Humanizacja wielkiej płyty by musk kolektyw

SPIS TREŚCI:

I. WPROWADZENIE

1. PRZEDMIOT OPRACOWANIA

_ _______________________________ _ 5

2. ZAKRES I METODYKA PRACY

_ ______________________

___

II. CZĘŚĆ ANALITYCZNO-BADAWCZA

1. WPROWADZENIE DO PROBLEMATYKI

1.1. ZAŁOŻENIA IDEOWE

9 - 12

1.2. RAMY HISTORYCZNE I GEOGRAFICZNE W EUROPIE ___ 1.3. STRUKTURA OSIEDLI MIESZKANIOWYCH

13 - 21

___________

_22 - 24

1.4. KONSTRUKCJA I TYPY SYSTEMÓW Z "WIELKIEJ PŁYTY"

25 - 30

1.5. ASPEKT SOCJOLOGICZNY "WIELKIEJ PŁYTY" _____________ ___ 31 - 35 1.6. "WIELKA PŁYTA" A WSPÓŁCZESNE UWARUNKOWANIA

36 - 39

ZABUDOWY MIESZKANIOWEJ 1.7. PORÓWNANIE WAD I ZALET OSIEDLI Z "WIELKIEJ PŁYTY"

___

40 - 43

2. "WIELKA PŁYTA" W XXI WIEKU

2.1. POJĘCIE "HUMANIZACJI OSIEDLI MIESZKANIOWYCH"_________ _ 45 - 46 2.2. HUMANIZACJA A ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ MIAST

2.3. EUROPEJSKIE PROGRAMY HUMANIZACJI I ETAPY ICH REALIZACJI __

48 - 49

_ __

2.4. BADANIA TECHNICZNE, WARUNKI MAKROEKONOMICZNE 2.5 BADANIE MOŻLIWOŚCI PRZEKSZTAŁCEŃ NA PRZYKŁADZIE

50 51 - 62

OSIEDLI I POJEDYNCZYCH BUDYNKÓW W SYSTEMIE Z "WIELKIEJ PŁYTY" 2.5.1 OSIEDLE MARKISCHES VIERTEL, BERLIN WSCHODNI, NIEMCY 2.5.2 OSIEDLE MIESZKANIOWE W LEINEFELDE, NIEMCY 2.5.3 ZESPÓŁ MIESZKANIOWY NA OSIEDLU GORNDORF, SAALFELD, NIEMCY 2.5.4 DOM STUDENCKI, DREZNO, NIEMCY 2.5.5 ZESPÓŁ MIESZKANIOWY LAUSITZTOWER, HOYERSWERDA, NIEMCY 2.5.6 OSIEDLE MIESZKANIOWE "KOLONIA MARZANKOWICE" W ORNONTOWICACH 2.6. PORÓWNANIE MOŻLIWOŚCI PRZEKSZTAŁCEŃ

63 - 64

ISTNIEJĄCEJ ZABUDOWY WIELKOPŁYTOWEJ W PROCESIE JEJ HUMANIZACJI

III. CZĘŚĆ PROJEKTOWA

1. GENEZA PODJĘCIA TEMATU W RAMACH

KONKURSU EUROPAN 11 2. ZAŁOŻENIA KONKURSU EUROPAN DLA OSIEDLA HOVEN II 3. KONTEKST LOKALNY - CAPELLE AAN DEN IJSSEL

68 \

69 - 77

ANALIZA I OCENA STANU ISTNIEJĄCEGO OSIEDLA HOVEN II 4. STRATEGIA DZIAŁAŃ

78 - 83

5. KONCEPCJA URBANISTYCZNO-PRZESTRZENNA

84 - 94

I I PROGRAM FUNKCJONALNY DLA OSIEDLA HOVEN I 6. PROJEKT WYBRANEGO FRAGMENTU KWARTAŁU 7. ROZWIĄZANIA TECHNICZNE I MATERIAŁOWE

95 - 114 115 - 117

IV. PODSUMOWANIE

1. BIBLIOGRAFIA

120 - 123

2. SPIS ŹRÓDEŁ ILUSTRACJI

124 - 125

3. PLANSZE PROJEKTOWE

1. PRZEDMIOT OPRACOWANIA

Przedmiotem opracowania jest próba zbadania możliwości przeobrażeń osiedli z "wielkiej płyty" oraz stworzenie modelu działań dla procesu humanizacji tych obszarów. Wyniki tych badań zostały użyte w projekcie na przykładzie osiedla "Hoven II" w Capelle aan den Ijssel (Holandia) w ramach tematu konkursu Europan 11. Pojęcie "wielkiej płyty" określa prefabrykowany element konstrukcyjny wykorzystywany do budowy bloków mieszkalnych i innych budynków. Mimo swojej prostej definicji, z perspektywy czasu nazwa ta okazała się przemienić w zjawisko urbanistyczne, architektoniczne i socjologiczne o olbrzymich skutkach, zmieniając na dobre charakter wielu miast europejskich. Dziś szacuje się, że w Europie, (z wyłączeniem krajów byłego ZSRR) w osiedlach zbudowanych z elementów prefabrykowanych mieszka ok 41 mln mieszkańców. Praca ma na celu określić realną skalę tego zagadnienia oraz poprzez przeprowadzone działania sprowokować podjęcie dyskusji na temat zatrzymania destrukcyjnych procesów przestrzennych i społecznych dotykających te obszary.

2. ZAKRES I METODYKA PRACY Praca dyplomowa składa się z dwóch części: 1. Część analityczno-badawcza a) Rozdział zatytułowany: "Uwarunkowania - wprowadzenie do problematyki" przestawia Po

ogół

zagadnienia

przeanalizowaniu

kwestii

jakim

jest

dotyczących

budownictwo

obszarów

takich

wielkopłytowe. jak:

historia,

konstrukcja, socjologia, porównanie z zabudową współczesną, autorka dokonuje porównania cech negatywnych i pozytywnych charakteryzujących to założenie. b) Rozdział zatytułowany: "Wielka płyta w XXI wieku" analizuje słuszność podejmowania działań na osiedlach wielkopłytowych w oparciu o wybrane realizacje programów europejskich. Rozdział podsumowuje porównanie możliwości przeobrażeń, które będzie podstawą do dalszych działań projektowych. 2. Część projektowa Część projektowa pracy dyplomowej opiera się na stworzeniu modelu działań w procesie humanizacji, który zostaje zastosowany na przykładzie osiedla "Hoven II", w Capelle aan den Ijssel w Holandii. Projekt obejmuje: a) przygotowanie modelowych założeń projektowych i przedprojektowych dla procesu humanizacji osiedla b) opracowanie koncepcji urbanistyczno - przestrzennej oraz programu funkcjonalnego dla całego osiedla c) opracowanie koncepcji przekształceń wybranego fragmentu kwartału, z uwzględnieniem zewnętrznej i wewnętrznej przebudowy budynków i ich najbliższego otoczenia d) opracowanie rozwiązań technicznych i materiałowych oraz elementów komunikacji wizualnej w osiedlu

1.1.

ZAŁOŻENIA IDEOWE

„Ludność świata tłoczy się w miastach, a budowniczowie i projektanci pakują ludzi we wznoszone pionowo pudełka biur i domów mieszkalnych. Traktując ludzi tak, jak czynili dawni handlarze niewolników, rozważając ich potrzeby przestrzenne wyłącznie w kategoriach granic wyznaczonych przez ciało, nie przywiązuje się należytej wagi do skutków zatłoczenia. Jeżeli jednak spojrzymy na ciało człowieka jako

coś

tkwiącego

sieci

niewidzialnych

otoczek

przestrzennych

o wielkościach wymierzalnych, architektura przedstawi nam się w zupełnie innym świetle. Zaczyna się wtedy pojmować, że ludzie mogą być skrępowani przestrzenią, w której muszą żyć, pracować. Mogą, co więcej, czuć się wpędzeni w zachowania, więzi i reakcje emocjonalne, które okazują się dla nich ponad miarę stresujące. […]

W miarę narastania stresu zwiększa się też wrażliwość na

zatłoczenie – ludzie stają się bardziej napięci – potrzebują coraz więcej przestrzeni w miarę tego, jak dostają jej coraz mniej.” Edward T. Hall 1

Dziś wielkie zespoły mieszkaniowe z wielkiej płyty (potocznie zwane blokowiskami) uznaje się za obszary problemowe należące do tej samej grupy co przedwojenne

zasoby

komunalne,

dawne

mieszkania

zakładowe,

lokale

mieszkalne zaadaptowane z obiektów zakwaterowania zbiorowego, mieszkania socjalne

czy

obiekty

zakwaterowania

tymczasowego

takie

jak

baraki,

kontenery2. Zespoły te charakteryzują się nagromadzeniem zjawisk takich jak bieda, wykluczenie czy nawet

patologie społeczne. Trudno więc sobie

Hall E.T, Ukryty wymiar, Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza SA, Warszawa 2003, (w:) Redukcja / Mikroprzestrzenie / Synchronizacja, praca pod redakcją Bogny Świątkowskiej, Seria Projektowanie, Fundacja Bęc Zmiana, Warszawa 20010, s.5.

Porównanie tych typów zabudowy opisuje Zaniewska H. Thiel M. w: Mieszkaniowe obszary problemowe w Polsce - Identyfikacja cech architektoniczno-przestrzennych" (Projekt badawczy własny realizowany w Instytucie Rozwoju Miast, Warszawa lata 2009-2010) z "Architecturae et Artibus" 1/2009, s. 99.

dziś

wyobrazić,

że

ich

powstanie

miało

związek

przemyślaną,

wieloletnią koncepcją, która miała łączyć w sobie myśl architektoniczną, urbanistyczną i socjologiczną. Za zalążek rozmyślań o budownictwie mieszkaniowym jako inwestycji na wielką skalę uznaje się ideę miasta utopijnego. Zaczęto się nią zajmować już w XVII-XVIII wieku, kiedy to rozwój przemysłu spowodował wędrówki ludności wiejskiej do miast. Nagłe dogęszczenie miast, zachodzące w nich zmiany społeczne i brak odpowiedniej infrastruktury technicznej sprowokował utopistów do

takich

pracy

nad

jak:

Saint-Simon,

teoriami,

które

Robert

mogłyby

Owen

czy

polepszyć

Charles

warunki

Fourier

bytowe

tej

nowej klasy społecznej, jaką byli robotnicy3. Charles Fourier jest autorem teorii

tzw.

pasaży,

budownictwa składy a

która

najcelniej

mieszkaniowego

fabryczne

następnie

odnosi wielką

przekształciłyby miejsca

się skalę.

się

zamieszkania.

Według

w Te

omawianego

nowo

jej

centra

tutaj

założeń handlowe,

powstałe

miasta

czyli wielkie zespoły budynków „falanstery” składałyby się z pojedynczych jednostek zwanych falangami, które mogłyby pomieścić od 1800 do 2000 osób. Liczba które

ta, są

Fouriera,

rezultatem

reprezentowałaby

dwunastu

„namiętności”

810

typów

występujących

charakteru, w

świecie.

Budynki te byłyby bardzo zbliżone do późniejszych założeń pod względem przenikania się przestrzeni wewnętrznych z zewnętrznymi czy wyposażenia w

obiekty

użyteczności

publicznej.

Realizacje

tych

utopijnych

założeń,

zarówno Fouriera4 jak i Owena5 nie zakończyły się sukcesem, jednak sama idea zakładająca nadrzędność interesu społecznego wkrótce pobudziła szereg nowych inicjatyw.

Historię rozwoju budownictwa wielkoplytowego opisuje Sołoducha K. w: Krótka historia wielkiej płyty , z "Sztuka Architektury", www.sztuka-architektury.pl

Le Familistere Godin, Laeken koło Brukseli, Belgia.

New Harmony, stan Indiana, Stany Zjednoczone. 10

Kolejnym przyczynkiem do myślenia o nowych warunkach mieszkalnych stała się

Karta

Ateńska,

która

opracowana

podczas

Międzynarodowego

Kongresu Architektury Nowoczesnej w 1933 roku głosiła, że „Po błędach ostatnich stu lat architektura musi pochylić się nad jednostką i tworzyć dla niej urządzenia, które będą określać i ułatwiać jej życie…”. Sytuacja powojenna, która zaowocowała dużym przyrostem naturalnym i co za tym idzie ogromnym zapotrzebowaniem kiedy

mieszkania

zaczęto

tylko

wykorzystywać

ułatwiła

wcześniej

kontynuację

tej

zmilitaryzowany

myśli,

przemysł

zbrojeniowy właśnie na potrzeby rozwoju mieszkalnictwa. Moment ten stał się więc idealną okazją dla myśli modernistycznej, która odwołując się do troski

człowieka,

czy

podporządkowania

aspektów

i estetycznych funkcji znalazła idealny grunt do dalszego

technicznych

rozwoju. Postulaty

takie jak „Forma podąża za funkcją” (Louis Sullivan), „Mniej znaczy więcej” (L. Mies van der Rohe), "Użyteczność jest podstawowym prawem estetyki" (Bruno Taut) w połączeniu z hasłami o tworzeniu zdrowej i przyjaznej człowiekowi

przestrzeni

nowoczesnej

architektury

społecznej.

wzór

głównymi

wytycznymi

zrodziły w

przeświadczenie

celu

stawiano

uzyskania

miasta

projektowania

większej

otwarte, byłoby

wykorzystywaniu sprawiedliwości

miasta-ogrody, światło

gdzie

słoneczne

i wszech otaczająca zieleń. Najdalej w realizacji idei funkcjonalizmu posunął się Le Corbusier, którego dewiza

dom

jako

„maszyna

mieszkania”

nawiązywała

jednego

z postulatów głoszonego w publikacji „Vers une architecture” (Ku Architekturze): „Konstrukcje domów muszą być wykonywane w wielkich fabrykach, tam gdzie możliwa jest dokładna kontrola jakości. Ogromna część procesu budowy powinna odbyć

się

materiałów,

elementów.

Wielki

sucho

dom

powinien przemysł

zastosowaniem być musi

montowany opanować

naturalnych na

miejscu

budownictwo…”.

sztucznych z

gotowych W

wyniku

tego rozumowania powstały najważniejsze budynki symbolizujące tę epokę w myśleniu o architekturze mieszkaniowej: „Unites d'Habitation” w Marsylii, Berlinie , Nantes i Firminy. Pierwsza z jednostek

została wybudowana

Il. 1. Le Corbusier na tle koncepcji "Unite d'Habitation" (Jednostki mieszkaniowej), źródło: poz. 1

1952

roku

składa

się

137

mieszkań

rozmieszczonych

12 kondygnacjach. Budynek łączy w sobie funkcje mieszkaniowe, usługowe oraz przestrzeń publiczną usytuowaną na dachu. Prostota formy zapowiada styl

jaki

będzie

obowiązywał

późniejszych

obiektach

zamieszkania

zbiorowego (minimalne użycie dekoracji, regularny rytm otworów okiennych, pozostawienie elewacji w stanie surowym), a sama bryła powtórzy się jeszcze w nieco zmienionym stanie w wielu realizacjach w całej Europie 6.

Alton West Estate w Londynie, Superjednostka w Katowicach. 12

1.2.

RAMY HISTORYCZNE I GEOGRAFICZNE W EUROPIE

Rozwój osiedli mieszkaniowych z wielkiej płyty na skalę masową w latach 50-tych i 60-tych XX wieku wynikał zarówno ze standaryzacji technologii jak i sytuacji państw Europy Zachodniej dotkniętej w tym czasie przeludnieniem miast, które wynikało z migracji ludności po II wojnie Światowej oraz ze zniszczeń części ośrodków miejskich. Sytuacja sprowokowała władze państw do wykorzystywania nowoczesnej architektury w celu poniesienia standardu życia poprzez dostarczenie wystarczającej liczby mieszkań wynajmowanych , które odpowiadałyby zdolności zarobkowej nowych użytkowników - robotników. I tak wbrew powszechnemu przekonaniu, że budownictwo wielkopłytowe jest domeną Europy Wschodniej, to właśnie kraje wysokorozwinięte takie jak: Francja, Szwecja, Holandia czy Finlandia zapoczątkowały nurt budownictwa monolitycznego. Pionierem w wykorzystywaniu prefabrykowanego betonu w celach mieszkaniowych była Holandia, która zaczęła używać tej technologii by dogęścić miasta i istniejące już osiedla. Skala tego przedsięwzięcia była jednak nieporównywalna do wielkich francuskich realizacji, gdzie na obrzeżach Paryża zaczęły powstawać wielkie zespoły mieszkaniowe konstruowane od podstaw, w tym pierwszy z nich - Sarcelles. Jego budowę, sprowokowaną masowym przyjazdem repatriantów z Algierii, rozpoczęto w 1955 roku i w ciągu 20 lat znalazło tam miejsce ponad 12 tysięcy mieszkań 7. Zaczęto stawiać obiekty wielopiętrowe i wieloklatkowe, ulokowane w zespołach zwykle występujących w zabudowie rzędowej lub jako swobodna kompozycja budynków wolno stojących. Następnie w szybkim tempie zaczęto konstruować coraz to nowe dzielnice dla ludzi przenoszących się z peryferii, jako nowe miasta satelity (przy dużych założeniach) lub jako „renowacja” - dogęszczanie istniejących już obszarów zabudowanych. Do najbardziej spektakularnych realizacji należy większość osiedli na obrzeżach Paryża, takich jak Aulnay Sous Bois (3000 mieszkań), La Courneve

Lefrancois D., Guide des sources pour l'etude des grands ensembles Garges les Gonesse, Sercelles, Villiers-le-Bel, 1950-1980, z "Publications du Patrimoine en Val de France" nr 3/2005.

Il. 2. Widok na osiedle w Sarcelles, koło Paryża, źródło: poz .2

(4000 mieszkań), Grand Quevilly czy Montparnasse, które w szybkim tempie stały się samodzielnymi miastami. Jednak już w 1973 z powodu przeskalowania poszczególnych postanowiono

projektów oraz problemów na zabronić konstrukcji

założeń

tle

rasowym

większych

i religijnym

niż 500

mieszkań

by „zatrzymać segregację społeczeństwa przez formę zamieszkania”8. W tym samym roku rozpoczęto pierwsze działania modernizacyjne oraz założono plan odnowy na lata 1976-19809. Nie zmienia to jednak faktu, iż do dziś prawie wszystkie miasta-satelity Paryża mimo odbytych programów rewitalizacyjnych należą do grupy „Zone Urbaine Sensible” czyli w tłumaczeniu bezpośrednim "strefy urbanistycznej wrażliwej", które z powodu biedy, wysokiego stopnia bezrobocia czy trudności w integracji młodych ludzi stają się priorytetem w polityce miasta.

Ustawa podpisana przez ministra infrastruktury, mieszkalnictwa i transportu Oliviera Guichard'a.

Szerzej w: Ostańska A., Programy rewitalizacji osiedli z zabudową prefabrykowaną w Europie przyczynkiem do opracowania programów polskich, z "Przegląd budowlany" 3/2010, s. 41. 14

Il. 3. Osiedle w La Courneuve, koło Paryża, źródło: poz. 3.

Mimo iż, jak wcześniej zostało wspomniane, to Europa Zachodnia była pionierem w konstruowaniu budynków z "wielkiej płyty", wschodnia część Europy nie pozostała obojętna na rozwój zespołów wielkich osiedli i przyjęła ten system budownictwa

jako

formę

podstawową

dla

tworzenia

nowych

realizacji

mieszkaniowych. Tego typu budownictwo rozwijało się tu równolegle, lecz na dużo mniejszą skalę. Dopiero w latach 60-tych, 70-tych i 80-tych ze względu na poważniejsze zniszczenia wojenne i większe opóźnienia cywilizacyjne zaczęto stosować ten system z dużo większą intensywnością. W trudnych czasach państwa te za wszelką cenę potrzebowały szybkiej odbudowy, a względnie prosta i efektywna konstrukcja z prefabrykatów, pozwalająca na zakwaterowanie dużej ilości ludności w krótkim czasie wydawała się być metodą idealną. Dodatkowo fakt tworzenia skolektywizowanego życia pod dachami nowych systemów odpowiadał myśli socjalistycznej, która próbowała zmniejszyć nierówności społeczne. Osiedla te dla ówczesnych władz stawały się również oznaką nowoczesności, rozwoju architektury czy względnej stabilizacji gospodarki państwa.

Il. 4, 5, 6, 7. Proces budowy z "wielkiej płyty", źródło: poz. 4,5,6,7.

Bloki mieszkaniowe powstawały więc nie tylko w centrach miast i na ich obrzeżach, ale również w mniejszych miasteczkach oraz we wsiach, gdzie ich obecność nie wydawała się do końca uzasadniona. Zachowując system zapożyczony od zachodnich sąsiadów każde z państw Europy Wschodniej mimo wszystko wykształciło jednak swój własny odpowiednik, lekko zmodyfikowany czy dostosowany do lokalnych warunków ekonomicznych. I tak wielka płyta najbardziej

rozpowszechniła

się

terenie

Niemiec

(niem.

Plattenbau),

szczególnie w landach wschodnich oraz ze szczególnym natężeniem w Berlinie Wschodnim10. W początkowych etapach projekty opierały się na budynkach 2-3 kondygnacyjnych, nawiązując do pionierskiego holenderskiego systemu Betondorp (Amsterdam).

latach

60-tych

nastąpiła

jednak

potrzeba

znacznego

zagęszczenia zabudowy czego wynikiem są wielkie założenia takie jak Marzahn, Hellersdorf (koło Berlina), mogące pomieścić ponad 100 tysięcy mieszkańców.

Rozwój niemieckich osiedli z "wielkiej płyty" opisuje Happach-Nowak M., w: Koncepcja przekształceń osiedla Stegny w Warszawie, praca dyplomowa magisterska, marzec 2004, 16

Il. 8. Osiedle z "wielkiej plyty"' w Ułan Bator, Mongolia, źródło: poz. 8.

Intensywna zabudowa w postaci blokowisk miała miejsce również w Czechosłowacji (czech. Panelak), gdzie między 1959 a 1995 skonstruowano ponad milion mieszkań w tym systemie. Koncentracja tego typu zabudowy występuje głównie koło stolic: Bratysławy i Pragi, lecz znaleźć można również miasta, takie

jak

Most11, gdzie około 80% ludności

zamieszkuje w tkance

mieszkaniowej zbudowanej z "wielkiej płyty". Interesujący jest jednak fakt, że w przeciwieństwie do innych krajów Wschodniego Bloku takich jak Węgry (panelhaz) czy Bułgaria (Panelki), gdzie osiedla były zamieszkiwane głównie przez klasę robotniczą lub ludność bezrobotną nie posiadającą innej alternatywy, w Czechosłowacji wielka płyta odnosiła się również do wyższych klas społecznych, a mieszkania mimo swojej dyskusyjnej zewnętrznej estetyki były faktycznie bardzo dobrze wyposażone12.

Północna część obecnej Republiki Czeskiej

Rozwiązania wnętrz dla mieszkań z "wielkiej płyty" proponuje portal: www.panelplus.cz

Wiele pomysłów na zaadaptowanie systemu wielkiej płyty narodziło się również w byłym Związku Radzieckim, od Łotwy, Białorusi aż po Uzbekistan. Również w Rumunii w trakcie reżimu Chauchescu wprowadzono socjalistyczny program „systematyzacji”, który zakładał wyburzanie miast i wsi od 1974 roku by zastępować je budynkami w nowoczesnym systemie. W samym Bukareszcie zdążono wyburzyć część istniejącej zabudowy, jednak upadek reżimu powstrzymał dalsze wprowadzanie nowej urbanistyki. W Polsce już w latach 50tych w Nowej Hucie zaczęto stosować technologie prefabrykowane - żużlobetonowe, jednak za pierwszą realizację w typowym systemie wielkopłytowym uznaje się budynek na osiedlu Jelonki w Warszawie (oddany

znaczną nowy wiązał

użytku

część

system się

195713).

potrzebnej

tkanki

konstrukcyjny.

również

Stolica,

która

podczas

mieszkaniowej

innych

znacznym

miastach

wzrostem

wojny

najszybciej kraju

liczby

stan

straciła przyjęła

powojenny

ludności,

stało

się przyczynkiem do rozpoczęcia budowy osiedli mieszkaniowych na wielką skalę w regionalnych systemach wielkopłytowych (Wrocław - WWP, Poznań Winogrady, Kraków - Domino)14. Początkowo

budowano

ograniczony zestaw

systemach

prefabrykatów

nie

zamkniętych, które

pozwalały na

dużą

oferowały dowolność

w projektowaniu mieszkań. Dopiero konkurs zorganizowany przez Stowarzyszenie Architektów Budownictwa

Polskich w

wielkopłytowego konkursu

wraz

1967

Polskim

roku

Związkiem

Inżynierów

zaprojektowanie

otwartego

Techników systemu

rozpoczął drugi etap ewolucji tego typu budownictwa. W wyniku

wybrane

zostały dwa

systemy,

które wykorzystywane

masowo

przyczyniły się do gwałtownego rozwoju wielkiej płyty w latach 70-tych. Szacuje

Szerzej w: Gronostajska B., Domy z betonu..., z "Czasopisma Technicznego Wydawnictwa Politechniki Krakowskiej", nr 1-A/2007, s. 54.

Szerzej

Kosmala

Wady

wielkiej

płyty,

konsekwencje

dotychczasowych

prac

termomodernizacyjnych, z serwisu Cieplej.pl, www. cieplej.pl, 2003 15

Pojęcia zamkniętych i otwartych systemów wielkopłytowych zosta ły szerzej omówione w rozdziale "Struktura osiedli mieszkaniowych. Konstrukcja i typy systemów z "wielkiej p łyty". 18

się, że liczba ludności

miejskiej w Polsce

latach

1946 - 1993

wzrosła

z 8 mln do 23,8 mln mieszkańców co oznacza, że większość ludności siłą rzeczy zamieszkała w osiedlach mieszkaniowych z wielkiej płyty, która powoli zaczęła wypierać bardziej elastyczne technologie. Opracowanie

koncepcji

architektoniczno

przestrzennej

zgodnej

ze standardami technicznymi i planistycznymi stało się pierwszym etapem powstawania osiedli mieszkaniowych zarówno w Polsce jak i w pozostałej części Europy. Założenia funkcjonowały w oparciu o uproszczone projekty zweryfikowane

według

normatywów

określających

nie

tylko

wielkość

mieszkań czy wysokość zabudowy, ale również orientację budynku względem słońca, obsługę komunikacyjną czy odległość od ulicy 16. Realizowane były na niezagospodarowanych terenach, często przy dużych zakładach pracy czy centrach miast. Przyjęte założenia obejmowały stworzenie miejsc zamieszkania równocześnie z rozbudową niezbędnej infrastruktury komunikacyjnej, sieci handlowo-usługowej, placówek ośrodków zdrowia, terenów sportowych oraz miejsc wypoczynku i rozrywki. Te ostatnie powstawały etapowo w wyniku dogęszczania osiedli, jednak ich jakość funkcjonalna czy estetyczna pozostała do dziś tematem wielu dyskusji. Przemysłowe podejście do architektury przejawiało w

zmianie

się

nie

tylko

nomenklatury

w gdzie

wymiarze

przestrzennym

"człowiek

stał

się

ale

również

użytkownikiem,

rodzina - jednostką społeczną, dom- przestrzenną jednostką mieszkaniową, sklep - pawilonem a ulica - ciągiem pieszo-jezdnym" 17. Dalszy rozwój osiedli skupiał się głównie na dogęszczaniu istniejącej tkanki poprzez dobudowywanie dodatkowych - nieprzewidzianych w projektach bloków czy obiektów usługowych, wycinanie drzew lub częściowe zmniejszanie obszarów zieleni. Szeroko pojęta "samowolka" zarówno mieszkańców jak i zarządców spółdzielni

mieszkaniowych

sygnalizowała

upadek

idei

wspólnego

życia

pod prefabrykowanym dachem. Mieszkania te tylko początkowo wydawały się

Gronostajska B., Zespoły mieszkaniowe z wielkiej płyty w XXI wieku - problemy i perspektywy , z "Architecturae et Artibus" 2/2010, s. 2.

Sołoducha K., dz. cyt.,

Il. 9. Proponowane zagospodarowanie mieszkań na osiedlu Tysiaclecia w Nowej Hucie, Kraków, 1978, źródło: poz. 9

towarem ekskluzywnym. Wysoki standard gazowych kuchni czy centralnego ogrzewania był w tym czasie dla ich użytkowników poniekąd oznaką awansu społecznego

czy

zamieszkującej

kulturowego

porównując

się

części

społeczeństwa

wciąż nieskanalizowane dzielnice wielkich miast. Niemniej już

w czasach transformacji gospodarczej przełomu lat 80 i 90 widać było rażący dysonans pomiędzy alternatywnymi rozwiązaniami na rynku nieruchomości a przestarzałymi już jak na ten czas blokami, zarówno pod względem technicznym, funkcjonalnym,

estetycznym

czy mentalnym. Ta

równia

pochyła

musiała

w pewnym momencie spowodować zahamowanie rozwoju "wielkiej płyty". W Europie Zachodniej nastąpiło to dużo wcześniej, bo już na początku lat

80-tych

wyniku

wystarczającego

nasycenia

tkanką

mieszkaniową

państwa te zaczęły uważnie przyglądać się blokowiskom w celu rozpoczęcia działań rewitalizacyjnych18. W tym samym czasie w Polsce działało jeszcze

Szerzej w: Cibis J., Olejko W. Modernizacja Zasobów

Mieszkaniowych w Technologii

Wielkopłytowej - Możliwości realizacji w polskich realiach społeczno-ekonomicznych , (w:) 20

około 150 wytwórni prefabrykatów, które miały zdolność do wybudowania ponad

normatywu zaostrzono fakt

mln

powierzchni

technicznego wymagania

wycofania

zadecydowała

się o

projektowania

dotyczące

państwa

ostatecznym

mieszkań.19

użytkowej (z

1990

izolacyjności ingerencji

zaniechaniu

Dopiero

roku),

cieplnej

budynków,

budownictwo tworzenia

zmiana którym oraz

mieszkaniowe

nowych

osiedli

mieszkaniowych z prefabrykatów 20. Wielkie osiedla mieszkaniowe przewidywane były na okres 50-60 lat eksploatacji. na

Koniec

przestrzeni

lub

projektowanego

kilku

użytkowania

obiektów

nastąpi

więc

najbliższych

lat,

zakłada

całkowite

rozebranie

budynków.

pierwsze

polska

gospodarka

zmodernizowanie

nie może sobie pozwolić, gdyż według licznych źródeł wyburzanie osiedli wielkopłytowych

w celu zastąpienia ich alternatywnymi rozwiązaniami, biorąc

pod uwagę ich ogromny udział procentowy w istniejącej tkance mieszkaniowej zajęłoby około 40 lat21. Heleny Syrkus

W tym momencie aktualna wydaje się wypowiedź

z 1981 roku gdzie podsumowując ten okres budownictwa

wielkopłytowego stwierdza: "Sieć osiedleńcza ostatniego 25-lecia odzwierciedla u nas i nie tylko u nas dyktaturę "wielkiej płyty" i montujących ją ciężkich żurawi. Zniszczenie środowiska naturalnego postępuje w zastraszającym tempie, a podmiot planowania człowiek

i społeczeństwo ludzkie jest zdezorientowane

i bezradne. (...) Potrzeba więc nowych wizji, nowych impulsów i nowych idei. (...) Musimy tworzyć wedle polskiego nieba i polskiego obyczaju" 23.

Nowoczesność w Architekturze. Restrukturyzacja i rewaloryzacja zespołów mieszkalnych , praca zbiorowa pod redakcją Jerzego Witeczka, wydawnictwo: Wydział Architektury Politechniki Śląskiej w Gliwicach. s. 29. 19

Informacje według: Kosmala E., dz. cyt., s. 3.

Zapis w

nowym normatywie brzmi: "Warunki do zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych

obywateli stwarza państwo". 21

Gronostajska B., Zespoły mieszkaniowe ..., dz. cyt., s. 1.

H. Syrkus i S. Syrkus opracowali teoretyczny układ dwóch sąsiaduj ących osiedli, po 10 tys mieszkańców zakładający ideę osiedla społecznego (1976)

Kłopotowski M., dz. cyt., s. 35.

1.3 STRUKTURA OSIEDLI MIESZKANIOWYCH

"Produkcja, jeszcze raz produkcja! Sama w sobie zaczęła być traktowana jako wartość ostateczna. Nie wytwór końcowy, efekt czy rezultat procesu, a sam proces uzyskuje rangę dzieła sztuki." Jakub Wujek24 W procesie budownictwa uprzemysłowionego za cel stawiano uzyskanie maksymalnej

wydajności

produkcji

elementów

systemu,

ograniczenie

różnorodności elementów do minimum, oraz stosowanie jak najmniejszej liczby prefabrykatów przypadających na jedno mieszkanie w celu ograniczenia czasochłonności robót montażowych na miejscu budowy. Proces ten był w

całości

koordynowany

usystematyzowany

począwszy

tworzenia

identycznych budynków czy ich elementów, aż do ujednolicenia systemu godzinowego ich montażu w celu upłynnienia szybkości budowy. W ten sposób architektura jak i urbanistyka siłą rzeczy odeszła od myśli przewodniej skoncentrowanej na stworzeniu osiedla przyjaznego człowiekowi pod względem architektonicznym czy estetycznym na rzecz procesu technologicznego od momentu prefabrykacji aż do definitywnego montażu poszczególnych elementów na placu budowy. W ten sposób powstały typowe układy urbanistyczne osiedli mieszkaniowych, z czego rozróżnia się najbardziej charakterystyczne: - liniowe, zbudowane z jednostek składających się z 3 lub 4 budynków, układy te determinowane były przez układ żurawia na placu budowy - swobodne, łączące różne typy i wysokości budynków wprowadzając płynną przestrzeń między jednostkami - konceptualne; czytelne w rzucie, a nie w odbiorze przestrzennym - podejmujące próbę stworzenia przestrzeni z podziałem na komunikację i przestrzeń rekreacyjną; często kompozycja kierunkowa

Wujek J., Mity i utopie architektury XX wieku, Arkady, Warszawa 1979, s. 75-76. 22

Il. 10. Przykład konceptualnego układu urbanistycznego: Osiedle Odrodzenia, Katowice źródło: poz. 10.

Układy te zależne były od normatywu projektowania budynków wielorodzinnych z roku 1959, który regulował rozpiętość stropów do 5.40 metra (najczęściej jednak od 2,40 do 4,80 metra), co rzutowało na wielkość realizowanych mieszkań, na układy budynków, wnętrz pomiędzy nimi oraz całych założenia urbanistycznych25. Zasady te bazowały na standardach mieszkaniowych jeszcze z okresu międzywojennego, które często kształtowały się pod wpływem decyzji politycznych i

nie zostały zweryfikowane ze zmiennymi od tego czasu

standardami użytkowników dotyczących minimalnej przestrzeni do życia. Szybko jednak dokonano nowelizacji normatywu urbanistycznego (1964 rok) z powodu pogarszającej się sytuacji gospodarczej kraju, co jeszcze bardziej ograniczyło swobodę projektowania oraz standardy mieszkań. W tym okresie zwiększono intensywność zabudowy (7-13 m2/1os.), zaczęto projektować obiekty na coraz większych traktach oraz określono gęstość zaludnienia na 625 - 1190 os/ 1ha,

Normatyw powierzchniowy: NTP-59.

czego wynikiem w skali makro był brak miejsca na przestrzenie rekreacyjnosportowe, a w skali mikro, np. pojawiły się kuchnie z pośrednim oświetleniem oraz pokoje

zaniżonych

proporcjach26.

Wysokość

zabudowy

została

ściśle ograniczona do "ekonomicznych" budynków typowych opierających się na 5 lub 11 kondygnacjach, gdzie budynki do 5 kondygnacji nie wymagały projektowania windy, a budynki do 11 kondygnacji nie wymagały instalowania hydroforów 27.

Krytykę parametrów powierzchniowych prowadzi Makowski Ł. w: Rewitalizacja Terenów Otwartych w osiedlach z wielkiej płyty, s.1.

Informacje według: Zaniewska H. Kowalewski A. Thiel M. Barek R., Zrównoważony rozwój osiedli i zespołów mieszkaniowych w strukturze miasta. Kryteria i poziomy odpowiedzialno ści , Instytut Rozwoju Miast, Kraków 2008, s. 16. 24

1.4

KONSTRUKCJA I TYPY SYSTEMÓW Z "WIELKIEJ PŁYTY"

Początkowy etap rozwoju osiedli wielkopłytowych koncentrował się wokół systemów zamkniętych, w których każda ściana była nośna, a ich rozstaw dopasowany sztywno do przyjętej funkcji. Systemy te charakteryzowały się małą ilością typoszeregów28, a więc ograniczały możliwość ich zestawiania ze

sobą

dając

jakiejkolwiek

rezultacie

ingerencji

powtarzalne

użytkownika

mieszkania

podział

bez

funkcjonalny

możliwości jednostki.

Do najstarszych systemów tego typu należy PBU 29 w swoich odmianach regionalnych

(grubość

ścian

wewnętrznych

cm,

płyty

stopowe

o grubości 9cm), Wielka Płyta Ratajska (stosowana na wielką skalę w Poznaniu do budowy osiedla Rataje), czy OW-T (Oszczędnościowy Wielkopłytowy Typowy). w

Ostatni

Warszawie

nich

z założeniem

opracowany

został

stosowania

całej

latach

Polsce.

1962-1967

Oparty został

na module konstrukcyjnym 270 x 480 cm, co związane było z maksymalną rozpiętością płyty stropowej. Ściany wewnętrzne nośne o grubości 14cm, wykonywane były dodatkowo

ze zbrojonego żwirobetonu, a ściany szczytowe były

izolowane

styropianem

pokrywane

warstwą

fakturową,

co dawało łączną grubość 29cm. Ściany łączono ze sobą za pomocą złączy

(klamer,

wieszaków),

które

koniec

zalewane

betonem

tworzyły monolityczną konstrukcję. Przestrzenie powstałe z takich podziałów pozwalały na realizację mieszkań od M1 do M7 (od 20m2 do 72m2), co według ówczesnych

standardów

powierzchniowych

było

stanie

zaspokoić

wszystkie docelowe grupy użytkowników, nawet rodziny wielopokoleniowe 30. Zrealizowany konkurs na opracowanie nowego systemu konstrukcyjnego, o którym mowa we wcześniejszym rozdziale, znacząco przyczynił się zaniechania konstrukcji w układach zamkniętych na rzecz nowych - otwartych. Pozwoliło to

Typoszereg - typowe elementy produkowane w danym systemie wielkopłytowym

PBU

System

wielkopłytowego

budownictwa

Budownictwa Uprzemysłowionego 30

Typy mieszkań według: Kłopotowski M. dz. cyt., s. 32.

mieszkaniowego

Przedsiębiorstwa

Il. 11. Łączenie płyt balkonowych, budynek na ul. Żeromskiego, Gliwice - Sośnica, źródło: opracowanie autorskie

wyeliminowanie

poszczególnych

ścian

konstrukcyjnych

obrębie

mieszkania i zastąpienie ich ścianami działowymi, co znacznie zwiększyło pole działania przyszłych lokatorów w zakresie powiększania pokoi czy mieszkań poprzez przebijanie lub przesuwanie ścian. Jeden system nie obejmował już tylko

jednego

typu

projektu

budynku,

lecz

całe

katalogi,

które

można

było dostosować do różnych programów funkcjonalnych. Stąd wprowadzono nawet dodatkowe wysokości kondygnacji (300 i 330 cm przy standardowej 270 cm), by móc opracowywać w systemach nie tylko budynki wielorodzinne czy zamieszkania placówki

zbiorowego,

użyteczności

ale

publicznej.

również Do

szkoły,

najczęściej

hotele

stosowanych

czy

inne

systemów

należały Wk-70 (oparty o rozwiązania z byłego NRD) oraz Szczeciński (oparty o linie technologiczne importowane z ZSRR) 31.

Informacje dotyczące systemów stosowanych w Polsce na podstawie skryptu Politechniki Śląskiej Systemy prefabrykowanego budownictwa ogólnego (Biliński T., Gaczek W., Klorek E.) z 1975 r., oraz z publikacji: Tropem Wielkiej Płyty. Krótka historia blokowisk, z archiwum akcji 26

Il. 12. Łączenie płyt i widoczne mocowanie balustrad, budynek na ul. Żeromskiego, Gliwice źródło: opracowanie autorskie

Wprowadzenie nowego normatywu powierzchniowego w 1974 roku 32 zwiększającego powierzchnię mieszkań w poszczególnych kategoriach kolejny raz

wprowadziło

budownictwo

wielkopłytowe

inny

wymiar.

Nowo

zmodyfikowany system OW-T / 75 wprowadził nie tylko nowy metraż typowych mieszkań, ale również większe kuchnie, nowe rozwiązania balkonów i loggii, oraz wzrost wysokości kondygnacji z 270 do 280cm. Trakty bazowane były wciąż na typowych szerokościach będących wielokrotnością modułu 120 cm: 240, 360, 480, 600cm w zależności od projektowanej funkcji 33. System, mimo swoich ewidentnych mankamentów spotkał się z dużym zainteresowaniem, co zaowocowało jego rozpowszechnieniem na wielką skalę.

"Mieszkanie jak Nowe", 2000 r. 32

Zarządzenie nr 9 Ministra Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska z dn. 29.01.1974.

Siatka modularna wprowadzona dla budownictwa wielkop łytowego w wi ększo ści systemów o wymiarach: 120x120cm, której wielokrotność pozwalała na zaprojektowanie podstawowych pomieszczeń w mieszkaniu typowym.

Il. 13. Płyta ścienna przygotowana pod stolarkę okienna, budynek na ul. Żeromskiego, Gliwice źródło: opracowanie autorskie

Do niewątpliwych zalet konstrukcji wielkopłytowych tamtego okresu należy dobra współpraca konstrukcyjna prefabrykowanych elementów systemów oraz wytrzymałość konstrukcji (pręty zbrojeniowe), która po latach okazała się być przewymiarowana i według specjalistów może funkcjonować dłużej niż planowano w założeniach użytkowania budynków 34. Po części ułatwi to proces modernizacji 35, jednak słabe strony dotyczące wykonawstwa takie jak: mierna

jakość

przeciekanie niechlujną działania

materiałów

izolacyjnych,

złe

zagęszczenie

betonu,

lub przewiewanie na złączach związane z szybką, często pracą

związane

na z

placu ingerencją

budowy do

zapowiadają

wnętrza

konstrukcji

skomplikowane tych

obiektów.

Do kolejnych kontrowersyjnych etapów przyszłych działań należy również

Według: Stopa M., Wielka płyta nie do ruszenia, z "Architektura - murator" nr 6/2001.

Zagadnienie modernizacji osiedli mieszkaniowych zostało szerzej omówione w rozdziale "Wielka płyta w XXI wieku". 28

Il.14. Żelbet - struktura betonu, budynek na ul. Żeromskiego, Gliwice źródło: opracowanie autorskie

praca nad instalacjami gazowymi czy elektrycznymi, które zaprojektowane na niski przewidziały zmiany jaka nastąpi w ewolucji sprzętu elektrycznego, grożą swoim użytkownikom zwarciem i azbestu,

muszą

zostać

wymienione.

Również usunięcie

który jak dziś wiadomo w wyniku wdychania moze powodowac

nowotwory nie

jest sprawą łatwą, gdyż nie występuje tylko jako okładzina płyt

elewacyjnych ale również przewodów i rur we wnętrzach budynków. Niewątpliwe atuty konstrukcji wielkopłytowych pozostawiają więcej pola dla działań projektantów w przyszłych procesach modernizacyjnych niż dyskusyjna jakość parametrów funkcjonalnych czy przestrzennych omawianych osiedli. Jednak złożoność prac, czasochłonność oraz względy ekonomiczne często hamują ten proces i w warunkach krajowych do dnia dzisiejszego zostaje on notorycznie przesuwany w czasie.

Il. 15, 16, 17. Przykładowe wykończenie elewacji w "wielkiej płytcie", 15. płukany żwir, 16. płyty azbestowo-cementowe, 17. blacha falista, źródło: opracowanie autorskie

Autorka przytacza przykłady polskich systemów wielkopłytowych i ich konstrukcji jako odpowiednika dla innych krajów europejskich ze względu na obszerną polską literaturę dotyczącą ich historii, rozwoju i zastosowania. Systemy

zostały

zunifikowane,

ich

wymiary,

moduły

projektowe

czy

typoszeregi powtarzały się w większości państw, tak samo jak linie czy rozwiązania technologiczne, które stamtąd pochodziły. Różnice mogą dotyczyć regionalnych odmian systemów, zróżnicowania materiałów elewacyjnych, rozwiązań klatek schodowych, balkonów lub loggii jednak sam system, wymiary elementów i materiały użyte do konstrukcji obiektów pozostają analogiczne 36.

Informacje na podstawie literatury zagranicznej, m.in. Precast Concrete Construction (Brzev S., Guevara-Perez T.), w którym autorki opisują przykłady realizacji z Serbii, Czarnogóry, Uzbekistanu, Rumunii, Kazachstanu, czy Rosji. 30

1.5

ASPEKT SOCJOLOGICZNY " WIELKIEJ PŁYTY "

Naszą miłość zabiła wielka płyta Tam nam trudno o bliskość było W mrówkowcu betonowa klita Chwili ciszy zabrakło na miłość Rury wyją, trzaskają drzwi wind Sąsiad z góry kładzie boazerię A liryka się rozwiewa jak dym Jonasz Kofta37 Osiedla z "wielkiej płyty" stały się tematem na tyle kontrowersyjnym, że aż często

dla

wygody pomijanym

dyskusjach

przyszłości

architektury

mieszkaniowej. W dobie kapitalizmu optującym za indywidualizmem bloki z czasów Polski Ludowej nabierają pejoratywnego znaczenia i trudno znaleźć powody, dla których w dalszym ciągu powinno się zachwalać ideę kolektywizmu z tamtych lat. Ciągłe ignorowanie tego kłopotliwego dziedzictwa architektury nie jest jest jednak możliwe, nie tylko ze względu na skalę jego rozproszenia, ale ponieważ jak pisze Piotr Pytlakowski "(...) Rzeczywistością jest wielka płyta: jako zjawisko architektoniczne, urbanistyczne i socjologiczne"

Problemy istniejące w "blokowiskach" powstały nie tylko na płaszczyźnie ekonomicznej czy architektonicznej, lecz również na tej całkowicie związanej z subiektywnym odbiorem przestrzeni społecznej i psychologicznej. Dotykają więc wszystkich dziedzin życia człowieka, począwszy od skomplikowanych problemów technicznych utrudniających płynne funkcjonowanie użytkowników na co dzień, aż po potrzeby podstawowe takie jak: poczucie bezpieczeństwa czy przynależności jednostki w społeczeństwie.

Fragment wiersza Jonasza Kofty: Naszą miłość zabiła wielka płyta

Pytlakowski P., Socha R., Winnicka E., Urbanek M., Blok polski, raport z "Polityka" nr 24/1999, s. 8.

Il. 18. Praca z wystawy "Architecture of Density", autor: Michael Wolf, 2006, źródło: poz. 11.

Do najbardziej oczywistych słabości należy przeskalowanie założeń pod względem urbanistycznym i architektonicznym. Rzutuje to na odbiór przestrzeni przez mieszkańców, którzy zarzucają im anonimowość; "...zarówno mieszkań w budynku, budynków w osiedlach i wreszcie samych osiedli w miastach." 39 Wyeliminowanie elementu centrum wykształciło puste niezagospodarowane przestrzenie o niesprecyzowanej hierarchii z brakiem wyraźnego podziału na przestrzenie publiczne, pół-publiczne, półprywatne czy prywatne 40. Jak zauważył już w 1980 Nowicki "...rozciąga się przestrzeń anonimowa, niczyja. Jest to obszar, który trzeba pokonać na drodze między mieszkaniem a atrakcyjnym centrum czy też atrakcyjnymi w inny sposób terenami pozamiejskimi: obszar ruchu

Happach-Nowak M., dz. cyt., s. 33.

Podział zaproponowany przez Oscara Newmana w swojej koncepcji "defensible space" (przestrzeń obronna), pierwszy raz sformułowanej w Creating Defensible space, z 1972 roku. 32

Il. 19. Praca z wystawy "Architecture of Density", autor: Michael Wolf, 2006, źródło: poz. 11.

tranzytowego"41. Taka sytuacja prowadzi automatycznie do braku identyfikacji użytkownika z otoczeniem , a co za tym idzie braku poczucia odpowiedzialności za dbanie o wspólne dobro. Według dr Ewy Kaltenberg-Kwiatkowskiej: "... (budownictwo wielorodzinne)... zatraciło cechy prawdziwej spółdzielczości mieszkaniowej, kiedy w jednym osiedlu mieszka grupa połączona wspólną wizją życia społecznego" 42. Zagubienie tożsamości potęgowane jest także przez monotonię estetyki i oszczędne, często źle starzejące się elewacje, krótko mówiąc otoczenie, które zniechęca mieszkańców do czynnego wykorzystywania zastanych wnętrz między "blokami". Jak pisze prof. Andrzej Basista: „Architektonicznej monotonii płaskich dachów, tępych rytmów okien i balkonów oraz jednakowych betonowych ścian nie

Nowicki J., Kształt przestrzeni mieszkalnej, Zakład Wydawnictw CZSR, Warszawa 1980, s. 69.

Pytlakowski P., Socha R., Winnicka E, Urbanek M., dz. cyt., wypowiedź dr Ewy KaltenbergKwiatkowskiej

są w stanie przełamać różnice długości budynków, ani nawet uskoki, które zaczęły się pojawiać począwszy od lat 70tych. To właśnie tak kształtowane budynki mieszkalne, jednakowe w całej Polsce, zniszczyły oblicze wielu starych miast i krajobrazowe wartości ich otoczenia”43. Następująca izolacja użytkowników rzutuje na więzi sąsiedzkie czy kontakty międzyludzkie sprowadzone często do minimum, a stabilizacja tych zjawisk w czasie prowokuje dalsze negatywne nastawienie reszty społeczeństwa 44. W czasach rozwoju wielkich osiedli wynajem czy kupno mieszkania wynikało z innych pobudek niż w czasach teraźniejszych. Mocno okrojone alternatywy dla ówczesnego budownictwa mieszkaniowego spowodowały napływ lokatorów z różnych warstw społecznych. Piotr Pytlakowski nawiązując do sytuacji tamtych lat pisze: "Paradoksem tamtego czasu był fenomen masowości, ludność zapisywała się do kolejek oczekujących na członkostwo w spółdzielni, ale przecież nie z umiłowania do spółdzielczych zasad, a z życiowej konieczności." Jednak z upływem lat zestarzały się nie tylko osiedla, ale również ich mieszkańcy. Lokatorzy, ze średniej i wysokiej warstwy społecznej, którzy mieli możliwości finansowe wyprowadzili się z osiedli pozostawiając tam wspólnotę starszych mieszkańców oraz nowych "blokersów"45. Ta ostatnia grupa, mimo iż nie została do

końca

zdefiniowana,

jest

rzadko

spotykanym

rezultatem

wpływu

miejsca zamieszkania na kształtowanie charakteru i zachowania mieszkańców. Wskazuje to kolejny raz na zjawisko wielkich osiedli mieszkaniowych jako zagadnienia wielowątkowego.

Basista A., Betonowe dziedzictwo, PWN Warszawa - Kraków 2001, cyt. za: Wybrane problemy modernizacji budynków mieszkalnych z wielkiej płyty na przykładzie osiedla Hellersdorf w Berlinie, Łodzinski P., wydawnictwo "Architecturae et Artibus", 2/2009.

Warto dodać iż izolacja, zanikanie więzi sąsiedzkich i tożsamości lokalnej nie jest wy łącznie domeną osiedli wielkopłytowych. Według Mariusza Czubaja, odnoszącego się do zjawiska "gated communities" analogiczne zjawiska występują wraz z ekspansją osiedli zamkni ętych projektowanych w czasach współczesnych (Czubaj M., Polska płotem podzielona, raport z "Polityka", nr 30 (2514)/2005, s. 4-12.

Termin określający młodzież zamieszkującą blokowiska, nazwa przyjęta w mediach i innych przekazach opiniotwórczych 34

Il. 20. Praca z wystawy "Architecture of Density", autor: Michael Wolf, 2006, źródło: poz. 11.

Negatywne nastawienie społeczne, mimo iż zakorzenione od lat, zaczyna się jednak powoli zmieniać wraz z postępem udanych prac rewitalizacyjnych. Póki co już w Niemczech osiedla na wschodnich landach zmieniają swój wizerunek, a bloki z centrum Berlina zostają wynajmowane przez artystów różnych dziedzin, którzy demonstrują w ten sposób swoje alternatywne podejście do życia nakłaniając

innych

koncentrują

się

potencjale

wokół

osiedli,

świadomość społeczną

"polubili inicjatyw konferencji,

wielką w

płytę" 46.

postaci

spotkań

Polsce

działania

stowarzyszeń

informujących

czy warsztatów

podnoszących

w zakresie istniejących problemów oraz przyszłych

kwestii dotyczących rewitalizacji 47.

Skibińska A., Pustostan NRD, raport z "Polityka" nr 49 (2379)/2002, s. 46.

Inicjatywy społeczne takie jak; stowarzyszenie Odblokuj utworzone przez Marlenę Happach, zrzeszające architektów, urbanistów socjologów inicjuje i realizuje przedsi ęwzięcia maj ących na celu

poprawę

środowiska

mieszkaniowego

wielkich

zespołach

osiedlowych

(www.odblokuj.org), stowarzyszenie Nasz Park promujące tworzenie parków osiedlowych w przestrzeniach między blokami prowadzone przez Jacka Powałkę (www.naszpark.pl), .

1.6. "WIELKA PŁYTA" A WSPÓŁCZESNE UWARUNKOWANIA ZABUDOWY MIESZKANIOWEJ

Mieszkania w "wielkiej płycie" są dużo mniej konkurencyjne pod względem popytu i ceny w stosunku do mieszkań w starych centrach miast - kamienicami. Te ostatnie posiadają one swój niezaprzeczalny klimat i atmosferę wynikającą z historii, przebudów i nawarstwiania się stylów, czego ewidentnie brakuje wielkim osiedlom. W porównaniu do mieszkań o podobnym standardzie, ale zbudowanych w innych technologiach niż "wielka płyta" metr kwadratowy powierzchni w blokach kosztuje wciąż 26% mniej i powoli staje się "towarem drugiej kategorii" 48. Wiadome jest, że popyt na mieszkania zależny jest od lokalizacji. Jak pisze dr Kaltenberg-Kwiatkowska o osiedlach - na przykładzie Warszawy: "Mimo głodu mieszkaniowego popyt był zróżnicowany. Tak np. z trzech warszawskich osiedli: Ursynów, Chomiczówka i Targówek, zasiedlanych w tym samym czasie, ludzie preferowali Ursynów. Był uważany za atrakcyjniejszy, położony w

pobliżu

cieszącego

się

opinią

inteligenckiej

dzielnicy

Mokotowa.

I okazało się, że wśród mieszkańców Ursynowa dominowali pracownicy umysłowi, z

wyższym

wykształceniem.”49

Oznacza

fakt,

że

bloki

centrach

przeważnie będą pożądanym towarem dla wszystkich grup społecznych, a te usytuowane w lokalizacjach o mniejszej atrakcyjności, mimo iż nigdy nie

zmienią

się

w pustostany z powodu

niewystarczającego

nasycenia

tkanką mieszkaniową, zmieniać będą strukturę na klasy średnie i niższe 50. Jest to zjawiskiem negatywnym również w kategoriach zrównoważonego rozwoju,

który

zwraca

uwagę

"propagowanie

zróżnicowanej

struktury społecznej mieszkańców osiedli lub zespołów mieszkaniowych" 51.

Szyperska U., Chrzęst starej płyty, z "Polityka", nr 2 (2434)/2004, s. 36, dane szacunkowe Wrocławskiej Giełdy Nieruchomości.

Pytlakowski P., Socha R., Winnicka E,, Urbanek M., dz. cyt.,

Według: Skibińska A., dz. cyt., s. 47.

Zaniewska H, Kowalewski A.T, Thiel M., Barek R., dz. cyt., s. 62 . 36

Porównanie odpowiednika budownictwa socjalnego z czasów współczesnych 52

czyli TB

do zabudowy "wielkiej płyty", gdzie na niekorzyść wypada ta

ostatnia, nie wydaje się być do końca uzasadnione. Analizując rozwiązania funkcjonalne, nowe mieszkania nie charakteryzują się większą elastycznością w zagospodarowywaniu przestrzeni porównując je do otwartych systemów wielkopłytowych53. Obydwa systemy budowania miernie adaptują się podczas zmian powierzchni całych mieszkań lub ich części i dotyczą głównie ingerencji w

ściany

działowe.

Metraż

mieszkań

jest

porównywalny

granicach

45-70m2), co w starym systemie wynikało z możliwości technologicznych, zaś w nowym wzorowane jest na tendencjach społecznych; w tym występowania niżu

demograficznego,

zmniejszenia

wielkości

gospodarstwa

domowego

czy po prostu zmianami funkcjonowania społeczeństwa (wprowadzenie wolnych zawodów z miejscami pracy w domach). Standardy deweloperskie, które wykształciły się po okresie stagnacji, stawiające na duże powierzchnie (a co za

tym

idzie

prawdziwego

większy

rynku.

zysk

Sytuację

dewelopera) tę

trafnie

nie

odpowiadają

opisuje

Jakub

realiom Szczęsny:

"Polskie lata 90te, zdominowane przez naukę nowej ekonomii i jej narzędzi, zwłaszcza reklamy i produkty finansowe, wytworzyły rynek aspiracji, którego podstawą była, i wciąż w dużym stopniu jest maksymalizacja przedmiotu popytu w imię spełnienia wyznaczonego ideału, a co za tym idzie maksymalizacja przedmiotu podaży, niezależnie od kształtu prawdziwego życia kupujących, a często również od ich realnych możliwości finansowych" 54. W rzeczywistości młodzi

ludzie,

często

słabiej

niegdyś ich rodzice, szukają tym względem budynki

związani

miejscem

zamieszkania

niż

właśnie małych, względnie tanich lokali. Pod

w systemach z "wielkiej płyty", z założeniem

poprawienia jakości mieszkań, mogły by znaleźć zastosowanie w tej grupie odbiorców.

TBS - skrót od Towarzystwa Budownictwa Społecznego utworzonego zgodnie z ustaw ą z 26.10.1995.

Według: Cibis J., Olejko W., Modernizacja zasobów..., dz. cyt., s. 31.

Szczęsny J., Redukcja. Komentarz do projektu: Ermitaż, (w:) Redukcja / Synchronizacja... , dz. cyt., s.104-105.

Odnosząc się do urbanistyki w obrębie tych dwóch omawianych przykładów, trudno jest je ze sobą zestawić ze względu na nieporównywalną skalę dzielącą te założenia. Osiedla z "wielkiej płyty" powstając na niezagospodarowanych terenach miast pozwolić mogły sobie na zachowanie znacznej odległości pomiędzy budynkami. Paradoksalnie, przeskalowanie przestrzeni pierwszy raz wpływa pozytywnie na jej odbiór przez użytkowników, którzy doceniają swoje mieszkania odseparowane od okien sąsiadów wielkimi powierzchniami pomiędzy blokami. Lokale te nie były jak na tamte czasy towarem na rynku nieruchomości, w przeciwieństwie do współczesnej zabudowy, która w celach maksymalnego wykorzystania terenu zachowuje minimalne dopuszczalne dystanse pomiędzy obiektami rezygnując często z infrastruktury usługowej czy rekreacyjnej. Oceniając złe parametry przestrzeni publicznych w osiedlach z "wielkiej płyty" warto przyjrzeć się uważniej terenom TBS-ów, które podobnie jak wiele powstałych w ostatnim okresie założeń mieszkaniowych przyjmują nowy model ograniczania dostępu do przestrzeni nazywany "gated area"55. Takie chronione osiedla gwarantować mają przywrócenie atmosfery małych miast, ożywienie kontaktów sąsiedzkich czy zwiększenie poczucia bezpieczeństwa. Jednak ten komfort poczucia bezpieczeństwa zapewniony jest wyłącznie poprzez separacje danej grupy mieszkańców od otaczającej rzeczywistości i w konsekwencji prowadzić może do społecznego wykluczenia czy segregacji. Wartość estetyczna i rozwiązania techniczne nowej zabudowy bezsprzecznie przewyższają standardy obiektów z "wielkiej płyty". Jednak budownictwo tamtego

okresu

powstawało

specyficznych

warunkach

wiadomo

dziś, że niestaranność wykonawstwa, niedociągnięcia wynikające z zacofania technologicznego celowymi.

czy złe

Dodatkowo

jednorodzinne

wykorzystanie

fakt

ściennych

tego,

że

materiałów do

dziś

nie

były

buduje

elementów prefabrykowanych

działaniami się

domy

potwierdza

Wspólnoty mieszkaniowe w chronionych osiedlach przyjęły nazwę "gated communities".

Domy jednorodzinne z elementów ściennych prefabrykowanych powstaj ą na takiej samej zasadzie jak budynki wielkopłytowe. Elementy ustawiane są na planie budynku, a nast ępnie ich łączenia są trwale zespajane poprzez zalewanie betonem. Jedyną znaczną ró żnic ą jest zamiana 38

Il. 21, 22, 23, 24, 25, 26. Proces budowy domu z elementów prefabrykowanych, Mysłowice źródło: opracowanie autorskie

tezę o dobrych założeniach technologii wielkopłytowej. Warto więc poczekać do momentu przeprowadzenia właściwych działań modernizacyjnych by móc wtedy wystawić realną ocenę dla tych dwóch założeń.

materiału wykonania ścian: z betonu na keramzyt, którego w łaściwości izolacyjne czy dźwiękochłonne rozwiązały większość problemów, z którymi borykają się stare budynki wielkopłytowe (na postawie informacji z firmy Nowy Dom).

1.7. PORÓWNANIE WAD I ZALET OSIEDLI Z "WIELKIEJ PŁYTY"

Bazując

omówionych

wyżej

aspektach

urbanistycznych,

architektonicznych, socjologicznych i technicznych wielkich osiedli wielkopłytowych oraz w zestawieniu ich z konkurencyjnymi osiedlami zabudowy mieszkaniowej współczesnej

powstało

zestawienie

cech

negatywnych

pozytywnych

charakteryzujących te obszary, przy proponowanym podziale na trzy grupy:

1. parametry funkcjonalno-przestrzenne: urbanistyczne: a) wady: - zbyt intensywna zabudowa i gęstość zaludnienia podyktowana obowiązującymi wówczas normami; powoduje brak możliwości identyfikacji z miejscem zamieszkania, zjawisko "dyfuzji odpowiedzialności" (znieczulicy społecznej) występującej w dużych zbiorowościach o słabych więzach wewnętrznych 58 - przeskalowanie przestrzeni pomiędzy obiektami, które powoduje brak hierarchii i czytelnych granic pomiędzy strefami: publiczną, pół-publiczną, półprywatną i prywatną; brak poczucia bezpieczeństwa w przestrzeni, postępująca izolacja i utrudnienia w kontaktach sąsiedzkich w efekcie powodują dehumanizację środowiska mieszkaniowego - brak rozwiązań dla wnętrz urbanistycznych; częściowo niezagospodarowane puste przestrzenie - niewystarczająca ilość lub brak zieleni; dodatkowo potęgowana przez wysokie budynki o zunifikowanych formach - brak ochrony przed słońcem w przestrzeniach otwartych, w tym na placach zabaw

Cibis J. Olejko W., Drugie życie wielkiej płyty - modernizacja budownictwa wielkop łytowego Konferencja w Ostrawie 2011.

Zjawisko "dyfuzji odpowiedzialności" szerzej opisane w: Gronostajska B., Domy..., dz. cyt., s. 54. 40

- brak wystarczającej ilości miejsc parkingowych; w tym celu wykorzystanie terenów międzyblokowych, co dodatkowo obniża jakość wizualną przestrzeni oraz eliminuje tereny biologicznie czynne - niskie walory użytkowe i programowe terenów rekreacyjnych, często powstałych po zakończeniu budowy osiedli w wyniku nieprzewidzianego w projektach dogęszczania - nieczytelne ciągi piesze i drogi dojazdowe; brak zaakcentowanych wejść i wjazdów na osiedla b) zalety: - istniejąca tkanka mieszkaniowa, gotowa i podatna na modernizację - lokalizacja osiedli często przy centrach miast dobrze wyposażonych w komunikację miejską - odległości między budynkami zapewniają odseparowani e od okien sąsiednich obiektów; istnieje miejsce na zagospodarowanie terenami zielonymi 2. parametry funkcjonalno-przestrzenne: architektoniczne: a) wady: - mono-funkcyjność zespołów; ubogi program usług, obiektów oświaty i kultury zaspokaja tylko najbardziej podstawowe potrzeby mieszkańców oraz tworzy efekt "sypialni miasta", czyli obszarów pozbawionych punktów zainteresowania 59 - identyczność charakteru budynków, zanik cech odróżniających, takich jak detal architektoniczny; powoduje brak orientacji w osiedlu - mała różnorodność typów mieszkań w osiedlu - niski standard mieszkań; nieproporcjonalne pokoje i często kuchnie z pośrednim oświetleniem - brak możliwości elastycznego kształtowania mieszkań przez lokatorów - nieoznakowane i zaniedbane wejścia do klatek schodowych

Efekt "sypialni miasta szerzej opisany w: Nowicki J., dz. cyt., s. 68.

b) zalety - mały metraż mieszkań odpowiada obecnym standardom na rynku nieruchomości - realne możliwości zmian przy założeniu kompleksowych działań modernizacyjnych 3. parametry techniczne i estetyczne: a) wady: - zaniedbania w zakresie utrzymania budynków w okresie ich eksploatacji; niewystarczająca opieka spółdzielni mieszkaniowych - słaba jakość użytych materiałów i wykonanych obiektów; wynikająca z upraszczania realizacji i szybkości robót - nieszczelność połączeń płyt i ścian stropów prowadząca do przeciekania i powstawania wilgoci - słaba izolacja i jakość stolarki okiennej, a co za tym idzie wysokie koszty ogrzewania oraz przemarzanie ścian zewnętrznych, w lecie przegrzewania od połaci dachowej - brak izolacji akustycznej pomiędzy mieszkaniami, strefą wejściową a klatkami schodowymi, przeważnie przegrody wewnętrzne o grubości 14cm - słaba wentylacja; często brak możliwości wentylacji mieszkań na przestrzał - trudna ewakuacja; klatki schodowe często z kratami. - brak przystosowania dla osób niepełnosprawnych, brak wind i pochylni; zbyt wąskie drzwi, za małe łazienki - niska jakość estetyczna elewacji, oryginalnie zdobionych terakotą, płukanym żwirem o dużej ziarnistości lub płytami azbestowo-cementowymi, następnie zastępowanych przez systemy dociepleń wykańczanych tynkiem akrylowym często w kontrowersyjnych kolorach, nieatrakcyjne również elewacje od strony spontanicznie udekorowanych balkonów - uszczelnianych, malowanych lub zabudowywanych, słaba estetyka tych budynków jest zagadnieniem ważnym również w aspekcie społecznym, gdyż powoduje migrację osób o lepszym statusie społecznym do innych dzielnic miasta i pozostawia członków grup słabszych ekonomicznie lub osoby starsze.

b) zalety: - tkanka trwała i bezpieczna pod względem stanu technicznego konstrukcji: przewymiarowanie zbrojenia, wieszaków), może być użytkowana jeszcze przez długi okres czasu Analiza wyżej wymienionych cech jest działaniem obowiązkowym w celu podjęcia

dalszych

działań

"humanizacji"

osiedli

wielkopłytowych.

Mimo, iż proporcjonalnie cechy negatywne znacznie przewyższają mocne strony, przyglądając się zagranicznym przykładom rewitalizacja tych obszarów wydaje się być możliwa i realna.

2.1 POJĘCIE " HUMANIZACJI OSIEDLI MIESZKANIOWYCH "

"Psychologowie społeczni zdefiniowali ów problem poprzez pojęcie luki. Luka to systemowy brak kontaktu między projektantem a odbiorcą jego pracy. Luka występuje przede wszystkim w sytuacji projektowania obiektów użyteczności publicznej zespołów

zespołów

mieszkaniowych,

urbanistycznych.

Projektujący nie

pojedynczej mają

kamienicy

odpowiednich

narzędzi,

by w prawidłowy i efektywny sposób rozpoznać potrzeby i potencjalny odbiór przestrzeni publicznej, pół publicznej, prywatnej w projektowanych budynkach czy zespołach architektonicznych". Dariusz Hyc 60 Świadome zdefiniowanie różnic pomiędzy modernizacją, rewitalizacją a humanizacją osiedli z wielkiej płyty jest podstawą do określenia przyszłych działań projektowych dotyczących tych terenów. I tak pod pojęciem "modernizacja" określa się szereg działań mających na celu poprawę jakości technicznej budynków61. "Rewitalizacja" odnosi się przeważnie do renowacji obiektów budowlanych, które utraciły swoją jakość funkcjonalną czy estetyczną, i dopiero poprzez "rewitalizację obszarów miejskich" rozumie się "podwyższenie jakości życia ich mieszkańców, do prawidłowego, lepszego funkcjonowania miasta" 62. Jednak według Ostańskiej słowa te funkcjonują głównie w oparciu o zabudowę śródmiejską, więc

dopiero odnosząc

się

pojęcia

"rewitalizacji

osiedli

mieszkaniowych"63 rozumie się konkretnie tereny zdegradowanych zespołach

Hyc D., Dehumanizacja architektury, (w:) Redukcja / Synchronizacja..., dz. cyt., s. 16.

Ostańska A., Problemy rewitalizacji zespołów prefabrykowanej zabudowy mieszkaniowej na przykładzie osiedla im. Stanisława Moniuszki w Lublinie, z "Budownictwo i Architektura" nr 4/2009, s. 86.

Bilinski T., Systemowe ujęcie programu rewitalizacji obszaru miejskiego (w:) Renowacja budynków i modernizacja obszarów zabudowanych, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego 2006, s. 29, cyt. za: tamże. s. 86.

Gorczyca K., Wielkie osiedla... , dz. cyt., s. 90.

mieszkaniowych. Wreszcie podjęcie działań rewitalizacyjnych w kontekście wielkich założeń mieszkaniowych realizowanych w technologiach przemysłowych nazywa się "humanizacją osiedli mieszkaniowych" 64. Pojęcie to odnosi się do całości prac, począwszy od badania stanu technicznego, konsultacji społecznych aż

wybór

rozwiązań

polu

architektonicznym,

ekonomicznym

czy

ekologicznym65. A więc w przeciwieństwie do typowej modernizacji koncentruje swoje działania również na analizie zbiorowego odbiorcy, jego potrzeb i oczekiwań.

Tamże. s. 90.

Według: Ostańska A., Problemy rewitalizacji..., dz. cyt., s. 92 (według rysunku algorytmu działań rewitalizacyjnych) . 46

2.2.

HUMANIZACJA A ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ

Humanizacja wielkich zespołów mieszkaniowych idzie w parze z dążeniem do zrównoważonego rozwoju miast, który od niedawna stał się terminem strategicznym w gospodarkach wszystkich rozwijających się państw europejskich. W działaniach rewitalizacyjnych już sam fakt wykorzystania istniejącej tkanki mieszkaniowej

zgadza

się

założeniami

Karty

Lipskiej 66,

która

mówi

o intensyfikowaniu i dogęszczaniu zabudowy negując niekontrolowane rozlewania się miasta (powodowane również poprzez powstawanie obszarów zabudowy mieszkaniowej na przedmieściach). Nowe przekształcenia architektury i urbanistyki ukierunkowane na człowieka i jego potrzeby prowadzić będą do zwiększenia spójności społecznej, a co za tym idzie poprawienia jakości środowiska zamieszkania. Jeśli założy się przy tym inteligentne przeprowadzenie działań modernizacyjnych, przykładowo poprzez świadome użycie materiałów czy ekologiczne podejście w ich wykorzystywaniu, będzie można wtedy mówić o

"architekturze

zrównoważonej

produkcie

spójnym

atmosferze,

ze społeczeństwie, w należnym mu miejscu i środowisku" 67.

Karta Lipska na rzecz zrównoważonego rozwoju miast europejskich z maja 2007 roku.

Sekuła E. A., Zrównoważony rozwój w architekturze i urbanistyce , z "Doradca Energetyczny" 07-08/2008, Instytut Kultury i Komunikowania Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej w Warszawie.

2.3. EUROPEJSKIE PROGRAMY HUMANIZACJI I ETAPY ICH REALIZACJI

Sytuacja jaka narodziła się po transformacji gospodarczej sprowokowała do przemyśleń nad słusznością założeń nowo powstałych osiedli i do szybkiego rozpoczęcia działań w celu ich rewitalizacji. I tak tuż po Francji i Holandii68 najprężniej zareagowały Niemcy, które zagrożone pustostanem69 powodowanym migracją ludności w kierunku landów zachodnich, stanęły przed obliczem

kryzysu

gospodarczego

zagrożenia

dalszego

rozwoju

miast.

Szereg programów wprowadzonych na terenach wschodnich ("Przebudowa miast Wschód") jak i w samym centrum Berlina ("Strategia berlińska" 70) są do teraz przykładem

wzorcowych

działań

dla

stworzenia

podobnej

koncepcji

dla

innych państw europejskich. Wieloletnie obszarów

doświadczenia

pozwoliło

szczegółowo

opisują

zmaganiach

wypracowanie

całokształt

prac

kilku i

przebudową

tych

teorii

rewitalizacji,

które

kolejność

ich

wykonywania

w czasie. Spośród wielu przykładów wybrane zostały dwa, ze względu na swój odmienny, lecz uzupełniający się charakter. Pierwszy z nich proponuje udział

zespołu

ekspertów

innych

dyscyplin

zakłada

działania

całościowe takie jak: - zrozumienie potrzeb i zasobów terenu - opracowanie opcji działań (skala, forma, koszty)

Francja przyjęła plan odnowy na lata 1976-1980 z efektem w postaci przebudowy osiedli takich jak Grand Quevilly czy Corbeil-Essons (miasta satelity Paryża). W Holandii za ś programy rewitalizacji zakładały opracowania projektów z partycypacją mieszkańców i dotyczy ły głownie dużych aglomeracji takich jak Rotterdam (według Ostańskiej A., Programy.... dz. cyt., s. 42.)

Najwięcej

pustostanów

znajduję się w

samym

Berlinie,

najwi ększych

osiedlach

wybudowanych w czasach NRD - Marzahn i Hellersdof - oko ło 10-12% stanu mieszkań (według Krawczyk R., Przebudowa i rewitalizacja 'wielkiej płyty' w Berlinie , z "Nieruchomości. Prawo, podatki, praktyka", nr 5 (69)/2004 70

Przebudowa Markisches Viertel, Marzahn, Hellersdorf, według Happach-Nowak M. dz.cyt., s. 5 48

- opracowanie planu wstępnego do negocjacji z zainteresowanymi stronami - opracowanie planu generalnego - opracowanie planu szczegółowego 71 Drugi program rewitalizacji osiedli jest mocniej związany z partycypacją mieszkańców i dzieli działania na następujące fazy: - stworzenie podstaw prawnych aby mieszkańcy mogli pozostać i współdziałać - umożliwienie mieszkańcom oprotestowania decyzji - uaktywnienie grupy mieszkańców poprzez umożliwienie czynnego udziału w planowaniu i rozwiązywaniu problemów - umożliwienie mieszkańcom udziału w grupach projektowych i komitetach społecznych 72

Teoria według: Walton D. S., Odnowa miasta a planowanie przestrzenne" Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej, Oddział w Krakowie, 2000, s. 19-21, cyt. za: tamże. s. 39-40.

Program według : Sumień T., Furman-Michałowska J., Ufnalewska K. Wąs W., Odnowa miast europejskich, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej , Warszawa 1989, cytowany tamże. s. 39.

2.4. BADANIA TECHNICZNE, WARUNKI MAKROEKONOMICZNE

Przygotowując działania rewitalizacyjne dla osiedli należy najpierw ocenić istniejące parametry zabudowy. Ocena ta

wskaże zakres możliwości zmian.

W analizie uwzględnia się cechy takie jak: - położenie w skali miasta, sąsiedztwo, układ urbanistyczny, zieleń - wysokość, typ istniejącej zabudowy i technologia jej wykonania - istniejąca infrastruktura, wyposażenie w usługi, rozwiązania komunikacyjne, tereny rekreacyjne, wyposażenie w parkingi

Następnie przechodzi się do kompleksowych badań stanu technicznego budynków oceniając ich możliwość adaptacji, w tym: - badanie konstrukcji betonowych i określanie stopnia zużycia budynku (metody: akustyczne, radiologiczne, ocena wizualna) - badanie cieplne budynków (metoda termograficzna)

Kolejnym krokiem jest określenie możliwości finansowych spółdzielni i mieszkańców w celu określenia skali tych działań, a wiadomo, że tylko niektóre z nich (np. termomodernizacja) są wspierane bądź całkowicie pokrywane ze środków publicznych. Tutaj analizy i badania przeprowadzone w ukończonych kompleksowych modernizacjach wypadają pozytywnie, bo dowodzą, że koszt przedsięwzięcia związanego z przebudową to 25-60 % kosztów budowy nowego domu75.

Jednak

problemy

płaszczyźnie

nieuregulowanych

struktur

własnościowych mieszkań często hamują wprowadzanie programów, więc jedynym rozwiązaniem dla osiedli potrzebujących całościowych przekształceń a nie półśrodków, wydaje się przestrzeganie projektów z założeniem etapowania tych inwestycji w czasie.

Według: Gronostajska B., Zespoły mieszkaniowe..., dz. cyt., s. 4.

Szerzej w: Ostańska A., Problemy rewitalizacji..., dz. cyt., s.87-90.

Tropem wielkiej płyty. Krótka historia blokowisk, archiwum akcji Mieszkanie jak Nowe, edycja 2000, www.sztuka-architektury.pl 50

2.5. BADANIE MOŻLIWOŚĆI PRZEKSZTAŁCEŃ NA PRZYKŁADACH OSIEDLI I POJEDYNCZYCH BUDYNKÓW W SYTEMIE Z " WIELKIEJ PŁYTY "

Wybór przykładów odnosi się do zróżnicowanej skali przeobrażeń zastosowanej w realizacjach z "wielkiej płyty", w tym kolejno: 2.5.1. humanizacja wielkiego osiedla mieszkaniowego 2.5.2. rewitalizacja obszaru kilkunastu budynków 2.5.3. działanie na pojedynczym obiekcie, które w etapie końcowym utworzy kilka osobnych budynków 2.5.4. działanie na pojedynczym obiekcie w celu całkowitej zmiany jego funkcji 2.5.5. działanie na pojedynczym obiekcie, który w etapie końcowym stanie się dominantą w skali miasta 2.5.6. działanie na pojedynczym obiekcie, w celu zmiany jego estetyki 2.5.1. Osiedle Markisches Viertel, Berlin Wschodni, Niemcy

Działania przeprowadzone na Markisches Viertel w Berlinie są modelowym przykładem

kompleksowej

humanizacji

wielkiego,

zasiedlonego

przez

12 tys. mieszkańców osiedla z "wielkiej płyty". Teren ten znajduję się we

wschodniej

części

stolicy

początku

powstania

nie

posiadał

szybkiego połączenia komunikacyjnego z centrum miasta, co z czasem zaczęło rzutować na rozwój dzielnicy. Ogromne, przeskalowane przestrzenie pomiędzy budynkami osiągającymi nawet do 16 kondygnacji powodowały typowy dla tego typu założeń brak identyfikacji z osiedlem, a co za tym idzie

postępujące

problemy

narastające

bezrobocie,

powstawanie

pustostanów musiały w

miasta na rzecz osiedla.

tle

wykruszanie

społecznym. się

końcu

Brak

społeczności

perspektyw, i

znaleźć odbicie

końcu

w polityce

Il. 27, 28, 29. Osiedle Markisches Viertel po przekształceniach, Berlin, źródło: poz. 12

W tej sytuacji oprócz oczywistych działań urbanistyczno - architektonicznych strategia

przekształceń

objęła

również

całość

działań

ekonomicznych,

socjalnych, kulturalnych oraz organizacji nowych miejsc pracy. W wyniku tych decyzji: - utworzono podstawy prawne do partycypacji mieszkańców w pracach projektowych. - powstała kolej podziemna łącząca osiedle ze śródmieściem, - przebudowano ulicę, stworzono sieć dróg pieszych i rowerowych, usunięto parkingi z przestrzeni między budynkami - uzupełniono infrastrukturę usługową osiedla o nowe centra handlowe - przebudowano oraz zaakcentowano wejścia do klatek schodowych - rozpoczęto modernizację mieszkań i stref wejściowych, (po przeprowadzeniu analiz terenu dla "Strategii berlińskiej", które wskazały na koszt adaptacji mieszkania w "wielkiej płycie" na około 25- 35% kosztu realizacji porównywalnego nowego mieszkania)

2.5.2. Osiedle mieszkaniowe w Leinfelde, Niemcy, arch. Stefan Forster, 2001-2006 To niemieckie biuro architektoniczne jest wykwalifikowane w modernizowaniu budynków wielkopłytowych, co potwierdza ponad 8 realizacji tego typu na osiedlu

mieszkaniowym w Leinfelde77, z czego każde zrealizowane

z ogromnym rozmachem i na wielką skalę. Pracę projektowe bazowały na znanych szczególnie w polskich realiach blokach o pięciu kondygnacjach wykończonych

płukanym

żwirem

różnym

zabarwieniu.

Przeobrażenia

tych obiektów dotyczą:

Według: Happach-Nowak M. Koncepcja..., dz. cyt., s. 9.

Leinefelde - miasto post-industrialne położone w centralnej części Niemiec, zagro żone wyludnieniem i powstawaniem licznych pustostanów w wyniku zamknięcia zak ładów przemysłowych, (informacje ze strony architekta: www.stefan-forster-architecten.de).

Il. 30, 31, 32, 33, 34, 35. Humanizacja osiedla w Leinfelde, Niemcy, arch. Stefan Forster źródło: poz. 13. 54

Il. 36. Przykładowe rzuty przekształconych budynków w Leinfelde, Niemcy, źródło: poz. 13

- wyburzenia ostatnich pięter i wybiórczego usunięcia fragmentów budynków w celu utworzenia tarasów - dostawienia balkonów w konstrukcji stalowej lub loggie jako wsporniki - wprowadzenia wyraźnego podziału między przestrzenią publiczną (place pomiędzy budynkami) , pół-publiczną (wyznaczone ulice i ciagi piesze), półprywatną (ogrodzone i zagospodarowane przestrzenie przed klatkami, zaprojektowane ogródki dla mieszkańców od strony elewacji z balkonami) - zróżnicowania formy i detalu architektonicznego podkreślające indywidualny charakter każdego z budynków przy użyciu niewielkich nakładów finansowych - kompleksowej przebudowy wnętrz (nowy podział mieszkań poprzez przebicia ścian, poszerzenie otworów okiennych) - przystosowanie budynków na potrzeby osób starszych i niepełnosprawnych poprzez zainstalowanie wind (w części budynków również pochylnie przy klatkach schodowych)

Il. 37. Elewacje projektu zespołu mieszkaniowego w Saalfeld, Niemcy, źródło: poz. 14

2.5.3. Zespół mieszkaniowy na osiedlu Gorndorf, Saalfeld, Niemcy, arch. Junk & Reich, 2004 r. Koncepcja przebudowy typowego bloku wielkopłytowego (składającego się z czterech klatek schodowych) bazowała głównie na podniesieniu standardu życia jego

lokatorów

stworzenia

nowych,

nietypowych

dla

budownictwa

wielkopłytowego typów mieszkań wzorowanych na zabudowie mniej intensywnej. W tym celu blok został podzielony na cztery osobne segmenty poprzez wyburzenie dwóch traktów przy klatkach schodowych, co spowodowało znaczne zmniejszenie ilości mieszkań: z 40 na 16. Elewacja frontowa została oszczędnie zaakcentowana poprzez podkreślenie wejścia do klatki schodowej, natomiast tylna strona budynku została bardziej rozczłonkowana, co pozwoliło na nasłonecznienie balkonów z dwóch stron. Nowa przestrzeń pomiędzy budynkami została wykorzystana jako miejsca parkingowe dla mieszkańców (dodatkowo utwardzona przez użycie materiałów rozbiórkowych), zaś ogrody przy balkonach zostały zazielenione i oddane do podziału mieszkańcom 78. 78

www.junk-reich.com 56

Il. 38, 39. Budynek z wielkiej płyty, przed i po przekszatłceniach, Saafeld, Niemcy, źródło: poz. 14

Il. 40. Dom studencki w Dreznie po przekształceniach, Niemcy, arch. Junk & Reich, źródło: poz. 14

2.5.4. Dom studencki, Drezno, Niemcy, arch. Junk & Reich Ta

modernizacja,

indywidualnego

ukończona

traktowania

tylko

2007

roku,

jednego

stanowi

budynku

ciekawy całości

przykład zabudowy

osiedla. Mimo, iż obiekt został zbudowany w 1980 roku swoim wyglądem nie przypomina obecnie typowego bloku z "wielkiej płyty". Małe mieszkania, charakterystyczne

dla

tej

zabudowy

otrzymały

nową

funkcję:

mieszkań

dla studentów (150 apartamentów, w tym pokoje dostosowane do osób niepełnosprawnych), a parter zamieniony został w recepcję i pomieszczenia gospodarcze. Wnętrza budynku zostały zmodernizowane oraz ujednolicone poprzez

wprowadzenie

elementów

mebli

stałych,

klatka

schodowa

razem ze swoją nową kolorystyką oraz systemem identyfikacji wizualnej

pozwala

łatwą

budynku

została

orientację w budynku. Bryła 17 - kondygnacyjnego

delikatnie

rozczłonkowana

przez

wspornikowe

"ekrany"

wystające poza jego obrys oraz obramowania stolarki okiennej nadającej rytm nowej elewacji. Monotonna kompozycja istniejacych otworów okiennych została dodatkowo ożywiona poprzez kompozycyjne traktowanie linii poziomych za pomocą użycia płyt elewacyjnych i tynku w kontrastujących kolorach 79.

2.5.5. Lausitztower - zespół mieszkaniowy, Hoyerswerda, Niemcy, arch. Muck Petzet Zrealizowany projekt konkursowy niemieckich architektów powstał w 2007 roku w mieście Hoyerswerda, które jest jednym z typowych przykładów terenów wschodnich narażonych na wyludnianie. Po upadku zakładów przemysłowych liczba

mieszkańców

70.000

początku

lat

80tych)

spadła

o połowę (na 2015 rok szacuje się stan 30.000 osób). Miasto dąży więc do przywrócenia swojego dawnego charakteru sprzed czasów industrializacji bazując między innymi na promowaniu istniejących zasobów zieleni. Projekt wykorzystuje tę zieleń w połączeniu z budynkiem, który stał się tym samym zauważalna dominantą w mieście. Wykorzystano zieleń na elewacji w różnorodny sposób: od zamocowania dekoracyjnych donic, użycia roślin jako "płaskorzeźby" na powierzchni budynku, aż po stworzenie zielonego balkonu.

Kompozycyjnie

wyróżnił

się

tle

elewacji

przełamał

monotonię 13-kondygnacyjnej ściany szczytowej. Koncepcji dopełniło otwarcie ostatniego

piętra

(zaakcentowanej rekreacyjnego

pełniącego kolorystycznie

funkcję

publicznej

platformy

krajobrazu

miasta)

dla mieszkańców 80.

www.junk-reich.com

www.mp-a.de

tle

widokowej oraz

tarasu

Il. 41, 42. Zespół mieszkaniowy w Hoyerswerda po przekształceniach, Niemcy, źródło: poz. 15

Il. 43. Zmodernizowny budynek na osiedlu "Kolonia Marzankowice", źródło: opracowanie autorskie

2.5.6. Osiedle mieszkaniowe "Kolonia Marzankowice" w Ornontowicach

Ornontowice są wsią o niskiej intensywności zabudowy zlokalizowanej w odległości 15km na południowy wschód od Gliwic. Jej rozwój od zawsze związany był z wydobyciem węgla, początkowo w kopalni Leopold, następnie w kopalni Budryk powstałej w 1979 roku. Intensywne ożywienie przemysłu spowodowało wzrost zapotrzebowania na mieszkania, co zaowocowało realizacją osiedla mieszkaniowego w niedalekiej odległości od szybu kopalnianego. Planowa budowa osiedla i jego rozwój w kierunku północnym został jednak przerwany. Świadczy o tym niedokończony budynek od strony ul. Akacjowej oraz pojedyncza jednostka usytuowana od zewnętrznej strony drogi dojazdowej. Na dzień dzisiejszy zespół składa się z 23 budynków o czterech lub pięciu kondygnacjach. Mijający czas wpłynął znacząco na ich estetykę oraz stan techniczny, co przyspieszyło podjęcie działań modernizacyjnych. Część budynków została poddana

termoizolacji

oraz

wprowadzono

nowe

okładziny

elewacyjne.

Jednak na szczególne zainteresowanie zasługują dwa budynki, które po

modernizacji znacząco wyróżniają się na tle osiedla. Obiekty te zyskała dodatkową kondygnację wykończoną półkolistym dachem, a wkomponowane w niego lukarny doświetlają wyższe piętra mieszkań. Nowy podział otworów okiennych, również w ścianach szczytowych, przełamał monotonię rytmu typowego "bloku". Jednak pomimo

pozytywnych

aspektów

technicznych

przeprowadzonych

działań

wprowadzona nowa estetyka budynku wydaje się odstawać od standardów przytoczonych wyżej przykładów modernizacji. Jednym z powodów może być wykorzystanie wzorców lokalnych, które niekorzystnie wpłynęło na stylistykę tego typu zabudowy.

2.6. PORÓWNANIE MOŻLIWOŚCI PRZEKSZTAŁCEŃ ISTNIEJĄCEJ ZABUDOWY WIELKOPŁYTOWEJ W PROCESIE JEJ HUMANIZACJI

Po przeanalizowaniu założenia pod względem teoretycznym, konstrukcyjnym i socjologicznym, a także po przebadaniu przykładów przekształceń realizacji i programów europejskich przyjęto zestawienie możliwości podstawowych przekształceń w procesie humanizacji osiedli z "wielkiej płyty". Warto zaznaczyć, że zaspokojenie potrzeb mieszkańców jest sprawą nadrzędną w podejmowaniu całego procesu, a wymienione działania metodą do ich osiągnięcia. Zestawienie zakłada podział na trzy skale:

1. makro: przekształcenia urbanistyczno-architektoniczne 2. mezo: przekształcenia w mniejszych obszarach; przestrzeniach sąsiedzkich 3. mikro: zmiany funkcjonalno-przestrzenne w zakresie mieszkań 1.

działania w skali makro: - zhierarchizowanie przestrzeni, w podziale na strefy: publiczną, prywatną o zróżnicowanym programie funkcjonalnym; wydzielenie terenów z uwzględnieniem grup wiekowych z wyraźnym zaznaczeniem ich granic - zaakcentowanie ludzkiej skali założenia - nadanie indywidualnego charakteru wnętrz między budynkami - wyeliminowanie hałasu przy drogach dojazdowych - wykorzystanie mocnych stron lokalizacji w celu podniesienia atrakcyjności osiedla - wyróżnienie ruchu pieszego i rowerowego w komunikacji osiedla: możliwe wyeliminowanie całkowite lub częściowe ruchu samochodów i miejsc do ich parkowania z wnętrz między budynkami

Zestawienie proponuje Gronostajska B. w: Zespoły mieszkaniowe..., dz. cyt., s. 1.

- usprawnienie komunikacji publicznej; weryfikacja ilości przystanków i ich odległości od miejsc zamieszkania - wprowadzenie lub uzupełnienie infrastruktury usługowej: sportowej, rekreacyjnej i handlowej, w miarę możliwości wspierającej produkcję lokalną 2.

działania w skali mezo: - wymiana lub uzupełnienie elementów małej architektury - doświetlenie przestrzeni między budynkami - promowanie i wspieranie inicjatyw społecznych oraz organizacja przedsięwzięć sąsiedzkich

działania w skali mikro: - zaakcentowanie stref wejściowych do budynków - przeprojektowanie mieszkań w celu zwiększenia ich standardu - przeprojektowanie tarasów, balkonów, loggi - udostępnienie mieszkań w parterach osobom starszym i niepełnosprawnym - modernizacja techniczna

4. STRATEGIA DZIAŁAŃ W PROCESIE HUMANIZACJI

Rewitalizacja jest urbanistyczną i architektoniczną odpowiedzią na "stan kryzysowy". W jest

wypadku

dehumanizacja

wielkich

środowiska

osiedli

z "wielkiej

mieszkaniowego

płyty"

stanem tym

poprzez

wprowadzenie

nieludzkiej skali i monofunkcyjnności rzutujących na brak atmosfery. Podjęty proces

zakłada

przeprojektowanie

przestrzeni

architektury

sposób,

który w centrum swoich oddziaływań umiejscawia człowieka i jego potrzeby. Przed przystąpieniem do konkretnych działań projektowych konieczna zatem jest analiza potrzeb i stylu życia mieszkańców według idei "designing according to lifestyles". Badania przeprowadzone na terenie osiedla wyróżniły dwie grupy społeczne, które życia

odnowionym

mieszkańcy

społecznie

reprezentują odmienne oczekiwania w stosunku do środowisku

mieszkaniowym.

zaangażowani,

którzy

wymiany sąsiedzkiej, są otwarci na nowe

Pierwsza cenią

sobie

nich

miejsca

doświadczenia. Druga grupa

preferuje kontakt w gronie najbliższych znajomych i rodziny. Odpowiada im bezpieczny klimat niskiej zabudowy rezydencjonalnej. Podjęte działania mają za zadanie zaspokoić potrzeby obydwu grup społecznych poprzez zróżnicowany charakter przestrzeni publicznych oraz ograniczenie dostępu do poszczególnych terenów. Na podstawie analiz lokalizacji, stanu osiedla, oczekiwań jego mieszkańców, wcześniej wymienionego zestawienia możliwości oraz założeń konkursu określono proces projektowy zawierający: 1. przekształcenia zewnętrzne budynków i wnętrz pomiędzy nimi przez : na

przymkniecie wykształcenie

kwartału

bezpiecznych

uzupełnienie przestrzeni

zabudowy, osiedlowych

które z

pozwoli

ograniczonym

dostępem z zewnątrz -

wprowadzenie ludzkiej skali zabudowy przez rozczłonkowanie bryły budynków na różnych poziomach. 78

Il. 50. Strategia modelowych działań, źrórdło: opracowanie autorskie

W parterach rozbudowane wejścia czy ogrody zimowe pozwolą na zmniejszenie rozmiarów przestrzeni, a poprzez swoje wysunięcie wprowadzą wyraźne podziały umożliwiające zagospodarowanie przyległych terenów na strefy pół-publiczne i

pół-prywatne

usług,

ogródki

kondygnacjach

rozczłonkowanie

pozwoli

elementach,

wysuniętych

usytuowanych

(ogrody

które

mieszkańców). na

doświetlenie

następnie

mieszkań. Przekształcenia

brył

stworzą mają

tarasy celu

pozostałych pomieszczeń dla

wyżej

zlikwidować

nieproporcjonalny stosunek budynków do przestrzeni między nimi oraz wizualnie zaznaczyć układ tych dwóch elementów jako całości. Zagospodarowanie terenu między budynkami w wielkich osiedlach jest często wykonywane poprzez swobodne ustawianie obiektów infrastruktury rekreacyjnej w centrum placów. Projekt zakłada wprowadzenie tych elementów jako kontynuacji fragmentów budynków w postaci przestrzennej małej architektury lub rozwiązania nawierzchni. Takie działanie podkreśla ich przynależność, jako nieodłącznego czynnika w sprawnym funkcjonowaniu zespołu mieszkaniowego.

Il. 51. Strategia modelowych działań, źródło: opracowanie autorskie

wprowadzenie zróżnicowania wysokości we wnętrzach urbanistycznych.

Trzy stopnie gradacji pozwolą na wyznaczenie granic w użytkowaniu przestrzeni. Nadanie tym powierzchniom różnych funkcji oraz zachowanie i zaakcentowanie istniejącego wysokiego drzewostanu zwiększy atrakcyjność tych terenów. -

reorganizację ruchu kołowego i pieszego.

Wejścia na teren osiedla zostaną ograniczone do wjazdów i bram przebitych w

budynkach.

pieszych

Zakłada rzecz

się

jednej

możliwe alei

zminimalizowanie

spacerowej,

dojść

ilości do

traktów budynków

i infrastruktury sportowo-rekreacyjnej. Całkowite wyprowadzenie komunikacji kołowej z wnętrza osiedla uwolni przestrzenie zielone oraz wpłynie na ich atrakcyjność (miejsca parkingowe zapewnione w pasach wydzielonych dla

pojazdów

uprzywilejowanych

zapewnione poprzez

przy budynkach). Niemniej dojazdy oraz

ruchu

rowerowego

zostaną

wprowadzenie powierzchni utwardzonych od punktu

wjazdu do kwartału. 80

Il. 52.. Strategia modelowych działań, źródło: opracowanie autorskie

wprowadzenie infrastruktury usługowej, w tym: kompleksu przestrzeni

biurowych

małych

sklepów

współpracujących

istniejącym

centrum

handlowym (z wejściami od zewnętrznej strony założenia) i bloków usługowych we

wnętrzach

działających

wyłącznie

skalę

osiedlową.

Przestrzeń handlowa zostanie również wzbogacona przez wydzielenie terenu pod sezonowy targ wspierający sprzedaż produktów lokalnych. Wprowadzenie zróżnicowania funkcji wprowadza dynamikę i zapewnienie całodobowego rytmu osiedla. Wnętrza urbanistyczne nie będąc już "przestrzenią niczyją" wpłyną na lepszą identyfikację mieszkańców z osiedlem oraz kolejny raz podwyższa poczucie bezpieczeństwa w strefach publicznych. -

wpieranie inicjatyw społecznych w celu poprawy przestrzeni; lokalizacja

parku w jednym z wnętrz (z ograniczeniem do sadzenia drzew małych i średnich w celu uniknięcia przysłaniania budynków)

Il. 53. Strategia modelowych działań, opracowanie autorkie

- zagospodarowanie terenów przy dopływie rzeki w celach rekreacji i wypoczynku. Mimo swojego obecnego stanu i lokalizacji na zewnątrz kwartału mają szansę stać się najbardziej atrakcyjną częścią osiedla. 2. przekształcenia wewnętrzne budynków przez:

zredukowanie ilości mieszkań w osiedlu o proponowaną 1/3 istniejącej

tkanki poprzez wyburzenie ostatnich kondygnacji lub ich fragmentów w celu utworzenia tarasów -

dostosowanie wielkości mieszkań do programu funkcjonalnego osiedla,

Zmniejszenie wyburzenia

lub ścian

zwiększenie w

obrębie

metrażu mieszkań

zostało

przeprowadzone

oraz wprowadzenie

poprzez

dodatkowych

powierzchni w wysuniętych blokach.

- zmiany w obrębie klatek schodowych Hole wejściowe rozbudowano o pomieszczenia gospodarcze oraz garaż na rowery dostępny dla każdego mieszkańca, a same wejścia zostały dodatkowo zaakcentowane poprzez ich wysunięcie lub wsunięcie w bryłę w

zależności

elewacji. Wejścia

są

dodatkowo

budynku,

oznaczone

przez

system komunikacji wizualnej. Przyjęty proces projektowy uwzględnia możliwość udziału mieszkańców w czasie jego tworzenia. Zakłada on utworzenie komitetów osiedlowych, które miałyby możliwość przedstawiania swoich sugestii co do rozwiązań funkcjonalnych (na przykład lokalizacji konkretnych usług), fragmentów budynków czy mieszkań. Całość prac wykonawczych powinna być poprzedzona akcjami informacyjnymi dla mieszkańców, które uświadomią typ oraz skalę przedsięwzięcia.

118

1. BIBLIOGRAFIA

OPRACOWANIA: Cibis J, Olejko W., Drugie życie wielkiej płyty – modernizacja budownictwa wielkopłytowego, Konferencja w Ostrawie 2011 Cibis J. Olejko W., Modernizacja zasobów mieszkaniowych w technologii wielkopłytowej – możliwości realizacji w polskich realiach społecznoekonomicznych, (w:) Nowoczesność w architekturze. Restrukturyzacja i rewaloryzacja zespołów mieszkalnych, praca zbiorowa pod red. Jerzego Witeczka. Politechnika Śląska w Gliwicach. 2010, s. 27-35 Basista A., Betonowe dziedzictwo. Architektura w Polsce czasów komunizmu, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001 Gronostajska B., Zespoły mieszkaniowe z wielkie j płyty w XXI wieku – Problemy i perspektywy, z Architecturae et Artibus, 2/2010 Łodziński P., Wybrane problemy modernizacji budynków mieszkalnych z wielkiej płyty na przykładzie osiedla Hellersdorf w Berlinie, z Architecturae et Artibus, 2/2009 Kłopotowski M., OT-W. Betonowy potencjał, z Architecturae et Artibus, 2/2009 Nowicki J., Kształt przestrzeni mieszkalnej, Zakład Wydawnictw CZSR, Warszawa 1980 Zaniewska H. Thiel M., Mieszkaniowe obszary problemowe w Polsce – Identyfikacja cech architektoniczno - przestrzennych, z Architecturae et Artibus, nr 1/2009. Projekt badawczy finansowany przez MNiSW., realizowany w Instytucie Rozwoju Miast (Warszawa) w latach 2009-2010.

120

Zaniewska H. Thiel M. Kowalewski A.T, Barek R., Zrównoważony rozwój osiedli i zespołów mieszkaniowych w strukturze miasta. Kryteria i poziomy odpowiedzialności, Instytut Rozwoju Miast, Kraków 2008 Praca zbiorowa pod redakcją Ewy Kaltenberg-Kwiatkowskiej, Mieszkanie. Analiza socjologiczna, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, 1982 Wielu autorów, pod redakcją Bogny Świątkowskiej, Redukcja / Mikroprzestrzenie. Synchronizacja, Wydawnictwo „Fundacja Bęc Zmiana”, Seria Projektowanie, Warszawa 2010, wybór artykułów: Hyc D., Dehumanizacja architektury, s. 12-17. Krajewski M. , Prowizorka wieczna teraźniejszość wielkiego miasta, s. 40-46 Szczęsny J., Redukcja. Komentarz do projektu, s. 103-107 Siemiński W. Żydek Sz., Mieszkaniowa pięta achillesowa, s. 128-135. Hall E.T. Ukryty wymiar, Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza SA, 2003 Thackara J. Na grzbiecie fali. O projektowaniu w złożonym świecie, Wydawnictwo Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej Academica, 2010 ARTYKUŁY: Gronostajska B., Domy z betonu..., artykuł z Czasopisma Technicznego Wydawnictwa Politechniki Krakowskiej, nr 1/2007 Stopa M., Wielka płyta nie do ruszenia, artykuł z Architektura – murator, nr 6/2001 Ostańska A., Przykłady rewitalizacji osiedli z zabudową prefabrykowaną w Europie przyczynkiem dopracowania programów polskich, artykuł z Przegląd budowlany, 3/2010, s.39-47

Krawczyk R., Przebudowa i rewitalizacja „wielkiej płyty” w Berlinie, artykuł Nieruchomości. Prawo, podatki, praktyka, nr 5 (69)/2004 Szyperska U., Chrzęst starej płyty, artykuł z Polityka, nr 2 (2434)/2004, s. 36-38 Pytlakowski P. Socha R. Winnicka E. Urbanek M. Blok polski, raport z Polityka, nr 24 (2197)/1999 Czubaj M., Polska płotem podzielona, raport z Polityka, nr 30 (2514)/2005, s. 4-12 Jastrun T., Reguła wielkiej płyty, artykuł z Polityka, nr 34 (2207)/1999, s. 53-54 Skibińska A., Pustostan NRD, raport z Polityka, nr 49 (2379)/2002, s. 46-48 Sołoducha K., Krótka historia blokowisk, artykuł z Sztuka Architektury (www.sztuka-architektury.pl) Daumont M., Les grands ensembles, une forme urbaine universelle ?, (Wielkie zespoły mieszkaniowe, uniwersalna forma urbanistyczna?) artykuł z Espaces Temps,, 7.07.2005 Akcja redakcyjna Gazety Wyborczej Stołecznej: Warszawskie blokowiska: slums czy luksus, marzec 2009, wybór artykułów: Bartoszewicz, Stare blokowiska – wyburzyć czy zostawić?, 23.03.2009 Kochamy nasze brzydkie blokowiska, 24.03.2009 Berlińska nauczka z blokowisk dla Warszawy, 4.04.2009 Wojtczuk M., Trawnik między blokami staje się luksusem, 25.03.2009 Nikt nie wyburzy starych bloków, 30.03.2009 Stare bloki ocieplają i malują na potęgę, 1.04.2009 Machajski P., Blokowiska są bezpieczne, 31.03.2009 Tropem Wielkiej płyty. Krótka historia blokowisk, artykuł z archiwum akcji: „Mieszkanie Jak Nowe”, edycja 2000

122

Zaniewska H. Thiel M., Środowisko mieszkaniowe w zrównoważonym rozwoju miast i osiedli - aspekt społeczny i urbanistyczny, Czasopismo Techniczne Wydawnictwa Politechniki Krakowskiej, nr 3-A/2007 , s. 311-322. Kiernikiewicz - Wieczorkiewicz J., Człowiek i jego samochód – Relacje w strukturach mieszkaniowych w warunkach zrównoważonego rozwoju. Zapis refleksji. artykuł z Architecturae et Artibus, nr. 2/2010, s. 34-41 Sekuła E.A., Zrównoważony rozwój w architekturze i urbanistyce, artykuł z Doradca Energetyczny, 07-08/2008, Instytut Kultury i Komunikowania Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej w Warszawie

Strony internetowe :

www.cieplej.pl www.odblokuj.org www.nasz-park.pl www.sztuka-architektury.pl www.polityka.pl www.warszawa.gazeta.pl www.stefan-forster-architekten.de www.junk-reich.com www.mp-a.de www.minjnkijopwonen.nl www.arkinetblog.wordpress.com www.aginmodernism.wordpress.com www.monumente-online.de www.retronom.hu www.pressemitteilungen.wordpress.com www.photomichaelwolf.com

2. SPIS ŹRÓDEŁ ILUSTRACJI

1. Le Corbusier na tle koncepcji "Unite d'Habitation" (Jednostki mieszkaniowej), źródło: www.arkinetblog.wordpress.com 2. Widok na osiedle w Sarcelles, koło Paryża zdjęcie z wystawy szkoły Ecole Nationale Superieure d’Architecture ParisBelleville: “Le Grand ensemble: entre pérennité et demolition.” (Wielkie osiedla mieszkaniowe: między kontynuacją a zniszczeniem) źródło: www.agingmodernism.wordpress.com 3. Osiedle w La Courneuve, koło Paryża, źródło: www.boiteaoutils.blogspot.com, fot. Leopold Lambert 4. Proces budowy z "wielkiej płyty", zdjęcie od góry z lewej strony źródło: www.monumente-online.de 5. Proces budowy z "wielkiej płyty"zdjęcie od góry z prawej strony źródło: www.retronom.hu 6. Proces budowy z "wielkiej płyty", zdjęcie od dołu z lewej strony źródło: www.sztalinvaros.uw.hu/dunaujvaros7.php 7. Proces budowy z "wielkiej płyty" zdjęcie od dołu z prawej strony źródło: www.wapedia.mobi.pl, fot. Bartosha, Benno 8. Osiedle z "wielkiej plyty"' w Ułan Bator, Mongolia źródło: www.wikipedia.org/wiki/Ugsarmal_bair, fot. Yaan 9. Proponowane zagospodarowanie mieszkań, Osiedle Tysiaclecia, Nowa Huta, Kraków, 1978, według rysunku: Mieszkanie. Analiza socjologiczna (pod red. Ewy Kaltenberg-Kwiatkowskiej) 10 Przykład konceptualnego układu urbanistycznego, Osiedle Odrodzenia, Katowice źródło: www.googlemaps.com 11. Prace z wystawy "Architecture of Density" w Hongkongu, 2006 autor:Michael Wolf, źródło: www.photomichaelwolf.com 12. Osiedle Markisches Viertel po przekształceniach, Berlin źródło: www.pressemitteilungen.wordpress.com, fot. Klaus Dombrowsky

124

13. Humanizacja osiedla w Leinfelde, Niemcy, arch. Stefan Forster Przykładowe rzuty przekształconych budynków na osiedlu w Leinfelde, Niemcy www.stefan-forster 14. Elewacje projektu zespołu mieszkaniowego w Saalfeld, Niemcy, Budynek z wielkiej płyty, przed i po przekształceniach, Saalfeld, Niemcy Dom studencki w Dreźnie po przekształceniach, Niemcy źródło: www.junk-reich.com 15. Zespół mieszkaniowy w Hoyerswerda po przekształceniach, Niemcy arch. Muck & Petzet Architekten źródło: www.mp-a.de 16. Zespół Hoven II od strony ulice Buizerdhof i nowego zespołu Hoven I Widok na osiedle Hoven II z lotu ptaka Widok na fragment osiedla od strony ulicy Sperwerhof Widok od strony ulicy Arendshof Osiedle Hoven II i dopływ rzeki Ijssel od strony ulicy Merellaan i Roekstraat materiały konkursowe Europan 11