De Freedom Machine Een vrouw op een fiets is een onbelemmerde vrouw susan b. anthony
Bieke Purnelle \ ‘Ik denk dat de fiets meer heeft betekend voor de eman-
cipatie van de vrouw dan wat ook ter wereld’ _ woorden van de Amerikaanse suffragette Susan B. Anthony. ‘Een vrouw op een fiets staat voor mij symbool voor een onbelemmerde vrouw’, aldus Anthony ergens eind 19de eeuw, niet toevallig een tijdperk waarin de leefwereld van de meeste vrouwen beperkt was tot het washok, de wieg en het fornuis. Natuurlijk werd de fiets niet uitgevonden om vrouwen te bevrijden. Dat neveneffect was een toevalligheid waar de bedenkers van de fiets geen rekening mee hadden gehouden. [30]
[31]
De eerste fietsen: liefhebberij voor mannelijke aristocraten
De eerste fietsen waren peperduur, onpraktisch en ongeschikt voor de onverharde wegen van de 19de eeuw. Fietsen was weinig meer dan een sportieve liefhebberij voor aristocraten. In 1870 zorgde James Kemp Starley voor een nieuw soort fiets met een enorm voorwiel en een klein achterwiel, de ‘hoge bi’. Ondanks de ongemakkelijke hoogte en het gebrek aan stabiliteit werd de fiets vrij populair bij de gegoede klasse en lieten de eerste fietsclubs niet lang op zich wachten. Men gebruikten de hoge bi niet voor praktische verplaatsingen, maar voor de sport en de show. Aristocratische vrouwen in vrijgevochten families mochten af en toe een ritje maken, maar eenvoudig was dat niet. Een torenhoog wiel bestijgen in een korset en lange rokken bleek een hachelijke onderneming. Voor wat minder avontuurlijk aangelegde mensen én vrouwen werd dan ook een driewieler bedacht. Pas toen Starley in 1885 de safety bike ontwierp, de eerste fiets met twee gelijke wielen en kettingaandrijving, werd het rijwiel echt populair. Eindelijk een vervoermiddel waar iedereen mee kon rijden, zelfs vrouwen… Hoewel. De trappers van de safety bike zaten in het frame, in plaats van aan het voorwiel (zoals bij de hoge bi). Dat frame moest dus erg stevig en stabiel zijn. Ingenieurs bedachten dat de omgekeerde driehoek de meest stabiele en stevige vorm was voor een fietsframe. Voor vrouwen in lange rokken was het bijna onmogelijk om op zo’n frame te klimmen. Pas toen fabrikanten begrepen dat vrouwen ook van plan waren om te fietsen bedacht men een fiets met lage instap.
Bloomers
Fietsontwerpers en -fabrikanten gingen steeds meer rekening houden met vrouwen. Niet omdat men vrouwen wilde aanmoedigen om te gaan fietsen, maar omdat vrouwen zelf besloten zich de fiets toe te eigenen. Dat vroeg wel om ingrijpende vestimentaire aanpassingen. Om vlot te kunnen fietsen hadden vrouwen praktische en comfortabele kleding nodig in plaats van victoriaanse korsetten, petticoats en hoepelrokken. Die kwam er, in de vorm van 9, 16, wijde broeken of broekrokken: de legendari- 21, 23, 25, 32 sche bloomers. Niet iedereen was daar onverdeeld enthousiast over. Aan de broek waren rigide ideeën over mannelijkheid en vrouwelijkheid verbonden. De broek representeerde het terrein van de man; de rok of jurk dat van de vrouw. Als dit onderscheid werd losgelaten zou er complete verwarring ontstaan over de rollen van vrouwen en mannen in de samenleving. Vrouwen in broeken luidden normvervaging en moreel verval in. In Norwich, New York, in 1895, besloot een groep jonge mannen zelfs een charter te tekenen waarin ze plechtig beloofden zich op geen enkele manier te verbinden met vrouwen in bloomers, en om alle ‘eerbare’ manieren in te zetten om dit weerzinwekkende kledingstuk onpopulair te maken. Hun doel _ dat nooit gerealiseerd werd _ was het oprichten van een anti-bloomerbrigade. ‘Een dappere poging,’ spotte de Chicago Sunday Times-Herald, ‘aangezien de dragers van de bloomers doorgaans jonge vrouwen zijn met een eigen mening en een tong die van spreken weet.’ Nu maakten artsen zich al vanaf het einde van 51
de 18de eeuw zorgen over de insnoering van het vrouwelijk lichaam. Rond de eeuwwisseling maakten verschillende (vrouwen-)organisaties een punt van ‘kledinghervorming’. Ze pleitten voor lichte, eenvoudige jurken die het lichaam niet strak insnoerden en vervormden. Maar de goegemeente beschouwde dat soort lossere kledij _ reformkleding of rational dress _ als aanstootgevend en onfatsoenlijk. Vooruitstrevende vrouwen die zich in het openbaar vertoonden in een broek of een rational dress, werden nagekeken en soms openlijk beschimpt. Alle tegenkanting ten spijt zorgde de intrede van de fiets voor een echte kledingrevolutie: de broekrok of broek raakte langzaam geaccepteerd als een kledingstuk dat vrouwen uit praktische overwegingen konden dragen tijdens het wielrijden, en het duurde niet lang vooraleer ‘nieuwe vrouwen’ de broek(rok) ook naast de fiets wilden dragen. Bezwaren en ontrading
De bezwaren tegen fietsende vrouwen beperkten zich overigens niet tot hun kleding. Er werd gefluisterd dat fietsen seksueel stimulerend kon zijn voor vrouwen. Om elke eventuele opwinding in te perken werden er voor vrouwen zogenaamde ‘hygiënische’ zadels zonder padding ingevoerd en werd het stuur van vrouwenfietsen verhoogd, zodat de fietsende vrouw minder druk uitoefende op haar genitaliën. Sommige critici beweerden zelfs dat fietsen nefast was voor de vrouwelijke gezondheid, dat het de nieren, de lever, de urinebuis en de baarmoeder zou kunnen beschadigen. Ene dokter Lucas-Championnière publiceerde een pseudo-medisch werk, getiteld Bicyclette et Organes Génitaux, waarin hij omstandig uitlegde 52
welke dramatische impact fietsen had op de baarmoeder en eierstokken van de vrouw, en dus op de menselijke voorplanting, ‘nochtans de voorbestemming van de vrouw’. Alle mogelijke tegenwerpingen werden uit de kast gehaald om vrouwen van de fiets te houden. In de Chicago Daily News uit 1894 klaagde een auteur aan dat de bezorgdheid om de gezondheid van vrouwen wel erg selectief was: Wanneer vrouwen iets willen bijleren of simpelweg iets voor hun plezier willen doen, is er altijd wel iemand die haar waarschuwt dat het belangrijk is dat ze zichzelf niet bezeert. Terwijl diezelfde vrouw wel tien uur lang in de fabrieken kan werken, uren over een naaimachine gebogen kan zitten of achter de toonbank van een slecht geventileerde winkel kan staan _ niemand die dan over haar welzijn protesteert. Er bestonden zelfs fietsprotocols en fietsetiquettes voor vrouwen die ondanks alle ontrading toch op de fiets wilden stappen: • Fiets niet in het publiek tot je goed hebt leren fietsen • Overdrijf niet. Fietsen is recreatie, geen arbeid • Val niet flauw op de openbare weg • Schep niet op over de afstand die je aflegt • Let erop dat je geen fietsgezicht krijgt • Sla geen hulp af wanneer de weg steil omhoog gaat • Draag geen juwelen onderweg • Denk niet dat iedereen naar je kijkt • Draag geen rieten hoed met bloemen in combinatie met een broekrok In tijdschriften van rond de eeuwwisseling waren fietsende vrouwen regelmatig het doelwit van spot. Dit had allicht veel te maken met het feit dat de fiets het symbool werd voor de prille [32]
27
[33]
feministische beweging van die tijd. De fiets Tegen het eind van de 19de eeuw streden steeds was de letterlijke verbeelding van de vrouwe- meer vrouwen gezamenlijk voor kiesrecht en lijke eis om meer bewegingsvrijheid. hun recht op arbeid en onderwijs. Het feminisme groeide uit tot een bredere sociale beweVrijheidsmachine ging, waar ook mannen bij betrokken waren. Het voornaamste bezwaar was relatief een- De fiets werd het symbool en het wapen van voudig: een vrouw op een fiets was een vrijere deze beweging. Vrouwen kwamen letterlijk vrouw. Ze was niet afhankelijk van een man het huis uit, en stapten in hun broek of broekvoor haar transport en kon dus gaan en staan rok op hun vÊlocipède om de wereld te ontdekwaar ze wilde. De fiets was een vrijheidsma- ken. Controle over de fiets werd voor vrouwen chine. En van vrijheid, daar moesten vrouwen een metafoor voor controle over hun eigen liefst zo ver mogelijk van weg blijven. leven. 54
Sylvia Pankhurst, een van de oprichtsters van de Britse suffragette-beweging, schakelde de fiets in als wapen in de verbeten strijd voor vrouwenstemrecht. Geen snellere en efficiĂŤntere manier om te vluchten nadat je een huis in brand hebt gestoken of een steen door een etalage hebt gegooid dan een fiets. In 1897 voerden de mannelijke studenten van de universiteit van Cambridge actie tegen het toelaten van vrouwelijke studenten. Dat deden ze door het vervloekte symbool van de vrouwenstrijd, een stropop die de nieuwe vrouw op de fiets moest voorstellen, theatraal in de lucht te hijsen. Tevergeefs. Net zoals ze hadden besloten te fietsen zouden vrouwen ook gaan studeren.
voor snelheid en explosiviteit en er werd vurig gesprint voor de overwinning. Het vrouwenwielrennen werd snel populair, soms zelfs 37 populairder dan het mannenwielrennen. Tienduizenden toeschouwers woonden de vrouwenraces in arena’s en theaters bij. Vooral in de VS boomde de sport en verdienden vrouwelijke renners als Tillie Anderson, the Terrible Swede, goed hun brood. De beste wielrensters werden zelfs kostwinners, wat ongezien en voor velen onaanvaardbaar was.
[34]
Vrouwenwielrennen
Het spreekt vanzelf dat vrouwen in die tijd niet geacht werden zich bezig te houden met sport en competitie. De komst van de fiets verstoorde die ongeschreven regel. Omdat de safety bike snel gedemocratiseerd raakte, konden veel vrouwen zich er een aanschaffen en lag sportief fietsen voor de hand. De eerste wielerwedstrijden waren eigenlijk vooral uitputtingsraces: mannen reden zes dagen na elkaar, non-stop, tot ze erbij neervielen. Deelnemers kwamen bijna halfdood over de meet. Toen organisatoren doorkregen dat vrouwen ook wilden racen, moest die formule natuurlijk bijgestuurd worden. Men ging ervan uit dat vrouwen fysiek ongeschikt waren voor uithoudingssport. Meerdaagse wielerwedstrijden voor vrouwen werden onderverdeeld in etappes van een drietal uren. Die gebalde formule leverde spannende en spectaculaire wedstrijden op: de kortere inspanning zorgde 55
Aan de populariteit van het vrouwenwielrennen kwam helaas snel een einde. Aan het begin van de 20ste eeuw droogden het sponsorgeld en de interesse op. De auto ging met de aandacht lopen, en onder druk van conservatieve krachten werd het vrouwenwielrenen zo goed als gebannen. De wereld rond
Vrouwen stapten niet alleen op de fiets om te sporten, maar ook om de wereld te verkennen en te veroveren. Pioniers en avonturiers als Tessie Reynolds en Annie Londonderry speelden een belangrijke rol als voorvechtsters van de vrijheidsmachine. Ze trokken de wijde wereld in op twee wielen, alleen en onverschrokken. De eerste vrouwelijke fietsavonturiers haalden vlot de krantenpagina’s en werden luider aangemoedigd dan uitgejouwd. De eerste vrouwelijke globetrotters waren de gedroomde reclame voor fietsfabrikanten, die hen gretig sponsorden. Annie Cohen-Kopchovsky, bijgenaamd Annie Londonderry, maakte furore als de eerste vrouw die de wereld rondfietste, al bracht ze wellicht minstens evenveel tijd door op stoomboten en treinen als op haar fiets. In 1894 liet ze haar man en drie kinderen achter in Boston, op zoek naar vrijheid en eeuwige roem. Vijftien maanden later peddelde ze Boston weer binnen als een herboren en vrijgevochten vrouw. Annie’s exploot leverde haar evenveel bewonderaars als criticasters op. Ik ben een journaliste en een nieuwe vrouw, tenminste als die term betekent dat ik alles kan doen wat een man kan doen, schreef ze over haar reis in de New York Sunday World. 56
Inhaalrace
Het is voor ons moeilijk voor te stellen dat fietsende vrouwen ooit voor zoveel ophef en verzet zorgden. Er fietsen meer vrouwen dan ooit. Het aantal fietsclubs voor vrouwen zit in de lift. Vrouwen worden profwielrenner en sinds kort worden hun wedstrijden ook uitgezonden op televisie. Wielerwedstrijden voor vrouwen breken publieksrecords. Er worden racefietsen en koerskleding ontworpen voor vrouwen. Vrouwen reizen al fietsend de wereld rond en winnen extreme fietswedstrijden zoals de 4000 kilometer lange Transcontinental Race. De onstuitbare inhaalrace van de fietsende vrouw zou ons bijna doen vergeten dat de fiets de samenleving ooit zo grondig door elkaar schudde. De impact van de fiets op individuele vrouwenlevens en op de genderrollen en -verhoudingen in de samenleving is grotendeels vergeten, maar kan moeilijk worden overschat. Bieke Purnelle is co-directeur van Rosa vzw (kenniscentrum voor gender, feminisme en gelijke kansen), freelance journalist/columnist (columns voor Mo en Radio 1), schrijver en fietser.
[35]