Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience | Nottebohmkrant - najaar 2020 by Cultuur Stad Antwerpen

SEPTEMBER 2020 - NOTTEBOHMKRANT - ERFGOEDBIBLIOTHEEK HENDRIK CONSCIENCE - DE BIBLIOTHEEK VOOR NEDERLANDSE TAAL, CULTUUR EN GESCHIEDENIS VAN VLAANDEREN

Nottebohm Krant LANSELOET VAN DENEMARKEN

CONGO IN DE ERFGOEDBIBLIOTHEEK

NIEUWE AANWINSTEN

Onbekende vroegmoderne druk van dit Nederlandstalige literaire werk gevonden, P.5

Kleine tentoonstelling in de Nottebohmzaal doet nadenken over onze koloniale erfenis, P.6

Opmerkelijke publicaties die de Erfgoedbibliotheek in de voorbije maanden verwierf P.7

DE BIBLIOTHEEK IN TIJDEN VAN BESMETTING An Renard – directeur van de Erfgoedbibliotheek Op vrijdag 13 maart plande de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience een persconferentie rond het Google Books project. Diezelfde dag gingen we, samen met heel België, in volledige lockdown. Een verwarrende periode waarin we nieuwe helden ontdekten, waarin angst, verlies, afscheid, eenzaamheid en verdriet samen gingen met verbinding, stilte, rust en bezinning. Corona zet de zaken op scherp, zoveel is zeker. “Het mag dan zo zijn dat virussen niet intelligent zijn, maar hierin zijn ze handiger dan wij: ze kunnen snel muteren, zich aanpassen. We doen er goed aan van ze te leren”, aldus Paolo Giordano.

En dat is ook wat wij als bibliotheek voortdurend moesten en moeten doen: ons telkens terug aanpassen en nadenken over de toekomst. Onze online dienstverlening drastisch opvoeren was een van die zaken en dat wordt alleszins een blijver. Maar het gemis aan fysiek contact met collecties en mensen liet zich spoedig gevoelen. We heropenden als eerste bibliotheek in Vlaanderen de leeszaal op 11 mei. Het was een hart onder de riem dat in een mum van tijd alle stoelen terug bezet waren: weliswaar met een sterke beperking van het aantal plaatsen om de nodige afstand te garanderen, met online reservering, handgels en mondkapjes voor bezoekers en personeel.

In deze Nottebohmkrant verneem je hoe we achter de schermen heel intens verder werkten aan de voorbereiding van Google Books. Als alles naar wens loopt vertrekt eind 2020 het eerste transport. Zes weken later zullen de eerste 5.000 titels wereldwijd volledig digitaal doorzoekbaar zijn. Je leest meer over een onbekend handschriftenfragment dat in onze collectie opdook, een voorproefje van de tentoonstelling Helden in Harnas die we helaas moesten verplaatsen naar eind volgend jaar. Ook voor de andere publieksactiviteiten zochten we naar alternatieve data en oplossingen. Congo blijft de rode draad bij de Nottebohmlezingen en vormt het thema voor een minipresentatie in de Nottebohmzaal. We bieden hierrond een gegidste rondleiding aan, waar we met de nodige nuance enkele collectiestukken toelichten. Dit najaar voert het Tauruskwartet de integrale kwartetten van Beethoven uit, uiteraard voor een beperkter publiek. Maar we blijven zoeken naar een formule waarbij iedereen kan mee genieten van deze heerlijke muziek. We hopen samen met u dat onze plannen werkelijkheid worden en dat we elkaar terug kunnen ontmoeten “in levenden lijve”. Intussen wensen wij u veel leesplezier en een goede gezondheid.

‘Google heeft de manier waarop we aan onderzoek doen compleet veranderd’ interview - Sam Capiau In 2018 contacteerde een medewerker van Google de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience met de vraag of we wilden meewerken aan het Google Books project. Twee jaar later is de samenwerking een feit: binnenkort vertrekken de eerste 5.000 boeken uit onze collectie naar het scanatelier van Google. We vroegen Steven Van Impe, conservator oude drukken, en Liesbet Wante, die het project opstartte, om een woordje uitleg. De komende drie jaar worden ongeveer 100.000 boeken uit onze collectie door Google ingescand. Waar gaan die boeken over? Van Impe: Dit klinkt misschien vreemd, maar het is moeilijk om daar nu al een duidelijk antwoord op te geven. Google maakt de selectie op basis van twee parameters.

Ze digitaliseren uitsluitend boeken en tijdschriften waar geen auteursrechten meer op rusten, en ze deselecteren alle titels die ze al elders digitaliseerden. Er is dus geen thematische afbakening. Wante: Google heeft wel de ambitie om meer Nederlandstalige boeken te digitaliseren. --->

ERFGOEDBIBLIOTHEEK HENDRIK CONSCIENCE - HENDRIK CONSCIENCEPLEIN 4 - 2000 ANTWERPEN - WWW.CONSCIENCEBIBLIOTHEEK.BE

SEPTEMBER 2020 - NOTTEBOHMKRANT - ERFGOEDBIBLIOTHEEK HENDRIK CONSCIENCE - DE BIBLIOTHEEK VOOR NEDERLANDSE TAAL, CULTUUR EN GESCHIEDENIS VAN VLAANDEREN

En daarvan hebben wij een haast onuitputtelijke collectie? Van Impe: Absoluut. Sinds de negentiende eeuw focust deze bibliotheek op het verzamelen van Nederlandse taal- en letterkunde. Maar in onze collectie zit veel meer. Wij verzamelden boeken die de Antwerpenaar las. In de negentiende eeuw bijvoorbeeld las de burgerij heel veel Frans en ook Duits. Daarvoor was vooral Latijn de taal voor wetenschappen. Dat kan je wel al heel duidelijk zien in de selectie die Google maakte, die een mooie doorsnede is van wat onze collectie te bieden heeft. Google Books is het grootste digitale boekenplatform, met gebruikers wereldwijd. Zijn onze ‘Antwerpse’ collecties interessant voor onderzoekers in andere continenten? Van Impe: De boeken die in de zestiende eeuw in Antwerpen werden gedrukt overstijgen het lokale. Antwerpen was naast Parijs en Bazel een van de belangrijkste drukkerscentra ter wereld. Die boeken gaan over alles: plantkunde, architectuur, klassieke letterkunde, aardrijkskunde, sterrenkunde… En dat geldt eigenlijk ook voor de latere collecties. De boeken die in een havenstad als Antwerpen werden verzameld over bijvoorbeeld de geschiedenis van Latijns-Amerika zijn ook interessant voor lezers aan de overkant van de oceaan. Google maakt de volledige inhoud van die boeken overal ter wereld doorzoekbaar. De afgelopen tien jaar is de manier waarop men aan historisch en taalkundig onderzoek doet helemaal veranderd.

Slimmer zoeken begint op het web De online-dienstverlening van de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience schakelde een versnelling hoger tijdens de coronacrisis. Om onze lezers beter te ondersteunen in hun online onderzoek, beslisten we al snel om onze knowhow in een blog met handige zoektips te gieten. Zo willen we ook in de toekomst iedereen slimmer leren zoeken. Thomas Martin – educatief medewerker van de Erfgoedbibliotheek

Je hoeft niet meer in tientallen bibliotheken langs te gaan, je vindt al heel veel via Google. De service die we binnenkort kunnen aanbieden is dus ongeëvenaard. Wanneer worden de eerste boeken gedigitaliseerd? Wante: Door het coronavirus hebben we de lancering van het project met een paar maanden moeten uitstellen. In plaats van 1 september gaan we op 1 december van start. Op die dag vertrekt de eerste batch of lading van 5.000 boeken. Begin september starten we met het ophalen van die boeken uit de rekken. De tweede en derde lading bestaan uit boeken die in de Nottebohmzaal worden bewaard. Dat is een bewuste keuze: zo kunnen we de zaal vanaf april 2021 opnieuw gebruiken voor lezingen, tentoonstellingen en andere publieksactiviteiten. Daarna is het de beurt aan het Museum PlantinMoretus, dat ook mee in dit project stapt. Uit die collectie worden ongeveer 20.000 boeken gedigitaliseerd, zodat we de batches onderling kunnen afwisselen. Als alles goed gaat vertrekt de laatste lading van 5.000 boeken in februari 2022. Duizenden boeken uit de rekken ophalen is veel werk, maar lijkt op het eerste gezicht behoorlijk eenvoudig. Of vergis ik me? Van Impe: Het voorbereiden van een goede workflow is zeer complex. Het zegt genoeg dat we daarvoor met Liesbet iemand voltijds in dienst hebben genomen. Wante: Tijdens het project lopen twee

Vrijdag de dertiende, maart 2020. Onze leeszaal blijft voor het eerst sinds mensenheugenis leeg door de coronadreiging. We schakelen noodgedwongen over op onlinedienstverlening. We beantwoorden tientallen mails en telefoontjes die dagelijks binnenstromen. We doen onderzoek op aanvraag van leeszaalgebruikers, maken scans van hoofdstukken en artikels en sturen die door, zodat onze lezers thuis toch door kunnen werken… Een paar dagen later moet echter ook het personeel naar huis. En daar zitten we dan allemaal “in ons kot”. Ieders online-activiteit neemt zienderogen toe. En meteen stuiten we op onze beperkingen. Veel mensen zijn nog te weinig vertrouwd met online onderzoek. We kennen allemaal Google, maar weinigen onder ons weten hoe ze efficiënt gebruik kunnen maken van deze zoekmachine. Steeds minder mensen beseffen bovendien dat er ook nog een leven buiten Google

processen tegelijkertijd. Boeken die nog niet zijn gedigitaliseerd, worden uit de rekken gehaald. Dat gebeurt één voor één, want die boeken staan lukraak over de magazijnen verspreid. Boeken die Google digitaliseerde komen terug naar Antwerpen, waar we ze opnieuw op de juiste plaats in het rek zetten. Met die in- en uitgaande bewegingen zullen permanent vier personen bezig zijn. Van Impe: Er komt ook werk bij kijken dat je niet meteen verwacht. Een titel in de catalogus kan bijvoorbeeld uit vier volumes bestaan, die allemaal apart getransporteerd moeten worden. Het is belangrijk om dit op voorhand goed in te schatten. Daar stoppen we nu al veel energie in, om meerdelige publicaties op te sporen. Wante: Voor boeken gedrukt na 1830 is het de ambitie om, op het einde van de rit, alle beschrijvingen in de catalogus te hebben nagekeken met het boek in handen. Dat zijn in totaal ongeveer 60.000 boeken. Een team van drie catalografen zal hier quasi voltijds aan werken. De komende maanden zullen uitwijzen in hoeverre dit plan realistisch is. De collectie bevat veel unieke of zeldzame oude drukken. Worden die ook door Google gedigitaliseerd? Van Impe: Omdat elk transport risico’s inhoudt op schade, laten we onze echte topstukken niet vertrekken. We engageren ons om die boeken zelf te digitaliseren, en die scans komen ook in Google Books terecht. Wante: Er zijn ook een aantal technische specificaties die maken dat een boek wel of niet door Google gedigitaliseerd kan worden.

bestaat. Het is niet omdat je iets niet meteen vindt, dat het toch niet ergens op een gespecialiseerd kanaal online staat… Als sinds de opkomst van het internet en de steeds toenemende digitalisering van historische bronnen coacht ons team bibliotheekgebruikers om doelgericht informatie online te zoeken. Tot hier toe gebeurde dat voornamelijk éénop-één in onze leeszaal. Door de coronacrisis beseften we al snel dat het nu meer dan ooit nuttig was om onze expertise, maar ook onze beproefde workshop Slimmer zoeken op het web online beschikbaar te maken. Sinds mei 2020 presenteren we geregeld een blogpost met een viertal handige zoektips en een verrassend wist-je-datje. Op onze zoekblog leggen we uit hoe zoekmachines werken, hoe je zoekresultaten naar je hand kan zetten, maar ook hoe je doeltreffend zoekt naar e-publicaties, beelden, video, audio, en nog veel meer. Af en toe voorzien

Bijvoorbeeld boeken groter dan 45,7 centimeter, losbladige werken of boeken met metaalbeslag op de cover kunnen niet mee. De werkwijze van Google is tot in de kleinste details vastgelegd, dat is ook nodig om zo snel te kunnen werken. De magazijniers die de boeken uit de rekken halen krijgen een checklist mee om te controleren of ze aan de voorwaarden voldoen. Ze gaan ook na of het boek in voldoende goede staat is om te digitaliseren. Indien dit niet zo is nemen we die boeken apart, en proberen we ze te herstellen. Sowieso worden alle boeken gereinigd vooraleer ze vertrekken. Als conservator is het een van jouw taken om onderzoek op basis van onze collecties te stimuleren. Je vreest niet dat die job overbodig wordt? Van Impe: In de bibliotheeksector ging men er vroeger van uit dat het aantal leeszaalbezoekers daalt wanneer je veel collecties digitaliseert. Het tegendeel blijkt vaak waar. Het digitale object is immers niet altijd wat wetenschappers nodig hebben. Die willen het fysieke stuk onderzoeken. Google zal bijvoorbeeld de randen van de scans afsnijden, terwijl daar misschien interessante annotaties staan. De papiersoort of een watermerk kunnen info geven over de plaats waar een boek vandaan komt, maar zijn op een digitale kopie niet zichtbaar. Hoe meer mensen onze collectie dus leren kennen, hoe meer vragen op ons af zullen komen. Wellicht zal ook het aantal bruikleenaanvragen in de toekomst stijgen. Niet minder, maar juist meer werk.

we een expertenbijdrage, zoals bijvoorbeeld die van conservator Steven Van Impe: ‘Hoe begin je een bibliofiele verzameling?’ Ook onze workshop Zoeken in online krantenbanken geven we binnenkort een digitale herwerking op onze zoekblog. Gepokt en gemazeld in (online) onderzoek, hopen we met onze rake zoektips een bredere informatiegeletterdheid te stimuleren bij onze leeszaalgebruikers, maar ook bij leerlingen, studenten, leerkrachten, docenten, genealogen, heemkundigen en alle andere geïnteresseerden. Hou onze blog met zoektips in het oog, of abonneer je op onze nieuwsbrief om geen enkele tip te missen.

MEER INFO? www.consciencebibliotheek.be/ slimmer-zoeken

ERFGOEDBIBLIOTHEEK HENDRIK CONSCIENCE - HENDRIK CONSCIENCEPLEIN 4 - 2000 ANTWERPEN - WWW.CONSCIENCEBIBLIOTHEEK.BE

SEPTEMBER 2020 - NOTTEBOHMKRANT - ERFGOEDBIBLIOTHEEK HENDRIK CONSCIENCE - DE BIBLIOTHEEK VOOR NEDERLANDSE TAAL, CULTUUR EN GESCHIEDENIS VAN VLAANDEREN

Linde De Potter – conservator moderne drukken van de Erfgoedbibliotheek Welke werken in de Nederlandse literatuur kunnen met recht ‘klassiek’ worden genoemd? Het is een vraag die met een haast vaste regelmaat bovendrijft en zonder uitzondering voor beroering zorgt in de literaire wereld (en ver daarbuiten).

In 2015 presenteerden de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal en Letteren (KANTL) en het Vlaams Fonds voor de Letteren (nu: Literatuur Vlaanderen) hun versie van de literaire canon. Het ging om ‘50+1 essentiële teksten uit de Nederlandstalige literatuur vanuit een Vlaams perspectief’. Deze canonselectie, met zowel Vlaamse als Nederlandse titels, werd door de canoncommissie omschreven als dynamisch: de canonlijst zou na vijf jaar een revisie krijgen. En dat is recent gebeurd: op 26 juni 2020 presenteerde de KANTL haar langverwachte update. Ook nu houdt de canoncommissie een slag om de arm. Omdat ze zich bewust is van haar eigen blinde vlekken, houdt ze ruimte open voor suggesties van lezers. Die moeten er op termijn voor zorgen dat de canon inclusiever en diverser wordt dan ooit.

EEN NIEUWE CANON, EEN NIEUW GELUID? Zoals in 2015 kozen de samenstellers ook nu voor een beperkte lijst van om en bij de vijftig werken. Maar hoe nieuw is de nieuwe canon eigenlijk? Wie de vergelijking maakt, merkt dat de selectie van 2015 grotendeels overeind is gebleven. Vrijwel dezelfde keuzeprincipes werden gehanteerd. De herziene canon bevat alleen oorspronkelijk Nederlandstalige werken voor volwassenen die minstens vijfentwintig jaar geleden gepubliceerd zijn (voor 1995 dus). Alle auteurs zijn overleden. Het oudste werk in de canonlijst zijn de Minneliederen (ca. 1170-1190) van Hendrik van Veldeke. Het recentste werk is Mulisch’ grote roman De ontdekking van de hemel (1992). Die twee werken vervangen respectievelijk Veldekes Sente Servas (ca. 1170-1180) en Mulisch’ succesroman De aanslag (1982). Van Willem Frederik Hermans werd Nooit meer slapen (1966) ingeruild voor De donkere kamer van Damokles (1958). Hetzelfde gebeurde met Constantijn Huygens’ Trijntje Cornelis (1653), dat werd ingewisseld voor diens Korenbloemen (1658) en met Cyriel Buysses beroemde toneelstuk Het gezin van Paemel (1903) dat zijn plaats moest afstaan aan de roman Tantes (1924). Drie auteurs zijn nieuwkomers: Frederik van Eeden, met De koele meren des doods (1900), Felix Timmermans met Pallieter (1916) en Jan Wolkers met zijn vitalistische liefdesroman Turks fruit (1969). Zij nemen de plaatsen in van Willem Kloos, Richard Minne en Jef Geeraerts, wiens spraakmakende roman Gangreen I Black Venus (1968) in 2015 op de valreep in de canon was opgenomen, nadat de auteur kort daarvoor was overleden. Het zestiende-eeuwse Geuzenliedboek is eveneens verdwenen.

De canon is dood. Leve de canon!

Japanse vertaling uit 2004 van Felix Timmermans’ Pallieter.

DE CANON IN DE ERFGOEDBIBLIOTHEEK De canon is een leidraad voor leraren, leesclubs, bibliothecarissen, uitgevers, theatermakers, cultuurministers, televisiemakers en al wie belangstelling heeft voor onze literatuur. Onze collectie is in die context een belangrijk referentiepunt. Alle werken op de canonlijst zijn hier aanwezig, in vele verschillende edities. Naast eerste drukken bevat de collectie namelijk ook allerlei gewijzigde edities en jubileumuitgaven. Dat brede aanbod is cruciaal voor bijvoorbeeld literatuurwetenschappers die onderzoeken hoe boeken na hun publicatie evolueren. De collectie geeft ook inzicht in de manier waarop ook boekcovers niet alleen aangepast worden aan de heersende smaak, maar ook aan de onderliggende maatschappelijke normen. We bezitten daarnaast ontelbare vertalingen van de canonboeken. Ze laten zien dat ons literair erfgoed ook in het buitenland zeer gewaardeerd wordt. Van Het verdriet van België kan je vertalingen in het Deens, Duits, Engels, Frans, Fins of Noors komen raadplegen. Die lijst blijft groeien, want binnenkort krijgt ook de Afrikaanse vertaling van Claus’ meesterwerk (door de Zuid-Afrikaanse vertaler Daniel Hugo) een plekje op onze bibliotheekplanken. En wist je dat je Felix Timmermans’ roman Pallieter in het Japans kan komen lezen bij ons? Ook van Hendrik Consciences De leeuw van Vlaanderen zijn er talloze edities en vertalingen aanwezig, waaronder La Leono de Flandrujo, een vertaling in het Esperanto uit 1929. We bewaren zelfs een reeks gouaches van de kunstschilder Lode Sebregts (1906-2002) voor een nooit gerealiseerde uitgave van Consciences klassieker.

Daarenboven zijn er allerlei adaptaties van de canonwerken voorhanden, zoals toneelstukken, scenario’s en verfilmingen, stripversies en bibliofiele uitgaven. Zo herbergt deze bibliotheek ook een bewerking van Wolkers’ toenmalige schandaalroman Turks fruit (1969) tot beeldroman door Dick Matena (2016), die ook Het dwaallicht (1946) van Willem Elsschot verstripte. Wellicht zag je al dat Elsschots alter ego Laarmans is vereeuwigd op een van de muren van de Erfgoedbibliotheek (een fragment uit Matena’s stripbewerking van Kaas). Een ander, ronduit prachtig collectiestuk is de bibliofiele uitgave van Vondels Lucifer vervaardigd door de Gentse drukker-graficus Jules De Praetere. Dat bijzondere werk, dat behoort tot de speciale deelcollectie ‘Drukwerk in de marge’, konden we verwerven dankzij de steun van onze vriendenvereniging, het Dotatiefonds voor Boek en Letteren. Wie op zoek is naar Nederlandse literatuur en gaat snuisteren in onze collectie, vindt dus een aanbod zonder weerga, met zowel de standaarduitgaven als bijzondere pareltjes. De canonlijst kan daarbij ongetwijfeld als een stimulerende wegwijzer dienen, of daarentegen als een uitnodiging om zelf alternatieve suggesties te formuleren.

Illustratie door Lode Sebregts bij De Leeuw van Vlaanderen van Hendrik Conscience.

Titelpagina van Vondels Lucifer door Jules De Praetere uit 1902.

ERFGOEDBIBLIOTHEEK HENDRIK CONSCIENCE - HENDRIK CONSCIENCEPLEIN 4 - 2000 ANTWERPEN - WWW.CONSCIENCEBIBLIOTHEEK.BE

SEPTEMBER 2020 - NOTTEBOHMKRANT - ERFGOEDBIBLIOTHEEK HENDRIK CONSCIENCE - DE BIBLIOTHEEK VOOR NEDERLANDSE TAAL, CULTUUR EN GESCHIEDENIS VAN VLAANDEREN

(On)Hoofse liefde gevonden in de bibliotheek

In de collectie van de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience zijn onlangs enkele fragmenten uit een onbekende druk van Lanseloet van Denemarken ontdekt. Onderzoeker Jorn Hubo, die de vondst onder ogen kreeg, is opgetogen. “Deze Lanseloet is een zeldzaam juweeltje.”

Jorn Hubo werkt mee aan het project Medieval Manuscripts in Flemish Collections, dat een databank ontwikkelt van alle middeleeuwse handschriften die zich in Vlaanderen bevinden. Tijdens een bezoek aan de Erfgoedbibliotheek om onze collectie oude boeken handschriftfragmenten te bekijken, ontdekte het projectteam een colofon en titelpagina van Een seer ghenoechlycke historie vanden edelen Lantslot ende die Schone Sandryen.

Heruitgave door Brabant Strip uit 2012 van Pierrot le bagarreur! Maquis contre Gestapo! van de Vlaamse strippionier Pink, pseudoniem van Eugène Hermans (1911-1992).© Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience

Workshop: Geheime pers en propaganda tijdens de Tweede Wereldoorlog In september 1944 werd Antwerpen bevrijd door de geallieerden. De V-bommenterreur duurde echter nog voort tot aan de capitulatie van Nazi-Duitsland in mei 1945. Deze gitzwarte periode – ondertussen 75 jaar geleden – blijft gegrift in het collectief Antwerps geheugen. Sinds 2019 schieten de herdenkingsactiviteiten en -tentoonstellingen dan ook als paddenstoelen uit de grond. Er waren al de uitbundige bevrijdingsfeesten, de lancering van de overzichtswebsite Antwerpenherdenkt. be, de expo’s Vreugde & Verdriet en Elke dag angst, het MAS is bezig met het verzamelen van particulier erfgoed voor een tentoonstelling over het dagelijkse leven van de Antwerpenaar in de Tweede Wereldoorlog, enzovoort.

BEDREIGD ERFGOED Wat in al dat gedruis onderbelicht blijft, is de geheime pers. Die behoorde nochtans tot één van de allervroegste vormen van anti-Duits verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog. Als tegengewicht voor de Duitse censuur wakkerde de geheime pers 4

het verzet tegen de bezetter aan. In de loop van 1942 won de geheime pers aan populariteit door de kerende oorlogskansen en de invoering van de verplichte tewerkstelling. Deze geheime pers evolueerde naar een bind- en recruteringsmiddel van en voor het verzet. Ze is bijgevolg een van de belangrijkste bronnen voor de studie van de toenmalige weerstand. Ze valt vandaag onder het bedreigde erfgoed. Niet alleen vergt een dergelijke verzameling, omwille van de slechte papierkwaliteit, een grote materiële zorg; ze is, als product van een drang naar vrijheid en vrije meningsuiting in een tijd van illegaliteit, vaak slecht of gewoonweg niet bewaard gebleven. De Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience bezit gelukkig een uitgebreide collectie geheime pers (maar liefst 84 titels). Deze collectie werd in 1946 anoniem geschonken en door de Stedelijke Boekbinderij zorgvuldig ingeplakt in speciaal daarvoor ontworpen albums. Hoewel deze methode momenteel achterhaald is, heeft ze toch bijgedragen tot de goede bewaring van

Vanaf september 2020 biedt de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience een gloednieuwe gratis onderzoeksworkhop aan voor de derde graad secundair onderwijs. Hiervoor baseren we ons op onze uitgebreide collectie verzetspers, die je nu ook integraal kan raadplegen via de catalogus.

Een exact jaartal wordt niet vermeld. Toch is de vondst redelijk nauwkeurig te dateren. “De fragmenten werden gedrukt door Jacob van Breda. We weten dat hij tussen 1485 en 1518 in Deventer actief was, het grootste drukkerscentrum in de laatvijftiende-eeuwse Nederlanden. Het is duidelijk dat deze fragmenten ooit deel uitmaakten van een voorlopig nog onbekende Lanseloet-editie. Tekstueel is er een grote gelijkenis met de twee vroegst bekende edities van Lanseloet, die rond 1486-1492 werden gedrukt door Govert van Ghemen in Gouda”, aldus Hubo. Naast de twee drukken van Van Ghemen zijn slechts vijf edities van dit meesterwerk uit de zestiende eeuw bekend. Geen enkele is in het bezit van een

Vlaamse instelling. “Het komt niet vaak voor dat een onbekende middeleeuwse of vroegmoderne editie van een Nederlands literair werk opduikt. Voor de Erfgoedbibliotheek, die prat gaat op haar Nederlandstalige literaire erfgoedcollectie, is dit echt iets om te koesteren.”

LANSELOET EN SANDERIJN Het verhaal gaat over Lanseloet, prins van Denemarken, die verlangt naar het dienstmeisje van zijn moeder, Sanderijn. Lanseloets moeder is geschokt door de verlangens van haar zoon en verzint een list. Ze zorgt ervoor dat Sanderijn op een nacht naar zijn kamer komt, zodat hij met haar kan doen ‘wat hij begeert’. De enige voorwaarde is dat hij zich daarna van haar afkeert. Na die nacht, waarin Lanseloet Sanderijn verkracht, vlucht zij naar Afrika. Daar vraagt een ridder haar ten huwelijk. Lanseloet beseft dat hij haar nooit zal terugzien, en sterft aan een gebroken hart. Lanseloet duikt voor het eerst op in het zogenaamde ‘handschrift-Van Hulthem’ uit het begin van de vijftiende eeuw. “Het is een van de vier ‘abele spelen’ (toneelstukken) die in dit Middelnederlandse

handschrift zijn opgetekend. Opvallend is dat dit vroegste toneel wereldlijk (en dus niet religieus) is. De gevolgen van Lanseloets amorele, onhoofse daad staan centraal: hij maakt zijn eigen liefde onmogelijk vanwege de grote misstap die hij begaat. Dit tragische karakter is wellicht de verklaring waarom het verhaal als enige van de vier abele spelen ook later populair bleef”, zegt Hubo.

HELDEN IN HARNAS Toeval wil dat de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience een tentoonstelling voorbereidt waarin ridderverhalen die in de zestiende eeuw in Antwerpen werden gedrukt centraal staan. Boekdrukkers in die tijd pasten dit bij uitstek middeleeuwse genre aan de veranderende smaak in de maatschappij aan. Ook al ligt de grote bloeitijd van de ridders al meer dan vijfhonderd jaar achter ons, tot vandaag spreken deze middeleeuwse helden tot de verbeelding. Hoe dit komt? Je ontdekt het in de expo Helden in Harnas die op 29 oktober 2021 opent.

Thomas Martin – educatief medewerker van de Erfgoedbibliotheek

deze unieke documenten. De ‘Collectie sluikpers en vlugschriften uit WO II’ werd volledig gedigitaliseerd en recentelijk online beschikbaar gemaakt via onze catalogus.

WORKSHOP Deze collectie leent zich uitstekend om jongeren van nu kritisch te leren omgaan met heden en verleden, met nieuws en propaganda, met feiten en leugens… Competenties die steeds belangrijker worden in een tijd waarin de informatiestromen steeds complexer en onoverzichtelijker worden. Daarom komt de Erfgoedbibliotheek vanaf september 2020 met een gloednieuwe gratis onderzoeksworkshop voor de derde graad van het secundair onderwijs. In deze workshop leren jongeren uit gevarieerd materiaal – (facsimile’s van) verzetskranten, gecensureerde pers op microfilm, stripverhalen, film- en audiofragmenten, wetenschappelijke naslagwerken – doeltreffend informatie te selecteren, kritisch te verwerken

en duidelijk te presenteren. Ze leren bovendien de Erfgoedbibliotheek en haar collectie van binnenuit kennen en gebruiken. De workshop concentreert zich op de rol van vrouwen en jongeren in het verzet, tewerkstelling en dagelijks leven in oorlogstijd, en de werking van propaganda. Zo wil ze bijdragen tot het verwerven van burgerschapscompetenties, historisch bewustzijn en competenties met betrekking tot onderzoek, informatieverwerking en samenwerken. Deze workshop kwam tot stand in samenwerking met het Amsab-ISG (Gent), Vredescentrum (Antwerpen) en SOMA (Brussel).

MEER INFO? www.consciencebibliotheek. be/workshop-geheime-pers

ERFGOEDBIBLIOTHEEK HENDRIK CONSCIENCE - HENDRIK CONSCIENCEPLEIN 4 - 2000 ANTWERPEN - WWW.CONSCIENCEBIBLIOTHEEK.BE

SEPTEMBER 2020 - NOTTEBOHMKRANT - ERFGOEDBIBLIOTHEEK HENDRIK CONSCIENCE - DE BIBLIOTHEEK VOOR NEDERLANDSE TAAL, CULTUUR EN GESCHIEDENIS VAN VLAANDEREN

Congo

NIEUWE AANWINSTEN

in de Erfgoedbibliotheek In het jaar dat we de zestigjarige onafhankelijkheid van Congo herdenken, stellen de internationale protesten van de Black Lives Matter-beweging de postkoloniale debatten op scherp. Een kleine tentoonstelling in de Erfgoedbibliotheek biedt stof tot nadenken over onze koloniale erfenis. Peter Rogiest – leeszaalverantwoordelijke van de Erfgoedbibliotheek en samensteller van deze Congo-presentatie Met deze presentatie in de Nottebohmzaal belichten we onze Congo-collectie, met een uitstapje naar het voormalige Ruanda-Urundi. De focus ligt op de periode 1876 (eerste Belgische expedities) tot het begin van de jaren 1960 (onafhankelijkheid), een periode waarin we systematisch uitgaven over Congo verzamelden. Deze deelcollectie biedt een onvervalste en ongefilterde inkijk op hoe men toen over de kolonie dacht en schreef en deze verbeeldde – vooral vanuit Belgische hoek. In de expo confronteren we die propaganda met enkele opvallende tegenstemmen. We hebben aandacht voor zowel de grote (geo) politieke gebeurtenissen als voor de lokale strijd van onderuit tegen de kolonisator.

BOEKEN, KAARTEN, PAMFLETTEN We tonen kaarten van de État indépendant du Congo gepubliceerd vlak na de bekrachtiging ervan op de Conferentie van Berlijn (november 1884 – februari 1885). Als in een liveblog zie je hoe Europese cartografen de nieuwe staat visueel vormgeven, waarbij bepaalde grenslijnen nog ter discussie staan. Je maakt kennis met militair, grootindustrieel en rechterhand van de koning Albert Thys. Thys’ Compagnie du Chemin de Fer du Congo legde tussen 1891 en 1898 de spoorlijn aan van de havenstad Matadi tot aan Stanley Pool op de Congo-rivier, om de binnenlanden economisch te ontsluiten.

Boek zoekt

plank

De catalogus is het centrale zenuwstelsel van de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience. Je vindt er terug welke boeken en tijdschriften we bezitten, en op welke plaats in het magazijn ze worden bewaard. Een systematisch nazicht, onder andere om te kijken of alle boeken nog op de juiste plaats staan, is dan ook een titanenproject. Maak kennis met dit onzichtbare werk achter de schermen. Mieke Lietaer – afdelingshoofd catalografie van de Erfgoedbibliotheek Wanneer je alle boeken die we bewaren op een lange rij plaatst, geraak je vanuit Antwerpen bijna tot in Brussel. Om die boeken snel en gemakkelijk terug te vinden krijgen ze allemaal een uniek catalogusnummer en een plaatskenmerk. Met een collectie die al verschillende eeuwen aangroeit, loont het de moeite om regelmatig de titels in de catalogus af te stemmen op de boeken in de magazijnen. Sommige boeken werden in de loop der tijden op een foute plaats teruggezet, andere geraakten verloren of

Schrijver Joseph Conrad was begin jaren 1890 korte tijd werknemer van Thys in Congo en verwerkte zijn ervaringen literair in An Outpost of Progress (1897) en Heart of Darkness (1899). De expo toont de zwellende stroom pamfletten en schotschriften uit het eerste decennium van de twintigste eeuw voor en tegen het bewind van Leopold II in de Congo-Vrijstaat. De publicaties van de Britse journalist Edmund D. Morel, de Amerikaanse schrijver Mark Twain en anderen binnen de Congo Reform Association over de schendingen van mensenrechten in het gebied voedden de publieke verontwaardiging, vooral in de Angelsaksische wereld. Dit mondde uit in een Belgische onderzoekscommissie (1905), waardoor Leopold II zich uiteindelijk gedwongen zag zijn persoonlijk wingewest in 1908 over te dragen aan de Belgische staat. Je verneemt meer over de Congo-reis van schrijver Gerard Walschap in 1951 en over zijn broer, de missionaris Alfons Walschap. Alfons stierf in 1938 aan een tropische ziekte. Gerard was sterk aan zijn broer gehecht. Alfons droomde ervan een grote Congoroman te schrijven. Dit vormde voor Gerard Walschap een belangrijke drijfveer bij het schrijven van zijn ideeënroman Oproer in Congo (1953).

beschadigd. Fouten bij het overtikken in de jaren ’80 van de steekkaarten in de digitale catalogus, zorgen ervoor dat de lezer soms niet vindt wat hij zoekt.

NEGENTIENDE EEUW Het systematisch nakijken, of ‘reviseren’ zoals dit in vakjargon heet, is geen tussendoortje. In een collectie van meer dan 1,5 miljoen volumes is het als zoeken naar een speld in een hooiberg: je weet wanneer je eraan begint, niet wanneer je klaar bent. Daarom besloten we om kleinschalig te starten, met het nazicht van alle onderste planken (schap A) van de rekken op de bovenste verdieping in de Nottebohmzaal. Waarom net daar? In deze oudste vleugel van de bibliotheek worden voornamelijk negentiende-eeuwse boeken bewaard. Antwerpen groeide toen uit tot één van de belangrijkste havensteden ter wereld. Ook de Erfgoedbibliotheek profiteerde van die bloeiperiode, en de bibliothecarissen bouwden een collectie uit met een sterke focus op de Nederlandse letterkunde en de geschiedenis van België. Die boeken zijn vanuit financieel oogpunt meestal niet de meest waardevolle, maar de collectie is als geheel volstrekt uniek. Door die nog beter in kaart te brengen kunnen we onderzoek naar de cultuurgeschiedenis van de Lage Landen een extra duwtje in de rug geven.

SEPTEMBER 2020 - NOTTEBOHMKRANT - ERFGOEDBIBLIOTHEEK HENDRIK CONSCIENCE - DE BIBLIOTHEEK VOOR NEDERLANDSE TAAL, CULTUUR EN GESCHIEDENIS VAN VLAANDEREN

De collecties van de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience groeien voortdurend aan. De voorbije maanden hebben we opnieuw heel wat boeiende publicaties kunnen verwerven. In deze rubriek stellen we u graag enkele bijzondere aanwinsten voor. Linde De Potter – conservator moderne drukken van de Erfgoedbibliotheek © Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, foto: Victoriano Moreno

KANZA, VAN LIERDE, LUMUMBA Je maakt kennis met de eerste universitair afgestudeerde Congolees Thomas Kanza (Leuven, 1956). Kanza leerde tijdens zijn studies de antikoloniale Négritude-beweging in Parijs kennen en richtte samen met de antimilitaristische activist Jean Van Lierde Les Amis de Présence africaine in Brussel op. Via Van Lierdes boekhandel/uitgeverij Le livre africain gaf de latere politicus Kanza zijn ideeën over de onafhankelijkheid uit in pamfletvorm. Diezelfde uitgeverij publiceerde ook – na diens dood – het politieke gedachtengoed van Patrice Lumumba, die een persoonlijke vriend van Van Lierde was geweest. De presentatie Congo in de Erfgoedbibliotheek is vanaf eind september te bezoeken onder begeleiding van een gids. Groepen van maximaal 9 personen kunnen van maandag tot en met vrijdag en op woensdagavond een rondleiding reserveren, die 1,5 uur duurt. Elke laatste zaterdag van de maand gaan rondleidingen voor individuele bezoekers door. Voor meer info en tickets, ga naar www.consciencebibliotheek.be/congo. De Nottebohmlezingen van Nadia Nsayi, Phillip Van den Bossche, Bambi Ceuppens en Luc Renders staan in het teken van de (de)kolonisatie van Congo. Voor meer info en tickets, ga naar www.consciencebibliotheek.be/ nottebohmlezingen-congo.

BARCODES Deze revisie was het project van collega Herman Potters, die op 1 mei met pensioen ging. Tijdens het laatste jaar van zijn loopbaan focuste hij zich op deze A-planken, waarop volgens de catalogus 2.164 boeken zouden staan. Op een handvol uitzonderingen na bleek dit ook zo te zijn. Zestien boeken zijn onvindbaar, hopelijk komen die later nog boven water. Herman maakte in de catalogus 91 nieuwe titelbeschrijvingen aan, voornamelijk voor onderdelen van grotere werken die nog niet apart werden beschreven. Tweeëntwintig partituren van Jan-Hendrik Simon (1783-1861), een Vlaams violist, componist en handelaar, werden naar de afdeling met kostbare werken overgebracht. In de catalogus paste Herman bijna overal wel iets aan, niet omdat men vroeger veel fouten maakte, wel omdat het internationale regelwerk van catalografie voortdurend evolueert. Om voortaan digitaal (en dus sneller) te kunnen werken, werden alle boeken voorzien van barcodes, iets waar men in de negentiende eeuw uiteraard nog geen kaas van had gegeten.

Op een veiling verworven we enkele bijzondere Streuvels-exemplaren, waaronder een luxe-editie uit 1912 van Streuvels’ klassieker De vlaschaard met versiering van de bekende uitgever-graficus Jules De Praetere. Daarnaast konden we een losbladige eerste druk verwerven van Beroering over het dorp (1948), een radicale herwerking van de in 1912 verschenen zedenroman Dorpslucht, waarin de strijd om het burgemeesterschap tussen een dokter en zijn buurman centraal staan. Deze werken zijn waardevolle aanvullingen op onze unieke Streuvelscollectie (de collectie Paul Thiers) die de Koning Boudewijnstichting sedert eind 2017 in permanente bruikleen heeft gegeven. De Streuvelscollectie van de Erfgoedbibliotheek overtreft alle andere bestaande collecties van deze canonieke Vlaamse schrijver. Ook erg mooi is de bibliofiele editie van Streuvels’ griezelverhaal Bertken, dat uitgegeven werd in de bundel Dorpsgeheimen (1904) maar nadien nooit meer werd herdrukt. Tot nu dus, want in 2019 verscheen een bibliofiele uitgave bij De Carbolineum Pers, rijkelijk geïllustreerd met dertien houtsneden van Isabelle Vandenabeele. Met meer dan 180 verschillende titels hebben we quasi alle uitgaven van deze Kalmthoutse drukker in bezit. Liefhebbers van bibliofiel werk en de dierenwereld komen ongetwijfeld aan hun trekken met de prachtige uitgave van La vie des abeilles (1901) van onze enige Belgische Nobelprijswinnaar Maurice Maeterlinck. De gravures die Maeterlincks essay over bijen illustreren zijn adembenemend gedetailleerd. Het boek is een mooie aanvulling op onze belangrijke collectie literaire werken van Franstalige Vlamingen. Dat geldt eveneens voor de losbladige uitgave op Japans papier van Les heures d’après-midi (1905) van Émile Verhaeren. De tekst is prachtig geïllustreerd met houtsneden in kleur.

Illustratie uit Les heures d’après-midi van Émile Verhaeren. © Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, foto: Victoriano Moreno

We mochten de voorbije maanden meerdere intrigerende schenkingen ontvangen. Zo namen we de bibliotheken van enkele prominente figuren in het Antwerpse culturele leven onder onze hoede. Naast de omvangrijke schrijversbibliotheek van de illustere experimentele schrijver Ivo Michiels en zijn echtgenote Christiane Faes, vonden ook de bibliotheken van schrijver-journalist Gaston Durnez en journalistpoliticus Camille Huysmans een definitief onderkomen op onze boekenplanken. Daarnaast spreekt de collectie sprookjesboeken, ons geschonken door de Nederlandse verzamelaar Johannes Bronkhorst, natuurlijk tot de verbeelding. Deze unieke verzameling bevat hoofdzakelijk sprookjesboeken van Grimm en Andersen en een reeks kinderboeken geïllustreerd door de Nederlandse illustrator Rie Cramer.

Recent voegden we enkele mooie werken toe rond A Dog of Flanders, de Britse roman uit 1872 van Ouida (pseudoniem voor Marie-Louise de la Ramée) over Nello, een arme weesjongen uit Hoboken en zijn trekhond Patrasche. Naast enkele Nederlandstalige edities springen vooral de Japanse bewerkingen in het oog. Een bijzonder fijne aanwinst is de Japanse vertaling van het Suske & Wiske-album Het dreigende dinges, waarin Nello en zijn hond hun opwachting maken. Bij Van De Wiele Auctions kochten we een merkwaardig achttiende-eeuws anoniem handschrift, met de titel Hier worden verhaelt vele wonderbaere gheschiedenissen. De eerste 45 pagina’s bestaan voornamelijk uit zinnebeelden, een soort beeldspraak waarin aan de hand van een concreet figuur, zoals een dier of een persoon, een abstract begrip of moraal wordt uitgebeeld. Nadien volgen ruim 500 pagina’s nieuwsberichten en op het einde nog een Corte beschrijvinghe van alle gedierten, vogelen, visschen uijt Plinius. Het handschrift bevat ook nog twee gedrukte werken (in convoluut ingebonden) uit 1727 en 1737. Wie is de anonieme samensteller van deze kroniek? Verder onderzoek zal dit hopelijk verder uitwijzen. Met trots kondigen we een nieuwe samenwerkingsovereenkomst aan, dit keer met het balanseer, uitgever van vernieuwende en experimenterende literatuur. Verschillende uitgaven van het balanseer wonnen in het verleden de Prijs voor de Best Vormgegeven Boeken, zoals Aan Barrels (2012) van Harry Vaandrager (boekontwerper: Danny Dobbelaere) en Onrust (2012) van Dirk Lauwaert (boekontwerper: Stéphane de Schrevel). De Erfgoedbibliotheek krijgt een exemplaar van elke nieuwe publicatie die bij deze boeiende onafhankelijke literaire uitgeverij verschijnt.

PLANK B De logisch volgende stap is de revisie van plank B. Het aantal titels ligt daar met 1.560 ongeveer 900 eenheden lager dan op plank A. Dat is vreemd, omdat het kleinere boeken zijn waardoor er net méér zouden moeten staan. Enkel een volledige revisie kan daar meer duidelijkheid brengen…

ERFGOEDBIBLIOTHEEK HENDRIK CONSCIENCE - HENDRIK CONSCIENCEPLEIN 4 - 2000 ANTWERPEN - WWW.CONSCIENCEBIBLIOTHEEK.BE

Illustratie uit La vie des abeilles van Maurice Maeterlinck. © Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, foto: Victoriano Moreno

ERFGOEDBIBLIOTHEEK HENDRIK CONSCIENCE - HENDRIK CONSCIENCEPLEIN 4 - 2000 ANTWERPEN - WWW.CONSCIENCEBIBLIOTHEEK.BE

SEPTEMBER 2020 - NOTTEBOHMKRANT - ERFGOEDBIBLIOTHEEK HENDRIK CONSCIENCE - DE BIBLIOTHEEK VOOR NEDERLANDSE TAAL, CULTUUR EN GESCHIEDENIS VAN VLAANDEREN

Kalender

LEZINGEN EN ACTIVITEITEN

SEPTEMBER ZO 06.09 | De Mercatorkaart en hedendaagse kunst uit Afrika 11u00 – Nottebohmlezing Phillip Van den Bossche ZA 26.09 | Congo in de Erfgoedbibliotheek 10u00 en 11u30 – Rondleidingen voor individuele bezoekers WO 30.09 | De heropleving van hagiografisch drukwerk in de Nederlanden en het Prinsbisdom Luik, ca. 1520–1600 Verspreiding van de digitale Miraeus lecture door Alexander Soetaert. Een online vragensessie volgt op 07.10.

OKTOBER ZA 03.10 EN 10.10 | De pest in Vlaanderen 10u00 – Cursus Davidsfonds Academie Joren Vermeersch DO 15.10 T.E.M. ZO 18.10 | Beethovenfestival Taurus Quartet speelt alle strijkkwartetten van Beethoven in zes concerten ZO 25.10 | Aspecten van de Nederlandstalige Congoliteratuur 11u00 – Nottebohmlezing Luc Renders

Knack

ZA 31.10 | Congo in de Erfgoedbibliotheek 10u00 en 11u30 – Rondleidingen voor individuele bezoekers

DO 05.11 | NISELecture 18u00 – Professor Murray Pittock (University of Glasgow) ZO 08.11 | Dochter van de dekolonisatie 11u00 – Nottebohmlezing Nadia Nsayi ZA 28.11 | Congo in de Erfgoedbibliotheek 10u00 en 11u30 – Rondleidingen voor individuele bezoekers

DECEMBER WO 02.12 | De typografische transitie van “renaissance” naar “barok” in de Officina Plantiniana, 1555–1670 Verspreiding van de digitale Miraeus lecture door Goran Proot. Een online vragensessie volgt op 09.12. ZO 13.12 | Van politieke naar culturele dekolonisatie 11u00 – Nottebohmlezing Bambi Ceuppens

INFO & TICKETS: www.consciencebibliotheek.be

ERFGOEDBIBLIOTHEEK HENDRIK CONSCIENCE - HENDRIK CONSCIENCEPLEIN 4 - 2000 ANTWERPEN - WWW.CONSCIENCEBIBLIOTHEEK.BE

V.U.: An Renard, Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, Hendrik Conscienceplein 4, 2000 Antwerpen

NOVEMBER