MUKARNAS ŞADIRVAN by Mustafa Erken

Konya ve Çevresindeki Mukarnash Şadırvanlar (d Doç. Dr. Yılmaz

arnas, mukamas veya stalâktit (Yunanca

b u l u n m a k t a d ı r . ( 6 ) Aslında böyle plânlanmış havuz

stalaktos) kelimesi b i r sanat t a r i h i t e r i m i

ve şadırvan örnekleri, antik devirlerden başlayarak

olarak sözlüklerimizde " M i m a r î d e içerlek bir k ı sımdan üstte bulunan ç ı k ı n t ı l ı b i r satha geçerken, bir destek ve a y n ı zamanda süs t e ş k i l e t m e k üzere kullanılan menşurî küçük bindirmeliklere verilen i s i m " diye t a r i f e d i l i r . ( 2 ) B u t a r i f i n ne dereceye kadar yeterli o k l u ğ u , mukarnas süslemeii kemerler ve tavanlarO) gibi bazı m i m a r î detaylar dikkate alınarak tartışılabilir. Kamaş veya

mukamas, İslâm

mimarîsinde,

bilinen ömeklere göre X . yüzyıldan itibaren kulla nılmaya

başlamıştır.

Büyük

içindeki

köşe

hücrecikler

biçiminde

tromplarının

görülmeye

baş

layan bu i l k mukarnaslara örnek olarak Özbekis tan'da 9 7 8 M . tarihli Arap A t a Türbesi ve 1080 M . tarihli İsfahan Mescid-i Cuma'sı gösterilebilir. Ana dolu'da ise X I I . yüzyıldan itibaren mihrap ( 1 1 7 9 M. tarihli

E r z u m m U l u C a m i i ) , taç kapı (1196 M .

u r i h l i Divriği Sitte Melik Türbesi) gibi mimarî de taylarda mukamasa rastlanmaktadır. Makarnaslı şadırvanlar olarak isimlendirdiği miz su tesisleri, hazneleri ile ortalarındaki göbek çanaklarının i ç veya dış yüzleri mukamas dilimleri yahut sıraları ile süslenmiş şadırvan örnekleridir. Bunları, X I - X I I I . yüzyıllarda ç o k rastlanan, ke narları d i l i m l i havuz ve şadırvanların daha gelişmiş ömekleri olarak da düşünmek m ü m k ü n d ü r G a z ne Sarayında, Isfahan Mescîd-i Cuma'sında böyle havuzların varlığı b i l i n m e k t e d i r . Hazne kenarları yarım daire plânlı silindirik nişciklerle zenginleş t i r i l m i ş , poligonal plânlı rın(5)

ÖNGE

Anadolu'da

durumunu

bilinen

X I I . yüzyılda

havuz veya şadırvanlaen eski Eyyubîler

örneği, son zamanında

almış olan Harran U l u Camiinin abdest şadırvanı dır ( R e s . l , Şek. 1). Alanya yakınında 1223 M . y ı lında Selçuklu Sultanı Alaaddin Keykubad'ın fet hettiği Alara kalesinde de, kenarları daire ve üç gen plânlı dilimlerle süslenmiş bir şadırvan çanağı

(1) 1 9 7 2 y ı l ı n d a t a m a m l a d ı ğ ı m ı z " A n a d o l u Osmanlı ve S e l ç u k C a m i i l e r i n d e S e b i l ve Ş a d ı r v a n l a r " k o n u l u d o k t o r a t e z i m i z d e , A n a d o l u ' d a k i şadırvan çeşitle rinin t a r i t ı f gelişimini i n c e l e r k e n , mukarnaslı şadır van ö r n e k l e r i n e de y e r v e r m i ş t i k . S o n r a k i t e t k i k l e r i m i z sırasında, bilhassa K o n y a ve çevresinde benzer b i ç i m d e süslenmiş y e n i ö r n e k l e r e rastlamamız dola yısıyla mukcarnaslı şadırvanları a y r ı bir gurup halinde i n c e l e m e n i n doğru olacağını düşündük. B u k o n u y u 4 - 8 M a y ı s 1 9 8 1 tarihleri arasında l . O . E d e b i y a t Fakültesi S a n a t T a r i h i Enstitûsü'nce, A t a t ü r k ' ü n 1 0 0 . D o ğ u m Y ı l d ö n ü m ü n e ithaf e d i l e n sanat tarihi s e m i n e r ç a l ı ş m a l a r ı n d a bir bildiri o l a r a k s u n d u k ; a n c a k bugüne kadar y a y ı n l a y a m a d ı k . (2) S . K e m a l Y e t k i n , İslâm .Mimarfei, A n k a r a 1 9 5 9 , S . 4 7 5 . D o ğ a n H a s o l , .\nsiklopcdik Mimarlık Sözlüğü, " k a r n a s " maddesi, istanbul 1 9 7 5 , S . 2 3 2 . Celâl Esat A r s e v e n (....Aslı Y a k u t T ü r k ç e s l n d e ç ı k ı n t ı m â n â s ı n a gelen karnas k e l i m e s i n d e n a l ı n a r a k A r a p l a r c a , m u k a r nas ve c e m i halinde m u k a r n a s a t tabir o l u n a n bu m i m a r i u n s u r a , lisanımızda şu son z a m a n l a r d a istalâktit d e n i l m e s i o l d u k ç a m â n â s ı z d ı r . H a l b u k i şivemize u y m a y a n b u Y u n a n c a ( s t a l â k t i t ) kelimesi y e r i n e , aslı T ü r k ç e olan m u k a r n a s k e l i m e s i n i k u l l a n m a k daha d o ğ r u o l u r ) d e m e k t e d i r . B k . Sanat Ansiklopedisi, Cilt I I , F a s . X I , İstanbul 1 9 6 6 , S . 9 6 5 . (3) B k . Y ı l m a z ö n g e , A n a d o l u ' n u n T ü r k - i s l â m Devri Yapılarında Enteresan Bazı T a ş K e m e r ve T o n o z

lar, Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi (Prof. A l bert G a b r i e l ö z e l S a y ı s ı ) , A n k a r a 1 9 7 8 , S . 3 2 1 - 3 2 8 . (4) S a n a t ve m i m a r l ı k t a r i h i m i z d e bugüne kadar havuz ile şadırvanların bilimsel tarifleri y a p ı l ı p , biribirden farkları açıkça ortaya konulmamıştır. Kanaatimizce, h a v u z l a r ı , su hazneleri b u l u n d u ğ u z e m i n seviyesine göre ç u k u r d a ; şadırvanları ise su hazneleri b u l u n d u ğ u z e m i n e göre yüksekte olan su tesisleri o l a r a k birlb i r l n d e n a y ı r m a k gerekir. Her İkisinde de s u , hazneye ortası fıskiyeli bir g ö b e k t e n a k ı t ı i a b i l d i ğ i halde, ha v u z l a r d a b ö y l e bir göbeğe m u t l a k İ h t i y a ç y o k t u r , i s tenirse d ö ş e m e seviyesinde düzenlenen kanallar vası t a s ı y l a , havuz haznesine su d o l d u r u l a b i l i r . H a l b u k i , şadırvanlarda h a z n e y e su d o l d u r m a k İçin m u t l a k a lülen veya fıskiyeli bir göbek gereklidir. (5) B u t i p şadırvanların daha eski tarihlerde de y a p ı l m ı ş o l d u ğ u n u , X I . yüzyıla ait P a l e r m o S a r a y Killsesl'nin t a v a n ı n d a k i bir resimden a n l ı y o r u z . B k . Ugo Monne-

ret de V i l l a r d , l x Pitture Musulmane al Soffitto dclla Capella PaUtina in Palermo, R o m a 1 9 5 0 , S . 4 2 ve Fig. 56, 100, 230. (6) Ş e r a r e Y e t k i n , S u l t a n 1. A l a e d d i n K e y k u b i t ' ı n A l a r a K a l e s i Kasrının H a m a m ı n d a k i F r e s k l e r , Sanmt Tarihi Yıllığı 111, i s t a n b u l 1 9 7 0 , S . 8 0 , R e s . 6. i ç i v« dışı bu b i ç i m d e y a n i radyal olarak kaval ve y l v U r l » dilimlen-

Doç. Dr. Yılmaz ÖNGE

günümüze kadar, Anadokj'da hemen her zaman ya-

daire plânlı, basit mukarnas n i ş ç i k l e r i ile süslen

pılagelmiştlr. Çünkü, düz kenarlı ve köşeli şekiller

miştir (Res. 2). Bu şadırvanın mukarnas k o m p o -

le daire veya eğri kenarlı geometrik şekillerin kom

zisyonu ve işçiliği, medresenin cümle kapısındaki

binasyonlarından ortaya çıkan karmaşık kompo

mukarnas kompozisyonları ile i ş ç i l i ğ i n e ç o k y a k ı n

zisyonların, özellikle üç boyutlu

benzedik gösterdiğinden bu

uygulamalarda

su tesisini, medrese

ışık - gölge oyunları dolayısıyla dikkate değer görü

nin mimarı Konya'lı üstad Kaluyan'ın eseri, d o l a

nüşler meydana getirdiği antik devirierden beri b i

yısıyla Konya ve çevresindeki mukamaslı şadırvan

liniyordu.

Türk-İslâm

sanatında da, mimârinin

kendi formundan kaynaklanan böyle bir süsleme tarzının rağbet gördüğünü söyleyebiliriz. Nitekim

ların Sivas'taki bir temsilcisi olarak kabûl e t m e k mümkündür. Selçuklu devrine ait olduğunu t a h m i n e t t i ğ i

bu yüzden bazı prizmatik veya silindirik kütlelerin

miz şadırvanlardan birine ait bir

böyle karma şekilli plânlara göre inşa edilmiş,

(Res. 3 ) , 1980 yılında Konya'da bir sokak köşesin

d i l i m l i kütleler hâlinde biçimlendirildiği görülür.

de tarafımızdan bulunarak müzeye

Karahanlı, Gazneli ve Büyük Selçuklular zamanla

tır.(8)

rında inşa edilmiş minareler, yüksek duvar payele

projesine göre ondört

ri ; kule biçimindeki mezar anıtlarında olduğu gibi.

dışa takriben 4.00 m . çapında, yirmisekiz köşeli

Anadolu Selçuklu mimârisinde de benzer örnekler

bir şadırvana ait olduğu anlaşılmıştır ( Ş e k . 3 ) .

kenar

parçanın, hazırladığımız

parçası

kaldırtılmışrestitüsyon

parçadan oluşan, d ı ş t a n

bulmak mümkündür. Konya Alaaddin Camii avlu

Bu büyük şadırvan da muhtemelen bir medresenin

sundaki türbelerin içleri ile Ahlat Usta Şagirt Küm

veya sarayın bahçesinde yer a l ı y o r d u .

beti'nin dışı, Konya İnceminareli Darülhadisin ve Hoca Hasan Camii'nin minareleri. Kayseri Kara-

Koyunoğlu Müzesine yıkılan Türbe h a m a m ı n

tay ve Tuzhisarı Sultan hanlarındaki duvar ve köşe

dan getirildiği söylenen üç kenar parçası, K o n y a ' -

payandaları gibi.

daki XIII. yüzyıl makarnaslı şadırvanlarının d e ğ i

Havuz veya şadırvanlarda ise, hazne kenarları nın dilimlenmesi hattâ mukarnas hücrelerinin ve sıralarının işlenmesi ile bu tür

kompozisyonlar

daha zengin bir görünüş kazanmışlardır. Çünkü bu uygulamalarda, ışık-gölge oyununun yanısıra sıyun yansıtıcı tesiri de söz konusudur. Bu yüzden, erken tarihli şadırvan örneklerinde mukarnaslar hazne kenarlarının iç yüzlerine işlenmiş ve bunların dışa rıdan kolayca göriilebilmeleri için hazne kenarları fazla yüksek tutulmamıştır. Bunların ortalarında kaideler üstünü yerleştirilmiş, fıskiyeli çanakları da aynı biçimde süslenmiştir. Konya ve çevresinde rastladığımız mukamaslı

şik bir örneğini tanıtmaktadır (Res. 4 - 5 ) . Hazır ladığımız restitüsyon projesine göre ( Ş e k . 4 ) dış çapı yaklaşık 3.00 m. olan bir şadırvan hazne sine ait bu parçaların, hamamın hem

erkekler

hem de kadınlar kısmının soyunma mahallerinin şadırvaniarı

mevcut

olduğundan, başka b i r yapı

dan buraya getirildiği söylenebilir. N i t e k i m evvelce iç yüzü yanyana ters mukarnas dilimleriyle süslen miş, 51 cm yüksekliğinde, silindirik bir hazneyi oluşturan bu parçaların, sonradan dış yüzlerine musluklar yerleştirilmiş olması b u şadırvanın da ha değişik amaçlı kullanıldığına işaret e t m e k t e d i r . Türbe Hamamı'hm kadınlar kısmı soyunma mahal linden çıkartıldığını tesbit e t t i ğ i m i z diğer b i r m u

şadırvanlar genellikle beyaz veya gökmermerden,

kamaslı şadırvan ise'^°>, 1981 yılma kadar Alavar-

devşirme antik yapı malzemelerinin yeniden işlen

dı Aksarnıç Camii'nin yanında yer almakta i k e n

meleri ile meydana getirilmişlerdir. Hattâ bazıla rında, sütün başlığı gibi parçalar kullanılmıştır. Şa dırvan hazneleri, büyüklüklerine göre, ya yekpare veya muhtelif parçalardan oluşturulmuştur. Parça lı haznelerde kenarlar, yanlardan ince harçla, üst ten de demir kenetlerle biribirlerine bağlanmışlar dır. Bugün Anadolu'da bilinen en eski tarihli, mu kamaslı şadırvan, Sivas'ta 1271 M. tarihli Sahip A t a Medresesi'ne (Gök Medrese) aittir.(7) Bu su tesisi aynı zamanda şimdiye kadar rastlanan şadır vanların en büyüğüdür. 1967 yılında, medreseye ait taşlar arasında ve dört parça hâlinde tarafımız dan bulunan bu şadırvan, hazırladığımız restitüs y o n projesine göre, yirmiiki parçadan oluşan ve dıştan dışa 5.60 m . çapında bir hazneye sahip t i r (Şek. 2 ) . Haznenin kenarları hem içten, hem dıştan d i l i m l e n m i ş ; ayrıca iç yüzler üçgen ve yarım

mIş şadırvan hazneleri ve göbek ç a n a k l a r ı O s m a n l ı şadırvanlarında da g ö r ü l m e k t e d i r , i s t a n b u l ' d a F a t i h C a m i i ' n i n , K o n y a ' d a IVlevlâna D e r g â h ı ' n m ş a d ı r v a n larındaki göbek çanakları gibi. H a t t a h a z n e v e y a gö bek çanağı olarak k u l l a n ı l m a k üzere b a z ı a n t i k sütun başlıklarının bu b i ç i m d e o y u l a r a k süslendiği ö r n e k l e r mevcuttur. B k . Semavi E y i c e , " A r s l a n h a n e " ve Ç e v resinin A r k e o l o j i s i , istanbul A r k e o l o j i Müzeleri Y ı l l ı ğı 11 - 1 2 , İstanbul 1 9 6 4 , S . 3 1 , R e s . 1 2 . (7) Y ı l m a z ö n g e , A n a d o l u ' d a B i l i n e n E n B ü y ü k S e l ç u k l u H a v u z u , tJnasya, cilt Mi, S a y ı 2 5 , E y l ü l 1 9 6 7 . (8) S u mimarisi tarihimiz y ö n ü n d e n ö n e m t a ş ı y a n b u parçanın muhafazası için gayret gösteren K o n y a IVIuzesi ilgililerine teşekkür e d e r i z . (9) E v i n i n bahçesinde büyük bir küpe k a i d e l i k y a p m a k üzere bir araya getirttiği b u p a r ç a l a r ı n T ü r b e H a m a mına ait o l d u ğ u n u bizzat İ z z e t K o y u n c u o ğ l u ' n d a n öğrenmiştik. (10) B u şadırvanın ilgi çekici bir h i k â y e s i v a r d ı r . K o n y a Sultan Selim Camii civarmda Balıkçılar D ü ğ ü n S a l o nu'nun sahibi Necati B e y ' d e n 1 9 8 1 y ı l ı n d a ö ğ r e n d i ğimize göre. Türbe H a m a m ı n ı n B e l e d i y e t a r a f ı n d a n

K O N Y A VE ÇEVRESİNDEKİ MUKARNASLI ŞADIRVANLAR Res. 6 - 7), bugün K o y u n o ğ l u Müzesinin iç avlu sunu süslemektedir. Y i n e gökmermerden işlenmiş beş parçanın o l u ş t u r d u ğ u bu şadırvan haznesinin dış çapı 2.20 m.dir ( Ş e k . 5 ) . Biz b u şadırvanın, inşası sırasında hamamın kadınlar kısmına daha eski bir Selçuklu yapısından getirilmiş o k l u ğ u n u tahmin e d i y o r u z . Keza, şadırvanın beyaz mermer den işlenmiş 76 c m . çapında, onbir d i l i m l i göbek çaıuğmın da orijinal o l m a d ı ğ ı n ı düşünüyoruz.

yaptırdığı, bugün Belediye Hamamı olarak bilinen yapıdan çıkartılmış olduğunu tahmin ediyoruz.c ı*) Muhtemelen X I V . yüzyılındS) en dikkate de ğer mukamaslı şadırvan örneklerinden b i r i n i n , bu gün müze olarak kullanılan Aksaray Z i n d r i y e Med resesi avlusunda bulunduğu anlaşılmaktadır. Taş işçiliği ve motiflerinin benzerliği dolayısıyla bu medreseye ait olduğuna inandığımız bu şadırvanın, mermer haznesinden günümüze ancak üç kenar par

X I V . yüzyılda yapıldığı tahmin edilen Türbe

çası kalabilmiştir. İç yüzlerinin

üçgen ve yarım

Hamamının, erkekler kısmı soyunma mahallindeki

daire plânlı nişçiklerden ibaret oldukça sade süs

şadırvan, K o n y a ' d a parçasını bir sokakta b u l d u ğ u

lemesine m u k a b i l , dış yüzler zeminden itibaren

muz büyük şadırvan ile parçalan yine Türbe Ha

yükselen dört sıra mukarnas örgüsüyle fevkalâde

mamında

bir görünüşe sahiptir (Res. 14 - 15). Haznenin

kuma

şadırvanın

aynası

mukarnas

olarak

kullanılan, es

kompozisyonunu

tek

rarlar (Res. 8 - 9 , Şek. 6 ) . Diğerlerinden da ha küçük olan bu ö r n e k , fıskiyeli göbeği h a r i ç , tamamdır. Gökmermerden altı parçanın meydana getirdiği, o n i k i köşeli b u şadırvan haznesinin dış çapı 1.90 m.dir. Hamam y ı k ı l d ı k u n sonra. Kara ta Medresesi'nde tesis edilmiş olan müzenin bah çesine getirilerek m o n t e e d i l m i ş t i r . ( ^

kenarları üstünde de, oluk profillenmiş, zikzaklı

ve kaval biçiminde

bir tezyinat şeridi dolaş

maktadır. Hazırladığımız restitüsyon projesine göre dıştan dışa takriben 3.00 m . çapındaki bu şadırvan haznesi otuziki kenarlıdır (Şek. 10). Haznenin ge nel kompozisyonu ile kenarlarının iç süslemesi, Si vas'taki Gök Medrese şadırvanını hatırlatmaktadır. Yine Zinciriye Medresesinde bir şadırvana ait, yarı

X I V . yüzyıla ait o l d u ğ u n u tahmin e t t i ğ i m i z

sı kırık bir göbek çanağı mevcuttur. İç ve dış ke-

bir diğer örneğe ait parçaları Akşehir'de Seyyid Mahmud Hayran Zaviyesinin yıkıntıları arasında bulmuş (Res. 10) ve Türbe Hamamının erkekler kısmı şadırvanı ile b i r l i k t e

1964 yılında yayın

lamıştık! 12). Restitüsyon projesine göre gökmer merden işlenmiş altı parçadan oluşan ve dıştan onikigen, i ç t e n ise altıgen olan bu şadırvan haz nesinin dış çapı 2 . 2 0 m.dir ( Ş e k . 7 ) . İç yüzlerden her biri y a r ı m yıldız plânlı bir mukarnas nişi ile bunun i k i tarafında daha küçük birer silindirik niş le süslenmiştir. Karaman'da E m i r Süleyman Bey Hamamı'nın soyunma mahallindeki şadırvan (Res. 1 1 ) , 1982 y ı lına kadar orijinal b i ç i m i n i ve yerini k o r u y a b i l m i ş , X I V . yüzyıl şadırvan örneklerinden biri i d i . ( i 3 ) Bu örnekte her kenarı 1.84 m . olan kare plânlı şadır van haznesi, iç derinliği az bir blok halinde yüksel tilmiş ve b u n u n ortasına, p r o f i l l i bir silme ile iç ta bana o t u r a n , her kenarı 72 c m . ölçüsünde kare plânlı bir göbek çanağı yerleştirilmiştir ( Ş e k . 8 ) . Ortası fıskiyeli bu çanağın i ç i , yarım yıldız b i ç i minde, ters mukarnas dilimleri ile süslenmiş sekiz gen prizma halinde işlenmiştir. 1979 yılında Beyşehir'de rastladığımız, yekpa re beyaz mermerden işlenmiş bir şadırvan haznesi (Res. 12 - 1 3 ) , b u t i p şadırvanların, şimdilik bili nen en küçük örneğidir. Dıştan dışa 91 c m . çapın da ve sekiz köşeli bu haznenin dış yüzlerinde alt ve üst kenarlar birer p r o f i l şeridiyle çerçevelenmiştir. İç yüzler ise üst sırada dairevî, alt sırada üçgen plânlı

ters

mukarnas

nişçikleriyle

süslenmiştir

(Şek. 9 ) . Bu şadırvanın Beyşehir'de İsmail Ağa'nın

y ı k t ı r ı l m a s m d a n s o n r a , Necati B e y ile babası B a l ı k ç ı H a s a n , k a d ı n l a r k ı s m ı n d a k i şadırvanın parçalarını k e n d i b a h ç e l e r i n e t a ş ı m ı ş l a r . D a h a sonra ailenin b a s m a gelen bir f e l â k e t dolayısıyla bu şadırvan uğursuz s a y ı l m ı ş . B a k k a l M e h m e d U y a n ı k bu şadır vanı alarak A l a v a r d ı ' d a A k s a r n ı ç C a m i i y a n ı n d a k i d ü k k a n ı n ı n önüne taşımış ve s u y u da bağlanan şa dırvan 1 9 8 2 yılına kadar burada kalmıştır. Söz k o n u s u tarihte yeni inşa edilen K o y u n o ğ l u Müzesi'* nin içine bir şadırvan k o n u l m a s ı düşünüldüğünde, tarîhi ve m i m a r i k ı y m e t i n i d i k k a t e a l a r a k , bu eserin u y gun olacağını s ö y l e m i ş t i k Müze Müdürü Sayın Gürbüz A l p ' i n düşüncemize katılması ve M e h m e d U y a n ı k ' ı n m u v a f a k a t i ile bu şadırvan Belediye t a r a f ı n d a n itina ile y e r i n d e n sökülmüş, K o y u n o ğ l u Müzesine götürü l e r e k gerekli t e m i z l i k ve o n a r ı m ı n d a n s o n r a , iç avlu ya monte edilmiştir. ( 1 1 ) M e h m e t ö n d e r , .Mcvlânâ Şehri Konya. K o n y a 1 9 6 2 , S . 2 5 3 ; i . H a k k ı K o n y a l ı , .\bidclcri ve Kitabeleri ile K o n y a Tarihi, K o n y a 1 9 6 4 , S . 1 0 6 9 ; Y ı l m a z Önge, X I v ! Y ü z y ı l a Alt i k i E s k i T ü r k H a v u z u , . \ r k i t f U . N o . 3 1 7 , i s t a n b u l 1 9 6 4 . Türt>e H a m a m ı n ı n e r k e k ler kısmındaki bu şadırvana ç o k b e n z e y e n bir örnek d e , Halep'te X I V . yüzyıla alt I I . Y u s u f Zaviyesinin avlusunda bulunmaktadır. B k . H. Ziya ülken, İslâm Sanatı, i s t a n b u l 1 9 4 8 . S . 2 1 3 . ( 1 2 ) ( 9 ) n u m a r a l ı nota b a k ı n ı z . B u şadırvana ait parçalar, m ü r a c a a t ı m ı z üzerine. A k ş e h i r Muze Müdürü S a y ı n A l i M e r i ç t a r a f ı n d a n T a ş m c d r e s e ' d e k i müzeye kaldı rılmıştır. (13) B u şadırvan için i . H a k k ı K o n y a l ı " G ö k kubbesine e ş l i k y a p a n t a s k u b b e s i n i n a l t ı n d a k i şadırvan göbeği k ı y m e t l i bir e s e r d i r " d e m e k t e d i r , . \ b i d c l e r i ve K i t a beleri ile Karaman Tarihi, i s t a n b u l 1 9 6 7 , s. 5 3 6 . B u orijinal su tesisi, 1 9 8 2 y ı l ı n d a h a m a m ı n sahibi t a r a f ı n d a n y a p t ı r ı l a n o n a r ı m sırasında, maalesef sö külerek, y e r i n e y e n i bir şadırvan y e r l e ş t i r i l m i ş t i r . ( 1 4 ) Beyşehir B e l e d i y e H a m a m ı h a k k ı n d a k i bilgi S a y ı n i. H a k k ı K o n y a l ı ' d a n a l ı n m ı ş t ı r . ( 1 5 ) Z i n c i r i y e Medresesinin K a r a m a n o ğ u l l a r ı n ı n eseri o l d u ğ u kesinlikle bilinmekle beraber, İnşa edildiği ta rih veya y ü z y ı l h a k k ı n d a , çeşitli y a y ı n l a r d a , f a r k l ı görüşler İleri sürülmüştür. B k . i . H a k k ı K o n y a l ı ,

Abideleri ve Kitabeleri ile Niğde .\ksaray Tarihi I, istanbul 1 9 7 4 , s. 1352-1358.

Doç. Dr. Yılmaz ÖNGE

narlarının ortası yarım daire şeklinde nişlerle ha

makta oluşudur. Fakat bugünün şadırvanları eski

reketlendirilmiş olan, sekizgen plânlı bu göbek

örnekler gibi mermerden ve mukarnas d i l i m l e r i y l e

parçasının, söz konusu hazneyle ilgili olup olmadı ğı anlaşılamamıştır. Karaman'da X V . yüzyıla ait Seki Çeşme Hamamı'nın erkekler kısmı soyunma mahallindeki es ki şadırvana ait yekpare beyaz mermerden işlen miş fevkalâde güzel bir göbek çanağı, halen girişin

işlenmiş olmayıp, hazır kalıplara dökülerek i m â l edilmiş renkli çimento mozaikten, d i l i m l i tekneler halindedir (Resim 18, 19). bunlar o l d u k ç a kaba görünüşlerine rağmen, muhtemelen eski b i r gelene ği, şuurlu olmasa bile, yaşattıkları i ç i n hemen her evin bahçesinde, hâlâ sevilerek kullanılmaktadır.

bir köşesinde durmaktadır (Res. 1 6 ) . l i 6 > Sekizgen plânlı bir kaide ile haznenin ortasına yerleştirildiği anlaşılan, dıştan dışa 93 x 107 c m . ölçüsünde ve 55 cm yüksekliğindeki bu çanağın dış ve iç yüzleri değişik mukarnas kompozisyonlarıyla süslenmiştir (Şek. 11). A y n ı hamamın erkekler kısmı soğuklu ğunda, Emir Süleyman Hamamı şadırvanındaki fıs kiyeli çanağın çok yakın bir benzerini buluyoruz Verden 73 cm. yüksekliğinde ve antik sütundan bir kaide ile antik bir başlıktan oyularak işlen miş bu su tesisi, aslında bir şadırvan değil, su iç mek için yapılmış, şadırvan göbeği biçiminde bir suluktur.d^' Mukarnaslı olduğunu tahmin ettiğimiz XV. yüzyıl şadırvanlarından biri de Konya'da Mahkeme Hamamının erkekler kısmı soyunma mahallinde görülmektedir yesinin

(Res.

sonradan

17).(i8)

jç

yükseltilmesi

döşeme sevi yüzünden

mine gömülü kalmış olan bu orijinal şadırvanın haznesi dıştan oniki kenarlı olup çapı 2.98 m.dir (Şek.

12). Hazneyi meydana getiren

kenarların

ortalarında

birbirlerine

parçalar, eklenmiş

ve bu ek yerleri haznenin dış yüzünde çizgisel süslemeler oluşturmuştur. Gökmermerden işlenen kenar parçalarının iç yüzleri, alt uçları sonradan dökülen

mozaik

taban

dolgusu

ile

gizlenmiş

bulunduğundan mukarnas dilimleriyle süslenip süs lenmediği kesinlikle anlaşılamamaktadır.

Ortada,

silindirik bir kaidenin taşıdığı, dış ve iç yüzü dilim lenmiş, fıskiye ile bir çanak yer almaktadır. Mukamaslarla süslenmiş şadırvanların Anado lu'da hangi tarihlerde ve nerelerde görüldüğü konu sunda şimdiye kadar yapılmış bir çalışma bulun mamakla beraber, yukarıda sıralanan örnekler, bu tip su tesislerinin X l l l - X I V . yüzyıllarda bilhassa Konya ve çevresinde çok yaygın olduğunu ortaya koymaktadır. Selçuklu ve onu takiben Karamanoğlu dönemlerinin yapılarında yer alan mukarnaslı şadırvanlar,

birbirlerine

çok benzemekte; hatta

ç o k defa kesinlikle ayrılmaları mümkün olmamak tadır.

Bu,

Karamanoğullan'nm

diğer

Anadolu

Beyliklerine göre, başka mimarf türlerde olduğu gibi su mimarîsinde de Selçuklu geleneğine daha bağlı kalmış bulunmalarının bir sonucudur. Ancak, Sanat ve mimarlık tarihimiz yönünden dikkatimizi çeken diğer bir önemli husus, bu t i p şadırvan gele neğinin, özellikle K o n y r ve çevresinde halâ yaşa

(16) i. H a k k ı K o n y a l ı , h a m a m ı n e r k e k l e r kısmı s o y u n m a mahallinden bahsederken " O r t a d a y a p r a k ş e k l i n d e bir şadırvan var idi. B u T ü r k t a ş ç ı l ı k s a n ' a t ı n ı n ş a h e ser bir örneği i d i . S o n yıllarda b u r a y a b e t o n bir h a vuz yapılmış ve muhteşem eser h a m a m ı n k a p ı a r a l ı ğına a t ı l m ı ş t ı r " demektedir. A b i d e l e r i ve K i t a b e l e r i ile K a r a m a n T a r i h i , s . 5 3 4 . (17) B k . Y ı l m a z ö n g e , T ü r k S u Mimarfsinde S u l u k A d ı n ı V e r d i ğ i m i z Çeşmeler. S e l ç u k Üniversitesi E d e b i y a t Fakültesi Dergisi 1, K o n y a 1 9 8 1 , s . 1 2 0 , r e s . 1 5 . K a raman Müzesinde, bu suluğun t e z y i n a t ş e m a s ı n ı , b e n zer bir k o m p o z i s y o n l a ve f a k a t a l ç a k k a b a r t m a olarak tekrarlayan, m e r m e r d e n i ş l e n m i ş bir ç a ğ a veya süzgeç taşı mevcuttur. K a r a m a n B e l e d i y e s i n i n itfaiye deposunda 1 9 6 4 y ı l ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z b u par çanın, bir K a r a m a n o ğ l u devri eseri o l d u ğ u a n l a ş ı l makla beraber, nereden getirildiği b i l i n e m e m e k t e d i r . Her ne kadar bu y a z ı n ı n k o n u s u d ı ş ı n d a k a l makta ise de, mukarnasa b e n z e r şekilde v e y a m u k a r naslarla süslenmiş çağa t a ş l a r ı n ı n m e v c u d i y e t i n e d i k kat ç e k m e k isteriz. A n a d o l u ' d a A m a s y a G ö k m e d r e s e ile Bursa L a l a Şahin Paşa M e d r e s e s i n i n , A n a d o l u d ı şında da T u n u s ' t a K a y r u v a n C a m i l n i n a v l u s u n d a k i çağa taşları bunlara ö r n e k gösterîlebilir. (18) i. H a k k ı K o n y a l ı , A b i d e l e r i ve K i t a b e l e r i ile K o n y a T a r i h i , s . 1 0 7 0 . H a m a m ı n e r k e k l e r kısmı s o y u n m a mahallinde yapılan değişiklikler ve o n a r ı m l a r s o n u n da, örtü sistemi ve döşemesi ile birlikte ş a d ı r v a n ı n görünüşü de b o z u l m u ş t u r . H a z n e içine m o z a i k y a p ı larak zemini yükseltilmiş o l d u ğ u n d a n , k e n a r l a r ı n iç tarafındaki dilimlerin alt kısımları g ö r ü l e m e m e k t e d i r . B u şadırvanın bir b e n z e r i , E r d e b i l ' d e Ş e y h S a f r C a miinin avlusunda b u l u n m a k t a d ı r . Bk. Friedrich S a r r e , D e n k m a l e r Persischer B a u k u n s t , B e r l i n 1 9 1 0 s. 3 8 , A b b . 3 5 . (19) Haznesinin kenarları dilimli bu K o n y a ş a d ı r v a n l a r ı iki türlü i m â l e d i l m e k t e d i r . T a k r i b e n 1.50 m . ç a p ı n a kadar şadırvan hazneleri, m e v c u t kalıplara d ö k ü m suretiyle, tek parça h â l i n d e elde e d i l e b i l m e k t e d i r . Bunlar genellikle piyasada satılan, f a b r i k a s y o n i m a lâttır. Daha büyük veya değişik b i ç i m l i bazı ö r n e k l e r ise, özel olarak ve itinalı bir şekilde, ö n c e d e n hazır lanmış yerinde y a p ı l m a k t a d ı r . B u n l a r a ö r n e k o l a r a k , Sayın A v u k a t M. A l i A p a l ı B e y i n , M e r a m - K ö y c e ğ i z ' i deki bağının şadırvanını gösterebiliriz. O r t a s ı n d a i n c e bir mermer sütünün t a ş ı d ı ğ ı , zarif bir m e r m e r ç a n a k tan ibaret göbeği olan bu şadırvanda h a z n e n i n iç ve dış yüzleri ile üst kenarı, m u h t e l i f renkli d e s e n l e r l e süslenmek suretiyle i m â l e d i l m i ş t i r . B u e s e r , M. A l i B e y tarafından 1948 y ı l ı n d a . Sağır A l i n a m ı y l a m a ruf Sille'li A l i U s t a ' y a , o z a m a n ı n parası ile 1 1 8 0 TL.'sına yaptırılmıştır. B u eseri g ö r m e m i z i ve h a k kında bilgi edinmemizi sağlayan S a y ı n A v u k a t M . A l i Apalı B e y e şükranlarımızı sunarız.

K O N Y A VE ÇEVRESİNDEKİ MUKARNASLI

ŞADIRVANLAR

İS RESİM: 1 Harran U l u C a m i i şadırvanı

RESİ M : 2 Sivas G ö k m e d r e s e şadırvanı

4 « iff ^1

-V/

RESİM :3 A n o n i m K o n y a şadırvanı

RESİM:4 K o n y a Türbe H a m a m ı n a alt ( ? ) şadırvan RESİM:6 K o n y a Türbe H a m a m ı n ı n kadınlar kısmı şadırvanı

RESİ M : 5 K o n y a T ü r b e H a m a m ı n a ait ( ? ) şadırvan

•tv-

, -,..1.

.#rL<.

RESİ M : 7 K o n y a Türbe Hamamının kadınlar kısmı şadırvanı

RESİ M : 8 K o n y a Türbe H a m a m ı n ı n erkekler kısmı şadırvanı

•1!

100

Doç. Dr. Yılmaz ÖNGE

RESİ M: 9 K o n y a Türbe H a m a n ı n ı n erkekler kısmı şadırvanı

RESİ M: 10 A k ş e h i r S e y y i r Harun V e l i Z a v i y e s i ş a d ı r v a n ı

I Rt;SİM:12 Beyşehir İsmail A ğ a H a m a m ı n ı n ( ? ) ş a d ı r v a n ı

R E S İ M : 11 Karaman E m i r Süleyman H a m a m ı n ı n şadırvanı i

• '•

RESİIVI:13 ' Beyşehin ismail A ğ a H a m a m ı n ı n ( ? ) şadırvanı

R E S İ M : 15 A k s a r a y Z i n c i r i y e Medresesinin ş a d ı r v a n ı

V»

•İT

5-?

7>V

W ] 7W

RESİ M : 14 A k s a r a y Zinciriye Medresesinin şadırvanı

K O N Y A VE ÇEVRESİNDEKİ MUKARNASLI

...

Mahkeme

ŞADIRVANLAR

R E S İ M : 16 Karaman Seki Çeşme H a m a m ı n ı n şadırvanı

•»I

R E S İ M : 17 Konya Hamamının şadırvan ı

R C S İ M : 18 M. Alı Apalı Bey'ın Dag evindeki şadırvan

101

Doç. D r Yılmaz ÖNGE

102

l ÇİZİM:3

ÇİZİM:) Harran Ulu Camilnln şadırvanı

K o n y a anonim şadırvan

Mm Ak ÇİZİM:2 Sİvas Gökmedrese şadırvanı

ÇİZİM:4 Konya TOrbe Hamamının (?) şadırvanı

K O N Y A V E ÇEVRESİNDEKİ MUKARNASLI ŞADIRVANLAR

103

T—''^-!r-'

1.. ,

-T

,1,^^.^

.^3

CİZİM:5 KonyaTQrbe Hamamının kadınlar kısmı şadırvanı

CİZİM:6 Konya Türbe Hamamının erkekler kısmı şadırvanı

ÇİZİM:7 Akşehir Seyyid Harun Veli Zaviyesinin şadırvanı

CİZİM:B Karaman Emir Süleyman Hamamı şadırvanı

ÇİZİM: 1 0

ÇlZİM:9 Beyşehir tsmail Ağa İHamamı (?) şadırvanı

Aksaray ZIncIrIye Medresesi şadırvanı

///

50 c n

L..._.,_

mı ÇİZİM:!!

ÇİZİM: !2

Karaman Seki Ç e ş m e Hamamının şadırvanı

Konya Mahkeme Hamamının şadırvanı

K O N Y A VE ÇEVRESİNDEKİ MUKARNASLI Ş A D I R V A N L A R

RESİM :1

Konya Türbe H a m a m ı kadınlar kısmı soyunma mahallinin şadırvanı (Halen Koyunoğlu Müzesinde)

RESİM: 2

Konya Türbe Hamamı erkekler kısmı soyunma mahallinin şadırvanı (Halen Karatay Müzesinin bahçesinde)

> 3

105

106

Doç. Dr. Yılmaz ÖNGE

RESİM:3

K a r a m a n Seklçeşme H a m a m ı erkekler kısmı ılıklığındaki suluk

RESİM:4

K o n y a Mahkeme H a m a m ı erkekler kısmı soyunma mahallinin şadırvanı

K O N Y A VE ÇEVRESİNDEKİ MUKARNASLI ŞADIRVANLAR

107

V./

V..- <

RESlM:5

T ü r b e H a m a m ı n ı n k a d ı n l a r k ı s m ı n a aid ş a d ı r v a n p a r ç a l a r ı ( K o y u n o ğ l u Müzesinde)

RESİM:6

K a r a m a n o ğ l u d e v r i n e aid bir ç a ğ a t a ş ı ( K a r a m a n Müzesinde)

•

.fi. V

a, •

i f

RESİM: 7 Nlğde-AKsaray Zincirli .Medresesinin $adırvah|t)a altjıir«(>ar«a .(AHsar^y MOzeslnde) RESİ M : 8 Konya-Ladik Şehir ParkındakI havuz

.-»^ .<

-fi>»v.:- * > ' .