪ - 35‬ساموئل هانتینگتون‪،‬موج سوم دموكراسی‪،‬ترجمە احمد شهسا‪،‬تهران‪،‬روزنە‪.1381،‬‬ ‫‪ - 36‬مایرون واینر‪((،‬تحول سیاسی ‪ :‬اسیا‪،‬افریقا و خاورمیانە )) در مایرون واینر و ساموئل هانتینگتون‪،‬درك توسعە سیاسی‪،‬ترجمە پژوهشكدە‬ ‫مگالعات راهبردی‪،1379،‬ص ‪.88‬‬ ‫‪.John Keane،Democracy and Civil Society،London،Verso،1988،p23 - 37‬‬ ‫‪ 38‬امیر محمد حاجی یوسفی‪،‬رانت ((دولت رانتیر‪،‬رانتیرسیم ))فصلنامە اقتصادی و سیاسی‪،‬ش ‪،125-126‬بهمن و اسفند‪،1376،‬ص ‪. 153‬‬‫‪92‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

Hani Hazaimeh،“Us Official to Meet With Civil Society Representatives ”،Meclathy Tribune - 39 .Business News،Washington،Mars،2011 See: Don Eberly،The Rise of Global Civil Society،Building Commuities and Nations From the - 40 .Botton Up،New York،Enxounter Books،2008 .I Pamela Ann Smith،Middle East،London Apr 2011،Iss،421،pp 33 – 35 - 41 Arab – American Groups Offer Civil Society Models to Middle East”،State De�‫؛‬،M. Scott Borot - 422 .partment Documents / Find،Lanham،Mar 10،2011

.202 ‫ص‬،2005،‫دار الرای للنشر‬،‫دمشق‬،‫الدولە و المجتمع المدنی‬،‫ شاهر احمد نصر‬- 43 .54 ‫ص‬،‫پیشین‬،‫ هانتینگتون‬- 44 .181 – 180 ‫صص‬،‫پیشین‬،‫ فرید زكریا‬- 45 .‫ص چواردە‬،1369،‫مركز نشر دانشگاهی‬،‫تهران‬،‫ترجمە حسین بشیریە‬،‫ریشەهای اجتماعی دیكتاتوری و دموكراسی‬،‫ برینگتون مور‬- 46 .34 ‫ص‬،1386،‫نشر نگاە معاصر‬،‫تهران‬،‫گزار بە مردم ساالری‬،‫ حسین بشریە‬- 47 .202 ‫ص‬،‫المصدر السابق‬،‫ شاهر احمد نصر‬- 48 .83 – 68 ‫صص‬،‫پیشین‬،‫ هانتینگتون‬- 49 .Iain McLean،Op،Cit.،p 320 - 50 ‫وەرگێرانی ئازاد‬،‫كوردستانی عێراق وەك نمونە‬،‫ئەتنیك گەرایی و ده‌وڵه‌تی نەتەوەیی لە چەرخی بە جیهانیبووندا‬،‫ صالح مال عمر عیسی‬- 51 .246 – 245 ‫صص‬،2008،‫مەكتەبی ناوەندی دیراسات و پێگەیاندنی حزبی‬،‫هەولێر‬،‫وەڵەدبەگی‬ .214 –213 ‫صص‬،1381،‫گام نو‬،‫تهران‬،‫ترجمە منصور انصاری‬،‫سیاست پست مدرنیتە‬،‫بوریمر‬،‫ گیبینز‬.‫ جان ار‬- 52 .28 – 27 ‫صص‬،1386،‫ققنوس‬،‫تهران‬،‫ترجمە شهرام نقش تبریزی‬،‫دموكراسی چیست؟ اشنایی با دموكراسی‬،‫كوین بویل‬،‫ دیوید بیتهام‬- 53 .578‫ص‬،1386،‫موسسە تحقیقات و توسعە علوم انسانی‬،‫تهران‬،‫معماری دولت مدنی درجهان سوم‬،‫ علی ربیعی‬- 54 .163 ‫ص‬،‫پیشین‬،‫ یورگن هابرماس‬- 55 .246 ‫ص‬،‫مكتب الپقافە و االعالم‬،‫القیادە القومیە‬،‫فی سبیل البعپ‬،‫ میشیل عفلق‬- 56

.Don Eberly،The Rise of Global Civil Society،Op،Cit.،p 255 - 57 Jeffrey C. Alexander،“ Globalizationb as Collective Representation : The New Dream Afa Cos� - 588 mopolitan Civil Shere” ،International Journal of Politics ،Culture ،and Society ،Vol 19 No. 1 / 2 ،The .New Sociologicxal Imagination II،Dec. 2005 ،pp 81 – 90 Jason Ralph،“To Vsher in New Paradigm. President Bushe›s Foreign Policy Legacy”،in Andrew - 59 Wroe،Jon Herbert،Assesing the George W. Bush Presidency ،Edinburgh،Edinburgh University Press .،2009 ،p 78 .Ibid،p 89 - 60 .Jeffrey C. Al exande،Op،Cit،P 88 - 61 Kenneth Katzman،“Iraq: Post – Saddam Governance and Security”،in Amy v. Cardosa،Iraq at - 62 .the Cross Roads،New York،Nova Science Publishers،Inc،2007،pp 17 – 18 Nora Ben Sahel،Other،After Saddam Premer Planning and the Occupation of Iraq،Rand،2008،pp - 63 .29 – 33 Kenneth Katzman،“Iraq: Elections،Government،and Consititution”،in Amy V. Cardosa،Op،Cit.،pp - 64 .69 – 70 .Olga Oliker،Other،U.S Polisy Options for Iraq،Rand،2007،pp 28-29 65

.1993 ‫ی ساڵی‬18 ‫یاسای كۆمەڵەی پەرلەمانی هەرێمی كوردستانی عێراق ژمارە‬ .2001 ‫ ساڵی‬15 ‫یاسای رێكخراوە كوردستانیە غەیرە حكومییەكانی هەرێمی كوردستان ژمارە‬ .‫ كاركردنی هاووالتیان لە رێكخراوە نێو ده‌وڵه‌تی و بیانیە غەیر حكومیەكان‬2002 / 10 / 3 ‫ لە‬16 ‫بریاری ژمارە‬ .‫ی یاسای رێكخراوە ناحكومیەكان لە هەرێمی كوردستانی عێراق‬2011 ‫ی ساڵی‬1 ‫یاسای ژمارە‬ .128 ‫ص‬،‫پیشین‬،‫گزار بە دموكراسی‬،‫حسین بشیریە‬ .93 ‫ص‬،‫پیشین‬،‫انتونی گیدنز‬ .Bruce Sievers،Op،Cit.،pp 47 – 48 .2‫چ‬،1386،‫افكار‬،‫تهران‬،‫ترجمە جمال محمدی‬،‫دگرگونی ساختاری حوزە عمومی‬،‫ یورگن هابرماس‬:‫می توانید نگاە كنید بە‬

-

66 67 68 69 70 71 72 73

Vahid Amani Zoeram،“Critism in Public Shere: The Press Development in Iran›s Civil Society - 74 .1997 – 2000”،Journal of Politics and law”،Tornoto.Vol 3،Iss،2،Sep. 2010،p 217

.125 ‫ص‬،‫پیشین‬،‫كوین بویل‬،‫ دیوید بیتهام‬- 75

93 ‫گۆڤارى موساسير‬

‫‪.Stephen D. Tansey،Politics،London،Routledge،2000،pp 205 – 206 - 76‬‬

‫‪ - 77‬جان ار‪ .‬گیبینز‪،‬بوریمر‪،‬پیشین‪،‬ص ‪.73‬‬ ‫‪ - 78‬روبرت پاتنام‪،‬دموكراسی و سنت های مدنی‪،‬ترجمە محمد تقی دلفروز‪،‬تهران‪،‬دفتر متالعات و تحقیقات سیاسی وزارت كشور‪،1380،‬صص‬ ‫‪.165 – 164‬‬ ‫‪.Bruce Sievers،Op،Cit.،pp 47 – 48 - 79‬‬ ‫‪ - 80‬بنت فالی برگ‪،‬پیشین‪،‬ص ‪.75‬‬ ‫‪ - 81‬محمد محفوڤ‪،‬العرب و متغییرات العراق‪،‬االنتشارات العزلی‪،2004،‬صص ‪.72 – 71‬‬

‫‪Rollin F. Tusalfm،“A Boon or a Bane? The Role of Civil Soiety in Third – and Fourth – Wave - 82‬‬ ‫‪.Democracies”،International Political Science Review،Vol 28،No. 3،2007،pp 370-371‬‬ ‫‪.Carmen Malena،Volhart Finn Heinrich،Op،Cit.،p 342 - 83‬‬ ‫‪Lucio Baccaro،“Civil Society Meets the State: Towards Associational Democracy?”Socio – Eco� - 844‬‬ ‫‪.nomic Review،October،24،2005،p193‬‬ ‫‪Jude Howell،“Gender and Civil Society: Time for Cross – Border Dialogue”.Journals Permis� - 855‬‬ ‫‪.sions an Oxford Journals. Org،Oxford University،Dec،8،2007،p422‬‬

‫‪86‬‬ ‫‪87‬‬ ‫‪88‬‬ ‫‪89‬‬

‫‬‫‬‫‬‫‪-‬‬

‫می توانید نگاە كنید بە ‪ :‬امیل دوركیم‪،‬دربارە تقسیم كار اجتماعی‪،‬ترجمە باقر پرهام‪،‬بابل كتاب ای بابل‪.1369،‬‬ ‫انتونی گیدنز‪،‬پیشین‪،‬صص ‪.91 – 90‬‬ ‫بنت فالی برگ‪،‬پیشین‪،‬ص ‪.69‬‬ ‫انتونی گیدنز‪،‬پیشین‪،‬ص ‪.89‬‬

‫‪Stephen Kaufman،“Clinton: Civil Society Activits Determine the future”،State Department Docu� - 900‬‬ ‫‪.ments / Find،Lanham: Dec،2010‬‬ ‫‪.Rollin F. Tusalfm،Op،Cit،p 365 – 366 - 91‬‬

‫‪ - 92‬روبرت پاتنام‪،‬پیشین‪،‬ص ‪.16‬‬ ‫‪ - 93‬الری دایموند ((ایاهمە دنیا می تواند دموكراتیك شوند )) ترجمە الناز علیزادە اشرفی‪،‬در حسین بشیریە‪،‬گزار بە دموكراسی‪،‬تهران‪،‬نشر نگاە‬ ‫معاصر‪،1384،‬ص ‪.106‬‬ ‫‪ - 94‬می توانید نگاە كنید بە ‪ :‬ماكس وبر‪،‬اخالق پروتستان و روح سرمایەداری‪،‬ترجمە عبد المعبود انصاری‪،‬تهران‪،‬سمت‪.1371،‬‬ ‫‪ - 95‬می توانید نگاە كنید بە‪ :‬دانیل لرنر‪،‬گزار جامعە سنتی‪،‬نوسازی خاورمیانە‪،‬ترجمە غالمرچا خواجە سرودی‪،‬تهران‪،‬پژوهشكدە مگالعات‬ ‫راهبردی‪.1383،‬‬

‫‪James M Campbell ،“ Importance of Rule of law to Civil Society” ،Defense Counsel Journal - 96‬‬ ‫‪.Chicago ،Vol 77 ،Iss ،3 ،Jul 2010 ،p 287‬‬ ‫‪.Rolliin F. Tusalfm،Op،Cit.،pp 361 – 362 - 97‬‬

‫‪ - 98‬بریاری ژمارە ‪1‬ی ساڵی ‪2011‬ی پەرلەمانی هەرێمی كوردستان‪.‬‬ ‫‪ - 99‬دەقی پەیامی بەرێز مەسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بۆ هاتنی جەژنی نەورۆز‪.2011/3/27،‬‬ ‫‪.24426 = htt://www.krp/Kurdish/articledisplay.spx? Id‬‬ ‫‪ - 100‬یاسای ژمارە (‪)7‬ی ساڵی ‪2011‬ی‪،‬یاسای ئەنجومەنی گشتی راژە لە هەرێمی كوردستان‪.‬‬ ‫‪ - 101‬دەقی پەیامی بەرێز مەسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بۆ هاتنی جەژنی نەورۆز‪،‬سەرچاوەی پێشوو‪.‬‬ ‫‪ - 102‬دەقی وەالمی د‪ .‬بەرهەم ئەحمەد سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ خۆپیشاندەران‪.2011/3/14،‬‬ ‫‪http://www.krg.org/uploads/documents/pm_salih_protesters_response_kurd‬‬‫‪.ish_14-03-2011.pdf‬‬ ‫‪ - 103‬بەیاننامەیەك لە الیەن سەرۆكی هەرێمی كوردستانەوە سەبارەت بە قۆناغی یەكەمی بەرنامەی بەرێزیان بۆ ئەنجامدانی پرۆسەی‬ ‫چاكسازی‪.2011 / 6 / 14،‬‬ ‫‪.http:www.krp.org/kurdish/articledisplay.aspx?id=24737‬‬

‫‪ - 104‬بنت فالی برگ‪،‬پیشین‪،‬ص ‪.74‬‬

‫‪105-Kate Nash،Contemporary Political Sociology،Globalization،Politics،and Power،Oxfor،Black‬‬ ‫‪.Well،2008،p 257‬‬ ‫‪.Ibid،p 258 - 106‬‬

‫‪ - 107‬محمود رچا گلشن پژوە‪،‬راهنمایی سازمان های غیر دولتی‪،‬تهران‪،‬ابرار معاصر‪،1381،‬ص‪.20‬‬ ‫‪ - 108‬همان منبع ـ صص ‪.102 -101‬‬ ‫‪ - 109‬همان منبع‪،‬ص ‪.35‬‬ ‫‪94‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫الملخص‬ ‫عملیە الدیمقراطیە الیوم بأهمیە خاصە علی صعید العالم‪ ،‬وفی رأی علما‌و السیاسە وفالسفتها ومنهم‬ ‫مونتسكیو انه الدبمقراطیە وترسیخ كیانها یحتاجان الی منع اهمیە الدولە والمجتمع الطغیان علی االفراد‪.‬‬ ‫وذلك عن طریق تقلیص سلطە الدولە وتحدیدها‪ .‬وتعطی الفلسفە السیاسیە الحدیثە اهمیە للدور الذی بقوم‬ ‫به المجتمع المدنی بهذا الخصوص باعتباره الذی یملك القدرە علی مواجهە طغیان السلطە السلطە وتدخلها‬ ‫السافر‪،‬حیث هناك اعتقاد قوی بأن مؤسسات المجتمع المدنی حینما تكون قویە وفعالە‪،‬فان بأمكانها حمایە‬ ‫حقوق االفراد والجماعات ومن ثم تعزیز النظام الدیمقراطی وعلی العكس من ذلك فان وجود مجتمع مدنی‬ ‫بمؤسسات هزیلە ونشاط ضعیف یوفر األرضیە الخصبە لنشو‌و النظم السیاسیە الدكتاتوریە‪ .‬فی ظو‌ء هذە‬ ‫النظرە فأن هناك محاوالت لدراسە الوضع السیاسی فی اقلبم كوردستان‪ ،‬ومدی قدرە االقلیم علی بنا‌ء تجربە‬ ‫دیمقراطیە فعالە وحقیقە ترتقی الی مستوی الدیمقراطیات الحدیثە‪.‬‬ ‫من هنا فأن السؤال المركزی الذی تطرحه هذه الدراسە یتمثل فی االتی‪ :‬هل ان المجتمع المدنی فی‬ ‫كوردستان الزال ضعیفا ویعمل تحت رقابە الحكومە وصیانها‪ ،‬ام بالعكس ان التقدم الذی شهده االقلیم اسهم‬ ‫فی بنا‌ء مؤسسات قویە للمجتمع المدنی قادره فعال فی الدفاع عن مصالح كل الفئات ضمن المجتمع‬ ‫الكوردی فی مواجهە سلطە الدوالە‪.‬‬ ‫وان الفرضیە المطروحە لهذه الفرص تشیر الی انه المجتمع المدنی فی كوردستان قد شهد قوی من التطور‬ ‫النوعی علی صعید مؤسسات والنشاط الذی یقوم به الی حد كبیر بحیث اخذ یلعب دورا مؤثرا فی الدفاع‬ ‫عن ضو‌ء هذه الفئات داخل المجتمع‪ ،‬وبذلك فرغم المقومات التی تواجهها مؤسسات المجتمع المدنی فأن‬ ‫هناك تأثیر أیجابی لها علی العملیە الدیمقراطیە فی االقلیم‪ .‬وقد افلحت الدراسە فی النتیجە من اثبات‬ ‫هذه الفرضیە عبر مجموعە من االنشطە التی مارستها هذه المؤسسات فی كوردستان‪.‬‬

‫گۆڤارى موساسير ‪95‬‬

Abstrac The Impact of the Civil Society on the Political situation of the Kurdistan Region Democratization process is considered of great importance globally establish democracy in the countries throughout the world. Political philosophy scientists such as Montesquieu believe in sharing power among the executive،legislative،and judicial branches. However،the modern political philosophy more emphasizes on civil society organizations to sustain the state balance and believe that they can protect the individual and group rights،and contribute towards the democratic systems› stability. In terms of the new political philosophy،societies with weak civil society are more prone to dictator systems،therefore،based on the changes occurred in the political philosophy for democratization process،this research attempts to analyze the Kurdistan region to theoretically identify methods to establish its democracy.

The main query this research rises is: despite multitude issues confronting the civil society in Kurdistan،is the civil society in a controlled and weak framework; Or in contrast robust enough to protect the interests of the Kurdish individuals against the government pressures?

The substantiated hypothesis in this research explicitly implies that despite the monthly allowance from the Kurdistan regional government (KRG)،various issues impede the nourishment of the civil society،however،since the KRG is a coalition government and is not under any single party›s influence،the civil societies have increasingly developed to protect the individual rights and impact the democratization process in the Kurdistan region. This hypothesis has accordingly been substantiated in this research.

2012 ‫) زستانى‬1( ‫ژمار‌ه‬

96

‫سامانیەكان و رێنسانسی فەرهەنگی‬ ‫یوسف خضر چۆپان‬

‫ت��ام��ی ت��اڵ��ی ی �ه‌ك �ه‌م زان��ی��ن��ەك��ان بەكارهێنانی‬ ‫ج��ۆرەه��ا ج��ی��اك��اری و ب���ەزەب���ری ه��ێ��ز ستەمكردن‬ ‫و دەستدرێژیەكانی ع��ەرەب��ە ت��ازە ب��ە دەس���ەاڵت و‬ ‫حوكمرانی گەییشتووەكان‪ ،‬ئێرانیەكانی رووب��ەرووی‬ ‫پرسیارێكی مەزن و مێژوویی كردبۆوە‪ ،‬پسیارێك كە‬ ‫دوای (دووسەدە بێ‌دەنگی) و هاتوهاوار یەقە ئەوی‬ ‫گرتبوو‪ ،‬و بۆ سەلماندنی شوناسی نەتەوەیی خۆی‬ ‫بەدوای واڵمێك لە ئێرانیەكان و واڵتی ئێران دەگەرا‪،‬‬ ‫پرسیارەكەش ئەوەبوو‪ ،‬دەبێت چی بكرێت؟ ئیا گەرانەوە‬ ‫بۆ راب��ردوو و زیندوو كردنەوەی نەریتە كۆنەكان و‬ ‫داگیرساندنەوەی ئاتەشگەكان و پەرەپێدان بە نەریتی‬

‫پاشایەتی و پیاوانی ئایینی موبد و لەم چەشنە‪ ،‬یان‬ ‫قەبووڵ كردنی ئەو بانگەوازە نوێیەی كە بە ناو و‬ ‫ئااڵی ئیسالم هەموو بوون و شووناسی ئەوی داگیر‬ ‫كردبوو؟ گەرانەوە بۆ رابردوو وەك پێشان هێشتا لە بیر‬ ‫و یادەوەریەكاندا مابوویەوە‪ ،‬هاورێیەتی و هەماهەنگی‬ ‫دی��ن و دەوڵ���ەت لە پێكهێنانی كۆمەڵگایەكدا بە‬ ‫چینگەلی داخراو كە لە بەشەكانی خوارتری ئەودا‬ ‫هەموو دەستێك پینەی كەوتۆتێ‌ و دڵەكان شكاون و‬ ‫جەستە و چاوو گیانەكن ماندون و لە الیەكی دیكە‬ ‫تاقمێكی كەم كە لەناو هەزاران نیعمەت و خۆشی و‬ ‫چێژو شەهەوت و ویستی جۆراوجۆردا دەژین و رێگا‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪97‬‬

‫بە هێ بێگانەیەك نادەن تەنانەت چاو لە بیاڤی ئەوان‬ ‫بكەنەوە یان بەالیاندا تێبپەرن‪ ،‬و بەناوی ئایین نەك بەو‬ ‫چەشنەش كەزەردەشت وتبووی پاساو بۆ ئاكارەكانی‬ ‫خۆیان دەێننەوە بەڵكوو بەم چەشنەی كە ئێستا لە‬ ‫الیەن خۆیانەوە گۆرانی بەسەرداهاتبوو و رەنگ و‬ ‫بۆنی ویستی خوایی لێدەدەن و تەنانەت بۆ پاراستنی‬ ‫دەسەاڵتیان‪،‬دەست بۆ كوشتنی باوكەكانیشیان دەبەن و‬ ‫هێكامیان ئەوی دیكە قەبووڵ ناكەن و جیا لە شەری‬ ‫دەسەاڵت و و ئارەزووی خۆشگوزەرانی ئاسەواری‬ ‫هێ شتێكی دیكە دیار نییە‪ .‬هێشتا بۆنی پیسی‬ ‫ئەم پیاوە دەسەاڵتدارانەوبەزمی كەیف خۆشیان بە‬ ‫ه��ۆی م��ادە هۆشبەرەكان و شێوەی بیركردنەوە و‬ ‫چەشنی كردارو هەڵسوكەوتیان لەبیر نەچووبوونەوە‪.‬‬ ‫هەربۆیە مومكین نەبوو بۆئەوشتان بگەرێنەوە یان‬ ‫ئ���ارەزووی ئ��ەو شتانە بكەنەوە كە پێشتر هەبوون‪/‬‬ ‫هەروەها بانگەوازیە نوێیەكەش(ئیسالم)كە لەسەرەتادا‬ ‫دڵ و هۆشی زۆرك��ەس��ی ب��ۆالی خ��ۆی راكێشابوو‬ ‫وتامەزرۆی كردبوون‪ ،‬ئایا ئێستا جیا لە دەستدرێژی‬ ‫و ستەم و مافخواردن وجیاكاری چ شتێكی دیكەی‬ ‫ب نسیبی ئەم خەڵكانە كردبوو؟‬ ‫قەبووڵ كردنی ئەم ئایینە بەم شێوەیەی كەهەیە‬ ‫جیا لە لەناوچوون و لە بیرچونەوە و یه‌كه‌م زانینی‬ ‫هەمیشەیی شتێكی دیكە نابێت‪ .‬بۆیە دەبێت ملی كام‬ ‫ریگا بگیرێتەبەر؟ رێگا سەربازی و توندوتیژیەكان‬ ‫ئەنجامێكی ئەوتۆیان نەبوو‪،‬دەسەاڵتداریەتی سیاسیش‬ ‫ك��ە ل��ە دەس��ت��ی ئێرانیەكاندا ن��ەب��وو‪ .‬ب��ۆی��ە دەبێت‬ ‫‪98‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫رێگایەكی ناوەندی بدۆزنەوە بۆ ئەوەی هەم گەرانەوە‬ ‫و دواكەوتوویی سیاسی و كۆمەاڵیەتی جارێكی‬ ‫دیكە ئێرانیەكان بۆ ئەو دۆخەی كە لێی دەرباز ببوون‬ ‫نەگەرێنێتەوە‪ ،‬و هەمئەو خەلیفانەی كە تەنیا بە‬ ‫ناو ئیسالمی بوون و تەنیا بیریان لە بەرژەوەندی و‬ ‫دەس��ەاڵت و خۆشگوزەرانی خۆیان دەك��ردەوە‪ ،‬زیاتر‬ ‫لە ئەوە هەوڵی وێران كردنی ئێران نەدەن‪.‬تێگەییشتن‬ ‫لەم خاڵە ورد و گرنگ و قوڵە‪ ،‬بوو بەگرنگترین‬ ‫خاڵی وەرچەرخانی ئەم بەشەی مێژووی ئێران‪ ،‬و‬ ‫بوو بە هۆی سەرهەڵدانی بزوتنەوەیەكی م��ەزن و‬ ‫سەرسوورهێنەر‪ ،‬بزوتنەوەیەك كە بەراستی دەتوانین‬ ‫ن��اوی رێنسانس ی��ان ب��وژان��دن��ەوەی ه��زری ئێرانی‬ ‫لێبنێین‪ .‬هەرچەندە رێنسانس بە پێی پرەنسیبێك بەم‬ ‫نوێبونەوەیەی شارستانیەتی رۆژئ��اوای��ی لە دوای‬ ‫سەدەكانی ن��اوەراس��ت دەگوترێت‪ ،‬كە دوو قۆناغی‬ ‫رێنسانسی ب��چ��ووك ل��ە س��ەدەك��ان��ی ‪ 12‬ت��ا ‪ 14‬و‬ ‫رێنسانسی گەورە بە دوایین ساڵەكانی سەدەی ‪16‬یەم‬ ‫دوگوترێت‪ ،‬و زیاتر بە ئارەزووی رۆژئاواییەكان بۆ‬ ‫دووب��ارە زیندوو كردنەوەی نەریتەكانی هێلنیكی و‬ ‫شێوازی بیركردنەوەی مرۆڤ سەنتەری لە رابردوودا‬ ‫دەوت��رێ��ت‪ ،‬ب��ەاڵم ب��ە شێوەیەكی گشتی‪( :‬وش��ەی‬ ‫رێنسانس لێكدانەوەیەكی شێوەدارێژییە كە بە سەردەم‬ ‫گەلێكی دووبارە بوژاندنەوەی فەرهەنگی بوترێت)‪.‬‬ ‫لەسەر ئەو بنەمایە‪ ،‬رێنسانس بە هەر سەردەمێكی‬ ‫دووبارە بوژاندنەوەی فەرهەنگی و دووبارە ژیانەوەی‬ ‫نەتەوەیی و هزری دەڵێن كە ئارەزووی زیندوو كردنەوەی‬ ‫میرات و نەریتەكانی خۆی بە شێوەی رەخنەگرانە و‬ ‫هۆشیارانە هەبێت‪ .‬ئەو سەردەمە لە مێژووی ئێراندا‬ ‫بەراستی دەستپێكی رێنسانسی گ���ەورەی مێژوو‬ ‫و فەرهەنگە‪ .‬چونكە تەنیا لەم سەردەمەدابوو كە‬ ‫پێشەكی و سەرەتاكانی بزوتنەوەیەك دەستی پێكرد‬ ‫كە خوێندنەوە و تێگەیشتنی بۆ راب��ردوو هەبوو بە‬ ‫چەشنێك بتوانێت لە رۆژگارەكانی هاوچەرخی خۆیدا‬ ‫بە گونجاو و هاوتەریب لەگەڵ پێداویستیەكانی‬ ‫بەكاری بهێنێت‪ ،‬بۆیە لە قەیرانی شوناسی میللی‬

‫و فەرهەنگیدا رێگایەكی ب���ەرەو رووی خەڵكدا‬ ‫كرایەوە كە هەم پێویستیە رووح��ی و دەروونیەكانی‬ ‫ئ��ەوان دابین بكات و ه��ەم ئ��ەوان نەكاتە دوژمنی‬ ‫خۆشیەكان و بە بێ‌ ناوی بمێننەوە‪ ،‬و پێگەی میللی‬ ‫و رابردووی مێژوویی ئەوان لەبیرنەكرێت و بە سووكی‬ ‫وخەراپی باسیان لێنەكرێت‪ .‬گەرچی بنەماڵەكانی‬ ‫تاهیریەكان و سەفاریەكان لە كاتی دەركەوتنیان لە‬ ‫پێگەی مێژوویی ئێراندا ناراحتی زۆری��ان بینی و‬ ‫تاڵی زۆری��ان چەشتبوو‪ ،‬چلكەی پێشرەوایەتیان بە‬ ‫نسیب خۆیان كردبوو‪ ،‬بەاڵم لەبەر ئەوەی ئەوان ئامراز‬ ‫و ئیمكانیاتی پێویستیان—چ لەالیەنی ه��زری‬ ‫و زانستیو چ لە الیەنی كەسایەتی وسیاسی‪---‬‬ ‫بۆ دەستپێكردنی ئەم قۆناغە گرنگ و هەستیارە‬ ‫نەبوو‪ ،‬بۆیە دەبێتسەردەمی سامانیەكان و بووەیهیەكان‬ ‫بە دەستپێكی ئ��ەم رێنسانسە گ��ەورەی��ە دابنێین‪ ،‬و‬ ‫لەبەر ئ��ەوەی كە بووەیهیەكانیش لە ئارستەگرتنی‬ ‫حكومەتەكەیاندا زیاتر لەئەوەی بیر لە زەمینە هزری‬ ‫و فەرهەنگیەكان و پێكهێنانی كەشێكی گونجاو بۆ‬ ‫گەشەو پەروەردەكردنی زانستی بكەنەوە‪ ،‬بیریان لە‬ ‫ئاراستەو الیەنەسیاسی و سەربازیەكانی بابەتەكە‬ ‫دەك��ردەوە‪،‬و لە بنەرەتیشدا بوەیهیەكان زۆر هاندەری‬ ‫فەرهەنگ و ئەدەبیاتی فارسی نەبوون و تەنانەت‬ ‫جیلی دووەمی بووەیهیەكان‪ ،‬پێوەرەكانی فەرهەنگی‬ ‫عەرەبەكانیان بۆخۆیان و خەڵكەكەیان قەبووڵ كرد‪.‬‬ ‫لەبەر ئەمە بووەیهیەكان لە پێكهێنان و پەروەردە كردنی‬ ‫ئەم رێنسانسە گەورەیەی مێژووی ئێراندا رۆڵێگی‬ ‫زۆر گەورەیان نەگێراوە‪.‬‬ ‫لە الیەكی دیكە سامانیەكان بەهۆی ئەو ئامراز‬ ‫و تواناییانەی كە لە الیەنی پیاوان و هێز و زەمینە‬ ‫میللی و زیهنی و هزری و كەسایەتیانەی كە لیناو‬ ‫حكونیتەكەی خۆیاندا هەیانبوون لە راستیدا بوونە‬ ‫دامەزرێنەرانی سەرەكی ئەو بوژاندنەوەی فەرهەنگیە‬ ‫لە مێژووی ئێراندا‪،‬و بە لێكدانەوەی مینۆرسكیش‬ ‫سامانیەكان رۆڵی سەرەكیان لەو (بەشەی شانۆی‬ ‫ئێرانیەدا)‪ -‬لە مەودای سەدەكانی سێیەم تا پێنجەمی‬

‫كۆچی‪ -‬بە ئەستۆوە بووە‪ .‬تەنیا لەو یەك دوو سەدەیەدا‬ ‫رەگەزی پەتی ئێرانی توانی ببێتە خاوەن چارەنووسی‬ ‫میللی خۆی و خۆی خاوەن بریار و ژیان و قەدەرەكان‬ ‫و پێشهاتەكانی بێت‪ .‬چونكە هەر لەكاتی دەركەوتنی‬ ‫ئیسالمەوە‪،‬ئێران بەدەستی عەرەبەكان دەستاودەست‬ ‫دەكرا‪،‬و هەروەها لە سەرەتای سەدەی پێنجەمیشدا ئەو‬ ‫جارە توركەكان بەسەر تەواوی بوون و گیانی ئێمەدا‬ ‫زاڵ بوون‪ .‬تەنیا لە ماوەی كۆتایی سەدەی سێیەم‬ ‫تا سەرەتای سەدەی پێنجەم و بۆماوەی یەك سەدە‬ ‫ ئێرانیەكان خۆیان فەرهەنگ و مێژووی خۆیان‬‫ب��ەدەس��ت��ەوە گ��رت و ئەنجامێكی پرشنگداریان بۆ‬ ‫میژووی داهاتوو لە دوای خۆیان جێهێشت‪ ،‬ئەوز یەك‬ ‫سەدەیە دەكرێت لە زۆر الیەنەوە رەخنەی لێبگیرێت و‬ ‫تاوتوێی بكرێت و زیاتر بناسرێت چونكە‪،‬لە راستیدا‬ ‫هەموو ب��وون و شوناسی واقعی ئێرانیەكان بەندە‬ ‫بە تێگەییشتن ولێكدانەوی درووستیئەو ماوەیە و‬ ‫بەكارهێنان و كەڵك لێوەرگرتنی بۆ ئەوەی بتواندرێت‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪99‬‬

‫ئەمرۆی خۆمانی باش بەهۆیەوە درووست بكەین‪.‬‬ ‫م��ێ��ژوو نوسێك ب��ەن��اوی ئەشپولەر ل��ە كتێبی‬ ‫مێژووی ئێران لە سەدەكانی س��ەرەت��ای ئیسالمدا‬ ‫دەنوسێت‪:‬‬ ‫(سامانیەكان بوونە خخزم و میراتگری ئەیو‬ ‫بنەماڵە فەرمانرەوایانەی ئێران‪ ،‬كە نەك تەنیا جارێكی‬ ‫دیكە ژیانی سیاسی و واڵتداریان بە میللەتی ئێران‬ ‫دایەوە (وەك تاهیری و سەفاریەكان)‪ ،‬بەڵكوو هەروەها‬ ‫بۆ ئەو میللەت و واڵتە‪ ،‬النكەی زانست و هونەر و‬ ‫شیعریان بونیادنا كە بەردەوام و بە هێزێكی تایبەتی‬ ‫زیاتر دەوڵەمەند دەبوو)‬ ‫هەر ئەم نووسەرە لە شوێنێكی دیكە دەنوسێت‪:‬‬ ‫شارستانیەت و فەرهەنگی ئێران یەكجار زۆر‬ ‫قەرزداری ئەوانە‪،‬و ئێستاش دەبێت كردار ورەفتاری‬ ‫سامانیەكان ەی��ك هاندەرێكی زانست و هونەر لە‬ ‫بەرچاو بگرین و لە بیرمان بێت)‪.‬‬ ‫هەر لە سەر ئەم بنەمایە ئێمە ئاماچە بە كۆمەڵێك‬ ‫پرەنسیب دەكەین كە زەمینە و هەوێنی ئەو بزوتنەوە‬ ‫م��ەزن و ج��واڵن��ەوە روون��ەی لە فەرهەنگی ئێراندا‬ ‫درووست كرد‪ .‬یەكەمین بنەما كە بناغەی رێنسانسی‬ ‫فەرهەنگی ئێرانی پێدارێژرا‪ ،‬یەكتر قەبووڵ كردن‬ ‫و ئاسانكاری ونەرمی نواندنی دۆخێكی ك��راوەی‬ ‫سیاسی بوو كە لەماوەی ئەم سەد ساڵەیەدا لە مێژووی‬ ‫ئێراندا هاتە بوون و لە راستیدا بە بی هێ چەشنە‬ ‫بەرژەوەندیەك و تەنیا بە هۆی زات و خودیەتی ئەم‬ ‫حكومەتە‪،‬یەكێك لە ئازادترین و كراوەترین سەردەمی‬ ‫مێژووی سیاسی ئێران دەستی پێكرد‪ .‬هەرچەندە‬ ‫كە هەڵسوكەوت و رەفتاری بوەیهیەكانیش لەگەڵ‬ ‫نەیار و دژب��ەرە هزریەكانی خۆیان زۆر ئازاربەخش‬ ‫و چەوسێنەرانە نەبوو و ت��ارادەی��ەك لەچوارچێوەی‬ ‫سنوورەكانی خۆیاندا هاندەری زۆر لە جواڵنەوە هزری‬ ‫و بزاوتە كۆمەاڵیەتیەكان بوون و دەسەاڵت و قسەی‬ ‫خۆیان لە سەربنەمای ستەم و زوڵم دانەنابوو و لە‬ ‫چاو زۆر لە میر و فەرمانرەواكانیش‪ ،‬بوەیهیەكان زۆر‬ ‫خەڵك دۆست و ناوبەدەرەوەو خۆشەویست بوون‪ .‬بەاڵم‬ ‫‪100‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫رەفتاری بنەماڵەی سامانیەكان لە بیاڤی حوكمرانی‬ ‫خۆیاندا لە بەرامبەر خەڵكی تایبەتی و ئاساییشدا‬ ‫زۆر دادگ��ەران��ەت��ر و پرشەنگدار تربوو لە هەموو‬ ‫حكومەتەكانی پێش و دوای خۆیان‪ .‬زۆربەی سەرچاوە‬ ‫مێژوویەكان كۆكن لەسەردڵفراوانی و تەحەموڵ و‬ ‫قەبوڵكردنی سیاسی سامانیەكان و پێیانوایە ئەوانە‬ ‫ناوبەدەرتین و خۆشناوترین س��ەرك��ردە و میرەكانی‬ ‫ئێرانن بوونە بە درێژایی مێژوو و جەخت دەكەنەوە كە‬ ‫شێوەی یەكسانپەروەری ورەخساندنی كەشێكی ئازادی‬ ‫حوكرانی وەك ئ��ەوان لە هێ قۆناغێكی مێژوویی‬ ‫ئێراندا وێنەی نەبووە‪ .‬مێژوونوسێكی وەك مەقدەسی‬ ‫بە ئاشكرا لە بارەی ئەوانەوە دەنوسێت‪:‬‬ ‫(سامانیەكان باشترین فەرمانروان و چاكە و‬ ‫رێزی زۆریان بۆ خاوەن مەعریفەكان هەیە‪،‬لەوانەش‬ ‫ئەوەیە كە زاناكان ناچار نین لە الیی ئەوان و لە‬ ‫خزمەتیاندا زەوی ماچ بكەن)‬ ‫دەت��وان��ی��ن ل��ە ه��ەن��دێ��ك الی��ەن��ی دادگ�����ەری و‬ ‫میهرەبانی و ناوبەدەرەوەیی سامانیەكان لە رێگای‬ ‫ئ��ەو چ��ی��رۆك��ان��ەوە تێبگەین ك��ە خ��اوەن��ی مێژووی‬ ‫هەڵبژاردە(تاریخ گزیدە) گێراویەتیەوە كە لە راستیدا‬ ‫كتێبەكەی ئەو كورتەیەكە لە كتێبە مێژووییەكانی‬ ‫پێشوتر‪،‬ئەو چیرۆكە لە بارەی شێوەی هەڵسوكەوتی ئەو‬ ‫بنەماڵەیەیە لەگەڵ دوژمنە شكستخواردووەكانمیان و‬ ‫چەشنی مامەڵەو داوەری كردن كە ئەو بنەماڵەیە‬ ‫لە ب��ارەی ئ��ەوان بەكاریان هێناوە‪،‬بەراستی كە وەها‬ ‫چیرۆكێك زۆر واتای لە خۆیدا حەشارداوە‪:‬‬ ‫لە ناوەراستی ساڵی ‪ 297‬كۆچیدا لە بەشێكی‬ ‫ئێران كەسێك بەناوی ئیسماعیل بوو بە پاشا و ئەو‬ ‫هەوڵی زۆری بۆ ك��اری خیرخوازی و باشەكاری‬ ‫خستەگەر‪ ،‬و بۆ یەكسانی و دادگ��ەری تێدەكۆشا‪.‬‬ ‫كەسێك لە س��ەردەم��ی ئ���ەودا‪ ،‬لە گ��ەورە پیاوێكی‬ ‫پرسی‪،‬تاهیریەكان خەڵكانێكی ئایین پاك و باوەر‬ ‫درووست بوون وكاری باشی زۆریان ئەنجام دا‪،‬بەاڵم‬ ‫هێ شتێكیان لێ‌ بەجێنەماوە‪ ،‬بەاڵم بنەماڵەی لەیس‬ ‫(یەعقوبی لەیسی سەفاری) زۆر ستەمكار بوون و‬

‫كاری باشیان زۆر نەكرد بەاڵم هەموو چاكەكەیان‬ ‫تا ئێستاش هەر بەردەوامە‪،‬ئایا حیكمەتی ئەمە لە‬ ‫چیدایە؟ گەورە پیاوەكە واڵمی دایەوە‪،‬كە لە دوای‬ ‫تاهیریەكان بنەماڵەی بنی لەیس هاتن‪ ،‬بەاڵم ئەوان‬ ‫بە هۆی پیسی و ناپاكی سروشتی و ستەمی زاتی‬ ‫خۆیان‪،‬بە باشی باسی چاكەكاریەكانی تاهیریەكانیان‬ ‫نەكرد و بە هۆی چاوچنۆكی و تەماحەوە هەموو‬ ‫شتێكیان لە ناوبرد وهەموو موڵك و مەوقوفاتەكانی‬ ‫ئ��ەوان��ی��ان دەس���ت ب��ەس��ەرداگ��رت‪ ،‬ب���ەاڵم ل��ە دوای‬ ‫بنەماڵەی ل��ەی��س سامانیەكان ه��ات��ن‪،‬ك��ە بەهۆی‬ ‫جوامێری و نیەت و ب��اوەر پاكیان‪ ،‬بەردەوامیان بە‬ ‫چاكەكانی بنەماڵەی لەیس دا و تەماحیان تێنەكردن‬ ‫و دەستیان بەسەردانەگرتن‪ ،‬بەاڵم ئەوەی پێشوو یه‌كه‌م‬ ‫باس دەكرێت بەاڵم ئەوەیان هەمیشە بەردەوامی دەبێت)‬ ‫هەر ئەو خاوەنی كتێبی حەبیب ئەلسێر‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ئەوەی كە تێروانینێكی تایبەتی بۆ مێژووی ئێران‬ ‫هەیە‪ ،‬ب��ەاڵم لە هەموو شوێنێك بە باشترین واتاو‬ ‫لێكدانەوە باس لە بنەماڵەی سامانیەكان دەكات و‬ ‫ستایشی رەفتاری باش و دادگەرانەی ئەوان دەكات‪.‬‬ ‫ل��ە راستیدا یەكەمین خونچەكانی ب��وژان��دن��ەوەی‬ ‫فەرهەنگی ئێران بەرهەمی ئەو كەشە كراوەیەیە كە‬ ‫بە هەوڵی بزوتنەوەی فەرهەنگی خەڵك و بەدەستی‬ ‫ئەمیرەكانی بنەماڵەی سامانیەكان لە كۆمەڵگادا پەیدا‬ ‫بوو كە ئەوەش تایبەتمەندی و پێویستی حكومەتێكە‬ ‫كە لە سەر بنەمای ئازادی هزری و سیاسەتی یەكتر‬ ‫قەبووڵ كردنی گشتی یە كە لە هەناوی ئەو چەشنە‬ ‫حكومەتەدا ه��ەواران نیعمەت دەروێ��ت و مێشك و‬ ‫بیرۆكەكان بۆ الی كەماڵ و بەختەوەری رێنوێنی‬ ‫دەك��ات‪ .‬بۆیە شتێكی سرووشتییە كە بە هەبوونی‬ ‫كەشێكی گونجاو و بوارێكی رەخساو‪ ،‬وەها تۆوێك‬ ‫بروێت‪.‬‬ ‫یەكێك لە هۆكارەكانی دیكەی سەرهەڵدانی‬ ‫ئ��ەو بزوتنەوە مەزنە لە م��ێ��ژووی ئێراندا‪ ،‬دووب��ارە‬ ‫توێژینەوە و لێكۆڵینەوە گەلێك بوو كە سامانیەكان‬

‫لە ناساندن و ناسین و رەخنە گرتن لە سەرچاوەكانی‬ ‫فەرهەنگی پێشوودا هەیانبوو‪ .‬ئەوان بە تێگەییشتن‬ ‫لەم خاڵە كە بزوتنەوە كۆمەاڵیەتی و شۆرشگێریەكان‬ ‫كە ئامانجی ئازادی و شارستانیەت درووست كردنیان‬ ‫ه��ەب��ووە‪،‬ب��ە بێ‌ پشت بەستن بە پاڵپشتیە م��ەزن و‬ ‫بەهێزی فەرهەنگی و نووسراو ناتوانن بەردەوام بن و‬ ‫خۆیان دەربخەن‪ ،‬بۆیە هەستان بە بە دامەزراوەكردن‬ ‫و رێكخستنی جواڵنەوەكانی گەڵ و رۆشنبیران لە‬ ‫مێژووی ئێراندا و لە بەر ئەوەش سامانێكی فراوان‪،‬‬ ‫ئیمكانیاتی پێویست و پیاو سەرچاوەی پێویستیان‬ ‫ك��ۆك��ردەوە و بە درووس��ت��ی و هەوڵێكی دڵسۆزانە‪،‬‬ ‫دەستیان بە توێژنەوەی سەرچاوە فەرهەنگیەكانی‬ ‫كۆن كرد و ت��ەواوی ئارشیڤە نوسراوو و سەرچاوە‬ ‫زارەكێكانی ئەو سەردەمیان ك��ۆك��ردەوە‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫بە پێی ئەو هەوڵەیان ئەنسكلۆپیدیای زانستەكانی‬ ‫رابردوو كۆبكرێتەوە و لە سەر بنەمای ئەوە تواناییە‬ ‫رەسەنەكانی میللی‪-‬فەرهەنگی تۆمار بكرێن و دواتر‬ ‫رەخنەیان لێبگیرێت و بە پێی پێداویستی و خواستی‬ ‫س��ەردەم بناسرێن‪ .‬فرەچەشنی بیرو تێرامانەكان و‬ ‫ج��ۆراوج��ۆری ئ��ەو كەسایەتیانەی كە لە كۆشكی‬ ‫سامانیەكاندا كۆببوونەوە و الپەرەكانی مێژوو لە‬ ‫باسكردنیاندا شانازی بە خۆیانەوە دەك��ەن‪ ،‬خۆی‬ ‫بەڵگەیەكی روون لە سەر قەبارەو و قووڵی ئەوكارەی‬ ‫ئەوان كە مەچەكیان لێهەڵماڵیبوو كە ئەوەش جێگای‬ ‫ستایش و پێزانینە‪.‬‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪101‬‬

‫یەكێك لە بنەرەتیترینی ئەو بزاوتانە لە دووبارە‬ ‫ناساندنەوەی سەرچاو فەرهەنگیەكانی كۆن‪،‬نوسینی‬ ‫گێرانەوەكان و چیرۆكە میللی وخواوەند نامەكانە‪،‬‬ ‫ك��ە ب��ە ه��ەوڵ و ش��ەرەف��ی ئ���ەوان ل��ە ل��ە ن��اوچ��وون‬ ‫و پشتگوێخرانرزگاریان بوو و لە سەر الپەرەكانی‬ ‫روونی دڵەكان و بیرەكان و كتێبەكان نوسرانەوە‪ ،‬لە‬ ‫پەرشو وباڵوی و سینگ بە سینگ گواستنەوەوە‬ ‫ب��وون بە ن��وس��راوی ریكخراو و لە س��ەر گیانەكان‬ ‫نیشتن‪ ،‬زۆرب��ەی ئەو خواوەند ینامانەی كە دواتر‬ ‫ب��وون بە شاهنامەگەڵ‪ ،‬لە س��ەردەم��ی حوكمرانی‬ ‫سامانیەكان دۆزران��ەوە‪،‬و دوای تاوتوێی كردنیان بە‬ ‫زمانێكی نوێی خرانەوە روو‪ .‬و لە شێوەی قەسیدەو‬ ‫پەخشانەوە ك��ران ب��ە شیعر و رێكخران ب��ۆ ئ��ەوەی‬ ‫باشتر و زی��ات��ر ببنە راوك����ەری دڵ و گیانەكان‪.‬‬ ‫نابێت وابزاندرێت كە دووبارە خوێندنەوە و ناسینەوەی‬ ‫چیرۆكە میللیەكان‪،‬تەنیا بە كارێكی فەرهەنگی لە‬ ‫چوارچێوەی خوێندنەوەی زمانێكی مردوو دابندرێت‪.‬‬ ‫نوسینەوەی گێرانەوە میللیەكان ل��ەوس��ەردەم و لەو‬ ‫قۆناغی مێژووییەدا‪ ،‬لەراستیدا خۆی رێنسانسێكی‬ ‫بچووك بوو لەناو هەناوی رێنسانسێكی گەورەتردا‪،‬‬ ‫چونكە ئەو گێرانەوانە كۆیەكی فراوان و مەزنی لە‬ ‫رەوت��ی شارستانیەت و فەرهەنگ و كەسایەتی و‬ ‫بیروباوەرەكان و داب و نەریتی میللەتی ئێرانی لە‬ ‫خۆ گرتبوو‪ ،‬كە بە زیندوومانەوەی ئ��ەوان‪ ،‬روحی‬ ‫میللی و حەماسی خەڵك زیندوو دەبۆوە‪ ،‬و بوار بۆ‬ ‫زۆر هۆكارگەلی گرنگی ژیانەوەی میللی ئامادە‬ ‫‪102‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫دەكرا‪ .‬لە راستیدا پرشەنگدارترین بزاوتی بنەماڵەی‬ ‫سامانیەكان‪،‬لە پێكهێنانی رێنسانسی ئێرانیدا‪ ،‬فەرمان‬ ‫كردنیان بوو بە نوسینەوەو دارشتنەوەی ئەو چیرۆك و‬ ‫گێرانەوە میللیانە‪،‬كە دەتوانین لوتلەی تروسكانەوەی‬ ‫ئەوان لە شانالمەی فێردەوسیدا ببینین‪.‬‬ ‫سێیەمین هۆكار لە سەرهەڵدانی رێنسانسی‬ ‫فەرهەنگی ئ��ێ��ران��دا‪ ،‬شانس و ئ��ەو پێشوازیە بوو‬ ‫ك��ە بنەماڵەی سامانیەكان ل��ە زم��ان��ی ف��ارس��ی و‬ ‫بیاڤیكارپێكردنی ئەو زمانەیان كرد‪ .‬هەر بزوتنەوەیەكی‬ ‫رەسەنی كۆمەاڵیەتی و میللی‪،‬پێویستی بە زمانێكە‬ ‫بۆ خستنەرووی بیر و ئارەزوو و ئامانجەكانی خۆی‪.‬‬ ‫بە بێ‌ بوونی زمانێكی پتەو و بەهێز‪،‬كە پارێزەر و‬ ‫چاودێری چەمك و واتای بزوتنەوەكان بێت‪،‬ناتوانین‬ ‫وێنای م��ان��ەوەی دژ و دژك���ردەوە كۆمەاڵیەتی و‬ ‫تاكەكەسیەكان بكەین‪ .‬لە راستیدا زیندوو كردنەوەی‬ ‫زمانی فارسی و برەوپێدانی‪ ،‬ناتوانێن تەنیا بە هۆی‬ ‫هۆگری دەروونی بۆ زمانی دایك دابنێین‪ ،‬بەڵكوو ئەم‬ ‫ژیانەو برەوپێدانی‪ ،‬زیاتر دەرهاویشتەی زەروورەتێكی‬ ‫میللی و پێویستیەكی مێژووییە كە بەستێنێكی‬ ‫باشتری دەوی��س��ت‪ ،‬بۆ پاراستنی ئ��ەو دەستكەوتە‬ ‫زانستی و هزریەی زۆرانەی كە ئێرانیەكان لە ماوەی‬ ‫دووس���ەد تا سێ‌ س��ەد ساڵی راب���ردوو‪ ،‬درووستیان‬ ‫كردبوو و لە ناوچوو بوو‪ .‬سامانیەكان بە تێگەییشتن‬ ‫لەم خالچی هەوڵی زیندووكردنەوەی زمانیان دا‪ ،‬لەو‬ ‫هەنمگاوەشدا بنەماڵە گەلێكی گەورەو روناكبیری‬ ‫وەك بەلعەمیەكان و جیهانیەكان رێنوێنیكەر و‬ ‫پشتیوانیكەری ئەوان بوون‪ .‬خاڵێكی سەرنجراكێش‬ ‫كەزیاتر هەنگاوی زیندوو كردنەوەی زمان بە بایەختر‬ ‫دەكات ئەوەیە كە هێ میر و وەزیرێكی سامانیەكان‬ ‫بەم ئامانجە زمانی فارسیان زیندوو نەكردەوە كە‬ ‫رەتی عەب و عەرەبیەت بدەنەوە‪ ،‬بەڵكوو بە شێوەیەكی‬ ‫هێمن و دڵنیا‪ ،‬و بە بێ‌ هێ چەشنە پ��ارادۆك��س‬ ‫و دژ بەریەك دەستیان ب��ەم ك��ارە گرنگەی خۆیان‬ ‫كرد و زۆر لە دەق و كتێبە عەرەبیەكانیان وەرگێرایە‬ ‫سەر زمانی فارسی‪،‬لەوانەش كتێب گەلێكی زۆری‬

‫مێژوویی و تەفسیر و دەقە ئەدەبی و زانستیەكان‪ .‬لە‬ ‫پرشنگدارترین كارەكانی ئەم سەردەمەدا‪ ،‬وەرگێرانی‬ ‫قورئانی كەریم لە سەردەمی میر نوحی كوری نەسر‬ ‫بۆ سەرزمانی فارسی كە ئەوكارە خۆی شۆرشێكی‬ ‫زانستی و فەرهەنگی بوو‪ .‬لە راستیدا وەرگێرانی‬ ‫قورئانی كەریم بۆ س��ەر زمانی فارسی‪ ،‬رێگا و‬ ‫بوارگەلی زۆری لە بەردەم میللەتی ئێراندا ئامادە‬ ‫كرد و ك��ردەوە‪ .‬لەالیەك پەیامی ئایینی خوای لە‬ ‫قواڵیی دڵ و گیانەكاندا جێگیر كرد و ئەوی لە‬ ‫گۆشەو كەنارەكانی ئێراندا پەرە پێدا‪،‬لە الیەكی دیكە‬ ‫هەژموونی بێ‌ ئەمال و ئ��ەوالی زمانی عەرەبی‬ ‫لە س��ەر چەمكە ئایینیەكان ك��اڵ كردەوە‪،‬چونكە‬ ‫بە وەرگێرانی قورئان‪ ،‬خەڵكی تایبەتی و گشتی‬ ‫تێگەیەندرا‪،‬كە تێگەییشتن لە كەالمی خواوەند‪،‬لە‬ ‫دەسەاڵتی زمانێكی تایبەتیدا نییە و هەركەس بە‬ ‫زمانی تایبەتی خۆشی دەتوانێت لە خواو پەیامەكەی‬ ‫تێبگات‪،‬بۆیە ئەم كەمبونەوەی هەژموونی زمانی‬ ‫عەرەبی و دواتر خودی عەرەبەكان‪ ،‬نیعمەتێكی كەم‬ ‫بۆ واڵت��ی ئێران و خەڵكی ئێران نەبوو‪.‬حكومەتی‬ ‫سامانیەكان و زاناكانیان لە ئەنجام دانی ئەو كارەدا بە‬ ‫هێ شێوەیەك مەبەستیان دژایەتی كردنی ئیسالم نەبوو‬ ‫و ئەو دوژمنایەتیەش كە گروپێك خەڵكی دەمارگرژ‬ ‫و رواڵەت بین بە هۆی وەرگێرانی قورئانەوە لە خۆیان‬ ‫نیشاندا یان بەهۆی نەزانی و تێنەگەییشتوویی ئەوان‬ ‫بوو یان بە هۆی مەبەستگەلی تایبەتی سیاسیەوە‬ ‫بوو‪ .‬بە هەرحاڵ بەودان و پەرە گرتن و رەسنایەتی‬ ‫پێدانەوە بە زمانی فارسی لە سەردەمی سامانیەكان‬ ‫خۆی رێگا خۆشكەری باش بوو بۆ سەرهەڵدانی‬ ‫رێنسانس لە ئێراندا‪ ،‬ئەوەش خاڵێك بوو كە بوەیهیەكان‬ ‫و پاشاكانیان لەوە تێنەگەییشتن و پشتگوێیان خست‪.‬‬ ‫چوارەمین هۆكاری سەرهەڵدانی سەرەتایەكانی‬ ‫رێنسانسی هزری ئێران لە سەدەی سێیەم و چوارەمدا‪،‬‬ ‫گ��ەش��ەو ف���راوان ب��وون��ی س��ەر سورهێنەری زانستە‬ ‫عەقلیەكان ە تێگەییشتن لە وات��ا تایبەتیەكانیان‬ ‫ب��وو‪ .‬لێوردبوونەوەیەكی ق��وڵ لە مێژووی ه��زر لە‬

‫ئێرانی دوای ئیسالم‪ ،‬ئەو باوەرە الی ئێمە درووست‬ ‫دەك��ات كە بە هێ سەردەمێك لە م��ێ��ژووی بیر و‬ ‫هزری ئێمەدا‪ ،‬وەك ئەو سەد ساڵەیە زانایانی نەتەوە‬ ‫و رێ��ب��ازە ج���ۆراو ج��ۆرەك��ان‪،‬خ��ەری��ك��ی گ��ۆری��ن��ەوەی‬ ‫بیرو بۆچوونەكانیان نەبوونە‪،‬لە بنەمادا یەكێك لە‬ ‫تایبەتمەندیە دیارەكانی حكومەتی بوەیهیەكان و‬ ‫بەتایبەت سامانیەكان گرتنە بەری رێگای یەكتر‬ ‫قوبووڵ كردنە كە ئەوان لە بەرامبەر تەواوی زانایان‬ ‫و بۆچوون و ئایینە جیاوازەكاندا بەكاریان دەهێنا‪ ،‬و‬ ‫یارمەتی هەر گرووپ و تاكێكیان دەدا بۆ ئەوەی‬ ‫بە ئازادی هزر و بۆچوونەكانی خۆیان بخەنە روو‪.‬‬ ‫كۆشكی سامانیەكان‪ ،‬شوێنی كۆبونەوەی گرووپ‬ ‫گەلێكی زۆری زانایانی زانستە جیاوازەكان بوو‬ ‫كە هەر كامیان بە میتۆدێكی عەقلی یان نەقڵی‬ ‫هەوڵی سەلماندن یان رەتكردنەوەی بۆچوونی خۆیان‬ ‫یان ئەوەی دیكەیان هەبوو‪.‬‬ ‫سەعالبی ل��ە ب���ارەی پایتەختی سامانیەكان‬ ‫نوسیویەتی‪ ):‬شاری بوخارا لە دەوڵەتی سامانیەكاندا‬ ‫شوێنی ك��ۆب��وون��ەوەی خەڵكێكی زۆری س��ەردەم و‬ ‫شارەزایانی ئەستێرەناسی و ئەدیبانی سەر زەوی و‬ ‫شوێنی زانایانی گەردوون بوو)‬ ‫پەرەسەندنی زانستە عەقلی و نەقڵیەكان‪ ،‬بیاڤی‬ ‫رەخنەو لێزانی زۆر گەرم كردبوو و ببوو بە هۆی‬ ‫سەرهەڵدانی بزوتنەوەیەكی قوڵ لە وات��او بنەمای‬ ‫ت��ەواوی رواڵەتەكانی فەرهەنگ و شارستانیەتی‬ ‫مرۆڤایەتی‪ ،‬لەوانەش ئایین‪ .‬ئەو بزوتنەوەیە سەرەرای‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪103‬‬

‫ئ��ەو قواڵییە جێگای ستایشەی ك��ە هەیبوو‪ ،‬لە‬ ‫زۆرب��ەی جارەكاندا خ��اوەن مێتۆد و زانستی بوو و‬ ‫تەنیا لەسەر بنەمای خەیاڵ و چاولێكەری نەبوو‪.‬‬ ‫زۆربەی باشترین بەرهەمە زانستیو فەرهەنگیەكانی‬ ‫شارستانیەتی ئیسالمی وئێرانی‪،‬بەرهەمی هەوڵە‬ ‫خ����اوەن رێ��ب��ازی��ەك��ان��ی زان��ای��ان��ی ئ���ەو س���ەردەم���ە و‬ ‫قوتابیەكانیان لە دۆزینەوە و شیكردنەوەی سرووشت و‬ ‫جیهان بوو‪ .‬فەلسەفە‪ ،‬مێژوو‪ ،‬تەفسیر و ئەدەبیات و‬ ‫زانستە بنچینەییەكان‪،‬لەوسەردەمەدا برەویان سەند‪ ،‬بە‬ ‫چەشنێك كە باشترین زانایانیان پێشكەش بە مێژووی‬ ‫ئیسالمی و مرۆڤایەتی كرد‪.‬دەتوانین رادەی ئازادی‬ ‫بیر و بۆچوون ل��ەو س��ەردەم��ەدا ل��ەو رەخنە توند و‬ ‫روه��ەڵ��م��اڵ��دراوان��ەی محەمەدی ك��وری زەك��ەری��ای‬ ‫رازیدا تێیگەین كە لە هۆكار و سەرهەڵدانی ئایینی‬ ‫گرتووە‪ ،‬لەوبارەیەوە كرومر نوسیویەتی‪( :‬تێروانینی‬ ‫رازی بە نیسبەت ئایینی سونەتی دوژمنكارانە‬ ‫بوو‪.‬ئەو رەتی راستی و دروستی وەحی(سرووشی)‬ ‫كرد‪ ،‬پێغەمبەرەكانی بە ساختەچی دان��ا‪ ،‬ئەو وەك‬ ‫فەیلەسوفەكانی بزوتنەوەی رۆشەنگەری لە سەدەی‬ ‫هەژدەیەمدا لەسەر ئەو باوەرە بوو كە ئایینەكان لەگەڵ‬ ‫یەكتری پارادۆكسیان هەیە و پێشكەوتنی مرۆڤ‬ ‫سست دەكات و دەبنە بەربەست لە بەردەم فەلسەفەو‬ ‫زانست و پەرە بە ئاگری دوژمنایەتی و شەر دەدەن)‬ ‫ئ���ەم چ��ەش��ن��ە رووه��ەڵ��م��اڵ��دراوی��و گاڵتەجاریە‬ ‫ل��ەه��زردا‪ ،‬بەرهەمی هەلومەرجێكی گونجاو بوو‬ ‫كە دەسەاڵتدارانی سیاسی بۆ پ��ەروەردە كردنی ئەو‬ ‫پێكیان هێنابوو‪.‬‬ ‫(ل��ە حكومەتی س��ام��ان��ی��ەك��ان��دا ه��ێ چەشنە‬ ‫بەربەست و سنوورێك بۆ ئایین و گرووپە جیاوازەكان‬ ‫ن��ەب��وو‪،‬و هێ ك��ەس بەهۆی دەربرینی بیروباوەری‬ ‫زانستی و ئایینی و ئایینزایی تووشی ئەو بەربەست‬ ‫و ئاریشانە نەبوویەوە كە لە سەردەمی غەزنەوی و‬ ‫سەلجوقیەكان توشی ببوو‪ ،‬بۆیە ئەوە دەتواندرێت بە‬ ‫گرنگترین ئامرازەكانی برەودان بە زانست و بۆچوون‬ ‫و ب�ڵاو ك��ردن��ەوەی مەعریفە و زان��س��ت��ی عەقڵی‬ ‫‪104‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫بوو‪،‬لێرەوەیە كە دەتوانین بڵێین سەردەمی سامانیەكان‬ ‫سەردەمی گەشەی ئەدەبی و زانستی و سەردەمی‬ ‫ئازادی هزر و كامڵ بوونی شارستانیەتی ئیسالمی‬ ‫لە ئێراندا بوو‪).‬‬ ‫دەتواین برەوسەندنی گفتوگۆ و باسە عەقلی‬ ‫و زانستیەكان بە ه��ۆی بوونی ئ��ەم كۆمەڵە زانا‬ ‫شایستانەی بەشە جیاوازەكان تێبگەین‪ ،‬لەوانەش‬ ‫رازی‪ ،‬مەنتقی‪ ،‬ت��ەب��ەری‪ ،‬بەلعەمی‪ ،‬رودەك���ی‪،‬‬ ‫شەهید‪ ،‬فارابی‪ ،‬ئەبوریحان‪ ،‬بوعەلی‪ ،‬فێردەوسی‬ ‫و زۆر لە كەسایەتیە دیارەكانی دیكەی سەردەمی‬ ‫غەزنەویەكان كە لە راستیدا بەرهەم و میوەی ئەم‬ ‫سەردەمەن‪ .‬كەسایەتی گەورە لەو سەردەمەدا سەریان‬ ‫هەڵدا و بە شێوەیەكی هاریكاریانەش سودیان لەم‬ ‫سەردەمە وەرگ��رت‪ ،‬هەروەها سودیان بەم سەردەمە‬ ‫گەیاند كە خاندمیر ناوی ژمارەیەك لە ئەوانی لە‬ ‫كتێبەكەیدا نوسیوە كە ئەوەش بەڵگەیەكی دیكەی‬ ‫گەشە كردنی ئاوزداری و ئازادی لەم سەردەمەدایە‪،‬‬ ‫مستەوفی لە ب��ارەی یەكێك لە ئ��ەوان نوسیویەتی‬ ‫(بەراستی وەزیرێكی وەكوو ئەو لە الی هێ پاشایەك‬ ‫بوونی نەبووە)‬ ‫نوسەری شەعر ئەلعەجەم هەروەها ستایشی ئەم‬ ‫رادەیە لە ئاوەز پەروەری دەكات و لە بارەی یەكێك‬ ‫لە پاشاكانی سامانیەوە دەنوسێت‪ ):‬نەسری كوری‬ ‫ئەحمەد بۆ ماوەی سی ساڵ پاشایەتی كرد‪،‬بێ‌ رادە‬ ‫دەستی بەسەر شاعیر و ئەدیبەكان دادەهێناو رێزی‬ ‫دەگرتنن كتێبخانەیەكی دام��ەزران��د كە بەشەكانی‬ ‫حیكمەت و فەلسەفە و زۆر بەشی زانستی و دەق‬ ‫گەلی دەگ��رت��ەوە‪ ،‬كە ئیبنی خەلەكان هەروەها لە‬ ‫بارەی روونكردنەوەی حاڵەتەكانی ئەبوعەلی سیناوە‬ ‫دەنوسێت (كانت عدیم المثل فیها من كل فن من‬ ‫الكتب المشهورە بایدی الناس و غیرهم ما الیوجد‬ ‫فی سواها وماسمع باسمە فضال عن معرفتە)‬ ‫ئ��ەو (ئیبنی خەلەكان) ستایشی فەرمانێكی‬ ‫نوحی كوری مەنسووری پاشای سامانی بۆ فارابی‬ ‫دەكات كە بەرهەمە یۆنانیەكانی بە شێوەیەكی خاوێن‬

‫و پاك بەمەبەستی دەوڵەمەند كردنی فەرهەنگی‬ ‫ئێرانی وەرگێراوەتەوە و ئەوەش بە هێمای ژیری و‬ ‫عاقل پەروەری ئەم دەڤەرە دەزانێت‪.‬‬ ‫پ����ەروەردە ك��ردن��ی زان��س��ت و زان��س��ت پ���ەروەری‬ ‫بنەماڵەی سامانیەكان تا ئەو رادەیە رەسەنایەتی و‬ ‫راستی پێوەدیار بوو كە بۆ هەمیشە لە مێژوودا بوون بە‬ ‫سیمبول و هاندەری حكومەتە ئاوزپەروەرەكانی دیكە‬ ‫و هەر حكومەتێك كە خۆی بە پشتیوانی عەقڵ‬ ‫و بیركردنەوە زانیبوایە ئەوە السایی ئەو بنەماڵەیەی‬ ‫دەكردەوە‪.‬‬ ‫بە هەرحاڵ لێكۆڵینەوەو بەدواداگەرانی عەقڵی‬ ‫بیریاران و رۆشنبیرانی ئێران كە لە ژینگەیەكی هێمن‬ ‫و یارمەتیدەردا‪ ،‬دەرفەتی دەركەوتن و خۆدەرخستنیان‬ ‫بۆ رەخسابوو كە سامانیەكان و هەروەها وەزیرەكانیشیان‬ ‫خ��ۆی��ان ل��ەو كەسانە ب��وون و كۆشكەكانی خۆیان‬ ‫كردبووە (ناوەندی پەروەردە كردنی شیعر و فەلسەفە‬ ‫و ئەدەبیات) لە ناوچەگەلی دیكەشدا كەشێكی‬ ‫گونجاویان دۆزیبۆوە بۆ ئەوەی چەژنێك لە بەعەقاڵنی‬ ‫بوونی كۆڵەكەكانی فەرهەنگ و داب و نەریتەكان لە‬ ‫هەموو شوێنێك و قوژبنێك جێگیر ببن و بە تەواوەتی‬ ‫داب و بیروباوە‪ ،‬تێرامان و عەقاڵنیەتێكی نوێی‬ ‫سەرهەڵبدات و ببێتە هۆ و م���وژدەدەری چەشنێك‬ ‫لە عەقاڵنیەتی پشت بەستووبە بیركردنەوەی پەتی‬ ‫كە پارادۆكسیەتیشی لەگەڵ وەح��ی و نەبووەتی‬ ‫خواوەندی نەبێت‪ .‬ئەم پەروەردە كردنی عەقاڵنیەتە‪،‬‬ ‫گەشەو جۆشێكی زۆری بە داری تازە ریشەداكوتاوی‬ ‫بزوتنەوەی فەرهەنگی ئێران گەیاند و پری گرد لە‬ ‫غونچەو گوڵی پشكوتوو‪ ،‬بەتایبەتی كە بنەماڵی‬ ‫سامانیەكان بەكەلك وەرگرتن لە پەخشان و نەسر لەم‬ ‫گەشەدان بە عەقاڵنیەتەدا رۆڵ��ی دیاریان هەبوو‪.‬‬ ‫بۆ گەشەدان بە عەقاڵنیەت باشترین ئامراز نەس و‬ ‫پەخشانە نەك نەزم و شیعر‪ ،‬چونكە بیاڤە كاركردنی‬ ‫نەزم و شیعر خۆی لە كاریگەری و هانداندا دەبینێتەوە‬ ‫بەاڵم نەسر یان پەخشان دەبێتە هۆی گەشەكردنی‬ ‫عەقاڵنیەت و بەڵگەدار كردنی مێشكەكان‪ ،‬یەكێك‬

‫لە گەورەترین خزمەتەكانی ئەم سەردەمەو بە تایبەت‬ ‫سامانیەكان‪ ،‬ب�ڵاوك��ردن��ەوەو پەرەپێدان وپتەوكردنی‬ ‫نەسر یان پەخشان لە فەرهەنگی ئێرانیدایە‪( :‬هەر‬ ‫بەم چەشنەی كە شیعری فاارسی لەو سەردەمەدا‬ ‫بناغەی دارێژرا‪،‬بناغەی پەخشانی فارسی و نەریتی‬ ‫نوسینی كتێبی جیاواز لە بارەی بابەتگەلی جۆراوجۆر‬ ‫بە تایبەت بابەتگەلی زانستی كە دژوارترە لە بابەتی‬ ‫دیكەیە‪ ،‬هەر لەوسەردەمەدا بونیاد نرا و هەر لەو‬ ‫سەردەمەدایە كە چەندین كتێب و ریسالەی فارسی‬ ‫لە بابەتگەلی زانستی هەر لە لۆژیك و دەرمانسازی‬ ‫و پزیشكی و ئیالهیات و ئەستێرەناسی و ماتماتیك‬ ‫نوسراون و رێگا بۆ ئەو كەسانەی كە لە داهاتوودا‬ ‫ویستیان دەست بۆ ئەو كارە دژوار ببەن خۆشكرا)‬ ‫بەاڵم مەخابن كە ئەم بەعەقاڵنیبوونە رێشەی لە‬ ‫قواڵیی كۆمەلچگاو فەرهەنگی ئێران دانەكوتاو بە‬ ‫دام��ەزراوەی��ی نەكرا و جێگیر نەبوو تەنیا كەسانی‬ ‫تایبەتی و نوخبەو هەڵبژاردەیەك لێیتێگەییشتن و‬ ‫بەكاریان هێنا‪،‬بۆیە بە لەناوچوونی ئ��ەوان و ئەو‬ ‫حكومەتانەی ك��ە پشتیوانیان ل��ە ئ���ەوان دەك���رد و‬ ‫جێگرتنەوی ئەم حكومەتانە بە حكومەتی دەمارگێر‬ ‫و توندوتیژی توركە غەزنەویەكان ئەو بزوتنەوەیە‬ ‫لەناوچوو و خودی عەقاڵنیەتیش بە سەرنجدان بە‬ ‫هەژموونی سەختی هزری ئەشعەری لە جیهانی‬ ‫ئیسالم و حوكمرانی توركەكان لە ئێراندا كاڵ بوویەوەو‬ ‫دواتر لەبیر كرا‪.‬‬ ‫یەكێكی دی��ك��ە ل��ە ه��ۆی��ەك��ان��ی��ی��ارم��ەت��ی��دەری‬ ‫پەیدابوونی رێنسانسی گەورەی فەرهەنگی ئێران‪،‬‬ ‫بارودۆخ و هەلومەرجی تایبەتی ئابووری لە و سەردەمە‬ ‫كورتەی ئێراندایە كە بەراستی ئەوەی كردۆتە چاخی‬ ‫زێرینی فەرهەنگی ئێران‪ .‬گەشەكردنی فەرهەنگ و‬ ‫شارستانیەت لە ژینگەیەكی كۆمەاڵیەتی و میللی‬ ‫پەیوەست بوو بە پێكهێنانی هەلومەرجی گونجاوی‬ ‫ئابووری و بازرگانییە‪ .‬ئەوانەی كە نانی شەویان‬ ‫نییەو بە رۆژ هێ رزق و رۆزیەكیان نییە ناتوانن‬ ‫كەبیر لە شیعری رۆژانەو عیشقی شەوانە بكەنەوە‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪105‬‬

‫و ئەگەر لە ك��ەش گەلێكدا ن��اوەرۆك��ە بەتالەكان‬ ‫دەب��ن��ە ه��ۆی تیشكی مەعریفەت بۆكەسانێكی‬ ‫تایبەت‪ ،‬ب��ەاڵم بۆ زۆری��ن��ەی خەڵكی رەش��ۆك و‬ ‫سیستەمی س��ی��اس��ی‪،‬ه��ەژاری و الوازی سیاسی‬ ‫و جیا لە گەندەڵی و دارم��ان��ە كۆمەاڵیەتیەكان‪،‬‬ ‫سستی و الوازی و كەمووكورتی و لێكهەڵوەشاندنەو‬ ‫پ��ەرت��ەوازە بوونی فەرهەنگی و زانستی لەگەڵ‬ ‫خۆی دەهێنێت‪ .‬لە راستیدا چارەسەر كردنی ئاتاجیە‬ ‫سەرەتایی و سەرەكیەكانی مرۆڤە كە حەز و دڵی‬ ‫م��رۆڤ ب��ەرەو پێداویستیە ب��ەرزت��ر و ئارمانیەكان‬ ‫هان دەدات‪ .‬حكومەت و گەلی برسی جیا لە نان‬ ‫پەیدا كردن بیر لە هێ شتێكی دیكە ناكەنەوە‪،‬بە‬ ‫هەرحاڵ و بە رێكەوت ئەم سەد ساڵەی حكومەتی‬ ‫سامانیەكان لە الیەنی ئابووری و بازرگانیەوە گەشە‬ ‫و پەرەسەندنێكی زۆری بەخۆیەوەبینی و بەرووبووم و‬ ‫نیعمەتی زۆر لە بەردەستدابوو‪ .‬مامۆستا سەعیدی‬ ‫نەفیسی كە لێكۆڵینەوەی زۆری لەسەر س��ەردەم‬ ‫و ب��ارودۆخ��ی تایبەتی روودەك���ی شاعیر هەبووە‬ ‫لەوبارەیەوە دەنوسێت‪:‬‬ ‫( ل��ەوس��ەردەم��ەدا ك��ە روودەك����ی ل��ە ناوچەی‬ ‫ئەودیوی رووبار(ماورا النهر ‪ -‬مەبەست رووباری‬ ‫جیحونە) دەژی��ا‪،‬ئ��ەو هەرێمە ل��ە ه��ەر الیەنێكەوە‬ ‫ئ��اوەدان��ت��ری��ن ن��اوچ��ە ب��وو‪ .‬ل��ە ب���واری ب��ازرگ��ان��ی و‬ ‫پیشەسازیەوە بە لوتكە گەییشتبوو‪ ..‬ئەوە روونە لە‬ ‫ناوچەیەك كە پیشەسازی و بازرگانی‪ ،‬ببێتە هۆی‬ ‫دەوڵەمەند بوونی خەڵك‪ ،‬و پاشاكان رێز لە توانایی‬ ‫مەعریفی خەڵك بگرن‪ ،‬و بەردەوام بیر لە ئەوە بكەنەوە‬ ‫كە ژمارەی زاناو بیرمەندەكان زیاتر بكەن و چاكە‬ ‫لەگەڵ زانایان بكەن‪ ،‬دیارە كە گەورە پیاوی گەورە‬ ‫دێنە بوون و تا رادەیەكی زۆر خەڵك روو لە زانست‬ ‫و مەعۆریفە دەكەن)‬ ‫ه��ەروەه��ا ئیبنی حوقەڵ كە یەكێك لە خ��اوەن‬ ‫بۆچوونە دیارەكانی مێژوو و بەتایبەت مێژووی‬ ‫ئیسالم و خەلیفە و پاشا و كۆیلەكانە‪،‬و تەنیا بە‬ ‫‪106‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫پشت بەستن بە قسەی ئەمالو ئەوال ستایشی كەس‬ ‫ناكات‪،‬لە بارەی خەسلەتی باشی پاشاكانی سامانی‬ ‫و چۆنیەتی وەرگرتنی ماڵیات و گ��وزەران باشی‬ ‫خەڵك لە الیەنی ئابووریەوە لە سەردەمی سامانیەكان‬ ‫دەنوسێت‪:‬‬ ‫( لە رۆژهەاڵتی واڵتانی ئیسالمی‪،‬حكومەتێك‬ ‫ل��ە چەشنی سامانیەكان ب��وون��ی نییە‪،‬سەربەخۆ‬ ‫و پارێزراو‪ ،‬خاوەنی سوپایەكی زۆر و رێكوپێك و‬ ‫دەوڵەمەند و بەتوانا‪ ،‬دەستكراوەیی و بەخشین و‬ ‫چاكەكاری ب���ەردەوام لەگەڵ ژێردەستەكان و كەم‬ ‫وەرگرتنی ماڵیات‪ ،‬بسوكی خ��ەراج‪ ،‬واینەكردووە‬ ‫كە خەزێنەكەیان (لە تااڵنكردنی خەڵك)پر بێت‪ .‬بە‬ ‫چەشنێك ئێستا كە وەرگرتنی ماڵیاتی خۆراسان‬ ‫و ئەودیوی رووبار بە ئەستۆی مەنسووری كوری‬ ‫نوحە‪ ،‬كە وەرگرتنی شەش مانگی بە بیست میلیۆن‬ ‫دەره���ەم گەرەنتی ك��ردووە‪،‬س��ااڵن��ە چ��وارج��ار‪ ،‬هەر‬ ‫نەوەد رۆژ یەكجار‪.....‬لە بەر ئەوەیە كە ناوچەكانی‬ ‫ژێردەسەاڵتی سامانیەكان پرە لە دادوەر و ژمێریاری‬ ‫بەتوانا و حوكمران و كارمەندی شایستەو بەتوانا بە‬ ‫موچەیەكی یەكسان و وەك یەك‪ ،‬بە چەشنێك كە‬ ‫موچەی دادوەر و خاوەنی پۆستە و وەرگری ماڵیات‬ ‫و والی تایبەتی نوێژ لە هەر ناوچەو هەریمێك بە‬ ‫ێ كەم و زۆری وەك یەكە)‬ ‫ب‌‬ ‫ئەو گەشە و فراوانیەی بازاری ئابووریە خۆی‬ ‫بوو بە یەكێك لە هۆیەكانی گەشەو پەرەسەندنی‬ ‫رێنسانسی فەرهەنگی ئێران لە سەدەی چوارەم و هەر‬ ‫ئەو پەروەردەكردنی ئەو عاقڵمەندانە و دڵە شادەكان‬ ‫و زەویە بە پیتەكان و حكومەتە عادڵەكان و خەڵكە‬ ‫خۆشحاڵەكانن كە وەها ئەدەبیاتێكی زیندوو و بە‬ ‫جۆش لەو سەردەمەدا درووست دەكەن كە هەمووكات‬ ‫و لەكاتی خوێندنەوەیدا شەوقێكی پاڵنەر‪،‬گیان و‬ ‫رۆحی مرۆڤ داگیر دەكات و هەموو رۆژێك‪ ،‬سۆز‬ ‫و داخی ئەم رۆژە باش و پر بەرهەم و شادومانەمان‬ ‫لە سینگەكانماندا زیندوو دەكاتەوە‪.‬‬

‫فكری ئاریای و ئاینی زەردەشتی‬ ‫به‌شی یه‌كه‌م‬

‫يوسف برادۆستی‬ ‫ئاریایەكان گرینگترین هۆبەی نەژادی مرۆڤی‬ ‫سپی پێستن لە سەرەتا نەتەوەیەكبوون لە بیابانەكانی‬ ‫باشووری ئێران دەگ��ەران ‪ 3000‬سێ ه��ەزار سال لە‬ ‫پێش زای��ن ب��ەرەو باشور كۆچیان كرد بەشێكیان لە‬ ‫بانەكانی ئێران نیشتەجێ بوون دەستەیەكە لەوانە بەرەو‬ ‫ئەورووپا رۆیشتن‪،‬بەشەكەی تریش بەرەو هیندستان‪.‬‬ ‫ئاریایەكان باوبابیرانی گەلی هیندو ئەورووپاین‬ ‫ئەو نەژادە بە ئایریا ‪ -‬ئاریایان ‪ -‬ئاری ناو دەبردرێن‪،‬‬ ‫زمانی ئاریای ئیشتقاقی تێكەوتووە‪ ،‬لقەكانی زمانی‬ ‫ئاریای‪ ،‬ئاوێستای‪،‬سانسكریتی‪ ،‬پەهلەوی‪،‬فارسی‪،‬‬ ‫كوردی‪ ،‬یۆنانی‪،‬التینی‪.‬‬ ‫ئەوناوچەیەی ئەمرۆ بو كوردستان دەناسرێ‬ ‫بەشێكە لە خاكی ئاریا‪،‬كە دەكەوێتە دامێنی چیای‬ ‫زاگرۆس وباكوری دۆلی میزۆپۆتامیا و نێوان هەر‬ ‫دوو گۆلی ورم��ێ و وان لە نەخشەی جوگرافیای‬ ‫سیاسی كەوتۆنە ناو نەخشەی سیاسی ئێران وعێراق‬

‫و توركیا و سوریا‪.‬‬ ‫بەلگە مێژوویە كان ئەوە دەسەلمێنن لەنزیكەی‬ ‫هەزارەی سێیەمی بەر لە زاینەوە كە گەالنی(خوری‪.‬‬ ‫گوتی‪ .‬میتانی‪ .‬سۆباری‪.‬ئۆرارتی و ماننای لە سەر‬ ‫خاكی كوردستان ژیاوون‪ .‬كە ئەمانە پێشینەی نەژادی‬ ‫كورد پێكدەهێنن‪.‬‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪107‬‬

‫هەندێ لە مێژوونوسان لەو باوەرەدان كە ئاریایەكان‬ ‫لە هەزارەی سێی بەر لە زاین لە باشوری رووسیاوە‬ ‫كۆچیان ك��ردووە بۆ ئ��ەوروپ��ا و بەشێكیان هاتونەتە‬ ‫خۆرهەالتی كۆن تا نزیكەی هەزار سالێك لە وێ جێگیر‬ ‫بوونە دوای روویان كردۆتە بانەكانی ئێران پاشماوەیەك‬ ‫بوونەتە دوو ب��ەش بە شێك بۆ هیند كۆچیان كرد‬ ‫بەشەكەی تر لە ئێران مانەوە ئەوانیش پاش ماوەیەك‬ ‫بوونە دوو بەش بەشێكیان لە دەشتەكانی بانەكانی‬ ‫ئێران مانەوە بەشەكەی تریش بە كۆچەرایەتی لەسەر‬ ‫چەرینگەكانی زاگرۆز و ئارارات جێگیر بوون دوای‬ ‫وەك نەتەوەیەك ده‌وڵه‌تێكیان دامەزراند بە ناوی ماد‪.‬‬ ‫وای بۆ دەچن كە فارسەكان دەچنەوە سەر ئەوانەی‬ ‫لە دەشتەكان نیشتەجێ بوون كە بە هەخامەنشی و‬ ‫پ��ارس ناسران ئیمپریاتۆریەتی پارسیان دام��ەزران��د‪.‬‬ ‫دەبێ كوردەكانیش بچنەوە سەر مادەكان (‪ )1‬مادەكان‬ ‫لەسەرەتا كۆنفرراسیۆنی خیڵی گەورەی بەهێزیان پێك‬ ‫هێنا بەناوی (مادای) مادەكان لەسەدەی شەشەمی‬ ‫پ��ێ��ش زای��ن��ی ب��وون��ە‪ ،‬خ��اوەن��ی ئیمپریاتوریەتێكی‬ ‫گ��ەورەو بەهێز‪ ،‬بەناوی میدیا سەرچاوە ئاشوریەكان‬ ‫‪108‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫لەسەدەی نۆیەمی پێش زاینی ئاماژە بەچەند ناو‬ ‫و ناوچەی تیروهۆزەكانی ماد لەسنوری رۆژهەالتی‬ ‫ئیمپریاتوریەتەكەیان دەكەن‪ ،‬كە چەندین جارهێرشیان‬ ‫ك��ردۆت��ە س��ەری��ان وس��ەرك��وت��ی��ان ك����ردوون‪ ،‬ل��ەس��ەدەی‬ ‫ح��ەوت��ەم��ی پ��ێ��ش زای���ن���ی‪ ،‬م���ادەك���ان س��ەرزەم��ی��ن��ی‬ ‫رۆژه��ەالت��ی دیجلە و نێوانی ه��ەردووگ��ۆل��ی وان و‬ ‫ورمێ یان كەوتە دەست‪ ،‬دوای لەساڵی (‪)612‬پ‪.‬ز‬ ‫بە هاوكاری بابلیەكان توانین شاری نەینەوا بگرن‬ ‫پایەتەختی ئاشوریەكان كۆتایش بە ئیمپریاتۆریەتی‬ ‫ئاشوری بهێنن‪ ،‬دوای شكەست دانی ئەسكیتیەكان‬ ‫و ماننایەكان و لیدیەكان توانیان سنورەكانیانیان بە‬ ‫هەموو الیەكدا بكێشن لە رۆژئاوا پێشرەویان كرد تا‬ ‫رووب��اری (هالس) قزل ئیرماقی ئێستا كە دەكەوێتە‬ ‫رۆژهەالتی (ئەناتۆلی) بوو بە سنوری نێوان ماد و‬ ‫لیدی‪ ،‬لە سنوری ساڵی ‪ 585‬پ ز ئیمپریاتۆریەتی‬ ‫م��اد ل��ەو رۆژگ����ارەدا ب��وو بەسەنتەرێكی گرنگی‬ ‫كەلتوری و فەرهەنگی‪.‬‬ ‫مادەكان هەلگری فكری ئاینی كۆنی ئێرانی و‬ ‫ئاریایەكان بوون مادەكان لە سەرەتا چەند خوداوەندێكی‬ ‫ج��ۆراو جۆریان هەبوون وەك خ��وداوەن��دان��ی پۆلیتیزم‬ ‫(‪ )polytheism‬كە رەنگدانەوەی هێزە سرووشتیەكان و‬ ‫توخمەكانی دەوروبەری مرۆڤ بوون لە ماوەی فرەوان‬ ‫بوونی سنوریئیمپریاتۆریەتی ماد خوداوەندێكی مەزنتر‬ ‫لە خوداوەنانی تر پەیدابووكە لە هەموویان رێزدارتربوو‪،‬‬ ‫بە زمانی زانستی هینۆتیزم (‪ )henotheism‬ئەو‬ ‫خوداوەندەش میرا بوو‪.‬‬ ‫(‪ )1‬ه��ەر چ��ەن��دە ب��ە ب��ەب��روای م��ن ك��ورد ماد‬ ‫نیە‪،‬كورد لە كوردستان پەیدابووە ماد كۆچی كردووە‬ ‫بۆ كوردستان‪ ،‬نەتەوەی كورد بەرهەمی تێكەل بوونی‬ ‫چاند و خوێنی دانیشتوانی كۆنی كوردستانە وەك‬ ‫گوتی خ��وری س��ۆب��اری كاشی ب��ە تێكەل بوونیان‬ ‫له‌گه‌ڵ چاند و خوێنی كۆچەرە ئاریایەكان ئەوانەی لە‬ ‫كوردستان نیشتە جێ بوون وەك میدیەكان لە سەرەتای‬ ‫هەزاردووەم بەر لە زاین‪.‬‬

‫ئاینە كۆنەكانی ئێرانی باستانی‬ ‫‪1‬ـ ئاینی موغەكان‪.‬‬ ‫‪ 2‬ـ كیومەرسیان‪.‬‬ ‫‪ 3‬ـ زەروانیان‪ .‬‬ ‫‪ 4‬ـ میترایان‬ ‫میترایی بەربەاڵوترین ئایین بووە لەوكاتە لە هیند‬ ‫تا رۆما‪.‬‬ ‫كەسایەتیەكی ئایینی وەك میترا لەئایینی‬ ‫زەردەشتی پلەیەكی بەرزی پێدەدرێت‪.‬‬ ‫بەپلەی یەزدان‪ ،‬كە مەخلوقێكی ئاهورامەزدایە‪،‬‬ ‫جێگەی ستایش و پەرستنە‪ .‬كە زەردەش���ت زۆری‬ ‫لەخوداوەندانی پێش خۆی بە پلەی فریشتە و یەزت‬ ‫دانان و رێزی لێ گرتن و هەندێكی رەتكردنەوە‪ ،‬بە‬ ‫درۆ و دێو و هێزی شەری ناوبردن‪ .‬بۆیە دەمانەوێ لەو‬ ‫هەنگاوە سەرەتا شوێنی میترا لە ئایینی زەردەشتی‬ ‫دیاربكەین‪.‬‬ ‫خوداوەندی میترا ‪ -‬میهرا ‪-‬‬ ‫ن��اوی میتر لەسەرچاوە بزمارییەكان لەسەدەی‬ ‫پێنجی بەر لەزاییندا هاتووە‪ ،‬بەتایبەتی لەیەمانی‬ ‫بەستراو لەنێوانی میتانی و هیتی بەشێوەی میترا‬ ‫(‪ )Mitra‬لە ئاوێستاشدا بە سیغەی میترا (‪)Mithra‬‬ ‫لە پەهلەوی بە میهر (‪ )miher‬یان میهرك‪ ،‬لە فارسی‬ ‫تازەدا بەشێوەی مهر (‪.)Mihr‬‬ ‫لە ئاوێستا بەیەزدانی روناكی و پەیمان باس‬ ‫كراوە‪ ،‬لە ئەفسانەی كۆنی هیندوئێرانیش بە مەزنترین‬ ‫خوداوەند ناوی هاتووە لەبەشی دەیەمی ئاوێستادا‪،‬‬ ‫كەتایبەتە ب��ە میهرا ‪ -‬میهر ی��ەش��ت ‪ -‬بەمانای‬ ‫سرودەكانی خ��ۆر ل��ەوێ��دا سرودێكی تایبەتی هەیە‬ ‫لەستایشی میترا دەكا كە دژی شەڕ و ئاڵودەگەییە‬ ‫ بلیدی ‪ -‬میتر لە ئاوێستا ب��ەرە ب��ەرە پلەی بەرز‬‫دەبێتەوە‪.‬‬ ‫لە قەولێكی ئاهۆرامەزدا لە ئاوێستادا هاتووە ‪-‬‬ ‫من میترام ئافراندووە بەشێوەیەك پێویستە ستایشی‬ ‫بكرێت وەك من لەهەموو روێكەوە لەكتێبی پیرۆزی‬

‫ڤیدا‪ ،‬ناوی میتر لەگەڵ ناوی خوداوەندەكانی وەك‬ ‫(سوریا) ڤارونا ‪ -‬اندرا هاتووە‪.‬‬ ‫بەاڵم لەهەردوو كتێبی پیرۆزی ئاوێستا و ڤیدا‬ ‫خوداوەندی خۆر (الشمس) كەسێكی ترە لە ئاڤێستا‬ ‫ خشانا (هۆرخشئینا) (‪ )Hurekhaeta‬لە فیداش‬‫ (سوریان‪ ،‬سوریاش ‪ -‬هور ‪ -‬خۆر ئەوانە خوداوەندی‬‫ شمس) خۆرن نەك میترا‪.‬‬‫بەاڵم دوای بە میتر (‪ )Mither‬دەڵێن چاوی رۆژ‬ ‫یان (قرس الشمس) پەرستنی میترا دەگەڕێتەوە بۆ‬ ‫پێش زەردەشتیەت لەزۆر شوێن مەنزلی میترا دەگاتە‬ ‫مەنزلی خوداوەند بەاڵم لەالیەن زەردەشت دەچێتە خانەی‬ ‫یەزدان و ئافریندەی ئاهۆرامەزدا میترا لەكاتی خۆی‬ ‫لەتەواوی ناوچە شارستانیەكان باڵو بووەوە لە ئێران و‬ ‫هیند و میزۆپۆتامیا و كوردستان و تا گەیشتە یۆنان‬ ‫و لەوێوە بۆ رۆما لەوێ ببووە ئایینی فەرمی و جێگر‬ ‫و بەبێ‌ نەزیر‪،‬بەتایبەتی لەسەدەی یەكەم و دوومی‬ ‫زاینی لەسەدەی سێیەم زاینی كەوتە كێشە و ملمالنێ‬ ‫لەگەڵ ئایینی مەسیحی‪.‬‬ ‫رۆژی ‪25‬ی كانوونی یەكەم كە جەژنی میترایە‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪109‬‬

‫كە جەژنی فەرمی رۆما بوو كە مەسیحیەت گەیشتە‬ ‫رۆم��ا‪ ،‬ئ��ەورۆژەی��ان ك��ردە میالدی مەسیح‪،‬جەژنی‬ ‫ل��ەدای��ك��ب��وون��ی مەسیح (علیە س�ل�ام) ل��ێ��رە دەوری‬ ‫مەسیح وەك دەوری میترای لێ دێ لەبەرامبەر خودا‬ ‫(ئاهورامەزدا) كە ئەو دەورەی پێدرابوو لە ئاوێستادا‪،‬‬ ‫ئاهورامەزدا دەڵی من دروست كردووە حەقی پەرستن‬ ‫و ستایشی هەیە وەك من لەهەموو روێكەوە‪.‬‬ ‫ئایینی میترایی رۆڵێكی گرنگی گێڕا لە‬ ‫گەیاندنی هزری مرۆڤ بە تاكپەرستی‪ ،‬پەرستنی‬ ‫خودایەكی تاك و تەنیا مۆنۆتیزم ‪monotheism -‬‬ ‫ توحید‪.‬‬‫ده‌وڵه‌تی میدیا ده‌وڵه‌تێكی كۆیلەداری بوو‪ ،‬پادشا‬ ‫هەموو شتێك بوو‪ ،‬هێ سنوورێك بۆ دەسەاڵتی پادشا‬ ‫نەبوو دەسەاڵتی تاكو تەنیا بوو ئەمە زەمینێكی باش‬ ‫بوو بۆ سەرهەڵدانی ئاینێكی مۆنۆتیزمی (توحید) كە‬ ‫مرۆڤ هزر بكا بۆ خودایەكی تاك و تەنیا‪ ،‬چونكە‬ ‫لەو رۆژگ��ارە قبوڵكردنی ه��زری خوادیەكی تاك و‬ ‫تەنیا ئەستەم بوو بەبێ پادشایەكی تاك و تەنیا‪ .‬ئەمە‬ ‫رێ خۆشكەرێك بوو بۆ پەیدابوونی ئایینی زەردەشتی‬ ‫یەكتاپەرستی‪ ،‬دینی زەردەشتی لەسەدەی شەشەمی‬ ‫‪110‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫پێش زاین پەیدابوو بەاڵم نەبوو بە ئایینی فەرمی‬ ‫دەوڵەتی میدیا هێدی هێدی چووە ناو كۆشكی شاكان‬ ‫و خانەوادە شازادەكان و خەڵكە شارنشینەكان‪ ،‬موغەكان‬ ‫كە هەڵگری بیروباوەڕی ئەم ئاینەبوون باوەڕپێكراوی‬ ‫دەوڵەتی میدیا بوون‪ .‬سەرەڕای ئەوەش ئایینە كۆنەكان‬ ‫هەروەك خۆیان مانەوە بەتایبەتی لەالیەن رەوەندەكان‬ ‫و كۆچەر و شوان كارەكان لەدوای ئەم ئاینە لەنێوان‬ ‫ ماننا ‪ - manna -‬و هەخامەنشییەكان باڵوبۆوە‪،‬‬‫بەاڵم ئەوانیش نەیانكردە ئاینی فەرەمی‪.‬‬ ‫چ��ۆن هێشتا ه��ێ��زی ش���ەڕو ج��ەن��گ زاڵ ب��وو‪،‬‬ ‫فیكری كۆمەڵگا بەو ئاستە نەگەیشتبوو بۆیە پێویست‬ ‫نەبوو ئایین ببێتە زمان حاڵی دەوڵەت بۆ بەهێزكردنی‬ ‫پایەكانی دەسەاڵتداری‪.‬‬ ‫‪ - 3‬زەردەشت‬ ‫ناوی زەردەشت بە ‪ 12‬جۆر نووسراوە‬ ‫زەردەشت‪ ،‬زەرتوشت‪ ،‬زۆرۆئەسترا‪ ...‬زەردشت بە‬ ‫مانای ئەستێرەی زێڕین یان تیشكی زێڕین‪ ،‬هەروەها‬ ‫بەمانای خ��اوەن��ی وشتری زەردی���ش ه��ات��ووە كە ئەم‬ ‫بۆچوونە جێگەی گومانە چۆن وشتر لە نێو ئاریایەكان‬ ‫ئەوەندە گرنگ نەبووە ببێتە جێگەی شانازی‪.‬‬ ‫زەردەش���ت لە بنچینەدا بەزمانی سانسكرینی‬ ‫ناوی ‪ -‬جارات ئۆ تارا ‪ -‬یە بەمانای ستایش كاری‬ ‫بڵند‪،‬گەورە‪.‬‬ ‫ناوی باوكی زەردەشت (پورشاسب)ە لە زەمانی‬ ‫كەی گوشناسب كوڕی لەهراسپ‪ ،‬پەیدابوو‪ ،‬باوكی‬ ‫لە ئازەربایجان بووە و دایكیشی بەناوی دەغدۆغە لە‬ ‫رەی بووە‪ ،‬پورشاسپ لەفارسی میانە ‪ purusasp‬لە‬ ‫ئاوێستا ‪ pourusaspa‬ناوێكی لێكدراوە پۆروش ‪-‬‬ ‫خاكی ‪ -‬بۆز ئەسپا ‪ - Aspa‬ئەسپ‪،‬بەیەكەوە خاوەنی‬ ‫ئەسپی بۆز‪ ،‬یان خاكی‪.‬‬ ‫زەردەش��ت لە ئاوێستا ‪ zaraoustra‬ووشەیەكی‬ ‫لێكدراوە زاراۆ ‪ - zara‬شوانی ‪ -‬پیر ‪ ustra‬ئوشترا‬ ‫ووشتر ‪ -‬بەمانای شوانی ووشتری پیر یان ووشتری‬ ‫پیر‪.‬‬

‫گوشتاسپ‪ /‬لە ئاوێستا (ڤیستاسپ)‬ ‫ ڤیستا ‪ -‬ئامادە‬‫سپ ‪ -‬ئەسپ ‪ -‬بەیەكەوە خاوەندی ئەسپی ئامادە‬ ‫لهراسپ لە ئاوێستا ‪ aurvastaspa‬بەیەكەوە‬ ‫بەمانای ئەسپی توندڕۆ ‪ -‬دەغدۆغە ‪ -‬لە ئاوێستا‬ ‫دۆی كۆڤا ‪ duygova‬بەسیغەی هێندی دوا دهوگرها‬ ‫تووۆ ‪( dinugdha - gua - dua‬دوا) بەمانای‬ ‫چێل ‪ -‬مانگا ‪ -‬دیۆكرها ‪ -‬شیردار بەیەكەوە (چێلی‬ ‫شیردار) دەبێ زەردەشت دوو ژنی هێنابن یەكێك ناوی‬ ‫(هۆدێ) بووە‪ ،‬كچی فراپ ئۆشترا بووە‪.‬‬ ‫یۆنانیەكان زەردەشتیان بە (زۆرۆئەسترا) ناوبرد‬ ‫بەمانای ئەستێرەناسی (دیوژن)‪.‬‬ ‫مێژووی راستەقینەی زەردەشت دیارنییە‪ ،‬هەندێ‬ ‫لە رۆژهەاڵتناسان گەڕاندیانەوە بۆ ‪ 8200‬ساڵ پێش‪،‬‬ ‫بەاڵم زۆر لێكۆڵەرەوان و مێژوونووسان دەگەڕێتەوە‬ ‫بۆ سالچی ‪ 660‬ب��ەر لە زایین لەناوچەی مادی‬ ‫بچووك ئەترۆپاتین لەدایك بووە لە دەوروبەری گۆمی‬ ‫ورم��ێ‪ ،‬قەبری دایكی زەردەش��ت گوایە لە گوندی‬ ‫ئەنبێیە‪ ،‬لەناوچەی سۆما‪،‬بەڕای هەندێكیش زەردەشت‬ ‫لە رۆژه��ەاڵت��ی ئێران لەناوچەی پەلخ‪ ،‬باكتریا ‪-‬‬ ‫لەدایكبووە‪.‬‬ ‫عەرەبەكان لەپێش ئیسالم بە زەردەشتیان گوتووە‬ ‫(سلطنة الذهبیة) دەس��ەاڵت��ی زێ��ڕی��ن‪ .‬پ��ەی��ڕەوان��ی‬ ‫زەردەشت لەو بڕوایەدان پەیامبەران لەنەوەی پادشایانن‪،‬‬ ‫پاشا سێبەری خودایە لەسەر ئەرز‪ .‬شا سایە خدا است‬ ‫بر روی زمین‪.‬‬ ‫یەكەم‪ :‬كیومەرش یەكەم پادشای سەرزەمین‪،‬‬ ‫شوێنی ئ��ەو ل��ە ئەستەخر ح���ەوزی ف��ارس ب��ووە لە‬ ‫ئەنشانی كۆن‪ ،‬ئۆستانی فارسی ئەمڕۆ لەدوای ئەو‬ ‫هۆشەنگ ك��وڕی ف��ەرواك (اوشهنگ ‪ -‬اوشهنج)‬ ‫ابن األثیر (الكامل فی التاریخ) التنبیە‪ ،‬مسعودی‪،‬‬ ‫هوشەنگ لەفارسی سیانە ‪ Hosang‬لە ئاوێستا‬ ‫هۆوشیانكا ‪ haosyangha – Hao‬پاش ‪Shangha‬‬ ‫هەڵبژاردە‪ ،‬هەڵبژاردەی باش‪ ،‬یان دینی باش‪ ،‬فراوك‬ ‫‪vistaspa‬‬

‫لەفارسی میانە ‪ ،Fraway‬لە ئاوێستا‬ ‫بەمانای گوفتاری چاك‪ ،‬لەخاكی هیند پەیدابووە‪،‬‬ ‫لەدوای ئەو تەهماروس یان روپ هاتووە‪.‬‬ ‫لەفارسی میانە ‪ tahmarab‬تەهماراب لە ئاوێستا‬ ‫(تەخما ئۆربی) ‪ taxma-urapi‬بەمانای شیرومەندو‬ ‫بەهێز ‪ aurhpi‬ئۆرهی بەمانای رێوی ‪ -‬رێوی بەهێز‪.‬‬ ‫صابیئە ل��ەس��ەرەت��ای س��ااڵن��ی دەس��ەاڵت��ی ئەو‬ ‫پەیدابوون‪ ،‬لەدوای ئەو برایەكەی هات (جەم ‪)jam -‬‬ ‫شا لە دوای ئەو پێغەمبەران پادشای بون‪ ،‬جەم لە‬ ‫فارسی میانە پاشماوەی ‪ yama‬ئێرانی كۆنە‪ ،‬لە‬ ‫ئاوێستا ‪ - yima‬هەم زاد‪ ،‬نازناوە‪ xsuot ،‬خشۆت‬ ‫بەمانای شار جەمشید پاشمای یەمەخشا ئیتایە (جم‬ ‫الملك)‪.‬‬ ‫دوای ئەو مینۆچەهر دێت لەواڵتی بابل كە دەبێ‬ ‫موسا لەزەمانی ئەودا هاتبێ لەسەدەی چواردەی بەر‬ ‫لە زاین‪ ،‬لەفارسی میانە ‪ manucihr‬مانۆچیهر‪ ،‬لە‬ ‫ئاوێستا ‪ ciora‬چیورا بەمانای (ئەسل و نەسەب)‬ ‫مانۆش لەروایەتی هندی ‪ -‬ئێرانی ناوی یەكەم پاشا‬ ‫و یەكەم باوكە مینوچەهر بەمانای كوڕی بە ئەسڵ‬ ‫و نەسەب‪.‬‬

‫‪fraraka‬‬

‫گۆڤارى موساسير ‪111‬‬

‫ئ��اوام��ای��ەوە تا شا گۆشتاسب ك��وڕی لهراسب‬ ‫گەیشت‪ .‬زەردەشتی حەكیم لەزەمانی ئەو پەیدادەبێ‪.‬‬ ‫پەیدابوونی زەردەشت‬ ‫رایەكی ئاوا هەیە لەمەڕ زەردەش��ت و حەزرەتی‬ ‫ئیبراهیم كە یەك كەسایەتین بۆیە زەردەشتیان لەو‬ ‫بڕوایەدان كە خودای مەزن چەندین پێغەمبەر و كتێبی‬ ‫پیرۆزی بۆ ئادەمیزاد ناردووە‪ ،‬لەوانە كتێبی (اعلی)‬ ‫مەبەست لە صحوفی اولی كتێبی ئیبراهیمە (ع‪.‬س)‪،‬‬ ‫ئیبراهیمیان بە زەردەش��ت زانیوە‪ ،‬تێكەاڵویەكی ئاوا‬ ‫هەیە لە كەسایەتیەكان‪ .‬بۆیە صحوفی االولی كتێبی‬ ‫ئاوێستایە لە قورئانی پیرۆزدا هاتووە (إن األبرار لفی‬ ‫علیین وما أدراك ما علیون كتاب مرقوم) كتاب‬ ‫اعلی لە علیون كتاب مرقوم ‪ -‬ە‪.‬‬ ‫وەرگیراوە (كشف االسرار)‪.‬‬ ‫لەوكاتەی مەلەكوت خودای عەزەوجەل مرۆڤی‬ ‫ئافراند پاش زەمانێ كە سێ هەزار ساڵی تێپەڕی‬ ‫مەشیئەتی خ��ۆی ل��ە وێ��ن��ەی نورێكی درەخ��ش��ان‪،‬‬ ‫بۆ دروستكردنی مرۆڤـ ن��ارد بۆ ن��او الش��ەی��ەك كە‬ ‫دروستكرابوو بێ گیان‪ ،‬بەناوی (وەهمەن) (ئادەمی‬ ‫ئەفسانەی سامی) هەندێ لە (ڤەرەیەزدی) رۆحی‬ ‫خ��ودا دەچێتە ناو الش��ەو گیانی وە ب��ەردێ خودای‬ ‫مەزن لەنێو حەفت فریشتەی رێزداری دانا‪.‬‬ ‫كە ئاهۆرامەزدا خودای عزەوەجەل خۆر و ئەستێرە‬ ‫و مانگ و زەوی و مرۆڤی ئافراند ‪ 300‬هەزار ساڵ‬ ‫بێ جولە مانەوە‪.‬‬ ‫هەر لەو كاتەوە ئاهۆرامەزدا گەوهەری رۆحی‬ ‫زەردەشتی لەبەهەشتی بەرین ئافراند ئەویش لەنێوان‬ ‫حەفتا فریشتەی موكەرەم دا ئەمشا سپەندان ‪ -‬جبریل‬ ‫ لقێكی داری (هۆم)ی هێناو فەرەوهەر‪ ،‬تیشكێك‬‫لەنوری خودا كە روحی زەردەشت بوو لەناو قەدی ئەو‬ ‫دارەی دانا و بۆ بەرزترین بەرزایی لوتكەی چیای‬ ‫اسنوندگرد لە ئازەربایجان ب��ردوو لەوێی ناشت‪ ،‬لە‬ ‫اعلی علیین لە بەرزترین بەرزاییەكان لەناو ئەناریان‬ ‫‪112‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫رۆشن‪ ،‬نوری ئەبەدی ئەزەلی ‪ -‬سەرمەدی ‪ -‬ئەنایران‬ ‫رۆشن لەفارسی میانە ‪ Anayranrosn‬لە ئاوێستا‬ ‫ئەنایرا‪ ،‬راوچاه ‪ Anayra Raocah‬ئەنایران و ئەنایرا‪،‬‬ ‫بەمانای ن��وری س��ەرم��ەدی لە تەفسیری بازەندی‬ ‫ئاوێستا ‪ -‬نوری ئەبەدی ‪ -‬عەرشی ئاهۆرامەزدایە‬ ‫ئ��ەن��ی��ران و ن��ی��ران ‪ -‬ن��اوی رۆژی سێیەمی لەهەر‬ ‫مانگێكی خورشیدی پاشماوەی ئەنایرای ئاوێستایە‬ ‫لەعەرەبی بووە بە ‪ -‬نار ‪ ،-‬نار و نور هەردوو بەیڤەكە‬ ‫ئاوێستاین لەئەسلدا‪.‬‬ ‫ئ���اه���ۆرام���ەزدا ن���وری ئ��اس��م��ان��ەك��ان و زەوی��ی��ە‬ ‫گەوهەری رومی زەردەشت لەنێو قەدی ئەو دارە وەك‬ ‫چرایەك لەنێو چرایەكدا‪ ،‬چرا لەسەر چرا دەدرەوشایەوە‪،‬‬ ‫هەندێ لە موفەسیران وای بۆ دەچن كە ئایەتی ‪35‬‬ ‫لەسورەی (نور) لە قورئانی پیرۆز باس لەنوری خودا‬ ‫و گەوهەری رومی زەردەشت دەكات‪.‬‬ ‫(الله نور السماوات واألرض مثل نوره كمشكاة‬ ‫فیها مصباح المصباح فی زجاجة الزجاجة كأنها‬ ‫كوكب دری یوقد من شجرة مباركة زیتونە ال شرقیة‬ ‫وال غربیة یكاد زیتها یضی‌ء ولو لم تمسسه نار نور‬ ‫علی نور یهدی الله لنوره من یشا‌ء ویضرب الله‬ ‫األمثال للناس والله بكل شیء علیم)‬ ‫(خ��ودا رووناكی ئاسمانەكان و زەمینە روناكی‬ ‫ئ��ەو وەك تاقێكە چ���رای ت��ێ��دا ه��ەڵ��ك��راب��ێ‪ ،‬چراكە‬ ‫لەجامێكدابێ‪ ،‬جامەكە وەك ئەستێرەیەك تروسكە‬ ‫بێ‪،‬ماكی چرا لە زەیتونێكی موبارەك دەسكەوتبێ‪ ،‬كە‬ ‫دارەكەی نەهەمیشە بەرەو رۆژە و نەهەمیشە لەنزارە‪،‬‬ ‫تۆ دەڵێی رۆن��ی چراكە‪ ،‬بەبێ ئاگەر تمون كەوتن‬ ‫تیشكدەدا‪ ،‬روناكی لەبان روناكی‪ ،‬خودا هەركەسێ‬ ‫حەزبكا روناكی خ��ۆی نیشان دەدا‪ ،‬خ��وا بۆ خەڵك‬ ‫نمونە دێنێتەوە خوا هەموو شت دەزانێ) ئایەتی ‪35‬‬ ‫سورە نور‪.‬‬ ‫كێوی اسنوندگەرد‪ /‬لەدین گەردی ‪ -7‬فسل ‪-2‬‬ ‫بەندی ‪ 22‬لە ئاوێستادا هاتووە ‪Asnawandgov -‬‬ ‫‪ -‬ئەسناواند‪ /‬گ��ۆڤ‪ )gav( .‬گ��اڤ لە ئاوێستا‬

‫مانای ‪ -‬كێوە ‪ -‬بەكێوی سەپەالنیان زانیووە‪ .‬لەدین‬ ‫گ��ەردی ‪ /7‬فەسلی ‪ /2‬داه��ات��ووە‪ ،‬كە گەوهەری‬ ‫الش���ەی زەردەش����ت‪ ،‬ب��ەف��ەرم��ان��ی ئ��اه��ۆرام��ەزدا ئەم‬ ‫شاسبەندا‪ /‬هەڵگرت و دایە ناو هەورەكان بردیان و‬ ‫كردیانە باران و چووە نێو گەردەگیایەك‪ ،‬گۆشتاسب‬ ‫بەیانی بە ئەمری ئەم شاسپەندان – شەش چێلی الواز‬ ‫و ستەویر‪ /‬نەزۆركی‪ /‬جیاكردنەوە بردی بۆ ئاقاری ئەو‬ ‫شوێنەی كە روحی زەردەشتی تێدایە‪ ،‬چێلەكان دوای‬ ‫چەراندن گەڕانەوە ماڵ یەكسەر دوو لەو چێاڵنە‪،‬‬ ‫شیریان هاتێ‪ /‬بەبێ زان‪ /‬دایك و باوكی زەردەشت لەو‬ ‫شیرە دەخۆنەوە‪ ،‬گەوهەری رۆحی زەردەشت دەچێتە‬ ‫ن��اوالش��ەی دای��ك و باوكی دەبێتە نگفە‪ ،‬لەرەحمی‬ ‫دایكیشی دەبێتە ك��ۆرپ��ە‪ ،‬دوای سكەكەی گ��ەورە‬ ‫دەبێ‪ ،‬دایكی زەردەشت نارەحەت و ئازاری بۆ پەیدا‬ ‫دەبێ وەك شێتانی لێ دێ‪ ،‬تا رۆژێك بانگەوازێك لە‬ ‫ئاسمانەوە دەبیستێ و شفای دەبێ و زەردەشت لەدایك‬ ‫دەبێ‪،‬هەرچەند ریوایەتی ئاوا هەیە كە ئەهەریمەن زۆر‬ ‫هەوڵیدا زەردەشت بەسەالمەتی لەدایك نەبێ و قەدەری‬ ‫زەردەشت تغیر بدات‪.‬‬ ‫ئاهۆرامەزدا خودای تاك و تەنیای زەردەشت‬ ‫هورمز ‪ -‬فارسی میانە ‪ - ohramazd‬فارسی‬ ‫كۆنی باستانی‬ ‫ئاهورامەزدا ‪Ahuramazdah‬‬ ‫ئاهورا ‪ -‬خوداوەندگار ‪Ahura‬‬ ‫مەزدا ‪ -‬بەمانای حەكیم ‪mazdah‬‬ ‫ئاورامەزدا ووشەیەكی لیكدراوە بەمانای خودای‬ ‫مەزن نوری مەزن لەهزری زەردەشتیان شتێكی وجودیە‪،‬‬ ‫روخسار و وێنەی دیاریكراوی نییە‪ ،‬ژیان بەخش و‬ ‫یەكتاو بێ هاوتاو نەزیرە و نەگۆڕە‪ .‬لە (م��ەزدی‬ ‫یەسنا) بەم شێوەیە هاتووە‪ ،‬هورمزد (اورمزد) هورمز‬ ‫(ئورمز)‪.‬‬ ‫فەلسەفەی جیهان بینی زەردەشت‬ ‫تاریكی و روناكی دوو ئەسلی ناكۆكن‪،‬هەمیشە‬ ‫لەگەڵ یەكدا لەكێشە و ملمالنێدان‪ ،‬متچاد‪ ،‬تەزاد‪،‬‬

‫هەروەك یەزدان و ئەهریمەن ئەوان پرێنسیپی بوونەوەری‬ ‫جیهانین‪ ،‬پێكهاتەكان لە تێكەڵبوونی ئەوان بەوجود‬ ‫هاتوون‪.‬‬ ‫خ��وای م��ەزن ئافەریندەی تاریكی و روناكییە‬ ‫بۆخۆی بەدیهێنەری ئەو دوانەیە‪ ،‬خۆی تەنیا و بێ‬ ‫شەریك و نەزیرە‪ ،‬خێر و شەڕ‪ ،‬چاكسازی و فەساد‪،‬‬ ‫پاكی و پیسی‪ ،‬لە تێكەڵبوونی رۆشنایی و تاریكی‬ ‫پەیدا دەب��ن‪ ،‬ئەگەر تاریكی و روناكی تێكەل نەبان‬ ‫جیهان بەوجود نەدەهات‪ ،‬ئەوانە لەشەڕ و جەنگدان‬ ‫بەرامبەر بە یەك تا روناكی بەسەر تاریكی و خێر‬ ‫بەسەر شەڕدا زاڵ دەبێ‪ ،‬خێر تەواوی جیهان بگرێت و‬ ‫شەڕیش سەرنگون و لەنێو دەچێ‪.‬‬ ‫ئەم شەڕە سەبەبی دەرچوون و خەالس بوونی خێرە‬ ‫لەشەڕ ئەمەش حیكمەتی خوایە‪ ،‬كە ئەوانی تێكەڵی‬ ‫یەكتر كردوون‪.‬‬ ‫‪ -1‬هەندێجار رۆشنایی ئەسڵە و تاریكی شوێن‬ ‫ك��ەوت��ووە‪ ،‬ه����ەروەك كەسێك و س��ێ��ب��ەرەك��ەی‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫تاریكیش دەبیندرێت‪ ،‬وەك بوونێكی حەقیقی‪ ،‬روناكی‬ ‫و تاریكی داهێندران‪ ،‬تاریكی بەشێوەی ئەو بەوجود‬ ‫هات‪ ،‬تاریكی یاسای زەرورەت بوونی متضاده‪ ،‬كەواتە‬ ‫بوونی تاریكی پێویستیە‪ ،‬لەراستی ئافراندندا نەك وەك‬ ‫باسی پێشوو كەسێك و سێبەرەكەی‪.‬‬ ‫‪ -2‬جیهان رون��اك��ی ل��ەس��ەرەوەی��ە‪ ،‬جیهانی تاریكی‬ ‫ل��ەخ��وارەوە‪ ،‬لەهەندێ تەفسیراتی (ب��ازەن��د) كتێبی‬ ‫تەفسیری ئاوێستا جارێك روناكی ئەسڵ دان��راوە‪،‬‬ ‫وج��ودی روناكی وج��ودی حەقیقیە‪ ،‬ب��ەاڵم تاریكی‬ ‫شوێن كەوتووە‪ ،‬هەروەك كەسێك و سێبەرەكەی تاریكی‬ ‫م��ەوج��ودە و دی��ارە ل��ەو حالەتە‪ ،‬ب��ەاڵم لە حەقیقەت‬ ‫وج��ودی نییە بە ب��ەراورد لەگەڵ كەسەكە كە تیری‬ ‫روناكی الكەوت تەنیا كەسەكە دەمێنێتەوە‪ ،‬كەواتە لەو‬ ‫حاڵەتە بوونی حەقیقی نییە‪.‬‬ ‫كەواتە هەردووكیان ئافەریندە (مەخلوقی خودان)‬ ‫ب��ۆ نوێنەرایەتی ه��ەر یەكێكیان كۆمەلە ی���ەزد و‬ ‫فریشتەی خێر و شەڕ هەن‪.‬‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪113‬‬

‫تاریكی و روناكی زروورەتی وجودی (متضاده)‬ ‫دژێكی ناكۆكە‪ .‬كە جەیری دیالیكتیكی مێژووییە‪،‬‬ ‫پێشكەوتن كێشە و ملمالنێی دژە ناكۆكەكانە‪.‬‬ ‫ئاوێستا كتێبی پیرۆزی زەردەشت‪ ،‬زەندی ئاوێستا‬ ‫كە تەفسیری ئاوێستایە‪ ،‬بەشێك لەو كتێبە بەناوی‬ ‫(گاهانە)‪ .‬لەوێ جیهانی هەستی‪ ،‬بەدووبەش دایەتی‬ ‫دەكرێ‪،‬مینەوی و گیتی روحانی و جسمانی‪،‬روح و‬ ‫الشە‪ ،‬گیان و كەسێك‪.‬‬ ‫ب��ەه��ەم��ان ش��ێ��وە ئ��اف��ران��دن ب���ەدوو ب��ەش داب��ەش‬ ‫دەكرێ‪ .‬هەرچییەكی خوا ئافراندوویەتی لەدوو دژی‬ ‫ناكۆك پێكهاتووە‪ ،‬مرۆڤیش بریتییە لە بەخشش و‬ ‫كونیش مەبەستیش تقدیر االهی و عەمەلی ئینسانە‪،‬‬ ‫تقدیری خودا و كاری مرۆڤ هەردووكیان كاریگەر‬ ‫و كارلێكراون‪ .‬مرۆڤیش تەنیا لەژێر تەكلیف دایە‪،‬‬ ‫ئەویش سێگۆشەی فكری زەردەش��ت پێك دەهێنێ‪،‬‬ ‫منیش كویش (كونیش) هزر و گوفتار و كردار ئەو‬ ‫تەكلیفەش لەتەمەنی ‪ 15‬ساڵەگی دەست پێدەكات‪.‬‬ ‫لەئاینی زەردەشتی هەركەسی باش بێ و هزر و‬ ‫گوفتار و كرداری باش بێ بەرزگاری دەگا لەرۆژی‬ ‫رستاخیز (قیامەتی) ئاینە سامیەكان لەدادگای‬ ‫ئاهۆرامەزدا پلەی بەهەشتی پێ دەبەخشرێت و لەپردی‬ ‫جینوتات (س��ی��رات) ئاینی سامییەكان دەپەڕێتەوە‬ ‫بەهەشت بە پێچەوانە بۆ دۆزەخە (مینەوی لەفارسی‬ ‫میانە ‪ menog‬گیتی ‪ Getig‬بەخشش ‪Basisn‬‬ ‫كونیش ‪ kunisn‬فارسی میانە مینیش ‪Menisn‬‬ ‫‪ - gowisn‬و ‪.kunisn -‬‬ ‫منیش (‪ )menisn‬هزری پاك‬ ‫گۆیش (‪ )gowisn‬گوفتاری پاك‬ ‫كونیش (‪ )kunisn‬كرداری پاك‬ ‫سێ گۆشەی فیكری تەكلیفی لەكار و كردەوە‬ ‫و پەرستن‪.‬‬ ‫شوشیانت زەردەش��ت��ی لەجامعەی عەدالەتی‬ ‫شیعەیان دووبارە دەبێتەوە‪.‬‬ ‫لە ئاوێستا و باوەڕی زەردەشت تەواوی مێژووی‬ ‫‪114‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫مرۆڤایەتی بەسەر ‪ 3‬قۆناغ دابەش دەبێ‪ ،‬هەر قۆناغێك‬ ‫لە قۆناغەكانی مێژووی مرۆڤایەتی چوار هەزار ساڵە‬ ‫لەكۆتایی هەر قۆناغێكیش مێژوو دووبارە دەبێتەوە‪،‬‬ ‫سۆشیانتێك پەیدابێ سۆشیانیت رزگاركەر و موژەدە‬ ‫پێدراوی زەردەشتە لەكۆتایی هەمان خول وادێ‪.‬‬ ‫دوای ئەو قیامەت دادێ سەركەوتنی رەهای خێر‬ ‫و رزگاركردنی مرۆڤەكان لەخراپە و كۆتایی هێنان‬ ‫لەناخی مرۆڤەكان و دڕندەكان و روحی خراپەكاری و‬ ‫كۆتایی هێنانە بە تاریكای و شەڕ‪.‬‬ ‫زەردەشت لەكتێبی ئاوێستا و زەندی ئاوێستا كە‬ ‫سۆشیانت دێ رزگاركەر (مەهدی منتەزر)‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لێرەدا ئ��ەو كەسایەتیە ن��اوی (هۆشیدەر) بەمانای‬ ‫(پیاوی جیهان) مرد عالەم كە پەیدا دەبێ ئاین و‬ ‫دادپەروەری و عەدالەت باڵو دەكاتەوە‪.‬‬ ‫لەزەمانی ئەو (پیتار) دەج��ال پەیدادەبێ كار و‬ ‫مولكی ئەو بیست ساڵ تووشی گرفتاری و موسیبەت‬ ‫دەك��ات‪ .‬ل��ەدوای ئ��ەودا (هۆشیدەرماە) بۆ خەڵكی‬ ‫جیهان پەیدادەبێ‪ ،‬عەدالەت باڵودەكاتەوە و فەسادیش‬ ‫لەنێودەبات‪ ،‬ئ��ەو دەستور و سونەتانەی گۆڕابوون‬ ‫دەی��ان گێڕێتەوە بۆ پێشین‪ ،‬مەبەست گەڕاندنەوەی‬ ‫داد و عەدالەتە نەك سەرمایە‪،‬سەرۆك و پادشایان‬ ‫گوێڕایەڵی دەبن‪ ،‬كارەكانی بۆ ئاساندەكەن دین و حەق‬ ‫رایج دەكەن لەزەمانی ئەودا ئارامی و سەقامگیری‬ ‫دەب��ێ‪ ،‬هەموو فیتنەكانی س��ەرزەوی دەجوێندرین و‬ ‫كارەسات و بەدبەختیەكان كۆتاییان پێ دێ‪.‬‬ ‫خ��ۆش��ی��ات ئ��ەرت��ا‪ Uxsyat ereta :‬لەوێنەی‬ ‫ئاوێستای ئەشیدەر كەهەمان هۆشیدەرە‪،‬ئۆشیات‬ ‫بەمانای (ف���رەوان ك��ار) گسترش و هندە (ئەرەتا)‬ ‫بەمانای (راس��ت��ی)ی��ە‪،‬ب��ەی��ك��ەوە كەسی ك��ە راستی‬ ‫باڵودەكاتەوە یان فراوانی دەكات‪،‬لەفارسی میانەی‬ ‫زەردەش���ت (ه��ۆش��ی��دەرە) بایتیارە ‪ Paityara‬وێنەی‬ ‫ئاوێستای پتیارەیە (‪ )Paiti‬بەمانای (دژ) (ئەرا)‬ ‫(‪ )ara‬بەمانای جولەكردن حەرەكەتكردن بەیەكەوە‬ ‫(جوالنەوەیە دژی كەسێ) لەرووی مەجازەوە بەمانای‬

‫ب��ەدب��ەخ��ت��ی (م��وس��ی��ب��ەت) وێ��ن��ەی ف��ارس��ی میانە‬ ‫زەردەشتی پتیارە (‪.)Pityara‬‬ ‫‪ Uxsyat - nemah‬وێنەی ئاوێستای (شیدەرماە‬ ‫كە هۆشیدەرماهە) هەردووك بەمانای فرەوان كردن یان‬ ‫باڵوكردنەوەی نیاش (ئایش) دوعا (پرستن)‪.‬‬ ‫نیایش ‪ -‬پەهلەوی ‪ niyayisn -‬ستایش مۆپشیر‬ ‫موژدەهێنەر (تبشیر) ‪uxsyat‬‬ ‫بەپێی زەندی ئاوێستا و قەولی زەردەشت دوای‬ ‫س��ەدەی سێ هەزارساڵی كۆتایی جیهان زەردەش��ت‬ ‫لەدایك دەبێ ئاینی زەردەشتی باڵودەكاتەوە‪ ،‬هەزارساڵ‬ ‫دوای زەردەش���ت هۆشیدەر لەدایك دەب��ێ كە جیهان‬ ‫ئالودە دەبێ تووشی فەسادی و هەرج و مەرجی دەبێ‬ ‫ئەو مرۆڤەكان رزگار دەكا و كۆتایی بەوە دەهێنێ‪،‬‬ ‫هەزار ساڵ دوای ئەو (هۆشیدەرماە) دێ و هەمان‬ ‫كاری هۆشیدەر كردوویەتی ئەنجامی دەدات‪ .‬هەزار‬ ‫س��اڵ دوای ئ��ەو (ه��ۆش��ی��دەر م��اە) ‪Hosidermah‬‬ ‫سۆشیانس لەدایك دەب��ێ ب��ووژان��ەوە و هەستانەوە و‬ ‫رستاخیز (قیامەت) دەدات‪ ،‬كۆتایی بە تاریكی و‬ ‫ئەهریمەن دەهێنێ بۆ هەتا هەتایە‪ ،‬زەمانی ژیانی‬ ‫بەهەشت دەستپێ دەكات زەردە شت بڕوای وایە لەپێش‬ ‫كۆتایی هاتنی ژیان و دونیا سوشیانس رزگاركەرەكان‬ ‫ المنقذون ‪ -‬دێن لەسەر بنەمای حەقیقەت مرۆڤ‬‫رزگاردەكەن حكومەتی داد و یەكسانی دادەمەزرێنن‪،‬‬ ‫ئاینی زەردەشتی یەكەم ئایینە بێجگە لە ئیبراهیم بەو‬ ‫مەرجەی ئیبراهیم خودی زەرەدەشت نەبێ‪.‬‬ ‫ك��ە دوارۆژی م��رۆڤ��ی دی��اری��ك��ردووە ك��ە دوای‬ ‫م��ردن هەڵدەستنەوە و رۆژی رستاخیز (قیامەت)‬ ‫دادێ مردووەكان زیندوو دەبنەوە لەبەرامبەر لێپرسینەوە‬ ‫لەچاكە و خراپەی یان كاری مرۆڤەكان كە لە تەكلیف‬ ‫دیاری كردبوون هزری پاك گوفتاری پاك كرداری‬ ‫پاك‪ ،‬چەندی كاری چاكەی كردبێ ئەوەندە لەبەهەشت‬ ‫و رزگاربوون نزیك دەبێتەوە و بە پێچەوانەوە دەچێتە‬ ‫دۆزەخ‪.‬‬ ‫كە لەو دادگایە خودی ئاهۆرامەزدا سەرپەرشتی‬

‫ئەو دادگایە دەكات‪ ،‬تاوانی زۆر و قورس بۆ دۆزەخ‪،‬‬ ‫ئەوانەیە تاوانی بچووكیان هەیە یان هەر نیانە بۆ‬ ‫بەهەشت دەنێردرێن (پی هی شت) بهشت‪ ،‬پەهلەوی‬ ‫(‪ )vahist‬ف��ی��ردوس (ج��ن��ە) مینۆ‪ ،‬شویێنێك كە‬ ‫چاكەكاران دوای م��ردن پێی دەگ��ەن باغ و مێرگ‬ ‫غ��وزارێ��ك ل��ە چیمەن و دەری���ا و كانی ك��ە وێنەی‬ ‫لەدونیادا نییە بێ نەزیرە موقابیلەكەی دۆزەخە‪.‬‬ ‫سەرچاوەكان‪:‬‬ ‫‪ -1‬دین و كیش های ایرانی در دورانی باستانی ‪ -‬دكتر‬ ‫محسن ابو القاسم‪.‬‬ ‫‪ -2‬كریستن سن‪،‬ئارتورد‪،‬ایران در زمان ساسانیان ‪ -‬ترجمە‬ ‫رشید یاسیمی تهران ‪1332‬ر‪ .‬تفسیر كشف االسرار میبدی‪/‬‬ ‫چاپ علی اصغر حكمت‪.‬‬ ‫‪ -3‬الكامل فی التاریخ ‪ -‬ابن االثیر‪.‬‬ ‫‪ -4‬التنبیە ‪ /‬مسعودی‪.‬‬ ‫‪ -5‬سمیرغ در جست جوی قاف ‪ -‬دكتر مهدی محسینی‪/‬‬ ‫تهران ‪1379‬‬ ‫‪ -6‬زراتشت نامە ‪ -‬چاپ دیبرسیاتی ‪ /‬تهران ‪1328‬‬ ‫‪ -7‬مزدیسنا و ادب پارسی از دكتر محمد حسین‬ ‫‪ -8‬معجم البلدان ‪ /‬یاقوت حموی‬ ‫‪ -9‬ئاینی زەردەشتی‪ /‬دكتور عەلی شەریعەتی ‪ -‬وەرگێڕان و‬ ‫ئامادەكردنی شەهرام رشید‪.‬‬ ‫‪ -10‬گاە شماری و جشن های ایران باستان نوشتە و پزوهشن‪/‬‬ ‫هاشم رفسی‪.‬‬ ‫‪ -11‬اسالم و ایران ‪ -‬مزهب و ملیت ایرانی‪ /‬دكتر محمد‬ ‫افتخارزادە‬ ‫‪ -12‬نورو جمشید ‪ /‬دكتر جواد یرومند سعید‬ ‫‪ -13‬قورئانی پیرۆز‪ /‬وەرگێڕانی ‪ -‬عبدالرحمن شرفكندی‬ ‫(هەژار)‪.‬‬ ‫‪ -14‬المعجم المفهرس االلفاظ القران الكریم‪ /‬دار المعرفە ‪-‬‬ ‫بیروت‪.‬‬ ‫‪ -15‬فرهنگ فارسی عمید‪ /‬حسن عمید‬ ‫‪ -16‬سی مرغ در ائینە سیمرغ ‪ /‬دكتر فاگمه مدرس‪.‬‬

‫گۆڤارى موساسير ‪115‬‬

‫چیرۆكی جولندی‬ ‫لە دیرۆك و فۆلكلۆریی كوردیدا‬

‫پ‪ .‬د‪ .‬زرار سدیق ناڕوجی‬ ‫‪ - 1‬ناساندنی قەاڵی جولندی‪:‬‬ ‫جولندی یان جەلەندی ناوی قەاڵیەكی دیرۆكی‬ ‫یە لەسەر ترۆپكی شاخێكی بڵند لە دۆڵی چەرمەگا‬ ‫لە ق��ەزای دوك��ان ‪ -‬پارێزگای سلێمانی لە نزیك‬ ‫ئەشكەوتی دێرینی زەرزی‪ -‬قزقەپان و دەڕوانێت بەسەر‬ ‫پێچێكی چەمی سورقاوشان بە چەند میلێك بەر لە‬ ‫ێ‬ ‫تێكەڵبوونی بە زێی بچوكەوە و ئاوی چەمەكە لە س ‌‬ ‫الوە دەورەی داوە‪ ،‬لەپشتەوەشی بە رێرەوێك دەتوانرێت‬ ‫بگەیتە ناو قەاڵكە‪.‬‬ ‫ئ��ەوەن��دەی ئێمە ئ��اگ��ادارب��ی��ن‪ ،‬میستەر س‪.‬ج‪.‬‬ ‫ئیدمونز یەكەم كەسە لە ساڵی ‪ 1934‬لەسەر قەاڵی‬ ‫جولندی بەكورتی ئاخافتوە ونوسینی باڵوكردۆتەوە و‬ ‫لێكۆڵەر ومێژوونوس توفیق وەهبی ئەم نوسینەی كە‬ ‫زیاتر دەربارەی هەردوو ئەشكەوتی زەرزی و كوڕوكچە‬ ‫وەرگێراوە و لە نامیكەیەكدا بە ناونیشانی (قسنێك لە‬ ‫كوردستانا) لەساڵی ‪ 1947‬باڵویكردۆتەوە‪ ،‬باوەڕناكەم‬ ‫ب��ەر ل��ە ئیدمونز ك��ەس توخنی م��ێ��ژووی جولندی‬ ‫كەوتبێت وشتێكی ئەوتۆی لە مەڕ نەنوسراوە (بڕوانە‪:‬‬ ‫‪116‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫قسنێك لە كوردستانا‪ ،‬چابخانەی مەعارف ‪ -‬بەغدا‪:‬‬ ‫‪.)1947‬‬ ‫پاشان ماموستا توفیق وەهبی (‪)1984-1890‬‬ ‫هەر وەك خۆی دەڵێت لەروژی (‪)6‬ی مایس ساڵی‬ ‫‪ 1956‬بە تەمابووە سەر لە قەاڵی جولندی بدات‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم درەنگوەخت گەیشتووە وفریانەكەوتووە دواتر‬ ‫دوو ب���رادەری خ��ۆی‪ :‬عبدالرحمن موفتی وعەلی‬ ‫شەوقی راسپاردوە ئەم كارەی بۆ راپەڕێنن‪ ،‬ئەوانیش‬ ‫رۆژی پاشتر سەردانی قەاڵكەیان كردوە ویەكەمیان‬ ‫چەند وێنەیەكی قەاڵكەی گ��رت��ووەو ودووەمیشیان‬ ‫وەصفێكی وردی ك��ردوە وداویانە بە توفیق وەهبی‪،‬‬ ‫ئەویش گوتارێكی بە زمانی عەرەبی لەسەر نوسیوە‬ ‫بە ناونیشانی (قلعە كیانیە فی شمال السلیمانیە) و‬ ‫لە ساڵی ‪ 1958‬لە ژمارە (‪)2‬ی گوڤاری (الكاتب)‬ ‫ب�ڵاوی��ك��ردۆت��ەوە (ب��ڕوان��ە‪ :‬االث���ار الكاملة‪180/1 ،‬‬ ‫‪.)184‬‬‫نووسەری ئەم دێڕانە تا هەنوكە بۆی نەلواوە‬ ‫سەردانی مەیدانیی قەاڵی جولندی بكات بەاڵم لە‬

‫رێگای خوێندنەوەی ئەرك و كارەكانی ئیدمونز و‬ ‫تۆفیق وەهبی و هاورێكانیەوە دەكرێت بڵێن جولندی‬ ‫شوێنەوارەكی كۆن و مێژووییە و پاشماوەی ژمارەیەك‬ ‫ژور وتاق و دیوار وكێلی تێداماوەتەوە‪ ،‬له‌گه‌ڵ ئەمەشدا‬ ‫لەمێژووی ك��ورددا شوێنبنرە و ورۆل��ی ونە‪ ،‬لەالیەن‬ ‫كەسانی پسپۆر وشارەزاوە بەشێوەیەكی زانستی كاری‬ ‫پشكنین و كنكەكردنی پێویستی لەسەر ئەنجامنەداروە‪،‬‬ ‫لەبەرانبەردا خۆشبەختانە لە ئەدەبی میللی كوردەواریدا‬ ‫یادی پارێزراوە ونەوە بۆ نەوە گێڕاویەتەوە‪.‬‬ ‫‪ - 2‬چیروكی جولندی لە ئەدەبی فولكلوریی‬ ‫كوردیدا‪:‬‬ ‫شتێكی نوێ‌ نادركێنین ئەگەر بێژین وەچەكانی‬ ‫میللەتی ك��ورد هەرگیز بایەخییان بە تۆماركردنی‬ ‫م��ێ��ژووی خویان ن���ەداوە و ب��ەت��ەواوەت��ی پشتگوێیان‬ ‫خستوە‪ ،‬توێژی خوێندەواران و رۆشنبیران بەدرێژایی‬ ‫مێژوو خامەی خۆیان تەرخانكردوە بۆ خزمەتكردنی‬ ‫زانستە ئیسالمییەكان وب��ەدەی��ان وس���ەدان نامیلكە‬ ‫وكتێبیان دان��اوە لە ب��وارە جۆربەجۆرەكانی ئایندا و‬ ‫دەگمەن نەبێت الیەكیان لەسەربوردە و بەسەرهاتی‬ ‫میللەتەكەیان ن��ەك��ردۆت��ەوە‪ ،‬بۆیە گەلێك بابەت و‬ ‫ه��ەواڵ و رووداوی مێژوویی وچیرۆكی راستەقینە‬ ‫بە یەكجارەكی لەناوچوون وزیانێكی مەزن وكاریگەر‬ ‫بەر كلتور وكەلەپوری كوردی كەوت‪ ،‬ئەوەندە هەیە‬ ‫چەمكێكی ژم��ارەی��ەك ل��ەم ه���ەواڵ و بەسەرهاتە‬ ‫مێژوویەكان لە ئەدەبی میللیی ك��وردی پ��ارێ��زراون‬ ‫و دەم��اودەم بەشێوەی حیكایەت‪ ،‬داستان‪ ،‬چیرۆك‪،‬‬ ‫بەیتی فلكلوری گ��ێ��ڕدراون��ەت��ەوە وگەیشتوونەتە‬ ‫ب��ەردەس��ت ڤ��ەك��ۆڵ��ەران‪ ،‬دوای ئ��ەوەی بەتێپەڕبوونی‬ ‫رۆژگار گۆڕانییان بەسەردا هاتووە و وشە و پەیڤ‬ ‫ودەستەواژەكانی بە پێی پێویستی رۆژگار كەم یان‬ ‫زۆر دەستكاریكراون‪.‬‬ ‫سەبارەت بە چیرۆكی جولندی بە دوو شێوەی‬ ‫تا رادەی��ەك جیاواز لە خەیاڵدانی حیكایەتخواناندا‬ ‫پارێزراوە‪ ،‬یەكێكیان بریتی یە لە چیروكێكی كورت‬ ‫ول��ەن��ێ��و خەڵكی ن��اوچ��ەك��ەدا ب�ڵاوب��ۆت��ەوە و توفیق‬

‫وەهبی پوختەكەی بەعەرەبی بەاڵوكردۆتەوە وشوێنی‬ ‫روودانی هەر كوردستانە وباس لەوە دەكات كە سوپای‬ ‫موسڵمانان لەسەردەمی خیالفەتی ئیمام عەلی (علی‬ ‫بن ابو طالب ‪40-34‬ك‪660-654 /‬ز) دوای سالێك‬ ‫گ��ەم��ارۆدان نەشیان ق��ەاڵی جولندی فەتح بكەن‬ ‫وخەلكەكەی رۆژانە زیانیان پێدەگەیاندن‪ ،‬سەركردەی‬ ‫موسڵمانان بەنێردەیەكدا ئیمام عەلی ئاگاداردەكاتەوە‬ ‫لەوەی كە رەوشی سوپای موسڵمانان پەریشانە وقەاڵكە‬ ‫بە موعجیزەی ئاسمانی نەبێت فەتح ناكرێت‪ ،‬ئەویش‬ ‫دڵگران وتوڕە دەبێت وداوادەكات بەردەقانێكی بۆبێنن و‬ ‫یەكسەر بە بەردەقانێك لە مەكەوە دوو بەرد تێدەگرێتە‬ ‫قەاڵكە و خەلكەكەش ب��ەر لە گەیشتنی بەردەكان‬ ‫خودا هیدایەتیان دەدات ودەبنە موسڵمان وحەزرەتی‬ ‫جوبرائیلیش بە فەرمانی خودا دێتەخوارەوە وباڵەكانی بە‬ ‫دوو بەردەكەدا دەدات وناهێلێت بەخەلكە موسڵمانبوەكە‬ ‫بكەون ودوو بەردەكە بەر باڵی دەكەون و دەیڕۆشێنن ولە‬ ‫نزیك دەروازەی قەاڵكە دەكەونەخوارەوە وتا ئێستاش بە‬ ‫بەردەعەلی ناودەبرێن (االثار الكاملة‪.)192/1،‬‬ ‫شێوەی دووەمیان حیكایەتخوانێكی موكریانی‬ ‫بەناوی (رەحمان بەكر) لە سااڵنی ‪ 1903 - 1902‬بۆ‬ ‫كوردناسی ئەلمانی ئوسكارمان گێڕاوەیەتەوە‪ ،‬ئەویش‬ ‫لە (تحفە مظفریە‪ )671-640/2 ،‬باڵویكردۆتەوە‪،‬‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪117‬‬

‫ل��ە میاندا جولندی پ��اش��ای مەملەكەتێك ب��ووە لە‬ ‫رۆژگاری سەرهەڵدانی ئاینی ئیسالم وفەتحكردنی‬ ‫واڵتان‪ ،‬دەركەوتنی پێغەمبەری ئیسالم وئیمام عەلیی‬ ‫كوڕی ابو طالب بە هەڕەشە و مەترسی داناوە لەسەر‬ ‫چارەنووسی مەملەكەتەكەی ولە داخاندا دووتەڵ لە‬ ‫مووی چەناگەی چەرموو دەبێت‪:‬‬ ‫(مەدینە تازە ئاوەدان كرابۆوە‪،‬پێغەمبەری خواڵی‬ ‫ل��ە مەدینێ ب��وو‪،‬دن��ی��ا ئ��ی ك��اف��ران ب��وو‪،‬ب��ە غەیرەز‬ ‫مەدینەی‪ .‬رۆژێكی هەموو كافران چوونە دیتنی‬ ‫پ��ادش��ای جۆڵندی تەماشایان ك��رد دوو م��ووی لە‬ ‫چەنەی سپی ببوو‪ .‬وەزیرێكی بوو گوتی) قوربان‬ ‫قەت بووە ئەتۆ مووت سپی ببێ؟) گوتی ‪):‬مووی‬ ‫سپی هەر بۆ من چاكە (گوتی) لەبەرچی دەفەرموی‬ ‫؟ گوتی‪ :‬وەاڵهی حەمەدەمینێكە ‪ -‬محمد األمین‬ ‫واتە پێغەمبەر ‪ -‬پەیدابووە مەدینەی ئاوەدان كردوە‪،‬‬ ‫عەلییەكی جادووكاری هەەیە‪ ،‬رەعیەت و مەخلوقی‬ ‫من دەكوژێ‌‪ ،‬بە خەزای دەزانێ‪ .‬ئەو عەلییە نێویان‬ ‫نا شێری خواڵی‪ .‬ئەمن دەمرم‪ ،‬ئەو عەلییە بە قەوەت‬ ‫دەبێ مەدینە زۆر دەبێ‌ دەستی لە كافران دەستێنن‪،‬‬ ‫ب��وت و سەنەمی م��ن دەشكێنن ئەمن دەقەبریشدا‬ ‫ناحەجمێم‪ ،‬لە حەیفی ئەو حەمەدەمینێ ئەو مووەم لێرە‬ ‫سپی بوون ‪.)...‬‬ ‫ج��وڵ��ن��دی دەم���ودەس���ت دەك��ەوێ��ت��ەخ��ۆ وش��ەی��ت��ان‬ ‫دەخاتەگەڕو دەینێرێت بۆ مەدینە بۆ دەستەمۆكردن‬ ‫ولەخشتەبردنی ئیمام عەلی‪ ،‬پاشان بە لە شكرێكەوە‬ ‫هێرشدەكاتە سەر مەدینە و ویستویەتی بە چ شێوازێك‬ ‫بێت لەناویان ببات ودەكەوێتە شەڕەوە و دوازدە هەڤاڵی‬ ‫پێغەمبەر دەكوژێت وله‌گه‌ڵ ئیمام عەلی بەشەڕدێت‬ ‫و برینداریدەكات وسەرئەنجام بەدەستی ئیمام عەلی‬ ‫دێتەكوشتن‪.‬‬ ‫ئێمە لێرەدا كارمان بەالیەنی ئەدەبی وئەفسانەیی‬ ‫ئ���ەم ح��ی��ك��ای��ەت��ەوە ن��ی��ە و ن��اچ��ن��ە ن���او چ��ارچ��ێ��وەی‬ ‫گوتارەكەمانەوە‪ ،‬بەڵكو گەرەكمانە وەك كەرەستەیەكی‬ ‫مێژووی لێی بڕوانین وهەلسوكەوتی له‌گه‌ڵدا بكەین‪.‬‬ ‫لێرە بەروونی خۆیادەبێت كە جولندی پاشایەكی‬ ‫‪118‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫كافر وخ��راپ��ەك��ار وگوناهبارە و شەیتان پشتیوانی‬ ‫لێدەكات ودەبێتە داردەستی وبە فەرمانی ئەو كاردەكات‬ ‫ودوژمنایەتی ئایینی ئیسالم دەكات ودەچێت بەگژ‬ ‫ئیمام عەلیدا كە یەكێكە لە دیارترین كەسە رێزدار‬ ‫و پیرۆزەكانی ئومەتی موسڵمان وهێمای ئازایەتی‬ ‫وخۆشەویستی ودادپەروەری یە‪.‬‬ ‫‪ - 3‬جولندی لە ئەدەبیاتی ئیسالمیدا‪:‬‬ ‫ج��ول��ن��دی‪ -‬ال��ج��ل��ن��دی ن���اوی ك��ەس��ای��ەت��ی��ە ن��ەك‬ ‫ن��اوی شوێن‪ ،‬ك��ەوا دی��ارە لەبنەڕەتدا عەرەبی نیە و‬ ‫یاسا ورێسای زمانی عەرەبی بەسەردا ناچەسپێت و‬ ‫لەفەرهەنگە عەرەبیەكاندا وشەیەكی دی نیە لەوێنەیدا‬ ‫لەكێش وگ��ۆك��ردن��دا وه��ێ پەیوەندیەكی ب��ە وش��ەی‬ ‫(جندل) یان (جندلە) ەوە نیە وەك مامۆستا توفیق‬ ‫وەهبی لێكیداوەتەوە وهەڵگێرانەوەی ئەو وشەیە نیە‬ ‫كە بە زمانی عەرەبی بەواتای بەردی مەزن یان ئەو‬ ‫شوێنەی بەردی لێكودەكرێتەوە وچەند واتایەكی دی‬ ‫(القاموس المحیط‪،‬ص‪.)902‬‬ ‫بە ئاگاداری ئێمە لە سەرجەم مێژووی ئیسالمیدا‬ ‫تەنها یەك كەسایەتی هەڵگری ناوی جلندی بووە‪،‬‬ ‫ئەویش (الجلندی االزدی) پاشای عومان و هاودەمی‬ ‫پێغەمبەر (د‪.‬خ) بووە‪ ،‬هەروەها جولندی كوڕەزای‪:‬‬ ‫جلندی بن مسعود بن جیفر بن جلندی كە لەگروپی‬ ‫خ��ەوارج��ی(االب��اض��ی��ە)ب��وو‪ ،‬لەساڵی ‪134‬ك‪751/‬ز‬ ‫لە ش��ەڕی خۆبەخۆی خ��ەوارج��ەك��ان ك��وژرا (تاریخ‬ ‫الطبری‪ ،463 - 462، 354/3 ،‬الكامل فی التأریخ‪،‬‬ ‫‪.)608،529/7‬‬ ‫ئ��ەوەی جێگای سەرنجە جلندی ن��اوی هەمان‬ ‫پاشا زوردارەكەی لەمەڕ بەسەرهاتی موسا پێغەمبەر‬ ‫وخدری زیندەیە‪ ،‬لە فەرهەنگە عەرەبیەكاندا وشەی‬ ‫جولندی بە خراپەكار وكەتنكەر لێكدراوەتەوە‪ ،‬ابن‬ ‫منظور (م‪711‬ك‪1311/‬ز) دەڵ��ێ��ت‪( :‬جلند‪ :‬جلندد‬ ‫الرجل‪ ،‬أی فاجر یتبع الفجور‪ ،‬جلند‪ :‬التهذیب فی‬ ‫الرباعی‪ :‬رجل جلندد أی فاجریتبع الفجور‪ ،‬وأنشد‪:‬‬

‫قامت تناجی عامرا فأشهدا‬ ‫وكان قدما ناجیا جلنددا‬ ‫قد انتهی لیلته حتی اغتدی‬ ‫ابن درید‪ :‬جلندا‌و اسم ملك عمان‪ ،‬یمد ویقصر‪،‬‬ ‫ذكره االعشی فی شعره) (لسان العرب‪.)186/3،‬‬ ‫ال��ف��ی��روزی ‌ب���ادی (م‪817‬ك‪1414/‬ز) دەڵ��ێ��ت‪:‬‬ ‫(وجلندا‌و بضم أوله وفتح ثانیه ممدودە وبضم ثانیه‬ ‫مقصورە ‪ :‬اسم ملك عمان ووهم الجوهری فقصره مع‬ ‫فتح ثانیه قال االعشی‪:‬‬ ‫وجلندا‌و فی عمان مقیما ثم قیسا فی حضرموت‬ ‫المنیف) (القاموس المحیط‪ ،‬ص‪.)262‬‬ ‫ئەوەش دەڵێن كە جلندی ‪ -‬جولندی واتە نازناوی‬ ‫ه��ەر پاشایەكە لە بنەماڵەی الجلندی لە عومان‬ ‫(حاجی خلیفە‪ ،‬سلم الوصول الی طبقات الفحول‪،‬‬ ‫‪.)321/4‬‬ ‫بەگوێرەی كتێبەكانی شروڤەكردن ولێكدانەوەی‬ ‫قورئانی پیرۆز ئەو پادشا ستەمكارەی كەوا لە ئایەتی‬ ‫(‪ )79‬سورەتی الكهف‪:‬‬ ‫(أم��ا السفینە فكانت لمساكین یعملون فی‬ ‫البحر ف��أردت أن أعیبها وك��ان ورا‌ءه���م ملك یأخذ‬ ‫كل سفینە غصبا) (ال��ك��ه��ف‪ ،)79/‬لە بەسەرهاتی‬ ‫دیدار وهاوڕێیەتی موسا پێغەمبەر وخدری زیندەدا‬ ‫باسكراوە‪ ،‬ناوی (الجلندی بن كركر) یان (هدد بن‬ ‫ب��دد) ب���ووە‪ ،‬لێكدانەوە وبۆچوونەكانی ه��ەواڵ��زان��ان‬ ‫وموفەسیرەكان بەسەر ئەم دوو بۆچونەدا دابەشبووە‪،‬‬ ‫گوایە هەرچیی كەشتی چاك و بەكەڵك هەبووە لە‬ ‫خەڵكە ه��ەژارەك��ەی زەودك���ردوە‪ ،‬بۆیە خ��دری زیندە‬ ‫هەڵستاوە بە عەیبداركردنی ئەو كەشتیەی وا سواری‬ ‫بوونە (الماوردی‪ ،‬النكت والعیون‪ ،333/3 ،‬القرطبی‪،‬‬ ‫الجامع ألح��ك��ام ال��ق��ری‌ن‪ ،36/11 ،‬النیسابوری‪،‬‬ ‫الكشف والبیان فی تفسیر القر‌ن‪ ،187/6 ،‬ابن عطیە‬ ‫االندلسی‪ ،‬المحرر الوجیز فی تفسیر الكتاب العزیز‪،‬‬ ‫‪ ،565/3‬ابن كثیر‪ ،‬تفسیر ابن كثیر‪.)178/5 ،‬‬ ‫دەپ��رس��ی��ن دەب��ێ��ت ب��ۆچ��ی ئ��ەم ف��ەرم��ان��ڕەوای��ەی‬ ‫ناوچەیەكی ك��وردس��ت��ان ناونرابێت جولندی ك��ە لە‬

‫بنەڕەتدا ناوی دەستەاڵتدارێكی زۆرداری دەوران��ی‬ ‫پێش زایین ب��ووە و لەوانەشە ناونانی بە جولندی‪،‬‬ ‫خەیاڵدانی هەواڵزانانی موسڵمانان دایڕشتبێت وهێ‬ ‫بنەمایەكی بۆنەبێت چونكە لە قورئان ناوی نەبراوە‬ ‫وتەنها ئ��ام��اژەی ب��ۆك��راوە‪ ،‬ئایە دەب��ێ��ت ه��ەر لەبەر‬ ‫زۆرداری وستەمكاری ودڵرەقیی جولندیەوە بێت بۆیە‬ ‫گرێدراوە بە كوردستانەوە‪ ،‬ئایە گەمارۆدانی خاوەند‬ ‫قەاڵیەكی كوردستان لە الیەن سوپایەكی موسلمانانەوە‬ ‫وەك لە حیكایەتەكەدا هاتووە چ پەیوەندیەكی هەبووە بە‬ ‫لەشكركێشی عەرەبە موسڵمانەكانەوە بۆ سەر شارەزور‪،‬‬ ‫مێژوونووسی شارەزا لە كاروباری فتوحاتی ئیسالمی‬ ‫البالذری (م‪279:‬ك‪892 /‬ز) لە هەواڵگەلێكدا كە‬ ‫دەماودەم لە زاری پیرەمێردانی شارەزورەوە گێڕداروەتەوە‬ ‫باس لە پەالماردانی باژێرو قەاڵ ودێهاتەكانی شارەزور‬ ‫دەكات‪ ،‬سەرەتا لە حلوانەوە ودواتر لە موصڵ وتكریتەوە‬ ‫ولەئاكامدا ژمارەیەك لە كوردان بەكوشتچوون (فتوح‬ ‫البلدان‪ ،‬ص ‪.)327‬‬ ‫ئێمە دەزانین بەسەرهاتی قەاڵی جولندی وەك‬ ‫كەسایەتی خودی جولندی رەگێكی قوول ودرێژی‬ ‫هەیە لە مێژووی ك��ورددا و سەرچاوە كۆنەكان ئەو‬ ‫راستیەمان بۆ ئاشكەرادەكەن كە جولندی دەسەاڵتدارێك‬ ‫بووە لە كوردستان ولەبەرئەوەی دژایەتی ئیمام عەلی و‬ ‫موسڵمانانی كردوە وپێشی لێ گرتوون لە فۆلكلوری‬ ‫كوردیدا وەك پاشایەكی زۆردار وستەمكار نیشاندراوە‬ ‫ون��اوی جولندی ب��ەس��ەردا ب��ڕاوە چونكە ئەویش لە‬ ‫قورئانی پیروزدا باسكراوە وجەور وستەمی لە خەڵكی‬ ‫كردوە‪،‬تەنانەت هۆزی دێرینی هەزبانی كە مەزنترین‬ ‫وبەرباڵوترین هۆزی كوردە لە سەدەكانی ناوەڕاستدا‬ ‫لەمێژەوە براونەتەوە سەر جولندی‪ ،‬دەبێت نزیكیەك‬ ‫و پەیوەندیەك هەبێت لە نێوان ق��ەاڵی جولندی و‬ ‫هەزبانیەكانی هەولێر‪.‬‬ ‫شایەنی ئاماژەیە هەزبانیەكان لە هەولێر وشنۆ‬ ‫و ورم �ێ‌ وسەلماس چەند ش��ار وناوچەیەكی دی‬ ‫نیشتەجێبوون وسێ‌ چ��وار بنەماڵەی دەس��ەاڵت��داری‬ ‫هەزبانی لە مێژوودا دەركەوتن‪ ،‬هەروەها ئەیوبیەكانیش‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪119‬‬

‫لەبنەماڵەیەكی رەوەن��دی��ی هەزبانین‪ ،‬وادی���ارە میرە‬ ‫هەزبانیەكان باوەڕێكی تەواویان بەوە هەبووە كە نەوەی‬ ‫ئەو پاشایەن كە لە چیرۆكی موسا پێغەمبەر وخدری‬ ‫زیندە باسكراوە‪.‬‬ ‫شاعیری ن���اوداری ع��ەرەب دعبل الخزاعی(م‬ ‫‪246‬ك‪860/‬ز) دەڵێت‪:‬‬ ‫(ویقال‪ :‬إن الجلندی بن كركر بن المستكبر بن‬ ‫مسعود الذی كان یأخذ كل سفینە غصبا من بنی نصر‬ ‫بن األزد‪ ،‬وذلك الملك ثابت إلی الیوم فی الجلندی بن‬ ‫كركر‪ ،‬یجبی إلیهم فی دار مملكتهم ما كان یجبی‬ ‫إلی الجلندی من البر والبحر)‪.‬‬ ‫هەرلەمبارەیەوە شیعرێك دەهێنێتەوە كە پەیوەندی‬ ‫كورد بە جلندیەوە ئاشكرا دەكات‪:‬‬ ‫إن خیر الملوك ی‌ل الجلندی‪ ...‬عشیرا ومحتدا‬ ‫وجدودا‬ ‫ملكوا البحر بعدما ملكوا البر‪ ...‬إلی الیوم‪...‬‬ ‫وسجودا وت��ری الكرد فی الجموع وفی السیف‪...‬‬ ‫لها الیوم سوقا وعبیدا تلك أبناوهم تحن لها الفر‪...‬‬ ‫س وسادوا الملوك نبال وجودا غلبوا الناس بالمكارم‬ ‫وال��ف��ض‪ ...‬ل وعند اللقا‌و ف��اق��وا األس���ودا (دعبل‬ ‫الخزاعی‪ ،‬وصایا الملوك‪.) 21 /1،‬‬ ‫مێژوونوسێكی تر بەناوی ابوالخطاب عمر بن‬ ‫الحسن ناودار بە ابن دحیە الكلبی كە لە سەرەتای‬ ‫س���ەدەی ‪6‬ك‪12/‬ز هاتۆتە هەولێر وب��ۆت��ە میوانی‬ ‫مظفرالدین گوكبری (‪630 - 586‬ك‪- 1190 /‬‬ ‫‪1232‬ز) و دوو سالێك لە هەولێر ماوەتەوە‪ ،‬ئەویش‬ ‫بەراشكاوی ئەو راستیە رووندەكاتەوە كە هەزبانیەكان‬ ‫نەوەی ئەو مەلیكەن و بگرە (هدد بن بدد)ی بەكورد‬ ‫وبە پادشای هەزبانیەكان دان��اوە وگومانی تێدا لە‬ ‫خەڵكی هەولێر گوێبیستی بووە و لەناوچوونی ملك‬ ‫الهدبانیە هدد بن بدد الكردی و پاشا زۆردارەكانی‬ ‫هاوچەشنی بۆ پەندوەرگرتن هێناوەتەوە و دەڵێت‪:‬‬ ‫أین البشر ‌دم الذی خلقه بیده الكبیر المتعال؟‬ ‫أین األنبیا‌ء من ولده واإلرس��ال‪ ،‬أین القرون الماضیە‬ ‫واألجیال؟ أین التبابعە واألقیال؟ أین ملوك همدان؟‬ ‫‪120‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫‪.......‬أی���ن الفراعنە ومن هو بالسحر علیم‪ ،‬الذین‬ ‫منهم فرعون موسی الكلیم؟ أین ملك الهدبانیە هدد‬ ‫بن بدد الكردی‪ ،‬الذی لم یكن غدره بمفید له وال‬ ‫مجدی؟ وقد أخبر الحق جل جالله عنه أنه كان یأخذ‬ ‫كل سفینەغصبا‪ ،‬وزعم المؤرخون أنه كان أیا یمأل‬ ‫القلوب رعبا‪ ،‬ویسوم أصحابه قتال وصلبا‪،‬مع الطمع‬ ‫فی المال‪ ،‬وعدم النظر فی عقبی المال‪ ،‬أین الفرس‬ ‫وملوكهم‪ ،‬وعدلها وعدولها؟ (النبراس فی تأریخ خلفا‌ء‬ ‫بنی العباس‪ ،‬ص‪ ،279‬هەروەها بڕوانە‪ :‬المقری‪ ،‬نفخ‬ ‫الطیب‪.)115 - 114/5 ،‬‬ ‫ئێمە نازانین كێ و كەنگی هەزبانیەكانی بردۆتەوە‬ ‫سەر پاشای زۆرداری وەهمی جلندی‪ ،‬ئایا هەزبانیەكان‬ ‫بەخۆیان ئەمەیان كردوە یان كەسانی غەیرە كورد ؟‬ ‫ب��ەاڵم ئ��ەوە دەزان��ی��ن كە ه���ەردەم كەسانی سەلبی و‬ ‫نەویستراو لە مێژووی ئیسالمدا بە كوردەوە پەیوەست‬ ‫ك��راون و هەبوونی ئ��ەم پەیوەندیە بۆتە راستیەكی‬ ‫دروست و باوەڕپێكراو وهێ گومانێك لە ئارادا نەبووە‬ ‫چ لە الیەن كەسانی بیانیەوە وچ لە الیەن ئەندامانی‬ ‫بنەماڵەی هەزبانیەوە‪ ،‬مێژوونوس ابن ابی الهیجاء‬ ‫(‪700 - 620‬ك‪1300 - 1223 /‬ز) ك��ە بەخۆی‬ ‫لەنەوەی میرانی هەزبانی یە و لەهەولێر لەدایكبووە‪،‬‬ ‫پشتڕاستی هەبوونی ئەم پەیوەندییە دەكاتەوە ودەلێت‬ ‫میرانی هەزبانیی هەولێر دەچنەوە سەر (جلندی بن‬ ‫كركر) ئەوەی وا لە ئایەتی (‪)79‬ی سورەتی(الكهف)‬ ‫باسكراوە و شیعری شاعیرێكی هێناتەوە بە ناوی‬ ‫(مسهر) كە ستایشی میر اب��و الهیجاء الهذبانی‬ ‫خودانی هەولێر ولێرەش پەنجا بۆ ئەو راستیە درێژكراوە‬ ‫كە نەژادی میری هەزبانی دەگرێتەوە بۆ الجلندی بن‬ ‫كركر‪ ،‬لە شیعرەكەدا هاتووە‪:‬‬ ‫حسبـی بفضلی ثــروە وذخـــیرە أن عز ما بین الـــــوری اإلثـــرا‌ء‬ ‫شهــدت بصحــە ملكــه وعالئـــه ا‌ی الكتـــــاب وعـــــزە قعســا‌و‬ ‫نسب أصالتـــه السیــل حضـــارم عبـــــق البنا‌ء بـذكــرهم كرمــا‌ء‬ ‫قــوم بهم زرق األسنـــە والظبـــی فــی السلم والحـــرب العوان روا‌ء‬

‫(تاریخ ابن ابـی الهیجا‌ء‪،‬ص‪.)219‬‬

‫سەرچاوەكان ‪:‬‬ ‫أ‪ -‬بە كوردی‪:‬‬ ‫ئوسكارمان‪ ،‬تحفە مظفریە‪ ،‬لەچاپكراوەكانی كۆڕی زانیاری كورد(بەغدا ‪.)1975 :‬‬‫س‪.‬ج‪ .‬ئیدمونز‪ ،‬قسنێك لە كوردستانا‪ ،‬وەرگێڕانی توفیق وەهبی‪ ،‬چابخانەی مەعارف(بەغدا ‪.)1947:‬‬‫ب‪ -‬بە عەرەبی‪:‬‬ ‫ أبن ابـی الهیجاء‪،‬عزالدین بن أبـی الهیجاء الهژبانی (ت ‪700‬هـ‪1300/‬م)‪.‬‬‫ تاریخ ابن ابـی الهیجاء‪،‬طبع مع تاریخ القضاعی (بـیروت‪.)2004 :‬‬‫ ابن األثیر‪ ،‬عزالدین علی بن محمد الشیبانی (ت ‪630‬هـ‪1232/‬م)‪.‬‬‫ الكامل فی التاریخ‪ ،‬دار المعرفە (بـیروت‪.)2007 :‬‬‫ البالذری‪ ،‬ابوالحسن أحمد بن یحیی بن جابر (ت ‪279‬هـ‪892 /‬م)‬‫ أنساب االشراف‪ ،‬دار الفكر(بـیروت‪.)1996:‬‬‫ فتوح البلدان‪ ،‬دار الكتب العلمیە (بـیروت‪.)1978 :‬‬‫ توفیق وهبی‪ ،‬االثارالكاملە‪ ،‬بنكه ی زین (السلیمانیە ‪.)2006:‬‬‫ ابن دحیە‪ ،‬ابوالخطاب عمر بن حسن بن علی الفاطمی(ت ‪ 633‬هـ‪1235/‬م)‪.‬‬‫ النبراس فی تأریخ خلفاء بنی العباس‪ ،‬صححه وعلق علیه عباس العزاوی‪ ،‬مطبعە المعارف (بغداد‪.)1946‬‬‫ دعبل الخزاعی‪ ،‬دعبل بن علی بن رزین (ت‪246‬هـ‪860/‬م)‪.‬‬‫وصایا الملوك (المنسوب الیه)‪،‬تحقیق د‪.‬نزار اباظە‪ ،‬دار صادر(بیروت ‪.)1997‬‬‫الطبری‪ ،‬ابوجعفر محمد بن جریر (ت‪310‬هـ‪923/‬م)‪.‬‬‫ تاریخ الطبری (تاریخ الرسل والملوك)‪ ،‬دارالمعارف (القاهرە ‪.)1982-1979:‬‬‫ الفیروزی‌بادی (ت‪817‬هـ‪1414/‬م)‪ ،‬القاموس المحیط (بیروت‪.)2003‬‬‫‪ -‬ابن منظور (ت‪ 711‬هـ‪1311/‬م)‪ ،‬لسان العرب‪ ،‬دار صادر(بیروت‪.)2004‬‬

‫گۆڤارى موساسير ‪121‬‬

‫ێ بە چوار)‬ ‫(كوردستان ووالتێكە و ناب ‌‬

‫شعر‪ /‬هەژار موكریانی‬

‫وە بیرمە لە مەكتەبا دەیان پرسی دوو دانە دوو دەكاتە چەند‬ ‫هەموو تێكرا دەیان نوسی دەكاتە چوار‬ ‫كەچی ئەمن لە حسابا نمرەی كەمم دەهێناو دەهاتمە خوار‬ ‫ێ بە چوار‬ ‫ێ بە یەك ناب ‌‬ ‫ئەویش تەنیا لە بەر ئەوەی الی من وابوو دوو دانە دوو دەب ‌‬ ‫الی من وا بوو ددان و دوو لێو و زوبان نابن بە چوار‬ ‫دەبن بە زار بە تێكرایی دەكەن هاوار‬ ‫الی من وا بوو دوو دەست و دوو القی مرۆڤـ نابن بە چوار‬ ‫لە لەشێك دا وادێنە كار‬ ‫الی من وا بوو گەرەك خانوو كۆالن شەقام نابن بە چوار‬ ‫دەبن بە شار تێیدا دەژین دەولەمەند و خەلكی هەژار‬ ‫الی من وا بوو كۆلكە و ریشە و لق و گەال نابن بە چوار‬ ‫ێ درێژ وەكو چنار‬ ‫ێ كورت و هەند ‌‬ ‫دەبن بە دار هەند ‌‬ ‫الی من وا بوو ئەوین و دل جوانی و پاكی نابن بە چوار‬ ‫دەبن بە یار لە الی دلدار‬ ‫ئەو هەمووەی وا دوو بە دوو دەبن بە یەك نابن بە چوار‬ ‫ێ دێنە ژمار‬ ‫یەكجار زۆرن به‌اڵم لە كو ‌‬ ‫تەنیا ئەوەندە دەزانم ئەگەر لەشم سەد پارچە كەن بم دەنە ژێر گولە و بچمە سەر دار‬ ‫ێ بە چوار‬ ‫قسەی دلم دێتە سەر زار كوردستان هەر ووالتێكە و ناب ‌‬

‫‪122‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫قسم العربی‬ ‫‪ -11‬ظهور الكورد في التأريخ‬

‫د‪ .‬جمال رشید‬

‫‪ -12‬شهید الفكر‬

‫د‪ .‬احمد خلیل‬

‫‪ -13‬التسامح بين االسالم والمسيحية كوردستان نموذجا‬

‫د‪ .‬فرست مرعی‬

‫‪ -14‬گرمیان وليس المناطق المتنازع عليها‬

‫د‪ .‬محمد عبدلله عمر‬

‫‪ -15‬االشوریون‬

‫ویل دیورانت قص ‌ة الحضارة‬

‫دكتۆر جه‌مال ره‌شید مێژوونووسی گه‌وره‌ی كورد ئێستا له‌وواڵتی‬ ‫هۆڵه‌ندا له‌ نه‌خۆشخانه‌ی تایبه‌تی له‌ژێر چاودێری دای ‌ه ژیانی‬ ‫له‌ مه‌ترسیه‌‪ ،‬داوا له‌ حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان ده‌كه‌ین ك ‌ه‬ ‫ئاوڕێكی لێ بدرێته‌وه‌‪.‬‬

‫گۆڤارى موساسير ‪123‬‬

‫ظهور الكورد في التأريخ‬

‫دكتور جمال رشيد‬

‫خالصة‪ :‬أن الشروط التي تستتد عليها قضية) ظهور الكورد‬ ‫في التأريخ) تتعلق بحقيقتين أساسيتين؛ هما‪ :‬أن األمة‬ ‫الكوردية لم تحل في شملل وادي الرافدين وفي مرتفعات‬ ‫جبال زاط��روس (كوردستان الحالية ) عن طريق الهجرة‬ ‫و هي تحمل معها كافة مقومات القومية‪ ،‬النظرية التي‬ ‫حاول البعض تجسيده من خالل رؤية فالديمير مينورسكي‬ ‫المتعلقة بإنتماء الكورد إلى الميديين‪ ،‬وإنما تعتبر هذه‬ ‫المناطق المهد الذي نشأت األمة الكوردية في ربوعه بعد‬ ‫أن توفرت لها الشروط القومية‪ ،‬من كنية ولغة ودين وعرف‬ ‫و عادات و نفسيات مشتركة‪ ،‬عيرالمراحل التأريخية التي‬ ‫مرت بهذا المهد‪ ،‬وهذه األمة‪ ،‬ماهي أال نتيجة إمتزاج دم‬ ‫وثقافة السكان المحليين القدماء كالكوتيين والخوريين‬ ‫والكاشيين مع دم وثقالة المهاجرين الهنوداآلريين الذين‬ ‫س��ادوا عليهم منذ مطلع األل��ف الثاني قبل الميالد‪ .‬و‬ ‫بناء على هذه الحقيقة‪ ،‬فالكورد الذين ظهروا في أواخر‬ ‫العصر الهلليني‪ ،‬ما هم إال حصيلة األحداث التأريخية التي‬ ‫شهدتها كوردستان عبر قرون عديدة‪ ،‬ولم تكن نشوءهم‬ ‫نتيجة للزيادة البسيطة لعدد نفوس القبائل التى إستقرت‬ ‫هنا؛ وإنما لهذا الموضوع عالقة بقضية ظهور تشكيلة جديدة‬ ‫بنوعية؛ كإجتماعية بين الناس التي تتكون عادة من خالل‬ ‫أحداث متباينة و تتحد بواسطة التسمية العامة واألرض‬ ‫والثقافة و اللغة والتكوين النفسي والعادات والتقاليد‪ .‬وقد‬ ‫أكد العالم السوفياتي أو‪ .‬ل‪ .‬ظلضيظسكي في الصفحة‬ ‫‪124‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫‪106‬م��ن الفصل الثامن من كتابة (الكورد‪،‬مدخل إلى‬ ‫التأريخ األثني لألمة الكوردية ‪ ،‬موسكو ‪ -‬لينيغراد‬ ‫‪ 1961‬م) على دورالقبائل اإليرانية الرئيسي (ومنها‬ ‫قبائل آزاد دوختي أو األموزونيات التي تحدث عنهم‬ ‫هيرودوت ولعبت بعض األدوار أيام أليكساندر المقدوني‬ ‫على حد قول المؤرخ أريانوس و كذلك ثيراز دوختي) في‬ ‫تحضير بوادر القومية الكوردية على أرض دويالت مثل‬ ‫حذيب و كوردونا وأوسريني و سوزيفيني التي كانت واقعة‬ ‫تحت النفوذ السياسي والثقافي للعالمين اليوناني واإليراني‬ ‫لعديد من القرون و متأثرة بهجرة القبائل السامية إلى‬ ‫أراضي هذه الممالك‪ .‬وعليه وبدعم من السلوقيين جلس‬ ‫عبدو ابن مذعور عام ‪ 127‬م على عرش مملكة أوسرويني‬ ‫ذات األغلبية الكوردية‪ ،‬في حين أصبحت اآلرامية اللغة‬ ‫الروحية لكورد مملكة حذيب خالل تعاظم نفوذالفرث الذين‬ ‫إعترفوا بتاج ملكها وحق جلوسه على سرير من ذهب كما‬ ‫نقراء ذلك في كتاب مشيحا زخا‪ .‬ورغم عدم إكتشاف‬ ‫آث��ارا مدونة تعود إل��ى ه��ذه القبائل‪ ،‬لكن إنطالقا من‬ ‫دراسات العالمة مار حول كلمة (ضلبي) وتربية الخيول‬ ‫عند عشائر الهموند و إعتمادا على مدونات كرخاد بيث‬ ‫سلوخ (كركوك) و كذلك تلك التي دونها مشيحا زخا‬ ‫في أربيل إستطاع ظلضيظسكي أن يكشف حقيقة تسرب‬ ‫الفرث إلى مقاطعات شمال وادي الرافدين ومرتفعات جبال‬ ‫زاطروس و إستيطان العوائل النبيلة الكوردية المنحدرة‬

‫من إصطخر (فارس) في كركوك و توزع القبائل في ربوع‬ ‫كوردستان منذ إنتهاء عصر الهيمنة الهللنية حيث إلتقت‬ ‫بها القوات العربية الغازية في القرن السابع الميالدي و‬ ‫كتب عن أحوالها البلدانيون المسلمون في أوائل العصر‬ ‫اإلسالمي‪.‬‬ ‫و برأى هذا العالم السوفياتي المستند على أقوال فريدريك‬ ‫إنجلز‪ ،‬فإن الطبقات المسحوقة في المجتمع غدت القاعدة‬ ‫التي نمت عليها األم��ة‪ ،‬وهذا ما جرت في كوردستان‪،‬‬ ‫وبإتحاد أبناء هذه الطبقات ثقافيا ولهجويا ظهرت بوادر‬ ‫األمة الكوردية بشكل تدريجى‪ .‬وعلى هذا األساس يرى‬ ‫ظلضيظسكي (الكورد‪،‬الفصل الثامن‪،‬ص ‪ 116‬من الطبعة‬ ‫الروسية) أن القومية الكوردية تكونت بكوردستان في وسط‬ ‫قبلى ذو وسط إيراني على األغلب خالل الفترة الواقعة بين‬ ‫القرون ‪ 6-2‬الميالدية (العصرين الفرثي والساساني)‪ ،‬في‬ ‫حين تحدث بلو تارخ عن مملكة كوردويني التي عبرت‬ ‫عن وجود القومية الكوردية منذ القرن الثاني قبل الميالد‪.‬‬ ‫و من جهة أخ��رى‪ ،‬إذا كانت كنية (ك���وردا)‪ ،‬كحقيقة‬ ‫أساسية ثانية‪ ،‬ه��ي أق��دم صيغة خ��وري��ة ألص��ل الكنية‬ ‫القومية للكورد؛ فإن اللغة الكوردية المعاصرة ظهرت‬ ‫و تكاملت في إط��ار هندي ‪ -‬إيراني في وق��ت سادت‬

‫التأثيرات الدينية بين السوباريين وتر سخت من بعدهم‬ ‫في عقول الكورد من خالل األفكار الميثولوجية للخوريين‬ ‫والسومريين و البابليين واآلشوريين واليهود و اآلراميين‬ ‫والعرب ممتزجة بالبينة الذهنية للمهاجرين من الهنود ‪-‬‬ ‫الآلريين الذين إستقروا في الكوردستان‪ .‬و بمرور الزمن‪،‬‬ ‫و بعد أن أدى حلف القبائل الذي صاحبة تعزيز الصالت‬ ‫اإلقتصادية و الثقافية بين جميع أفرادها‪ ،‬إمتزجت بطون‬ ‫القبائل المهاجرة مع العوائل المستقرة للسكان المحليين‪،‬‬ ‫وأستبدلت الروابط الدموية؛ على هذا األس��اس‪ ،‬بينهم‬ ‫بروابط إقليمية حيث ظهر على إثرة هذه التركيبة التأريخية‬ ‫شكل جديد للتجمع في شمال وادي الرافدين و مرتفعات‬ ‫جبال زاط��روس عرف ب (المجتمع ال��ك��وردي)؛ توفرت‬ ‫أساسة من وحدة اإلقتصاد و السوق واإلقليم و اللغة و‬ ‫الحضارة المشتركة‪ .‬و نظرتنا في حقيقة األمر تؤكد على‬ ‫أن األمة الكوردية‪ ،‬ماهي إالحصلية األحداث والتغيرات‬ ‫األثنولوجية و األنثروبولوجية و اللغوية و األثنوغرافية‬ ‫المتطورة ضمن إطار قانون ظهور المجتمعات واألمم في‬ ‫التأريخ‪.‬‬ ‫ـ ظهور الكورد في التاريخ‬ ‫الجزء الثالث ‪ .‬صفحه ‪675‬‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪125‬‬

‫شهيد الفكر‬

‫د‪ .‬احمد الخليل‬

‫( ت ‪ 586‬هـ)‬ ‫سهرورد‬ ‫سهرورد ‪ -‬وقد تسمى سهرورد أيضا ‪ -‬بلدة كردية‬ ‫قريبة من زنجان‪ ،‬في شمال غربي إيران‪ ،‬وهي منطقة‬ ‫ميديا القديمة‪ .‬ذكرها كل من اإلصطخري (ت ‪346‬‬ ‫هـ)‪ ،‬وابن حوقل (ت بعد ‪ 367‬هـ)‪ ،‬وياقوت الحموي‬ ‫(ت حوالي ‪ 626‬هـ)‪ ،‬وأبو الفداء (ت ‪ 732‬هـ) ضمن‬ ‫منطقة الجبال‪ ،‬ويشكل شرقي كردستان وجنوبيها‬ ‫حوالي ثالثة أرباع منطقة الجبال‪ ،‬وتقع سهرورد غربي‬ ‫ه��ذه المنطقة‪ ،‬وشمالي ش��ه��رزور‪ ،‬على تخوم إقليم‬ ‫كردستان‪ -‬العراق مع إيران‪.‬‬ ‫وقد ذكر ابن حوقل في كتابه (ص��ورة األرض‪ ،‬ص‬ ‫‪ )314‬أن سهرورد تشبه شهرزور من حيث (رغد‬ ‫العيش‪ ،‬وك��ث��رة ال��رخ��ص‪ ،‬وح��س��ن ال��م��ك��ان‪ ،‬وخصب‬ ‫الناحية‪ ،‬بحالة واسعة‪ ،‬وصورة رائعة‪ ،‬وقد غلب عليها‬ ‫‪126‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫األكراد)‪.‬‬ ‫نشأته وثقافته‬ ‫اسمه ‪ -‬حسبما ذكره ابن خلكان وضبطه ‪ -‬هو يحيى‬ ‫بن حبش بن أميرك‪ ،‬وكنيته أبو الفتوح‪ ،‬ولقبه شهاب‬ ‫الدين‪ ،‬ولقب بالمقتول‪ ،‬وبالشهيد‪ .‬وابن خلكان هو‬ ‫خير من يعرف أسماء الكرد ويضبطها‪ ،‬فهو كردي‪،‬‬ ‫وموطنه قريب من موطن السهروردي‪ ،‬ولم يكتف ابن‬ ‫خلكان بضبط كلمة (أميرك)‪ ،‬وإنما أوضح داللتها‬

‫عند الكرد‪ ،‬فهي تصغير لكلمة (أمير)‪ ،‬ذاك��را أن‬ ‫(الكاف) تلحق أواخر األسماء للتصغير؛ وهذا أمر‬ ‫معروف في اللغة الكردية قديما وحديثا‪ ،‬مثل‪:‬‬ ‫مصطفى ‪ -‬مصطك‪ ،‬خليل‪ -‬خلك‪ ،‬شيخ ‪ -‬شيخك‪،‬‬ ‫وهكذا دواليك‪.‬‬ ‫وقد ولد السهروردي حوالي منتصف القرن السادس‬ ‫الهجري‪ ،‬ويقع تاريخ مولده بين سنتي (‪ 545‬هـ ‪/‬‬ ‫‪ 1150‬م)‪ ،‬و(‪ 550‬هـ ‪ 1155 /‬م)‪ ،‬وأمضى سني‬ ‫حياته األولى في بلدته سهرورد‪ ،‬وهناك تلقى ثقافته‬ ‫األولى‪ ،‬سواء أكانت دينية أم فلسفية أم صوفية‪ ،‬وال‬ ‫توجد معلومات حول تفاصيل مرحلته العلمية األولى‪.‬‬ ‫ولم يكتف السهروردي بما تلقاه من العلوم في بلدته‬ ‫سهرورد‪ ،‬وإنما قام برحالت علمية عديدة‪ ،‬مثله في‬ ‫ذلك مثل كثيرين من طلبة العلم في عصره‪ ،‬فكان‬ ‫كثير الترحال من بلد إلى آخر‪ ،‬وكان كلما حل ببلد‬ ‫يبحث عن العلماء والحكماء فيه‪ ،‬فيأخذ عنهم‪،‬‬ ‫ويصاحب الصوفية‪ ،‬ويأخذ نفسه بما كانوا يمارسونه‬ ‫من مجاهدات ورياضات روحية‪ ،‬وقد قال في آخر‬ ‫كتابه (المطارحات)‪:‬‬ ‫(ها هو ذا قد بلغ سني تقريبا ثالثين سنة‪ ،‬وأكثر‬ ‫عمري في األسفار واالستخبار والتفحص عن مشارك‬ ‫مطلع على العلوم‪ ،‬ولم أجد من عنده خبر عن العلوم‬ ‫الشريفة‪ ،‬وال من يؤمن بها‪ ،‬وأكثر العجب من ذلك)‪.‬‬ ‫وقد سافر السهروردي وهو صغير شرقا إلى مراغة‬ ‫وإصفهان‪ ،‬وغربا إلى بالد الشام وآسيا الصغرى (تركيا‬ ‫حاليا)‪ ،‬ومن أساتذته األوائل في مراغة مجد الدين‬ ‫الجيلي أستاذ فخر الدين الرازي‪ ،‬وفي إصفهان التقى‬ ‫بتالمذة الفيلسوف الشهير ابن سينا‪ ،‬واطمأن إلى‬ ‫صحبتهم‪ ،‬وأولع بهم‪ ،‬فكانوا أصدقاءه‪.‬‬ ‫واتصل السهروردي بالشيخ فخر الدين المارديني‪،‬‬ ‫وكانت بينهما صحبة‪ ،‬ويبدو أثر ذلك في مذهبه‬ ‫المشائي‪ ،‬وسافر إلى دياربكر أيضا‪ ،‬وك��ان يفضل‬ ‫اإلقامة فيها‪ ،‬واتصل بأمير خربوط عماد الدين قره‬ ‫أرسالن‪ ،‬وأهدى إليه كتابه (األلواح العمادية)‪ ،‬ويرى‬

‫المستشرق ماسينيون أنه أسس مذهبه اإلشراقي في‬ ‫بالط هذا األمير‪ ،‬واستقر به المقام أخيرا في مدينة‬ ‫حلب‪ ،‬وهناك كانت خاتمته المأساوية‪.‬‬ ‫فكره الفلسفي اإلشراقي‬ ‫اليونان هم اآلباء الحقيقيون للفلسفة بمعناها الدقيق‪،‬‬ ‫تلك حقيقة الريب فيها‪ ،‬وقد جمعت فلسفة سقراط‬ ‫(‪ 399 - 469‬ق‪.‬م) بين المثالية والمادية‪ ،‬في حين‬ ‫طغت المثالية على فلسفة تلميذه أفالطون (‪- 427‬‬ ‫‪ 347‬ق‪.‬م)‪ ،‬وطغت المادية (المشائية) على فلسفة‬ ‫أرسطو (‪ 321 - 384‬ق‪.‬م) تلميذ أفالطون‪.‬‬ ‫وترجع الفلسفة اإلشراقية إل��ى الفيلسوف اليوناني‬ ‫أفالطون‪ ،‬وقد يكون أفالطون في إشراقيته متأثرا‬ ‫بالزردشتية في عهدها المتأخر‪ ،‬وتتخذ اإلشراقية عند‬ ‫أفالطون صيغة فيض العالم عن العقل األول (العقل‬ ‫الفعال)‪ .‬أما في صورتها اإلسالمية فإنها تعود إلى‬ ‫حكمة المشارقة أهل فارس‪ ،‬وهي تعني (الكشف)‪،‬‬ ‫وبعبارة أخرى‪ :‬اإلشراقية اإلسالمية تعني الوصول إلى‬ ‫المعرفة الحقيقية عن طريق الذوق والكشف‪ ،‬وليس‬ ‫عن طريق البحث والبرهان العقليين‪.‬‬ ‫قال قطب الدين الشيرازي في مقدمة كتاب (حكمة‬ ‫اإلشراق للسهروردي)‪:‬‬ ‫(إنها الحكمة المؤسسة على اإلشراق الذي هو الكشف‪،‬‬ ‫أو حكمة المشارقة الذين من أهل فارس‪ ،‬وهو أيضا‬ ‫يرجع إلى األول‪ ،‬ألن حكمتهم كشفية ذوقية‪ ،‬فنسبت‬ ‫إلى اإلشراق الذي هو ظهور األنوار العقلية ولمعانها‬ ‫وفيضانها باإلشراقات على النفوس عند تجردها‪ ،‬وكان‬ ‫اعتماد الفارسيين في الحكمة على الذوق والكشف‪،‬‬ ‫وك��ذا كان قدماء يونان‪ ،‬خال أرسطو وشيعته‪ ،‬فإن‬ ‫اعتمادهم كان على البحث والبرهان ال غير)‪.‬‬ ‫وي��رى اإلشراقيون أن المعرفة ال تقوم على تجريد‬ ‫الصور‪ ،‬كما يقرر المشاؤون (أتباع فلسفة أرسطو)‪،‬‬ ‫بل هي معرفة تقوم على الحدس الذي يربط الذات‬ ‫العارفة بالجواهر النورانية صعودا كان أم نزوال‪.‬‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪127‬‬

‫والسهروردي من كبار مفكري الفلسفة اإلشراقية‪ ،‬وال‬ ‫يعني (اإلش���راق) هنا ال��ذوق والكشف فقط‪ ،‬وإنما‬ ‫استعمله السهروردي استعماال خاصا فقد ذهب إلى أن‬ ‫(الله نور األنوار)‪ ،‬ومن نوره خرجت أنوار أخرى هي‬ ‫عماد العالمين المادي والروحي‪ ،‬وأضاف السهروردي‬ ‫أن (النور اإلبداعي األول) فاض عن (األول) الذي هو‬ ‫(الله‪ /‬نور األنوار)‪ ،‬وتصدر عن النور اإلبداعي األول‬ ‫أنوار طولية سماها (القواهر العالية)‪ ،‬وتصدر عن هذه‬ ‫القواهر أنوار عرضية سماها (أرباب األن��واع)‪ ،‬تدير‬ ‫شؤون العالم الحس‪ .‬وابتدع السهروردي عامال أوسط‬ ‫بين العالمين العقلي (نور األن��وار) والعالم المادي‪،‬‬ ‫سماه (عالم البرزخ) و(عالم المثل)‪ ،‬وهذا يذكرنا ‪-‬‬ ‫والريب ‪ -‬بعالم المثل في فلسفة أفالطون‪.‬‬ ‫ويعد السهروردي أول من تصدى للفلسفة المشائية‬ ‫في القرن السادس الهجري‪ ،‬فقد أعرب في مؤلفاته‬ ‫عن تبرمه بها‪ ،‬ونزوعه إلى الفلسفة اإلشراقية‪ ،‬وهذا‬ ‫يعني أنه كان صوفيا أكثر من كونه فيلسوفا‪ ،‬على‬ ‫أنه يضع الفلسفة والتصوف في عالقة خاصة ال توجد‬ ‫عند غيره‪ ،‬وهو يميز بين نوعين من الحكمة‪:‬‬ ‫ الحكمة البحثية‪ :‬وهي تعتمد على التحليل والتركيب‬‫واالستدالل البرهاني‪ ،‬وهي حكمة الفالسفة‪.‬‬ ‫ الحكمة الذوقية‪ :‬وه��ي ثمرة مجاهدات روحية‪،‬‬‫ويحياها اإلنسان لكنه ال يستطيع التعبير عنها‪ ،‬وهي‬ ‫حكمة اإلشراقيين‪.‬‬ ‫وال يرى السهروردي تعارضا بين الحكمتين‪ ،‬فاإلشراقي‬ ‫الحقيقي هو ال��ذي يتقن الحكمة البحثية‪ ،‬وينفذ‬ ‫في الوقت نفسه إلى أسرار الحكمة الذوقية‪ .‬ويرى‬ ‫السهروردي أن الفكر اإلنساني غير قادر وحده على‬ ‫امتالك المعرفة التامة‪ ،‬وال بد أن يستعين بالتجربة‬ ‫الداخلية والذوق الباطني‪ ،‬كما أن االختبار الروحي ال‬ ‫يزدهر ويثمر إال إذا تأسس على العلم والفلسفة‪.‬‬ ‫إن رؤية السهروردي هذه جعلته موسوعي النزعة‪ ،‬ال‬ ‫يقنع بكتاب‪ ،‬وال يقتصر على شيخ‪ ،‬وال يتقيد بفلسفة‪،‬‬ ‫وق��د جمع بين حكمة الفرس واليونان وكهنة مصر‬ ‫‪128‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫وبراهمة الهند‪ ،‬وآخ��ى بين أفالطون وزردش��ت وبين‬ ‫فيثاغورس وهرمس‪.‬‬ ‫آثاره الفكرية‬ ‫إن المصير المأسوي الذي انتهى إليه السهروردي جعل‬ ‫إنتاجه الفلسفي غير معروف بعض الوقت‪ ،‬وخاصة أن‬ ‫خصومه من الفقهاء حاربوا فكره ومنطلقاته الثقافية‪،‬‬ ‫لكن تالمذته أخلصوا لفكره‪ ،‬واهتموا بتتبع أخباره‬ ‫وتدوين إنتاجه العلمي‪ ،‬وقد جاء في المصادر اسم‬ ‫تسعة وأربعين كتابا له‪ ،‬ما بين منثور ومنظوم‪ ،‬وهذا‬ ‫دليل على غزارة علمه‪ ،‬وسعة أفقه الثقافي‪ ،‬ونذكر‬ ‫فيما يأتي بعضها تلك المؤلفات‪:‬‬ ‫حكمة اإلش���راق ‪ -‬هياكل ال��ن��ور ‪ -‬التلويحات ‪-‬‬ ‫واللمحات في الحقائق ‪ -‬األلواح العمادية ‪ -‬المشارع‬ ‫والمطارحات ‪ -‬المناجاة ‪ -‬مقامات الصوفية ومعاني‬ ‫مصطلحاتهم ‪ -‬التعرف للتصوف ‪ -‬كشف الغطا‬ ‫إلخوان الصفا ‪ -‬رسالة المعراج ‪ -‬اعتقاد الحكماء ‪-‬‬ ‫صفير سيمورغ‪ .‬وبالمناسبة سيمورغ هو طائر سيمرغ‬ ‫األسطوري في التراث الشعبي الكردي‪ ،‬وكنت أسمع‬ ‫من الجدات واألمهات‪ ،‬وأنا صبي‪ ،‬قصصا أسطورية‬ ‫ح��ول ه��ذا الطائر‪ ،‬وك��ن يسمينه (سملق) وق��د قسم‬ ‫ماسينيون إنتاجه العلمي إلى ثالثة مراحل‪:‬‬ ‫ مرحلة الشباب (العهد اإلشراقي)‪ :‬األلواح العمادية‪،‬‬‫وهياكل النور‪ ،‬الرسائل الصوفية‪.‬‬ ‫ مرحلة العهد المشائي‪ :‬التلويحات‪ ،‬اللمحات‪،‬‬‫المقاومات‪ ،‬المطارحات‪ ،‬المناجاة‪.‬‬ ‫ مرحلة العهد األخير‪ :‬وقد تأثر فيها باألفالطونية‬‫المحدثة‪ ،‬وبابن سينا‪ ،‬ومن مؤلفاته‪ :‬حكمة اإلشراق‪،‬‬ ‫واعتقاد الحكماء‪ ،‬كلمة التصوف‪.‬‬ ‫صراعات حادة!‬ ‫لم يكن عصر السهروردي (القرن السادس الهجري‪/‬‬ ‫الثالث عشر الميالدي) عصر تسامح فكري‪ ،‬إنه كان‬ ‫عصر صراعات سياسية ومذهبية حادة‪ ،‬وكان حلقة‬

‫من من حلقات الصراعات الممتدة في القرنين الرابع‬ ‫والخامس الهجريين‪:‬‬ ‫ أما مذهبيا ففي القرن الرابع الهجري كان أبو الحسن‬‫األشعري ( ت ‪ 324‬هـ) قد انقلب على المعتزلة بعد‬ ‫أن كان منهم‪ ،‬وأعلن الثورة عليهم‪ ،‬وراح يعمل في‬ ‫مذهب االعتزال هدما وتدميرا‪ ،‬حامال لواء السنة‬ ‫ضد المذاهب الباطنية والتأويلية‪ ،‬وسرعان ما وجد‬ ‫أتباع (المنقول) الحانقين على (المعقول) بغيتهم في‬ ‫النهج األشعري‪ ،‬وال سيما أتباع المذهب الشافعي‪،‬‬ ‫فاعتنق كثير من الفقهاء والعلماء الفكر األشعري‪،‬‬ ‫وحمل لواءها بعض مشاهير المفكرين‪ ،‬من أبرزهم‬ ‫أبو حامد الغزالي (ت ‪ 505‬هـ) ال��ذي عرف بلقب‬ ‫(حجة اإلسالم)‪ ،‬ربما ألنه حمل حمالت شعواء على‬ ‫الفالسفة‪ ،‬وحسبنا دليال على ذلك أن ألف لهذه الغاية‬ ‫كتابين هما (مقاصد الفالسفة) و (تهافت الفالسفة)‪،‬‬ ‫وعلى العموم كانت ثمة حملة شديدة من االضطهاد‬ ‫والتعصب تشن ضد الفالسفة والباطنية من إسماعيلية‬ ‫وإمامية وغيرهم من مذاهب الشيعة‪.‬‬ ‫ وأما سياسيا فكان العالم اإلسالمي موزعا بين‬‫الخالفة العباسية السنية‪ ،‬والخالفة الفاطمية الشيعية‪،‬‬ ‫وكان البويهيون الشيعة قد هيمنوا على مقاليد األمور‬ ‫في إيران وكردستان والعراق (‪ 447 - 334‬هـ)‪ ،‬وأبقوا‬ ‫على الخالفة العباسية ظاهرا‪ ،‬وتحكموا في الخلفاء‬ ‫حقيقة‪ ،‬وما إن برز التركمان السالجقة في الشرق ‪-‬‬ ‫وكانوا قد اعتنقوا مذهب السنة ‪ -‬حتى استعان بهم‬ ‫الخلفاء العباسيون للخالص من البويهيين الشيعة‪،‬‬ ‫وهذا ما أنجزه السالجقة‪ ،‬ووجدت المؤسسة السلجوقية‬ ‫الحاكمة أن الخط األشعري هو خير سالح لتحقيق‬ ‫االنتصار اإليديولوجي على البويهيين‪ ،‬بعد تحقيق‬ ‫االنتصار العسكري‪ ،‬كما وجدواه خير سالح لمقارعة‬ ‫األيديولوجية الفاطمية منافستهم القوية‪.‬‬ ‫وسلك الزنكيون ‪ -‬وهم تركمان من أتباع السالجقة‬ ‫ مسلك سادتهم‪ ،‬وضغط آخر سالطينهم نور الدين‬‫زنكي على واليه في مصر صالح الدين األيوبي في‬

‫مصر إللغاء الخالفة الفاطمية سنة (‪ 567‬هـ‪1171 /‬م‬ ‫)‪ ،‬واتخاذ المذهب الشافعي بتوجهه األشعري مذهبا‬ ‫رسميا للدولة‪ ،‬وكان األيوبيون الكرد قد تربوا على‬ ‫الثقافة ذاتها‪ ،‬فكان من الطبيعي أن يكون للمذهب‬ ‫الشافعي بتوجهه األشعري المقام األول في أرجاء‬ ‫الدولة األيوبية‪.‬‬ ‫في حلبة المناظرة‬ ‫في هذا المناخ الذي التحمت فيه السياسة بالثقافة‬ ‫نظر بعين الريبة إلى كل دعوة باطنية‪ ،‬توجسا من‬ ‫أن يستعيد أتباع الفاطميين مواقعهم في العالم‬ ‫اإلسالمي‪ ،‬وكان من سوء حظ السهروردي أن حياته‬ ‫ذهبت ضحية هذه الصراعات السياسية بصورة مؤلمة‬ ‫ومأسوية‪.‬‬ ‫لقد توجه السهروردي إلى حلب‪ ،‬وكانت حينذاك من‬ ‫أهم المدن في شرقي الدولة األيوبية‪ ،‬إنها كانت تحمي‬ ‫ظهر الدولة من بقايا الزنكيين في مناطق الموصل‪،‬‬ ‫ومن سالجقة األناضول‪ ،‬وكان هؤالء يضعون العصي‬ ‫في عجالت اإلستراتيجية األيوبية بين حين وآخر‪ ،‬كما‬ ‫أن حلب كانت مدخل الدولة األيوبية إلى كردستان‪،‬‬ ‫ذلك الخزان الذي كان يستمد منه المقاتلين من أبناء‬ ‫القبائل الكردية في الظروف الحرجة‪ ،‬لذلك كان صالح‬ ‫الدين قد ولى عليها ‪ -‬أقصد‪ :‬حلب ‪ -‬ولده الشاب‬ ‫الملك الظاهر‪ ،‬وأحاطه ببطانة من الفقهاء والعلماء‪.‬‬ ‫وكان من الطبيعي أن يقع التصادم بين السهروردي‬ ‫الفيلسوف الصوفي اإلشراقي‪ ،‬بكل ما كان يتصف به‬ ‫من حماس الشباب‪ ،‬واعتداد بالذات‪ ،‬وشجاعة فكرية‬ ‫إلى حد التهور‪ ،‬وبين فريق من العلماء والفقهاء‬ ‫األشاعرة الذين يعادون الحرية الفكرية‪ ،‬ويتوجسون‬ ‫شرا من عودة الفكر المعتزلي الذي يقدم العقل على‬ ‫النقل‪ ،‬ويحاربون الفلسفة‪ ،‬ويعادون الصوفية‪ ،‬خوفا‬ ‫مما تشتمل عليه من باطنية‪ ،‬وح��ذرا من العالقة‬ ‫بين الباطنية والتشيع؛ سواء أكان فاطميا أم غير‬ ‫فاطمي‪.‬‬ ‫وكان الملك الظاهر قد أعجب بالسهروردي‪ ،‬بل أصبح‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪129‬‬

‫السهروردي من أصدقائه‪ ،‬ونظرا الشتداد الخالف‬ ‫بين السهروردي والفقهاء دعاهم الظاهر إلى مناظرة‬ ‫فكرية‪ ،‬وك��ان من جملة ما دار في المناظرة بين‬ ‫الفقهاء والسهروردي ما يلي‪:‬‬ ‫ الفقهاء‪ :‬أنت قلت في تصانيفك إن الله قادر على‬‫أن يخلق نبيا‪ .‬وهذا مستحيل‪.‬‬ ‫ السهروردي‪ :‬ما حدا لقدرته؟! أليس القادر إذا أراد‬‫شيئا ال يمتنع عليه؟!‬ ‫ الفقهاء‪ :‬بلى‪.‬‬‫ السهروردي‪ :‬فالله قادر على كل شيء‪.‬‬‫ الفقهاء‪ :‬إال على خلق نبي فإنه مستحيل‪.‬‬‫ السهروردي‪ :‬فهل يستحيل مطلقا أم ال؟!‬‫ الفقهاء‪ :‬كفرت!‬‫ويبين من هذه المناظرة أن السهروردي فرق بين النقل‬ ‫والعقل‪ ،‬بين (اإلمكان التاريخي) و(اإلمكان العقلي)؛‬ ‫فليست هناك استحالة مطلقة تعطل القدرة اإللهية‪،‬‬ ‫وليس ثمة اعتراض في الوقت نفسه على صحة النص‬ ‫الديني القاضي بأن النبي محمدا خاتم األنبياء‪ .‬أما‬ ‫الفقهاء فقد تمسكوا بحرفية النص الديني‪ ،‬وأحسب‬ ‫أنهم كانوا أعجز من التحليق في اآلف��اق الفكرية‬ ‫والفلسفية التي كان السهروردي ينطلق منها‪.‬‬ ‫ثمن الشجاعة‬ ‫بلى إن الجرأة العلمي كانت طبعا في السهروردي‪،‬‬ ‫وكانت تلك الجرأة تتفاقم فتصل إل��ى حد التهور‬ ‫أحيانا‪ ،‬وقد أشار الشيخ سديد بن رقيقة إلى تلك‬ ‫الخصلة‪ ،‬فذكر‪:‬‬ ‫(أن شهاب الدين السهروردي كان يتردد إليه في‬ ‫أوقاته‪ ،‬وبينهما صداقة‪ ،‬وكان الشيخ فخر الدين يقول‬ ‫لنا‪ :‬ما أذكى هذا الشباب وأفصحه‪ ،‬ولم أجد أحدا‬ ‫مثله في زماني‪ ،‬إال أني أخشى عليه‪ ،‬لكثرة تهوره‬ ‫واستهتاره وقلة تحفظه‪ ،‬أن يكون ذلك سببا لتلفه)‪.‬‬ ‫وقال فخر الدين المارديني‪:‬‬

‫‪130‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫( فلما فارقنا شـهاب الدين السهروردي من الشرق‪،‬‬ ‫وتوجه إلى الشـام‪ ،‬أتى إلى حلب‪ ،‬وناظر بها الفقهـاء‪،‬‬ ‫ولم يجاره أحـد‪ ،‬فكثر تشنيعهم عليه‪ ،‬فاستحضره‬ ‫السلطان الملك الظاهر غازي بن الملك الناصر صالح‬ ‫الدين بن يوسف بن أي��وب واستحضر األك��اب��ر من‬ ‫المدرسين والفقهاء والمتكلمين‪ ،‬ليسمع ما يجري بينهم‬ ‫وبينه من المباحث والكالم‪ ،‬فتكلم معهم بكالم كثير‪،‬‬ ‫وبان له فضل عظيم وعلم باهر‪ ،‬وحسن موقعه عند‬ ‫الملك الظاهر‪ ،‬وقربه‪ ،‬وصار مكينا عنـده‪ ،‬مختصا به‪،‬‬ ‫فازداد تشنيع أولئك عليه‪ ،‬وعملوا محاضر بكفره‪،‬‬ ‫وسيروها إلى دمشق إلى الملك الناصر صالح الدين‪،‬‬ ‫وقالوا‪ :‬إن بقي هـذا فإنه يفسد اعتقاد الملك‪ ،‬وكذلك‬ ‫إن أطلق فإن يفسد أي ناحية كان بها من البالد‪،‬‬ ‫وزادوا عليه أشياء كثيرة من ذلك)‪.‬‬ ‫وأفاد ابن أبي أصيبعة في (عيون األنباء في طبقات‬ ‫األطباء‪،‬ص ‪:167‬‬ ‫(أن الشهاب بحث مع الفقهاء في سائر المذاهب‬ ‫وعجزهم‪ ،‬واستطال على أهل حلب‪ ،‬وصار يكلمهم‬ ‫كالم من هو أعلى قدرا منهم‪ ،‬فتعصبوا عليه‪ ،‬وأفتوا‬ ‫في دمه‪ ،‬حتى قتل)‪.‬‬ ‫نهاية مأسوية‬ ‫وهكذا نرى أن نقمة العلماء والفقهاء على السهروردي‬ ‫لم يكن بسبب االختالف الفكري فقط‪ ،‬بل ألنه كشف‬ ‫أم��ام الملك الظاهر جهلهم أيضا‪ ،‬ونافسهم على‬ ‫مجالسة الملك وصداقته‪ ،‬وقد علموا ‪ -‬وال ريب ‪ -‬أن‬ ‫السهروردي إذا تمكن من قلب الملك فسيخسرون‬ ‫مناصبهم ونفوذهم‪ ،‬فقرروا كما أوضح فخر الدين أن‬ ‫يقضوا عليه ليس فكريا فقط‪ ،‬وإنما أن يقتلوه جسدا‬ ‫وفكرا‪.‬‬ ‫وكان صالح الدين أحوج الناس في ذلك الوقت إلى‬ ‫وح��دة الصف في دولته المترامية األط��راف‪ ،‬والتي‬ ‫كانت تخوض مواجهة حامية ض��د الفرنج غربا‪،‬‬

‫وصراعا خفيا ضد الزنكيين في الموصل وأطرافها‪،‬‬ ‫وضد السالجقة في األناضول‪ ،‬بل أحيانا كانت ثمة‬ ‫خالفات تحت الرماد مع بطانة الخليفة العباسي نفسه‬ ‫في بغداد‪ .‬وك��ان الفقهاء والعلماء والمدرسون هم‬ ‫جيشه الضارب في تحقيق تماسك صفه الداخلي‪ ،‬فهم‬ ‫الذين يمسكون الجماهير من خناقها في كل عصر‪،‬‬ ‫ويوجهونها الوجهة التي يريدونها‪.‬‬ ‫وأح��س��ب أن ص�لاح ال��دي��ن ‪ -‬وه��و السلطان السني‬ ‫الشافعي األشعري ‪ -‬أخذ كل هذه المعطيات بعين‬ ‫االعتبار‪ ،‬وأرسل إلى ولده الملك الظاهر بحلب كتابا‬ ‫بخط القاضي الفاضل يقول فيه‪( :‬إن هذا الشاب‬ ‫السهروردي ال بد من قتله‪ ،‬وال سبيل أنه يطلق‪ ،‬وال‬ ‫يبقى بوجه من الوجوه)‪.‬‬ ‫إذا قد حكم على السهروردي بالموت‪.‬‬ ‫لكن كيف تم تنفيذ الحكم؟!‬ ‫الروايات في هذا الصدد مختلفة‪.‬‬ ‫ولعل أصحها هو ما أورده ابن أبي أصيبعة‪ ،‬إنه قال‪:‬‬ ‫(ولما بلغ الشهاب ذلك‪ ،‬وأيقن أنه يقتل‪ ،‬وليس جهة‬ ‫إلى اإلفراج عنه‪ ،‬اختار أن يترك في مكان منفرد‪،‬‬ ‫ويمنع من الطعام والشراب‪ ،‬إلى أن يلقى الله تعالى‪.‬‬ ‫ففعل به ذلك‪ ،‬وكان في أواخر سنة (‪ 586‬هـ) بقلعة‬ ‫حلب‪ ،‬وكان عمره نحو ست ثالثين سنة)‪.‬‬ ‫وكأنما السهروردي قد تنبأ بالمصير الذي سيلقاه في‬ ‫قصيدة جاء فيها‪:‬‬ ‫أبدا تحن إليكـــم األرواح ووصـالكم ريحـانها والراح‬ ‫وقلوب أهل ودادك��م تشتاقكـم وإلى لذيذ لقــــائكم‬ ‫ترتاح‬ ‫وا رحمتا للعاشقـين! تكلفوا ستر المحبة‪ ،‬والهـوى‬ ‫فضاح‬ ‫بالسر إن باحوا تباح دماؤهم وكذا دمـــاء العاشقين‬ ‫تباح‬ ‫‪---‬‬‫أال إنه بقدر ما تعرف تقترب من الحقيقة‪.‬‬

‫وبقدر ما تقترب من الحقيقة تختلف مع اآلخرين‪.‬‬ ‫ال أقصد كل اآلخرين‪ ،‬وإنما أقصد اآلخرين النمطيين‪.‬‬ ‫أولئك الذي يرتعدون هلعا من انطالقات الفكر الحر‪.‬‬ ‫وقد دفع السهروردي حياته ثمنا ألفكاره ولفلسفته‪.‬‬ ‫وليس هذا فحسب‪ ،‬وإنما دفع حياته ثمنا لشجاعته‬ ‫الفكرية‪.‬‬ ‫وصحيح أنه خسر سنوات كان من المحتمل أن يعيشها‪.‬‬ ‫لكنه ربح موقعا ناصعا في سجل الخالدين‪.‬‬ ‫المراجع‬ ‫‪ .1‬ال��دك��ت��ور إب��راه��ي��م م��دك��ور (م��ش��رف)‪ :‬الكتاب‬ ‫التذكاري شيخ اإلشراق شهاب الدين السهروردي في‬ ‫الذكرى المئوية الثامنة لوفاته‪ ،‬الهيئة المصرية العامة‬ ‫للكتاب‪ ،‬القاهرة‪ 1974 ،‬م‪.‬‬ ‫‪ .2‬اإلصطخري‪ :‬المسالك والممالك‪ ،‬تحقيق محمد‬ ‫جابر عبد العال‪ ،‬دار القلم‪ 1961 ،‬م‪.‬‬ ‫‪ .3‬ابن حوقل‪ :‬ص��ورة األرض‪ ،‬دار مكتبة الحياة‪،‬‬ ‫بيروت‪ 1979 ،‬م‪.‬‬ ‫‪ .4‬خير الدين الزركلي‪ :‬األعالم‪ ،‬دار العلم للماليين‪،‬‬ ‫بيروت‪ ،‬الطبعة السابعة‪ 1986 ،‬م‪.‬‬ ‫‪ .5‬السهروردي‪ :‬اللمحات في الحقائق‪ ،‬تحقيق وتقديم‬ ‫الدكتور محمد علي أبو ريان‪ ،‬دار المعرفة الجامعية‪،‬‬ ‫اإلسكندرية‪ 1988 ،‬م‪.‬‬ ‫‪ .6‬عمر رضا كحالة‪ :‬معجم المؤلفين‪ ،‬مكتبة المثنى‪،‬‬ ‫دار إحياء التراث العربي‪ ،‬بيروت‪ 1957 ،‬م‪.‬‬ ‫‪ .7‬الدكتور محمد علي أبو ري��ان‪ :‬أص��ول الفلسفة‬ ‫اإلشراقية عند شهاب الدين السهروردي‪ ،‬دار النهضة‬ ‫العربية للطباعة والنشر‪ 1978 ،‬م‪.‬‬ ‫‪ .8‬الدكتور محمود محمد علي محمد‪ :‬المنطق‬ ‫اإلشراقي عند شهاب الدين السهروردي‪ ،‬مصر العربية‬ ‫للنشر والتوزيع‪ ،‬القاهرة‪ ،‬الطبعة األولى‪ 1999 ،‬م‪.‬‬

‫گۆڤارى موساسير ‪131‬‬

‫التسامح بين االسالم والمسيحية‬ ‫كوردستان نموذجا‬

‫د‪ .‬فرست مرعي‬

‫المقدمة‬ ‫المسييحية احدى الديانات السماوية الكبيرة التي لها تواجد البأس في المنطقة‬ ‫الكوردية‪ ،‬التي ظهرت فيها تسميات عديدة تحمل طابعا اثنيا‪ ،‬أو أدارايا‪ ،‬او استيطانيا في‬ ‫القرون التي سبقت ميالد السيد المسيح( عليه السالم) من عليا تم الى سوبارتو الى ارمينيا‬ ‫وميسويوتاميا فبالد االكراد الى األثنوغرافيا اال وهي‪ -‬كوردستان لقد وصلت المسيحية الى ديار‬ ‫الكرد في نهاية القرن االول الميالدي وفق كتابات رجال الدين المسيحيين‪،‬وفي بداية‬ ‫القرن الثالث الميالدي حسب مصادر المستشرقين وعلماء السريانيات الغربيين‪ ،‬وليس المجال‬ ‫هنا لبحث هذة االشكالية حول التفاوت الزمني الذي يبلغ القرنين بين تواجد المسيحية في‬ ‫هذه البالد بين التاريخين المذكورين آنفا‪.‬‬ ‫الديانات السائدة في كوردستان قبل وصول‬ ‫المسيحية‪:‬‬ ‫بعد وصول الديانة المسيحية الى كوردستان ‪،‬كانت‬ ‫هناك ديانات عديدة سماوية وغيرسماوية منتشرة بين‬ ‫الكورد من يهودية وزرادشتية وميثرائية ومانوية‬ ‫ومزدكية وغيرها‪ ،‬وكانت غالبية اراضي كوردستان‬ ‫تقع تحت سيطرة االمبراطورية البرثية(ملوك الطوائف‬ ‫حسب المصادر االسالمية)‪ ،‬بينما كانت االجزاء الغربية‬ ‫‪132‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫من كوردستان واقعة في المنطقة المتنازع عليها بين‬ ‫االمبراطوريتين البرثية والرومانية (أقليمي كورد وئين‬ ‫واسراوين )‪.‬‬ ‫وتظهر المصادر التاريخية ان المسيحية بدات باالنتشار‬ ‫رويدا رويدا في شمال مابين النهرين وكوردستان‬ ‫في نهاية القرن الثاني وبداية الثالث الميالديين‪ ،‬لذلك‬ ‫لم تتكون لها تنظيمات ادارية وكنسية في المنطقتين‬ ‫المشار اليهما انفا‪ ،‬لذلك لم يظهر رتبة الجاثليق‬

‫البطريرك ‪ -‬رأس الكنيسة الشرقية) في تلك الفترة‪،‬‬ ‫حيث يذكر المؤرخ الدانماركي كريستنسن في معرض‬ ‫حديثه عن انتشار المسيحية في االمبراطورية البارثية‬ ‫وما قام به (الرسول ‪ -‬توما) من التبشير في القرن‬ ‫االول الميالدي بقوله‪ »:‬الخرافة تجعل سانت توماس‬ ‫مبشرا في بارثيا وفي اعمال توماس المنتحلة نجد‬ ‫أنه سار برسالته حتى بالد الهند‪ ،‬ولكن هذه االعمال‬ ‫ليست صحيحة من الناحية التاريخية»(‪.)1‬‬ ‫وعندما يتطرق الى ال��دور السياسي المزعوم الذي‬ ‫لعبه المسيحيون ف��ي االم��ب��راط��وري��ة البارثية ن��راه‬ ‫يقول‪« :‬بانه لم يكن للنصارى أي دور سياسي ايام‬ ‫االشكانيين‪ .)2(»...‬في الوقت الذي يشير المطران‬ ‫ادي شير بأن الرسول مارى أخذ يطوف في بالد‬ ‫حد ياب وكركوك‪ ،‬حتى وفاته في المداين (سلمان‬ ‫باك الحالية‪ -‬جنوب شرق بغداد) سنة ‪82‬م وكان قد‬ ‫اقام في المشرق ثالثين سنة فأسس هناك كرسي‬ ‫الفطريركية في المداين (المدائن) وصار هو اول كل‬ ‫(‪)3‬‬ ‫االسقافة وناظر كرسي الفطريركية»‪.‬‬ ‫البيزنطي وانعكاسه على‬

‫ال��ص��راع الساساني‬ ‫مسيحيي كوردستان ‪:‬‬ ‫ف��ي ع��ام ‪226‬م تمكن الملك الساساني اردش��ي��ر‬ ‫بن بابك بن ساسان من قتل الملك البارثي ارطبان‬ ‫الخامس ودخ��ل العاصمة (طيسفون) ظافرا واعلن‬ ‫نفسه فيها شاهنشاهـا (ملك الملوك)‪ ،‬بعدها بقليل‬ ‫اعلن ان الزرادشتية هي الديانة الرسمية لالمبراطورية‬ ‫الساسانية(‪ ،)4‬وامر بجمع تعاليم زرادش��ت في مجلد‬ ‫واح��د‪ ،‬كما جمعت تفاسيره المعروفة باسم (الزند)‬ ‫وجعل له تفسيرا ع��رف باسم (ب��ازن��د) ومنح رجال‬ ‫الدين صالحيات واسعة معززا من دورهم ومكانتهم‬ ‫االجتماعية في الدولة الساسانية‪ ،‬حيث كان الملك‬ ‫أردشير يعتقد ان الملك والدين توأمان الحدهما دون‬ ‫ألن الدين امثل المك وعمادة ثم‪ ،‬صار الملك بعد‬ ‫حارسا للدين فالبد بد للملك من أسه والب��د للدين‬ ‫من حارسه‪ ،‬ألن ما ال حارس له ضائع وماال أس له‬

‫فمهدوم(‪.)5‬‬ ‫ولقد ع��اش المسيحيون ال��ك��ورد وغير ال��ك��ورد في‬ ‫س�لام ووئ��ام وطمانينة مادامت عقائدهم وافكارهم‬ ‫التي يحملوناها التؤثر في الخط العام لألمبراطورية‬ ‫الساسانية‪ ،‬ولكن الموقف تغير في النصف االول‬ ‫من القرن الرابع الميالدى حين اص��در االمبراطور‬ ‫ق��س��ط��ن��ط��ي��ن(‪337-306()Costanitin‬م) مرسوم‬ ‫ميالن الشهير في سنة ‪313‬م معترفا بالمسيحية‬ ‫كأحدى الديانات الشرعية داخل االمبراطورية الرومانية‪،‬‬ ‫فكان على مسيحيي االمبراطورية الساسانية ومنهم‬ ‫مسيحيو كوردستان ان يتحملوا تبعات هذا العمل‬ ‫ألن االمبراطورية الساسانية اعتبرتهم بمثابة عمالء‬ ‫ل (الطابور الخامس) للدولة الرومانية‪ ،‬وممازاد من‬ ‫تفاهم هذه المشكلة ان ارمينيا الدولة الحدودية بين‬ ‫االمبراطوريتين الساسانية والرومانية قد دخلت في‬ ‫المسيحية من خ�لال اع�لان ملكها تيريدات الثالث‬ ‫(‪ )TradarIII‬تنصر أرمينيا رسميا في عام ‪314‬م‪،‬‬ ‫وم��م��ا ي��ؤي��د ه��ذا االج���راء تلك ال��رس��ال��ة ال��ت��ي وجها‬ ‫االمبراطور الساساني شاهبور الثاني (‪379-309‬م)‬ ‫الى امراء األرمن بقوله‪( :‬عندما تعلمون باننا هذا‬ ‫نحن اآللهة االخرين وهو في الدرج الذي بعثناه اليكم‪،‬‬ ‫فعليكم ان تقبضوا على سيمون رئيس النزاريين‪،‬‬ ‫والتطلقوه مالم يرقم الوقيقة ويقبل ان يجمع‬ ‫جزية وغرامة مضاعفتين يؤديهما الينا عن كل‬ ‫النزاريين الذين يعيشون في بالد قداستنا والذين‬ ‫يسكنون اراضينا‪ ،‬ألنا نحن اآللهة االخرين ليس لنا‬ ‫غير متاعب الحرب وهم ليس لهم غير غير‬ ‫الراحة واللذات ! انهم يسكنون بالدنا ويشاركون قيصر‬ ‫عدونا المشاعر)(‪.)8‬‬ ‫وقد كانت هذه الحوادث مقدمة الشهار سيف االضطهاد‬ ‫ضد مسيحيي االمبراطورية الساسانية من الكرد وغيرهم‬ ‫دام اربعين عاما او تسعة وثالثين‪ ،‬ووضعت فظائعه‬ ‫واهواله فيما(‪ )8‬اليحصى من مدونات (سير واعمال‬ ‫الشهداء) باللغة السريانية‪ ،‬ومما بؤكد االضهاد على‬ ‫مسيحيي كوردستان خاصة ما اورده كريستينسن‪« :‬‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪133‬‬

‫وقد وقع االضطهاد خاصة في واليات الشمال الشرقي‬ ‫وفي المناطق المتأخمة لالمبراطورية الرومانية حيث‬ ‫كان هناك مقاتل ومذابح كما كان هناك تشريد وفي‬ ‫سنة‪ 362‬م نفي تسعة االف مسيحي مع االسقف‬ ‫هيليودور من قلعة قتك‪ ،‬في بزابدة الى خوارزم بعد‬ ‫ثورة « (‪.)9‬‬ ‫ومهما يكن من امر فقد استطاعت المسيحية الصمود‬ ‫امام آلة التعذيب المجوسة الزرادشتية ‪،‬ويعزو المستشرق‬ ‫(اسموسن) انقاذ المسيحية الى القول ‪ »:‬وما انقذ‬ ‫المسيحية في االمبراطورية االيرانية (الساسانية) من‬ ‫الفناء التام اال ألن خلفاء (شابور الثاني) ماعجزوا‬ ‫عن االستمرار‪ ،‬أو انهم لم يكونوا راغبين في مواصلة‬ ‫هذه السياسة الدنيئة»(‪.)10‬‬ ‫وهكذا انتشرت المسيحية في االمبراطورية الساسانية‬ ‫ومنها موضوع بحثنا كوردستان وازدهرت كنائسها‬ ‫واسقفيائها حتى لقب االمبراطور الساساني كسرى‬ ‫اوبرويز (‪ )628-590‬بالملك النصراني بسب تشجيعه‬ ‫في الكثير من القيم الروحية واالخالقية ومنا على‬ ‫أقل تقدير انهما ديانتان سماويتان مصدرهما الله‬ ‫الواحد االحد‪.‬‬ ‫االسالم والمسيحية في كوردستان وجها لوجه‪:‬‬ ‫في سنة ‪16‬ه��ـ‪ 637/‬م استطاع المسلمون الفاتحون‬ ‫دخول العاصمة الفارسية الساسانية (طيسفون)‪ ،‬وحدث‬ ‫بعدها اول ات��ص��ال بين ال��ع��رب المسلمين وبين‬ ‫الكورد‪،‬ونتيجة لذلك فان غالبية المدن والقرى والقالع‬ ‫الكوردية فتحت صلحا فيما جرت مقاومة في بعض‬ ‫المناطق كشهرزور وما سبذان ومهرجانقدق‪.‬‬ ‫وعلى اية حال فان المسلمين قد التقوا بالمسيحين‬ ‫من الكورد وغيرهم كما التقوا باتباع الديانات االخرى‪.‬‬ ‫وتذكر المدونات وحوليات الكنيسة الكثير من الحقائق‬ ‫المتعلقة بهذا االتصال الذي جرى على ارض كوردستان‬ ‫بين اتباع الديانتين السماويتين ‪.‬‬ ‫يقول صاحب التاريخ السعردي ان ‪ »:‬الجاثليق ايشو‬ ‫عياب ارس��ل هدايا ال��ى النبي محمد (صلى الله‬ ‫‪134‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫عليه وسلم) وفي جملتها الف ستارة فضنية مع‬ ‫جبرائيل اسقف ميسان‪ ،‬وكاتب الرسول‪ ،‬وسأله االحسان‬ ‫الى النصارى‪ ،‬وبره الرسول بعدد من األبل‪ ،‬وثياب‬ ‫(‪)11‬‬ ‫عدنية»‪.‬‬ ‫ومن جانب آخر فان الجاثليق نفسه الذي كان يرأس‬ ‫طائفة المسيحيين اثناء حكم الخلفاء الراشدين قال‬ ‫مانصه‪ « :‬ان العرب (المسلمين) الذين اعطاهم الله‬ ‫حكم العالم اليوم ليسوا اعداء النصرانية فهم يحترمون‬ ‫ديننا‪ ،‬ويكرمون القديسين والكهنة‪ ،‬ويساعدون االديرة‬ ‫(‪)12‬‬ ‫والكنائس» ‪.‬‬ ‫وكتب المستشرق الفرنسي دوف���ال ف��ي كتابه‬ ‫تاريخ الرها‪( :‬ولتجدن أقربهم مودة للذين آمنوا الذين‬ ‫قالوا انا نصارى ذلك بان منهم قسيسين ورهبانا وانهم‬ ‫اليستكبرون(‪.)14‬‬ ‫ومن جانب آخر فان المسيحيين الكرد وغير الكرد‬ ‫عاشوا جنبا الى جنب مع المسلمين الكرد وغير الكرد‬ ‫في جو يسوده التعاون والمودة والمصير المشترك‪ ،‬ولم‬ ‫ينغص حياتهم طيلة قرون عديدة من عهود الخالفة‬ ‫االسالمية اال بعض الهنات التي هي من طبيعة‬ ‫البشر وتتحكم فيها العوامل السياسية واالجتماعية‬ ‫التي تمر بها غالبية المجتمعات االنسانية‪.‬‬ ‫واستمرت االمور تسير على هذه الوتيرة حتى حل‬ ‫المغول بديار االسالم وقاموا باعمال منكرة اليقرها‬ ‫شرع والقانون والع��رف ضد المسلمين والمسيحيين‬ ‫وغيرهم على حد سواء‪ ،‬وان كان العبء االكبر قد وقع‬ ‫على المسلمين بسبب عالقاتات المصاهرة بين اسرة‬ ‫جنكيزخان والمسيحين النساطرة‪ ،‬فال عجب ان‬ ‫كانت زوجة هوالكو خان (دوقوزخان)(‪ )15‬مسيحية تتبع‬ ‫المذهب النسطورى ‪،‬وكان عدد ال يستهان من القيادات‬ ‫(‪)16‬‬ ‫المغولية من اتباع المسيحية‪.‬‬ ‫ولكن بمجيء السفاح االخ��ر تيمور لنك في القرن‬ ‫الخامس عشر الميالدي وقيامه بفظائع فاقت ماقام به‬ ‫اسالفه المغول جعلت المسيحيين ينكفئون على انفسهم‬ ‫ويحاولون بشتى السبل ايجاد مأوى لهم خوفا من‬ ‫خطر االنقراض واالبادة‪ ،‬لذلك تركوا السهول المحيطة‬

‫بمدينة الموصل وغ��ادروا الى الجبال الكردية في‬ ‫منطقة هكارى(كوردستان تركيا) حيث المأوى والملجأ‬ ‫االمين بين ظهراني الكرد المسلمين‪ ،‬كما فعلوا في‬ ‫السابق عندما هربوا من البيزنطيين بتهمة الهرطقة‬ ‫والخروج على تعاليم الكنيسة من منصبه ونفي الى‬ ‫احدى االديرة في الصحراء الليبية‪.‬‬ ‫العالقات االسالمية المسيحية في كوردستان في‬ ‫العصر الحديث‪:‬‬ ‫في بداية القرن السادس عشر حدث صراع عنيف‬ ‫بين الدولة العثمانية السنية من جهة والدولة الصفوية‬ ‫الشيعية من جهة اخ��رى على مناطق النفوذ في‬ ‫االناضول وأذربيجان وكوردستان‪ ،‬بلغت ذروتها في‬ ‫نشوب معركة جالديران عام ‪1514‬م التي اسفرت عن‬ ‫خسارة الدولة الصفوية الحرب وتقسيم كوردستان الى‬ ‫قسمين‪ :‬القسم العثماني والقسم الصفوي‪ ،‬وابتدأ من‬ ‫ذلك الوقت تاريخ جديد للمنطقة برمته‪.‬‬ ‫فالعالقات االسالمية المسيحية اب��ت��دأت من ذلك‬ ‫الوقت تاخذ منحا اخر سواء في كوردستان او في باقي‬ ‫الواليات التابعة للدولة‪ ،‬فالعثمانيون كانوا في حالة‬ ‫صراع مستمر مع روسيا القيصرية والدول االوروبية بحكم‬ ‫عوامل الصراع الديني الدي كان يلف العالقات الدولية‬ ‫انذاك وان كانت بعض سماته تحمل طابعا سياسيا‬ ‫او اقتصاديا او غير ذلك‪ .‬وبشأن موضوع بحثنا فان‬ ‫المسيحية في كوردستان العثمانية والفارسية تمثل‬ ‫آنذاك في شكل شرقي قديم (كنيسة المشرق) التي‬ ‫تفرغ منها‪ :‬النساطرة حسب مقررات مجمع أفسس‬ ‫عام ‪ ،431‬والسريان حسب مقررات مجمع خلقدونية‬ ‫‪415‬م‪ ،‬كما كان يعيش الى جنب الكورد واحيانا‬ ‫بين أظهرهم طائفة األرم��ن‪ ،‬ولم تكن الكنائس‬ ‫االتحادية قد ظهرت بعد او كان أقل تقدير في منطقة‬ ‫كوردستان‪ ،‬فالموازنة اللبنانيون اتحدوامع الكنيسة‬ ‫الكاثوليكية في وقت سابق على هذا التاريخ‪.‬‬ ‫ومهما يكن امر فان الكنائس االتحادية (من فعل‬

‫(اتحد ‪( )to unite -‬اتحادى ‪ )union‬وهي جماعات‬ ‫انفصلت وانشقت في اوق��ات وظ��روف مختلفة عن‬ ‫الكنائس المسيحية الشرقية‪ ،‬ودخ��ل��ت ف��ي اتحاد‬ ‫كنسي(عقيدي) مع الكنيسة الرومانية‪ -‬الكاثوليكية‪-‬‬ ‫وهي تخضع بشكل ع��ام للسلطة العليا لبابا روما‬ ‫وللزعامة الكنسية الكاثوليكية في الفاتيكان‪ ،‬معترفة‬ ‫بالعقائد الكاثولكية‪ ،‬مع االحتفاظ في الوقت نفسه‬ ‫باستقالليتها الداخلية(أشبه مايكون بالحكم الذاتي‪-‬‬ ‫ان صح التعبير)‪ ،‬وتنظيمها الكنسي وطقوسها التقليدية‬ ‫واللغة الوطنية لليتورجيات(الطقوس)‪ ،‬وممارسة شعائر‬ ‫العبادة والخدمة الدينية ‪.‬‬ ‫وقد تفرغ عنهم في كوردستان من الكنيسة النسطورية‪-‬‬ ‫الكلدان المتحدون الذين شكلوا كنيسة الكلدان حيث‬ ‫يتبعها مسيحيو الكاثوليك ‪.‬‬ ‫ان هذه التفرغات الكنسية ادت الى تزايد عدد الطوائف‬ ‫المسيحية في الدولة العثمانية بصورة عامة وفي‬ ‫كوردستان بصورة خاصة فاصبح عدد الكنائس‬ ‫المسيحية على الوجة االتي‪:‬‬ ‫‪ -1‬الكنيسة النسطورية( االشورية )‬ ‫‪ -2‬الكنيسة الكلدانية ‪.‬‬ ‫‪ -3‬كنيسة السريان االورثوذوكس‬ ‫‪ -4‬كنيسة السريان الكاثوليك‬ ‫‪ -5‬كنيسة االرمن الكريكوريين (األرمن القديم)‬ ‫وتعد الكنيسة الكلدانية هي االكبر من بين تلك‬ ‫الطوائف على اقل تقدير في كوردستان فهم يضمون‬ ‫الجزء االكبر من مسيحيي كوردستان أي(‪.)%80‬‬ ‫العالقات من التسامح الى التصادم‬ ‫يذكر الدكتور جورج قرم في دراسته السوسيولوجية‬ ‫الفنية المتسمة بالتحليل العميق والتوثيق الكبير‪ ،‬ان‬ ‫شبكة المدارس المسيحية التي أقامتها الدول االوروبية‬ ‫في ارجاء االمبراطورية العثمانية ما لبثت ان تحولت‬ ‫الى بؤر للنزاعات الطائفية االنعزالية ‪...‬‬ ‫وان الثقافة التي لقمت ألبناء االقليات كانت ترمى‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪135‬‬

‫الى كسبهم لمعسكر الغرب وقيمه بطريقة غير مباشرة‪،‬‬ ‫وهذا ما أدى الى حدوث تنافس وصراع بين االقليات‬ ‫المسيحية والغالبية االسالمية ‪.‬‬ ‫ان هذا ينطبق على الوضع في كوردستان‪ ،‬فانها لم‬ ‫تشهد مثل هذه الظاهرة اال في الثلث االول من القرن‬ ‫التاسع عشر بعد وصول البعثات التنصيرية(التبشيرية)‬ ‫التي ج��اءت من امريكا واورب���ا بقصد ادخ��ال القيم‬ ‫الغربية في المجتمعات االسالمية‪ ،‬ومحاولة التأثير‬ ‫على رعايا كنائس المشرق الخلقدونية وغير الخلقدونية‬ ‫فحدثت عمليات احتكاك وتنافس وصلت الى مرحلة‬ ‫الصراع والحرب وح��دوث المآسي والكوارث التي لم‬ ‫تشهد كوردستان مثيلها في غابر االيام‪ ،‬فجرت في‬ ‫سنوات االربعينات من القرن التاسع عشر مصادمات‬ ‫بين امارة بوتان الكوردية بزعامة االمير بدرخان‬ ‫بك وبين القبائل النسطورية بقيادة (البطريرك مار‬ ‫ايشاي) في سنوات ‪ 1847 -1843‬أدت الى حدوث‬ ‫ماالتحمد عقباه‪،‬واتهم كل طرف االخربانه المسؤول عن‬ ‫هذه الحوادث رغم ان سير االمور يشير الى ما فيه‬ ‫الكفاية بأن بعض الدبلوماسيين والرحالة والمبعوثين‬ ‫القادمين من اوروبا ومن رجال الكنيسة االنكليكانية‬ ‫االنكليزية هم سبب هذه الحوادث‪ ،‬وهم (رجال الدين‬ ‫من اتباع الكنيسة االنكليكانية) التي اوح��ت الى‬ ‫اتباع كنيسة المشرق النسطورية بانهم ليسو اال اتباع‬ ‫االشوريين العظام الذين حكموا العالم القديم لحقبة‬ ‫تقدر بالف عام انطالقا من عواصم اش��ور ونينوى‬ ‫وخرسباد ون��م��رود‪ ،‬واستمرت ه��ذه االشكالية تفعل‬ ‫مفعولها السحرى حتى قبيل الحرب العالمية االولى‬ ‫حيث كانت هناك مصادمات بين القبائل الكوردية من‬ ‫جهة وبين القبائل النسطورية المستقلة المنضوية تحت‬ ‫راية المارشمعون والتي تقع ديارها في منطقة هكارى‬ ‫واجزاء من منطقة بهدينان آلسباب عديدة كالمراعي‬ ‫او الحيازات الزراعية او غير ذلك ‪.‬‬ ‫وك��ان��ت ال��دول��ة العثمانية بحكم انها دول��ة مسلمة‬ ‫تساند رعاياها المسلمين على اساس ان االخرين كانوا‬ ‫متقوين بالجانب االوروبي المسيحي سواء من االنكليز‬ ‫‪136‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫او الروس‪ ،‬وهكذا ظهر معسكران متضادان في الدولة‬ ‫العثمانية مع بعض زعماء القبائل الكوردية وبعض‬ ‫علماء الدين االسالمي من جهة والقبائل النسطورية(‬ ‫التيارية ‪ -‬االثورية ‪ -‬االشورية) مدعومين من جانب‬ ‫روسيا وبريطانيا (المبعوثين والقناصل) من جهة اخرى‬ ‫‪،‬في الوقت الذي كانت آليات الصراع تجرى ضمن‬ ‫سياق اخر فكانت بعض القبائل الكوردية ومثلها بعض‬ ‫القبائل المسيحية النسطورية تقف مع بعض ضد‬ ‫تكتل قبلي ك��وردي مسيحي اخر بسبب مشاكل‬ ‫الرعي والزراعة والمياه‪.‬‬ ‫واستمر االمر على هذه الشاكلة اال ان دخل الدين‬ ‫في الصراع فصدرت فتاوي من الجانبين االسالمي‬ ‫والمسيحي تبيح دم االخ��ر‪ ،‬وحدثت انتهاكات من‬ ‫الجانبين االسالمي والمسيحي‪ ،‬فهما برآء براءة الذئب‬ ‫من دم يوسف ولكنها السياسة وأالعيبها واستغالل‬ ‫االخرين من اج��ل كسب النفوذ والسلطة والمال‬ ‫ليس اال ‪.‬‬ ‫ال��ع�لاق��ات م��ن التنافس وال��ت��ص��ادم ال��ى ال��ح��وار‬ ‫والتفاهم‪:‬‬ ‫رغم االالم والمحن التي اصابت المجتمع الكوردستاني‬ ‫بمسلميه ومسيحيه‪،‬فان صيحات العقالء والحكماء‬ ‫سرعان ماسادت الساحة‪ ،‬فالجميع ابناء هذا الوطن‬ ‫ولهم الحق في العيش سوية تحت ذرى هذه الجبال‬ ‫الشماء‪ ،‬ولنذكر مثاال على ذلك من شيخ بارزان‬ ‫كايرويه المستشرق االسكتلندي دبليوويكرام‪ :‬كان يوجد‬ ‫نزاع قبلي طويل االمد بين قبيلة (التخوما‪ -‬نسطورية)‬ ‫وبين جيرانهم ال��ك��ورد المسلمين تفجرت براكينه‬ ‫مؤخرا(بداية القرن العشرين) وبات ينذر بشرمستطير‪،‬‬ ‫وحاول الطرف المسلم محاوالت غير صحيحة القناع‬ ‫اخوانه االخرين في الدين باالنضمام اليه لشن حرب‬ ‫(جهاد)‪،‬ولقد أصبنا براحة عندما علمنا ان شيخ‬ ‫بارزان (الشيخ عبدالسالم الثاني بن الشيخ محمد‬ ‫بن الشيخ عبد السالم) تدخل لفض النزاع تدخال جديا‬ ‫حازما بعد ان رفض الموافقة على (الجهاد) رفضا‬

‫قاطعا‪،‬ومنع اتباعه ومريديه من التدخل‪)...‬‬ ‫كمايذكر ويكرام حادثة اخرى حول نبل وسماحة وتسامح‬ ‫الشيخ عبدالسالم الثاني البارزاني تجاه المسيحيين‪،‬‬ ‫فقد كانت قبيلة الهركية الرحالة تقوم بسلب اغنام‬ ‫القرى المسيحية المسالمة وهي في طريقها الى مرابعها‬ ‫في الزوزان (كوردستان تركيا) فما كان من الشيخ‬ ‫اال ان ارسل رجاله العادة الغنائم المنهوبة الى سكانها‬ ‫المسيحيين وهذا مادعاهم الى اعطائه لقب (شيخ‬ ‫ال��ن��ص��ارى)‪ ،‬وق��د رد ه���ؤالء المسيحيين الجميل‬ ‫للشيخ عبدالسالم فعندما كان يحاول االختباء هربا‬ ‫من مالحقة السلطات العثمانية له بسبب مطالبته‬ ‫للحقوق السياسية والثقافية لشعبه‪ ،‬التجأ الشيخ‬ ‫عبدالسالم الى منطقة هكارى حيث ديار مساكن‬ ‫القبائل التيارية المسيحية القوية الشكيمة وحصل‬ ‫على ملجأ آمن عند احد زعماء العشائر التيارية‪،‬‬ ‫وعندما دخل احد الضباط العثمانيين الى مجلسه‬ ‫وسأله عن الشيخ عبدالسالم البارزاني‪ ،‬فقال كماتراه‬ ‫فانا آراه في اسلوب راق بعيد عن ال��ك��ذب‪ .‬ومن‬ ‫جانب اخر فان بعض الرحالة و القناصل ذكروا في‬ ‫كتبهم ومذكراتهم بان الكورد قاموا بعمل مجازر ضد‬ ‫المسيحيين وبهذا صبوا النار على الزيت‪،‬وللرد على‬ ‫هذه المهاترات نذكرهم بأن البابا بيوس الحادي عشر‬ ‫ما كان ليمنح ميدالية السالم ألحد الزعماء القبليين‬ ‫الكورد في منطقة زاخو لوال ان الشيخ وغيره دافعوا‬ ‫عن المسيحيين‪ ،‬وتذكر المدونات المسيحية كيف ان‬ ‫سعيد اغا الدوسكي وحاجي اغا االرتوشى دافعوا عن‬ ‫المسيحيين وحموهم من هجمات الغوغاء الذين كانوا‬ ‫يبغون الشر بالمسيحيين المسالمين ابان حركات آب‬ ‫‪.1933‬‬ ‫اما اذا قامت الدولة التركية بعمليات عسكرية دموية‬ ‫ضد االرمن والسريان بحجة وقوفهم الى جانب اعدائها‪،‬‬ ‫فان الكورد اليتحملون اية مسؤولية تجاه هذه االعمال‬ ‫النهم لم يكونوا سادة انفسهم وانما كانوا رعايا للدولة‬ ‫العثمانية والفارسية ليس اال ‪.‬‬

‫المصادروالمراجع والهوامش‬ ‫‪ -1‬اي���ران ف��ي عهد الساسانيين ‪،‬ترجمة يحيى‬ ‫الخشاب‪ ،‬القاهرة دار النهضة العربية‪ ،‬ص ‪.68‬‬

‫‪ -2‬المرجع نفسه‪ ،‬ص ‪. 68‬‬ ‫‪ -3‬تاريخ الكلدو واشور ‪،‬بيروت ‪،1913‬ج ‪ 2‬ص‪. 2‬‬ ‫‪ -4‬طه باقر ‪ :‬تاريخ ايران القديم‪ ،‬مطبعة جامعة بغداد‬ ‫‪،1980‬ص ‪. 115‬‬ ‫‪ -5‬اح��س��ان عباس ‪ :‬عهد اردش��ي��ر دار ص��ادر بيروت‬ ‫‪،1967‬ص‪.27‬‬ ‫‪ -6‬مردان المدور‪ :‬األرمن عبر التاريخ‪،‬ص ‪ ،277‬محمد‬ ‫امين زكي ‪ ،‬خالصة تاريح الكورد وكوردستان ‪،‬ص ‪.121‬‬ ‫‪ -7‬جي ‪.‬ب ‪.‬اسموسن ‪ :‬فاتحة انتشار المسيحية في‬ ‫الشرق ‪ ،‬نقلها الى العربية وأضاف اليها ابحاثا ومالحق‬ ‫وحواشي جرجيس فتح الله‪ ،‬ادي شير‪ ،‬اربيل ‪2005‬م ص‬ ‫‪.30‬‬ ‫‪ -8‬المرجع نفسه‪ ،‬ص ‪.35،35‬‬ ‫‪ -9‬ارثركريستنسن ‪ :‬ايران في عهد الساسانيين ص ‪254‬‬ ‫‪.255‬‬‫‪ -10‬اسموسن فاتحة انتشار المسيحية في الشرق‪.36/‬‬ ‫‪ -11‬مارى سليمان‪ :‬اخبار نطاركة كرسي المشرق ‪.62،‬‬ ‫‪ -12‬ترتون أ‪.‬س ‪:‬أهل الذمة في االسالم‪ ،‬ترجمة حسن‬ ‫حبشي ‪ ،‬طبعة دار المعارف مصر ‪.1967،149‬‬ ‫‪ -13‬ال��خ��وري يوسف داود السرياني‪ :‬مختصر في‬ ‫تواريخ الكنيسة ‪،‬طبع بدار االباء الدومنيكان‪ ،‬الموصل‬ ‫‪1877‬م‪،‬ص ‪.227‬‬ ‫‪ -14‬سورة المائدة اية ‪. 82‬‬ ‫‪ -15‬ابن العبري تاريخ الزمان‪ ،‬نقله الى العربية‬ ‫اسحق ارملة قدم له االب الدكتور جان موريس فييه‪،‬‬ ‫دار المشرق بيروت ‪.1991، 298‬‬ ‫‪ -16‬عباس اقبال‪ :‬تاريخ المغول‪ ،‬ترجمة عبدالوهاب‬ ‫علوب المجمع الثقافي لالمارات‪( ،‬د‪.‬ت)‪ ،‬ص ‪.214‬‬

‫گۆڤارى موساسير ‪137‬‬

‫گرمیان وليس المناطق المتنازع عليها‬ ‫دراسة فى الجغرافية السياسية‬

‫االستاذ المساعد الدكتور‪ :‬محمد عبد الله عمــر‬

‫المقدمة‪:‬‬ ‫شهد كوردستان العراق على مدى القرن الماضى صراعا مريرامع الحكومات المركزية‪ ،‬وكانت الحكومات‬ ‫المركزية تبذل قصارى جهدها من اجل غدر الشعب الكوردى‪ ،‬ان هذه السياسات العنصرية تعتبر واحدة‬ ‫من اساليب تلك الحكومات‪ ،‬وحتى الحكومات التى جائت بعدها لها نفس العقلية العنصرية اتجاه‬ ‫الكورد‪.‬‬ ‫اننا هنا سنخوض فى موضوع شائك جدا وهى مسالة‬ ‫المناطق المتنازع عليها بين الكورد والحكومة المركزية‬ ‫التى الزالت تماطل فى حسم كوردية المناطق المتنازع‬ ‫عليها‪ ،‬علما انها دائما ترمى بالذنب على اطراف‬ ‫اخرى اذ تشير الى عدم رضاها فى الموضوع‪ ،‬اننا‬ ‫هنا نريد ان نثبت للحكومة المركزية وباقى الجهات‬ ‫االخرى مسالة غاية فى االهمية‪ ،‬وهى ان هذه المناطق‬ ‫المتنازع عليها مناطق كوردية صرفة ولها تسميتها‬ ‫الخاصة بها وهى اسم (كرميان)‪،‬ان هذا االسم له جذوره‬ ‫التاريخية فى العراق ولم ياتى من فراغ‪ ،‬كما اننى‬ ‫الاعرف لماذا لم يصر الكورد على التمسك بتاريخهم‬ ‫العريق فى العراق‪ ،‬ان االسماء هى احد الرموز الدالة‬ ‫‪138‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫على اصالة اى شعب من شعوب العالم فى اى منطقة‬ ‫او بقعة من بقاعه‪ ،‬ان كوردستان وعلى مدى التاريخ‬ ‫شهد اسماء جغرافية متنوعة وقبل وصول العرب الى‬ ‫العراق‪ ،‬لذلك البد من التمسك باهمية تلك االسماء‬ ‫خصوصا وان الكورد انفسهم يعتبرون واحدا من اقدم‬ ‫شعوب العالم‪ ،‬لذلك فان المناطق الجغرافية له واضحة‬ ‫وال يمكن التالعب بها‪ ،‬اضافة الى ذلك فان من ضمن‬ ‫سياسة التعريب كانت هناك سياسة لتغيير االسماء‬ ‫الكوردية لمناطق كوردية مختلفة‪ ،‬مثال ذلك تغيير‬ ‫اسم ناحية(بكساية) الى (الطيب) وناحية (زرباطية)‬ ‫الى (الذهب االسود)و(كركوك) الى (التاميم)وهكذا‬ ‫الحال مع عشرات المناطق االخرى فى كوردستان‪ ،‬ان‬

‫هذه السياسة القذرة البد من الوقوف ضدها وبشكل‬ ‫قوى حتى التطغى سياسة التعريب فى ارجاء كوردستان‬ ‫االخرى‪ ،‬ومن ضمن هذه السياسة مسالة لفظ االسماء‬ ‫الكوردية االصيلة بصيغة عربية مثل (ئاكرى) بـ(عقره)‬ ‫او (ئاميدى) بـ(العمادية)‪ ،‬وهكذا الحال مع اى اسم‬ ‫كوردى اخر يصادفونه عبر تعامالتهم اليومية‪،‬ان البحث‬ ‫يفترض ان الحكومة تتعامل مع الكورد بعقلية جديدة‬ ‫تختلف تماما عن عقلية الحكومات السابقة لها‪ ،‬كما‬ ‫ان الهدف من البحث ان االسماء الكوردية وبعد مرور‬ ‫اكثر من سبع سنوات على تشكيل الحكومة العراقية‬ ‫الجديدة البد ان اثار التعريب قد تم ازالتها من الوجود‪،‬‬ ‫ان التغيير الذى تعرضت له منطقة كرميان كان تغييرا‬ ‫واسع النطاق شمل جميع مرافق الحياة‪ ،‬واود ان اشير‬ ‫هنا الى التهجير كان باتجاهين االول نحو داخل العراق‬ ‫كما هو الحال مع الكورد فى كركوك او السليمانية‬ ‫او دهوك ونحو خارج العراق كما هوالحال مع الكورد‬ ‫الفيلية الذين تم تسفيرهم الى ايران على اساس انهم‬ ‫هاجروا من تلك المناطق الى العراق‪0‬‬

‫ئه مين قادر‬

‫محمد كلهورى السليمانية‪،‬اربيل‪ ،‬دهوك‪ ،‬كركوك‪ ،‬الموصل‪،‬اضافة‬ ‫الى مندلى وخانقين فى ديالى‪ ،‬وفى الكوت‬ ‫زرباطية وبدره‪ ،‬وفى العماره على الشرقى وعلى‬ ‫الغربى‪0‬‬ ‫امير مسبور‬

‫محمد‬ ‫مردوخى(‪)1‬‬

‫اربيل‪ ،‬السليمانية‪ ،‬كركوك وتشمل اقضية( داقوق‪،‬‬ ‫التون كوبرى‪،‬كركوك‪ ،‬كفرى‪ ،‬دوز خورماتو‪ ،‬قره‬ ‫حسن)‪ ،‬موصل( العمادية‪ ،‬عقرة‪،‬سنجار‪ ،‬شيخان‪،‬‬ ‫زاخو‪ ،‬دهوك‪ ،‬بالييان‪ ،‬هيزل)‪ ،‬ديالى(خانقين‪،‬‬ ‫شاربان‪ ،‬قزانية‪ ،‬مندلى)‪0‬‬

‫تبدا حدود كوردستان من جنوب خانقين ثم مع‬ ‫جبال حمرين حتى مدينة الموصل والى مدينة‬ ‫سنجار ثم الحدود السورية‪0‬‬

‫شاكر خصباك تبدا حدود كوردستان من مندلى وباتجاة الطرف‬ ‫الجنوب الغربى من خانقين ثم باتجاه مرتفعات‬ ‫حمرين وحتى الفتحة ومن ثم باتجاه الشمال ‪0‬‬ ‫عبدالمنعم‬ ‫خطاب جاسم‬

‫جبال حمرين وشرق ايران وشمال تركيا وغرب شبه‬ ‫جزيرة العرب‪0‬‬

‫ابراهيم شريف مندلى ومن ثم الى خانقين والسعدية وقره تبة‬ ‫وكفرى ثم دوزخورماتو وكركوك وئالتون كوبرى‬ ‫واربيل والموصل وباتجاه تلعفر ‪0‬‬

‫تحديد گرميان‬ ‫من وجهة النظر السياسية تعتبر المناطق المتنازع‬ ‫(گرمیان) عليها ذات اهمية كبيرة فى حالة اذا كانت‬ ‫المنطقة محددة فعال‪ ،‬وهنا وردت اراء عدة فى مجال‬ ‫تحديد مناطق كوردستان من اطراف مختلفة وقد خضع‬ ‫ومع شديد االس��ف الكثير من الكورد الراء هؤالء‪،‬‬ ‫وهنا سوف نعرض الراء البعض منهم‪ ،‬وهى كاالتى‪:‬‬ ‫جدول (‪ )1‬اراء بعض الكتاب حول كوردستان و‬ ‫گرميان‬

‫تبدا حدود كوردستان العراق بخط مشترك عند‬ ‫الحدود االيرانية العراقية وتسير بخط مستقيم‬ ‫باتجاه الغرب من بلدروز وشاربان ثم باتجاه‬ ‫جبال حمرين وبعد ذلك باتجاه الشمال الغربي مع‬ ‫جبال حمرين الى الفتحةثم بعد ذلك الى مدينة‬ ‫الموصل وبخط مستقيم باتجاه حتى الكم(‪)10‬‬ ‫شمال البعاج وبعد ذلك بخط مستقيم نحو الحدود‬ ‫السورية‪0‬‬

‫عبدالرزاق‬ ‫الحسنى‬

‫تبدا بخط مستقيم يمر بجبال حمرين والى جبل‬ ‫سنجار والى الحدود العراقية التركية السورية‪0‬‬

‫الميجر نوئيل تمتد حدود كوردستان من الموصل الى خانقين‬ ‫وقريبا من جبال حمرين‪0‬‬ ‫هنرى فيلد‬

‫ ‬

‫يضع ضمن كوردستان قزل رباط وكفرى وكركوك‬ ‫والتون كوبرى‪0‬‬

‫باسيل نكتين يضع ضمن حدود كوردستان سنجار وسلسلة جبال‬ ‫حمرين ومدينة مندلى‪0‬‬

‫يتضح من االراء السابقة انها لمجموعة من السادة‬ ‫االفاضل الذين اكثرهم الصلة لهم بكوردستان‪ ،‬اما‬ ‫بالنسبة للكتاب الغربيين فانهم دائما مربوطين بشبكة‬ ‫الدول الغربية التى كانت ترسلهم الى كوردستان‪ ،‬على‬ ‫اية حال يمكن ان نالحظ من خالل تلك االراء ما يلى‪-:‬‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪139‬‬

‫‪ -1‬االراء حول حدود كوردستان متضرابة وليست واحدة‬ ‫كل يضيف او يحذف حسب مزاجه‪ ،‬وهذا السبب يعود‬ ‫الى انهم ليسوا اصال من اهالى كوردستان نفسها‪،‬‬ ‫لذلك فانهم اليستطيعون التعبير وبدقة عن تلك الحدود‬ ‫التى دافع عنها وذهب قربا لها عشرات االالف من‬ ‫الشباب الكورد ‪0‬‬ ‫‪ -2‬بالنسبة لحدود كوردستان الوسطى الممثلة بجبال‬ ‫اليوجد خالفا بينهم على انها تمثل حدود كوردستان‪،‬‬ ‫ولكن االشكال الذى وقع فيه هؤالء االخوان فى مسالة‬ ‫الحدود الشمالية والجنوبية‪ ،‬فمثال ان الكورد الخالف‬ ‫بينهم ان سنجار منطقة كوردية ولكن عند الكتاب‬ ‫الغربيين النجد ذكر لها على انها منطقة كوردية‪،‬‬ ‫ان مثل هذه االمور تنم عن نية مبيتة ضد الكورد‪،‬‬ ‫من اجل تمزيق وحدة الشعب الكوردى والتشكيك فى‬ ‫مسالة ضمن هذا الجزء او ذاك الى كوردستان‪ ،‬وحجتهم‬ ‫فى ذلك هو عدم التاكد من صحة او دقة معلوماتهم‬ ‫التى تحت ايديهم‪ ،‬مما اتاح المجال الى الحكومات‬ ‫المغتصبة لكوردستان من الصراع على تلك المناطق‬ ‫لالستحواذ عليها‪0‬‬ ‫‪ -3‬عند مالحظة اراء الكورد نجدها اكثر دقة من‬ ‫االخرين واالدق بينهم السيد محمد كلهورى الذى اضاف‬ ‫الى مناطق كوردستان االخرى المناطق الكوردية الفيلية‬ ‫‪140‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫بشكل كامل تقريبا اى اضافة مناطق العمارة الكوردية‪،‬‬ ‫وهنا اضيف ايضا مدينة العمارة نفسها التى بناها‬ ‫الكورد الفيلية انفسهم‪ ،‬عندما قدم الجيش العثمانى‬ ‫الى مناطقهم وعسكر فى منطقة االوردى(المعسكر)‪،‬‬ ‫التى الزال��ت تعرف بنفس االس��م دون اى تغيير وقد‬ ‫تجمع الكورد حول المعسكر ثم اصبحت مدينة العمارة‬ ‫فيا بعد‪0‬‬ ‫‪ -4‬فيما عدا السيد عبد ال��رزاق الحسنى الذى يقر‬ ‫ب��ان سنجار مدينة كوردية ف��ان باقى االخ��وة العرب‬ ‫العالقة لهم بكورديت سنجار‪ ،‬ان حذف سنجار من‬ ‫خريطة كوردستان يعنى ان منطقة سهل سنجار تحذف‬ ‫من كوردستان‪ ،‬وهذا يعنى ان حدود كوردستان سوف‬ ‫تتقلص الى نهر دجلة‪ ،‬وهذا يعنى ان مساحة كوردستان‬ ‫سوف تتقلص بمقدار اليقل عن قرابة (‪3000‬كم) وهى‬ ‫مساحة لها اهميتها من الناحية الجغرافية السياسية‬ ‫فى مجال االنتاج الزراعى ‪ ،‬علما ان عدد السكان فى‬ ‫كوردستان فى زيادة مستمرة‪0‬‬ ‫‪ -5‬يعتبر باسيل نيكيتين افضل من غيره من االجانب‬ ‫فى تحديد مناطق كوردستان العراق‪ ،‬حيث يضيف اليها‬ ‫منطقة سنجار ايضا وهى اشارة مهمة فى الموضوع الن‬ ‫غيره اراد ان يتالعب بالموضوع مع الكورد من جهة‬ ‫وايهام االخرين باحقيتهم فى المنطقة‪ ،‬اضافة الى زرع‬

‫الشكوك فى نفسية الكورد فى كوردية المنطقة نفسها‪،‬‬ ‫اما االخرين فانهم لم يكلفوا انفسهم مشقة التاكد من‬ ‫هوية المنطقة‪0‬‬ ‫‪ -6‬عند النظر الى الجدول فاننا النالحظ فى االسماء‬ ‫ال��واردة سوى االسماء الكوردية‪ ،‬عدا تمسك الكورد‬ ‫ببعض االسماء العثمانية مثل (قزل رباط) والتى تم‬ ‫تعريبها الى السعدية فى حين اسمها الكوردى هو‬ ‫( خسرواباد) او (قره تبه) التى اسمها االصلى هو‬ ‫(االنبار)‪ ،‬و(التون كوبرى) والتى تحمل اسما كورديا‬ ‫عريقا وهو (ث��ردي) وهكذا بالنسبة لباقى المناطق‬ ‫الكوردية االخرى‪0‬‬ ‫‪ -7‬هنا جرى الحديث عن كوردستان بشكل عام دون‬ ‫التطرق ال��ى منطقة كرميان‪ ،‬ولكن عند النظر الى‬ ‫الجدول نشاهد ان مناطق (كرميان) جرى التطرق اليها‬ ‫وبشكل واضح فاذا اخرجنا مناطق محافظة السليمانية‬ ‫ودهوك وقسم من محافظة اربيل‪ ،‬فان باقى المناطق‬ ‫االخرى هي التى تمثل منطقة (كرميان) وهى المنطقة‬ ‫االوسع فى كوردستان العراق‪ ،‬وتمتد من الطرف الشمالى‬ ‫الغربى وباتجاه الجنوب الشرقىمن كوردستان العراق‪0‬‬ ‫تسمية گرميان‬ ‫‪)1‬تعتبر االسماء الكوردية ذات مدلوالت جغرافية‬ ‫بالدرجة االولى‪ ،‬ومن هذه االسماء اسم(كويستان) والذى‬ ‫يعنىفى اللغة االعربية المناطق الباردة او الشتوية‪،‬‬ ‫والثانى هى منطقة (گرمیان) والتى تعنى باللغة‬ ‫العربيةالمناطق الحارة‪ ،‬وعندما دخل العرب المسلمين‬ ‫العرق حولوا هذين االسمين الى اللغة العربيةالى (‬ ‫السرود والجروم) والسرود جمع (س��ارد) و( الجروم)‬ ‫جمع (جرم‪/‬كرم)‪ ،‬والسؤال الذى يطرح هنا هو بكم سنة‬ ‫كان االسم موجودا ومستعمال قبل وجود العرب فى‬ ‫العراق‪،‬ان الشئ المؤكد ان االسم كان موجودا فى عهد‬ ‫الدولة الساسانية الكوردية واالسم كان يخص منطقة‬ ‫كركوك تحديدا‪ ،‬واالسم كان يلفظ بصيغة (كرماكان)‪،‬‬ ‫وكان يقابل االسم نفسه صيغة اخرى هى (طةرمةسير)‪،‬‬ ‫وكانت منطقة (طةرمةسير) تشمل على مناطق ديالى‬

‫والكوت معا‪ ،‬ولكن التشمل جميع مناطق المحافظتين‬ ‫بل اجزاء منهما‪ ،‬وبالمقابل وعبر نهر دجلة وفى الطرف‬ ‫المقابل لمنطقة (طةرمةسير)‪ ،‬كانت هناك منطقة اخرى‬ ‫عرفت باسم (بهارسير) وهذه المنطقة تقع ضمن المثلث‬ ‫المحصور بين مدن بغداد والفلوجة وكربالء‪ ،‬ان هذه‬ ‫المناطق الجغرافية الصلة للعرب بها المن قريب او‬ ‫بعيد وهذه الحالة هى توزيع جغرافى للمناطق الجغرافية‬ ‫العراقية الكوردية‪،‬كما ان االنشطة الزراعية تقوم على‬ ‫هذا االساس بالنسبة للكورد انذاك‪ ،‬ان اعمال التعريب‬ ‫بدات سوية بين تغيير االسماء الكوردية الى العربية‬ ‫وكذلك تحويل الناس الكورد الى القومية العربية‪ ،‬ومن‬ ‫بين الذين تم تحويلهم الى القومية العربية هم الجبور‬ ‫ان تسمية الجبور هى تسمية كوردية االصل وال عالقة‬ ‫لها بالعرب اصال‪ ،‬ان كلمة (الجبور) اما تكون كوردية‬ ‫االص��ل او انها معربة االص��ل وهو احتمال وارد جدا‬ ‫بالنسبة لكافة لغات العالم المعروفة‪،‬ان كلمة (جرم‪/‬‬ ‫جروم)تم تعريبها الى العربية الى صيغة (جرامقة) ومن‬ ‫هذه الصيغة جائت كلمة الجبور‪ ،‬وعليه يمكن ان نقول‬ ‫انحدار كلمة الجبور جاء من (گرمیان‪ ،‬بيث طرماي‪،‬‬ ‫باجرمى‪ ،‬الجرامقة‪ ،‬الجبور)‪،‬كما وتوجد ناحية قرب‬ ‫قضاء كفرى تعرف باسم (جباره) وقد تم تعريب قسم‬ ‫من سكانهافى الوقت الراهن‪ ،‬كما توجد ناحية اخرى‬ ‫تقع ضمن قضاء جمجمال تعرف باسم (تكية جبارى)‬ ‫وه��ى االخ��رى اسمها ينحدر من اس��م كرميان‪ ،‬وفى‬ ‫محافظة ديالى توجد مجموعة عشائر كوردية تحمل‬ ‫اسم عشائر (جومور‪ /‬طومور) وهى تسمية تمتاز بنوع‬ ‫من القدم‪ ،‬وهذا االسم هو االق��رب الى اسم گرمیان‬ ‫من االسماء االخ��رى‪ ،‬وقد شمل هذه العشائر سياسة‬ ‫التعريب العتيدة ولكن بعد ان تم تحرير مناطقهم عادوا‬ ‫الى قوميتهم الكوردية‪ ،‬والى وقت قريب فان المناطق‬ ‫العربية كانت تحمل اسماء كوردية وبشكل صريح كما‬ ‫هو الحال بالنسبة الى وادى (شيوسور) الواقع فى‬ ‫اربيل‪ ،‬يقابله فى الطرف االخ��ر من نهر دجلة وفى‬ ‫منطقة الجزيرة وادى الثرثار ال��ذى كان يعرف باسم‬ ‫الوادى االحمر الذى يقابل االسم الكوردى (شيوسور)‪،‬‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪141‬‬

‫ان عملية تغيير االسماء الكوردية مسالة طبيعية من‬ ‫قبل حكومة عنصرية كانت وال��ى اواخ��ر ايامها من‬ ‫اهدافها ابادة الكورد انفسهم‪ ،‬ان عملية التعريب هذه‬ ‫استمرت بيد الحكام العرب منذ قيام الولة العربية‬ ‫االسالمية وحتى وقتنا الحاضر‪ ،‬وال يمكن التوقع غير‬ ‫ذلك منهم الفى الوقت الحاضر وال مستقبال‪ ،‬وهنا‬ ‫نكتفى باالشارة الى ان اسم العراق هو االخر كورديا‬ ‫ويعني (االراضى المنخفضة‪ /‬الواطئة)‪ ،‬يقابله االسم‬ ‫ب��ارس او ف��ارس ويقصد منه( االراض��ى المرتفعة او‬ ‫العليا)‪ ،‬كما ان الواليات الثالث التى تم تشكيل العراق‬ ‫منها هى االخرى اسماء كوردية صرفة ليس اكثر‪0‬‬ ‫جغرافية منطقة گرميان‬ ‫سبقت االش���ارة ال��ى ان منطقة گرمیان تمتد الى‬ ‫مناطق واسعة من كوردستان‪ ،‬فهى تبدا من الطرف‬ ‫الشمال الغربى لبالد الكورد فى العراق والى الطرف‬ ‫الجنوبى الشرقى منه‪ ،‬وهذا يعنى ان المنطقة تمتد فى‬ ‫محافظات الموصل واربيل وكركوك وديالى والكوت‪،‬‬ ‫ولكن باشكال وتسميات متباينة و جميعها تشترك‬ ‫بصفة واح��دة وهى قلة سقوط الثلوج عليها او انها‬ ‫تفتقر الى هذا النوع من التساقط اصال‪ ،‬ان الحدود‬ ‫‪142‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫الجنوبية الغربية الخالف عليها من حيث تحديد حدود‬ ‫گرمیان ‪ ،‬ولكن االشكال فى الحدود الشمالية الشرقية‬ ‫لالقليم حيث تتداخل هذه المناطق مع المناطق االخرى‬ ‫من كوردستان والمعروفة باسم (كويستان)‪ ،‬لذلك فان‬ ‫الذى اعتقده ان المناطق الشمالية الحدودية لالقليم هي‬ ‫المناطق الجبلية التى يتجاوز ارتفاها (‪1000‬م) فوق‬ ‫مستوى سطح البحر‪ ،‬وعليه فانه والحالة هذه البد من‬ ‫ادخ��ال مناطق اخ��رى الى االقليم كما هو الحال فى‬ ‫اربيل او اخراج مناطق اخرى منه كما هو الحال فى‬ ‫اقليم عقرة‪،‬ان الحدود الطبيعية لهذه المنطقة يمكن ان‬ ‫تحدد بالجبال ذات االرتفاع السابق‪ ،‬ويمكن ان نقول ان‬ ‫الحدود تبدا بجبل (الجبل االبيض)فى محافظة دهوك‪،‬‬ ‫ثم جبل (حمه بكر)حيث يقع فى الجنوب الشرقى‬ ‫منه‪،‬والذى يفصل بين ات��روش وقضاء الشيخان‪،‬ومن‬ ‫ثم يظهر لنا جبل (باطرمان) ومن ثم جبل( عقرة)‬ ‫الذى تقع عليه مدينة عقرة‪ ،‬ثم يعبر الخظ نهر الزاب‬ ‫الصغيرباتجاه جبل صالح الدين ثم جبل باواجى والذى‬ ‫هو امتداد لجبل (هيبت سلطان)‪ ،‬ثم يعبر نهر الزاب‬ ‫االسفل مرة اخرىجنوب مضيق دوكان والسلسلة تتكون‬ ‫من مجموعة جبلية منها(سطرمة وقره داغ و زرده‬ ‫)‪ ،‬واخر جبال المنطقة وهو جبل (برانان) الذى يجتاز‬ ‫الحدود باتجاه ايران‪0‬‬ ‫يتضح لنا من خالل العرض السابق ان هناك تجاوزا كبيرا‬ ‫على منطقة گرمیان من الناحية الجغرافية‪ ،‬وهذا يعنى‬ ‫ان المناطق الواقعة تحت سيطرة الحكومة المركزية من‬ ‫حيث المساحة هى اصغر من واقعها الفعلى‪ ،‬اي انها‬ ‫تشمل مناطق اخرى التقع تحت سيطرتها لذلك البد‬ ‫من ان تطلق على المناطق المتنازع عليها اسم منطقة‬ ‫گرمیان‪ ،‬هذا من جهة ومن الناحية االخرى فان هناك‬ ‫فرقا واضحا فى مسالة البئة الطبيعية بين منطقة‬ ‫گرمیان ومنطقة كويستان‪،‬فهناك فارق كبير فى كمية‬ ‫المياه المستلمة واستمرارية جريان المياه على طول ايام‬ ‫السنة‪ ،‬وكذلك فارق كبير فى كثافة الغطاء النباتى‬ ‫الذى يتحول الى االشجار‪ ،‬كما ان كمية االمطاروالثلوج‬ ‫المتساقطة تكون اكبر ولمدة اطول‪ ،‬ويمكن القول ان‬

‫خط المطر التساوى(‪600‬ملم) هو الحد الفاصل بين‬ ‫المنطقتين‪ ،‬ان عدد االي��ام الممطرة فى (كويستان)‬ ‫تصل الى (‪ )70‬يوما بينما فى منطقة گرمیان تصل‬ ‫الى (‪ )60-50‬يوما‪ ،‬كما ان هناك فارق فى درجات‬ ‫الحرارة بين المنطقتين فهى اقل فى االولى منها فى‬ ‫الثانية‪ ،‬اما الحدود الجنوبية الغربية للمنطقة ففى‬ ‫الموصل هى غير واضحة المعالم‪ ،‬اذ انها تسير الى‬ ‫الجنوب من سلسلة جبال وتالل المنطقة‪ ،‬ولكن يمكن‬ ‫القول ان حدود منطقة گرمیان تبدا من جبل سنجار‬ ‫وباتجاه جبل ابراهيم وتكون تلعفر هنا ضمن كوردستان‬ ‫‪ ،‬ومن ثم بخط مستقيم نحو مدينة الموصل ومع نهر‬ ‫دجلة حتى الفتحة‪ ،‬ومن ثم مع جبال حمرين الى مناطق‬ ‫الكورد الفيلية حيث يظهر اشكال تحديد الحدود هنا‪،‬‬ ‫فهنا تظهر لنا مشكلة كوردستان الجنوبية اى التى تقع‬ ‫الى الجنوب من هذه المرتفعات ‪،‬هنا المشكلة اكبر من‬ ‫اية منطقة اخرى فالكورد يتصورون ان المناطق هنا‬ ‫هى قضائى مندلى وبدرة‪ ،‬ولكن الحقيقة ان المنطقة‬ ‫الكوردية اوسع من ذلك بكثير حيث تشمل مناطق‬ ‫تقع اليوم ضمن محافظة ميسان (االسم ميسان احد‬ ‫تحويرات اسم الماد الذى كان يلفظ بصيغة ماس وتجمع‬ ‫على صيغة ماسان اى الميديون ومركز المحافظة‬ ‫مدينة العمارة التى اؤسست من قبل الكورد الفيلية‪،‬‬ ‫وتلفظ بصيغة مادان اى معدان وهم شريحة كبيرة من‬ ‫الكورد الفيلية ولكنها فى طريقها الى االستعراب النه‬ ‫اليوجد من الكورد من يطالب باعادة هذه الشريحة الى‬ ‫القومية الكوردية)‪ ،‬اضافة الى تلك المناطق فهناك‬ ‫ايضا منطقة قلعة سكر الواقعة فى محافظة الناصرية‬ ‫ذات الغالبية الكوردية‪ ،‬وبذلك فان المنطقة تتجاوز في‬ ‫مساحتها(‪50000‬كم‪ )2‬اى اكثر من ضعف مساحة‬ ‫(كويستان) وهذه المساحة تزداد او تقل حسب المطالبة‬ ‫بمناطق جديدة او التنازل عنها‪ ،‬علما ان على الكورد‬ ‫كانت المطالبة باعادة تقسيم العراق بين الكورد والعرب‬ ‫مجددا وليس المطالبة باجزاء من كوردستان الن ذلك‬ ‫يعنى مكافاة الكورد للعرب‪ ،‬لذلك نجد هنا مدى‬ ‫الخسارة الفادحة التى الحقت بمصالح الكورد انفسهم‬

‫من جراء السياسة البريطانية‪ ،‬ويكفى ان نشير هنا الى‬ ‫ان المنطقة المنطقة الواقعة فى منطقة الجزيرة قد تم‬ ‫خسارتها لصالح العرب بالكامل‪ ،‬وهى مساحة واسعة‬ ‫تمتد من نهر دجلة والى الحدود السورية ومن حدود‬ ‫مدينة الموصل وسنجار شماال والى الحدود الجنوبية‬ ‫لمحافظة الموصل‪ ،‬وعليه اصبحت الحدود بين العرب‬ ‫والكورد تمتد من مدينة الموصل والى الفتحه وهى‬ ‫مسافة تمتد لمسافة(‪200‬كم) تقريبا‪0‬‬ ‫المناطق الجغرافية لمنطقة گرميان‬ ‫تعتبر المنطقة من الناحية الجغرافية منطقة كبيرة‬ ‫لذلك فانه من االفضل ان تقسم المنطقة الى اقاليم‬ ‫جغرافية متباينة وكاالتى‪:‬‬ ‫‪ -1‬سهل سنجار‪.‬‬ ‫منطقة اق��رب من حيث الشكل ال��ى المثلث وتبلغ‬ ‫مساحتها ق���راب���ة(‪3000‬ك���م‪ )2‬وه��ى منطقة سهلية‬ ‫واسعة‪ ،‬وتظهر عليها طبقات من صخور الرمل والطفل‬ ‫والصخورالمكتلةوحجر الطين والجبس‪ ،‬وهى منطقة‬ ‫زراع��ي��ة واس��ع��ة اذا توفرالماء لها‪ ،‬تشكل الحدود‬ ‫الجنوبية للمنطقة مجموعة جبال وت�لال منها جبل‬ ‫سنجار وتل ابراهيم وهى ح��دود طبيعية تفصل بين‬ ‫المناطق الكوردية والعربية‪،‬انظرخارطة(‪0)1‬‬ ‫‪ -2‬سهل سيتك (نينوى)‪.‬‬ ‫تضم منطقة سهل سيتك الوحدات فى الموصل مثل‬ ‫قره قوش والشيخان وتلكيف اضفة الى ئاكرى وهى من‬ ‫المناطق الجبلة العليا كما ان المناطق الجبلية ضمن‬ ‫نطاق مدينة عقره فانها تدخل ضمن مناطق كويستانو‬ ‫يتراوح ارتفاعها ب��ي��ن(‪450-300‬م) وسطحها مكون‬ ‫من تموجات تحتوى على وديان ضحلة وسرسل واطئة‬ ‫منمن التالل والجبال ترتفع فوق االراض��ى المجاورة‬ ‫لها بحدود (‪300‬م) عداجبل مقلوب البالغ ارتفاعه‬ ‫(‪1057‬م) وال��ذى يرتفع الى اكثر من (‪300‬م)ف��وق‬ ‫االراضى المجاورة له‪ ،‬ان االسم القديم لهذا السهل هو‬ ‫سيتك وقد قام العرب بتغير اسمه الى نينوى وال باس‬ ‫فى ذلك فاالسم االخير هو االخر اليخرج عن كونه‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪143‬‬

‫كورديا‪،‬انظر خارطة (‪0)1‬‬ ‫‪ -3‬ده شتى(سهل) اربيل‪.‬‬ ‫يعتبر سهل اربيل من السهول المهمة فى المنطقة‬ ‫وهو كذلك يحتوى على مجموعة سهول محلية مهمة‬ ‫فى نفس الوقت‪ ،‬وسهل اربيل مثلث الشكل كما تحده‬ ‫مجمزعة هضاب من جهة الشرق والغرب وتشكل راسه‬ ‫الجنوبى سلسلة جبال (اوانه داغ)ويمتد السهل باتجاه‬ ‫الجنوب الشرقى نحو مدينة ك��رك��وك تجمعت فيه‬ ‫ترسبات من الطين والغرين والرمل والحصى ‪ ،‬كما‬ ‫تحف به نهرا الزاب الكبير والصغيرواهم ما يمتاز به‬ ‫ان اقسامه الوسطى تكون اكثر ارتفاعا من باقى اغلب‬ ‫المناطق واهم مرتفعاته الغربية جبال (دمير) البلغ‬ ‫ارتفعها بحدود (‪210‬م)‪ ،‬واهم ما يميز هذا السهل‬ ‫هو غ��زارة مياهه الجوفية التى تتجمع عبر سقوط‬ ‫االمطار‪ ،‬يضاف الى ذلك ان من بين السهول المهمة‬ ‫االخرى هى سهل ديبكه وكندىناوه وقراج‪0‬‬ ‫‪ -4‬سهل گرمیان (حمرين)‪.‬‬ ‫واحد من اهم السهول فى منطقة گرمیان على االطالق‪،‬‬ ‫يبلغ امتداد السهل حوالى (‪300‬ك��م)‪ ،‬اما اتساعه‬ ‫فيتراوح بين ‪ 64‬والى‪80‬كم‪ ،‬وان كان فى وسطه يضيق‬ ‫لتصبح المسافة بحدود ‪32‬ك��م‪ ،‬ام��ا ارتفاعه فانه‬ ‫يتراوح بين ‪180‬م عند اطراف جبال حمرين و ‪225‬م‬ ‫عند مرتفعات جبال قره جوغ ويمكن القول ان هذا‬ ‫السهل يكاد ان يكون خاليا من المرتفعات عدا قسمه‬ ‫الجنوبى الذى تظهر فيه بعض المرتفعات مثل (اقمار‬ ‫و وجبه داغ وداراوش��ك��ه)‪ ،‬والسهل يحوى على عدة‬ ‫مجارى مائية تجرى فيها المياه اثناء موسم سقوط‬ ‫االمطار ثم تجف صيفا‪0‬‬ ‫‪ -5‬سهل گرمسیر‪.‬‬ ‫يشمل السهل فى الوقت الحاضر اربعة اقضية هى خانقين‬ ‫وكفرى ومندلى وب��درة‪ ،‬اال ان لهذا السهل امتدادات‬ ‫باتجاه الجنوب لتشمل مناطق بلدروز والطيب وشيخ‬ ‫سعد والكوت والحى وقلعة سكر وعلى الشرقى وعلى‬ ‫الغربى‪ ،‬وتعتبر السهول هنا جيدة وصالحة للزراعة فيما‬ ‫عدا المناطق الثانية التى ترتفع فى تربها الملوحة‬ ‫‪144‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫والتربة هنا كونتها مياه نهر دجلة من جهة والمياه‬ ‫المجلوبة بفعل االمطار من المرتفعات الكوردية فى‬ ‫ايران‪ ،‬ام بالنسبة للسطح فهو شديد االنبساط‪0‬‬ ‫ومن اهم سهول المنطقة سهل او ما يعرف باسم مروحة‬ ‫مندلى الذى تبلغ مساحته قرابة ‪80000‬دونم او بحدود‬ ‫‪200‬ك���م‪ ،2‬ولكن اي��ران قامت بقطع المياه عن هذا‬ ‫السهل الذى اصبح عديم الفائدة فى الوقت الحالى ‪0‬‬ ‫االهمية الجيوبولوتيكية لمنطقة گرميان‬ ‫تعتبر االهمية الجيوبولوتيكية من اه��م المواضيع‬ ‫الشائكة التى تبحث فيها الجغرافية السياسية‪ ،‬وهنا‬ ‫النريد ان نطيل فى الكالم عن ه��ذه االهمية التى‬ ‫شغلت بواسطة االنكليز اكثر من (‪ )90‬عاما خلت‬ ‫والكورد مشغولون بالدفاع عن حقوقهم الوطنية‪ ،‬اذ‬ ‫دخ��ل الكورد فى سلسلة من الحروب الطويلة تارة‬ ‫مع االنكليز واخ��رى مع الحكومات المحلية الثبات‬ ‫هوية منطقة كرميان الكوردية‪ ،‬ففى مرحلة تكون هناك‬ ‫انتفاضة كوردية كما حصل فى السليمانية وفى اخرى‬ ‫تكون هناك ثورة عارمة كما حصل فى الستينات من‬ ‫القرن المنصرم‪ ،‬والدفاع هو عن كرميان التى تعرضت‬ ‫الى تخريب واسع النطاق فى عهد صدام ومن ثم تم‬ ‫ترحيل ابناء المنطقة عن مناطقهم االصلية الى مناطق‬ ‫اخرى‪ ،‬وهنا سوف نتناول من الناحية الجيوبولوتيكية‬ ‫موضوعان هما االسماء الكوردية الموجود فى المنطقة‬ ‫وكذلك االهمية الزراعية للمنطقة‪-:‬‬ ‫‪ -1‬االسماء الكوردية‪.‬‬ ‫ان االسماء الكوردية يعتبر واحدا من اهم االدلة على‬ ‫كوردية المنطقة ‪ ،‬علما ان االسماء العربية ظهرت بعد‬ ‫ظهور العرب فى العراق بعد االسالم تحديدا‪ ،‬ان اسم‬ ‫المنطقة اال وهو كرميان سبق وان تم التطرق اليه كما‬ ‫ان كورديته الغبار عليها ‪ ،‬بل ان كوردستان تقسم الى‬ ‫منطقتين جغرافيتين هما (كويستان‪ /‬گرمیان) وهو‬ ‫تقسم عام لها‪ ،‬اضافة الى انه توجد بين المنطقتين‬ ‫اقاليم جغرافية اصغر منها‪ ،‬على كل سوف نتناول هنا‬ ‫بعض االسماء الكوردية والتى منها‪-:‬‬

‫‪ -1‬الموصل‪:‬‬ ‫مدينة واسعة وكبيرة تقع فى الجزء الشمالى من العراق‬ ‫‪ ،‬وهى تعتبر العاصمة االقليمية لمحافظة الموصل‪،‬‬ ‫وتعتبر محافظتا دهوك واربيل الممول الرئيسى لهذة‬ ‫المحافظة بالمواد الغذائية بالدرجة الرئيسة‪ ،‬وقد جاء‬ ‫فى كتاب بلدان الخالفة الشرقية لمؤلفه (كي ليسترنج)‬ ‫عن مدينة الموصل مايلى(كانت الموصل‪ ،‬قاعدة ديار‬ ‫ربيعة‪ ،‬على ضفة دجلة الغربية‪ ،‬حيث تتصل عواقيل‬ ‫النهر فتؤلف مجرى كبيرا واحدا‪ 0‬ويقال ان الموصل‬ ‫انما جاء من هذا االتصال‪ 0‬وكان يقوم فى موضعها‬ ‫ايام الكورد الساسانيين مدينة يقال لها (نواردشير)‪0‬‬ ‫ووصف ابن حوقل مدينة الموصل سنة ‪358‬هـ (‪969‬م)‬ ‫بانها بلدة طيبة عامرة االسواق‪ ،‬نواحيها ورساتيقها‬ ‫كثيرة الخيرات‪ 0‬فمن ذلك رستاق نينوى وفيه قبر‬ ‫النبى يونس‪ 0‬وكان جل اهلها فى المئة الرابعة (العاشرة‬ ‫للميالد) من االكراد ‪0‬‬ ‫‪-2‬قضاء الحمدانية‪.‬‬ ‫قضاء الحمدانية ومقر ادارته مدينة قره قوش وكال‬ ‫االسمين غير كورديين‪ ،‬فالحمدانية جائت من االسم‬ ‫الكوردي( امد) بصيغة االمدية ثم عربت الى الحمدانية‪،‬‬ ‫اما االسم االخر قره قوش فهو تركى االصل و االسم‬ ‫الكوردى لها فهو (خديدا) اى (عطا الله) وكانت‬ ‫محطة للبريد العثمانى واالسم لم يكن معروفا قبل‬ ‫غزو العثمانيين العراق‪ 0‬ان البحث فى هذا الموضوع‬ ‫الينتهى كما ان التوغل فى التاريخ يعيد العراق الى‬ ‫اصوله الكوردية االول��ى وال شك فى ذل��ك ان عدم‬ ‫المطالبة بمدينة الموصل فى الوقت الحالى اليعنى‬ ‫بالضرورة التنازل عن كورديتها‪ ،‬النها من الناحية‬ ‫االقتصادية مربوطة بمحافظتى دهوك والسليمانية‪،‬‬ ‫ان التغيرات االقتصادية الحاصلة فى كلتا المدينتن‬ ‫الذكورتين سوف يجلب اعداد كبيرة من العمال للعمل‬ ‫فيهما‪ ،‬وهذا بطبيعة الحال يعتبر قوة منافسة كبيرة‬ ‫لها‪0‬‬ ‫‪ -3‬اربيل لم يالحظ وجود اشارات التعريب بشكل واضح‬ ‫فى المحافظة رغم الحاق قضاء باكمله بالموصل‪،‬‬

‫والهدف من ذلك كما هو واضح بهدف سياسة التعريب‬ ‫القذرة فى قضاء مخمور الذى الزال لحد االن تابعا‬ ‫لمحافظة الموصل من الناحية االدارية‪0‬‬ ‫‪ -4‬محافظة كركوك‪:‬‬ ‫تعتبر واحدة من اهم المناطق الكوردية التى سادت‬ ‫فيها سياسة التعريب‪ ،‬وعلى مدى الـ(‪ )80‬سنة الماضية‬ ‫جرت فيها سياسة التعريب بشكل منظم وكاالتى‪-:‬‬ ‫‪ -1‬جلب العرب من مناطق اخرى الى المحافظة من‬ ‫جنوب ووسط العراق اليها‪.‬‬ ‫‪ -2‬ترحيل وتهجير سكان المحافظة الكوردية الى‬ ‫مناطق العراق االخرى السيما الجنوبية منها‪0‬‬ ‫‪ -3‬ايجاد فرص عمل حتى ولو كان ذلك على حساب‬ ‫االقتصاد الوطنى الذى اليتحمل تشغيلهم وتحويلهم‬ ‫الى مرتزقة وجواسيس للحزب الحاكم‪0‬‬ ‫‪ -4‬واخر عمل قام به الحزب الحاكم هو اسقاط القومية‬ ‫الكوردية من السكان الكورد الباقين ولكن ذلك لم‬ ‫يمنع االحتفاظ بالكوردية بالنسبة للسكان الكورد‬ ‫داخل منازلهم‪0‬‬ ‫‪ -5‬استطاع العرب وخالل ال(‪ )50‬سنة االخيرة من‬ ‫زي��ادة السكان العرب فى الحويجة ‪ ،‬تلك المنطقة‬ ‫الكوردية التى جائها العرب االوائل بصفة رعاة ليس‬ ‫اكثر من ذلك‪ ،‬وبمرور الوقت اصبحت المنطقة خاضعة‬ ‫لكافة سياسات التعريب االخ��رى‪ ،‬حيث كانت تجلب‬ ‫القبائل العربية الى منطقة الحويجة ومن هناك تنظم‬ ‫ويتم ارسالها الى مناطق كوردستان االخرى‪0‬‬ ‫‪ -6‬اما النقطة االخطر فى موضوع التعريب فانه يكمن‬ ‫في مسالة تعريب االسماء الكوردية القديمة للمحافظة‪،‬‬ ‫علما ان اسم العراق هو كوردى االصل والغبار فى‬ ‫ذلك او الموصل او (بغداد‪ /‬به غدا‪ ،‬به غا) ولم يظهر‬ ‫من الكورد لحداالن من يقول ان العراق كان كورديا او‬ ‫بغداد‪ 00000‬الخ‪0‬‬ ‫‪ -7‬ان اعمال التغيير فى االسماء الكوردية سار باتجاه‬ ‫ثالث محاور مهمة هى اوال اطالق اسماءعربية على‬ ‫القرى الكوردية او تغيير االسماء الكوردية الى العربية‪،‬‬ ‫والحالة الثانية اط�لاق اسماء عربية على محالت‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪145‬‬

‫التعريب التى شيدت فى كركوك‪،‬ان هذه السياسة تم‬ ‫متابعتها بواسطة سياسات الدول الغربية ومباركتها‪،‬‬ ‫النه اليتمكن الالنظام السابق او غيره من االنظمة‬ ‫على اتباع مثل هذه السياسة ضد الكورد‪ ،‬ان الكورد‬ ‫قوة اليستهان بها ابدا لذلك نجد ان السيسة الغربية‬ ‫امام الكورد تسير باتجاهين‪ ،‬االول هو خنق الكورد‬ ‫فى مناطقهم االصلية والثانى هو دفعهم نحو المناطق‬ ‫الجبيلية وتجريدهم من المناطق السهلية‪ ،‬واقذر عمل‬ ‫قام به النظام السابق هو تحويل اسم المحافظة من‬ ‫كركوك الى التاميم بحجة تاميم نفط كوردستان‪ ،‬وهى‬ ‫سياسة صراع بين المصالح الغربية فى وقتها هذا عدا‬ ‫االسماء االخرى التى تم تعريبها فى المنطقة علما ان‬ ‫عشائر الجبور من اشد الموالين لمثل هذه السياسة‬ ‫وهم من الكورد تاريخيا وال غبار على اصولهم هذه‪0‬‬ ‫‪ -5‬منطقة گرمسیر‪.‬‬ ‫فى هذه المنطقة جرى التعريب بشكل هادى اكثر من‬ ‫غيره الن المناطق السهلية غير معلومة الحدود‪ ،‬ومن‬ ‫الناحية االخرى فانهم من الكورد الشيعة المغضوب‬ ‫عليهم وان الكورد الفيلية لهم تاريخ طويل فى بغداد‬ ‫العظيمة‪،‬اضافة ال��ى ذل��ك ان مناطقهم كانت قريبة‬ ‫من العاصمة بغداد‪ ،‬تلك المدينة الكوردية التى توج‬ ‫فيها اردشير بن بابك بن ساسان اول شاهنشاها على‬ ‫االمبؤاطورية الكورية الساسانية سنة (‪226‬م)‪ ،‬اى قبل‬ ‫ان يقوم الخليفة العباسى بتشييد قصوره فيها بحوالى‬ ‫ستمائة سنة‪ ،‬وهذا يعنى ان بغداد كانت مدينة كوردية‬ ‫كبيرة وعمالقة وان سكانها كانوا من الكورد‪ ،‬وتحديدا‬ ‫من الكورد الفيلية الذين استمر وجودهم فيها وبشكل‬ ‫متواصل حتى الوقت الحاضر‪ ،‬الذين اصبح وجودهم‬ ‫هو االخر مهددا بالقضاء عليه‪ ،‬ولكن هذه المرة من‬ ‫الشيعة انفسهم علما ان الشيعة هم من اصول كوردية‪،‬ان‬ ‫حمالت التسفير ب��دات منذ الثالثينات م��ن القرن‬ ‫الماضىوبلغت الذروة فى ثماننيات القرن الماضى‪ ،‬ان‬ ‫اعمال التعريب شملت مناطق الكورد الفيلية بشكل‬ ‫واس��ع النطاق واه��م ه��ذه االعمال هى سياسة تبديل‬ ‫االسماء الكوردية باالخرى عربية اذا كانت مشابهة لها‬ ‫‪146‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫او انها بعيدة عنها فى المعنى‪ ،‬ومنها ما يلى‪:‬‬ ‫جلوالء‪ :‬وهو من االسماء الكوردية القديمة جدا فى‬ ‫المنطقة ورغم عدم قدرة االنظمة السابقة من تغييره‪،‬‬ ‫اال انه اعطية تفسيرا او معنى عربيا له‪ ،‬وهذا المعنى‬ ‫ان قتال المسلمين للكورد فيها ادى الى تجلل االرض‬ ‫بالدم فسميت بجلوالء‪ ،‬ولكن حقيقة االمر ان اسم‬ ‫جلوالء ينحدر من اسم (جللتا) الكوردى‪ ،‬وهناك اسماء‬ ‫كوردية اخ��رى تحمل االس��م نفسه مثل مدينة(كيل)‬ ‫والتى تسمى اليوم باسم قاد كرم‪ ،‬وكيالن غرب فى‬ ‫كوردستان ايران‪ ،‬اما اسم السعدية فقد تم تعريبه من‬ ‫االسم التركمانى قزل رباط وقد جاء االسم من االسم‬ ‫الكوردى وهو (خسرو اباد) وال اعرف لماذا اليستخدم‬ ‫سكان المنطقة هذا االسم الكوردى‪ ،‬اما المحافظة وهى‬ ‫ديالى فان اسمها الكوردى هو (دولت اباد) ثم االسم تم‬ ‫تعريبه الى (ديالى) وهذا اسمها الحالى‪ ،‬اما المناطق‬ ‫االخرى من منطقة كرمسير فان التعريب فيها قد جرى‬ ‫وبشكل مبكر‪ ،‬كما هو الحال مع وادى (جان كيو)‬ ‫ال��ذى اطلق عليه اسم وادى( الجباب) واس��م ناحية‬ ‫(بطساية)الى الطيب‪ ،‬ومن المدن المهمة التى انشات‬ ‫على يد الكورد الفيلية فى جنوب العراق هى مدينة‬ ‫(الحى) واسمها االصلى (القلعة) وقد قام بتاسيسها‬ ‫الشيخ (شير على خ��ان)‪ ،‬كما ان هناك العديد من‬ ‫المدن والقصبات الصغيرة االخرى التى تحمل اسماء‬ ‫عربية ولكنها تضم سكانا من الكورد الفيلية مثل‬ ‫شيخ سعد وعلى الشرقى وعلى الغربى والكميت وقلعة‬ ‫سكر وغيرها من المدن ‪ ،‬والذى اريد ان يفهمه الجميع‬ ‫هنا هو عندما نقول ان فالن منطقة كوردية النريد‬ ‫من االخرين الشعور باالنزعاج الن العراق عندما تم‬ ‫تاسيسه كان كورديا من زاخو الى مدينة الفاو (فاو)‬ ‫ومن مدينة خانقين الى مدينة خانة (عانة)‪،‬كما ان‬ ‫والية الموصل كانت كوردية على المذهب السنى فان‬ ‫والية بغداد كانت كوردية على المذهب الجعفرى‪ ،‬لذلك‬ ‫فقد انشغل الحكام العرب فترة زمنية طويلة من اجل‬ ‫تعريب ما يمكن تعريبه من مناطق العراق المختلفة‪0‬‬ ‫ان منطقة گرمسیر من الناحية الجيوبولوتيكية تعتبر‬

‫سهال ممتدا الى مناطق الكميت فى العمارة ‪ ،‬وان هذا‬ ‫السهل يعتبر عامل انتاج زراعى مهم جدا لمختلف‬ ‫المحاصيل الزراعية‪0‬‬ ‫الوزن الجيوبولوتيكى لالرض الزراعية فى گرميان‬ ‫يعتبر االمن الغذائى عنصرا مهما لكافة الدول وهى‬ ‫تحاول ان تحقق ذلك العنصر وبشكل رئيسى كاحد‬ ‫االه��داف المهمة لها‪ ،‬ان تحقيق هذا الهدف يحرر‬ ‫البلد من السيطرة االجنبية و سيطرة الدول المصدرة‬ ‫لموادها الغذائية اليه‪ ،‬والعراق كما هو معروف بلد‬ ‫زراعى كبير ونشيط بل ان الزراعة اول ما عرفت فى‬ ‫هذا العلم كانت فى كوردستان قبل حوالى ‪11000‬سنة‬ ‫واول قرية زراعية فيه كانت قرية(زاوي ضمي) القريبة‬ ‫من كهف (شانه‌ده‌ر) وقريبة من نهر الزاب الكبير‪ ،‬ان‬ ‫منطقة گرمیان تحوى على اهم السهول الكوردية والتى‬ ‫من اهمهاما (سهل سنجار‪ /‬سهل سيتك‪ /‬ده شتى هه‬ ‫ولير‪ /‬سهل حمرين‪ /‬سهل گرمسیر) ان مساحة هذه‬ ‫السهول اجماال هى بحدود (‪ 7‬او ‪ )8‬مليون دونم كما‬ ‫ان جميعها ذات اسماء كوردية العالقة للعرب بها‬ ‫اصال‪ ،‬ونجد اليوم ان هذه المناطق تسمى بالمناطق‬ ‫المتنازع عليها‪ ،‬وهنا وبكل بساطة اعطيت للعرب بعدا‬ ‫جغرافيا وتارخيا فى مناطق كوردية العالقة لهم بها‬ ‫مثل عقرة او الشيخان او غيرها من المناطق االخرى‪،‬‬ ‫ان استغالل االراضى الزراعية بشكل علمى يعنى ان‬ ‫االف االطنان من المواد الغذائية وباسعار زهيدة او‬ ‫منافسة لمنتوجات الدول المجاورة للعراق يمكن ان‬ ‫تنتج وبسهولة فيها‪ ،‬كما تكون هناك امكانية الرسال‬ ‫المنتجات الى مناطق العراق االخرى‪ ،‬واذا ما احسن‬ ‫التدبير فانه توجد امكانية الرسال البضائع الزراعية‬ ‫الى الدول المجاورة والى دول الخليج ايضا‪ ،‬علما انه‬ ‫فى السنة الماضية تم تصدير ‪ 400‬طنا من العسل الى‬ ‫دولة االمارات‪ ،‬ان النشاط الزراعى المنظم فى منطقة‬ ‫گرمیان سوف يزيد من قوة وش��دة ارتباط المنطقة‬ ‫بالوطن االم كوردستان عدا ما يتعلق بالموقع الجغرافى‬ ‫او موقع الجوار الذى سبق الحديث عنه‪ ،‬ان استخدام‬

‫خطة تكثيف زراعى كما هو وارد فى كتاب الرى والبزل‬ ‫لالستاذ مهدى الصحاف واالستاذ وفيق الخشاب يكفى‬ ‫لوحده من انتشال العراق من هذا الضياع والممر المظلم‬ ‫الذى النهاية له‪ ،‬ان حكومة بغداد تعرف كيف تماطل‬ ‫الكورد على هذه الناطق باتخاذ طريقة النفس الطويل‬ ‫معاهم علما ان اصحاب هذه الطريقة هم الكورد وحدهم‬ ‫دون غيرهم‪ ،‬اما بالنسبة الى الموارد المتاحة االخرى‬ ‫في المنطقة‪ ،‬فيكفى ان نشير هنا الى ان االمطار‬ ‫الشتوية فى المناطق الشمالية الشرقية‪ ،‬من گرمیان‬ ‫تكفى حاجة المحاصيل الزراعية الشتوية بالدرجة‬ ‫االولى‪ ،‬كما ان المناطق االخرى امطارها اليستهان بها‪،‬‬ ‫هذا باالضافة الى الموارد الزراعية االخرى المتاحة فى‬ ‫االقليم السيما الموارد المائية السطحية‪ ،‬والتى تتشكل‬ ‫بالدرجة االولى من نهر دجلة الذى اصبح خطا حدوديا‬ ‫من الموصل والى الفتحة وهي مسافة اليستهان بها‬ ‫اطالقا اضافة الى الزاب الكبير والصغير ونهر (روخانه)‬ ‫او العظيم كما هو متداول او معروف بين الناس‪ ،‬ان‬ ‫النهر المسمى بنهر (روخانه) يتكون من ثالثة فروع‬ ‫هى (الخاصة) او كوردره وطاووق واوسبى ثم تلتقى‬ ‫مع بعضها قبل ان تخرج من جبال حمرين لتصب فى‬ ‫نهر دجلة وفى السنوات االخيرة تم انشاء سدعليه‬ ‫عرف باسم السد العظيم‪ ،‬لالستفادة من مياه الكورد‬ ‫فى مختلف جوانب الحياة والسيما فى مجال االنتاج‬ ‫الزراعى‪ ،‬ان اهمية المنطقة الزراعية يمكن ان نتبينها‬ ‫من خ�لال بعض االرق��ام التى سنوردها عن االنتاج‬ ‫الزراعى فى منطقة كومسير وتحديدا منطقة مندلى‪0‬‬ ‫جدول(‪ )1‬عدد اشجار النخيل ضمن البساتين‬ ‫الحمضية واالشجار‬ ‫الحمضية والخليطة فى مركز قضاء مندلى وناحي‬ ‫النخيل‬

‫البرتقال‬

‫الالنكي‬

‫ا لنو مي‬ ‫الحلو‬

‫ا لنو مي‬ ‫الحامض‬

‫النارنج‬

‫الطرنج‬

‫اشجار‬ ‫خليطة‬

‫مركزقضاء‬ ‫مندلى‬

‫‪96340‬‬

‫‪73784‬‬

‫‪13832‬‬

‫‪4813‬‬

‫‪3208‬‬

‫‪3208‬‬

‫‪1604‬‬

‫‪1604‬‬

‫مركزناحية‬ ‫قزانية‬

‫‪37780‬‬

‫‪21298‬‬

‫‪3704‬‬

‫‪1389‬‬

‫‪926‬‬

‫‪926‬‬

‫‪436‬‬

‫‪436‬‬

‫المجموع‬

‫‪134120‬‬

‫‪95082‬‬

‫‪17536‬‬

‫‪6102‬‬

‫‪4134‬‬

‫‪4134‬‬

‫‪2040‬‬

‫‪2040‬‬

‫گۆڤارى موساسير ‪147‬‬

‫ان هذا الجدول يعود الى عام (‪ )1959/1958‬اى انه‬ ‫يعود الى بداية ثورة ‪14‬تموز الخالدة‪ ،‬وهذا يعنى ان‬ ‫االرق��ام قديمة جداولكن من خاللها يتضح لنا مدى‬ ‫اهمية المنطقة الجيوبولوتيكية من الناحية الزراعية‪،‬‬ ‫علما ان االرقام تعود الى ناحية مندلى لمنطقة سهل‬ ‫المروحة الذى تقع عليه تلك المدينة الكوردية العريقة‬ ‫والموغلة ف��ى ال��ق��دم‪ ،‬ان االن��ت��اج م��ن التمور فقط‬ ‫وال��ذى كانت تلك المدينة تصدره سنويا ال��ى انحاء‬ ‫العراق االخرى كانت تقدر ب(‪)6000‬ط��ن من التمور‬ ‫و‪ 9624000‬ثمرة برتقالة و‪ 1924800‬ثمرة اللنكى‬ ‫و‪64160‬ك��غ��م منالنومى الحلو و‪32080‬ك��غ��م من‬ ‫النومى الحامض و‪ 240600‬ثمرة نارنج و‪16040‬كغم‬ ‫من الطرنج اضافة الى انتاج الفواكه الخليطة االخرى‬ ‫كالرمان والمشمش والخوخ‪0000‬الخ‪ 0‬ان نظرة فاحصة‬ ‫الى هذه االرقام القديمة تبين لنا مدى الضرر الذى لحق‬ ‫بالكورد من جراء التباطئ فى الحاق هذه المناطق‬ ‫الكوردية باقليم كوردستان العراق‪ ،‬ان اسعار هذه المواد‬ ‫تظهر لنا بماليين الدنانير فى حالة حسابها وهى سنويا‬ ‫تذهب الى جيوب االيرانيين او االتراك او السوريين او‬ ‫غيرهم ‪ ،‬وبعد ان كان العرق من المصدرين اصبح من‬ ‫المستوردين لهذه المواد الغذائية‪ ،‬علما اننا هنا لم نقم‬ ‫بحساب مدى التطور الذى يمكن ادخله على االنتاج‬ ‫الزراعى خالل الخمسين سنة الماضية‪0‬‬ ‫اما بالنسبة الى ال��ورادات المالية لكل من ناحيتى‬ ‫مندلى وقزانية لذلك الوقت فقد كانت (‪)24060‬دينار‬ ‫وبالنسبة الى ناحية قزانية(‪ )6945‬دينارا‪ ،‬اما اذا اردنا‬ ‫ان نجمعهما تحت حساب واحد فانه سيكون(‪)31005‬‬ ‫دينارا‪ ،‬وفى حالة ضرب العدد الجديد بالرقم (‪)150‬‬ ‫دينارا فان قيمة المبلغ ستكون (‪)4650750‬دينارا‪،‬‬ ‫وعند حساب حالة التضخم الالحقة التى حصلت فى‬ ‫االقتصاد الوطنى سنجد ان المبلغ سيرتفع بشكل‬ ‫مخيف وغير طبيعى الى(‪ )6000000000‬دينار‪ ،‬وهو‬ ‫مبلغ اليعقل على االط�لاق ولكن الحقيقة هذه على‬ ‫اعتبار ان كلفة الكيلو غرام الواحد من التمر تساوى‬ ‫مبلغ (‪)1000‬دي��ن��ار وليس الكثرمن ذل��ك‪ ،‬من هنا‬ ‫‪148‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫تتضح لنا مدى الخسارة الفادحة لالقتصاد الوطنى فى‬ ‫عدم عودة منطقة كرمسير الى الوطن االم‪ ،‬وفى نفس‬ ‫الوقت مدى الضرر الفادح الملحق باقتصاد االقليم من‬ ‫جراء استيراد التمور من ايران او السعودية او غيرهما‬ ‫من الدول المنتجة للتمور‪ ،‬اما فى حالة حساب منطقة‬ ‫كرميان بالكامل فان الضرر سيكون كارثيا خصوصا‬ ‫فى حالة حساب االراضى الزراعية الواردة سابقا‪ ،‬وفى‬ ‫حالة تطبيق الخطط الزراعية المعاصرة مع استخدام‬ ‫كافة انواع المبيدات الزراعية فكيف ستكون النتيجة‬ ‫هنا ‪0‬ان القيمة الجيوبولوتيكية لمنطقة گرمسیر يمكن‬ ‫مالحظتها من خالل النص االتى (كانت منطقة مندلى‬ ‫وقزانية خلالها مزدهرة بسكانها ونشاطهم االقتصادى‪،‬‬ ‫سيما ال��زراع��ى منه اذ ك��ان انتاجهم ال��زراع��ى كبير‬ ‫الكمية وجيد النوعية‪ ،‬سواء من التمور او الفاكهة‬ ‫الحمضية وغيرها ام الخضروات والحبوب‪ ،‬فكانت‬ ‫مندلى تصدر ‪ %30‬من تمر االشرسى الممتاز و‪%20‬‬ ‫من تمر الخستاوى‪ ،‬وقد وصل وزن ما صدرته فى هذه‬ ‫الفترة وكمعدل سنوى (‪ )4000‬طنا‪ ،‬اال ان ذلك لم يدم‬ ‫طويال‪ ،‬فبدات معالم مشكلة خطيرة تظهر للعيان‪ ،‬وقد‬ ‫تحسس العثمانيون بذلك منذ الربع الثانى من القرن‬ ‫التاسع عشر حيث شكلت لجنة سنة ‪ 1842‬من ممثلين‬ ‫عن الروس واالنكليز لدراسة الحدود بين العراق وايران‬ ‫على اعتبار ان المشكلة جزء من اعم هى مشكلة‬ ‫الحدود‪ ،‬وفعال عقدت معاهدة ارض��روم فى ‪-5-31‬‬ ‫‪ 1847‬حول الحدود وتنظيمها مع ايران‪ )0‬يتضح لنا‬ ‫من خ�لال ه��ذا النص م��دى اهمية منطقة گرمسیر‬ ‫الزراعية وخطورة اهمالها على المدى البعيد‪0‬ان منطقة‬ ‫گرمسیر اذا نظر لها من خالل التقييم السابق نجد انها‬ ‫على جانب كبير من االهمية االقتصادية حيث يؤكد‬ ‫القول عليها بان لها مكانة اقتصادية كبرى ‪ ،‬وذلك من‬ ‫خالل االرقام الواردة عن طريق التجارة التى تساهم بها‬ ‫سنويا لذلك جرى نوع من االهمال و الحرب المزدوج‬ ‫لها‪ ،‬اما بالنسبة لالهمال فانه امام جميع المواقف‬ ‫التى اتخذتها ايران فان الحكومة العراقية لم تتخذ اية‬ ‫دور اتجاهها‪ ،‬بل على العكس من ذلك فان الحكومة‬

‫كانت تشجع الناس على ترك قراهم‪ ،‬او الهجرة الى‬ ‫مناطق اخرى بعيدة عن ارضهم وبذلك تكون ايران قد‬ ‫حلت المشكلة للحكومة العراقية بنقل هؤالء السكان‬ ‫الى مناطق اخرى وبشكل هادئ‪ ،‬اما بالنسبة للحكومة‬ ‫االيرانية فان اقامتها سدا على (گه‌الل كه‌نگیر) فانه‬ ‫قد تم قطع المياه عن مدينة مندلى بشكل منظم‬ ‫ونهائى وهى عبارة عن مرحلة الخطر دون النظر الى‬ ‫اهمية هذه المياه على سكان المنطقة الذين هم من‬ ‫الكورد الفيلية و بالمحصلة النهائية هى اخالء احد‬ ‫جوانب الحدود من تركز اجتماعى كوردى كبير‪0‬‬ ‫الخالصة‪:‬‬ ‫گرمیان اسم واسع النطاق فى العراق والزال يستخدم‬ ‫وبقوة فى مناطقه المختلفة من كوردستان العراق‪،‬‬ ‫تمتد هذه المنطقة من الطرف الشمالى الغربى وحتى‬ ‫الجنوب الغرى من كوردستان‪ ،‬وم��ن المعتقد فانه‬ ‫تاريخيا ف��ان المنطقة الحالية كانت معروفة بهذا‬ ‫االسم‪ ،‬وهو على شكلين من التسمية االول يقال له‬ ‫كرميان ويشمل تحديدا المنطقة التاريخية لها ومنذ‬ ‫عهد الكورد الساسانيين وهى مناطق كركوك المعروفة‬ ‫وكانت تلفظ بصيغة (گه‌رماكان)‪ ،‬والمنطقة الثانية‬ ‫والمعروفة باسم (گرمسیر) وكانت تقع الى الجنوب‬ ‫منها ضمن مناطق محافظة ديالى والكوت الحاليتين‪،‬‬ ‫وقبالة منطقة (گرمسیر) وعبر نهر دجلة كانت توجد‬ ‫منطقة اخرى تعرف باسم (بهارسير) وكانت تقع بين‬ ‫مدن (المدائن وكربالء والفلوجة)‪ ،‬وفى اي نزاع بين‬ ‫طرفين البد ان تاخذ المنطقة المتنازع عليها تسمية‬ ‫محلية تعكس انتماء المنطقة الى اهل احد االقليمين‪،‬‬ ‫ان منطقة گرمیان اليوم تعتبر اقليما واسعا يضم اقاليم‬ ‫اخرى اصغر له‪ ،‬ويمكن ان نقسمه الى اقاليم عدة منها‬ ‫سهل سنجار وسهل سيتك وسهل اربيل ومنطقة گرمیان‬ ‫االصلية ومنطقة گرمسیر فى الجنوب من كوردستان‪،‬‬ ‫ان المنطقة تمتاز باهمية زراعية بالغة السيما بالنسبة‬ ‫الى كوردستان النه اذا تم تجريد كوردستان منها فان‬ ‫المناطق الجبلية تبقى لها‪ ،‬وهى ذات قيمة اقتصادية‬

‫قليلة‪ ،‬اما بالنسبة الى مناطق العراق االخ��رى فان‬ ‫اضافة گرمیان لها فان ذلك سوف يضيف اراضى‬ ‫زراعية اخرى اليها ودون الحاجة الى القيام بانشاء‬ ‫المبازل المكلفة‪ ،‬وعند تحديد منطقة گرمیان فاننا‬ ‫نجد ان راى االستاذ محمد كلهورى هو االق��رب الى‬ ‫الواقع من غيره‪ ،‬علما انه لم يضيف االماكن الكوردية‬ ‫الفيلية بالكامل الى اقليم كوردستان العراق‪ ،‬لذلك فان‬ ‫الكورد كانوا ياملون ومنذ بداية سقوط النظام الى‬ ‫اع��ادة تقسيم العراق بين العرب والكورد مجددا اال‬ ‫انه مع االسف لم يحصل ذلك‪ ،‬وتداول الكورد خريطة‬ ‫كوردستان من وجهة النظر العربية التى التخدم بل ذهب‬ ‫بعض الكورد الى ابعد من ذلك فقد قالوا اى مكان‬ ‫يسكنه العرب يفضل تركه لهم وبهذا يعنى التخلى عن‬ ‫مدينة اربيل العاصمة لهم‪ ،‬وكاننا لم نفعل شيئا خالل‬ ‫الحروب االخيرة او كان دماء ابناء كوردستان ذهبت‬ ‫باثمان بخسة القيمة لها تذكر‪ ،‬ان مناطق گرمسیر‬ ‫هى جزء عزيز من كوردستان وال يوجد الكورد فى‬ ‫مناطق عربية‪ ،‬بل هم موجودون داخل كوردستان وفى‬ ‫منطقة گرمسیر تحديدا‪ ،‬اما الوجود الكوردي داخل‬ ‫المناطق العربية فهو المعروف فى البصرة او العمارة‬ ‫او الديوانية‪0000‬الخ‪ ،‬اما بالنسبة الى الوجود الكوردى‬ ‫فى منطقة گرمسیر فانه وج��ود تاريخى‪ /‬جغرافى‬ ‫موغل فى القدم‪ ،‬واليمكن التنازل عنها باى شكل‬ ‫او اسلوب من االساليب‪ ،‬ومنطقة گرمسیر مناطق‬ ‫متالصقة مع بعضها البعض واليمكن ان يفصل بعضها‬ ‫عن البعض االخر‪ ،‬فمناطق مثل (قلعة سكر والكميت)‬ ‫تعتبر ح��دودا جنوبية القليم كوردستان العراق‪ ،‬كما‬ ‫ان مدن مثل خانقين وكفرى وخسرواباد وجلوالء هى‬ ‫امتداداتها الشمالية‪ ،‬يضاف الى ذلك فان المنطقة‬ ‫عبارة عن اقليم جغرافى متصل من االراضى الزراعية‬ ‫المهة‪ ،‬التى لو اضيفت الى كوردستان العراق فانها‬ ‫سوف تضيف قوة جديدة لالقليم‪0‬‬

‫گۆڤارى موساسير ‪149‬‬

‫اإليزيدية والطقوس الدوموزية‬

‫هوشنگ بروكا‬

‫فاتحة‬ ‫إن تاريخ الدين ‪ -‬أي دين ‪ -‬هو في النهاية تأريخ‬ ‫لوقائع قدسية كانت في البدء‪ .‬هو تاريخ يشدنا إلى‬ ‫(البدايات)‪ :‬بداية كل شيء‪ ،‬بدايات العدم والوجود‬ ‫على حد سواء‪ .‬هو تاريخ (كلي القدرة)‪ ،‬مفتوح على‬ ‫االحتماالت كافة‪ ،‬ألن��ه (صحيح)‪ .‬وعليه يتأسس‬ ‫المقدس‪ ،‬في مكان وزم��ان مقدسين‪ .‬تاريخ الدين‪/‬‬ ‫تاريخ اآللهة‪ ،‬حسب ميرتشا إلياده‪،‬‬ ‫(‪ )...‬هو التاريخ (الصادق) الذي (ال غبار عليه)‬ ‫ألنه تاريخ يتحدث عن أصل العالم‪ .‬أما الفاعلون فيه‬ ‫فهم كائنات إلهية‪ ،‬وكائنات فائقة الطبيعة‪ ،‬وموجودات‬ ‫سماوية أو فلكية‪ .‬لذا ففي التواريخ (الصادقة) نرى‬ ‫أنفسنا أمام المقدس وفائق الطبيعة‪ .‬وعلى النقيض من‬ ‫ذلك‪ ،‬نكون في التواريخ (الكاذبة) أمام محتوى دنيوي‬ ‫(‪)1‬‬ ‫وأمام مضامين مستمدة من مجرى الحياة العادية‪.‬‬ ‫ف��ال��ت��اري��خ ال��دي��ن��ي (ال��ك��ل��ي ال���ق���درة)‪( ،‬ال���ص���ادق)‬ ‫‪150‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫و(الصحيح)‪ ،‬تاريخ يتخذ من األك��وان الميثولوجية‬ ‫جغرافية لتسطير امتداداته‪ ،‬ومن األسطورة مادة لـ)‬ ‫سوپرمنة)(‪ )2‬وقائعه‪ .‬بذا يكون الموقف (اإليماني) من‬ ‫الشيء هو‪ ،‬في النهاية‪ ،‬محاولة للعيش في لحظاته‪.‬‬ ‫وما تقرب اإلنسان من آلهته إال محاولة لـ)تحيين)‬ ‫‪ actualize‬تلك األزمان المقدسة والتواريخ (الصادقة)‬ ‫التي عاشتها؛ في عبارة أخرى‪ ،‬هي محاولة لـ(عصرنة)‬ ‫تاريخ اآللهة كي يؤسس عليه تاريخه هو‪:‬‬ ‫إن اإلنسان‪ ،‬إذ يحين التاريخ المقدس ويحاكي المسلك‬ ‫اإللهي‪ ،‬يقيم ويبقى بالقرب من اآللهة‪ ،‬أي في الحقيقي‬ ‫وذي المعنى‪ )...( .‬فاإلنسان الديني‪ ،‬مهما كان‬ ‫السياق التاريخي ال��ذي يغرق فيه‪ ،‬يؤمن دائما بأن‬ ‫حقيقة مطلقة موجودة دائما‪ ،‬وأعني بها المقدس الذي‬ ‫يخترق هذا العالم ويتجلى فيه في نفس الوقت؛ وهو‬ ‫لهذا السبب يقدس العالم ويعترف به حقيقيا‪ .‬فهو‬ ‫يؤمن أن للحياة أصال مقدسا‪ ،‬وأن الوجود البشري‬

‫يحرك جميع قواها الكامنة بمقدار ما هو وجود ديني‪،‬‬ ‫(‪)3‬‬ ‫أي‪ :‬المشاركة في (الحقيقة)‪.‬‬ ‫إن ال��دي��ن ليس م��ج��رد عقائد وط��ق��وس وحكايات‬ ‫‪ legends‬وأكوان (خرافية) (بمعناها السلبي)‪ ،‬إنما‬ ‫هو أشمل من ذلك بكثير‪ .‬لهذا فإن ما يتحقق منه‬ ‫م��ؤرخ األدي���ان‪ )...( ،‬حين يضع نفسه في منظور‬ ‫اإلنسان الديني الذي ينتسب إلى المجتمعات القديمة‪،‬‬ ‫هو أن العالم موجود ألن اآللهة خلقته‪ ،‬وأن وجود العالم‬ ‫نفسه (يعني) شيئا ما‪ .‬فالعالم ليس أخرس وال كثيفا‪،‬‬ ‫ليس شيئا جامدا‪ ،‬ال هدف له أو معنى‪ .‬عند اإلنسان‬ ‫(‪)4‬‬ ‫الديني‪ ،‬الكون (يعيش) و(ينطق)‪.‬‬ ‫فمن مهمة دارس األديان‪ ،‬قبل كل شيء‪ ،‬استنطاق ذاك‬ ‫الكون الذي (يعيش) و(ينطق)‪ ،‬دغدغة تلك األكوان‬ ‫الميثولوجية ومالمستها‪ ،‬عله يكشف لنا عن حدود‬ ‫العالقة بين التاريخ (المؤله) (تاريخ اآللهة) والتاريخ‬ ‫(المؤنسن) (تاريخ اإلنسان)‪.‬‬ ‫ف��ي ه��ذا البحث‪ ،‬س��وف نتناول اإلي��زي��دي��ة نموذجا‪،‬‬ ‫وذل��ك بتسليط عدسة البحث على واح��دة من أكثر‬ ‫القضايا واألفكار إثارة للجدل والنقاش‪ ،‬في أوساط‬ ‫العامة والمثقفين على حد س��واء‪ :‬فكرة طاووسي‬ ‫ملك‪ ،‬بخلفياتها الميثولوجية والتاريخية واإلتيولوجية‬ ‫(الخاصة بعلم دراسة األسباب والبدايات)‪ .‬وسوف نحاول‬ ‫البحث في كنه الفكرة وتحليلها في إطار نظرية (الرمز‬ ‫ األسطورة) والتثاقف الميثي بين اإليزيدية‪ ،‬ككون‬‫سوسيوميثولوجي‪ ،‬وبين األك��وان السوسيوميثولوجية‬ ‫(‪)5‬‬ ‫األخرى‪.‬‬ ‫آثرت التنظير رمزيا واتخذته منهجا في هذه الدراسة‬ ‫ألن الرمز ال يجعل العالم (منفتحا) وحسب‪ ،‬بل يعين‬ ‫اإلنسان الديني أيضا على بلوغ ما هو كوني‪:‬‬ ‫بفضل الرموز يخرج اإلنسان من وضعه الخاص وينفتح‬ ‫على العمومي والكوني‪ .‬والرموز توقظ الخبرة وتجعل‬ ‫(‪)6‬‬ ‫منها فعال روحيا‪ ،‬بالمفهوم الميتافيزيقي للعالم‪.‬‬ ‫إن هدف هذه الدراسة‪ ،‬في المقام األول‪ ،‬هو تأصيل‬ ‫الفكرة (الطاووس ملكية)‪ ،‬وذلك باتخاذ المرحلة ما‬ ‫قبل العدوية – الشيخادية جغرافية لتحركها‪ ،‬ألنها‬ ‫(‪)7‬‬ ‫المرحلة األكثر أصالة وتجسيدا لروح اإليزيدية‪.‬‬

‫(طاووسي ملك)‪ :‬الوجه اآلخر لأللوهة الكونية الشمولية‬ ‫إن الدراسات والبحوث التي تناولت شخصية طاووسي‬ ‫ملك الالهوتية في الميثولوجيا اإليزيدية‪ ،‬من منطلق‬ ‫سامي‪ ،‬باعتباره مالكا للشر المتمرد على أمر الله‬ ‫ومشيئته‪ ،‬إنما هي دراس���ات تتنافى وحقيقة هذه‬ ‫الديانة ورؤيتها الفلسفية والالهوتية لثنائية الخير‬ ‫والشر الكونيين‪ .‬فطاووسي ملك‪ ،‬حسب الميثولوجيا‬ ‫اإليزيدية‪ ،‬مخلوق من نور الله وسره العزيز؛ هو الوجه‬ ‫اآلخر لأللوهة‪ ،‬بل هو اسم من أسماء الله الحسنى‪:‬‬ ‫رب‪ ،‬ملك الملك الكريم‪.‬‬ ‫ملك العرش العظيم‪.‬‬ ‫رب قديم منذ األزل‪.‬‬ ‫رب‪ ،‬قدس األقداس‪،‬‬ ‫لك المديح والثناء‪.‬‬ ‫رب‪ ،‬كل الجهات‬ ‫تؤدي إليك‪،‬‬ ‫(‪)8‬‬ ‫يا رب العالمين‪.‬‬ ‫إن هذه السبقات تؤكد في جالء تداخل سيماء شخصية‬ ‫خوه دي (اإلله) مع سيماء شخصية طاووسي ملك إلى‬ ‫درجة الحلول والتماهي‪ .‬ففي الوقت ذاته الذي ينظر‬ ‫إلى طاووسي ملك الهوتيا على أنه ذاته في مستوى‪،‬‬ ‫ينظر إليه على أنه اآلخر‪ /‬الله (خوه دی) أيضا في‬ ‫مستوى ثان‪ .‬وعلى الرغم من أن السبقات المار ذكرها‬ ‫هي مقاطع من (قه‌ولی طاوسی مه‌له‌ك) ((دع��اء‬ ‫طاووس ملك))‪ ،‬إذ يبدو فيه هذا اإلله على أنه ذاته‬ ‫في مستواه األول‪ ،‬فإن المالمح التي يستقرئها القارئ‬ ‫من بين ثنايا النص ودهاليزه هي مالمح اإلله الراجح‬ ‫في مستواه الثاني‪ ،‬أي مالمح طاووسي ملك في‬ ‫كونه الله ذاته (خوه دي)‪ .‬لهذا يصعب على اإليزيدي‬ ‫الفصل بين حدود إيمانه بالله وحدود إيمانه بطاووسي‬ ‫ملك‪ :‬فالتعالق الميثي بين شخصية الله وشخصية‬ ‫طاووسي ملك في وعي اإليزيدي له مرجعيته الالهوتية‬ ‫واإلتيولوجية الضاربة في أعماق التاريخ واألسطورة‬ ‫على حد سواء‪.‬‬ ‫إن األدي��ان السامية‪ ،‬وقبلها الزرادشتية‪ ،‬تنظر إلى‬ ‫اإلله باعتباره مصدرا للخير المطلق فقط؛ أما الشر‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪151‬‬

‫(النسبي) فيأتيه من الخارج ‪ -‬العدو‪ .‬لذا فاإلله‬ ‫السامي والزرادشتي إله محض إيجابي‪ :‬إيجابي في‬ ‫خيره‪ ،‬وإيجابي في صراعه مع اآلخر‪ /‬الشر‪ /‬العدو‪ ،‬ألن‬ ‫النصر سيكون حليفه في النهاية‪ ،‬مما يستوجب عبادة‬ ‫إيجابية من (الداخل) المؤمن‪ ،‬وبالتالي‪ ،‬التقرب منه‪،‬‬ ‫باعتباره إلها للخير فقط‪ ،‬ضد قوى الشر الخارجة عن‬ ‫إرادته‪.‬‬ ‫وإن فكرتي الخير وال��ش��ر الكونيتين ل��دى اليهود‪،‬‬ ‫باعتبارهم آب��اء للفكر الديني السامي‪ ،‬لم تتبلورا‪،‬‬ ‫في رأي��ي‪ ،‬كقوتين متمثلتين في إلهين منفصلين‬ ‫ومتصارعين ‪ -‬إله للخير وإله للشر ‪ -‬إال بعد فترة‬ ‫السبي البابلي (‪ 587‬ق م) وتأثر الفكر اليهودي‬ ‫باألفكار الزرادشتية المتأسسة على ذاك الصراع‪ ،‬التي‬ ‫سرعان ما استسيغت في بابل وسائر اإلمبراطورية‬ ‫الفارسية آن��ذاك‪ ،‬فأصبح ال��رب وإبليس عند اليهود‬ ‫نظيرين لـأهورامزدا وأهريمان (إنكرامانيو)‪ ،‬ليتحول‬ ‫الرب التوراتي الحقا من إله خاص باليهود إلى إله‬ ‫عام للبشر كافة‪.‬‬ ‫في البدء‪ ،‬لم يحل الله في إنسان أو يتجسد فيه‪ ،‬بل‬ ‫كان موجودا في الشيء الذي تقدسه العقيدة‪ ،‬وليس‬ ‫في كل شيء‪ .‬وهذا يعني أن (الله) لم يكن قد تبلور‬ ‫‪152‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫عند بني إسرائيل كمفهوم واقعي باعتباره موجودا في‬ ‫كل شيء‪ ،‬وإنما يتحقق فعله في اللحظة اإلبداعية‪:‬‬ ‫يفرح فيثيب‪ ،‬يغضب فيبطش؛ هو الحامي والمدافع‬ ‫والمناصر لبني إسرائيل‪ .‬وقد اعتبر (الله) بمرور الزمن‬ ‫مصدرا لكل شيء‪ :‬فهو مصدر الخير والشر‪ ،‬إله الظالم‬ ‫(‪)9‬‬ ‫وإله النور‪ ،‬إله الحب والفرح وإله الدمار والخراب‪.‬‬ ‫إن ظهور الشر وتبلوره في الفكر الديني كقوة أو‬ ‫كإله سلبي مستقل‪ ،‬قائم بذاته‪ ،‬أم��ام جبروت خير‬ ‫اإلله اإليجابي هو من مفرزات الصراع التاريخي المرير‬ ‫بين اآللهة القمرية ‪ -‬األنثوية وبين اآللهة الشمسية‬ ‫ الذكرية؛ وبالتالي‪ ،‬فإن بدايات الحضارة الرجولية ‪-‬‬‫الذكورية تبدأ حين تسلم الرجل ‪ -‬الذكر‪ ،‬كإله شمسي‪،‬‬ ‫زمام األمور‪ .‬يقول فراس السواح‪:‬‬ ‫عندما انهارت الديانات العشتارية (القمرية) وارتفع على‬ ‫أنقاضها آلهة الشمس الذكور‪ ،‬فاحتكروا وجه األلوهة‬ ‫األبيض ورموا بوجهها األسود إلى األبالسة والشياطين‪،‬‬ ‫تحللت صورة عشتار السوداء الجليلة وتفتتت إلى صور‬ ‫مبعثرة مبتذلة يلوكها الخيال الشعبي ويعجنها على‬ ‫طريقة الحكايات الفولكلورية‪ :‬ففي الغرب هي الساحرة‬ ‫العجوز الشمطاء التي تركب عصا المقشة طائرة في‬ ‫الهواء؛ وفي بالدنا هي (النهالة) مصاصة الدماء‪،‬‬ ‫وهي السماوية خاطفة األطفال‪ ،‬وهي‪( ...‬الغولة) آكلة‬ ‫البشر التي احتفظت بلقب (األم)‪ ،‬حيث يشير إليها‬ ‫(‪)10‬‬ ‫الناس دوما على أنها‪( ...‬أمنا الغولة)!‬ ‫أما اإلله اإليزيدي الجدير بالعبادة فهو إله كلي القدرة‬ ‫في خيره وشره‪ .‬وبمثل ما هو خير‪ ،‬هو شرير أيضا‪ .‬هو‬ ‫مصدر كل شيء‪ ،‬وال شيء خارج إرادته‪ :‬إرادته على‬ ‫فعل الخير هي تماما كإرادته على فعل الشر‪ .‬لذا فإن‬ ‫تقرب اإليزيدي إلى إلهه‪ ،‬وبالتالي‪ ،‬توسله إليه‪ ،‬يحمل‬ ‫في طياته إيمانية بثنائية الخير والشر المتجسدة في‬ ‫ذات الله (خوه دي) الواحدة‪ .‬وقد عبر الشيخ عدي بن‬ ‫مسافر عن هذه الثنوية بصريح العبارة في قوله‪:‬‬ ‫لو كان الشر بغير إرادة الله لكان عاجزا‪ .‬وال يكون‬ ‫العاجز إلها‪ ،‬ألنه ال يجوز أن يكون في داره ما ال‬ ‫(‪)11‬‬ ‫يريده‪ ،‬كما ال يجوز أن يكون فيها ما ال يعلم به‪.‬‬ ‫كما أننا نستطيع ق��راءة مالمح وسيماء ه��ذا اإلله‬

‫الثنوي في األدب الشفاهي اإليزيدي‪( :‬إلهي‪ ،‬ارزقنا‬ ‫بالخير‪ ،‬ونجنا من الشر)‪ ،‬أو (الخير والشر كالهما‬ ‫ينبعان من باب الله)‪ .‬واالستحالف بين اإليزيديين‬ ‫يكون بإله لليل ‪ -‬الظالم في الوقت ذاته الذي هو إله‬ ‫للنهار ‪ -‬النور‪ .‬بهذا يكون اإلله اإليزيدي هو اإلله الذي‬ ‫قدرته على إمكان الخير كقدرته على إمكان الشر‪ :‬هو‬ ‫المبتدأ والمنتهى‪.‬‬ ‫إن فكرة عبادة اإلله الكوني الشمولي‪ ،‬بوجهيه األسود‬ ‫واألبيض‪ ،‬األهريماني واألهورامزدي‪ ،‬هي فكرة قديمة‬ ‫جدا وأصيلة في الفكر الديني‪ .‬فدين اإلنسان البدائي‬ ‫كان دينا متمركزا حول مدار إله كامل في صورته وفي‬ ‫قدرته‪ ،‬إله مطلق في شره وفي خيره‪ .‬وإن الجغرافيا‬ ‫اإللهية ف��ي منظور اإلن��س��ان البدائي ه��ي جغرافيا‬ ‫كوسموغونية–كوسمولوجية ال تعرف الحدود بين الخير‬ ‫والشر‪ ،‬بين إله أبيض وآخر أسود‪ ،‬ألوهة مظلمة وأخرى‬ ‫منيرة؛ فالخير والشر‪ ،‬األبيض واألسود‪ ،‬النور والظالم‪،‬‬ ‫كلها توائم أزلية متجسدة في الذات اإللهية الواحدة‪.‬‬ ‫يقول السواح‪:‬‬ ‫إن اإلله الكوني الشمولي‪ ،‬عندما ال يجرد من نفسه‬ ‫ظال له يحمله مسؤولية الموت وشرور الحياة‪ ،‬ال بد‬ ‫له من اإلمساك بخيوط القوتين الكونيتين بذراعيه‬ ‫االثنتين‪ :‬فباليمنى يمسك قوة الحياة والخير‪ ،‬وباليسرى‬ ‫قوة الموت والشر‪ .‬وهنا تغدو مسألة استرضاء وجه‬ ‫اإلل��ه األبيض واتقاء غضب وجهه األس��ود الموضوع‬ ‫األساسي للعبادة والطقوس‪ .‬من هنا نستطيع أن نفهم‬ ‫الخصيصتين المتناقضتين لألم الكبرى للعصر الحجري‪،‬‬ ‫أول إله شمولي عبده اإلنسان‪ ،‬كما نستطيع أن نفهم‬ ‫استمرار هاتين الخصيصتين في وريثات األم الكبرى‪.‬‬ ‫(‪)12‬‬

‫ويؤكد السواح ذلك بقوله أيضا‪:‬‬ ‫وقد عبر إنسان العصر الحجري الحديث عن وجهي‬ ‫عشتار (اإللهة األم) المظلم والمنير بأن مثلها في‬ ‫هيئة م��زدوج��ة‪ .‬ففي معابد شتال حيوك نجد األم‬ ‫الكبرى في بعض المنحوتات الجدارية وقد ازدوجت في‬ ‫شكلين اثنين متطابقين يولد منها اإلله االبن ‪ -‬الثور؛‬ ‫وهذان الشكالن ليسا تعبيرا عن إلهتين منفصلتين‪،‬‬

‫بل هما تعبير عن اإللهة الواحدة للعصر النيوليثي ذات‬ ‫(‪)13‬‬ ‫الوجهين‪ :‬وجه تديره نحو الحياة وآخر نحو الموت‪.‬‬ ‫إن ثنائية الخير والشر المتجسدة في ذات اإلله–اآللهة‬ ‫الواحدة لم تكن في البدء‪ ،‬على المستوى اإليماني‪،‬‬ ‫ثنوية انحيازية لصالح اإلله في وجهه األبيض ضد اإلله‬ ‫في وجهه األسود‪ ،‬وإنما كان اإلله معبودا في كليته‪:‬‬ ‫بوجهه األكمل وصورته المثلى‪ ،‬أي باعتباره خيرا وشرا‬ ‫على حد سواء‪ .‬ولكن (‪ )...‬صورة اإلله األسود قد‬ ‫بدأت تزداد قتامة وتنفصل عن صورة اإلله األبيض‪،‬‬ ‫حتى زالت عنها صفة األلوهة‪ ،‬متحولة إلى نقيضها‪.‬‬ ‫ذلك أن التركيز المتزايد على الوجه المضيء للقوة‬ ‫اإللهية واستبعاد وجهها األسود قد أدى بالضرورة إلى‬ ‫ظهور الشيطان مرافقا للرحمن‪ ،‬وقام كل إله أبيض‬ ‫(‪)14‬‬ ‫بابتكار شيطانه األسود‪ ،‬فحمله شرور العالم‪.‬‬ ‫على الرغم من أن اإليزيدية قد بحثت ودرست‪ ،‬على‬ ‫مستوى (اآلخ���ر)‪ ،‬بوصفها (دي��ن الشيطان) و(دي��ن‬ ‫الشرك بالله)‪ ،‬إلى ما هنالك من دعاوى مغرضة‪ ،‬إال‬ ‫أن حقيقة هذه الديانة ونصوصها الميثية تجعلنا أمام‬ ‫لوحة مغايرة تماما‪ :‬فاإلله اإليزيدي خوه دي‪ /‬طاووسي‬ ‫ملك هو إله كوني شمولي‪ :‬شمولي في خيره وشره‪،‬‬ ‫في نوره وظالمه‪ ،‬في بياضه وسواده‪ ،‬وال توجد على‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪153‬‬

‫اإلطالق إرادة تعلو إرادته؛ لذا فهو لم يخلق شيطانه‬ ‫بذاته‪ ،‬بل هو بدعة واختالق من (اآلخر)‪ .‬إن جغرافية‬ ‫األلوهة اإليزيدية ال تعرف للشيطان (إبليس‪ ،‬بعلزبول‪،‬‬ ‫بعل) مكانا لها؛ وهي مصطلحات مبتدعة ومختلقة‪،‬‬ ‫وبالتالي‪ ،‬غريبة كل الغرابة عن القاموس اإليزيدي‪.‬‬ ‫إن اإلل��ه اإلي��زي��دي على المستوى اإلتيوميثولوجي‪،‬‬ ‫في رأي��ي‪ ،‬هو امتداد لإلله‪/‬اإللهة الكوسموغوني‪/‬‬ ‫الكوسموغونية‪ ،‬األول‪ /‬األول��ى‪ ،‬حين لم يكن بمقدور‬ ‫الشر إعالن انفصاله كجزء متمرد على األلوهة بصفتها‬ ‫وح��دة شمولية كونية‪ .‬فـإنانا السومرية كانت سيدة‬ ‫للسماوات والعالم النوراني وسيدة لعالم الموت وظلمات‬ ‫العالم السفلي‪ .‬وقد تكررت هذه األلوهية المزدوجة في‬ ‫شخصية عشتار البابلية التي (‪ )...‬تظهرها األساطير‬ ‫تارة ابنة لسن‪ ،‬إله القمر‪ ،‬وتارة ابنة آلنو إله السماء‪.‬‬ ‫فكابنة آلنو‪ ،‬كانت عشتار إلهة للخصب والحب ومتع‬ ‫الحياة‪ ،‬وكابنة لسن‪ ،‬القمر‪ ،‬حاكم الليل‪ ،‬كانت إلهة‬ ‫(‪)15‬‬ ‫للدمار وسيدة للحروب والمعارك‪.‬‬ ‫فكأن هذه األلوهية ذات الطابع األمومي ‪ -‬األنثوي‬ ‫الصرف لم يكن في اإلمكان أن تستمر في سطوتها إلى‬ ‫ما ال نهاية‪ ،‬ألن اآلخر‪ ،‬الذي هو الذكر‪ ،‬فكر أيضا في‬ ‫نيل نصيبه منها‪ ،‬وبالتالي‪ ،‬المشاركة في صنع التاريخ‬ ‫األلوهي القداسوي‪ .‬لهذا كان ال بد من بروز االبن‪ ،‬كإله‬ ‫ذكوري ناشئ‪ ،‬إلى جانب أمه‪ ،‬كإلهة كونية شمولية‪.‬‬ ‫إن روح العالم في األساس قائمة على مبدأ الشيء‬ ‫وضده‪:‬‬ ‫(‪ )...‬ذلك المبدأ الذي أطلق عليه الفكر الصيني‬ ‫القديم اسم الـين (المبدأ السالب‪ ،‬وينتمي إليه كل من‬ ‫القمر واألنثى)‪ ،‬ويقابله الـينغ‪ ،‬المبدأ الموجب الذي‬ ‫ينتمي إليه كل من الشمس والذكر‪ .‬من تفاعل هاتين‬ ‫القوتين المتكافئتين تستمر حركة العالم ومكوناته‬ ‫التي تتداخل فيها القوتان‪ ،‬فتتعادالن أحيانا‪ ،‬وتغلب‬ ‫(‪)16‬‬ ‫إحداهما أحيانا‪ ،‬دون أن تلغي الواحدة نظيرتها‪.‬‬ ‫إن الميثولوجيا البابلية والسومرية هي الميثولوجيا‬ ‫األكثر تعبيرا عن حالة الالحرب والالسلم هذه‪ .‬فعلى‬ ‫الرغم من انتصاب دوموزي‪/‬تموز‪ ،‬كإله ذكوري ناشئ‪،‬‬ ‫إلها ابنا حينا وإلها عاشقا أحيانا أخرى في حضرة‬ ‫‪154‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫األلوهة الكونية الشمولية إنانا‪ /‬عشتار‪ ،‬فإن حالة‬ ‫التوازن بين القطبين اإللهيين ‪ -‬القطب الذكوري‪ /‬الـينغ‬ ‫والقطب األن��وث��ي‪ /‬الـين ‪ -‬ظلت قائمة حتى مراحل‬ ‫متأخرة من األسطورة‪ .‬يقول السواح‪:‬‬ ‫ففي شكلها األقدم كانت عشتار روحا للنبات‪ ،‬تقضي‬ ‫جزءا من السنة في باطن األرض‪ ،‬وجزأها اآلخر في نسغ‬ ‫الحياة النباتية‪ ،‬إلهة مزدوجة تمثل العالمين وتنتقل‬ ‫بينهما‪ ،‬دون أن تفقد بانتقالها إلى واحد تأثيرها على‬ ‫اآلخ��ر‪ .‬وعندما أخذت بالخروج من مملكة الطبيعة‬ ‫والتحول تدريجيا إلى سيدة لها‪ ،‬بدأت صورتها المزدوجة‬ ‫باالنقسام‪ ،‬وظهرت بدال عنها صورة األم واالبنة‪ ،‬حيث‬ ‫تابعت األم مسيرتها نحو األعلى‪ ،‬لتأخذ مكانها أخيرا‬ ‫بين آلهة السماء‪ ،‬وتركت ابنتها حبيسة الحياة الطبيعية‬ ‫ودورة اإلنبات السنوية‪ .‬إال أن هذا االنقسام لم يتم‬ ‫تكريسه نهائيا‪ ،‬وبقيت األم ديمترا واالبنة پرسفوني‪،‬‬ ‫في المستويات السرانية لألسطورة‪ ،‬اثنتين في واحدة‬ ‫وواحدة في اثنتين‪ .‬أما في الميثولوجيا التي لم يقيض‬ ‫لها أن تتابع خط تطورها األمومي‪ ،‬فقد تحول شق‬ ‫عشتار اآلخر إلى ابن أسلمته إلى دورة الطبيعة وتابعت‬ ‫مسيرتها مع آلهة الذكور نحو األعلى‪ .‬إال أنها هنا‬ ‫أيضا قد بقيت متحدة معه عند المستويات السرانية‬ ‫لألسطورة‪ ،‬وبقي تموز‪ ،‬شقها اآلخر وجانبها الذكري‬ ‫(‪)17‬‬ ‫الكامن‪ ،‬معكوسا نحو الخارج‪.‬‬ ‫ما يهمنا هنا هو تقري الوجه (العشتاري)‪ ،‬بمالمحه‬ ‫الذكورية ‪ -‬التموزية‪ ،‬في كل من األسطورتين السومرية‬ ‫والبابلية‪ ،‬ومن بعد مقارنته مع الوجه ذاته بمالمحه‬ ‫الطاووس ملكية في األسطورة اإليزيدية‪.‬‬ ‫إن فرضية هذا البحث قائمة على أس��اس االعتقاد‬ ‫بالتعالق اإلتيوميثولوجي بين النص الرافدي‪ ،‬باعتباره‬ ‫نصا سابقا‪ ،‬وبين النص الميثي اإليزيدي‪ ،‬باعتباره نصا‬ ‫الحقا‪ .‬وسوف تحاول هذه الدراسة الكشف عن خيوط‬ ‫ومفاصل التعالق بين هذين النصين‪ ،‬السابق والالحق‪،‬‬ ‫لنستشف في النهاية كيف أن طاووسي ملك اإليزيدي‬ ‫(الوجه اآلخر لأللوهة الكونية الشمولية‪ ،‬الله‪ ،‬خوه دي)‬ ‫هو نفسه دوموزي‪ /‬تموز الرافدي (الوجه اآلخر إلينانا‬ ‫أو عشتار‪ ،‬اإللهة الكونية األم)‪.‬‬

‫طاووسي ملك‪ /‬تموز‪ :‬اإلله اإليزيدي األكبر‪.‬‬ ‫األسطورة‪ ،‬على مر الزمن‪ ،‬هي (تحول في التحول)‪.‬‬ ‫وحسب كلود ليفي شتراوس‪ ،‬فإن (‪ )...‬هذه التحوالت‬ ‫التي تحصل بين رواية لألسطورة الواحدة وأخرى‪ ،‬أو‬ ‫من أسطورة إلى أسطورة أخرى‪ ،‬أو من مجتمع إلى‬ ‫آخر بالنسبة إلى األساطير نفسها أو بالنسبة ألساطير‬ ‫مختلفة‪ ،‬تؤثر على هيكلية األسطورة‪ ،‬حينا‪ ،‬أو على‬ ‫(ك��وده��ا) (الشيفرة)‪ ،‬حينا آخ��ر‪ ،‬أو على المرسال‬ ‫المقصود منها‪ ،‬حينا ثالثا‪ .‬لكن هذه التأثيرات ال‬ ‫تحول دون بقاء األسطورة أسطورة‪ .‬فهي تراعي بذلك‬ ‫ما يمكن تسميته بـ)مبدأ انحفاظ المادة األسطورية)؛‬ ‫وهو مبدأ يعمل على أن يكون من الممكن دائما أن‬ ‫(‪)18‬‬ ‫تنشأ عن كل أسطورة أسطورة أخرى‪.‬‬ ‫واألسطورة التي ستحاول هذه الدراسة االشتغال عليها‬ ‫هي أسطورة الصعود والهبوط الدوموزية‪ /‬الطاووس‬ ‫ملكية‪ ،‬في مستواها الثاني كنص الحق‪ ،‬التي تشكل‬ ‫واحدة من أبرز حلقات تمفصل الفكر الميثي الرافدي‪،‬‬ ‫بنكهته السومرية‪ ،‬مع الفكر الميثي اإليزيدي‪.‬‬ ‫يقول صموئيل هووك‪:‬‬ ‫(دوموزي) هو الشكل السومري لالسم األشيع‪ :‬تموز؛‬ ‫بينما (إنانا) هي المرادف السومري لعشتار السامية‪،‬‬ ‫ملكة السماوات‪ .‬دوموزي هو النموذج األصلي آللهة‬ ‫النبت كافة‪ ،‬الذين يموتون ويبعثون ثانية مع انبعاث‬

‫النبت في الربيع‪.‬‬ ‫إن ثنائية الموت واالنبعاث‪ ،‬التي تتكرر في شخصية‬ ‫دوموزي‪/‬تموز كل سنة‪ ،‬هي تمثيل قدسي طقوسي‬ ‫للثنائية الفصلية ربيع‪/‬خريف‪ .‬وب��ذا تكون األسطورة‬ ‫الدوموزية ترجمة لشعورية قوية ومبكرة بوحدة الثالوث‬ ‫الكوسمولوجي‪ :‬الكون ‪ -‬الطبيعة ‪ -‬اإلن��س��ان؛ وهي‬ ‫محاولة إنسية للحلول في ما هو ف��وق بشري‪ ،‬أي‬ ‫بمعنى القفز من ذاته كفيزيقا إلى اآلخر‪ /‬اإلله‪ ،‬ككون‬ ‫ميتافيزيقي‪ ،‬ومشاركة الطبيعة أفراحها وأتراحها في‬ ‫هستيريا قداسوية‪ .‬فالسنة الرافدية كانت عبارة عن‬ ‫فصلين فقط‪ :‬ربيع‪ ،‬الفصل األخضر‪ ،‬جهة اإلخصاب‬ ‫واإلن���ب���ات‪ ،‬وخ��ري��ف‪ ،‬الفصل األص��ف��ر‪ ،‬جهة الموت‬ ‫والعذابات‪ .‬وما أسطورة الصعود والهبوط الدوموزية‬ ‫التي اتخذت من هذه الثنائية الفصلية متنا لمادتها‬ ‫األسطورية إال محاكاة بشرية للما فوق بشري‪ ،‬استعدادا‬ ‫لعبور مقدس من الظهورات الطبيعية إلى الظهورات‬ ‫اإللهية في أقدس تجلياتها‪ .‬وعلى حد قول ميرتشا‬ ‫إلياده‪ ،‬فإن (الطبيعة)‪ ،‬في نظر من لديهم خبرة دينية‪،‬‬ ‫(كلها قابلة ألن تتجلى بوصفها قدسية كونية)‪ )20(.‬إن‬ ‫دورة حياة القمح‪ ،‬مثال‪ ،‬على حد ما يستنتج فراس‬ ‫السواح‪ )...( ،‬ليست سوى دورة حياة اآللهة التي‬ ‫تقضي جزءا من السنة في العالم السفلي وجزءا في‬ ‫العالم األعلى‪ .‬وجملة األعمال الزراعية التي يقوم بها‬ ‫(‪)19‬‬

‫گۆڤارى موساسير ‪155‬‬

‫اإلنسان‪ ،‬من حصاد وحرث وب��ذار وما إليها‪ ،‬ليست‬ ‫أعماال دنيوية‪ ،‬بل طقوس دينية مقدسة يمارسها على‬ ‫هامش الدراما اإللهي الكوني‪ ،‬مساعدة لروح الطبيعة‬ ‫على إتمام دورتها السنوية والعودة مجددا في الربيع‬ ‫لتهبه غذاء عام آخر‪ .‬فإذا كانت روح الطبيعة واإلنبات‬ ‫في الماضي تغيب في باطن األرض ثم تعود دون تدخل‬ ‫من أحد‪ ،‬فإن روح القمح والحبوب تتطلب مساهمة‬ ‫من اإلنسان وتدخال من خالل عمله المقدس وطقوسه‬ ‫(‪)21‬‬ ‫وصلواته‪.‬‬ ‫فالفعل (الدنيوي)‪ ،‬وكل ما يقوم به اإلنسان على‬ ‫المستوى الحياتي‪ ،‬ما هو إال تكرار ألفعال اآللهة التي‬ ‫قامت بها في (زمن البدايات)‪ .‬فكما تقول الحكمة‬ ‫الهندية‪( :‬كما فعلت اآللهة كذلك يفعل البشر) تكررت‬ ‫هذه الحكمة على لسان السيد المسيح أيضا حين قال‪:‬‬ ‫(الحق الحق أقول لكم‪ :‬من يؤمن بي فاألعمال التي‬ ‫أعملها يعملها هو أيضا‪ ،‬ويعمل أعظم منها‪ ،‬ألني‬ ‫(‪)22‬‬ ‫ماض إلى أبي‪).‬‬ ‫وإذا كانت دورة اإلنبات وحياة الطبيعة‪ ،‬في تعاقب‬ ‫فصولها‪ ،‬قد ألهت من خالل تعالقها على المستوى‬ ‫الميثي ‪ -‬الالهوتي بدورة الصعود والهبوط التموزية من‬ ‫وإلى العالمين السفلي والعلوي في األسطورة العشتارية‬ ‫األول��ى‪ ،‬فإنها‪ ،‬على المستوى ذات��ه‪ ،‬قد تعالقت مع‬ ‫دورة الصعود والهبوط الطاووس ملكية في األسطورة‬ ‫اإليزيدية‪.‬‬ ‫‪156‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫فمن ه��و ط��اووس��ي م��ل��ك‪ ،‬ال��ص��اع��د وال��ه��اب��ط على‬ ‫مدار الفصول؟ وكيف تقرأ مالمحه في الميثولوجيا‬ ‫اإليزيدية؟ كيف تتشاكل ص��ورة دوم��وزي‪ /‬تموز في‬ ‫األسطورة العشتارية األولى مع صورة طاووسي ملك‬ ‫في األسطورة اإليزيدية؟ وهل يمكن القول بأن أسماء‬ ‫دوم��وزي‪ /‬تموز‪ /‬طاووسي ملك كلها أسماء لمسمى‬ ‫واح��د؟ وإن كان طاووسي ملك‪ ،‬على مستوى الدور‬ ‫والوظيفة‪ ،‬ليس إال انزياحا ع��ن النموذج األصلي‬ ‫دوموزي‪ /‬تموز (كما تذهب إليه هذه الدراسة)‪ ،‬فما‬ ‫هي المالمح (التموزية) في شخصية طاووسي ملك؟‬ ‫في المصطلح على الرغم من علو شأن طاووسي ملك‪،‬‬ ‫باعتباره إلها كلي القدرة في الديانة اإليزيدية‪ ،‬إال‬ ‫أنه ال يزال‪ ،‬كفكرة الهوتية أصلية‪ ،‬يعوم في جو من‬ ‫الضبابية والسرانية الملغزة‪ ،‬سواء على مستوى الباحث‬ ‫الخبير أو على مستوى المؤمن المستسلم ألق��داره‪.‬‬ ‫قلة قليلة من الباحثين والدارسين حاولوا اإلبحار في‬ ‫هذا (الشمال)‪ ،‬ربما لصعوبة عبوره‪ ،‬فبات (شماال)‬ ‫إشكاليا بين كر الخالق وف��ر المخلوق! ل��ذا فطرق‬ ‫باب موضوع شديد الحساسية كهذا ال بد أن يفتح‬ ‫المجال واسعا أمام العديد من اإلشكاليات‪ .‬وأولى‬ ‫هذه اإلشكاليات إشكالية المصطلح‪ .‬وفي خصوص‬ ‫اإلشكالية االصطالحية حول أصل فكرة طاووسي ملك‪/‬‬ ‫تاوز وحيثياتها من الناحية المورفولوجية والميثولوجية‪،‬‬ ‫هناك أربع فرضيات رئيسة مطروحة للنقاش‪:‬‬ ‫‪ .1‬فرضية التعريب واألسلمة‪.‬‬ ‫دعاة هذه الفرضية(‪ )23‬يعيدون لفظة (طاووس) اإليزيدية‬ ‫إلى الطوس‪ .‬و)الطوس)‪ ،‬لغة‪ ،‬حسب زعمهم‪ ،‬هي كلمة‬ ‫عربية‪ ،‬إسالمية صرف؛ وتأتي في اللغة بمعنى (حسن‬ ‫الوجه ونضارته)‪ ،‬ومنه اشتق (طاووس)‪ .‬ويعد صديق‬ ‫الدملوجي من أهم المروجين لهذه الفرضية وأكثرهم‬ ‫تحمسا لها؛ إذ يحاجج في كتابه الموسوم بـاليزيدية‬ ‫بقوله‪:‬‬ ‫إن كتب السير والتاريخ والتفسير تدل على أن الملك‬ ‫المنبوذ‪ ،‬قبل أن يطرد من الجنة‪ ،‬كان يسمى بـ(طاووس‬ ‫(‪)24‬‬ ‫المالئكة) للطافة شكله وجمال صورته‪.‬‬ ‫في بحث آخر لنا‪ ،‬أخضعنا هذه الفرضية للتنظير‪،‬‬

‫على مستويات عدة‪ ،‬فبدت لنا فرضية (فقيرة) في‬ ‫محاججتها‪ ،‬ميثولوجيا ومورفولوجيا ومنطقيا (‪ ،)25‬ثم‬ ‫بينا كيف أن اإليزيدية ال تسبق اإلسالم فحسب‪ ،‬بل‬ ‫والميالد أيضا بقرون عديدة‪.‬‬ ‫(‪)26‬‬ ‫‪ .2‬فرضية (الشمسنة)‪.‬‬ ‫دعاة هذه الفرضية يرون بأن طاووسي ملك هو شمس‪،‬‬ ‫شمش‪ ،‬أو شماس‪ ،‬إله الشمس البابلي ذاته‪ ،‬الذي تتطابق‬ ‫مواصفاته مع مواصفات طاووسي ملك‪ ،‬باعتبارهما‬ ‫مرموزين إلى الكمال وإلهين للشمس والحياة السعيدة‪.‬‬ ‫وكان إله الشمس (شمش‪ /‬شماس) في معتقدات العراق‬ ‫القديم يمثل بدائرة ذات أربعة أشعة‪ ،‬تتخللها أشعة‬ ‫مجعدة‪ ،‬داللة على المعبود الشمسي‪ .‬أما رمز طيران‬ ‫الشمس وحركتها‪ ،‬فكان يصور على شكل كرة ضوئية‬ ‫ذات أجنحة‪ ،‬مذيلة بذيل من األشعة على شاكلة ذيل‬ ‫طائر‪ .‬وإلله الشمس‪ /‬شماس في ميثولوجيا العراق‬ ‫القديم دور مماثل لدور (الشيخ شمس)‪ /‬شيشمس‪/‬‬ ‫طاووسي ملك‪ :‬فكالهما يمنح العالم النور والحيوية‪،‬‬ ‫إضافة إل��ى تجسيدهما للخير والكمال المطلق في‬ ‫(‪)27‬‬ ‫ذاتيهما‪.‬‬ ‫(‪)28‬‬ ‫‪ .3‬فرضية (المثرنة)‪.‬‬ ‫أصحاب هذه الفرضية يخلصون إلى القول بأن اإليزيدية‬ ‫هي بقايا الديانة الميثرائية؛ وطاووسي ملك‪ ،‬حسب‬ ‫زعمهم‪ ،‬هو رب األرباب الميثرائي‪ ،‬أي ميثرا نفسه‪.‬‬ ‫كالهما يجسد الخير والشر معا كقوتين إلهيتين في‬ ‫ذاتيهما‪ .‬فطاووسي ملك هو الوجه اآلخر لأللوهة‪ ،‬بل‬ ‫هو اإلله‪ /‬خوه دي ذاته واسم من أسمائه‪ ،‬حسبما يرد‬ ‫في التراث وعلم الصدر اإليزيديين‪ .‬واإلله اإليزيدي‬ ‫الواجب عبادته‪ ،‬كما أسلفنا‪ ،‬هو اإلله الشمولي المطلق‪،‬‬ ‫الكلي القدرة في خيره وشره‪ ،‬الذي ال حدود في صورته‬ ‫بين األبيض واألس��ود‪ .‬إن مالمح اإلله األكبر‪ /‬ميثرا‬ ‫تتشاكل إلى حد كبير مع صورة اإلله اإليزيدي هذه‬ ‫(اثنان في واحد)‪ :‬ففي الوقت ذاته الذي يعبد فيه‬ ‫ميثرا كإله للخير والبركة والحياة السعيدة‪ ،‬يعبد أيضا‬ ‫على أنه إله للحرب والكوارث‪ .‬وعلى حد زعم دعاة‬ ‫هذه الفرضية‪ ،‬فإن (‪ )...‬ميثرا يشبه لوغوس القديم‬ ‫(اب��ن الله‪ ،‬أو (الكلمة) اإللهي)‪ :‬فهو انبعاث الله‬

‫ونده وسلطانه‪ )...( .‬واألمر يشبه إلى حد كبير كون‬ ‫(طاووسي ملك) انبعاثا من (الله) ومسؤوال أمامه‬ ‫وندا له لحماية العالم وحفظه‪ ،‬حسب اعتقاد اليزيدية‪.‬‬ ‫وقد انبعث فيه بالتناوب ستة آلهة‪ ،‬جميعهم عبارة عن‬ ‫(‪)29‬‬ ‫ذاتية واحدة‪.‬‬ ‫‪ .4‬فرضية تموز ‪ -‬البؤرة‪.‬‬ ‫أما دعاة هذه الفرضية فيرون أن لفظة طاووس‪ /‬تاوز‪/‬‬ ‫طاوز مشتقة من (تموز) ومحرفة عنها‪ .‬وتموز هو‬ ‫اسم اإلله البابلي المقابل لمرادفه السومري‪ :‬دوموزي‪.‬‬ ‫وأصحاب هذا الرأي يرون تشابها كبيرا على مستوى‬ ‫الدور والوظيفة بين طاووسي ملك في اإليزيدية وبين‬ ‫تموز‪ /‬دوم���وزي في الديانات السومرية والبابلية‪:‬‬ ‫كالهما يشكل مع ذات اإلل��ه‪ /‬اآللهة أقنومين في‬ ‫واحد‪ .‬ومن المرجح جدا أن تكون لفظتا زيوس ‪Zeus‬‬ ‫وثيوس ‪ Theos‬المسيحية الحقا مشتقتين من تموز‪/‬‬ ‫تاوز (ط��اوز)‪ /‬دوم��وزي التي تفيد‪ ،‬على المستويين‬ ‫المورفولوجي والميثولوجي‪ ،‬المعنى ذات��ه‪ ،‬أي (رب‬ ‫األرباب)؛ فتكون بذلك طاووس‪/‬تاوز (طاوز)‪/‬ثيوس‪/‬‬ ‫زيوس كلها ألفاظ متقاربة ومسندة إلى مرجعية واحدة‬ ‫هي‪ :‬تموز‪/‬دوموزي‪ ،‬من حيث كونه البؤرة األسطورية‬ ‫األولى‪.‬‬ ‫تتخذ هذه الدراسة من الفرضية األخيرة أساسا نظريا‬ ‫لتحركها‪ .‬وستحاول‪ ،‬من خالل طرحها لحججها‪ ،‬تقري‬ ‫مالمح وجه تموز اإليزيدي في تخوم محاكاته لـ(تموز‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪157‬‬

‫ البؤرة)‪ ،‬أي تموز السومري‪.‬‬‫إن أية محاولة لدراسة الطقوس التموزية في اإليزيدية‬ ‫ال بد أن تعبر زمانين يعتبران األقدس واألكثر إشكاال‬ ‫في تاريخ وميثولوجيا هذه الديانة‪:‬‬ ‫الزمان األول‪ :‬زمان االحتفاء بعودة السر المقدس‪ /‬زمان‬‫الحضور‪ :‬كل شيء يبدو في حضرة هذا الزمان بهيجا‪،‬‬ ‫فرحا بقدوم ذاك السر من رحلته الشاقة المقدسة‪.‬‬ ‫هذا الزمان هو من األيام يوم األربعاء‪ ،‬ومن الشهور‬ ‫شهر نيسان‪ ،‬ومن الفصول فصل الربيع؛ ويصادف في‬ ‫األربعاء األول من كل نيسان بحسب التقويم الشرقي‪/‬‬ ‫الغريغوري (تتأخر السنة الشرقية عن السنة الغربية ‪-‬‬ ‫الميالدية بثالثة عشر يوما)‪.‬‬ ‫الزمان الثاني‪ :‬زمان استمطار الحزن على رحيل السر‬‫المقدس‪ /‬زمان الغياب‪ :‬وهو زمان كئيب بكل أشيائه‪،‬‬ ‫إلى كونه زمانا عنيفا لرحيل ذاك السر إلى اآلخرة‪/‬‬ ‫عالم األم��وات‪ .‬يمتد هذا الزمان باستمطاره للعنف‬ ‫والكآبة من ‪ 23‬إلى ‪ 30‬أيلول‪ ،‬بحسب التقويم الشرقي‪.‬‬ ‫هذان الزمانان يشكالن‪ ،‬في رأيي‪ ،‬انزياحا عن زمانين‬ ‫كانا في البدء‪ ،‬هما زمانا أسطورة القمح الرافدية‬ ‫وأسفاره بين الموت والحياة‪ ،‬كميت–حي حينا‪ ،‬وحي–‬ ‫ميت حينا آخر‪.‬‬ ‫المفهوم التاريخي والوجودي للزمان‬ ‫الزمان التاريخي هو ذلك الزمان العادي‪( ،‬الضعيف)‪،‬‬ ‫الذي يجري اإلنسان‪ ،‬بكل أشيائه‪ ،‬معه‪ .‬فهو زمان‬ ‫(مؤنسن)‪ ،‬إن صح التعبير؛ هو زمان لتأريخ اإلنسان‬ ‫وأشيائه‪ .‬وإلى جانب كونه زمانا محددا ومغلقا‪ ،‬فهو‬ ‫أيضا زمان ال يعيد نفسه‪ .‬ويسمي ميرتشا إلياده هذا‬ ‫الزمان بـ)الزمن الدنيوي) أو (الديمومة العادية التي‬ ‫تندرج فيها األفعال المجردة من المعنى الديني)(‪.)30‬‬ ‫وبحسب عبد الرحمن بدوي‪،‬‬ ‫إذا كان هذا الزمان (التاريخي) زمانا منسيا في‬ ‫(خبر كان)‪ ،‬فإن الزمان الوجودي هو زمان (سيكون)‪:‬‬ ‫فالزمانية األصلية الحقيقية تصير في حالة الزمانية‬ ‫اب��ت��داء من المستقبل الحقيقي‪ ،‬حتى إنها لتوقظ‬ ‫الحاضر بأن تكون هي مستقبال قد ك��ان‪ .‬فالظاهرة‬ ‫‪158‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫األولية للزمانية األصلية الحقيقية إذا هي المستقبل‪.‬‬

‫(‪)31‬‬

‫المفهوم الميثي للزمان‬ ‫على العكس من الزمان التاريخي‪ ،‬فإن الزمان الميثي‬ ‫هو زمان (قوي)‪ ،‬غير محدود‪ ،‬ومفتوح على احتماالت‬ ‫وإمكانات ال حصر لها‪ .‬هو زم��ان (ف��وق بشري)‪،‬‬ ‫يتأسس عليه تاريخ اآللهة؛ فهو زمان مؤله‪ .‬كأن نقول‬ ‫مثال‪( :‬في ذلك الزمن البدئي‪ ،‬حين لم تكن السماء‬ ‫قد انفصلت عن األرض‪ ،‬حط طاووسي ملك‪ ،‬على هيئة‬ ‫طير الطاووس على شجرة الهرهر األزلية‪ ).‬ال شك أن‬ ‫زمانا كهذا لهو زمان مطلق ومفتوح‪ :‬فهو زمان كان‪،‬‬ ‫ويكون‪ ،‬وسوف يكون‪ .‬إنه زمان يليق باآللهة وحدها‪ ،‬وال‬ ‫تطاله اليد اإلنسية‪ .‬وبما أن اإلنسان يحتذي حذو آلهته‬ ‫ويسعى إلى محاكاتها في أفعاله وتصرفاته اليومية‪،‬‬ ‫وبالتالي‪ ،‬تصبح اآللهة‪ ،‬على المستوى اإلتيولوجي‪،‬‬ ‫األصل والبداية‪ ،‬فإن الزمان الميثي المؤله يكون بهذا‬ ‫أصال يتأسس عليه الزمان التاريخي والوجودي‪ .‬وما‬ ‫يميز هذا الزمان هو أنه زمان قابل للتكرار والتحيين‪:‬‬ ‫فهو زم��ان يستعاد توالديا من خالل عبوره ذروات‬ ‫مقدسة ال حصر لها‪ .‬وهذه (الذروات المقدسة)‪ ،‬على‬ ‫مستوى اللغة العادية‪ ،‬تسمى(أعيادا)‪ .‬فالعيد‪ ،‬كذروة‬ ‫زمانية مقدسة‪ ،‬هو في األصل محاولة إنسية لتحيين‬ ‫اللحظات الفوق بشرية‪ ،‬إذ يعيد اإلنسان فيه ويكرر ما‬ ‫قامت به اآللهة من أفعال في (الزمن البدئي)‪ .‬إن‬ ‫حضور المؤمن في العيد وفي كرنفاالته الطقوسية هي‬ ‫محاولة منه للعيش قريبا من أنفاس آلهته‪ ،‬وبالتالي‪،‬‬ ‫إدراج تاريخه في تاريخ اآللهة‪ .‬وبما أن اآللهة حاضرة‬ ‫ف��ي ك��ل زم��ان وم��ك��ان‪ ،‬وه��ي م��وج��ودة ميثيا‪ ،‬فإن‬ ‫محاولة اإلنسان الديني استعادة (الزمان المقدس) هي‬ ‫محاولة استحضار لذاته (الموجودة في زمان ومكان‬ ‫محددين) في حضور الذوات اإللهية ومماهاة وجوده‬ ‫في وجودها‪ .‬وكما يقول ميرتشا إلياده‪ ،‬فإن اإلنسان‬ ‫الديني‪ ،‬منذ البداية‪ )...( ،‬يقيم نموذجه الخاص الذي‬ ‫يريد بلوغه على الصعيد الذي يفوق ما هو بشري‪،‬‬ ‫وهو الصعيد الذي كشفت عنه األسطورة‪ .‬إنه ال يصير‬ ‫إنسانا حقيقيا إال بالتوافق مع ما تعلمه األساطير‬

‫ومحاكاته لآللهة‬ ‫بهذا يكون الحنين إلى زمان األصل‪ - ،‬زمان (األعياد)‪،‬‬ ‫ على المستوى الوجودي‪ ،‬حنينا إلى اإلله الذي ينوجد‬‫بوجوده‪.‬‬ ‫الذروة األولى‪ :‬زمان األربعاء األحمر‬ ‫لهذا ال��زم��ان مسميات ع��دة‪ :‬زم��ان‪ /‬عيد األربعاء‬ ‫األحمر‪ ،‬زمان البدء‪/‬رأس السنة الجديدة‪ ،‬زمان األربعاء‬ ‫النيساني‪ ،‬زمان الباسمبار‪ ،‬زمان البيض الملون‪ /‬الـهيكه‬ ‫سور‪ ،‬إلخ‪ .‬وتصادف طقوس التحيين لهذا الزمان يوم‬ ‫األربعاء األول من كل نيسان‪ ،‬بحسب التقويم الشرقي‬ ‫(الغريغوري)‪ .‬هذا الزمان في األصل عبارة عن ثالوث‬ ‫زماني على ثالثة مستويات‪ :‬اليوم‪ /‬األربعاء‪ ،‬الشهر‪/‬‬ ‫نيسان‪ ،‬والفصل‪ /‬الربيع‪ .‬ت��رى‪ ،‬لماذا ه��ذا الثالوث‬ ‫الزماني المقدس؟ وما الدواعي والخلفيات الميثولوجية‬ ‫والثيولوجية الكامنة وراء تقديسه في اإليزيدية؟‬ ‫على الرغم من أن لألربعاء مكانته القدسية الخاصة‬ ‫لدى اإليزيديين (إذ هو يوم قداسوي لتحيين هنيهات‬ ‫مالكهم األكبر‪ ،‬طاووسي ملك‪ ،‬ومعاصرته)‪ ،‬إال أننا‬ ‫نستطيع سماع الصدى القدسي لهذا اليوم على امتداد‬ ‫الكرد‪ ،‬بفضاءاته وموزاييك شماالته‪ ،‬باعتباره يوما‬ ‫للروح القدس‪ ،‬الكلية القدرة‪:‬‬ ‫األربعاء يوم إلهي‬ ‫مسكون بلظى اآلالم‬ ‫والعذابات‪.‬‬ ‫إنه جهة الفرح‬ ‫(‪)33‬‬ ‫والسعادة‪.‬‬ ‫هذا النشيد الذي يتردد على ألسنة الفتية والفتيات‬ ‫الكرد أيام مناسبات الخطبة والزفاف‪ ،‬إن دل على شيء‬ ‫فهو يدل على المكانة القداسوية التي بلغها (األربعاء)‬ ‫في وع��ي اإلنسان ال��ك��ردي‪ .‬ه��ذا اإلدراك القداسوي‬ ‫بـ)جهة األربعاء) لم يقتصر على حدود الميثولوجيا‬ ‫اإليزيدية وحسب‪ ،‬إنما شمل الكرد قاطبة‪ ،‬في مختلف‬ ‫جهاته وجغرافياته الدينية‪ ،‬إلى درجة أن أوساطا واسعة‬ ‫من الكرد يضفون القدسية واإلجالل على يوم األربعاء‬ ‫من دون إدراك أو فهم للبعد الديني واإلتيوميثولوجي‬ ‫له‪ .‬أما في اإليزيدية فالمسألة مغايرة تماما‪ :‬إذ‬ ‫(‪)32‬‬

‫إن الواجب الديني يفرض على كل إيزيدي التحيين‬ ‫ال��ق��داس��وي لهنيهات مالكهم األك��ب��ر ط��اووس��ي ملك‬ ‫وأفعاله‪ .‬فاألربعاء زمن ليتورجي‪ ،‬يتكون من تحيين‬ ‫لحدث جرى في ماض ميثي‪( ،‬في البدء)؛ وهو (زمن‬ ‫مقدس)‪ ،‬قابل لالستعادة والتكرار بال ح��دود‪ .‬وفي‬ ‫دراسة هذا الزمان الليتورجي وقراءته على المستويات‬ ‫األفقية والعمودية‪ ،‬سيبدو لنا زمانا مشتتا بين كونين‪:‬‬ ‫كون اإلنسان وكون اآللهة‪.‬‬ ‫أربعاء الخلق‬ ‫يرد ذكر األربعاء في الميثولوجيا اإليزيدية على أنه‬ ‫(يوم بداية النهاية)‪ :‬بداية الخلق ونهاية العماء الكوني‪،‬‬ ‫بداية النظام ونهاية الفوضى‪ .‬فهو يوم انتهاء الله من‬ ‫عملية الخلق وإنهائه لحالة الفوضى الكونية‪ .‬فمن‬ ‫(دعاء الخليقة)‪:‬‬ ‫إلهي وضع الهيكل‪،‬‬ ‫في السبت كساه‪،‬‬ ‫وما إن حل األربعاء‬ ‫حتى كانت الخليقة على أتم حالها‪.‬‬ ‫يفهم من هذه السبقة أن األربعاء هو اليوم الذي أتم‬ ‫فيه اآلباء األوائل للبشرية‪ /‬اآللهة خلق العالم‪ :‬فهو يوم‬ ‫كمال الخلق‪.‬‬ ‫أربعاء الموتى‬ ‫األرب��ع��اء هو ي��وم زي��ارة الموتى لذويهم األحياء في‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪159‬‬

‫الميثولوجيا اإليزيدية‪ .‬لذا اختير هذا اليوم كزمان‬ ‫قداسوي لتهيئة (العشاء الرباني) وتوزيعه كصدقة على‬ ‫أرواح الموتى األحياء‪ ،‬ظنا من اإليزيديين بأن موتاهم‬ ‫سوف يزورونهم‪ ،‬قاطعين بذلك مساحات الموت بأربعاء‬ ‫من الروح‪ .‬وحسب اعتقاد اإليزيديين‪ ،‬فإن مقابرهم حية‬ ‫ترزق‪ .‬وما األزمان القداسوية في اإليزيدية ‪ -‬وعلى‬ ‫رأسها زم��ان األربعاء ‪ -‬إال ب��رازخ لعبورات مقدسة‬ ‫بين مدن الموتى ومدن األحياء‪ .‬أما موت اإليزيدي‬ ‫في تخوم الجغرافيا األربعائية‪ ،‬فيعد من الميتات‬ ‫المحظوظة؛ إذ إن المالك األكبر طاووسي ملك يكون‬ ‫في انتظار موتاه ‪ -‬موتى األربعاء ‪ -‬إليداعهم في‬ ‫جنات الخلد‪.‬‬ ‫أربعاء السكون والراحة‬ ‫في هذا اليوم‪ ،‬تحرم على اإليزيدي دينيا ممارسة أي‬ ‫عمل يخترق به سكون األربعاء‪ .‬هو يوم (نيرفانا)‬ ‫اإليزيدية‪ ،‬كي يتقمص المؤمن اإليزيدي روح إلهه‪ .‬حتى‬ ‫االستحمام وأعمال الغسيل محرمة في هذا الزمان‪،‬‬ ‫لتتسنى له المشاركة في صنع تاريخ إلهه‪ .‬كذلك‬ ‫فإن األربعاء هو خاتمة األي��ام في أسبوع البدايات‪،‬‬ ‫فيه انتهت اآللهة من وضع اللمسات األخيرة للتكوين‬ ‫والخليقة‪ .‬األربعاء‪ ،‬إذن‪ ،‬هو زمان هروب اآللهة إلى‬ ‫السكينة والراحة‪ ،‬كما هو زمان استسالمها لسطوة‬ ‫ذواتها‪ ،‬بعيدا عن صخب اآلخر‪ /‬اإلنسان وضجيجه‪.‬‬ ‫‪160‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫أربعاء طاووسي ملك‬ ‫إن الجانب األكثر قداسوية في هذا الزمان هو كونه‬ ‫زمانا لهبوط الطاووسي ملك وظهوره على األرض‪،‬‬ ‫كأول مبشر ببدء الحياة في الكينونة؛ هو زمان فرح‬ ‫الثالوث الكوسموغوني األكبر (الكون ‪ -‬الطبيعة ‪-‬‬ ‫اإلنسان) وبهجته بقدومه القدسي‪ .‬لذا فزمان األربعاء‬ ‫هو زم��ان متفوق بامتياز على امتداد الميثولوجيا‬ ‫اإليزيدية‪ .‬وهو بميزته األلوهية القداسوية هذه يرتقي‬ ‫إلى مصاف الزماني الكوسموغوني الشمولي‪ ،‬لتصبح‬ ‫األرب��ع��اءات الالحقة كلها من بعد األرب��ع��اء البدئي‬ ‫جغرافية إلهية يرسم فيها اإليزيدي تضاريس مقدساته‬ ‫ومالمح طاووس ملكه‪ ،‬باعتباره مبتدأ ومنتهى‪ .‬تقول‬ ‫األسطورة‪:‬‬ ‫حين كان العالم عماء كونيا ولم تكن األرض قد انفصلت‬ ‫عن السماء‪ ،‬هبط طاووسي ملك في هيئة طاووسية‬ ‫(نسبة إلى طير الطاووس) وحط على شجرة الهرهر‬ ‫السرمدية‪ .‬وما إن نزل حتى كانت الخليقة على أتم‬ ‫صورة لها‪ .‬كان ذلك في زمان بدئي‪ ،‬أي في األربعاء‬ ‫األول من نيسان‪.‬‬ ‫إن قداسوية اإلل��ه ال��رم��ز‪ /‬ط��اووس��ي ملك‪ ،‬في هذه‬ ‫األسطورة خاصة وفي الميثولوجيا اإليزيدية عامة‪ ،‬تنبع‬ ‫من كونه إلها فاعال في والدة البدايات‪ :‬بدايات كل‬ ‫شيء‪ .‬هذا الدور القداسوي لطاووسي ملك‪ ،‬كإله فاعل‪،‬‬ ‫يحيلنا إلى قداسوية أخرى‪ ،‬على مستوى ثالوث الحدث‬ ‫(زمان‪ ،‬مكان‪ ،‬فعل‪ /‬شخصية)‪.‬‬

‫الزمان القداسوي‬ ‫الزمان األكثر قداسوية في الميثولوجيا اإليزيدية هو‬ ‫األربعاء األول من كل نيسان‪ .‬ولكونه زمانا نقيا‪ ،‬قويا‪،‬‬ ‫متفوقا بامتياز‪ ،‬فإن اإليزيديين يعيدون له في ذواتهم‬ ‫باتخاذه زمانا للعيد‪ ،‬إذ يقلدون فيه إلههم‪ /‬آلهتهم‬ ‫ويكررون ما قامت به من أعمال قداسوية في فضاء‬ ‫من الحنين األبدي إلى البدايات‪ .‬فاإلنسان‪ ،‬إذ يشترك‬ ‫طقسيا في (نهاية العالم) وفي (تجدد خلقه)‪ ،‬يصبح‬ ‫معاصرا لـ)ذاك الزمان)‪ ،‬وبالتالي‪ ،‬يولد (والدة جديدة)‬ ‫ويعود إلى بدايات وجوده مزودا بذلك االحتياطي من‬ ‫القوى الحيوية‪ ،‬دون أن يمسها شيء‪ ،‬مثلما كانت في‬ ‫لحظة والدته‪.‬‬ ‫المكان القداسوي‬ ‫إن قداسوية المكان هي من قداسوية المقيم فيه‪.‬‬ ‫لذا تعتبر شجرة الهرهر السرمدية‪ ،‬التي حط عليها‬ ‫طاووسي ملك في زم��ان البدايات‪ ،‬واح��دة من أبرز‬ ‫المراكز الكوسموغونية في الميثولوجيا اإليزيدية‬ ‫وأقدسها‪ .‬وحسب هذه الميثولوجيا‪ ،‬فإن الهرهر هي‬ ‫الشجرة‪/‬الذروة الكونية الوحيدة التي برزت وسط العماء‬ ‫الكوني‪.‬‬ ‫الفعل القداسوي‬ ‫إن الشخصية القداسوية‪ ،‬التي تتحرك في جغرافية‬ ‫قداسوية زمكانيا‪ ،‬ال بد أنها ستؤسس لفعل قداسوي‪،‬‬ ‫قابل للتكرار واإلعادة إلى ما ال نهاية‪ .‬وهذا ما نراه‬ ‫في (عيد طاووسي ملك)‪ :‬إذ يحاول اإليزيديون‪ ،‬من‬ ‫خالل ممارستهم لطقوس العيد‪ ،‬معاصرة تلك األفعال‬ ‫الطاووس ملكية ودمج تاريخهم الدنيوي في تاريخهم‬ ‫الديني‪.‬‬ ‫أربعاء البيض‬ ‫يعد البيض من أبرز رموز هذا الزمان‪ /‬العيد على‬ ‫اإلط�ل�اق‪ .‬فالبيضة بطقوسها هي الصفر النونية ‪-‬‬ ‫المركز(‪)34‬؛ وكل ماخال ذلك يعد طقوسا (طرفية) تدور‬

‫في فلكها‪ .‬إن الواجب الديني يفرض على اإليزيدي‪،‬‬ ‫في هذا العيد‪ /‬األربعاء األحمر‪ ،‬استحضار البيض في‬ ‫قوة‪ ،‬مع حضور لوني قوي‪ ،‬كداللة على حضور أربعائي‬ ‫قداسوي قوي‪ .‬لكن لماذا هذا الحضور الراجح والقوي‬ ‫للبيضة؟ وم��اذا يعني ه��ذا الحضور في مستوياته‬ ‫الرمزية والسرانية؟ وما عالقة هذا الحضور بالحضور‬ ‫الطاووس ملكي‪ ،‬من حيث كونه طقسا أربعائيا من‬ ‫طقوس إعادة وتكرار الزمان البدئي‪ ،‬زمان طاووسي‬ ‫ملك؟‬ ‫البيضة‪ ،‬في مستواها الرمزي‪ ،‬اختزال جميل لزمان‬ ‫البدايات؛ هي تكثيف لقصة الخليقة‪ ،‬حين أراد لها‬ ‫اإلنسان‪ /‬اإلله األول أن تكون‪ ،‬فكانت‪ .‬البيضة هي روح‬ ‫العالم‪ ،‬وإكسير الحياة‪ /‬الحيوات؛ هي الكمون الذي‬ ‫تنطلق منه كل عملية خلق‪ .‬إن ضرورة حضور البيض‬ ‫في الزمان الطاووس ملكي لهي داللة واضحة على‬ ‫حضور القوة اإلخصابية للعالم‪ .‬لذا فكل الطقوس التي‬ ‫تدور في فلك البيض (التباري‪ ،‬التكاسر‪ ،‬زفاف اللون‪،‬‬ ‫التبرك بالقشور القدسية‪ ،‬إل��خ) ما هي في النهاية‬ ‫إال تحيين لفعل مقدس حدث في (الزمن البدئي)‪.‬‬ ‫إن طقس التباري والتكاسر الذي يبتدئ بالبيض وبه‬ ‫ينتهي هو طقس غني وكثيف بدالالته ورموزه‪ .‬وبقراءة‬ ‫تأويلية‪ ،‬نستشف ما يلي‪:‬‬ ‫‪ .1‬إن كسر البيضة‪ ،‬كمحصلة لفعل التكاسر‪ /‬المكاسرة‪،‬‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪161‬‬

‫يعني على المستوى الرمزي المشاركة في فعل الفقس‬ ‫(فقس البيضة)‪ ،‬وبالتالي‪ ،‬المشاركة في فعل الخلق‬ ‫الذي تم في الزمن البدئي بفعل إلهي مقدس‪.‬‬ ‫‪ .2‬التباري على كسر البيض هو‪ ،‬في المحصلة‪،‬‬ ‫تبار على القوة اإلخصابية والكفاءة في فعل الخلق‬ ‫والتأسيس له‪ .‬فإعالن المتباري لقساوة بيضته أو قوتها‬ ‫على كسر بيضة خصمه هو إعالن لقوته اإلخصابية‬ ‫المتفوقة الراجحة والجديرة بفعل الخلق أمام قوة خصمه‬ ‫المتنحية‪.‬‬ ‫‪ .3‬البيضة‪ ،‬على المستوى الرمزي‪ ،‬هي عبارة عن‬ ‫(عالم صغير) ‪ Mikrokosmos‬انطوى فيه (العالم‬ ‫األكبر) ‪ Makrokosmos‬ومنه انبثق‪.‬‬ ‫أما القشور الناتجة عن فعل المكاسرة‪ /‬التكاسر فهي‬ ‫قشور لها دالالتها العميقة في ه��ذا العيد‪ :‬فألنها‬ ‫قشور للقوة اإلخصابية‪ ،‬قشور ناتجة عن فعل اإلخصاب‬ ‫المقدس الذي مارسته اآللهة في البدء‪ ،‬ليأتي اإلنسان‬ ‫بعده ويكرر الفعل ذاته في زمان مقدس‪ ،‬فإن اإليزيديين‬ ‫ي��ذرون تلك القشور القداسوية على حقول كرومهم‬ ‫ومزروعاتهم وحظائر حيواناتهم‪ ،‬إيمانا منهم بأنها‬ ‫سوف تزيد وتضاعف من عطائها وبركتها وخصوبتها‪.‬‬ ‫ولهذا‪ ،‬ولقوة داللة البيضة ومكانتها القدسية في عيد‬ ‫طاووسي ملك‪ ،‬فإنه يسمى أحيانا بـ)عيد البيض)‪.‬‬ ‫ولو بحثنا عميقا في تفاصيل هذا العيد وطقوسه‬ ‫‪162‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫المقدسة سوف يتضح لنا كيف أن هناك عالقة جد‬ ‫قوية بين البيضة‪ ،‬باعتبارها رمزا للخصوبة والطاقة‬ ‫الجنسية المولدة‪ ،‬وبين ال��زواج‪ ،‬باعتباره رمزا لفعل‬ ‫الخلق المقدس‪ .‬ومن هنا يتضح لنا أيضا سبب كون‬ ‫الشهر الذي يصادف فيه هذا الزمان (نيسان) شهرا‬ ‫يحرم فيه على اإليزيدي‪ /‬اإليزيدية الزواج والزفاف‪:‬‬ ‫فهو شهر استذكار (الزواج البدئي)‪ ،‬زواج اآللهة‪ .‬ففي‬ ‫مطلع السنة البابلية الجديدة‪ ،‬األكيتو‪ ،‬في أوائل نيسان‬ ‫حسب التقويم البابلي‪ ،‬كانت طقوس الخصوبة الجنسية‬ ‫تستعاد بكامل أبهتها‪:‬‬ ‫ففي يوم السنة الجديدة تنام عشتار في صحبة تموز‪،‬‬ ‫ويستعيد الملك هذا الزواج المقدس الميثي باالتحاد‬ ‫طقسيا مع اإللهة (أي مع أمة المعبد التي تمثلها‬ ‫على األرض)‪ ،‬في حجرة سرية‪ ،‬حيث سرير زفاف‬ ‫اإللهة‪ .‬فاإلتحاد اإللهي يضمن لألرض خصوبتها؛ إذ‬ ‫عندما تتحد ننليل مع إنليل يبدأ ينهمر المطر‪ .‬هذه‬ ‫الخصوبة عينها يوفرها اتحاد الملك االحتفالي‪ ،‬اتحاد‬ ‫الزوجين فوق األرض‪ ،‬إلخ‪ .‬فالعالم يعيد والدة نفسه‬ ‫كلما تمت محاكاة للزواج المقدس‪ ،‬أي كلما تم اتحاد‬ ‫الزواج‪ .‬فالزواج يعيد والدة (السنة)‪ ،‬وبالتالي‪ ،‬يهب‬ ‫(‪)35‬‬ ‫الخصب والوفرة والسعادة‪.‬‬ ‫لذا يحرم على اإليزيدي‪ /‬اإليزيدية الزواج وعقد النكاح‬ ‫في ه��ذا الشهر المبارك ‪ -‬شهر األرب��ع��اء األحمر ‪-‬‬

‫ألن اآللهة‪ ،‬حسب الميثولوجيا اإليزيدية ‪ -‬ميثولوجيا‬ ‫األربعاء األحمر على وجه الخصوص ‪ -‬تتزاوج فيما‬ ‫بينها وتقوم بفعل الخلق المقدس‪.‬‬ ‫في كل ربيع‪ ،‬بعد أن تستقبل الحقول المحروثة بذارها‪،‬‬ ‫كان رجال سومر ونساؤها يحتفلون بانبعاث تموز الذي‬ ‫يبجلونه بوصفه إله اإلنجاب والتوالد‪ ،‬رمز الرجولة‬ ‫التي تهفو إليها إلهة األرض‪ )36(.‬ولقداسوية شهر‬ ‫نيسان في اإليزيدية مرجعيته الميثية‪ ،‬حيث يقال‪:‬‬ ‫(نيسان ع��روس السنة‪ ،‬وال ترضى بعرائس تنافسها‬ ‫في زفافها‪ ).‬وإن كانت لألسماء دالالتها الميثولوجية‬ ‫والرمزية في ثقافات الشعوب‪ ،‬فسوف نستشف مدى‬ ‫قداسوية هذا الشهر لدى اإليزيديين حين يقع اختيارهم‬ ‫على (نيسان) كاسم محبب لإلناث‪ .‬إلى ذلك كله‪،‬‬ ‫فإن نيسان هو شهر (الراحة) والتقرب من اآللهة‪ ،‬شهر‬ ‫األفعال المقدسة التي قامت‪ ،‬وتقوم‪ ،‬وستقوم بها اآللهة؛‬ ‫هو الشهر الذي يتكرر فيه (زم��ان البدايات)‪ ،‬حين‬ ‫قامت اآللهة بفعل الخلق األول والتأسيس لتاريخها‪ .‬إنه‬ ‫شهر االختزال اإللهي والبدايات المقدسة‪.‬‬ ‫وعلى اعتبار أن اإليزيدية هي واح��دة من الديانات‬ ‫الطبيعية القديمة‪ ،‬فإن الكون‪ ،‬حسب فلسفتها‪ ،‬يدخل‬ ‫مع الطبيعة واإلنسان في وحدة ثالوثية كوسمولوجية‬ ‫ال انفصام فيها‪ .‬ففي الوقت الذي يجب على اإلنسان‬ ‫اإلي��زي��دي تأجيل أعماله الحياتية كيال يعكر صفو‬ ‫اآللهة ولئال يخترق بضجيجه سكون عوالمها‪ ،‬نراه يقف‬ ‫في هيبة الطبيعة خاشعا‪ ،‬ساجدا لناموسها األقدس‪.‬‬ ‫فالطبيعة‪ ،‬حسب المعتقدات اإليزيدية‪ ،‬هي األخرى‬ ‫شاغلة في تأدية أفعالها القداسوية‪ ،‬إتماما لما تقوم‬ ‫به اآللهة وتمارس من أفعال‪ .‬من هنا يحرم على‬ ‫اإليزيدي‪/‬اإليزيدية في هذا الشهر العمل في األرض‬ ‫كيال (تجرح)‪ ،‬حيث ال يجوز حرثها أو القيام بقطع‬ ‫األشجار والنباتات والزهور‪ .‬فكل شيء في هذا الزمان‬ ‫ زمان األربعاء‪ /‬زمان نيسان ‪ -‬يندرج في زمن الفعل‬‫المقدس والخصب المقدس والعطاء المقدس‪.‬‬ ‫ولتحريم حراثة األرض في نيسان‪ ،‬في الزمان النيساني‪،‬‬ ‫مرجعيته الضاربة في عمق التاريخ والميثولوجيا‪.‬‬ ‫فاألساطير السابقة على القرآن كانت تركز على مكانة‬

‫الخصوبة الرئيسة في ذهن اإلنسان؛ وكانت هذه الخصوبة‬ ‫تجمع بين عنفوان الطبيعة وبين قابلية المرأة ذاتها‬ ‫لتقليد الطبيعة أو لمنافستها في مجال الخصوبة‪.‬‬ ‫هكذا كان التصور الحسي يفعل فعله في ذاكرة شعوب‬ ‫كثيرة عبر تشبيه المرأة بالطبيعة‪ .‬ففي كل منا يمكن‬ ‫تتبع مظاهر التنوع والتغيير في كل آن وحين‪ .‬ولهذا‬ ‫اعتبرت المرأة (أمنا األرض)‪ ،‬واعتبرت األرض (أمنا‬ ‫(‪)37‬‬ ‫األولى والمرأة الخصبة التي ال مثيل لخصوبتها)‪.‬‬ ‫من هنا كان التشاكل كبيرا بين حراثة األرض وبين‬ ‫حراثة األنثى في ميثولوجيا األدي��ان الكبيرة‪ .‬فهذه‬ ‫إنانا‪ ،‬اإللهة األم السومرية‪ ،‬تعلن عن جوعها الجنسي‬ ‫وتدعو عشيقها دوموزي إلى حراثتها ‪ -‬حرث فرجها‪:‬‬ ‫(أما من أجلي‪ ،‬من أجل فرجي‪،‬‬ ‫من أجل الرابية المكومة العالية‬ ‫لي‪ ،‬أنا العذراء‪ ،‬فمن يحرثه لي؟‬ ‫فرجي! األرض المروية‪ ،‬من أجلي‪،‬‬ ‫لي‪ ،‬أنا الملكة‪ ،‬من يضع الثور هناك؟)‬ ‫فيأتيها الجواب‪:‬‬ ‫(أيتها السيدة الجليلة‪ ،‬الملك سوف يحرثه لك‪،‬‬ ‫دوموزي الملك‬ ‫سوف يحرثه لك‪).‬‬ ‫فتجيب‪ ،‬جذلى‪:‬‬ ‫(‪)38‬‬ ‫(احرث فرجي‪ ،‬يا رجل قلبي‪).‬‬ ‫لذا فإن إثم اإليزيدي في (حرث النساء)‪ ،‬أي الزواج‪،‬‬ ‫في الزمان النيساني هو تماما كإثمه في حرث األرض‪.‬‬ ‫يقول تركي علي الربيعو‪:‬‬ ‫فالحراثة في جميع الميثولوجيات القديمة‪ ،‬من حراثة‬ ‫األرض إلى حراثة الفرج ((نساؤكم حرث لكم فآتوا‬ ‫حرثكم أنى شئتم) (سورة البقرة))‪ ،‬هي فعل ديني‬ ‫(‪)39‬‬ ‫مقدس‪.‬‬ ‫أربعاء اللون‬ ‫من ح��ض��ورات ه��ذا ال��زم��ان أيضا ض��رورة اللون في‬ ‫طقوسها‪ ،‬سواء كان في خيوط الـباسمبار(‪ )40‬أو في‬ ‫البيض‪ .‬إن ض��رورة الحضور اللوني في طقوس هذا‬ ‫العيد ما هي إال محاولة الستحضار إله العيد ذاته‪،‬‬ ‫أي طاووسي ملك‪ /‬تموز اإلي��زي��دي‪ ،‬باعتباره خالقا‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪163‬‬

‫(ملونا)‪ ،‬انتهى في (زمن بدئي)‪ ،‬كزمان األربعاء‪ ،‬من‬ ‫عملية خلق (ملونة)‪ :‬خلق كون ملون‪ ،‬طبيعة ملونة‪،‬‬ ‫وإنسان ملون‪ .‬ص��ورة طاووسي ملك ه��ذه‪ ،‬باعتباره‬ ‫خالقا (ملونا)‪ ،‬تتشاكل إلى حد كبير مع صورة تموز‬ ‫الرافدي الذي وصف في األساطير البابلية والسومرية‬ ‫على هيئة شاب في مقتبل عمره راك��ب على ظهر‬ ‫طاووس وهو يرتدي األصفر واألخضر‪ .‬هذا اللونان هما‪،‬‬ ‫من جهة‪ ،‬اختزال لزمانين تموزيين‪ :‬الزمان األصفر ‪-‬‬ ‫زمان الهبوط التموزي إلى عالم الظلمات‪ ،‬والزمان‬ ‫األخضر ‪ -‬زمان الصعود التموزي إلى النور؛ ومن جهة‬ ‫أخرى‪ ،‬هما اختزال أللوهيته (الملونة)‪ ،‬باعتباره إلها‬ ‫كلي القدرة‪.‬‬ ‫يشغل اللون ودالالته الرمزية مساحة ال يستهان بها‬ ‫في خريطة الميثولوجيا اإليزيدية(‪ .)41‬فكثيرا ما نسمع‬ ‫في األق��وال واألدعية اإليزيدية مفردات (لونية) من‬ ‫ه��ذا القبيل‪( :‬ال���درة البيضاء)‪( ،‬ال���درة الصفراء)‪،‬‬ ‫(الذراع األخضر)‪( ،‬إيزي‪ /‬إلهي األصفر)‪( ،‬إيزي‪ /‬إلهي‬ ‫األحمر)‪ ،‬إل��خ‪ .‬إضافة إلى ذل��ك‪ ،‬فإن عين اإلنسان‬ ‫اإليزيدي اعتادت على الستائر الملونة بألوان آلهتها‪:‬‬ ‫كستائر (شرفه دي��ن)‪ ،‬ستائر (شيخادي)‪ ،‬إلخ‪ .‬أما‬ ‫المعابد والمزارات اإليزيدية‪ ،‬فقد أريد لقبابها أن تكون‬ ‫مسكونة بمساحات من اللون لهدي زوارها ومرتاديها‪.‬‬ ‫أربعاء القمح‬ ‫من الطقوس األخرى الجديرة بالبحث والدراسة‪ ،‬التي‬ ‫تمارس برجحان قداسوي واضح في عيد طاووسي ملك‪،‬‬ ‫هو طقس خبز الخبيز‪ /‬الـصه وك ((الكليجة))‪ .‬يذكرنا‬ ‫هذا الطقس بتموز الذي عرف‪ ،‬في صورة من صوره‪،‬‬ ‫كإله لروح القمح في الميثولوجيا السومرية خاصة‪،‬‬ ‫والميثولوجيا الرافدية على وجه العموم‪ .‬يقول فراس‬ ‫السواح‪:‬‬ ‫اكتشاف الزراعة بالنسبة إلنسان العصر الحجري لم‬ ‫يكن نتيجة فعل بشري‪ ،‬بل نتيجة عون سماوي؛ وسنبلة‬ ‫القمح األولى التي زرعها لم تكن إال جسد اإلله ‪ -‬االبن‬ ‫القتيل الذي بعثت به األم الكبرى إلى العالم السفلي‬ ‫من أجل ابتداء دورة الزراعة والحفاظ على استمرارها‬ ‫‪164‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫حتى نهاية الكون‪ .‬فهو اإلله الحي‪ ،‬الميت ‪ -‬الحي‬ ‫الذي يهبط إلى باطن األرض في الخريف‪ ،‬ثم يعود‬ ‫ساحبا وراءه خضرة الربيع‪ ،‬مكمال دورة حياته السنوية‬ ‫التي تركزت حولها حياة المستوطنات األولى ودياناتها‬ ‫(‪)42‬‬ ‫وطقوسها‪.‬‬ ‫وهكذا غدا تموز‪ ،‬الثور القمري‪ ،‬مثل عشتار الخضراء‪،‬‬ ‫(‪ )...‬إلها للنبات ودورة الزراعة‪ .‬فهو تموز الخضر‬ ‫(األخضر)‪ ،‬رب اإلنبات والدورة الزراعية‪ ،‬اإلله الحي‪-‬‬ ‫الميت والميت ‪ -‬الحي‪ ،‬الذي يهبط إلى باطن األرض‬ ‫في الخريف‪ ،‬ويبعث من عالم الظلمات مع قدوم الربيع‪،‬‬ ‫ساحبا وراءه خيرات األعماق وبركات الرحم المظلمة‬ ‫(‪)43‬‬ ‫التي خرج منها‪.‬‬ ‫فحضور الصه وك‪ /‬الخبيز‪ ،‬كطقس من طقوس االحتفاء‬ ‫بإله العيد‪ ،‬هو حضور للقمح بالدرجة األولى‪ ،‬وبالتالي‪،‬‬ ‫حضور لتموز‪ ،‬أي طاووسي ملك في حالته الحية ‪-‬‬ ‫الميتة‪ :‬اإلله الحي ‪ -‬الميت‪ .‬إن القمح‪ ،‬في المنظور‬ ‫اإلي��زي��دي‪ ،‬هو كائن قداسوي‪ ،‬نفخت فيه روح اإلله‬ ‫األكبر‪/‬طاووسي ملك‪ .‬لذا يتعاطى اإليزيدي مع الخبز‬ ‫والزاد عامة تعاطيا إيمانيا بحتا أساسه التقوى‪ .‬ونظرا‬ ‫لقداسوية القمح وكينونته األلوهية في الديانة اإليزيدية‪،‬‬ ‫نراه يدخل في تركيبة الكثير من األطعمة الخاصة في‬ ‫األعياد والطقوس الدينية‪ ،‬كالـسماط ‪ simat‬في غالبية‬ ‫األعياد‪ ،‬والـپيخون ‪ pexun‬وقه ال ته ك ‪ qelatek‬وجه‬ ‫رخ��وس ‪ cerxus‬في عيد خدر إلياس‪ ،‬والـكه شك‬ ‫(‪)44‬‬ ‫‪ kesk‬والـصه وك ‪ sewik‬في غالبية األعياد‪.‬‬ ‫الذروة الثانية‪ :‬زمان الـ(جمايي)‬ ‫يعد ه��ذا الزمان عيدا من أكبر األعياد اإليزيدية‪،‬‬ ‫ويحتفى به في الفترة الواقعة ما بين ‪ 30-23‬أيلول‪،‬‬ ‫بحسب التقويم الشرقي الغريغوري‪ ،‬الموافق لـ‪13-7‬‬ ‫تشرين األول الميالدي‪ .‬زمان الـجمايي هو زمان لطقوس‬ ‫العنف المقدس؛ إنه زمان الـقاباغ‪/‬الزمان األصفر‪ ،‬زمان‬ ‫الخريف‪ ،‬عندما تمطر سماؤه دموع الوداع التموزي‪.‬‬ ‫ولدى البحث عن الجذور التاريخية والميثولوجية لهذا‬ ‫الزمان‪ ،‬سوف يبدو لنا عبارة عن اختزال ميثي لزمانين‬ ‫بدئيين‪:‬‬ ‫‪.1‬زمان الـ ميتراكان‪ /‬مهركان‪ :‬يعرف عند اإليرانيين‬

‫القدامى بـ)عيد الخريف)‪ ،‬أو (عيد ميثرا)‪ ،‬كبير‬ ‫آلهة الميثرائيين‪ .‬وقد كان مهركان عيدا خاصا باإلله‬ ‫مهر‪ ،‬نظرا لوجود عالقة بين حلول مهر في شهر‬ ‫مهر كل سنة‪ .‬فاعتاد اإليرانيون تسمية يوم منتصف‬ ‫الشهر (السادس عشر) بـ(مهر)‪ ،‬وشهر منتصف السنة‬ ‫(السابع) (مهرا)؛ وهذا يبدأ عادة في ‪ 17‬أيلول‪.‬‬ ‫(‪ )45‬هذا الزمان‪ ،‬من الناحية العملية‪ ،‬قريب جدا من‬ ‫زمان الجمايي؛ وكالهما يعتبر تكرارا لزمن بدئي‪ /‬زمن‬ ‫البدايات‪ .‬وأهم ما يميز هذين الزمانين هو ممارسة‬ ‫المحتفين طقوس العنف المقدس‪.‬‬ ‫‪.2‬زمان الوداع التموزي‪ :‬لدى الرافديين‪ ،‬حيث يتأهب‬ ‫تموز للرحيل إلى عالم الظلمات؛ ومع رحيله‪ ،‬تبدأ‬ ‫رحلة الحزن األزل��ي‪ :‬ح��زن يحتضن الكون والطبيعة‬ ‫واإلنسان في آن وحين‪ .‬في الوقت ال��ذي كان زمان‬ ‫األربعاء األحمر زمانا للصعود التموزي‪ /‬الطاووس‬ ‫ملكي‪ ،‬ساحبا وراءه تباشير الربيع والخصب والعطاء‬ ‫من رحم الظلمات‪ ،‬فإن هذا الزمان ‪ -‬زمان الجمايي ‪-‬‬ ‫يعد زمانا لهبوط هذا اإلله إلى باطن األرض‪ ،‬ساحبا‬ ‫وراءه نصف سنة من الحزن والبكاء والذبول‪.‬‬ ‫طقوس العنف المقدس‬ ‫تعد طقوس العنف المقدس من أبرز طقوس هذا العيد‬ ‫وأهمها وأبلغها تجسيدا ل��روح الطقوس التموزية‪/‬‬ ‫الدوموزية‪ .‬كما أنها من أكثر الطقوس حاجة إلى‬ ‫الممارسة في مكان مقدس‪ ،‬بل في أكثرها قداسوية‪،‬‬ ‫أال وهو اللش النوراني‪.‬‬ ‫أحد طقوس العنف هذه‪ ،‬التي يلعب اإليزيديون المحتفون‬ ‫من خالله لعبتهم المسرحية وأدوارهم القداسوية‪ ،‬هو‬ ‫طقس الـگاكوزي ‪( :gakuji‬قتل الثور)‪ .‬والگاكوزي‬ ‫طقس من طقوس هذا الزمان‪ ،‬حيث يتخذ فيه الثور‬ ‫مركزا قداسويا تدور في فلكه سائر الممارسات األخرى‪.‬‬ ‫تبدأ اللعبة المسرحية في هذا الطقس بثالث عشائر‬ ‫إيزيدية هي‪ :‬القائدية والماموسية والترك‪ .‬وإذ يتم‬ ‫تشكيل جماعة عنف من هذه العشائر‪ ،‬تقوم الجماعة‬ ‫بجر ثور أو عجل وقع عليه االختيار لممارسة عنفهم‪،‬‬ ‫وذل��ك وس��ط جمهور غفير من اإليزيديين القادمين‬

‫من شتى األنحاء‪ ،‬وفي جو تسوده الفوضى واإلثارة‬ ‫والضجيج وتفوح منه رائحة ثأر وانتقام قداسوي سيمطر‬ ‫عما قريب‪ .‬تقوم (جماعة العنف) بجر ثورها–ضحيتها‬ ‫المقبلة إلى مزار الشيخ هادي‪ /‬عدي كمرحلة أولى‪ ،‬ثم‬ ‫يتابعون (عنفهم)‪ ،‬إلى أن يصلوا مع الثور إلى مزار‬ ‫الشيخ شمس‪ /‬شيشمس (إله الشمس اإليزيدي)؛ وعلى‬ ‫سدنة هذا المزار‪ ،‬تبدأ بداية النهاية‪ ،‬إذ تتوج الجماعة‬ ‫عنفها بتصفية الثور وذبحه قربانا لشيشمس‪.‬‬ ‫ال شك أن للثور دالالته الرمزية العميقة في ثقافات‬ ‫الشعوب البدائية‪ .‬فلو عدنا إلى تاريخ المجتمعات‬ ‫اإلنسانية‪ ،‬س��وف نستشف ب��أن دخ��ول الثور في حرم‬ ‫الطوق المقدس‪ ،‬باعتباره رمزا من أكبر رموز األلوهة‪،‬‬ ‫قد ابتدأ في المجتمعات الزراعية‪ ،‬حين كان اإلنسان‬ ‫في أمس الحاجة إلى الثور‪ /‬البقرة لتأمين متطلبات‬ ‫الحياة وممارسة أشغاله اليومية في الزراعة واستثمار‬ ‫األرض‪ .‬إن عبادة الثور كبادرة فكرية أولى قد ولدت‬ ‫لدى اإلنسان كحاجة وقضية سوسيولوجية قبل أن تصبح‬ ‫حاجة وقضية ثيولوجية دينية‪ .‬وهذا هو شأن المقدسات‬ ‫كلها‪ ،‬ابتداء من أصغرها وانتهاء بالله‪ .‬يقول تركي‬ ‫الربيعو‪:‬‬ ‫في معظم الميثولوجيات‪ ،‬ترتبط اآللهة واألنبياء‬ ‫بحيوانات مقدسة تشبهها‪ ،‬تحل روحها فيها‪ ،‬وينشأ‬ ‫بينها نوع من التكافل يجعل في اإلمكان أن يحل‬ ‫أحدهما محل اآلخر‪ .‬بذلك يعرف الحيوان ثقافيا على‬ ‫(‪)46‬‬ ‫أنه طوطم مقدس‪.‬‬ ‫ويقول فالح مهدي‪:‬‬ ‫قد عبد اإليرانيون القدماء البقرة واعتبروها مقدسة‪،‬‬ ‫كما عبد الهنود والمصريون البقرة ونظروا إليها نظرة‬ ‫تقديس‪ )...( .‬كما عبد اإليرانيون القدماء إله الشمس‬ ‫الذي ينضج المحاصيل وسموه (فييرا)‪ ،‬وعبدوا الثور‬ ‫ال��ذي مات ووه��ب الجنس البشري دمه شرابا يسبغ‬ ‫نعمة الخلود‪ .‬وكان اإليرانيون يعبدونه بشرب عصير الـ)‬ ‫(‪)47‬‬ ‫هوما) المسكر‪.‬‬ ‫وفي األساطير الرافدية‪ ،‬يرد ذكر الثور باعتباره رمزا‬ ‫من أكبر رموز اآللهة القمرية األنثوية‪ .‬فثور السماء‬ ‫الذي لقي حتفه على يد گلگامش كان عشيقا لعشتار‪،‬‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪165‬‬

‫األم الكونية األولى‪ ،‬التي رأت في قتله إهانة أللوهيتها‪:‬‬ ‫(الويل لگلگامش الذي دنسني وأهانني وقتل ثور‬ ‫(‪)48‬‬ ‫السماء‪).‬‬ ‫وتموز اإلله–الذكر‪ ،‬الذي هو ابن األم الكبرى وزوجها‬ ‫في آن معا‪ ،‬تمثله المنحوتات الجدارية على هيئة ثور‬ ‫يولد من رحم األم الكبرى (‪ .)49‬فـ)منذ أن رأى اإلنسان‬ ‫في القمر تجسيدا لعشتار)‪ ،‬يقول فراس السواح‪)...( ،‬‬ ‫ربط في ذهنه رمزيا بين قرون البقر وقرني الهالل‪،‬‬ ‫وصور في خياله األم الكبرى على هيئة بقرة سماوية‬ ‫يرسم قرناها هالال في السماء‪ )...( .‬فاإللهة (نوت)‬ ‫المصرية‪ ،‬التي هي قبة السماء‪ ،‬كانت تصور في هيئة‬ ‫بقرة كاملة‪ ،‬واألم المصرية (نيت) كانت تدعى بالبقرة‬ ‫السماوية‪ ،‬واإللهة (هاتور) كانت تظهر دوم��ا برأس‬ ‫بقرة‪ ،‬واإللهة (إيزيس) إن لم تظهر برأس بقرة ظهرت‬ ‫وعلى رأسها قرنان كبيران‪ ،‬غالبا ما يحتويان قرص‬ ‫القمر البدر بين طرفيهما‪ .‬كذلك األمر فيما يتعلق‬ ‫بعشتار البابلية وعشتار الكنعانية التي تظهر في‬ ‫(‪)50‬‬ ‫الرسوم والمنحوتات وعلى رأسها قرنان‪.‬‬ ‫ويضيف السواح‪:‬‬ ‫وعندما ظهر اإلله االبن أخذ عن أمه صفاتها القمرية‬ ‫والرموز المتعلقة بها‪ ،‬فصار يرمز إليه برأس الثور‬ ‫(‪)51‬‬ ‫الوحشي ذي القرنين الكبيرين‪.‬‬ ‫من هنا تكون البقرة‪ ،‬بصفاتها القرآنية والتوراتية‪،‬‬ ‫هي أسطرة لوجودها السماوي‪ ،‬قبل أن تكون توصيفا‬ ‫لوجودها األرضي‪ .‬يقول أنطون مورتكات‪:‬‬ ‫إن تقديس األمومة وعبادة الثور من البوادر الفكرية‬ ‫األولى الهامة للمجتمع الزراعي؛ ولذلك فقد قدر لهذه‬ ‫(‪)52‬‬ ‫العبادة أن تالزم بلدان الشرق القديم آالف السنين‪.‬‬ ‫وباعتبار أن الثور هو رمز من أق��دس رم��وز اآللهة‬ ‫القمرية األنثوية‪ ،‬فإننا نستطيع قراءة طقوس العنف‬ ‫ال��م��ق��دس‪ ،‬التي ت��م��ارس ف��ي ال��ق��اب��اغ‪ /‬زم��ان العنف‬ ‫المقدس‪ :‬فمن الواجب الديني فيها ذبح الثور كقربان‬ ‫على مزار شيشمس‪ /‬الشيخ شمس‪ ،‬تتويجا قداسويا‬ ‫لذاك العنف‪ -‬نستطيع قراءتها‪ ،‬نقول‪ ،‬على أنها طقوس‬ ‫تعكس مرحلة من أبرز مراحل الصراع بين اآللهة القمرية‬ ‫‪166‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫األنثوية‪ ،‬ممثلة بالثور‪ ،‬وبين اآللهة الشمسية الذكرية‪،‬‬ ‫ممثلة بالشمس‪ .‬وعلى المستوى السوسيولوجي‪ ،‬هو‬ ‫صراع بين النظام (األمومي) ‪ matriarchal‬والنظام‬ ‫(األبوي) ‪ .patriarchal‬إن قراءتنا لهذه الطقوس على‬ ‫أنها تمثيل ألعنف مراحل الصراع بين اآللهة القمرية‬ ‫األنثوية وبين اآللهة الشمسية الذكرية تأتي من (الفضاء‬ ‫العنفي) الذي تمارس فيه هذه الطقوس والذي يستوجب‬ ‫ذبح الثور كرمز لآللهة القمرية‪ ،‬فقط على مزار اإلله‬ ‫الشمسي شيشمس‪ ،‬دون غيره‪ .‬بذلك يمثل قتل الثور‬ ‫السماوي على يد أنكيدو (كثور مرجعي بدئي) وإهانة‬ ‫عشتار‪ ،‬يقول الربيعو‪ )...( ،‬إسقاطا لتحالف طوطمي‬ ‫بين األنثى والحيوان‪ .‬وبذلك حدثت أول هزيمة عالمية‬ ‫للجنس النسائي بتاريخ يسبق بكثير التاريخ الذي‬ ‫حدده إنجلز في كتابه الموسوم بـأصل العائلة والملكية‬ ‫(‪)53‬‬ ‫الخاصة والدولة‪.‬‬ ‫ومهما ب��دت نتيجة الصراع لصالح اآللهة الشمسية‬ ‫الذكرية‪ ،‬كما ترينا هذه الطقوس‪ ،‬فإنه سيبقى انتصارا‬ ‫نسبيا في رأي��ي‪ .‬فعلى الرغم من التفوق الظاهري‬ ‫لهذه المجموعة من اآللهة على امتداد الميثولوجيا‬ ‫اإليزيدية‪ ،‬فإن دور اآللهة القمرية‪ ،‬المتمثلة في الشيخ‬ ‫سن‪ ،‬طاووسي ملك‪ /‬تموز اإليزيدي وفي بعض اآللهة‬ ‫األنثوية األخرى (پيرافات‪ ،‬فلك‪ ،‬خاتونا فخرا‪ ،‬ماگا‬ ‫إيزي‪ ،‬ستيا إيس‪ ،‬إلخ)‪ ،‬ال يزال دورا بارزا‪.‬‬ ‫لطاووسي ملك‪ ،‬مثال‪ ،‬باعتباره إلها قمريا‪ ،‬شأن عظيم‬ ‫في الميثولوجيا اإليزيدية‪ ،‬حيث ينظر إليه على أنه‬ ‫اسم من أسماء الله‪ .‬فهو والله أقنومان في واحد‪:‬‬ ‫الشيخ آدي وطاووسي ملك وإيزي‬ ‫هم ثالثة أقانيم في واحد‪،‬‬ ‫(‪)54‬‬ ‫فال يأخذ بكم التيه في الفرقة بينهم‪.‬‬ ‫إن ظاهرة العنف القداسوي ظاهرة متفوقة بامتياز في‬ ‫طقوس زمان الجمايي‪ ،‬وفي طقس الگاكوزي (قتل‬ ‫الثور) على وجه الخصوص‪ .‬لكن كيف نقرأ هذا العنف‬ ‫في إطار ثنائية الدين‪ /‬الجماعة؟ وأين يتمفصل العنف‬ ‫مع المقدس؟‬ ‫في القراءة األولية لطقوس العنف المقدس التي تمارس‬

‫في زم��ان الجمايي من منظور سوسيولوجي‪ ،‬سوف‬ ‫نستشف أن العنف ظاهرة فرضت على اإلنسان من‬ ‫خارجه؛ وهي ظاهرة تحثه عليها ظروف االجتماع مع‬ ‫اآلخر؛ أي أنها ظاهرة سوسيولوجية مكتسبة‪ .‬فكما‬ ‫يقول تركي الربيعو‪:‬‬ ‫إن حقيقة االجتماع البشري تتأسس على التضحية‬ ‫(ممارسة العنف مع اآلخر)‪ ،‬وإن الحقيقة ‪ -‬كل الحقيقة‬ ‫ تظهر متمفصلة مع األضحية‪ .‬وهذا ما يفعله آدم‬‫أيضا‪ :‬إنه يطلب من ولديه أن يقربا قربانا‪ :‬فالقربان‬ ‫من شأنه وح��ده أن يرشد إل��ى الحق وأن يهدي إلى‬ ‫(‪)55‬‬ ‫الطريق الواجب اتباعه‪.‬‬ ‫وللقربان قدسية خاصة في طقوس اإليزيدية وممارسات‬ ‫معتنقيها‪ :‬فيكاد ال يخلو زمان من أزمانهم المقدسة‬ ‫من وجوب تقريب القرابين إلى آلهتها؛ بل وخارج إسار‬ ‫هذه األزم��ان أيضا‪ ،‬نراهم يتخذون من القربان حبال‬ ‫سريا للتعالق الروحي مع آلهتهم‪ .‬وما ظاهرة (النذور)‪،‬‬ ‫الشائعة بين أوساط اإليزيديين عامة‪ ،‬إال إسقاط لتلك‬ ‫الرؤية القداسوية إزاء القربان‪ .‬يرى فرويد أن العيد هو‬ ‫خرق احتفالي لمحظور‪ :‬حفاظا على المكتسب الذي‬ ‫تحقق من قتل األب الطاغية‪ ،‬تجري إع��ادة تمثيل‬ ‫للجريمة األولى‪ ،‬وذلك بقتل البديل الطوطمي (الطوطم‬ ‫المقدس) وذبحه على يد أفراد عشيرة األخوة كافة‪،‬‬ ‫والتهامه من قبل الجميع‪ ،‬وبذلك يضمنون اتحادهم‬ ‫(‪)56‬‬ ‫بـ(األب الطوطم) وحمايته لهم وكذلك تماثلهم معه‬ ‫هذا المفهوم الفرويدي للعيد‪ ،‬يجد تبريره ومرجعيته‬ ‫في ممارسات اإليزيديين لطقوس العنف الدائرة في‬ ‫فلك الثور‪ .‬إن مشاركة اإليزيدي في طقوس قتل الثور‬ ‫وتقطيع أوصاله هي‪ ،‬في رأيي‪ ،‬مشاركة ذات حدين‪:‬‬ ‫ف��اإلي��زي��دي‪ ،‬من جهة‪ ،‬يشارك اإلل��ه الشمسي نشوة‬ ‫انتصاره على اإلله القمري‪ ،‬وذلك بذبح رمزه األقدس‬ ‫(الثور) على أعتاب مزار الشيخ شيشمس؛ ومن جهة‬ ‫أخرى‪ ،‬فهو يبكي اإلله القمري تموز‪ /‬طاووسي ملك‬ ‫وغيابه الحاضر فيه‪ .‬أما العنف القداسوي الممثل‬ ‫بـ)ذبح مخلوق ميثولوجي)‪ ،‬فنقرأه على مستويين‪:‬‬ ‫فهو‪ ،‬من جهة‪ ،‬كما يرى الربيعو‪ )...(،‬يجري الحفاظ‬

‫عليه من خالل الطقوس وإعادة تمثيله مع تالوة النص‬ ‫الميثولوجي؛ و(ه��و)‪ ،‬من جهة أخ��رى‪ ،‬فاتحة لنظام‬ ‫جديد تمثل الميثولوجيا متنه‪ .‬فمنه ينبثق مجمل‬ ‫القواعد والمحارم والمظاهر الثقافية التي سيتمسك بها‬ ‫(‪)57‬‬ ‫اإلنسان الحقا‪.‬‬ ‫لهذا نجد كيف يعلن مردوخ البابلي حربه ضد تيامة‪،‬‬ ‫إذ يشطر في النهاية جسدها إلى شطرين‪ ،‬ليجعل من‬ ‫أولها السماء ومن ثانيها األرض (‪ .)58‬وإي��ا‪ ،‬إله‬ ‫الحكمة‪ ،‬يذبح أپسو‪ ،‬إله المياه العذبة‪ ،‬وينضي عنه‬ ‫تاجه‪ ،‬ويتوج نفسه خلفا له‪ ،‬كما يفعل أوديپ عندما‬ ‫يذبح اليوس (‪ .)59‬كما يذبح الثور‪ ،‬الرمز األقدس لتموز‬ ‫واآللهة القمرية‪ ،‬قربانا آللهة الشمس التي تحل محلها‪.‬‬ ‫إذن‪ ،‬في معظم الميثولوجيات القديمة‪ ،‬ينطوي القربان‬ ‫على (سر)‪ ،‬كما يؤكد الربيعو؛ ولنقل إنه يهيئ‪ ،‬عبر‬ ‫مجموعة من (طقوس العبور)‪ ،‬إلى تقبل السر(‪.)60‬‬ ‫فالضحية المقبلة‪ ،‬حسب رونيه جيرار‪ )...( ،‬تأتي من‬ ‫الخارج‪ ،‬من المقدس غير المتميز؛ وهي غريبة عن‬ ‫المجموعة إلى درجة ال يجوز فيها أن تكون أضحية‬ ‫على الفور‪ .‬ومن أجل أن تصبح قابلة لتمثيل الضحية‬ ‫األصلية‪ ،‬ال بد من حصولها على ما ينقصها‪ ،‬وهو‬ ‫الحصول على انتماء ما إلى المجموعة‪ ،‬أي أن تصبح‬ ‫(داخل) المجموعة دون أن تزول عنها تماما صفتها‬ ‫الخارجية‪ ،‬ألن كونها من (الخارج) هو الذي يؤهلها‬ ‫(‪)61‬‬ ‫كشيء قدسي ألن تقوم بهذا الدور‪.‬‬ ‫ويضيف تركي الربيعو‪:‬‬ ‫هكذا يصبح القتل (العنف) الجماعي ينبوعا لالزدهار‬ ‫وشاهدا على أنه ال والدة دون ألم‪ ،‬والدة النظام من‬ ‫رحم الفوضى التي يتسبب فيها كائن ميثولوجي‪ .‬إنه‬ ‫يزرع الفوضى‪ /‬العنف ليحصد النظام‪ /‬السلم؛ باألصح‪،‬‬ ‫لنحصد نحن السلم والنظام‪ .‬وفي معظم الميثولوجيات‬ ‫يكون هذا اإلله الذي يزرع الفوضى هو المنقذ في نفس‬ ‫الوقت‪ :‬إنه ينذر نفسه ليكون قربانا على مذبح العنف‬ ‫ليخلص الناس من شره‪ .‬هذا ما يفعله كنگو الذي‬ ‫يحمل وزر الخطيئة‪ ،‬وما يفعله (الماشيح) الذي يقدم‬ ‫نفسه قربانا وكبش فداء على مذبح البشرية التي ينوء‬ ‫گۆڤارى موساسير ‪167‬‬

‫كاهلها بحمل خطاياها‪ ،‬كما ترى الميثولوجيا المسيحية‬ ‫(‪)62‬‬ ‫(‪.)...‬‬ ‫فالثور‪ ،‬باعتباره تجسيدا أرضيا ل��روح اإلل��ه األكبر‬ ‫طاووسي ملك‪ /‬تموز اإليزيدي‪ ،‬بقدر ما يشكل إلها‬ ‫أضحويا في طقوس العنف‪ ،‬هو إله مخلص أيضا‪.‬‬ ‫يتابع الربيعو‪:‬‬ ‫فالجماعية في العنف تظهر على أنها شرط لالنتقال‬ ‫من مرحلة العنف التبادلي المدمر‪ ،‬الذي يهدد مجتمع‬ ‫اآللهة‪ ،‬إلى العنف الطقوسي الخالق (‪ )...‬الذي سيالزم‬ ‫(‪)63‬‬ ‫الحقا األضحية القربانية التي يقدمها البشر‪.‬‬ ‫فإضفاء الصفة القداسوية على طرفي الصراع في‬ ‫طقوس الگاكوزي‪ ،‬أي على المقتول والمقتول ألجله‪،‬‬ ‫كخالقين أسطوريين‪ ،‬يضمن للقاتل الممارس لطقوس‬ ‫العنف‪ ،‬ككائن إنساني‪ ،‬حالة من االستقرار واالبتعاد‬ ‫عن دائرة الصراع مع ذاته‪ ،‬أي دائرة االقتتال داخل‬ ‫الجماعة‪.‬‬ ‫طقس (السماط)‬ ‫السماط طبيخ يطبخ من القمح ولحم الثور المقتول‬ ‫كرمز لإلله الميت–الحي‪ .‬ثم يتناوله ممارسو العنف‪،‬‬ ‫أي المشاركون في طقوس العنف‪ ،‬في جو من الهيبة‬ ‫والقداسة‪ .‬إن حضور القمح في هذا الطقس‪ ،‬كإله غائب‬ ‫فينا‪ ،‬ليس مجرد حضور عابر‪ :‬هو حضور يذكرنا‬ ‫بـ(‪ )...‬القفزة الحضارية الكبرى التي حققها اإلنسان‬ ‫باكتشافه القمح وأكله الخبز‪ .‬فلقد كان الرغيف برزخ‬ ‫العبور من مرحلة الهمجية إلى مرحلة الحضارة‪ .‬وفي‬ ‫ملحمة گلگامش‪ ،‬كان أول عمل قامت به المرأة التي‬ ‫أخذت بيد أنكيدو من حياة البرية إلى حياة المدنية أن‬ ‫جعلته يتذوق الخبز الذي غدا بعد أكله بشرا سويا(‪:)64‬‬ ‫وض��ع��وا أم��ام��ه خ��ب��زا‪ ،‬فارتبك‪ .‬فأنكيدو ال يعرف‬ ‫شيئا عن أكل الخبز وشرب الشراب القوي‪ .‬ففتحت‬ ‫المحظية فمها قائلة ألنكيدو‪( :‬كل الخبز‪ ،‬يا أنكيدو‪،‬‬ ‫عماد الحياة هو‪ .‬وخذ الشراب القوي‪ ،‬فهو عادة أهل‬ ‫(‪)65‬‬ ‫البالد‪).‬‬ ‫حضور القمح كإله ميت ‪ -‬حي في زمان الجمايي هو‬ ‫إسقاط وترجمة للحضور التموزي‪ /‬الطاووس ملكي‪،‬‬ ‫‪168‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫كما هو تحيين للدراما الكوني التي سينتقل عبره‬ ‫طاووسي ملك من دور اإلله الحاضر ‪ -‬الغائب إلى إله‬ ‫غائب ‪ -‬حاضر‪ .‬وما الحضور الراجح للقمح‪ /‬الخبز‪/‬‬ ‫الزاد(‪ )66‬في المناسبات واألعياد واألزمان المقدسة في‬ ‫اإليزيدية‪ ،‬على المستوى الفيزيقي‪ ،‬إال إعادة وتكرار‬ ‫للحضور الطاووس ملكي على المستوى الميتافيزيقي‪.‬‬ ‫وبما أن زم��ان الجمايي‪ ،‬بعنف طقوسه‪ ،‬هو زمان‬ ‫لطقوس المراثي والعويل والبكاء على الرحيل التموزي‪/‬‬ ‫الطاووس ملكي‪ ،‬فإن حضور القمح (القتيل) في جنازة‬ ‫الثور (القتيل) في مساحات استحضار األلوهة تلك‬ ‫كان حضورا البد منه‪ :‬فكالهما – القمح والثور ‪-‬‬ ‫تجسيد أرضي‪ ،‬فيزيقي‪ ،‬أللوهية تموز‪ /‬طاووسي ملك‬ ‫على المستوى السماوي الميتافيزيقي‪.‬‬ ‫أما الموت‪ ،‬فال شك أنه موت رمزي‪:‬‬ ‫فاإلله االب��ن (ت��م��وز) في المعتقد والطقس السابق‬ ‫لعصور الكتابة ك��ان يموت على ثالثة مستويات‬ ‫متطابقة‪ ،‬يظهر بعضها بعضا‪ :‬المستوى األول غيبي‪،‬‬ ‫حيث يتم موت اإلله في المجال المقدس غير المنظور؛‬ ‫المستوى الثاني طبيعي‪ ،‬حيث يمثل القمح جسد اإلله‬ ‫القتيل وحيث ترفرف روحه في حزمة القمح األخيرة؛‬ ‫المستوى الثالث إنساني‪ ،‬حيث يموت اإلله من خالل‬ ‫جسد بشري من لحم ودم حلت فيه ال��روح المقدسة‬ ‫(‪)67‬‬ ‫المستعدة للهبوط إلى العالم األسفل (‪.)...‬‬ ‫إن موت القمح‪ ،‬كروح لإلله الميت–الحي‪ ،‬هو موت‬ ‫ثمل بـهوما الحياة‪ ،‬موت يتفجر بالقدسي‪ ،‬مفتوح‬ ‫ومتعدد‪ .‬إنه موت ال يليق إال بكائنات ميثية كاآللهة‪:‬‬ ‫كائنات‪ ،‬إذا ما قالت لشيء كن فيكون؛ هو موت‬ ‫أخضر‪ ،‬بقدر ما هو أصفر؛ هو موت سيمطر بعد قمر‬ ‫أو قمرين‪:‬‬ ‫ربما سأموت‪ ،‬أتالشى وأغيب‪،‬‬ ‫أنا عود القمح الطري‪،‬‬ ‫ولكن قلبي جوهرة خضراء‪.‬‬ ‫لذا سأعود أخضر‪ ،‬كما كنت‪،‬‬ ‫(‪)68‬‬ ‫ولسوف يولد البطل كرة أخرى‪.‬‬

‫المصادر‪:‬‬ ‫(‪ )1‬ميرسيا إلياد‪ ،‬مالمح من األسطورة‪ ،‬بترجمة حسيب كاسوحة‪ ،‬منشورات وزارة الثقافة السورية‪ ،‬دمشق ‪ ،1995‬ص ‪.15-14‬‬ ‫(‪ )2‬نسبة إلى الـ)سوپرمان)‪ ،‬أي الكائن األسطوري‪.‬‬ ‫(‪ )3‬ميرسيا إلياد‪ ،‬المقدس والدنيوي‪ :‬رمزية الطقس واألسطورة‪ ،‬بترجمة نهاد خياطة‪ ،‬العربي للطباعة والنشر‪ ،‬دمشق ‪ ،1987‬ص ‪.188‬‬ ‫(‪ )4‬المصدر نفسه‪ ،‬ص ‪.155‬‬ ‫(‪ )5‬راجع مؤلفي‪ :‬دراسات في ميثولوجيا الديانة اإليزيدية‪ ،‬إصدار خاص‪1995 ،‬؛ مبحث (طاووس ملك‪ :‬أكبر آلهة اإليزيدية)‪ ،‬ص ‪.80-37‬‬ ‫(‪ )6‬ميرسيا إلياد‪ ،‬المقدس والدنيوي‪ ،‬مصدر سابق‪ ،‬ص ‪.196‬‬ ‫(‪ )7‬هوشنگ بروكا‪ ،‬دراسات في ميثولوجيا الديانة اإليزيدية‪ ،‬مصدر سابق‪ ،‬ص ‪.10‬‬ ‫(‪ )8‬خدرى سليمان وخه ليلى جندي‪ ،‬ئيزدياتى‪ :‬جانجانه ى كوزى زانيارى كورد‪ ،‬به غدا‪ ،1979 ،‬ص ‪( :24‬قه ولى طاووسى مه له ك)‪.‬‬ ‫(‪ )9‬فالح مهدي‪ ،‬البحث عن منقذ‪ ،‬دار ابن رشد للطباعة والنشر‪ ،‬بيروت ‪ ،1981‬ص ‪.91‬‬ ‫(‪ )10‬فراس السواح‪ ،‬لغز عشتار‪ :‬األلوهة المؤنثة وأصل الدين واألسطورة‪ ،‬دار عالء الدين‪ ،‬طب ‪ ،6‬دمشق ‪ ،1996‬ص ‪.234‬‬ ‫(‪ )11‬نقال عن‪ :‬هوشنگ بروكا‪ ،‬دراسات في ميثولوجيا الديانة اإليزيدية‪ ،‬مصدر سابق‪ ،‬ص ‪.49‬‬ ‫(‪ )12‬فراس السواح‪ ،‬لغز عشتار‪ ،‬مصدر سابق‪ ،‬ص ‪.207‬‬ ‫(‪ )13‬المصدر نفسه‪ ،‬ص ‪.211‬‬ ‫(‪ )14‬المصدر نفسه‪ ،‬ص ‪.212-211‬‬ ‫(‪ )15‬المصدر نفسه‪ ،‬ص ‪.212‬‬ ‫(‪ )16‬المصدر نفسه‪ ،‬ص ‪.76‬‬ ‫(‪ )17‬فراس السواح‪ ،‬لغز عشتار‪ ،‬مصدر سابق‪ ،‬ص ‪.292‬‬ ‫(‪ )18‬كلود ليفي شتراوس‪ ،‬اإلناسة البنيانية‪ ،‬بترجمة حسن قبيسي‪ ،‬مركز اإلنماء القومي‪ ،‬بيروت ‪ ،1990‬ص‪.235‬‬ ‫(‪ )19‬صموئيل هنري هووك‪ ،‬منعطف المخيلة البشرية‪ ،‬بترجمة صبحي حديدي‪ ،‬دار الحوار للنشر والتوزيع‪ ،‬الالذقية ‪ ،1983‬ص ‪.16‬‬ ‫(‪ )20‬ميرسيا إلياد‪ ،‬المقدس والدنيوي‪ ،‬مصدر سابق‪ ،‬ص ‪.14‬‬ ‫(‪ )21‬فراس السواح‪ ،‬لغز عشتار‪ ،‬مصدر سابق‪ ،‬ص ‪.117‬‬ ‫(‪ )22‬اإلنجيل المقدس (العهد الجديد)‪ ،‬دار الكتاب المقدس في الشرق األوسط‪ ،‬بال تاريخ ومكان النشر‪ ،‬إنجيل يوحنا‪ :‬اإلصحاح الرابع‬ ‫عشر‪ ،‬اآلية ‪.12‬‬ ‫(‪ )23‬من دعاة هذه الفرضية‪ :‬عبد الرزاق الحسني‪ ،‬أحمد تيمور‪ ،‬عباس العزاوي‪ ،‬سعيد الديوه جي‪ ،‬أوليا جلبي‪ ،‬الشهرستاني‪ ،‬صديق‬ ‫الدملوجي‪ ،‬إلخ‪.‬‬ ‫(‪ )24‬صديق الدملوجي‪ ،‬اليزيدية‪ ،‬الموصل ‪ ،1949‬ص ‪.9‬‬ ‫(‪ )25‬هوشنگ بروكا‪ ،‬دراسات في‪ ،...‬مصدر سابق‪ ،‬ص ‪.62‬‬ ‫(‪ )26‬نسبة إلى إله الشمس‪ :‬شمس‪ ،‬شمش‪ ،‬شماس‪.‬‬ ‫(‪ )27‬هوشنگ بروكا‪ ،‬دراسات في‪ ،...‬مصدر سابق‪ ،‬ص ‪.63‬‬ ‫(‪ )28‬نسبة إلى ميثرا‪ :‬رب األرباب في الديانة الميثرائية‪.‬‬ ‫(‪ )29‬توفيق وهبي‪( ،‬اليزيدية‪ :‬بقايا المثرائية)‪ ،‬بترجمة شوكت إسماعيل حسن‪ ،‬مجلة اللش الصادرة عن (مركز اللش الثقافي واالجتماعي)‬ ‫في كردستان العراق‪ ،‬دهوك‪ ،‬العدد ‪ ،3-2‬ص ‪.91‬‬ ‫(‪ )30‬ميرسيا إلياد‪ ،‬المقدس والدنيوي‪ ،‬مصدر سابق‪ ،‬ص ‪.67‬‬ ‫(‪ )31‬عبد الرحمن بدوي‪ ،‬الموت والعبقرية‪ ،‬وكالة المطبوعات‪ ،‬الكويت‪/‬دار القلم‪ ،‬بيروت‪ ،‬بال تاريخ‪ ،‬ص ‪.25‬‬ ‫(‪ )32‬ميرسيا إلياد‪ ،‬المقدس والدنيوي‪ ،‬مصدر سابق‪ ،‬ص ‪.96‬‬

‫گۆڤارى موساسير ‪169‬‬

‫اآلشـــــوريون‬

‫وكان األهلون خليطا من الساميين الذين و فدوا إليها‬ ‫من بالد الجنوب المتحضرة (أمثال بابل وأكد)؛ ومن‬ ‫قبائل غير س������امية جاءت من الغ������رب (ولعلهم من‬ ‫الحيثيين أو من قبائل تمت بصلة إلى قبائل نيتاتي)؛‬ ‫و من الكرد س������كان الجبال اآلتين من القفقاس(‪.)3‬‬ ‫وأخذ هؤالء كلهم لغتهم المشتركة و فنونهم من سومر‪،‬‬ ‫و لكنه������م صاغوها فيما بعد صياغة جديدة جعلتها ال‬ ‫تكاد تفترق في ش������ىء عن لغة أرض بابل و فنونها‪.‬‬ ‫بيد أن ظروفهم الخاصة باع������دت بينهم و بين النعيم‬ ‫المخنث الذي انحدر إلي������ه البابليون(‪)4‬؛ ولذلك ظلوا‬ ‫طوال عهدهم ش������عبا محاربا مفت������ول العضالت‪ ،‬ثابت‬ ‫الجن������ان‪ ،‬غزير الش������عر‪ ،‬كث اللحى‪ ،‬معت������دل القامة‪،‬‬ ‫يبدو رجاله في آثارهم عابس������ين ‪ ،‬ثقيلي الظل‪ ،‬يطأون‬ ‫بأقدامه������م الضخم������ة عالم البحر األبيض المتوس������ط‬ ‫‪170‬‬

‫ژمار‌ه (‪ )1‬زستانى ‪2012‬‬

‫الشرقي‪.‬وتاريخهم هو تاريخ الملوك والرقيق‪ ،‬والحروب‬ ‫والمفتوح ‪،‬واالنتص������ارات الدموية و الهزائم المفاجئة‪.‬‬ ‫واغتنم ملوكه������م ‪ -‬الكهنة األوائ������ل ‪ -‬وكانوا أقياال‬ ‫خاضعين ألهل الجنوب‪-‬س������يطرة الكاشيين على بابل‬ ‫فاستقوا عنها؛ ولم يمض إال القليل حتى ازدان أحدهم‬ ‫باللقب الذي ظل ملوك آشور يتباهون به طول عهدهم‬ ‫وهو((الملك صاحب الحكم الشامل))‪ .‬ويبرز أمامنا‬ ‫م������ن بين هؤالء األقيال الخامل������ي الذكر أفراد تهدينا‬ ‫أعمالهم إلى معرفة الس������بيل التي سلكتها بالدهم في‬ ‫نمائها وتطورها(‪)1‬‬ ‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬ ‫ويل ـ و ـ ديورانت قصةالحضارة‪:‬‬ ‫جزء الثالث ـ صحيفة ‪9‬‬

English Departments 1- The Assyrians 2- Musasir in the cuneiform sources 3- The appearance of Kurdish in the history

171 ‫گۆڤارى موساسير‬

The Assyrians

The inhabitants (Al-Ahloon) were a mixture of the Semite people and they redeemed it from civilized countries of the South (such as Babylon and Akkad); and non-Semitic tribes came from the West (and maybe of the Hittites or unrelated tribes Nitati tribes); and of the Kurd mountain people from the Caucasus (3). They took all their common language and arts of Sumer، but subsequently been elaborated new wording made it hardly diverge in something from the language of the land of Babylon and arts. However، special circumstances has pushed themselves and between the incline mechanism bisexual bliss Babylonians (4); continued throughout their reign people Warrior macho، fixed abode، prolific poetry، many beards، Moderately tall، it appears his men on their pray، heavy shadows، they stepped

their mega foot on world Mediterranean East.، their history is the history of Kings and slaves، and wars and open the bloody victories and defeats snap. They take their – top priests — they were docile subject to southerners-control alkasheyen to Babylon، they derive; it wasn›t till one of them titled that the Kings of Assyria boasted by the length of their reign and is ((the ruling King)). We have highlights from these unknown individuals male members inspire us to see the way that taken in development and evolution (1) _____________________________ ___________________________ Will – W – Durant، the story of civilization: part III –page 9

2012 ‫) زستانى‬1( ‫ژمار‌ه‬

172

2- Radner، K. BETWEEN A ROCK AND A HARD PLACE: MUsAsIR، KUMME، UKKU AND ŠUBRIA- THE BUFFER STATES BETWEEN ASSYRIA AND URARTU، from : BIAINILI-URARTU، ،(2012)، p.243 3- Grayson، A.: Assyrian Rulers of the Early First Millennium BC I (1114-859 BC.)، (london:1991)، p.293 5-Grayson، A.: Assyrian Rulers of the Early First Millennium BCII (858-745 BC.)،Vol.3، (london:2002)، p.70 7- Radner، K. BETWEEN A ROCK AND A HARD PLACE: MUsAsIR، KUMME، UKKU AND ŠUBRIA- THE BUFFER STATES BETWEEN ASSYRIA AND URARTU، from : BIAINILI-URARTU، ،(2012)، p.247 )8( Albenda، P.: ORNAMENTAL WALL PAINTING IN THE ART OF THE ASSYRIAN EMPIRE، (Lieden: 2005)، p 9- Thureau-Dngin، F.: UNE RELATION DE LA HUITIEME CAMPAGNE DE SARGON (714 av. J.-C.)، TCL3، (paris:1912)، p.XII 11- Lanfranchi، G. & Parpola، S.: the Correspondence of Sargon II، Part II، Letters from the Northern and Northeastern Provinces، SAA، Vol.5، (Helsinki:1990)، p.110 11- JAKUBIAK، K: SOME REMARKS ON SARGON II’S EIGHTH CAMPAIGN OF 714 BC، (Iranica Antiqua :2004)، Vol. XXXIX، p.191 12- Grayson، A.: Assyrian Rulers of the Early First Millennium BC، I (1114-859 BC.)، (london:1991)، p.293 14- Thureau-Dngin، F.: UNE RELATION DE LA HUITIEME CAMPAGNE DE SARGON (714 av. J.-C.)، TCL3، (paris:1912)، p.50132 16- Benedict، W.: The Urartu-Assyrian Inscription of Kilishin، JAOS، Vol. 81، No.4، (USA: 1961)، p.382.

17- CHICAGO ASSYRIAN DICTIONARY، Vol. ، p.115-116 19- Black، J. & Others : A Concise Dictionary of Akkadian، (Wiesbaden:2000)، p.334 22- CHICAGO ASSYRIAN DICTIONARY، Vol. Z، p.73 www.Wikipedia.org / Musasir 24- Radner، K. BETWEEN A ROCK AND A HARD PLACE: MUsAsIR، KUMME، UKKU AND ŠUBRIA- THE BUFFER STATES BETWEEN ASSYRIA AND URARTU، from : BIAINILI-URARTU، ،(2012)، p.247 Grayson، A.: Assyrian Rulers of the Early First Millennium BC، I (1114-859 BC.)، (london:1991)، p.293 26- Diakonoff، M. & Kashkai، S.: Geographical Names According to Urartu Texts، RGTC، Vol. 9، p.58 28 -Laroche، E.: Glossaire de la Langue Hourite، ( paris: 1976-1977)، p.54 29- Radner، K. BETWEEN A ROCK AND A HARD PLACE: MUȘAȘIR، KUMME، UKKU AND ŠUBRIA- THE BUFFER STATES BETWEEN ASSYRIA AND URARTU، (2012) p.245 31- Diakonoff، M. & Kashkai، S.: Geographical Names According to Urartu Texts، RGTC، Vol. 9، p.9 Parpola، S.: the Correspondence of Sargon II، Part I، Letters from the Assyria and the West، SAA، Vol.1، (Helsinki:1987)، p.238 34- Olmstead، A.: Western Asia in the Days of Sargon of Assyria (722-705 B.C)، (new York: 1908)، p.37-39 35- Holloway، Steven W.: Aššur is king Aššur is king Religion in the Exercise of power in the New Assyrian Empire، (Leiden: 2002)، p.164 40- Benedict، W.: The Urartu-Assyrian Inscription of Kelishin، JAOS، Vol.18،(USA: 1961)، p.359-385 49- Olmstead، A.: Western Asia in the Days of Sargon of Assyria (722-705 B.C)، (new York: 1908)، p.3 55- radner، Karen: Between a Rock and a Hard Place ، p.245 63- Holloway، Steven W.: Aššur is king Aššur is king Religion in the Exercise of power in the New Assyrian Empire، (Leiden: 2002)، p.116 64- ibid: p.116-117 65- Thureau-Dngin، F.: UNE RELATION DE LA HUITIEME CAMPAGNE DE SARGON (714 av. J.-C.)، TCL3، (paris:1912)، p. I-II Fagan، G. : “I FELL UPON HIM LIKE A FURIOUS ARROW :”TOWARD A RECONSTRUCTION OF THE ASSYRIAN TACTICAL SYSTEM” from : New Perspectives on Ancient Warfare، (Leiden:2010)، p.91 72 Tadmor، H.: the Campaigns of Sargon II of Assur: AChronological - Historical Study ( Conclusion)، JCS 12، (USA: 1958)، p.85-87 & p.95 73- Holloway، Steven W.: Aššur is king Aššur is king Religion in the Exercise of power in the New Assyrian Empire، (Leiden: 2002)، p.120 74- Fagan، G.: “I Fell upon Him Like a Furious Arrow”: Toward a Reconstruction of the Assyrian Tactical System، New Perspectives on Ancient Warefare، Vol. 59، (Leiden:2010)، p.91 75- Ibid : p.92 76- Holloway، Steven W.: Aššur is king Aššur is king Religion in the Exercise of power in the New Assyrian Empire، (Leiden: 2002)، p.120 77- Radner، K. BETWEEN A ROCK AND A HARD PLACE: MUȘAȘIR، KUMME، UKKU AND ŠUBRIA- THE BUFFER STATES BETWEEN ASSYRIA AND URARTU، (2012) p.252 78- Tadmor، H.: the Campaigns of Sargon II of Assur: AChronological Historical Study ( Conclusion)، JCS 12، (USA: 1958)، p.85-87 79- SAA 1، p.9 81- Holloway، Steven W.: Aššur is king Aššur is king Religion in the Exercise of power in the New Assyrian Empire، (Leiden: 2002)، p.281 81- Ibid، p.286 82- ibid: 287-288 83- ibid، p.287

173 ‫گۆڤارى موساسير‬

1-2: didn’t give clear meaning because of breaking text.

3-6: (must) you say: let (king، my lord) (my god) return to me (…..)، then quickly collect the information and send it to me، and I am recently bring back your gods to you 7-11 (…….) Musasir city was there، tak(ing) your gods (……..) ، (……..) is mine (………) you why (……….)

Returning the Khald god statue to Musasir was as a result of agreement between Assyrian and Urartu as it shown in the above letter، or at least between Assyrian and the responsible of Musasir city(79). this agreement was in 713 B.C، that’s a year after Sargon’s operation.

In fact there is unsuitable between the aversion that Sargon had on Musasir with the text which talked about returning Khald god to Musasir، which means the Assyrian policy had a clear reflection، that make us be so doubt about much information which mentioned in Sargon’s eighth operation (80) .

But there is no doubt that the Assyrian foreign policy was like that which returning statues to their places، in the same way we see Assyrian Sargon returned the main god statue of the city (Harhar) to its city، thus after the city had been occupied in his military operation ( some says it had done before Sargon Shalmansar III)(81).

That’s why we can say it is true that the Assyrian occupied Musasir city and looted it but not like the pictures on the Mosul wall and Doorsharoken indicated، because these pictures were used mostly as propaganda by the Assyrian authority foreign policy and more they used to scare regions’ representatives (82).

We mustn’t forget that many times if a region god was arrested and its king came to announce ceasefire and agreed enemy’s condition only to get god’s statue، the best example was the story (Layali Bazoya-Bazoya nights) which king Asar

Haddun in his operation on Arab king whom that king lost and run away، then when he knew that he failed and didn’t have any choice and the city’s god arrested، so he came to Mosul to Asar Haddun asking ceasefire and forgiveness، paid tax so as to return his god and free it.

Also Tajlat Blezari III tried more to control Babylon but didn’t succeed، while finally could apply his power on Babylon and announce ceasefire with them، thus by returning those gods previously had taken (83).

Therefore there is no doubt that probably Urartu king Sardur III asked ceasefire and agreed with Assyrian king Sargon II for returning Khald god to Musasir (the letter content showed this although more of it was broken) To remind that Sardur III till Urartu’s falling didn’t fight with Assyria. But vice versa there were ceasefire between them، thus appeared when Aššurbanipal became Assyria king، Sardur III from the capital Tushpa came to Mosul city and congratulated him as the son Congratulated his father. Sardur III was the last Urartu king who later by the Skiss tribes Urartu destroyed (84).

Therefore Musasir’s history ended in a big religious and civilized base and the information about it had lost only that one known as Mujeser which followed Sidakan sub-district in Soran district. So I asked Hawler remnant directorate/ Soran department to do campaign for checking and inspection to clear that civilized base in Kurdistan.

2012 ‫) زستانى‬1( ‫ژمار‌ه‬

174

valleys، by riding a horse I passed which was danger to go on foot، when Urzana، the Musasir، knew I with my forces went toward Musasir، run as a bird and climbed the hard mountain، I made siege around Musasir، the Khald god centre and occupied it، there were Urana’s family، his sons، his daughters، 6150 of citizens، 690 donkeys، 929 cows، 10225 sheep، 34 talents and 18 cows from gold، 160 talents and 25 cows from silver، white bronze stakes، …… I brought unlimited of expensive stones which cannot be count، …. and a talent with bronze and iron، ……… and a bronzy bull، bronzy cow، bronzy heifer، I brought them all to Ashur god. Other furniture ……… I made the Urartu wide lands and all the mountains to be in sadness and condolence، as Rusa، their king killed himself with a knife، I put this region(Musasir) on Assyria، which run by a faithful employee، Rusa، the Urartu، (of sadness) with an iron knife hit his heart and as a pig ended his life (71) .

Sargon also pointed to how he moved Khald’s god statue and his wife Bagbartu to Assyria (72).

As he said: LÚ- šu-ut-SAG.MEŠ-ia LÚ.re-di-a <a>-na É dHaldi-a aš-pur-ma dHal-di-a DINGIR-šu ù dba-agbar-tu d15-šu a-di NÍG.GA É.KUR-šu ma-›a-at-ti mal ba-šu-ú . . . aš-lu-la; I sent my guerrillas to Khald temple، I took Khald and Bagbartu gods and there I collected booty(72).

Which I sent all to Ashur god temple in Ashur ، which its name was (É.hur.sag.gal.kur.kur.ra) URU Mu.sa.sir kašid dHaldia nasa (Musasir city had occupied، Khald god removed) Sargon only he with 1000 of the kingdom knights attacked Musasir، but how the forces and their techniques weren’t known(74)، it might be those knights attacked Musasir with arrows، swords، armored and long spears (75).

As Assyrian Sargon in these letters to Ashur god، indicates which the statues of each The Urar175 ‫گۆڤارى موساسير‬

tu kings (Sarduri، Argishti، Rusa) removed from Musasir temple، that is as a symbol for destroying the temple and the Urartu kings remains(76).

As in the engraved picture (bazr) on the Sargon king palace wall which indicates looting Khald god temple and the destruction، in the form not being important once again (Picture-6-).

This picture is engraved view of room number 13 in the Assyrian king palace، Sargon II، was found in his capital Door Sharokin (77).

In fact looting of Musasir city was in 714 B.C

by Assyrian Sargon، but that looting how will be، those evidences indicate that Khald god statue after a year from the looting (in 713B.C) retuned to Musasir (78)، as there is incomplete letter (made the cuneiform text be broken) which indicates with the diplomatic conversation between Assyrian and Urzana! Or Urartu for returning Khald god temple to Musasir، that as shown in the cuneiform text، although part of it been broken، this is the text (picture 7): Beginning broken away 1 -[X X X X X] ap-ta-[X X X] 2 -[ X X X X]-u-ni-ú-sa-[bit X X] 3 -[ù šúm-m]u ta-qa-bi ma-[a LUGAL be-lí] 4 -[DINGIR.MEŠ-ia lu]-sa-hi-ir li-di-n[a-ni X X] 5 -[X X X] ár - hiš ba-ti-iq-[tú hur-su] 6 -[šup-ra] ba-si DINGIR.MEŠ-ni-ka [ú-sa-har] 7 -[ad-da]-nak-ka urumu-sa-[sir X X] 8 -[ina Š]À-bi ši-i-bi sa-ba-[at X X X] 9 -[X X X] Ša DINGIR.MEŠ-ni-ka [X X X X] 10 -[X X]-ia ha-an-ni-i š[a X X X] Ed. 11 -[X X a-t]a-a la-a r[a-X X X X] Rev. Destroyed The text translation: The above cuneiform text was destroyed، which haven’t known how many lines are!

2- ARAD-ka mUr-za-na 3- Lu-u DI-mu a-na LUGAL BE!-ia 4- LUGAL BE-I : ú-d[a] 5- a-bé-e-ti GUD-NITA.M[EŠ] 6- ù UDU.NITA.MEŠ ia-a-k[a] 7- ku-pu-ú: KASKAL.MEŠ 8- ú-sa-bi-it : ka-a-ni 9- a-da-ga-la : la il-li-k[a] 10- [r]a-qu-ti-ia : ina IGI LU[GAL] 11- la-al-la-ak : ú’-[la-a] 12- a-ta-al-ka : T[A x x] Its meaning: 1-3 : to the king، my lord، your servant Urana، well health for king، my lord.

4-6: the king، my lord، known my problem، where is my bulls and goats?

7-10: snow cut the road، as I am warning you، I can’t come to my king insolvency.

11-12: or I should come and later come back then

die in enemy land.

In this letter Urzana made himself as a servant to Assyrian king Sargon. So there is two possibilities: 1.Either this letter belongs to the previous time of Assyrian Sargon eighth operation which later that letter made Sargon angry and caused to destroy Musasir and arrest Urzana.

2.Probably this letter belongs to the years after Assyrian Sargon eighth operation، thence Urzana was put as Musasir ruler by Asssyrian Sargon، which in the letter Urzana made himself as Sargon’s servant and described the enemy (perhaps Urartu)، this would be a strong probable.

When Assyrian Sargon came to the king’s throne، many of the kings and rulers from far countries came to Khubushka region for recognizing the legality power of Sargon II and presenting gifts، but among attendants the king of Musasir (Urzana) wasn’t there، because he was alliance with the Urartu، king Rusa، as he didn’t send the gift for being the king and didn’t give tax and capitation (69).

After Assyrian Sargon in his military operation on Urartu completed، his army were so tired، so he brought back to Asur but on his way decided to invade Musasir، he and his special kingdom army that only consisted of 1000 knights (70)، which in the following، we present the meaning of the part which special to Musasir in the military operation text of Assyrian Sargon: ( Urzana in Musasir city who broke the holy swear which he did in front of Ashur and Mardokh gods، sent his speech to Rusa،the Urartu، so my lord ( Ashur god) gave me the power، with a wagon and 1000 strong knights and my strong ground forces، whom fighting bravely in the fights، on my horses I advanced، in those places were hard to go on foot، on the shiak، Ardikshi، Ulaiau، Alluria mountains، hard mountains which included hard 2012 ‫) زستانى‬1( ‫ژمار‌ه‬

176

between them، which they were not aside to anyone، especially Musasir region.

Therefore when the family of Sargon Ashur II (721-705 B.C) got the power in Assyria، Assyrian country became so stronger and so wider and many religious and civilized bases were destroyed by the kings in the family of Sargon Ashur.

In the Assyria history three holy religious places were destroyed and looted which mentioned clearly in the cuneiform texts of Assyrian kings، they were Musasir، Babylon and Susaya (63) ، those three civilized bases had their own effects on the political and economical sides of Assyria، which each one was a political and religious bases besides having an old history، that why Assyrian especially in the time of new Assyrian ( Sargon II، Sanharib and Ashur Banibal) destroyed those bases and looted the temples، 177 ‫گۆڤارى موساسير‬

thus for the sake of not letting them to grow political and religious power again and not being a political and religious bases against Assyrian، so affects on Assyria، because those bases we have just mentioned were on the main trade way of Assyria (64).

One of the most famous cuneiform texts which talked about occupying Musasir and looting the Khald god temple was in the text of Assyrian king Sargon II، who wrote in the eighth year of his ruling، which describes a wide military operation to Urartu country in (714 B.C) which known as the eighth campaign، that Assyrian Sargon recorded the story of that campaign in a form of report and he presented to Ashur god in Ashur city (65). (Picture -8-) Here appears that the history of Tobzawa text belonged to the time just before Sargon، Assyrian، did his operation، thus because Rusa in Tobzawa text had a pride in his ability to expel the Assyrian army in the area and Urzana، the Musasir king، swore the trustfulness and loyalty to Rusa and presented his army to him too، then Rusa made him the king of Musasir، ( look at the the Tobzawa text which we mentioned before).

On the other hand Sargon، the Assyrian، who described in his text especially about his military operation to Urartu country and said that Urzana in Musasir broke his swear، the trustfulness and loyalty to me، which he swore in the name of Ashur and Mardokh god، and changed his speech for Rusa، the Urartu، (66) .

There is also other letter of Urzana king which sent to Assyrian Sargon that he apologized not be able to come to him and congratulating him for his arrival to power which it was because a lot of snowing which cut across the way، perhaps this made that Sargon didn’t accept Assyrian authority، this is the text of the letter (67): 1- a-na LUGAL EN-ia

later took tax from him which was implying horses (60) .

That operation of Shalmansar III under the leader Dayan Asur to the areas in the Upper Zab somehow looks like the 8th operation of Assyrian Sargon، but what drag attention is that، it mentioned Khrna(harna) as Musasurru(Musasurru) and as the holy city، so only apply tax and capitation on them without indicating to its destruction، this shows us is Kharna other name of Musasir before or within thentime of Shalmansar III، but may be Musasurru is differ from Musasir، thus because in the operation at 31th year the Shalmansar III once again indicate to the occupation of Zapparia’s difficult and fencing city with 46 other cities in Musasir region city as we mentioned before.

After Shalmansar III died، upheaval (vicissitude) occurred under the leader an old son Shalmansar whose name was ( Ashur –Dan-Apli) against his younger brother who was indicated as a successor whose name was (Shamshi – Addadi IIIII) (823 – 811 B.C) who defended continuously for four years to clear that upheaval which led by his older brother، although Shamshi – Addadi IIIII could extend the Assyrian power widely and did some military operations on Urartu and Babylon country، but day by day the Urartu power increased till the death of Shamshi – Addadi IIIII (811 B.C) his young son Addad Nirari III (783 – 810 B.C) came to power whom his mother named (Samirams (Shumu – Ramat) took the power as a representative of her son.

At that time the Urartu country extended till covered many parts of Kurdistan. After that Shalmansar III destroyed and burnt the capital of Urartu country (Arzashkon) which till now hasn’t known where it is (perhaps it will be in the west of Wan lake) that’s why Sarduri I started building a new capital naming (Turushpa) in the hard place

in the south eastern of Wan lake until became the power of Sarduri I at the end of Shalmansar III ruling reached the mountain area in the east of Asur country، in the south to Azerbaijan till Urumia lake، in the days of Shamshi Addad IIIII، Urartu extended their power and they could destroy Malatia- the Assyrian alliance- in the south Anatolia territories (Turkish Kurdistan) ، that became motivation for many other regions under Assyrian power to announce the independent against Assyrian country and not paying tax and capitation anymore، also the Damascus territory made alliance with Urartu against Assyrian، that made the trade road to Assyria be interrupted، which an important workers exporter was stopped، implying jobs، metal and horse and Lazurd stone، thus because of cutting the trade road which was passing in Midia country، to return power from these places Addad Niraz III prepared an army directed by (Shamshi – Elo) who could make Damascus territory to be back to Assyria authority as he could occupy the Mediterranean way again(61) .

After the death of Addad Niraz III، his four sons came to power one by one، they were Shalmansar IIII (782-772 B.C) ، Ashur Dan III (771-754 B.C) Ashur Niraz IIIII (753-746 B.C) which an uprising occurred against him in Kalkho city، after him his brother Tuklti – Apel –Ishar III (744-727 B.C) within (782-744 B.C) the Assyria got weakness versus the surrounding countries especially opposite to Urartu country which extended and became stronger gradually، although Tuklti Apel Ishar III could return somehow many places by his military operations to Assyria، but in the written of Assyrian kings whom followed him especially Sargon II appears that Urartu as strong as Assyrian، had his own power and authority، and a wide territory was under his power(62).

That struggle and conflict which happened to Assyria and Urartu affected on those regions 2012 ‫) زستانى‬1( ‫ژمار‌ه‬

178

– 612 B.C) gradually become more.

Between these two forces (Urartu and Assyria) there were some independent regions the most important ones (Manna، Khoboshka، Musasir and Shubria). These regions always tried to keep their relations with both (Assyrian and Urartu) to remain safe.

For the first time in the Assyrian texts at the time of king Tukelti Nanurtai II (890 – 884 B.C) which indicated to fulfill some military operations to Nairi ، made their king to surrender by giving tax and capitation، besides sending horses to Assyrian army(53)، after that king، his son Ashur Nasir Bal II (883 – 859 B.C) came to power، this one also made several military operations to the north and northern east territories for the safe of trade roads، those places have special importance Assyria trade (54).

It was the first time the name of Musasir mentioned as a region which appeared which followed to Assyria which gave tax and capitation to Assyrian authority، thus in that private text of special celebrating to open Kalkho city، the new Assyrian capital shown (picture -1-) which indicated the attendance of representatives for some of foreign regions، among them Musasir region was found as we indicated before (55).

After Ashur Nasir Bal II، his son Shalmansar III came to the Assyrian throne (858 – 824 B.C) who continued as his father on military operations to the north and northern east territories of Assyrian country for securing trade roads، this king could reach his power many other places which his father couldn’t، Shalmansar III continually did military operations to Iraqi Kurdistan، Syrian Kurdistan and Turkish Kurdistan for forbidding and preventing Urartu authority in this place and on the other hand for securing the trade roads to Asur country. That king according to his written، he did a big military operation on Urartu coun179 ‫گۆڤارى موساسير‬

try who could occupy majority of Urartu country، also he said the Urartu king (Aramo ) in his capital (Arzashku) run to the mountain (Aduri) but I followed him on that mountain and I could defeat him(56)، there is no doubt in that period Musasir was following authority. Shalmansar III Shalmansar III did another military operation to Urartu country (832 B.C) but this time his army under leader Tortan(57) (Daian-Aššur) that leader on his way in Diyarbakir road through Ammaš city canyon in the mountains، then crossed( Arsania) river، and a hard fighting occurred which the Assyrian won، in that battle Urartu army under leader Sarduri II .

Here in the time of Shalmansar III only once indicating to Musasir region which the form (Musasurru) is mentioned، which in it، Shalmanser III said، in my 30th ruling year which I was in Kalkho city، I sent the military commander Dayan Asur as a military leader to do a military operation to the northern territories in Upper Zab river which come as follows: ( I crossed the Upper Zab river and occupied the cities in the region (Hubuškia)، I took tax and capitation from (Datana)، the ruller of Khubushka، then from there، I went to city (Magdubbuy) in the region (MadaHissi) and took tax and capitation from them، after that I left the cities in the region of (Madahissi) to (Udakku) in the Manna region، the Udakku citizen were afraid of my forces، so the king of Udakku –Manna-( Zertu) to save his life left his kingdom city to farther place، but the leader of Asur followed him and could bring possessions، bulls and sheep، and destroyed، burnt the cities، then from Manna country attacked the cities of the king (Šullusunu) who was the king of (harna) or Khirmunia، occupied harna kingdom whose name was (Musasurru) with other cities، king Šullusunu and his children were caught as prisons and brought them to Asur country which

to king Rusa، and when Khald god talked to him and ordered to attack ، Rusa went through Assyria mountains and he could expel the Assyrian bases from Musasir mountains، then came back، gave sacrifice and for 25 days celebrating، after he confirmed Urzana’s power and saved his life، after that Rusa came back his homeland).

Then the text ended in the following lines: (I am Rusa، the servant of Khald god، the loyal shepherd to people، I won by Khald god and my army never know fear، anxious and tiredness against resistant، Khald god gave me power and authority، made my ruling day happiness،I ruled Urartu country and destroyed enemy country، so my gods gave my life more happiness، they increase the happy days which I like، thus after I won and proved the peace. Anyone be a cause for removing or destroying this stone (Tobzawa) and who do that، Khald god، Adad god، Shamash god and all other gods cut his generation and omit his name)(50).

There is clear difference between Tobzawa

stone cuneiform written text with Kelashin stone cuneiform written text. So here clearly shows us at the time of Ishpuni and his son Minwa، Musasir region was part of Urartu country because the essence of the Kela Shin text only consist of theking’s visit to Khald’s temple and offering sacrifice، but in Rusa text (734-714 B.C) appeared later that region were conquered by Assyrian at least till king Rusa arrival، this in Tobzawa written text essence appeared which talking about Urzana’s( the Musasir ruler) aid، how he saved them under Assyrian، thus by expelling Assyrian’s army in the territory(51).

Second/ Musasir in the Assyrian texts: Generally Assyrian in the the first millenary B.C in the north part and northern east continually got troubles besides the danger and tiredness made by the tribe and nations were settled there، the most prominent were Urartu in Armenia and Midia tribes in Iranian Kurdistan(52). Those cuneiform sources which shed light on the relations betweenUrartu and Assyrian in the time both empires، Assyria I (745 – 911 B.C) and Assyria II (745 2012 ‫) زستانى‬1( ‫ژمار‌ه‬

180

Anyone helps a person to steal or knew but doesn’t report Besides fetch animals far from Ardini Anyone do that، the Khald god destroy his generation on the earth Or anyone move this stone from its place or crash it Or help others to do this action So the gods destroy his generation on the earth، the god Khald، the god Ishkur(Adad) Shimshi god and all other Ardini gods)(44).

It appears from Kela Shin stone text that Ardini region was attached with Urartu at least in the time of Ishpuni and Minwa، therefore، in this written paid more attention to religious aspect and serving the Khald god temple، although contain similar meaning but in a bit different way، thus belongs to that the Assyrian text on Kela Shin stone is has more effects by the writing style the Assyrian kings، that’s appeared the nickname ( the king of the world) found in Assyrian text on Kela Shin stone but didn’t come from Urartu، this nickname had been used more by Assyrian kings.

What appeared in the Urartu text on Kela Shin stone، we present in the following points: First: Ardini city was very important because it contain the Urartu national god temple، therefore، Urartu kings didn’t do any dereliction to take care of Khald god temple.

Second: It seemed that Khald god temple once again been modernized on a high stage which made-up by animal pictures، weapon and different statues، as a big amount of sheep and livestock been presented to this temple and sacrifice for it.

Third: what is more important is that when Urartu texts were reading، we feel that Ardini as a region or a city completely attached to the Urartu direct authority because in the Kela Shin written didn’t indicate to the ruler of Ardini (Musasir) in181 ‫گۆڤارى موساسير‬

versely to the cuneiform text on Tobzawa stone.

Tobzawa stone: This stone is on the right side of Tobzawa river، about (20 seconds) far from Sidakan by car، (now it is in Hawler museum) this stone were put on a straight level which there are lots of trees، and on the east of this stone there are Musasir city(Ardini city) which several big stone statues were found there، that related to the time of Kela Shin and Tobawa (45) . and about (30 km) far from the western south Kelashin stone (46) ، this stone is known by the people who live there as ( Kela Gawer)(47).

Tobawa stone like Kela Shin stone، which there are written on both sides، on both sides there are written، one side is Assyrian writing and the other side is Urartu writing، the Assyrian written contain 37 lines، while the Urartu written contain 38 lines (48) . Tobawa stone related to the age of Rusa king (Rusash (49 . (picture -5-) The following is the written text meaning on Tobzawa stone: (Urzana the king of Musasir region asking for helping his son Rusa، the king of Khald(Urartu) Sardor، to protect his life and surviving him from Assyrian force، therefore، they did alliance treaty، he ordered to arm his army، because the gods wanted goodness to Musasir king – Urzana - ، therefore ، they responded the Khald god speech and quickly made Rusa to won، therefore، Rusa accepted Urzana’s alliance and made him the ing of Musasir(Ardini)، also gave him high grade، at the same year when Rusa was in Musasir (Ardini ) went to gods temple with Musasir king (Urzana) and Urzana sood in front of them، swore confederacy and loyalty to king Rusa and offered sacrifice and flowed (sweat and hallowing water) in front of Khald god feet. Then Rusa built a temple for Khald god in Musasir، Urzana and his army were standing in front of the temple gate worshipping، Urzana gave all his force and army

iform text، which shows the more Urartu powerful than Assyrian. In the first half of ninth century B.C (38) . The Kela Shin written text belonged to the time of both kings Urartu king (Išpuene) and his son (Minua)، that they in the same time in their ruling with Assyrian king (Šamši-Adad V) (828 – 810 B.C) (39). One side of it and Assyrian language which contains 42 lines ، but other side were written in Cuneiform and Urartu language which contains ( 41 40) . both Urartu and Assyrian written text have the same meaning but have written in two different language. Here we only give the Cuneiform meaning (41) : (( When we went to Khald god in Ardini city (in the Assyrian text Ardini is used as Musasir) above all Ishpuni، Sardor’s son، strong king، Shurawe king(42)، Biaina king(43)، the great of Tushpa city، Minwa – Ishpuni’s son، a temple had built to on the big stage ( they had built) inside a written statue were put، also nice weapon، beau-

tiful animal skeleton and the flag which made in silver، plates from silver and gold were put in the temple، as I put many other things in the front side of the Khald god temple، and I offered many animals as sacrifice for it، 1112 bulls، 9120 goats and 1248 sheep، when Ishpuni Had gone in Ardini city، the city of Khald god.

Ishpuni، the son of Sardor، the great king، Shurawi king، Biaina king، the great of Tushpa، this temple as a respect to Khald god has built، after he put all things in front of the Khald god temple، the animals were brought to sacrifice outside the Khald god temple gate in Ardini ، therefore، when they left Ardini، the Khald god city، first of all Ishpuni، the son of Sardori، Minwa، the son of Ishpuni، they offered the sacrifice to the Khald god and they said: Anyone put the skeleton of animals out the god’s temple door Anyone do offence with it 2012 ‫) زستانى‬1( ‫ژمار‌ه‬

182

engraved maps on their palace walls are reflected(35) ، because of that our analyzes must be on the holy Musasir city ( Mujeser village) on the Urartu and Assyrian cuneiform text bases which we explain them one by one below: Musasir (Mujeser ) in the observatory of Urartu cuneiform text: Urartu country always struggled with Assyria over those regions were in (Manna، Khoboshka، Musasir، Shobria) that’s why age long eyed the weakness opportunity to occupy these places، directly or indirectly. So when Assyrian were weak، Urartu invaded them and occupied and vise versa، because Musasir city (Mujeser village) had a special importance by Urartu because it contained the Khald temple which was the Urartu national god، that’s why have paid more attention compared to other two regions (Khoboshka – Manna) since the kings talked 183 ‫گۆڤارى موساسير‬

much about it. The importance of Musasir shown in both stone pillars Kila Shin and Tobzawa، that’s why in the following we indicate to them: 1.Kila Shin : This stone pillar is on the eastern north border of Iraqi Kurdistan land، about( 200 m) far from the west of Iranian border ، ( Iraq – Iran border) which reach a gate known as Kela Shin، which Sidakan territory in Iraqi Kurdistan linked with Shno district in Iranian Kurdistan(36)، Schulz was the first one who discover it and copied but had killed by the people who settled there، so his report and copy were lost، but later in 1941 Henry Rawlinson visited Kela Shin and described it، also many others visited there (37) .

Kela Shin is now in Urumia museum in Iran، thus after Iraq --- Iran war، Iranian military took it. (picture 4) is considered to be one of the oldest Urartu cune-

is not Musasir، because there isn’t found any remain and document which proves it is Musasir، although some says they found some written but one or two symbols of cuneiform doesn’t give us enough information to prove that RebatTepe was a capital of Musasir، but in fact the remains which found there proves there were an old city in Manna region، so it is Manna ‘s .

Many archeologists believe that the nowadays Soran district was in the centre of Musasir، and the nowadays Mujeser village was Musasir’s capital (33)، this village is now in Sidacan subdistrict and previously they found some Urartu stone statues which kept in Hawler museum (picture -3-). Despite of having both stone pillars Kila Shin and Tobzawa that area which are the evidence that Mujeser village is Musasir capital. (picture 4-5) Musasir renown was by its sacredness and

religious importance، which contains god Khald، that was the main god for Urartu. The idolatry in the last ninth century B.C by Urartu increased and paid more attention، which Urartu kings honoured to visit them in (nowadays Mujeser village) as appeared in Urartu cuneiform texts in both stone pillars Kila Shin and Tobzawa (34). (picture 3-4) On the other hand destroying and conquering holy places outside Assyria country made Assyrian kings to mention them with honor and proud which they have mentioned loots on their written and time in their ruling with Assyrian king (ŠamšiAdad V) (828 – 810 B.C) (39) . One side of it and Assyrian language which contains 42 lines، but other side were written in Cuneiform and Urartu language which contains ( 41 40). both Urartu and Assyrian written text have the same

2012 ‫) زستانى‬1( ‫ژمار‌ه‬

184

Third: The width of Musasir’s region which extended from Qaladze area till reaches Sidakan places and Iranian Kurdistan in Shno، thus made the area to have winding shape as it extended with high mountains، perhaps because of these they called it the snake shaped region.

Considering the above reasons it explain for us that Musasir means a zigzag region which have forest، many mountains and water sources which it looks like a snake hole from its complex.

Some of the analysts simply analyzed it’s meaning by saying it is a (snake hole)(22)، this analyzing will be true if the word Musasir (MUSASIR) be a compound word which consists of two parts as follows: MUSÛ: outlet، hole، door SIRU: snake (24).

But it doesn’t mean the snake hole itself، but it is only a nickname which observes the geographical، political and religious aspects as we mentioned before.

While the written form of Musasir name as a cuneiform writing generally it is like this: Mu-Sa-Sir (Musasir country) (25)

KUR

Mu-Sa-Sir

URU

(Musasir city) (26)

Second : The meaning name of ARDINI: Urartus called to Musasir (Ardini)، this word originally is Orati، therefore، to explain the meaning of Ardini by linguistic analyses according to Khuri language، thus because Urartu language with Khuri language are in the same linguistic family. Therefore we conclude that Ardini word originally comes from Khuri’s Artini word which 185 ‫گۆڤارى موساسير‬

means the (city)(28)، some of that Ardini was a Khuri city and at the age of third Ur family especially at the time of Shulgi -Šulgi – (2029-1982 B.C) in the name of Arini was existed، that is in the cuneiform text in the year (49) of king Šulgi ruling، which the analyzes have believed that is Khuri name then changed to Artini، after that at the time of Urartu changed to Ardini as cuneiform text appeare (29)، while at the same time in Assyria texts is Musasir، the name of Ardini in the Urartu king cuneiform texts mentioned as follows (30): Ar-di-né

URU

Ar-di-néURU

URU

Ar-di-né-e-i

URU

Musasir، the capital (Mujeser village) in the cuneiform texts: The news of Musasir city (the nowadays Mujeser village) which was the capital of Musasir region، as we have got in the Assyrian and Urartu cuneiform texts ،it is belongs to its important in religious aspect، because this city in the ancient time contained a god temple (Khaldi -haldi)، ont the other hand he was Urartu national god،(31) . as the struggle between the two powerful Assyrian and Urartu in the first half at the first millenary B.C for invading the regions between them was reflected over Musasir on the other hand.

In the last years some pieces of remains have founded in (Rebat Tepe) in Sardasht the Iranian Kurdistan(32)، without any doubt Rebat Tepe

The meaning of the name of Musasir (MUSASIR) : Musasir (MUSASIR) is the Assyrian name which is used for the first time in the Assyria Nasir Bal II(859 – 882 B.C) cuneiform texts in a form of (KURmu-Sa-Sir) (12)، but in the time of Shalmansar III (858 – 824 B.C) in a form of (MuSasuru)(13)، it will be other expression for Musasir name or the writer who recorded its name made a mistake.

But in the Assyrian king Sargon II (721– 705 B.C) texts especially in the text that talked about the military operation on Urartu country then on his way back invaded Musasir and looted it، which known as eighth trying، there were obviously shows that the name is Musasir(MUSASIR) (14) .

But what’s important is that in the cuneiform text in the (30 th) ruling year of the king Shalmensar III (858-824 B.C) which the text specialized to a military operation under leader general (Dayan Ashur) to the upper areas in Greater Zab، but what is more important is that the capital of Kharna – Harna – named Musasuru as a holly city، so only they took from them tax and capitation without mentioning any clue for destroying it، this tells us that there might be Kharna – Harna – was other name of Musasir at least in the time of the king Shalmensar III (858-824 B.C) (15).

There is also cuneiform written on the rolling stamp of Urzana، the king of Musasir which its history belonged to the time of the Assyrian king Sargon II(721– 705 B.C) which the name of Musasir clearly mentioned.

While Urartu had called Musasir (Ardini) thus as mentioned in the Urartu’s cuneiform text on both stones Kila Shin and Topzawa(16).

What is related to the name meaning of Assyrian Musasir and the name Orati Ardini we explained them as follows:

First/ The meaning of the name Musasir (MUSASIR): There is no doubt that Musasir is the name of a place while explaining the word Musasir isn’t easy but by depending on Akkad’s structure (Assyrian accent) shows us that word is the subject noun in case (D) which taken from (Sasiru) or(SaSaru) or(sarsaru) or (sassaru)(17) ، and besides the possibility of reading sound (s) with (z)، so each of these reading words (sarsaru، sansaru، sassaru، sarsartum،) basically are taken from (zarzaru) (18).

Therefore، on this basic by put into consideration the political، geography and social circumstance that time we obtain much meaning as we explain them in the following: 1.sarsartum /sharshartum /: is the Akkad word (Assyrian accent) ، means forest (19).

2.sarsaru / sharsharu/ : this word has several meaning : snake، the place for collecting water، a container you can put water in it، forest، vegetables، unreliable chair and insect (20) .

3.sasiru /shashiru /: a place for collecting water(21).

4.sassaru or zarzaru : vegetables (22) .

To get the real meaning of Musasir region under the shadow of the meaning Akkad words (Assyrian accent) we must put into consideration the political، geography and religion circumstance of Musasir region، in the following cases: First : there is no doubt that Musasir is the wide region which the Mujeser village ( the capital of Musasir ) is the central part of this region، that area is known by having forests and green zones، which till now exists.

Second: having lots of water sources in the area like Ruwandoz and some other small rivers join together to flow into Ruwandoz river، that’s why it a closet place for water.

2012 ‫) زستانى‬1( ‫ژمار‌ه‬

186

difficult mountains 7) KA-šu pe-tu-u/ka shu patu:/ its mouth is open/ That Urzana’s rolling stamp had found in Mosul city (8).

Each of the third and fourth stanza of that cuneiform text on the Urzana’s rolling stamp till now had quarrel problem and experts had different viewpoints(9) which we cannot indicate to it.

There is a letter of Urzana which he sent to Sargon II Assyrian king asking for apologizing that the road shut by snow and he can’t come to him(10)، these in a kind of way appears that Musasir is a wide region.

Unfortunately we received information from Assyrian and Orates about Musasir region and we didn’t get any written paper from kings or rulers Musasir region only the Urzana’s rolling stamp and other letters، that why we can’t indicate its borders clearly، despite that there aren’t a suitable and scientific method for engraved remains in the north and east of Iraqi Kurdistan، are another reason for not having information about

this region.

Certainly the capital of Musasir lied on Iraqi Kurdistan in Rawandoz area especially Mujeser village. ( in the next pages we will talk about the capital of Musasir )، also there is another old city related to Musasir which nowadays its remain called Gerdesorah which set on the west of Kila Shin gate، which till now its old strong fence still remained (11).

That’s why here by depending on the above information we conclude that musasir region is a very wide region area، in nowadays these places (Qaladze، Sangasar، Saruchawa، Rawandoz، Soran، Sidakan، Mergasor، in Iraqi Kurdistan and Shno city in Iran although we have doubt about the last one(means we aren’t sure that Shno city are one of them) and there is possibility that Hiran place is joined with Musasir region، means Safeen mountain was a border between Musasir and Assyria country، although I couldn’t see that confirm that Safeen mountain is its border. (piture-3-)

-3-Picture The Musasir region border according to the newest document 187 ‫گۆڤارى موساسير‬

– 2 - Picture ))the written and engraved picture on Urzana’s stamp، the ruler of Musasir ((

bushkia and Musasir regions(4). Also in another Cuneiform written number (A.0.102.14) which belongs to 31st of Shalmanassar III ruling again mentioned name Musasir as a region and this is the text content: ((In 31 years of my ruling، for the second time I spoke to Assur god and Akkad god. When I was staying in Kalkho capital city، I ordered to make general Dayan-Ašur as Assur army commander، he as Assur army commander went to Khoboshkia and took from king Data’s Khubushki capitation and tax and capitation، then went on to Zapparia which was a surrounded city by dike and was a dangerous Musasir region so he could occupy Zapparia and 46 other cities in Musasir city…….) (5) Here for the first time indicate the occupation Musasir region cities، as this written which is the only text which is talking about Zapparia city and its difficults while we can’t find it in any other texts (6) One of the most obvious documents which

prove that Musasir is a region by existing both boulders Topzawa and Kila Shin which belong to Aurar kings which clearly talks about Musasir as a region (In the next pages we will talk about these two boulders).

Another document which talks about Musasir as a region is the rolling stamp Urzana.

The ruler of Musasir region، this rolling stamp had Cuneiform writing on it which clearly proves Musasir as a region (picture 2) (7). The following is the cuneiform written text and their transcription and meaning.

The cuneiform written Their transcription and meaning In English 1) NA4-KIŠIB mUr-za-na Urzana / u:rzana/ rolling stamp 2) Šar uru Mu-a-sir Musasir / musasir/ king 3) uruÚ-ab!-ti! U’abti /u abti/ !

4) NA4 dLAMMA/ nalama/ protector stone !

5) ŠA GIM MUŠ /sa gim mu:s / A bird ، a snake 6) i-na KUR-e HUL-MEŠ/ ina kura hul mesh/ In 2012 ‫) زستانى‬1( ‫ژمار‌ه‬

188

just the reading part، and we depended on its reading again for writing.

144) KUR hi-in-da-na-a-a KUR pa-ti-na-a-a KUR hat-ta-a-a 145) KUR sur-ra-a-a KUR si-du-na-a-a KUR gúrgu-ma-a-a 146) KUR ma-li-da-a-a KUR hub-uš-ka-a-a KUR gíl-za-na-a-a 147) KUR ku-ma-a-a KUR mu-sa-si-ra-a-a 16 LIM ZI. MEŠ 148) šá URU kal-hi 1 LIM 5 ME LÚ za-ri-qi.MEŠ šá É.GAL.MEŠ-a 149) DÙ-li-ši-na PAP-ma 1 šu-ši 9 LIM 5 ME 74 150) LÚ sa-si-ú-te šá KUR.KUR.MES DÙ-li-ši-na a-di 151) UN.MES šá URU kal-hi 10 u4-me KÚ.MEŠšú-nu-ti 152) NAG.MEŠ-Šú-nu-ti ú-ra-me-ek-šú-nu-ti ŠÉŠ.MEŠ-šú-nu-ti 153)ú-DUGUD-šu-nu-ti ina šùl-me ù ha-de-e a-na KUR.KUR.MEŠ.šú-nu-ti 189 ‫گۆڤارى موساسير‬

154) GUR.MEŠ-šú-nu-ti ((When I opened the king’s palace in the new capital، (47074) people from men and women in everywhere in my country invited to the ceremony and 5000 thousands of VIPs been invited too as regions representatives like( Suu، andanu، patino، hatti، ur، idun، – Gurgumu، Malidu، subušku، Gilznu، kummu، Musasir) also 16000 people inside Kalkho، 1500 employees of king’s palace in Kalkho، totally became 69547 people، who were representatives for all regions and besides the capital of Kalkho too. For ten days I offered food and drinks، bathing and massage by oil، in this way I respected them، then peacefully I sent back representatives to their regions)) (3) Another document confirming that Musasir was a wide region is the written Cuneiforms of king Shalmanassar III (858-824 B.C) at the 31st years of his authority when he was in Kalkho city ordered to do military operation leading by general Dayan-Ašur to the Orate country، DayanAšur on his way in the operation passed Khu-

Musasir in the cuneiform sources Aram Jamal Hasan Hamawandi Salahaddin University – Hawler Art college – Remnant Department

Musasir is considered to be one of the central civilization and important old Kurdish religion، which were discussed in Assyrian Cuneiform texts and Orates in the first half of thousands B.C ،but unfortunately till now in science analyses didn’t obtain its right. That’s why we would like to talk about the history of this part of Kurdistan by depending on the Cuneiform’s texts.

The geography of Musasir Many of the analysts and archeologists thought that Musasir is an old city in Kurdistan which its remains in nowadays is Mujeser village، but in fact Musasir is a wide region which its capital had the same name. (here we only talk about Musasir means separately we come to talk about its capital ،thus for the sake not confuse the readers) This region set in the northern parts of eastern Assyrian country (north of east Kurdistan) in the time of ancient Assyrian. (612 – 911 B.C(1).

Musasir region beyond each of the regions ( Hubuskia) ، Subria ، Kummme - Ukku) were an independent regions which laid between both states

(Orates and Assyrian(2).

The information which came from the Assyrian’s Cuneiform and Orates appeared that Musasir was a wide region and contained many cities.

In the text (number، A.0.101.30) in the time of Aššur-Nasir-Bal (859-883 B.C) at the first time Musasir was mentioned as a region. It’s when he talked about a party which lasted for ten days for finishing and opening their new capital Kalhu، which a representative of Musasir region was invited to participate. To remember that text was the oldest one which name Musasir mentioned in. This is part of the text with its written copy of Cuneiformi in lines (141-154).

141) šá URU kal-i ú-šar-ru-ni 40 LIM 7 LIM 74 142) ERÍN.MEŠ MUNUS.MEŠ qa-ri-ú-te šá pi-rík KUR-ia gab-bi šá 143) 5 LIM LÚ.MA.MEŠ LÚ šap-ra-a-te šá KUR su-i ____________________________ The analyst himself wrote and prepared this written copy، thus because he couldn’t get origin one 2012 ‫) زستانى‬1( ‫ژمار‌ه‬

190

Al-Omosoniat that were talked about by Herodotus and played some roles in the days of Alexander of Macedon in the words of historian Arianus and Siras Dokhti) in the preparation of national Kurdish land signs States such as Hazeib ، Kordona، Ausrini and Sosivini، which was under the political and cultural influences of Greek and Iranian worlds for many centuries and influenced by the migration of tribes to the territory of these kingdoms. Thus، with the support of the Saluki Abdo Mathur sat in 127 CE on the throne of the Kingdom of Ausroini within Kurdish-majority، while the Aramaic language spiritual for kurd، the Kingdom of Hazeib during growing Furth authority confessed to Crown her the right sitting on a bed of gold as we read in the book Mushia Zakha. Although the non- discovery of remain records related to these tribes، but judging from the Mr. Mar’s studies about the word (Chalabi) and breeding horses at the Alhmond clans and depending on blogs Krkhad Beth Slokh (Kirkuk)، as well as those in Mushia Zakha in Erbil could make Zoldizski to reveal the fact for Furth coming into the provinces of northern Mesopotamia and the heights of the mountains Zagros and noble families Kurdish settlement of Istakhr (Persia) in Kirkuk and the distribution of tribes throughout Kurdistan since the end of the era of domination Al-Hellnia where the invading forces met with Arabic in the 7th century and wrote about their Muslim citizen in the early Islamic era. And view this document on Soviet world Frederick Engels، the layers in society become rule crushed that grew out of the nation، and that›s what took place in Kurdistan، and with Union members of this cultural layers dialectical signs of the Kurdish nation. On this basis، see Zoldizski (Kurdish، Chapter VIII، p. 116 of the Russian edition) Kurd191 ‫گۆڤارى موساسير‬

ish nationalism formed the Kurdistan region in the middle of a central Iranian tribal mostly between ages 2-6 calendar (both ages Al-Furthy and Umayyad)، while speaking of the Kingdom of Kordoini expressed a Kurdish nationalism since the 2nd century BC. And on the other hand، if the nickname ‹ Korda ‹، as a true key again، the oldest version of the Union of national origin surname for Kurds; Kurdish contemporary language emerged and integrated within the Indian-Iranian religious influences prevailed between time AlSobareyen، confirmed and become generous after them in Kurdish minds through the valleys the mythological ideas Sumerians، Babylonians، Assyrians and Jews and the Aramean and Arabs mixed evidence of Indian immigrants Al-Arien who settled in Kurdistan. And over time، and after the tribal Alliance، the strengthening of economic and cultural links between all its members، mixed migratory tribes stomachs with stable families for the local population، and replaced the blood ties; as such، including regional ties with the impact this combination a new historical gathering in northern Mesopotamia and the heights of the mountains known as Zagros known as (the Kurdish community)، there is the basis of the economy and the market، region، language and common civilization. And in fact، we emphasize that the Kurdish nation، what is just the result of events and ethnological and anthropological changes and linguistic and advanced ethnography evolving within the framework of the law of of societies and Nations in history.

-------------------------------------------------------------------------------------Dr. Jamal Rasheed ، the appearance of Kurds in history، part III. Page 675.

The appearance of Kurdish in the history

Dr. Jamal Rasheed

Summary: the conditions which depended on the case ‹ Kurds appear in history ‹ on two fundamental; the Kurdish nation unsolved in cover Mesopotamia، in the Highlands of mountains Zagros in Kurdistan through migration، are all ingredients with nationalism، the theory that some have tried it by seeing Vladimir Minor ski of Kurds to the Medes، affiliation، but these are areas which the Kurdish nation cradle in the country after that with national conditions، of a nickname، language and religion and custom، Habits and common historical belonging through historical stages that have experienced this Nativity، and this nation، what is the result of intermingling of the blood and the ancient culture of the local population like Kuti ، Khuri and Kashi with blood and Indo Ari immigrants who they be

master sinker since the beginning of the second millennium BC. And based on this fact، so Kurds who appeared in the late Al-Hellini age، they are not the outcome of historical events in Kurdistan through the centuries، and not their rise as a result of a simple increase of the number of those tribes that settled here; but for this topic linked to the question of the appearanceof modern formation especially، like social relationship among people which always occurred through obvious events and unified under the common name، land، culture، language، self built، habits and traditions. The Soviet scientist Aw. L. Velchiski on page 106 of Chapter VIII of his book (Kurdish، entrance to the ethnic history of the Kurdish nation، Moscow- Linigharad 1961) on the main Iranian tribes (including Azad vertigoes tribes or 2012 ‫) زستانى‬1( ‫ژمار‌ه‬

192