WAT IS DE ERFGOEDBIBLIOTHEEK HENDRIK CONSCIENCE?
De Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience ondersteunt leerkrachten en docenten bij hun lessen. We laten leerlingen en cursisten op een interactieve manier kennismaken met ons culturele erfgoed. Daarbij stimuleren we informatiegeletterdheid, een onmisbare competentie in het informatietijdperk. Ontdek ons aanbod voor het onderwijs op de volgende bladzijden.
Meer dan 5 eeuwen, zo oud is de Erfgoedbibliotheek! Dat is ongeveer zo oud als de boekdrukkunst. Sinds 1481 verzamelen wij gedrukte informatie die verspreid wordt: alle mogelijke boeken,
kranten, tijdschriften, atlassen, kaarten, strips … Je kan het zo gek niet bedenken of we hebben het in onze collectie. Die telt meer dan 1,5 miljoen volumes.
In onze leeszaal kan iedereen élk collectiestuk opvragen en raadplegen. Er zijn tientallen digitale bronnen die je helpen bij je onderzoek. Aan het mooiste pleintje van Antwerpen, het Hendrik Conscienceplein, vind je ook een van de best bewaarde geheimen van de Antwerpse binnenstad: de Nottebohmzaal. In deze pronkzaal ontvangen wij leerlingen en studenten tijdens onze workshops.
Met zijn leerlingen is Mohamed El Jattari een trouwe bezoeker van de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience. De leerkracht van het Stedelijk Lyceum Lakbors uit Deurne vindt de omgeving en het aanbod van interactieve workshops zeer geschikt. En ook zijn leerlingen zijn fan, vertelt Mohamed.
“Toen ik zelf nog student was, kwam ik hier studeren. Een paar jaar geleden wandelde ik voorbij samen met een collega. We zagen mensen voor de deur staan, bleek dat er een avondopening was. Educatief medewerker Thomas Martin, die ik nog kende van toen we op dezelfde school zaten, gaf ons een rondleiding. Hij vertelde ons ook wat leerkrachten met hun klas allemaal in de bilbiotheek kunnen doen.”
“Sindsdien kom ik hier met de leerlingen van het 5de, 6de en 7de jaar kantoor en verzorging. Aan hen geef ik PAV (project algemene vakken). Ik liet mijn leerlingen al verschillende workshops volgen, van Slimmer zoeken op het web tot Heldenflix. Dat zijn interessante workshops. Er gaat veel aandacht naar het Nederlands. En ze zijn interactief, er worden verschillende werkmethoden gebruikt. Leerlingen kunnen er op een aangename manier mee aan de slag.”
“Van de leerlingen krijg ik positieve feedback. Daarom stelde ik mijn collega’s voor om ook met hun leerlingen naar hier te komen. De leerlingen vinden het fijn om eens in een andere setting te zijn, buiten de klasmuren. Er staat ook eens iemand anders voor hen dan de leerkracht. En ze doen op een Lees verder op p. 2
“Tijdens de workshops gaan onze leerlingen er écht voor”
korte tijd verschillende opdrachten, telkens op een andere manier: schrijven, opzoeken, iets voordoen, rollenspel. ‘De workshops zijn kort, maar krachtig’, is hun oordeel. Van de begeleiders krijg ik trouwens ook positieve feedback. Onze leerlingen nemen echt wel actief deel. Ze gaan er écht voor, ik moet hen niet aanzetten om mee te doen.”
DE TIKTOK-GENERATIE
“Jongeren krijgen vandaag heel veel informatie binnen. Ze gaan er niet altijd voldoende kritisch mee om. Je kan hen veel wijsmaken. We proberen hen op school echt kritisch te doen omgaan met informatie, maar dat is een uitdaging. Het mag allemaal niet te lang duren, want dan ben je de leerlingen kwijt. De TikTok-generatie, noem ik hen, want het mag maar een paar seconden duren.” (lacht)
“Hoe breng je op een effectieve manier informatie over aan de leerlingen? Dat wordt voor lesgevers een steeds grotere uitdaging. Werkvormen doen heel veel. En dat vind ik zo goed aan het aanbod van de Erfgoedbibliotheek. Ze besteden daar veel aandacht aan vanuit het besef dat je verschillende werkmethodes moet gebruiken om de aandacht vast te houden.”
“Op basis van één workshop is het moeilijk om de informatiegeletterdheid van leerlingen op lange termijn te verbeteren. Maar de begeleiders hebben de jongeren mee, dus op korte termijn is er wel een impact.”
“Vorig schooljaar maakte ik onze laatstejaars warm om te werken aan hun GIP (geïntegreerde proef) in de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience. Enkele leerlingen kwam er effectief na de schooluren werken in de leeszaal. Die omgeving motiveerde hen om aan de slag te gaan, er is daar niet veel afleiding. En de sfeer vonden ze erg aangenaam.”
OUDE KRANTEN
“Als ik iets moet aanraden uit de collectie, dan kies ik voor de oude kranten. Heel interessant wat je daar als leerkracht mee kan doen. In de les gaat het over de beide Wereldoorlogen. Wel, dat biedt een unieke kans om met je leerlingen naar de leeszaal te gaan en hen in die kranten te laten zoeken. Geef hen een zoekopdracht. Hoe werd er in die tijd in de media gecommuniceerd? Hoe was de taal? Je leerlingen kunnen het materiaal zien en vastpakken.”
Waarom zou je als leerkracht met je klas naar de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience trekken?
Als voormalige leerkracht met een hart voor erfgoed ziet Eva daar een aantal goede redenen voor.
“Met het authentieke materiaal kan je leerstof aanschouwelijk maken en tot leven wekken. Zo blijft die beter hangen. Met onverwacht materiaal kan je leerlingen veel meer verwonderen. Ook vanop afstand kan je ermee aan de slag, want veel materiaal is gedigitaliseerd. Maar kom je ter plekke, dan kan je ook de Nottebohmzaal bezoeken. Van die plek is iedereen onder de indruk. Beleving is belangrijk.”
“Verder zijn er ook de workshops. Als leerkracht kwam ik daarvoor met mijn klassen naar hier. Ik ben heel benieuwd naar de nieuwe workshop Mediascanners
Aan de hand van bronnen uit de Tweede Wereldoorlog leren jongeren hoe informatie wel of niet verspreid wordt. De link tussen vroeger en nu maakt het extra boeiend voor jongeren. Ze denken misschien dat censuur enkel iets van het verleden is, of iets van dictaturen. Maar eigenlijk ligt het veel dichter bij hun leefwereld. Denk maar aan algoritmes en filterbubbels die informatie tegenhouden. Tegelijk worden bronnen vaak niet meer gefil-
terd. Expertise en onderzoek worden minder naar waarde geschat. Mediawijsheid zorgt ervoor dat jongeren criteria krijgen aangereikt om met bronnen om te gaan. Aangezien de Erfgoedbibliotheek
Hendrik Conscience over zoveel media beschikt, kan de workshop Mediascanners die criteria goed verduidelijken. Sommige leerlingen staan wantrouwig tegenover bronnen of hechten er geen belang aan. De workshop geeft hen de kans om met externen te praten. Want de leerkracht blijft de leerkracht en is misschien al in een bepaald hokje geplaatst. Bovendien kan je als leerkracht ook niet met alles mee zijn.”
JONGEREN NÚ BETREKKEN BIJ ERFGOED
Eva’s eerste contact met de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience gaat terug naar haar universiteitsjaren. Als student taal- en letterkunde kwam ze er bronnen raadplegen. Vandaag helpt ze erfgoedhuizen om hun aanbod met jongeren te delen. “Ik denk dat het belangrijk is dat jongeren beseffen dat ze ook iets met erfgoed te maken hebben. Je zou het jonge publiek ook kunnen beschouwen als de erfgoedbewakers van morgen. Daarom moeten ze een zicht hebben op erfgoed, want zonder iets te kennen, kan je er geen mening over hebben. We moeten jongeren uitdagen om
te zoeken naar wat zij willen bewaren voor later, wat voor hun community zo belangrijk is. Willen we erfgoed inclusiever maken, dan moeten we er jongeren nú bij betrekken. Ze hebben er echt een stem in, al beseffen ze dat vaak niet. Praten over elkaars erfgoed creëert cohesie tussen mensen. In dialoog gaan over je wortels is belangrijk, zeker in de gepolariseerde samenleving van vandaag. Het is niet alleen fijn om het over erfgoed te hebben, het is noodzakelijk.”
“Veel leerkrachten en dat geldt ook voor mij toen ik nog lesgaf — beseffen niet wat de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience hen kan bieden. Je kan afgewerkte workshops boeken. Maar heb je zelf een idee voor een project? Of wil je eens lesgeven in de gebouwen van de bibliotheek? Neem dan gewoon contact op. Bij heel wat andere erfgoedinstellingen bieden ze die optie ook aan. Het loont de moeite om als leerkracht je vraag te stellen, hoe bijzonder die ook is. Zo leert de sector ook welke noden er zijn, en doorgaans stellen ze alles in het werk om daarin te ondersteunen. Bij de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience kan je ook tips krijgen voor activiteiten waarmee je een workshop kan combineren, zoals een bezoek aan het MAS of een erfgoedwandeling. Daar zit toekomst in, want veel scholen hebben te weinig tijd om alles zelf uit te zoeken.”
De samenwerking tussen het onderwijs en de erfgoedsector kan nog sterker, vindt Eva Begine. Ze bracht de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience in contact met het Centrum Nascholing Onderwijs van de Universiteit Antwerpen. Dat resulteerde in
Nadat ze 19 jaar voor de klas stond als leerkracht Nederlands en Engels, werkt Eva Begine sinds 2021 bij FARO, het Vlaams steunpunt voor cultureel erfgoed. Daar legt ze de brug tussen het onderwijs en de erfgoedsector, onder meer via de Erfgoedweek. De Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience heeft leerlingen en leerkrachten veel te bieden, vindt Eva. De collectie en het educatieve aanbod hebben een grote betekenis voor jongeren vandaag.
“Het is niet alleen fijn om het over erfgoed te hebben, het is noodzakelijk”
“ De workshop geeft hen de kans om met externen te praten. Want de leerkracht blijft de leerkracht en is misschien al in een bepaald hokje geplaatst. Bovendien kan je als leerkracht ook niet met alles mee zijn.”
Eva Begine
een vorming over het educatieve aanbod aan leerkrachten. “Maar er is meer mogelijk. De erfgoedsector kan nauwer betrokken worden bij het eigen vormingsaanbod van de onderwijskoepels. Ik denk ook aan sprekers voor een pedagogische studiedag. Die kan trouwens ook weleens doorgaan op een erfgoedlocatie zoals een erfgoedbibliotheek of museum. Ook dat is een vraag die een school niet meteen uit de weg moet gaan. Elke leerkracht spendeert die pedagogische studiedag immers graag op een bijzondere locatie. Scholen organiseren steeds vaker hun eigen vormingsaanbod, daarin kunnen ze erfgoed ook een plaats geven. Uiteindelijk zijn scholen de plek om te leren. Maar misschien mag er meer marge zijn voor de schoolmakers zelf om nog bij te leren. Daar is de laatste tijd al meer aandacht voor, zeker in meer innovatieve scholen, dus daar moeten we op inspelen.”
VISUELE GENERATIE
Op de vraag welk stuk uit de collectie van de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience ze aan alle leerlingen en leerkrachten wil laten zien, wijst Eva op het Zeeboek, een erkend Vlaams Topstuk. “Het is een zeer oud navigatieboek voor zeelieden. Het
Zeeboek is niet echt een atlas, maar het bevat ‘leeskaarten’: tekstmateriaal met tekeningen, toegespitst op bepaalde zeegebieden. De tekeningen zijn zeer gedetailleerd en de teksten zijn bijna aandoenlijk. Ze getuigen van een grote verwondering. Ook zijn er de zeventiende-eeuwse globes in de Nottebohmzaal, die moet je eens gezien hebben. Wil je mensen prikkelen en nieuwsgierig maken, dan moet je met zo’n stukken op de proppen komen.”
“Als voormalige leerkracht Nederlands kan ik natuurlijk heel veel stukken opsommen. De Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience heeft bijvoorbeeld een van de grootste Reinaertcollecties. Maar ben je leerkracht voedingsleer, dan kan je aan de slag met kookboeken, met historische dieetboeken of bronnen over de voedselproductie tijdens de Tweede Wereldoorlog. Je kan je lessen echt pimpen, het wordt zó interessant. Soms klagen we weleens dat jongeren niet meer geïnteresseerd zijn. Maar dan moeten we voor een deel ook mea culpa slaan. Want bieden we hen wel voldoende prikkelend materiaal aan? Dit is een visuele generatie, die moet je niet alleen bombarderen met tekst. Roep de leerstof tot leven. En dan zijn erfgoedbronnen van onschatbare waarde.”
Voor de ontwikkeling van ‘Cirkelhelden’, ‘Heldenflix‘ en de nieuwe workshop ‘Mediascanners’ deed de Erfgoedbibliotheek een beroep op Oetang Learning Designers. Dat productiehuis voor leerervaringen - learning experiences zo je wilstelt zich niet alleen de vraag wat jongeren leren, maar ook hoe en waarom ze dat doen.
Simon Vandekerckhove (Oetang): “Een aantal jaren geleden zocht de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience een partner voor de cocreatie van workshops. Het eerste product dat we maakten, was Heldenflix, in het kader van een tentoonstelling over laatmiddeleeuwse ridderromans. Die tekeningen, de manier waarop het verhaal tot leven komt vanuit de materialiteit van het boek: dat is ongelofelijk! Het is haast absurd dat er een boek voor je ligt uit het begin van de boekdrukkunst.”
“Als experts in educatie denken wij vanuit het samenspel tussen inhoud, vorm en didactische methodiek. Er is altijd een groot vertrouwen geweest. Bij cocreatie betrekken we graag ook de eindgebruikers. We probeerden Cirkelhelden uit in de klas en testten Mediascanners met een groep in de Nottebohmzaal. Zo merk je snel wat wel werkt en wat niet.”
“Recent maakten we Mediascanners. Daarin verduidelijken we hoe informatie tot bij je komt. We tonen aan hoe tijdens de Tweede Wereldoorlog dezelfde achterliggende systemen bestonden als vandaag. Met authentiek bronnenmateriaal uit die tijd proberen we principes naar voren te brengen die de leerlingen dan toepassen op hedendaagse en herkenbare situaties. Zo worden leerlingen er zich beter bewust van hoe mensen worden geleid, misleid, gemanipuleerd, gestuurd, maar ook geïnformeerd.”
WHAT’S IN IT FOR THEM?
“De wereld van kunst, cultuur en erfgoed is onze natuurlijke habitat, hoewel we leerervaringen maken rond alle thema’s en voor heel wat sectoren. Waarom we het belangrijk vinden om leerlingen daarin onder te dompelen? Dat heeft te maken met de manier waarop je naar de wereld kijkt. Via
kunst, cultuur en erfgoed willen we jongeren brede competenties leren: van creativiteit en verbeeldingskracht over kritische zin en burgerschap tot sociale vaardigheden. Zo kan je die deuren open beuken.”
“Je kan niet met je vinger staan zwaaien en zeggen dat erfgoed belangrijk is. Zo werkt dat niet. Je moet jongeren dat belang laten ervaren door hen via erfgoed andere dingen te laten doen. Een aantal onder hen zal beseffen dat het belangrijk is om zorg te dragen voor erfgoed. Maar er zijn nog andere doelstellingen: iemands blik verruimen, jongeren meer doen lezen of een nieuwe filmstijl doen ontdekken, hen kritischer naar bronnen laten kijken of de mechanismen achter hun smartphonegebruik doen ontdekken. Als je daarin slaagt, heb je iets betekenisvols gedaan. What’s in it for them, dat is de vraag.”
ONDERDOMPELEN IN EEN ERVARING
“Multiperspectiviteit is voor de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience erg belangrijk. De leerlingen, elk met hun eigen referentiekaders, leren door verschillende brillen naar dingen kijken. Het is niet zo dat er een pasklare oplossing is om multiperspectiviteit in een educatieve workshop in te bouwen. Maar Mediascanners leent er zich perfect voor. Bijvoorbeeld omdat leerlingen zich door de ogen van iemand anders leren verhouden tot een boodschap of verhaal. Leerkrachten en begeleiders hebben een cruciale rol om ruimte te maken voor inleving en dialoog.”
“Alle leerkrachten zijn eigenlijk ontwerpers van leerervaringen. Daarvoor hebben ze minder ruimte en tijd dan wij. Maar het komt erop neer dat je over een les denkt als een leerervaring. Zo zoek je de toegangspoort tot een jongere en probeer je diens leefwereld open te breken. Zo kijken wij naar didactiek: er moet iets gebeuren met een leerling. Het gaat er dan niet alleen om wat de leerling leert, maar ook hoe en waarom die dat doet. Niet alleen de inhoud, ook de vorm verdient de nodige aandacht. Zo zet je de leerling centraal in het ontwerpproces en dat betekent iets helemaal anders dan dat je elke leerling een eigen leertraject aanbiedt.”
“Via kunst, cultuur en erfgoed kan je jongeren brede competenties leren”
“
Multiperspectiviteit is erg belangrijk. De leerlingen, elk met hun eigen referentiekaders, leren door verschillende brillen naar dingen kijken.”
Simon Vandekerckhove
Ik kwam hier voor het eerst in 2021 voor een rondleiding met mijn NT2-klas [Nederlands als tweede taal, red.]. Ik herinner mij dat er een historisch collectiestuk over dialecten in Odessa in de leeszaal lag. Wat een verrassing! Ik voelde me meteen al wat meer thuis. In de prachtige Nottebohmzaal hebben we ook een keer samen gelezen met onze NT2-leesclub. Dat ik hier mijn taalstage als gastvrouw doe, is echt een unieke kans.”
